Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

24/09/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Cwestiwn Brys: Dyfarniad y Goruchaf Llys
Emergency Question: The Supreme Court Judgment

Dwi wedi derbyn cwestiwn brys, o dan Reol Sefydlog 12.67. Dwi'n galw ar Adam Price i ofyn y cwestiwn brys.

I have accepted an emergency question, under Standing Order 12.67. I call on Adam Price to ask the emergency question. 

A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Llys fod addoediad Senedd y Deyrnas Unedig yn anghyfreithlon? (EAQ0006)

Will the First Minister make a statement following the Supreme Court judgement that the prorogation of the UK Parliament was unlawful? (EAQ0006)

Llywydd, diolch. Roedd dyfarniad y Goruchaf Lys yn drawiadol. Roedd yn hollol glir ac unfrydol. Roedd yn dangos bod y Prif Weinidog wedi ceisio atal y Senedd yn San Steffan, wedi ceisio atal y Tŷ Cyffredin democrataidd rhag dal y Llywodraeth i gyfrif ar fater mwyaf pwysig yr oes. O ganlyniad i benderfyniad y llys, nid yw San Steffan wedi ei addoedi, a bydd yn rhaid i'r Prif Weinidog adrodd am ei gyngor anghyfreithlon. Roedd Llywodraeth Cymru yn hollol gywir i ymyrryd yn yr achos hwn er mwyn amddiffyn hawliau democrataidd pobl Cymru a'r Deyrnas Unedig. 

Llywydd, thank you. The judgment of the Supreme Court was striking. It was totally clear and unanimous. It showed that the Prime Minister had tried to stop the Parliament in Westminster and the democratic House of Commons from holding the Government to account on the most important issue of the age. As a result of the court's decision, Westminster is not prorogued and the Prime Minister will have to report on his unlawful advice. The Welsh Government was totally correct to intervene in this case in order to defend the democratic rights of the people of Wales and the United Kingdom.

Prif Weinidog, mater o ddifrifol bwys, wrth gwrs, yw dyfarniad gan y Goruchaf Lys, yn datgan bod Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wedi ymddwyn yn anghyfreithlon. Mae dweud celwydd wrth y bobl, wrth y Senedd, wrth y Frenhines yn drindod o droseddau cyfansoddiadol difrifol. Beth sy'n hollol glir yw bod y Prif Weinidog y Deyrnas Gyfunol wedi cau drysau'r Senedd gydag afiaith yr unben ag yw e, ac rwy'n falch iawn bod fy mhlaid i wedi chwarae rhan ganolog yn yr achos sydd wedi dwyn y Prif Weinidog i gyfrif. Heddiw, fe welwyd gwir ystyr adennill reolaeth. Pan fo llais ein lladmeryddion yn cael ei dawelu, byddwn yn gweiddi'n uwch nag erioed. Pan fo ymgais i droi'r ddeddfwrfa yn atalfa, fe fyddwn ni'n ei throi hi'n angorfa ein democratiaeth ni. Pan fo Prif Weinidog yn ceisio anwybyddu cyfraith sydd yn dweud nad oes hawl gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, mae'n rhaid bod yna oblygiadau, beth bynnag mae Dominic Cummings wedi bod yn trydar yn y munudau diwethaf. 

Dydy Prif Weinidog sydd yn osgoi craffu, ymddwyn yn ddall i gyfraith a threfn, gan wneud hynny dan faner Brexit dinistriol, ddim yn gymwys i wneud y swydd. Yng ngoleuni gemau budr Boris Johnson, ydych chi'n cytuno gyda fi fod angen i'r Prif Weinidog nawr ymddiswyddo ar unwaith? Rwy'n sylwi na wnaethoch chi ateb y cwestiwn gerbron newyddiadurwyr funud yn ôl; a wnewch chi ateb e nawr? Ac er mwyn osgoi sefyllfa tebyg yn codi eto, ble mae Llywodraeth sydd yn dibrisio democratiaeth yn ceisio rhedeg yn rhemp, a wnewch chi sicrhau bod eich plaid chi yn San Steffan yn cefnogi aros yn yr Undeb Ewropeaidd yn ddiamod, gan flaenoriaethu pleidlais y bobl nawr, cyn etholiad cyffredinol?

First Minister, this judgment by the Supreme Court is a hugely important issue, stating that the UK Government had behaved unlawfully. Lying to the people, lying to Parliament, lying to the Queen is a trinity of grave constitutional crimes. What's totally clear is that the UK Prime Minister had closed the doors of Parliament with the relish of the dictator that he is, and I'm very pleased that my party played a central part in the case that held the Prime Minister to account. Today we saw the true meaning of taking back control. When the voice of our advocates is silenced, we will shout more loudly than ever. When attempts are made to turn the legislature into an impediment, we will turn it into the anchor of our democracy. When a Prime Minister tries to ignore a law that states that we cannot leave the European Union without a deal, there must be implications, whatever Dominic Cummings may have been tweeting over the past few minutes.

A Prime Minister who evades scrutiny, who is blind to the rule of law and does so under the banner of a destructive Brexit is not competent to be in post. In light of Boris Johnson's dirty tricks, do you agree with me that the Prime Minister now needs to resign immediately? I noticed that you didn't respond to the question asked by journalists a minute ago. Will you answer that question now? And for the avoidance of any similar situation arising again, where a Government runs riot over democracy, will you ensure that your party in Westminster supports remaining in the European Union and unconditionally prioritises a people's vote now, before a general election?

Diolch i Adam Price am y cwestiynau hynny. Dwi wedi dweud yn barod, Llywydd, nad ydw i'n gallu gweld un ffordd ble mae Boris Johnson yn gallu aros yn ei swydd ar ôl beth mae'r llys wedi'i ddweud heddiw. 

May I thank Adam Price for those questions? I have already said, Llywydd, that I cannot see any way in which Boris Johnson can remain in office following the judgment of the court today.

The court found against the Prime Minister unanimously on every single point that Lady Hale said was in front of them. She rehearsed, as those of you have seen her judgment know, four separate questions. Was the Prime Minister's advice to the Queen justiciable? Now, the Government had argued that it wasn't, that there was nothing here for the courts to be interested in. And the court rejected that, saying that the power to prorogue, used as the Prime Minister had used it, was an attack on the foundational principle of our constitution. The court then asked, if that is justiciable, then by what standard is its lawfulness to be judged? And the court said that there were two fundamental principles at stake here—that of parliamentary sovereignty and parliamentary accountability, and on both those counts the court found that the Prime Minister's actions could not be supported. If those are the standards, then was the advice that the Prime Minister provided to the court lawful? And this really, I think, goes to the very heart of what the Supreme Court decided today. Lady Hale referred directly, Llywydd, to the position of this National Assembly and the Scottish Parliament—the fact that, as our QC said in evidence to the court, everything we had done here in providing consents to pieces of legislation, which we had a legitimate expectation would then proceed to a conclusion in the House of Commons, all of that had been swept away as a result of the Prime Minister's actions. It is impossible for us to conclude, the Supreme Court said, that there was any reason, let alone a good reason, to prorogue Parliament. It follows that the decision was unlawful. When a Prime Minister is found to have acted unlawfully and undemocratically, I don't see how that person thinks that he can legitimately continue in office.

Dyfarnodd y llys yn erbyn Prif Weinidog y DU yn unfryd ar bob un pwynt y dywedodd y Fonesig Hale oedd ger eu bron. Ailadroddodd, fel y mae'r rhai ohonoch chi sydd wedi gweld ei dyfarniad yn gwybod, bedwar cwestiwn ar wahân. A oedd cyngor Prif Weinidog y DU i'r Frenhines yn draddodadwy? Nawr, roedd y Llywodraeth wedi dadlau nad oedd, nad oedd dim yn y fan yma i'r llysoedd fod â diddordeb ynddo. A gwrthododd y llys hynny, gan ddweud bod y grym i addoedi, a ddefnyddiwyd fel yr oedd Prif Weinidog y DU wedi ei ddefnyddio, yn ymosodiad ar egwyddor sylfaenol ein cyfansoddiad. Gofynnodd y llys wedyn, os yw hynny'n draddodadwy, yna yn ôl pa safon y dylid barnu ei gyfreithlondeb? A dywedodd y llys fod dwy egwyddor sylfaenol yn y fantol yn y fan yma—sofraniaeth seneddol ac atebolrwydd seneddol, ac ar y ddau gyfrif hynny dyfarnodd y llys na ellid cefnogi gweithredoedd Prif Weinidog y DU. Os mai'r dyna'r safonau, yna a oedd y cyngor a roddodd Prif Weinidog y DU i'r llys yn gyfreithlon? Ac mae hyn mewn gwirionedd, rwy'n credu, yn mynd at union wraidd yr hyn a benderfynodd y Goruchaf Lys heddiw. Cyfeiriodd y Fonesig Hale yn uniongyrchol, Llywydd, at safbwynt y Cynulliad Cenedlaethol hwn a Senedd yr Alban—y ffaith fod popeth yr oeddem ni wedi ei wneud yma, fel y dywedodd ein CF mewn tystiolaeth i'r llys, o ran rhoi cydsyniadau i ddarnau o ddeddfwriaeth, yr oedd gennym ni ddisgwyliad dilys y byddent yn mynd yn eu blaenau wedyn i'w terfyn yn Nhŷ'r Cyffredin, roedd hynny i gyd wedi cael ei ysgubo o'r neilltu o ganlyniad i weithredoedd Prif Weinidog y DU. Mae'n amhosibl i ni ddod i'r casgliad, meddai'r Goruchaf Lys, bod unrhyw reswm, heb sôn am reswm da, dros addoedi'r Senedd. Mae'n dilyn bod y penderfyniad yn anghyfreithlon. Pan ganfyddir bod Prif Weinidog wedi gweithredu'n anghyfreithlon ac yn annemocrataidd, nid wyf i'n gweld sut y mae'r person hwnnw'n credu y gall barhau yn ei swydd yn gyfreithlon.

13:35

First Minister, let me reassure you that, within the Conservative Party, we respect the rule of law and the outcome of today's Supreme Court proceedings. But let's look at the root of this particular issue, shall we? This Brexit impasse—[Interruption.]—this Brexit impasse, and the position—

Prif Weinidog, gadewch i mi roi sicrwydd i chi ein bod ni, yn y Blaid Geidwadol, yn parchu rheolaeth y gyfraith a chanlyniad yr achos Goruchaf Lys heddiw. Ond gadewch i ni edrych ar wraidd y mater penodol hwn, aie? Crëwyd y cyfwng Brexit hwn —[Torri ar draws.]—y cyfwng Brexit hwn, a'r sefyllfa— 

Let the leader of the opposition continue his questioning. [Interruption.] Allow the leader of the opposition to continue his questioning and for it to be heard.

Gadewch i arweinydd yr wrthblaid barhau â'i gwestiwn. [Torri ar draws.] Gadewch i arweinydd yr wrthblaid barhau â'i gwestiwn ac iddo gael ei glywed.

This Brexit impasse, and the position we now find ourselves in, has been created as a result of your Labour MPs having frustrated—[Interruption.]—yes, having frustrated the Brexit process, against the will of the Welsh and British people. [Interruption.]

Crëwyd y cyfwng Brexit hwn, a'r sefyllfa yr ydym ni ynddi nawr, o ganlyniad i'r ffaith bod eich ASau Llafur chi wedi rhwystro—[Torri ar draws.]—ie, wedi rhwystro'r broses Brexit, yn groes i ewyllys pobl Cymru a Phrydain. [Torri ar draws.]

You may disagree with what the leader of the opposition is saying, but he does deserve to be heard. I want to hear him.

Efallai eich bod chi'n anghytuno â'r hyn y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei ddweud, ond mae'n haeddu cael ei glywed. Rwyf i eisiau ei glywed.

Diolch, Llywydd. You know full well, First Minister, that if your colleagues had voted for the previous UK Government's withdrawal Bill, then we wouldn't be having this conversation. We would have left the European Union by now in an orderly fashion. But we can now see that, given your own Government's position, you don't respect the result of the referendum, because you've now made it clear that you want to stay in the European Union, full stop. Clearly, First Minister, the only way—the only way—we're going to get out of this situation now is to have a general election as soon as possible. And, as you know, the Prime Minister sought a general election just a few weeks ago, and your party, despite having called for one months and, indeed, years, had the audacity to vote it down. Come on, First Minister, what are you afraid of? So, will your Government therefore now support a general election as soon as possible, because this is the only way we can actually resolve this situation?

Diolch, Llywydd. Rydych chi'n gwybod yn iawn, Prif Weinidog, pe byddai eich cyd-Aelodau wedi pleidleisio o blaid Bil ymadael Llywodraeth flaenorol y DU, na fyddem ni'n cael y sgwrs hon. Byddem ni wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd erbyn hyn mewn modd trefnus. Ond gallwn weld yn awr, o ystyried safbwynt eich Llywodraeth eich hun, nad ydych chi'n parchu canlyniad y refferendwm, gan eich bod chi wedi ei gwneud yn eglur erbyn hyn eich bod chi eisiau aros yn yr Undeb Ewropeaidd, a dyna'i diwedd hi. Yn amlwg, Prif Weinidog, yr unig ffordd—yr unig ffordd—yr ydym ni'n mynd i ddianc o'r sefyllfa hon nawr yw cael etholiad cyffredinol cyn gynted a phosibl. Ac, fel y gwyddoch, ceisiodd Prif Weinidog y DU drefnu etholiad cyffredinol ychydig wythnosau yn ôl, ac roedd eich plaid chi, er iddi alw am un ers misoedd a blynyddoedd, mewn gwirionedd, yn ddigon digywilydd i bleidleisio yn ei erbyn. Dewch ymlaen, Prif Weinidog, beth ydych chi'n ei ofni? Felly, a wnaiff eich Llywodraeth gefnogi etholiad cyffredinol cyn gynted â phosibl nawr, oherwydd dyma'r unig ffordd y gallwn ni ddatrys y sefyllfa hon mewn gwirionedd?

Llywydd, the leader of the opposition begins by saying that his party respects the rule of law. The last thing I heard before I came to the floor of the Assembly this afternoon was the Prime Minister attacking the decision of the Supreme Court, which I thought was disgraceful. [Interruption.] I heard him myself—he attacked the decision of the Supreme Court. He said he didn't agree with the Supreme Court, that he couldn't see how they had come to their conclusion. I don't think that sounds much to me like respecting the rule of law. Then he said that he was determined that the United Kingdom should leave the European Union by 31 October, despite the fact that there is a law passed in the House of Commons preventing him from doing that. Where is the respect for the rule of law there? It has always seemed to me, Llywydd—[Interruption.]—it's always seemed to me, Llywydd, that people who decide to be law makers give up the right to be law breakers. There are other people who take other contributions to debate, and they have other choices to make. But if you are elected to a legislature, where we make the law, as the law is made in the House of Commons, then you cannot at the same time claim the right to break the law that you have a hand in making. And that seems to me to be the position that this Prime Minister has been prepared to take time after time. That's the substance of what's at issue today.

It would have been—[Interruption.] I think it would have served this institution and people in Wales a bit better if the leader of the opposition had got up to explain to us how his party is now going to explain to them how they put us all in this position. How, as a result of his party's actions, Parliament has been prevented from scrutinising the actions of his Government, something that the Supreme Court today has found to be unlawful. And wasn't it interesting? Did you not think it was interesting that the president of the Supreme Court had to go out of her way to make it clear that everything we have been hearing from members of his party about how the Prime Minister could simply prorogue all over again, that he could get round anything the Supreme Court said—. She had to go out of her way to make it clear that Parliament has never been prorogued and that that avenue to frustrating democratic accountability in this country has been blocked off to him by the actions of the Supreme Court today. Those were the things the party opposite ought to have been dealing with this afternoon, rather than trying to divert attention in the way that he did. The nonsense of suggesting that—a deal that his party would not support.

Where was his Jacob Rees-Mogg, the man sent to Balmoral, as the Scottish Supreme Court said, to tell an untruth to the Queen? Where was he when Mrs May's deal was being voted on? Yes, I think it's time that—[Interruption.] I think it's time the opposition leader in this party looked to his own party and offered some explanation of its actions. That would have been what he should have been doing here this afternoon. 

Llywydd, mae arweinydd yr wrthblaid yn dechrau drwy ddweud bod ei blaid yn parchu rheolaeth y gyfraith. Y peth diwethaf i mi ei glywed cyn i mi ddod i lawr y Cynulliad y prynhawn yma oedd Prif Weinidog y DU yn ymosod ar benderfyniad y Goruchaf Lys, a oedd yn warthus yn fy marn i. [Torri ar draws.] Fe'i clywais ef fy hun—ymosododd ar benderfyniad y Goruchaf Lys. Dywedodd nad oedd yn cytuno â'r Goruchaf Lys, na allai weld sut yr oedden nhw wedi dod i'w casgliad. Nid wyf i'n credu bod hynny'n swnio lawer i mi fel parchu rheol y gyfraith. Yna dywedodd ei fod yn benderfynol y dylai'r Deyrnas Unedig adael yr Undeb Ewropeaidd erbyn 31 Hydref, er gwaethaf y ffaith fod cyfraith wedi ei phasio yn Nhŷ'r Cyffredin yn ei atal rhag gwneud hynny. Ble mae'r parch at reolaeth y gyfraith yno? Mae wedi ymddangos i mi erioed, Llywydd—[Torri ar draws.]—mae wedi ymddangos i mi erioed, Llywydd, bod pobl sy'n penderfynu bod yn wneuthurwyr deddfau yn ildio'r hawl i fod yn dorwyr cyfraith. Ceir pobl eraill sy'n mynd â chyfraniadau eraill i'w trafod, ac mae ganddyn nhw ddewisiadau eraill i'w gwneud. Ond os cewch chi eich ethol i ddeddfwrfa, lle'r ydym ni'n llunio'r gyfraith, fel y mae'r gyfraith yn cael ei llunio yn Nhŷ'r Cyffredin, yna ni allwch ar yr un pryd hawlio'r hawl i dorri'r gyfraith yr ydych chi'n cyfrannu at ei llunio. Ac mae'n ymddangos i mi mai dyna'r safbwynt y mae'r Prif Weinidog hwn wedi bod yn barod i'w gymryd dro ar ôl tro. Dyna yw sylwedd yr hyn sy'n destun trafod heddiw.

Byddai wedi—[Torri ar draws.] Rwy'n credu y byddai wedi gwasanaethu'r sefydliad hwn a phobl Cymru ychydig yn well pe byddai arweinydd yr wrthblaid wedi codi ar ei draed i esbonio wrthym sut y mae ei blaid ef yn mynd i esbonio iddyn nhw nawr sut y gwnaethon nhw roi pob un ohonom ni yn y sefyllfa hon. Sut, o ganlyniad i weithredoedd ei blaid ef, y rhwystrwyd y Senedd rhag craffu ar weithredoedd ei Lywodraeth, rhywbeth y mae'r Goruchaf Lys wedi dyfarnu heddiw ei fod yn anghyfreithlon. Ac onid oedd yn ddiddorol? Onid oeddech chi'n credu ei bod yn ddiddorol bod llywydd y Goruchaf Lys wedi gorfod mynd allan o'i ffordd i egluro bod popeth yr ydym ni wedi bod yn ei glywed gan aelodau ei blaid ynghylch sut y gallai Prif Weinidog y DU addoedi'r Senedd unwaith eto, y gallai osgoi unrhyw beth yr oedd y Goruchaf Lys wedi ei ddweud—. Bu'n rhaid iddi fynd allan o'i ffordd i egluro nad yw'r Senedd erioed wedi cael ei haddoedi a bod y ffordd honno o rwystro atebolrwydd democrataidd yn y wlad hon wedi cael ei hatal gan weithredoedd y Goruchaf Lys heddiw. Dyna oedd y pethau y dylai'r blaid gyferbyn fod wedi bod yn ymdrin â nhw y prynhawn yma, yn hytrach na cheisio tynnu sylw at rywbeth arall fel y gwnaeth ef. Y lol o awgrymu—cytundeb nad oedd ei blaid ef yn fodlon ei gefnogi.

Ble'r oedd ei Jacob Rees-Mogg, y dyn a anfonwyd i Balmoral, fel y dywedodd Goruchaf Lys yr Alban, i ddweud anwiredd wrth y Frenhines? Ble oedd ef pan gynhaliwyd pleidlais ar gytundeb Mrs May? Ydw, rwy'n credu ei bod hi'n bryd—[Torri ar draws.] Rwy'n credu ei bod hi'n bryd i arweinydd yr wrthblaid yn y blaid hon edrych ar ei blaid ei hun a chynnig rhyw esboniad o'i gweithredoedd. Dyna'r hyn y dylai fod wedi ei wneud yn y fan yma y prynhawn yma.

13:40

The First Minister admonishes the leader of the opposition about respect for the rule of law, but I do recall, last week, what he and his Counsel General said about the then binding judgment of the High Court in our jurisdiction, and they decided they would prefer to take the ruling of the court from another jurisdiction. 

What I would ask Members to think about—[Interruption.]—if I may continue—in responding to this judgment today, I think all of us would see it as being far stronger and greater in scope than had been anticipated prior to the judgment. The corollary of that is that the Supreme Court has gone further than what we expected in light of the prior constitutional norms. And I just think, in terms of considering how exorbitant the judgment is, we should focus a bit on paragraphs 49 and 50 of the judgment, which does most of the heavy lifting, where the court says,

'a prerogative power is only effective to the extent that it is recognised by the common law: as was said in the Case of Proclamations, “the King hath no prerogative, but that which the law of the land allows him”. A prerogative power is therefore limited by statute and the common law'. 

The Case of Proclamations was about the Crown unmaking a law that had been passed by Parliament, and what the common law found then was that the executive could not act against the law or unmake laws where the legislature had restricted the prerogative through passing a law. That is not the case here. Parliament has had over 400 years since then to restrict the prerogative and control how it could be used. It has chosen not to, yet the Supreme Court has done so itself through the principles that it has discerned today.

Similarly, in the previous Miller judgment, on the treaty on the functioning of the European Union we saw that Parliament had restricted the use of article 49—the passerelle clause—but did not restrict the use of article 50. Yet, the court departed from previous principles of statutory interpretation to impose its own restrictions on article 50. One area—[Interruption.]. I'm describing how its judgment is exorbitant. Exorbitant is not the same as wrong. I am a lawyer and I would be cautious before going in the direction that the Member heckles to the effect of.  

In paragraph 60 of the judgment, quite rightly, the court doesn't stray into the areas of parliamentary procedure, but it does presume that Parliament controls its own timetable. Yet, it doesn't. It doesn't have a business of the house committee. The Government allocates days to the opposition or to a backbench business committee, but the Government controls the agenda. Standing Orders say it does. Standing Orders say votes must be forthwith, and there is a mechanism for Parliament—the House of Commons—to revise that on a motion from the Procedure Committee, but the Speaker didn't do that, because the Procedure Committee has a majority that backed Brexit. It's elected by the House. So, instead the Speaker ignored Standing Orders, read something into them that was not there and did things that way, contrary to the rules of the Commons in order to drive forward the law.

We have a very important judgment today. I just about managed to read it since it came out, but I think we should all take further time to reflect, and I would encourage people to approach this very calmly, because, while I respect the rule of law, and I’d be cautious about criticising judges, I fear that many, many people out there see this through the prism of 'leave' and 'remain'.

Mae'r Prif Weinidog yn ceryddu arweinydd yr wrthblaid ynghylch parch at reolaeth y gyfraith, ond rwy'n cofio, yr wythnos diwethaf, yr hyn a ddywedodd ef a'i Gwnsler Cyffredinol am ddyfarniad rhwymol yr Uchel Lys ar y pryd yn ein hawdurdodaeth ni, a phenderfynasant y byddai'n well ganddynt dderbyn dyfarniad y llys o awdurdodaeth arall.

Yr hyn y byddwn yn ei ofyn i'r Aelodau ei ystyried—[Torri ar draws.]—os caf i barhau—wrth ymateb i'r dyfarniad hwn heddiw, rwy'n credu y byddai pob un ohonom ni'n ei weld yn llawer cryfach ac ehangach ei gwmpas nag y rhagwelwyd cyn y dyfarniad. Canlyneb hynny yw bod y Goruchaf Lys wedi mynd ymhellach nag yr oeddem ni'n ei ddisgwyl yng ngoleuni arferion cyfansoddiadol blaenorol. Ac rwy'n meddwl, o ran ystyried pa mor afresymol yw'r dyfarniad, y dylem ni ganolbwyntio ychydig ar baragraffau 49 a 50 y dyfarniad, sy'n gwneud y rhan fwyaf o gwaith trwm, lle dywed y llys,

mae grym uchelfreiniol yn effeithiol dim ond i'r graddau y mae'n cael ei gydnabod gan y gyfraith gyffredin: fel y dywedwyd yn y Case of Proclamations, "nid oes gan y Brenin uchelfraint, ond yr hyn y mae cyfraith y wlad yn ei chaniatáu iddo". Mae grym uchelfreiniol wedi ei gyfyngu felly gan gyfraith statud a'r gyfraith gyffredin.

Roedd Achos y Proclamasiynau yn ymwneud â'r Goron yn dadwneud deddf a basiwyd gan y Senedd, a'r hyn a ganfu'r gyfraith gyffredin bryd hynny oedd na allai'r weithrediaeth weithredu yn groes i'r gyfraith na dadwneud cyfreithiau pan oedd y ddeddfwrfa wedi cyfyngu'r uchelfraint trwy basio deddf. Nid yw hynny'n wir yn y fan yma. Mae'r Senedd wedi cael dros 400 o flynyddoedd ers hynny i gyfyngu'r uchelfraint a rheoli sut y gellid ei defnyddio. Mae wedi dewis peidio â gwneud hynny, ac eto mae'r Goruchaf Lys wedi gwneud hynny ei hun drwy'r egwyddorion y mae wedi eu dehongli heddiw.

Yn yr un modd, yn nyfarniad blaenorol Miller, ar y cytuniad ar weithrediad yr Undeb Ewropeaidd, gwelsom fod y Senedd wedi cyfyngu'r defnydd o erthygl 49—cymal passerelle—ond ni chyfyngodd ar y defnydd o erthygl 50. Ac eto, aeth y llys yn groes i'r egwyddorion dehongli statudol blaenorol i orfodi ei gyfyngiadau ei hun ar erthygl 50. Un maes— [Torri ar draws.]. Rwy'n disgrifio sut mae ei ddyfarniad yn afresymol. Nid yw afresymol yr un fath ag anghywir. Rwy'n gyfreithiwr a byddwn yn ofalus cyn mynd i'r cyfeiriad y mae'r Aelod yn gweiddi i'w berwyl.

Ym mharagraff 60 y dyfarniad, yn gwbl briodol, nid yw'r llys yn crwydro i feysydd gweithdrefn seneddol, ond mae'n rhagdybio bod y Senedd yn rheoli ei hamserlen ei hun. Ac eto nid yw'n gwneud hynny. Nid oes ganddi bwyllgor busnes y tŷ. Mae'r Llywodraeth yn neilltuo diwrnodau i'r gwrthbleidiau neu i bwyllgor busnes y meinciau cefn, ond y Llywodraeth sy'n rheoli'r agenda. Mae Rheolau Sefydlog yn dweud ei bod. Mae Rheolau Sefydlog yn dweud bod yn rhaid i bleidleisiau gael eu bwrw ar unwaith, a cheir dull i'r Senedd—Tŷ'r Cyffredin—ddiwygio hynny trwy gynnig gan y Pwyllgor Gweithdrefnau, ond ni wnaeth y Llefarydd hynny, oherwydd bod gan y Pwyllgor Gweithdrefnau fwyafrif a gefnogodd Brexit. Mae'n cael ei ethol gan y Tŷ. Felly, yn hytrach, anwybyddodd y Llefarydd y Rheolau Sefydlog, gan ddehongli rhywbeth ohonynt nad oedd yn bodoli a gwneud pethau yn y ffordd honno, yn groes i reolau Tŷ'r Cyffredin er mwyn symud y gyfraith yn ei blaen.

Mae gennym ni ddyfarniad pwysig iawn heddiw. Cael a chael oedd hi i mi ei ddarllen ers ei gyhoeddi, ond rwy’n credu y dylai pob un ohonom gymryd mwy o amser i feddwl, ac rwy’n annog pobl i ymdrin â’r mater mewn ffordd bwyllog iawn oherwydd, er fy mod i'n parchu’r gyfraith, a byddwn yn gochel rhag beirniadu barnwyr, rwy’n ofni bod llawer iawn o bobl yn gweld hyn drwy brism 'gadael' ac 'aros'.

13:45

Llywydd, I’m afraid I’m left a bit confused by the Member’s contribution. He describes the Supreme Court as exorbitant and then urges us all to respect the rule of law. Last week, he was busy trying to dismiss the views of the most senior court in Scotland as though they counted for absolutely nothing. I’m not certain today whether he hasn’t applied the same approach to the Supreme Court as well. I too have the judgment here. I agree with Mark Reckless that Members would want to read it. It is an exceptionally clearly argued judgment. The Member says that the court has departed from existing norms. It was asked to adjudicate in a situation where, as the judgment makes clear, the Prime Minister had departed from existing norms entirely, and to the detriment of the rule of law and to our democracy. That’s the conclusion that I think anybody who cares to study this judgment will come to, and that’s why it has the seriousness and weight that we ought to attach to it.

Llywydd, mae gen i ofn fy mod i wedi fy nrysu braidd gan gyfraniad yr Aelod. Mae'n dweud bod y Goruchaf Lys yn afresymol ac yna'n annog pob un ohonom ni i barchu rheol y gyfraith. Yr wythnos diwethaf, roedd yn brysur yn ceisio wfftio safbwyntiau'r llys uchaf yn yr Alban fel pe bai'n cyfrif am ddim byd o gwbl. Nid wyf i'n siŵr heddiw a yw wedi defnyddio'r un dull gyda'r Goruchaf Lys hefyd. Mae'r dyfarniad gennyf innau yma hefyd. Rwy'n cytuno â Mark Reckless y byddai'r Aelodau eisiau ei ddarllen. Mae'n ddyfarniad sydd wedi ei ddadlau yn eithriadol o eglur. Mae'r Aelod yn dweud bod y llys wedi mynd yn groes i arferion presennol. Gofynnwyd i'r llys ddyfarnu mewn sefyllfa lle'r oedd Prif Weinidog y DU, fel y mae'r dyfarniad yn ei egluro, wedi mynd yn groes i arferion presennol yn llwyr, ac ar draul rheolaeth y gyfraith a'n democratiaeth. Dyna'r casgliad y credaf y bydd unrhyw un sy'n dymuno astudio'r dyfarniad hwn yn dod iddo, a dyna pam mae ganddo'r difrifoldeb a'r pwys y dylem ni eu priodoli iddo.

We face this afternoon the deepest political crisis that I have seen in my 20 years of politics. I have to say that I have seen at least one Conservative MP attack the Supreme Court—David Davies. He said they were part of a pro-EU establishment. We all, First Minister, are the subject of court judgments sometimes that we don’t like, but we have courts for a reason—they’re there to take decisions. I listened carefully to what the leader of the opposition had to say, and I regret that what is a question of democracy, a question of the constitution, a question of the supremacy of Parliament elected by the people in 2017, a year after the referendum—a year after the referendum—was reduced by him to party political point scoring. He is better than that. He is better than that; he’s somebody who I have respect for, but, really, this is not about party politics.

First Minister, it is an occupational hazard for Ministers to find, when they take a decision in good faith, that the court then says the decision is unlawful. That is not unusual. What is unusual in this case is the Court of Session in Edinburgh said that Parliament had been prorogued for an improper purpose. 'Improper' is a stinging rebuke. The use of the word ’improper’ is a stinging rebuke to the Prime Minister. It implies dishonesty, and it implies that the Prime Minister gave the Queen misleading and illegal advice. That is a step that no Prime Minister has taken before.

A coach and horses has been driven through the constitution; it is no longer fit for purpose. A written constitution depends on people being reasonable and conventions being respected. They have not been. They have not been over the course of the past year, and it puts the Queen in an invidious position. If the Prime Minister comes back to the Queen and asks to prorogue Parliament once again, how can the Queen be sure that the advice she is being given by the Prime Minister is not unlawful? And yet she has no discretion as to what to do. She can be misled by illegal advice from a Prime Minister once again and can’t do anything. That is an invidious position for the Queen to be in. First Minister, given the crisis that we have, is it not time for sense? Is it not time for compromise? Is it not time for reconciliation? And is it not time to have a new Prime Minister?

Rydym ni'n wynebu y prynhawn yma yr argyfwng gwleidyddol dwysaf yr wyf i wedi ei weld yn ystod fy 20 mlynedd o wleidyddiaeth. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i wedi gweld o leiaf un AS Ceidwadol yn ymosod ar y Goruchaf Lys—David Davies. Dywedodd eu bod yn rhan o sefydliad sydd o blaid yr UE. Rydym ni i gyd, Prif Weinidog, yn destun dyfarniadau llys weithiau nad ydym yn eu hoffi, ond mae gennym ni lysoedd am reswm—maen nhw yno i wneud penderfyniadau. Gwrandewais yn astud ar yr hyn yr oedd gan arweinydd yr wrthblaid i'w ddweud, ac rwy'n gresynu bod yr hyn sy'n gwestiwn o ddemocratiaeth, yn gwestiwn o'r cyfansoddiad, yn gwestiwn o oruchafiaeth Senedd a etholwyd gan y bobl yn 2017, flwyddyn ar ôl y refferendwm—flwyddyn ar ôl y refferendwm—wedi cael ei leihau ganddo ef i bwynt oedd â'r nod o sgorio pwyntiau gwleidyddol. Mae e'n well na hynny. Mae e'n well na hynny; mae'n rhywun y mae gen i barch tuag ato, ond, mewn gwirionedd, nid yw hyn yn ymwneud â gwleidyddiaeth bleidiol.

Prif Weinidog, mae'n berygl galwedigaethol i Weinidogion ganfod, pan eu bod yn gwneud penderfyniad didwyll, bod y llys wedyn yn dweud bod y penderfyniad yn anghyfreithlon. Nid yw hynny'n anarferol. Yr hyn sy'n anarferol yn yr achos hwn yw bod y Llys Sesiwn yng Nghaeredin wedi dweud bod y Senedd wedi cael ei gohirio at ddiben amhriodol. Mae 'amhriodol' yn gerydd hallt. Mae'r defnydd o'r gair 'amhriodol' yn gerydd hallt i Brif Weinidog y DU. Mae'n awgrymu anonestrwydd, ac mae'n awgrymu bod y Prif Weinidog wedi rhoi cyngor camarweiniol ac anghyfreithlon i'r Frenhines. Mae hwnnw'n gam nad oes yr un Prif Weinidog y DU wedi ei gymryd o'r blaen.

Gyrrwyd coets a cheffylau drwy'r cyfansoddiad; nid yw'n addas i'w ddiben mwyach. Mae cyfansoddiad ysgrifenedig yn dibynnu ar bobl yn bod yn rhesymol a bod confensiynau yn cael eu parchu. Nid yw hynny wedi digwydd. Nid yw hynny wedi digwydd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac mae'n rhoi'r Frenhines mewn sefyllfa annymunol. Os bydd y Prif Weinidog yn dod yn ôl at y Frenhines ac yn gofyn i addoedi'r Senedd unwaith eto, sut y gall y Frenhines fod yn sicr nad yw'r cyngor sy'n cael ei roi iddi gan y Prif Weinidog yn anghyfreithlon? Ac eto nid oes ganddi unrhyw ddisgresiwn o ran yr hyn y dylai ei wneud. Gall gael ei chamarwain gan gyngor anghyfreithlon gan Brif Weinidog unwaith eto ac ni all wneud dim. Mae honno'n sefyllfa annymunol i'r Frenhines fod ynddi. Prif Weinidog, o ystyried yr argyfwng sydd gennym ni, onid yw'n bryd cael synnwyr? Onid yw'n bryd cyfaddawdu? Onid yw'n bryd cymodi? Ac onid yw'n bryd cael Prif Weinidog newydd i'r DU?

Well, Llywydd, I listened very carefully to what the former First Minister has said, as I think other Members in this Assembly should do, because of his role as a Privy Counsellor, because of the fact that he has actually attended those forums that have been at the heart of the issues that the Supreme Court has had to deal with, and, as he said, the Scottish court found that the advice given in the Privy Council was not advice based on good faith. Now, of course, what Carwyn Jones has said is right, we all of us, I'm sure, make decisions in good faith that then turn out not to be as soundly based as we had thought. The issue here is one of good faith—the fact that the Prime Minister, when providing his advice, said that he wanted to prorogue Parliament for one reason, whereas in fact it was clear from decisions that he had made that that was not the case. And that really does go to the heart of the way that our constitution operates. It goes to the heart, Llywydd, I would say, of arguments that people on different sides of this Chamber have made about the need for a constitutional convention and for a written constitution, which would avoid some of the risks that we have seen the current Prime Minister able to take and thought that he would get away with, and today he's been found out. But it should never have got to that stage and a different constitutional settlement would prevent that from happening. I agree with his final point; I have thought, ever since I heard the judgment and heard the way that the president of the Supreme Court was so unambiguous in her finding, the Prime Minister has been found to have acted unlawfully and in a way deliberately designed to subvert our democracy. How does anybody in that position think that they can carry on?

Wel, Llywydd, gwrandewais yn astud iawn ar yr hyn y mae'r cyn Brif Weinidog wedi ei ddweud, fel y credaf y dylai Aelodau eraill yn y Cynulliad hwn ei wneud, oherwydd ei swyddogaeth fel Cyfrin Gynghorwr, oherwydd ei fod wedi bod yn bresennol yn y fforymau hynny sydd wedi bod wrth wraidd y materion y bu'n rhaid i'r Goruchaf Lys ymdrin â nhw, ac, fel y dywedodd, canfu llys yr Alban nad oedd y cyngor a roddwyd yn y Cyfrin Gyngor yn gyngor wedi ei seilio ar ddidwylledd. Nawr, wrth gwrs, mae'r hyn y mae Carwyn Jones wedi ei ddweud yn iawn, rydym ni i gyd, rwy'n siŵr, yn gwneud penderfyniadau'n ddidwyll y mae'n ymddangos wedyn nad oeddent ar sylfeini mor gadarn ag yr oeddem ni'n ei feddwl. Mae'r mater yma'n un o ddidwylledd—y ffaith bod Prif Weinidog y DU, wrth roi ei gyngor, wedi dweud ei fod eisiau addoedi'r Senedd am un rheswm, er ei bod mewn gwirionedd yn eglur o benderfyniadau a wnaeth nad oedd hynny'n wir. Ac mae hynny wir yn mynd at wraidd y ffordd y mae ein cyfansoddiad yn gweithredu. Mae'n mynd at wraidd, Llywydd, ddywedwn i, y dadleuon y mae pobl ar wahanol ochrau o'r Siambr hon wedi eu gwneud am yr angen am gonfensiwn cyfansoddiadol ac am gyfansoddiad ysgrifenedig, a fyddai'n osgoi rhai o'r risgiau yr ydym ni wedi gweld Prif Weinidog presennol y DU yn gallu eu cymryd ac yn meddwl y byddai'n gallu gwneud hynny heb gosb, a heddiw mae wedi cael ei ddal. Ond ni ddylai fyth fod wedi cyrraedd y cam hwnnw a byddai gwahanol setliad cyfansoddiadol yn atal hynny rhag digwydd. Rwy'n cytuno â'i bwynt olaf; yn fy marn i, ers i mi glywed y dyfarniad a chlywed pa mor ddiamwys oedd llywydd y Goruchaf Lys wrth egluro ei chasgliad, canfuwyd bod y Prif Weinidog wedi ymddwyn yn anghyfreithlon ac mewn ffordd a gynlluniwyd yn fwriadol i wyrdroi ein democratiaeth. Sut y gall unrhyw un yn y sefyllfa honno feddwl y gallan nhw aros yn y swydd? 

13:50

We're clearly at a watershed moment and we have an 11-0 judgment—perhaps 'exorbitant' is a fair way of describing that. But, clearly, what has happened is that prerogative powers are not now considered to be beyond the rule of law and they are subject to judicial review. Given that prerogative powers are so vast, potentially, and are not amenable, or at least previously, to any other review, and we've clearly seen that in the way the Crown was involved—now, it is the case that in previous centuries the Crown could deny the exercise of the prerogative by the Prime Minister, but, clearly, in our democratic age we've gone a long way beyond that. Therefore, given all those grey areas in how far prerogative powers can be extended, we absolutely need the principle of judicial review, and I warmly welcome this morning's judgment. It really does establish beyond any question our democracy and the proper rule of law.

Prorogation clearly needs a clearer set of rules, based on all-party agreement. It is about when Parliament can sit, and it's much more than a suspension, because, for that time, it wipes out all parliamentary activity. It seems to me that all this talk comes down to this: should Parliament sit during a national crisis? And are we seriously going to say that it should not? I know many people may not agree with what Parliament does with that time, but it seems to me extraordinary that we would think it fit that Parliament would not sit at that time of importance.

If you accepted that, the most extreme would be that, in May 1940, Neville Chamberlain should have prorogued Parliament so the Government could concentrate fully on the external and vicious threat Britain was under. Clearly, that would have been wrong. You need the institution of Parliament and Crown, i.e. Government and Parliament, acting together. The independence of the judiciary is at the heart of the rule of law, and that means you've absolutely got to accept what the judgment is, especially when it is so emphatic. In private, you may not agree with it fully, but to come out then and question a judgment, however you do it, and there are elaborate ways of saying you disagree, is not at all helpful.

I would however say this, given the tenor of some of the exchanges, in their proceedings the judges were very keen to divide this case away from the issue of Brexit, and I think we should do the same. It does come at this important time of the question of Brexit, but this is about much more than Brexit, it's about the viability of the British constitution.

Rydym ni'n amlwg wedi cyrraedd trobwynt ac mae gennym ni ddyfarniad o 11-0—efallai fod 'eithafol' yn ffordd deg o ddisgrifio hynny. Ond, yn amlwg, yr hyn sydd wedi digwydd yw na ystyrir bellach bod pwerau uchelfreiniol y tu hwnt i reolaeth y gyfraith ac maen nhw'n destun adolygiad barnwrol. O gofio bod pwerau uchelfreiniol mor enfawr, o bosibl, ac nad ydynt yn addas, neu o leiaf yn flaenorol, i unrhyw adolygiad arall, a'n bod ni wedi gweld yn eglur yn y ffordd yr oedd y Goron yn ymwneud â hyn—nawr, mae'n wir y gallai'r Goron fod wedi atal gweithrediad yr uchelfraint gan Brif Weinidog y DU mewn canrifoedd a fu, ond, yn amlwg, yn ein hoes ddemocrataidd ni rydym ni wedi mynd ymhell y tu hwnt i hynny. Felly, o ystyried yr holl feysydd annelwig hynny o ran pa mor bell y gellir ymestyn pwerau uchelfreiniol, rydym ni wir angen yr egwyddor o adolygiad barnwrol, a chroesawaf yn gynnes y dyfarniad y bore yma. Mae wir yn sefydlu y tu hwnt i unrhyw amheuaeth ein democratiaeth a rheolaeth briodol y gyfraith.

Mae'n amlwg bod angen cyfres fwy eglur o reolau ar gyfer addoedi, yn seiliedig ar gytundeb pob plaid. Mae'n ymwneud â phryd y caiff y Senedd eistedd, ac mae'n llawer mwy na gwaharddiad, oherwydd, yn ystod y cyfnod hwnnw, mae'n atal pob gweithgarwch Seneddol. Mae'n ymddangos i mi bod yr holl drafod yn dod i lawr i hyn: a ddylai'r Senedd eistedd yn ystod argyfwng cenedlaethol? Ac a ydym ni o ddifrif yn mynd i ddweud na ddylai? Gwn efallai y bydd llawer o bobl nad ydyn nhw'n cytuno â'r hyn y mae'r Senedd yn ei wneud gyda'r amser hwnnw, ond mae'n ymddangos i mi yn rhyfeddol y byddem ni'n credu ei bod hi'n addas na fyddai'r Senedd yn eistedd ar yr adeg honno o bwysigrwydd.

Pe byddech chi'n derbyn hynny, y mwyaf eithafol fyddai, ym Mai 1940, y dylai Neville Chamberlain fod wedi addoedi'r Senedd fel y gallai'r Llywodraeth ganolbwyntio'n llawn ar y bygythiad allanol a milain yr oedd Prydain yn ei wynebu. Yn amlwg, byddai hynny wedi bod yn anghywir. Rydych chi angen sefydliad y Senedd a'r Goron, h.y. Llywodraeth a'r Senedd, yn gweithredu gyda'i gilydd. Mae annibyniaeth y farnwriaeth yn ganolog i reolaeth y gyfraith, ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i chi dderbyn y dyfarniad yn llwyr, yn enwedig pan fo mor bendant. Yn breifat, efallai nad ydych chi'n cytuno ag ef yn llawn, ond nid yw dod allan wedyn a chwestiynu dyfarniad, sut bynnag y byddwch chi'n ei wneud, a cheir ffyrdd cymhleth o ddweud eich bod chi'n anghytuno, nid yw o gymorth o gwbl.

Byddwn yn dweud hyn, fodd bynnag, o gofio tôn rhai o'r trafodaethau, yn eu trafodion, roedd y barnwyr yn awyddus iawn i wahanu'r achos hwn oddi wrth fater Brexit, ac rwy'n credu y dylem ni wneud hynny hefyd. Mae'n dod ar yr adeg bwysig hon o'r cwestiwn o Brexit, ond mae hyn yn ymwneud â llawer mwy na Brexit, mae'n ymwneud ag ymarferoldeb cyfansoddiad Prydain.

I thank David Melding for that. It was good to hear those points being made from the Conservative benches here this afternoon. David Melding is right, the checks and balances in our constitution worked, but they worked at the final hurdle. It had to go all the way to the Supreme Court before the checks and balances operated in the way that they should do, and that's why some of us here believe that that is an overly risky way to run our constitution and that we should build new defences into it so that a Prime Minister would never be tempted to do what Boris Johnson did.

I heard the Prime Minister disagree with the Supreme Court, and I didn't think he did it particularly elaborately. He simply took the line that these 11 people had got it all wrong and, yes, he'd abide by what they said, but he was quite sure that he'd been right and they weren't. I really think that is so much the wrong way for a Prime Minister to have reacted in the position that he found himself, if you believe in the rule of law, because I don't think that helps to support it at all. And, of course, David Melding is right, the judgment takes place in the context of Brexit, but it is not about Brexit. It is about the way in which powers are used in our constitution, whether they are used lawfully and whether they are used in a way that stands up to scrutiny. And on all of those points, the Supreme Court unanimously, the 12 Supreme Court justices sitting together—the 11 Supreme Court justices sitting together—found against the Prime Minister.

Diolch i David Melding am hynna. Roedd yn dda clywed y pwyntiau hynny'n cael eu gwneud o feinciau'r Ceidwadwyr yn y fan yma y prynhawn yma. Mae David Melding yn iawn, roedd y rhwystrau a'r gwrthbwysau yn ein cyfansoddiad yn gweithio, ond roedden nhw'n gweithio ar y rhwystr olaf. Bu'n rhaid iddo fynd yr holl ffordd i'r Goruchaf Lys cyn i'r mesurau rhwystrau a gwrthbwysau weithredu yn y ffordd y dylen nhw wneud, a dyna pam mae rhai ohonom ni yn y fan yma yn credu bod honno'n ffordd rhy beryglus o redeg ein cyfansoddiad ac y dylem ni gynnwys mesurau diogelu newydd ynddo fel na fyddai Prif Weinidog byth yn cael ei demtio i wneud yr hyn a wnaeth Boris Johnson.

Clywais Prif Weinidog y DU yn anghytuno â'r Goruchaf Lys, ac nid oeddwn i'n credu ei fod yn ei wneud yn arbennig o ofalus. Ei safbwynt syml oedd bod yr 11 o bobl hyn wedi cael popeth yn anghywir a, byddai, byddai'n ufuddhau i'r hyn a ddywedasant, ond roedd yn eithaf sicr ei fod ef yn iawn ac nad oedden nhw. Rwyf i wir yn credu bod hon yn ffordd mor anghywir i Brif Weinidog fod wedi ymateb yn y sefyllfa y canfu ei hun ynddi, os ydych chi'n credu yn rheol y gyfraith, oherwydd nid wyf i'n credu bod hynny'n helpu i'w chefnogi o gwbl. Ac, wrth gwrs, mae David Melding yn iawn, mae'r dyfarniad yn digwydd yng nghyd-destun Brexit, ond nid yw'n ymwneud â Brexit. Mae'n ymwneud â'r ffordd y caiff pwerau eu defnyddio yn ein cyfansoddiad, pa un a ydyn nhw'n cael eu defnyddio'n gyfreithlon a pha un a ydyn nhw'n cael eu defnyddio mewn ffordd sy'n gwrthsefyll craffu. Ac ar bob un o'r pwyntiau hynny, dyfarnodd y Goruchaf Lys yn unfrydol, 12 ustus y Goruchaf Lys yn eistedd gyda'i gilydd—11 ustus y Goruchaf Lys yn eistedd gyda'i gilydd—yn erbyn y Prif Weinidog.

13:55

Like others, although this takes place within the context that we're living through at the moment, I believe that this is about power and this is about the British constitution. I don't believe that this is about Brexit, as much as many people would prefer that.

I agree with what many people here have said: this is both about the powers available to a Prime Minister, but it is also about the behaviour of the Prime Minister as well. I'm tempted to think that it takes an Old Etonian to tell a lie to Her Majesty the Queen; certainly we were taught better in Tredegar Comprehensive School and we wouldn't have thought of behaving in such a way. And it reflects poorly on the opposition here, on the Conservative Party in this country, that they're not prepared to stand with the constitution and the law of this country but to defend a rotten Prime Minister. That speaks volumes.

But we need to do more than simply condemn the poor behaviour of the current Prime Minister. He has attempted to subvert our constitution and he has attempted to subvert our democratic institutions. David Melding is absolutely right, prerogative powers must be subject to judicial review, but prerogative powers also have to be subject to democratic accountability and not simply judicial accountability.

First Minister, do you agree with me that, not only must the British Prime Minister resign when he returns to the United Kingdom overnight and before he faces the UK Parliament, but we need a constitution now that reflects the sovereignty of the Parliaments of these islands? The Parliaments of these islands. And what that means is not simply a constitutional convention, but an agreement with the United Kingdom Parliament, the Scottish Parliament and this Parliament of our right to sit unfettered by the Executive, to hold the Executive to account and to ensure that, as Parliaments, we're able to represent the people without fear and favour and that we cannot be bullied by a Prime Minister who believes he is above the law.

Fel eraill, er bod hyn yn digwydd o fewn y cyd-destun yr ydym ni'n byw drwyddo ar hyn o bryd, rwy'n credu bod hyn yn ymwneud â grym ac mae hyn yn ymwneud â chyfansoddiad Prydain. Nid wyf i'n credu bod hyn yn ymwneud â Brexit, cymaint ag y byddai'n well gan lawer o bobl hynny.

Rwy'n cytuno â'r hyn y mae llawer o bobl yn y fan yma wedi ei ddweud: mae hyn yn ymwneud â'r pwerau sydd ar gael i Brif Weinidog y DU, ond mae hefyd yn ymwneud ag ymddygiad Prif Weinidog y DU hefyd. Caf fy nhemtio i feddwl ei fod yn cymryd hen ddisgybl ysgol Eton i ddweud celwydd wrth Ei Mawrhydi y Frenhines; yn sicr, cawsom ni ein haddysgu yn well yn Ysgol Gyfun Tredegar ac ni fyddem ni byth wedi meddwl ymddwyn yn y fath fodd. Ac mae'n adlewyrchu'n wael ar yr wrthblaid yn y fan yma, ar y Blaid Geidwadol yn y wlad hon, nad ydyn nhw'n barod i sefyll yn gadarn wrth gyfansoddiad a chyfraith y wlad hon ond i amddiffyn Prif Weinidog diwerth. Mae hynny'n dweud cyfrolau.

Ond mae angen i ni wneud mwy na dim ond condemnio ymddygiad gwael Prif Weinidog presennol y DU. Mae wedi ceisio gwyrdroi ein cyfansoddiad ac mae wedi ceisio gwyrdroi ein sefydliadau democrataidd. Mae David Melding yn hollol gywir, mae'n rhaid i bwerau uchelfreiniol fod yn destun adolygiad barnwrol, ond mae'n rhaid i bwerau uchelfreiniol fod yn destun atebolrwydd democrataidd hefyd ac nid atebolrwydd barnwrol yn unig.

Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi, nid yn unig bod yn rhaid i Brif Weinidog Prydain ymddiswyddo pan fydd yn dychwelyd i'r Deyrnas Unedig dros nos a chyn iddo wynebu Senedd y DU, ond ein bod ni angen cyfansoddiad nawr sy'n adlewyrchu sofraniaeth Seneddau yr ynysoedd hyn? Seneddau'r ynysoedd hyn. A'r hyn y mae hynny'n ei olygu yw nid confensiwn cyfansoddiadol syml, ond cytundeb gyda Senedd y Deyrnas Unedig, Senedd yr Alban a'r Senedd hon ar ein hawl i eistedd yn ddilyffethair gan y Weithrediaeth, i ddwyn y Weithrediaeth i gyfrif ac i sicrhau, fel Seneddau, ein bod ni'n gallu cynrychioli'r bobl heb ofn na ffafriaeth ac na allwn gael ein bwlio gan Brif Weinidog sy'n credu ei fod uwchlaw'r gyfraith.

Well, Llywydd, I agree completely with what Alun Davies has said, that the case is about power and about constraints on that power and about the way that power is exercised. And of course he is right to say that those powers, in this case, were exercised by an individual, and there is an individual and his actions at the centre of this case. It's about that person's actions, it's about the unelected people he gathered around him in order to bolster him in the course of action that he thought he could get away with. And the way to defend us in future against that is through constitutional reform and, of course, Alun Davies makes that fundamentally important point that, in a devolved United Kingdom, this is about Parliaments, plural, not simply Parliament in Westminster. And I want to see that constitutional convention entrench devolution by recognising that, 20 years into devolution, sovereignty is a dispersed concept. It is not held at Westminster and handed out to others to be taken back whenever they don't like what we do with it. Sovereignty is entrenched here for the things that we have responsibility for, and it is entrenched in other places too, and then shared back together again for common purposes when we decide that that is the way to create solidarity between people across the United Kingdom.

So, the respect for Parliaments, not simply Parliament, should be at the heart of that new sense of how our constitution needs to operate, and then there will be other checks and other balances built into it that would have prevented us from being in the position we have found ourselves in today.

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn y mae Alun Davies wedi ei ddweud, sef bod yr achos yn ymwneud â grym a chyfyngiadau ar y grym hwnnw a'r ffordd y caiff y grym hwnnw ei arfer. Ac wrth gwrs, mae'n iawn i ddweud bod y pwerau hynny, yn yr achos hwn, wedi cael eu harfer gan unigolyn, a bod unigolyn a'i weithredoedd yn ganolog i'r achos hwn. Mae'n ymwneud â gweithredoedd y person hwnnw, mae'n ymwneud â'r bobl anetholedig iddo eu casglu o'i gwmpas er mwyn ei gryfhau yn y camau y credai y gallai eu cymryd heb gael ei gosbi. A'r ffordd i'n hamddiffyn ni yn y dyfodol yn erbyn hynny yw trwy ddiwygio cyfansoddiadol ac, wrth gwrs, mae Alun Davies yn gwneud y pwynt sylfaenol bwysig hwnnw, sef, mewn Teyrnas Unedig ddatganoledig, mae hyn yn ymwneud â Seneddau, lluosog, nid dim ond y Senedd yn San Steffan. Ac rwyf i eisiau gweld y confensiwn cyfansoddiadol hwnnw yn ymwreiddio datganoli trwy gydnabod, 20 mlynedd ar ôl datganoli, bod sofraniaeth yn gysyniad gwasgaredig. Nid yw wedi ei chadw yn San Steffan ac yn cael ei dosbarthu i eraill i'w chymryd yn ôl pan nad ydyn nhw'n hoffi'r hyn yr ydym ni'n ei wneud â hi. Mae sofraniaeth wedi ei hymwreiddio yn y fan yma ar gyfer y pethau y mae gennym ni gyfrifoldeb amdanynt, ac mae wedi ei hymwreiddio mewn mannau eraill hefyd, ac yna'n cael ei rhannu'n ôl at ei gilydd eto at ddibenion cyffredin pan fyddwn ni'n penderfynu mai dyna'r ffordd i greu undod rhwng pobl ar draws y Deyrnas Unedig.

Felly, dylai'r parch at Seneddau, nid y Senedd yn unig, fod wrth wraidd y synnwyr newydd hwnnw o sut y mae angen i'n cyfansoddiad weithredu, ac wedyn bydd mesurau cadw cydbwysedd eraill yn rhan ohono a fyddai wedi ein hatal rhag bod yn y sefyllfa yr ydym ni wedi canfod ein hunain ynddi heddiw.

14:00
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf, felly, ar yr agenda, yn ôl y papur trefn, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf yn yr eitem yma gan Huw Irranca-Davies.

The first item on our agenda, therefore, according to the order paper, is questions to the First Minister. The first question under this item is from Huw Irranca-Davies.

Swyddi a Datblygu Economaidd yn Ogwr
Jobs and Economic Development in Ogmore

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn helpu i gynnal swyddi a datblygu economaidd yn Ogwr? OAQ54381

1. Will the First Minister make a statement on how the Welsh Government is helping to support jobs and economic development in Ogmore? OAQ54381

Llywydd, I thank Huw Irranca-Davies for that question. The Welsh Government helps to support jobs and economic development across Wales, including in Ogmore, through our economic action plan. Between 2011 and 2019, the unemployment rate in Ogmore fell by 52 per cent, and that exceeded the fall in the rest of Wales and the fall across the United Kingdom.

Llywydd, diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn yna. Mae Llywodraeth Cymru yn helpu i gefnogi swyddi a datblygiad economaidd ledled Cymru, gan gynnwys yn Ogwr, drwy ein cynllun gweithredu economaidd. Rhwng 2011 a 2019, gostyngodd y gyfradd diweithdra yn Ogwr gan 52 y cant, ac roedd hynny'n fwy na'r gostyngiad yng ngweddill Cymru a'r gostyngiad ledled y Deyrnas Unedig.

That is welcome news, First Minister. Last week's announcement—confirmation of the investment of Ineos in my neighbour's seat in Bridgend—was welcomed throughout Bridgend and Ogmore and the whole region, showing once again that the Welsh Government has indeed stepped up to the mark to support our manufacturing base and jobs. Whilst this can't replace in its entirety the 1,700 jobs, it shows a confidence in the area and in the skills of the workforce that is hugely reassuring.

But could I ask the First Minister about the wider and sustained investment and support by the Welsh Government and its agencies in the Ogmore constituency over the last three years of this Assembly term: how many jobs and training places created and sustained, how many business start-ups, how many business support grants and loans and advice provided? If the Minister could give me a flavour in his response today, I'd be grateful, though I'm happy to have chapter and verse in a more detailed answer afterwards. And would he confirm that the Bridgend and Ogmore M4 belt is still home to some of the largest concentrations of manufacturing in Wales and some of the most highly skilled workers?

Mae hynny'n newyddion i'w groesawu, Prif Weinidog. Croesawyd cyhoeddiad yr wythnos diwethaf—cadarnhad o fuddsoddiad Ineos yn sedd fy nghymydog ym Mhen-y-bont ar Ogwr—ledled Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr a'r rhanbarth cyfan, gan ddangos unwaith eto bod Llywodraeth Cymru, yn wir, wedi camu i'r adwy i gefnogi ein sylfaen gweithgynhyrchu a swyddi. Er na all hyn ddisodli'n llwyr y 1,700 o swyddi, mae'n dangos ffydd yn yr ardal ac yn sgiliau'r gweithlu sy'n galonogol iawn.

Ond a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog am y buddsoddiad a'r cymorth ehangach a pharhaus gan Lywodraeth Cymru a'i hasiantaethau yn etholaeth Ogwr dros dair blynedd olaf tymor y Cynulliad hwn: faint o swyddi a lleoedd hyfforddi a grëwyd ac a gynhaliwyd, faint o fusnesau newydd, faint o grantiau cymorth busnes a benthyciadau a chyngor a ddarparwyd? Pe gallai'r Gweinidog roi blas i mi yn ei ymateb heddiw, byddwn yn ddiolchgar, er fy mod i'n hapus i gael y stori lawn mewn ateb mwy manwl wedyn. Ac a wnaiff ef gadarnhau bod llain M4 Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr yn dal i fod yn gartref i rai o'r crynodiadau mwyaf o weithgynhyrchu yng Nghymru a rhai o'r gweithwyr mwyaf medrus?

I thank the Member for that question. I thank him for what he said at the start about Ineos—the culmination of long and intense negotiations carried out by officials in the Welsh Government, led by my colleague, Ken Skates. We were delighted to be able to bring those jobs to people in the Bridgend and Ogmore area, given what has happened there earlier this year.

Of course, Huw Irranca-Davies is right that the Bridgend and Ogmore M4 belt is still home to a large concentration of manufacturing in Wales—Invacare, Sony, for example—and they're there because of the benefits of having a highly skilled and motivated workforce.

The Member asked me, Llywydd, about chapter and verse of the things that have been done to support the economy and manufacturing industry in that part of Wales. Here are just three examples: since 2015, Business Wales has helped in the creation of over 200 new enterprises in the area that is represented by Huw Irranca-Davies and by the Member for Bridgend. Since 2016, the Development Bank of Wales has invested over £9 million in businesses in Bridgend alone. And, since 2018, the economy futures fund has approved projects in the Bridgend and Ogmore area that are valued at over £8 million.

All of that shows the determination of this Government to go on investing in those places and those people that have created such success in manufacturing in the M4 belt around Bridgend and Ogmore in recent times.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Diolchaf iddo am yr hyn a ddywedodd ar y cychwyn am Ineos—penllanw trafodaethau hir a dwys a gynhaliwyd gan swyddogion yn Llywodraeth Cymru, dan arweiniad fy nghyd-Weinidog, Ken Skates. Roeddem ni'n falch iawn o allu dod â'r swyddi hynny i bobl yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr, o gofio'r hyn sydd wedi digwydd yno yn gynharach eleni.

Wrth gwrs, mae Huw Irranca-Davies yn iawn bod llain M4 Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr yn dal i fod yn gartref i grynodiad mawr o weithgynhyrchu yng Nghymru—Invacare, Sony, er enghraifft—ac maen nhw yno oherwydd manteision bod â gweithlu hynod fedrus a brwdfrydig.

Gofynnodd yr Aelod i mi, Llywydd, am stori lawn y pethau a wnaed i gefnogi'r economi a'r diwydiant gweithgynhyrchu yn y rhan honno o Gymru. Dyma dair enghraifft yn unig: ers 2015, mae Busnes Cymru wedi helpu i greu dros 200 o fentrau newydd yn yr ardal a gynrychiolir gan Huw Irranca-Davies a chan yr Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr. Ers 2016, mae Banc Datblygu Cymru wedi buddsoddi dros £9 miliwn mewn busnesau ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn unig. Ac, ers 2018, mae cronfa dyfodol yr economi wedi cymeradwyo prosiectau yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr sydd werth dros £8 miliwn.

Mae hynny i gyd yn dangos penderfyniad y Llywodraeth hon i barhau i fuddsoddi yn y lleoedd hynny a'r bobl hynny sydd wedi creu cymaint o lwyddiant ym maes gweithgynhyrchu ar lain yr M4 o amgylch Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr yn y cyfnod diweddar.

I'd like to acknowledge the work of both our Governments in bringing Ineos to just outside my region, but for the benefit of the whole of the region and beyond. The economic development that Huw Irranca-Davies referred to, of course, needs a well-prepared workforce who've had the best out of their school and college experience. I wonder if one of the greatest risks to that sustained economic development that he was talking about, including Ogmore, will be cross-sector employer loss of confidence in the robustness and accountability of the education system. Do you share Jeremy Corbyn's views that an independent school inspectorate is unnecessary? 

Hoffwn gydnabod gwaith ein dwy Lywodraeth mewn dod ag Ineos i gyrion fy rhanbarth i, ond er budd y rhanbarth cyfan a thu hwnt. Mae'r datblygiad economaidd y cyfeiriodd Huw Irranca-Davies ato, wrth gwrs, angen gweithlu sydd wedi ei baratoi'n dda sydd wedi cael y gorau o'u profiad yn yr ysgol a'r coleg. Tybed ai un o'r risgiau mwyaf i'r datblygiad economaidd parhaus hwnnw yr oedd yn sôn amdano, gan gynnwys Ogwr, fydd cyflogwyr traws-sector yn colli ffydd yng nghadernid ac atebolrwydd y system addysg. A ydych chi'n rhannu safbwyntiau Jeremy Corbyn bod arolygiaeth ysgolion annibynnol yn ddiangen?

14:05

Well, Llywydd, there were some imaginative leaps in that question; I congratulate the Member. If there was an academic qualification in that, she'd be well advanced. Look, the reason why employers go to Bridgend is because of the qualifications and skills that the workforce already have. The proportion of working age adults in Bridgend with at least two A-levels or the equivalent has been increasing year on year, and last year, 2018, reached the highest it had ever seen. And our investment in education, in apprenticeships here in Wales, in skills and employability, gives us confidence and gives employers confidence to invest in that area because they know that they will have a workforce there ready and willing to do the jobs that can be attracted to it. 

We have a very different education system here in Wales. Education is devolved—I remind Members of that. Decisions that other people make about what is right in their areas have no direct read-off for us. We think we have an inspection regime and system here in Wales that works for schools, that works for students, that works for parents, and we're very happy that we have that in place and can continue with it. 

Wel, Llywydd, cafwyd rhai tybiaethau llawn dychymyg yn y cwestiwn hwnnw; llongyfarchaf yr Aelod. Pe byddai cymhwyster academaidd yn y maes hwnnw, byddai ar lefel uchel iawn. Edrychwch, y rheswm pam mae cyflogwyr yn mynd i Ben-y-bont ar Ogwr yw'r cymwysterau a'r sgiliau sydd gan y gweithlu eisoes. Mae cyfran yr oedolion o oedran gweithio ym Mhen-y-bont ar Ogwr sydd ag o leiaf dau gymhwyster safon uwch neu gyfatebol wedi cynyddu o flwyddyn i flwyddyn, a'r llynedd, 2018, cyrhaeddodd yr uchaf a fu erioed. Ac mae ein buddsoddiad mewn addysg, mewn prentisiaethau yma yng Nghymru, mewn sgiliau a chyflogadwyedd, yn rhoi hyder i ni ac yn rhoi hyder i gyflogwyr fuddsoddi yn yr ardal honno gan eu bod nhw'n gwybod y bydd ganddyn nhw weithlu yno sy'n barod ac yn fodlon gwneud y swyddi y gellir eu denu i'r ardal honno.

Mae gennym ni system addysg wahanol iawn yma yng Nghymru. Mae addysg wedi ei ddatganoli—atgoffaf yr Aelodau o hynny. Nid oes gan penderfyniadau y mae pobl eraill yn eu gwneud am yr hyn sy'n iawn yn eu hardaloedd nhw unrhyw effaith uniongyrchol arnom ni. Rydym ni'n credu bod gennym ni drefn a system arolygu yma yng Nghymru sy'n gweithio i ysgolion, sy'n gweithio i fyfyrwyr, sy'n gweithio i rieni, ac rydym ni'n hapus iawn bod hynny ar waith gennym ni ac y gallwn barhau ag ef.

First Minister, the news that Ineos will be producing project Grenadier in the region will be welcome relief for my constituents in Ogmore and the wider South Wales West region. However, we must diversify and futureproof our jobs market if we are to change the economic fortunes of Ogmore and the wider region. First Minister, how will your Government equip the current and future workforce with the necessary skills to compete in industry 4.0? Thank you.  

Prif Weinidog, bydd y newyddion y bydd Ineos yn cynhyrchu prosiect Grenadier yn y rhanbarth yn rhyddhad i'w groesawu i'm hetholwyr yn Ogwr a rhanbarth Gorllewin De Cymru yn ehangach. Fodd bynnag, mae'n rhaid i ni arallgyfeirio a diogelu ein marchnad swyddi ar gyfer y dyfodol os ydym ni'n mynd i newid ffawd economaidd Ogwr a'r rhanbarth ehangach. Prif Weinidog, sut y bydd eich Llywodraeth yn arfogi gweithlu'r presennol a'r dyfodol â'r sgiliau angenrheidiol i gystadlu mewn diwydiant 4.0? Diolch.

Llywydd, I thank the Member for what she said about Ineos, and I agree with what she said, that the future of the Welsh economy does rely on diversification, responding to the challenges that we know will be there for jobs in the future, including automation. We have agreements with employers in all parts of Wales. Our economic contract approach means that we see this as a shared responsibility, a responsibility that is shared between Government, between employers and between employees as well, and the work the trade unions in Wales have done in mapping out some of the opportunities that will come to jobs in Wales through automation is amongst the best contributions that you will see to the response to diversification that Caroline Jones has suggested that we need. But it isn't the responsibility of any one partner—it is the responsibility of everyone; that's why we have a social partnership approach here in Wales. And, by working together in that way, we can have confidence that we are able to face the challenges and the opportunities that will come the way of the Welsh economy as a result of changes that we all know are happening in the world around us.

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am Ineos, ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd, bod dyfodol economi Cymru yn dibynnu ar arallgyfeirio, gan ymateb i'r heriau y gwyddom y byddan nhw yno ar gyfer swyddi yn y dyfodol, gan gynnwys awtomatiaeth. Mae gennym ni gytundebau gyda chyflogwyr ym mhob rhan o Gymru. Mae ein dull contract economaidd yn golygu ein bod ni'n ystyried hwn fel cyfrifoldeb a rennir, cyfrifoldeb a rennir rhwng y Llywodraeth, rhwng cyflogwyr a rhwng cyflogeion hefyd, ac mae'r gwaith y mae'r undebau llafur yng Nghymru wedi ei wneud o ran mapio rhai o'r cyfleoedd a fydd yn dod i swyddi yng Nghymru drwy awtomatiaeth ymhlith y cyfraniadau gorau y byddwch chi'n eu gweld i'r ymateb i arallgyfeirio y mae Caroline Jones wedi awgrymu sydd ei angen arnom ni. Ond nid yw'n gyfrifoldeb i unrhyw un partner—mae'n gyfrifoldeb i bawb; dyna pam mae gennym ni ddull partneriaeth gymdeithasol yma yng Nghymru. A, thrwy weithio gyda'n gilydd yn y ffordd honno, gallwn fod yn hyderus ein bod ni'n gallu wynebu'r heriau a'r cyfleoedd a fydd yn dod i economi Cymru o ganlyniad i newidiadau yr ydym ni i gyd yn gwybod sy'n digwydd yn y byd o'n cwmpas.

Ysgolion Rhydd
Free Schools

2. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar ysgolion rhydd? OAQ54361

2. What is the Welsh Government's policy on free schools? OAQ54361

Llywydd, the Welsh Government remains committed to a comprehensive education system that ensures everyone, no matter their background, has the opportunity to reach their potential. There is no evidence that free schools have raised standards in England, while the Sutton Trust has found that the policy has failed to fulfil its purpose.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i system addysg gynhwysfawr sy'n sicrhau bod pawb, waeth beth fo'u cefndir, yn cael y cyfle i wireddu eu potensial. Nid oes unrhyw dystiolaeth bod ysgolion rhydd wedi codi safonau yn Lloegr, ac mae Ymddiriedolaeth Sutton wedi canfod bod y polisi wedi methu â chyflawni ei ddiben.

Thank you, First Minister. Do you agree with me that the Prime Minister's intention, as he put it, to create 30 free schools across the UK—perhaps that's an improper comment—shows his ignorance of devolution, because, as we all know in this Chamber, education is devolved? Will the First Minister continue then to assure the people of Wales that we will not see the marketisation of education in Wales via the establishment of free schools? 

Diolch, Prif Weinidog. A ydych chi'n cytuno â mi bod bwriad Prif Weinidog y DU, fel y dywedodd, i greu 30 o ysgolion rhydd ar draws y DU—efallai fod hwnnw'n sylw amhriodol—yn dangos ei anwybodaeth o ddatganoli, oherwydd, fel yr ydym ni i gyd yn ymwybodol yn y Siambr hon, mae addysg wedi ei datganoli? A wnaiff y Prif Weinidog barhau felly i roi sicrwydd i bobl Cymru na fyddwn ni'n gweld marchnadeiddio addysg yng Nghymru drwy sefydlu ysgolion rhydd?

I thank Carwyn Jones for that supplementary question, Llywydd. I hope he's right; I hope that it was simply that the Prime Minister didn't understand devolution. That would be one thing. But I have an anxiety that behind that statement may lie some intentionality. Some Members here will remember the speech that Michael Gove made in Edinburgh during the Conservative leadership election, when he said that the way to cement the United Kingdom was for the UK Government to set up, in devolved areas, schools and hospitals for which they would have responsibility. It was, I thought, an idea designed to lead to the disintegration of the United Kingdom, and let us hope that when the Prime Minister referred to 30 free schools across the United Kingdom he wasn't echoing that particularly unhappy idea. Education is devolved to Wales; we have deliberately, intentionally, and over the whole time of devolution turned our back on the idea that creating a market in education is the best way to drive up standards. It absolutely doesn't. It simply results in those who have advantages already becoming even more advantaged in future. Our education policies have always been based on our belief that every child should have an equal chance to make the very best use of all the talents that that child possesses and that it should not be an accident of the sort of school that they go to and the type of education that they receive that should determine those chances in life. That's what free schools do. That's why we won't be having them in Wales.

Diolchaf i Carwyn Jones am y cwestiwn atodol yna, Llywydd. Rwy'n gobeithio ei fod yn iawn; rwy'n gobeithio ei fod yn fater syml nad oedd Prif Weinidog y DU yn deall datganoli. Byddai hynny'n un peth. Ond mae gen i bryder mawr efallai fod rhywfaint o fwriadoldeb y tu ôl i'r datganiad hwnnw. Bydd rhai Aelodau yn y fan yma yn cofio'r araith a wnaeth Michael Gove yng Nghaeredin yn ystod etholiad arweinyddiaeth y Ceidwadwyr, pan ddywedodd mai'r ffordd i gadarnhau'r Deyrnas Unedig oedd i Lywodraeth y DU sefydlu, mewn ardaloedd datganoledig, ysgolion ac ysbytai y byddai ganddyn nhw gyfrifoldeb amdanyn nhw. Roedd yn syniad, meddyliais, o oedd â'r nod o arwain at chwalu'r Deyrnas Unedig, a gadewch i ni obeithio pan gyfeiriodd Prif Weinidog y DU at 30 o ysgolion rhydd ledled y Deyrnas Unedig nad oedd yn adleisio'r syniad arbennig o anhapus hwnnw. Mae addysg wedi ei datganoli i Gymru; rydym ni wedi mynd ati'n bwrpasol, yn fwriadol, a thrwy gydol cyfnod datganoli wedi cefnu ar y syniad mai creu marchnad ym maes addysg yw'r ffordd orau i godi safonau. Mae'n bendant nad yw'n gwneud hynny. Y cwbl mae'n ei wneud yw sicrhau bod y rhai sydd â manteision eisoes yn dod yn fwy breintiedig fyth yn y dyfodol. Mae ein polisïau addysg wedi eu seilio erioed ar ein cred y dylai pob plentyn gael cyfle cyfartal i wneud y defnydd gorau posibl o'r holl dalentau y mae'r plentyn hwnnw'n meddu arnynt ac mai nid damwain o'r math o ysgol y mae'n mynd iddi a'r math o addysg y mae'n ei derbyn a ddylai bennu'r cyfleoedd hynny mewn bywyd. Dyna'r hyn y mae ysgolion rhydd yn ei wneud. Dyna pam na fyddwn ni'n eu cael nhw yng Nghymru.

14:10

I think it's a bit rich of the former First Minister, frankly, to criticise the education policies in England when, under his leadership, the Government delivered the worst Programme for International Student Assessment results that this country has ever seen and we're still at the bottom of the UK league tables as far as English, mathematics and science is concerned. Now, one of the reasons for that—. You said you want all young people to have equal opportunity: the reality is they don't have equal opportunity here in Wales, because there's a funding gap of £645 per pupil, per year, according to the unions, that needs to be addressed.

Now, the one good thing, of course, First Minister—the one good thing—is that the UK Government announced a significant spending boost for education very recently, which means that as a result of that spending boost Wales will have £1.2 billion to spend on education in addition to the current sum over the next three years. Can I ask you: what action will you take to close that funding gap, eliminate it completely, to give a level playing field so that young people here can have the opportunity to prosper?

Credaf ei bod hi braidd yn hyf, a dweud y gwir, i'r cyn-Brif Weinidog feirniadu'r polisïau addysg yn Lloegr pan ddarparodd y Llywodraeth, o dan ei arweinyddiaeth ef, y canlyniadau Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr gwaethaf a welodd y wlad hon erioed ac rydym ni'n dal i fod ar waelod tablau cynghrair y DU ym mhynciau Saesneg, mathemateg a gwyddoniaeth. Nawr, un o'r rhesymau am hynny—. Dywedasoch eich bod chi eisiau i bob person ifanc gael cyfle cyfartal: y gwir yw nad ydyn nhw'n cael cyfle cyfartal yma yng Nghymru, gan fod bwlch cyllid o £645 fesul disgybl, bob blwyddyn, yn ôl yr undebau, y mae angen mynd i'r afael ag ef.

Nawr, yr un peth da, wrth gwrs, Prif Weinidog—yr un peth da—yw bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi hwb gwariant sylweddol ar gyfer addysg yn ddiweddar iawn, sy'n golygu, o ganlyniad i'r hwb gwariant hwnnw, y bydd gan Gymru £1.2 biliwn i'w wario ar addysg yn ychwanegol at y swm cyfredol dros y tair blynedd nesaf. A gaf i ofyn i chi: pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd i gau'r bwlch cyllid hwnnw, ei ddileu'n llwyr, i roi chwarae teg fel y gall pobl ifanc yma gael y cyfle i ffynnu?

Llywydd, the Member's contribution is a tissue of outdated, and therefore highly misleading, assertions. The figure that he quoted is from 2011. You'd think he might have updated his figures a little since then. You'd think he might have read the Institute for Fiscal Studies, who said that the gap between funding in England and Wales had been virtually eliminated, and that was because of cuts, cuts—[Interruption.] The gap had been virtually eliminated because of the cuts that had been made to education budgets in England. [Interruption.] Well, you can say 'nonsense', Darren, if you like, but it's the IFS who said that, not me. [Interruption.] The IFS—and they reported again yesterday. Good idea, I think, to update your figures and, perhaps, your understanding.

Were we to get money on the scale that you suggest—and we're certainly not guaranteed to get it; we have a one-year settlement here in Wales, whereas your Government has been prepared to offer three years in England, but not to Wales or to Scotland. If they hadn't spent some of the money before we got it—£50 million to fill the gap in teacher pension contributions, which should have come from the UK Government and which they've refused, despite the rules of the funding formula, to provide to us—and if we did get that money, Llywydd, we will not waste £140 million on free schools that never opened, or opened and closed. If we get money here, we will be investing it in a way that will support those young people in our schools who delivered those record results in A-levels and in GCSEs in August of this year. That's the truth of the matter, and the Member's attempt, as ever, to throw some pall over the achievements of children in Wales does them no good, but it does his party no good at all.

Llywydd, mae cyfraniad yr Aelod yn feinwe o honiadau hen ffasiwn, ac felly'n hynod gamarweiniol. Mae'r ffigur a ddyfynnodd o 2011. Byddech chi'n meddwl y byddai wedi diweddaru ychydig ar ei ffigurau ers hynny. Byddech chi'n meddwl efallai y byddai wedi darllen y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, a ddywedodd bod y bwlch rhwng cyllid yng Nghymru a Lloegr bron wedi cael ei ddileu, ac roedd hynny oherwydd toriadau, toriadau—[Torri ar draws.] Roedd y bwlch bron wedi ei ddileu oherwydd y toriadau a wnaed i gyllidebau addysg yn Lloegr. [Torri ar draws.] Wel, gallwch chi ddweud 'nonsens', Darren, os mynnwch chi, ond yr IFS a ddywedodd hynny, nid fi. [Torri ar draws.] Yr IFS—ac adroddwyd ganddynt eto ddoe. Syniad da, rwy'n meddwl, fyddai diweddaru eich ffigurau ac, efallai, eich dealltwriaeth.

Pe byddem ni'n cael arian ar y raddfa yr ydych chi'n ei awgrymu—ac yn sicr nid oes unrhyw sicrwydd y byddwn ni'n ei gael; mae gennym ni setliad blwyddyn yma yng Nghymru, ac mae eich Llywodraeth chi wedi bod yn barod i gynnig tair blynedd yn Lloegr, ond nid i Gymru nac i'r Alban. Pe na bydden nhw wedi gwario rhywfaint o'r arian cyn i ni ei gael—£50 miliwn i lenwi'r bwlch yng nghyfraniadau pensiwn athrawon, a ddylai fod wedi dod gan Lywodraeth y DU ac y maen nhw wedi gwrthod, er gwaethaf rheolau'r fformiwla ariannu, ei roi i ni—a phe byddem ni'n cael yr arian hwnnw, Llywydd, ni fyddwn yn gwastraffu £140 miliwn ar ysgolion rhydd na agorodd erioed, neu a agorodd ac a gaeodd. Os cawn ni arian yma, byddwn yn ei fuddsoddi mewn ffordd a fydd yn cynorthwyo'r bobl ifanc hynny yn ein hysgolion a sicrhaodd y canlyniadau safon uwch a TGAU gorau erioed hynny ym mis Awst eleni. Dyna wirionedd y mater, ac nid yw ymgais yr Aelod, yn ôl ei arfer, i daflu rhyw gysgod ar gyflawniadau plant yng Nghymru yn gwneud unrhyw ddaioni iddyn nhw, ond nid yw'n gwneud dim daioni o gwbl i'w blaid.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies. 

Questions now from the party leaders. Leader of the opposition, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. First Minister, the Shadow Chancellor, John McDonnell, has announced the average working week in the UK would be cut to 32 hours within 10 years under a UK Labour Government. Do you as a Government support that policy?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae Canghellor yr Wrthblaid, John McDonnell, wedi cyhoeddi y byddai'r wythnos waith gyfartalog yn y DU yn cael ei thorri i 32 awr o fewn 10 mlynedd o dan Lywodraeth Lafur y DU. A ydych chi fel Llywodraeth yn cefnogi'r polisi hwnnw?

I think it's an excellent policy, Llywydd. I was very glad to be able to discuss it with John McDonnell earlier this week. Workers in Wales will welcome that ambition. They would like to be in the same position as their counterparts in other parts of Europe and, by the actions that we will take in Government to drive up productivity, to rebalance the economy in favour of working people, then that is an ambition that, absolutely, on this side the Chamber we support.

Rwy'n credu ei fod yn bolisi rhagorol, Llywydd. Roeddwn i'n falch iawn o allu ei drafod gyda John McDonnell yn gynharach yr wythnos hon. Bydd gweithwyr yng Nghymru yn croesawu'r uchelgais hwnnw. Hoffent fod yn yr un sefyllfa â'u cymheiriaid mewn rhannau eraill o Ewrop a thrwy'r camau y byddwn ni'n eu cymryd mewn Llywodraeth i wella cynhyrchiant, i ail-gydbwyso’r economi o blaid pobl sy'n gweithio, yna mae hwnnw'n uchelgais yr ydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn sicr yn ei gefnogi.

14:15

Well, First Minister, at least you agree with your party at a UK level on one policy, anyway, given you disagree with it on the Brexit issue.

Now, First Minister, responding to the announcement, the CBI director Carolyn Fairbairn made it clear that without productivity gains, it would push many businesses into loss. And it's not just businesses in Wales that would be affected by this, is it? We've long debated the recruitment crisis caused by your Labour Government in our Welsh NHS, and we know that the health service is already struggling to cope with demand for doctors, nurses and other health professionals. First Minister, can you tell us how many extra doctors, nurses and other vital NHS staff will be needed to meet the extra pressures that this policy will create, bearing in mind you've failed to recruit enough to meet the current needs?

Wel, Prif Weinidog, o leiaf rydych chi'n cytuno â'ch plaid ar lefel y DU ar un polisi, beth bynnag, o ystyried eich bod chi'n anghytuno â hi ar fater Brexit.

Nawr, Prif Weinidog, wrth ymateb i'r cyhoeddiad, fe'i gwnaed yn eglur gan gyfarwyddwr y CBI Carolyn Fairbairn, heb enillion cynhyrchiant, y byddai'n gwthio llawer o fusnesau i golledion. Ac nid busnesau yng Nghymru yn unig fyddai'n cael eu heffeithio gan hyn, nage? Rydym ni wedi trafod ers amser maith yr argyfwng recriwtio a achoswyd gan eich Llywodraeth Lafur yn ein GIG Cymru, a gwyddom fod y gwasanaeth iechyd eisoes yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r galw am feddygon, nyrsys a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni faint o feddygon, nyrsys a staff allweddol eraill ychwanegol y bydd y GIG eu hangen i ymateb i'r pwysau ychwanegol y bydd y polisi hwn yn ei greu, o gofio eich bod chi wedi methu â recriwtio digon i ddiwallu'r anghenion presennol?

Llywydd, I was very glad to meet with Carolyn Fairbairn during the summer and to agree with her how close the views of the CBI and the Welsh Government are in relation to Brexit and to the economy. We discussed the issue of productivity in that meeting and agreed that the policy of his Government in keeping labour cheap has had the effect of keeping productivity levels down in this country. It's inevitable, isn't it? If you make people cheap, then businesses don't invest in those machinery and other reforms that lead to greater productivity. The French experience tells us clearly that if you reduce hours, you improve productivity. That's what we want to see in this country.

The problems of recruitment in the health service are far more badly affected by the policies of his party and his Government, in which people who come from other parts of Europe to work in our NHS no longer believe that under his Government they're welcome to be in this country. That is a far greater threat to employment in the NHS than anything that says to people who work in it, 'We would like you to be able to have a better balance between the hours you spend in work and the hours you have to spend with your family', and that's what a Labour Government will deliver for you.

Llywydd, roeddwn i'n falch iawn o gyfarfod  â Carolyn Fairbairn yn ystod yr haf ac i gytuno â hi ar ba mor agos yw barn y CBI a Llywodraeth Cymru o ran Brexit a'r economi. Cawsom drafodaeth ar fater cynhyrchiant yn y cyfarfod hwnnw gan gytuno bod polisi ei Lywodraeth ef o ran cadw llafur yn rhad wedi cael yr effaith o gadw lefelau cynhyrchiant i lawr yn y wlad hon. Mae'n anochel, onid yw? Os byddwch chi'n gwneud pobl yn rhad, yna nid yw busnesau'n buddsoddi yn y peiriannau a'r diwygiadau eraill hynny sy'n arwain at fwy o gynhyrchiant. Mae profiad Ffrainc yn dweud wrthym yn eglur, os byddwch chi'n lleihau oriau, rydych chi'n gwella cynhyrchiant. Dyna'r hyn yr ydym ni eisiau ei weld yn y wlad hon.

Mae problemau recriwtio yn y gwasanaeth iechyd yn cael eu heffeithio'n waeth o lawer gan bolisïau ei blaid ef a'i Lywodraeth ef, lle nad yw pobl sy'n dod o rannau eraill o Ewrop i weithio yn ein GIG yn credu mwyach bod croeso iddyn nhw yn y wlad hon o dan ei Lywodraeth ef. Mae hwnnw'n fwy o fygythiad o lawer i gyflogaeth yn y GIG nag unrhyw beth sy'n dweud wrth bobl sy'n gweithio ynddo, 'Hoffem pe byddech chi'n gallu cael gwell cydbwysedd rhwng yr oriau yr ydych chi'n eu treulio yn y gwaith a'r oriau sydd gennych chi i'w treulio gyda'ch teulu', a dyna fydd Llywodraeth Lafur yn ei gyflawni i chi.

I remind the First Minister that he is responsible for health policy here in Wales. And this is not just about hospitals, this particular policy, but it's also about our schools too. A paper published by the Nuffield Foundation and UCL Institute of Education showed that a quarter of teachers work more than 60 hours per week in the UK. We know that your Government has made it clear that it has no plans to close schools for an extra day a week, which effectively means that headteachers, under a future UK Labour Government, would have to hire additional staff and drastically change their rotas in order to achieve a reduced working week. First Minister, what magical money tree does the Welsh Government have to actually meet this objective? And how will you attract teachers to Wales, given that your own Government has missed its own targets for new secondary trainee teachers by 40 per cent already this year?

Atgoffaf y Prif Weinidog mai ef sy'n gyfrifol am bolisi iechyd yma yng Nghymru. Ac nid yw hyn yn ymwneud ag ysbytai yn unig, y polisi penodol hwn, ond mae hefyd yn ymwneud â'n hysgolion. Dangosodd papur a gyhoeddwyd gan Sefydliad Nuffield ac Athrofa Addysg UCL bod un o bob pedwar o athrawon yn gweithio mwy na 60 awr yr wythnos yn y DU. Rydym ni'n gwybod bod eich Llywodraeth chi wedi ei gwneud yn eglur nad oes ganddi unrhyw gynlluniau i gau ysgolion am ddiwrnod ychwanegol yr wythnos, sydd i bob pwrpas yn golygu y byddai'n rhaid i benaethiaid, o dan Lywodraeth Lafur y DU yn y dyfodol, gyflogi staff ychwanegol a newid eu rotas yn sylweddol er mwyn sicrhau wythnos waith lai. Prif Weinidog, pa goeden arian hudol sydd gan Lywodraeth Cymru i gyflawni'r amcan hwn mewn gwirionedd? A sut gwnewch chi ddenu athrawon i Gymru, o gofio bod eich Llywodraeth eich hun wedi methu ei thargedau ei hun ar gyfer athrawon uwchradd dan hyfforddiant newydd gan 40 y cant eisoes eleni?

It's just beyond credibility, Llywydd. I couldn't quite understand. The leader of the opposition began his questions to me apparently complaining that we were going to ask people to work fewer hours. He then complains that teachers are working too many hours. Well, I'm not sure which he prefers. The policy of this Government will be to work with the next Labour Government in the United Kingdom to help those families to work fewer hours, to help our public servants to be able to make the efforts that we know they want to make. And as to the magic money tree, maybe he would like to give me the map that led Boris Johnson to the magic money tree that he has been shaking, because after a decade of telling us that there was no money for everything, his Government has been busy shovelling it out of the door as though there was no tomorrow.

Mae'r peth y tu hwnt i gredadwyedd, Llywydd. Nid oeddwn i'n gallu deall yn iawn. Dechreuodd arweinydd yr wrthblaid ar ei gwestiynau i mi yn cwyno mae'n ymddangos, ein bod ni'n mynd i ofyn i bobl weithio llai o oriau. Yna mae'n cwyno bod athrawon yn gweithio gormod o oriau. Wel, nid wyf i'n siŵr pa un sy'n well ganddo. Polisi'r Llywodraeth hon fydd gweithio gyda'r Llywodraeth Lafur nesaf yn y Deyrnas Unedig i helpu'r teuluoedd hynny i weithio llai o oriau, i helpu ein gweision cyhoeddus i allu gwneud yr ymdrechion y gwyddom eu bod nhw eisiau eu gwneud. Ac o ran y goeden arian hud, efallai yr hoffai roi'r map i mi a arweiniodd Boris Johnson at y goeden arian hud y mae wedi bod yn ei hysgwyd, oherwydd ar ôl degawd o ddweud wrthym ni nad oedd arian ar gael ar gyfer popeth, mae ei Lywodraeth wedi bod yn brysur yn ei rofio allan drwy'r drws fel pe na byddai yfory.

Diolch yn fawr, Llywydd. With a salary range of up to nearly £60,000, the Welsh Government has recently advertised the post of child poverty review lead. Can the First Minister explain what's the key task mentioned at the top of the job description?

Diolch yn fawr, Llywydd. Gydag ystod cyflog o hyd at bron i £60,000, mae Llywodraeth Cymru wedi hysbysebu swydd arweinydd yr adolygiad tlodi plant yn ddiweddar. A all y Prif Weinidog esbonio beth yw'r dasg allweddol y cyfeirir ati ar frig y disgrifiad swydd?

We are looking for a child poverty review lead to help in the work that my colleague Julie James has set in motion. We want to make sure that all the actions we take right across the Government are making the maximum possible contribution to dealing with the scourge of poverty in the lives of children in Wales and the fact that there will be 50,000 more children living in poverty at the end of this decade than there were at the start, as a result of the deliberate decisions of the Conservative Government. I want this Government to take all the practical actions it can to interrogate the policies and procedures we have in place to make sure that they are doing the maximum they can to assist families in that position, and that's what we will be looking to a lead officer to assist us in bringing about. 

Rydym ni'n chwilio am arweinydd adolygiad tlodi plant i helpu'r gwaith y mae fy nghydweithiwr, Julie James, wedi ei ddechrau. Rydym ni eisiau sicrhau bod yr holl gamau yr ydym ni'n eu cymryd ar draws y Llywodraeth yn gwneud y cyfraniad mwyaf posibl at ddatrys pla tlodi ym mywydau plant yng Nghymru a'r ffaith y bydd 50,000 yn fwy o blant yn byw mewn tlodi ar ddiwedd y degawd hwn nag oedd ar y dechrau, o ganlyniad i benderfyniadau bwriadol y Llywodraeth Geidwadol. Hoffwn i'r Llywodraeth hon gymryd yr holl gamau ymarferol o fewn ei gallu i archwilio'r polisïau a'r gweithdrefnau sydd gennym ni ar waith i sicrhau eu bod yn gwneud y mwyaf y gallant i gynorthwyo teuluoedd yn y sefyllfa honno, a dyna fyddwn ni'n dymuno i swyddog arweiniol ein cynorthwyo ni i'w gyflawni.

14:20

The job description reads as follows: the first task of the successful applicant will be to develop a better understanding of what is happening in the lives of children living in poverty. Now, I say this with the greatest of respect, but after 20 years of devolution, surely your Government should know the answer to that question. A third of our children—over 200,000—live in poverty, 90,000 live in severe poverty and Wales was the only UK nation to see a rise in child poverty last year. In 2016, you dropped the target, as a Government, of eradicating child poverty by the end of the decade that you just referenced, and you got rid of a specific Minister responsible for achieving that target, moving to a coordinating role. Now, at that time, the Children's Commissioner for Wales called for a child delivery plan similar to that in Scotland, but there hasn't been a progress report even, since, because there's been no progress. Isn't the biggest poverty of all poverty of ambition?

Mae'r disgrifiad swydd yn darllen fel a ganlyn: tasg gyntaf yr ymgeisydd llwyddiannus fydd datblygu dealltwriaeth well o'r hyn sy'n digwydd ym mywydau plant sy'n byw mewn tlodi. Nawr, rwy'n dweud hyn gyda'r parch mwyaf, ond ar ôl 20 mlynedd o ddatganoli, siawns na ddylai eich Llywodraeth wybod yr ateb i'r cwestiwn hwnnw. Mae traean o'n plant—dros 200,000—yn byw mewn tlodi, mae 90,000 yn byw mewn tlodi difrifol a Chymru oedd yr unig wlad yn y DU lle bu cynnydd i dlodi plant y llynedd. Yn 2016, cafwyd gwared ar y targed gennych chi, fel Llywodraeth, o ddileu tlodi plant erbyn diwedd y degawd yr ydych chi newydd gyfeirio ato, a chawsoch wared ar Weinidog penodol a oedd yn gyfrifol am gyflawni'r targed hwnnw, gan symud i swyddogaeth gydgysylltu. Nawr, ar yr adeg honno, galwodd Comisiynydd Plant Cymru am gynllun cyflawni ar blant tebyg i'r un yn yr Alban, ond ni chafwyd adroddiad ar gynnydd hyd yn oed, ers hynny, oherwydd ni fu unrhyw gynnydd. Onid y tlodi mwyaf oll yw'r tlodi o ran uchelgais?

Llywydd, I'm disappointed that the Member doesn't think that having a better understanding of poverty and how it impacts the lives of children in Wales today is something that is worth a Government pursuing. I remember sitting with him in discussions when Plaid Cymru were proposing an observatory in the child poverty field so that we would have just that better understanding available to us. I don't think that's an ambition that is not worth having, because if we have a better understanding, and particularly if we have a better understanding through the eyes of children themselves, then we will be able to do what is something that I know is shared between our parties. We want to make the greatest difference that we can in the lives of children in Wales, and we particularly want to make that difference in the lives of those children where money is the barrier to those children having the sorts of lives and experiences we want them to have.

Now, I read the children's commissioner's report and met her to discuss it, because I thought it was an excellent report. I have had to say a few times on the floor of the Assembly—questioning those who advocate to me that what the Welsh Government needs is a new child poverty strategy, and saying that I prefer the advice of the children's commissioner, which is that what we need is a refreshed delivery plan, looking at the practical things that we can do. My colleague Rebecca Evans and other have met with the children's commissioner since to look at those practical actions. That's why we want a lead to be involved in all of this. Because in that way, we use the levers that we have in our hands to make the biggest difference.

Llywydd, rwy'n siomedig nad yw'r Aelod yn credu bod cael gwell dealltwriaeth o dlodi a sut mae'n effeithio ar fywydau plant yng Nghymru heddiw yn rhywbeth y mae'n werth i Lywodraeth fynd ar ei drywydd. Rwy'n cofio eistedd gydag ef mewn trafodaethau pan roedd Plaid Cymru yn cynnig arsyllfa ym maes tlodi plant fel y byddai gennym ni'r union well dealltwriaeth honno ar gael i ni. Nid wyf i'n credu bod hwnnw'n uchelgais nad yw'n werth ei gael, oherwydd os oes gennym ni well dealltwriaeth, ac yn enwedig os oes gennym ni well dealltwriaeth drwy lygaid y plant eu hunain, yna byddwn yn gallu gwneud yr hyn sy'n rhywbeth y gwn ei fod yn cael ei rannu rhwng ein pleidiau. Rydym ni eisiau gwneud y gwahaniaeth mwyaf posibl ym mywydau plant yng Nghymru, ac yn enwedig rydym ni eisiau gwneud y gwahaniaeth hwnnw ym mywydau'r plant hynny lle mai arian yw'r rhwystr i'r plant hynny rhag cael y mathau o fywydau a phrofiadau yr ydym ni eisiau iddyn nhw eu cael.

Nawr, darllenais adroddiad y comisiynydd plant a chefais gyfarfod â hi i'w drafod, gan fy mod i'n credu ei fod yn adroddiad rhagorol. Bu'n rhaid i mi ddweud sawl gwaith ar lawr y Cynulliad—gan holi'r rhai sy'n gwneud y ddadl i mi mai'r hyn y mae Llywodraeth Cymru ei angen yw strategaeth newydd ar dlodi plant, a dweud ei bod yn well gennyf i gyngor y comisiynydd plant, sef mai'r hyn sydd ei angen arnom ni yw cynllun cyflawni wedi ei ailwampio, sy'n ystyried y pethau ymarferol y gallwn ni eu gwneud. Mae fy nghyd-Aelod Rebecca Evans ac eraill wedi cyfarfod â'r Comisiynydd Plant ers hynny i ystyried y camau ymarferol hynny. Dyna pam yr ydym ni eisiau arweinydd i gymryd rhan yn hyn i gyd. Oherwydd yn y modd hwnnw, rydym ni'n defnyddio'r ysgogiadau sydd gennym ni yn ein dwylo i wneud y gwahaniaeth mwyaf.

I remember when the last Labour Government in Westminster appointed a poverty tsar nine years actually after coming into Government, and I said to them what I say to you now: 'Where have you been?' quite frankly. The Scottish Government has adopted binding statutory targets to reduce child poverty. It's fast tracking its delivery plan to commit to a £10 a week per child payment for families who are receiving universal credit. Four hundred thousand children in Scotland will benefit and 30,000 could be freed from poverty immediately. The senior Scottish economist at the Joseph Rowntree Foundation has praised this as a beacon of progressive policy. Now, Plaid Cymru in Government in 2021 will commit to going even further, but where the UK Government has cut back, surely the Welsh Government needs to step up. It's staggering, First Minister, that you are only now waking up to the effects of poverty on children's lives. When will we see real investment and when will you set an ambitious target so that children don't go to school hungry and to bed cold?

Rwy'n cofio pan benododd y Llywodraeth Lafur ddiwethaf yn San Steffan tsar tlodi naw mlynedd, a dweud y gwir, ar ôl dod i rym, a dywedais wrthynt yr hyn yr wyf i'n ei ddweud wrthych chi nawr: 'Ble ydych chi wedi bod?' a bod yn blaen. Mae Llywodraeth yr Alban wedi mabwysiadu targedau statudol rhwymol i leihau tlodi plant. Mae'n cyflymu ei chynllun cyflawni i ymrwymo i daliad plant o £10 yr wythnos y plentyn i deuluoedd sy'n derbyn credyd cynhwysol. Bydd pedwar can mil o blant yn yr Alban yn elwa a gallai 30,000 gael eu rhyddhau o dlodi ar unwaith. Mae uwch economegydd yr Alban yn Sefydliad Joseph Rowntree wedi canmol hyn fel esiampl o bolisi blaengar. Nawr, bydd Plaid Cymru mewn Llywodraeth yn 2021 yn ymrwymo i fynd hyd yn oed ymhellach, ond lle mae Llywodraeth y DU wedi gwneud toriadau, siawns nad oes angen i Lywodraeth Cymru gamu ymlaen. Mae'n syfrdanol, Prif Weinidog, mai dim ond nawr yr ydych chi'n deffro i effeithiau tlodi ar fywydau plant. Pryd fyddwn ni'n gweld buddsoddiad gwirioneddol a phryd y gwnewch chi osod targed uchelgeisiol fel nad yw plant yn mynd i'r ysgol yn llwglyd ac i'r gwely yn oer?

Wel, Llywydd, it is nonsense, isn't it? The Member always manages to spoil a serious point he's making because he can't avoid a rhetorical flourish at the end. The idea that this party and this Government have not been interested in child poverty over the whole of the period of devolution simply wouldn't bear even a few seconds of examination.

When the Labour Government appointed its poverty tsar, child poverty in Wales had been falling for a decade. And that's the story of devolution: the first decade in which child poverty fell year after year—not far enough, not fast enough for many of us, but heading down every year—and a second decade in which, year after year, more children are in poverty because of the actions that a very different sort of Government with very different priorities has taken. Over the whole of that period, Llywydd, we have taken actions that leave money in the pockets of families who need it the most, whether that is free breakfasts in primary schools at the start of the period of devolution, or whether it is our holiday hunger scheme, which we have instituted in this Assembly term and which Scottish Government colleagues have been very keen to talk to us about to see how that can influence their actions in that sphere.

I want to learn from Scotland. I think that's the way—. Devolution is not a contest between good people over here and bad people over there. Devolution is a way in which we can learn from one another. There are lots of things that Scotland is doing in the field of child poverty that we talk to them about and we can learn from here, and there are lots of things that we do in Wales that Scottish colleagues come to Wales to study in order to inform the shared task that I think this Government and the Scottish Government have, which is how to deal with the onslaught on the lives of people in Scotland and Wales by a Conservative Government that has no interest in their futures, and to do everything that we can do to put different futures in place.

Wel, Llywydd, mae'n lol, onid yw? Mae'r Aelod bob amser yn llwyddo i ddifetha pwynt difrifol y mae'n ei wneud gan nad yw'n gallu osgoi addurn rethregol ar y diwedd. Yn syml, ni fyddai'r syniad nad yw'r blaid hon a'r Llywodraeth hon wedi bod â diddordeb mewn tlodi plant dros holl gyfnod datganoli yn gwrthsefyll hyd yn oed ychydig eiliadau o archwilio.

Pan benododd y Llywodraeth Lafur ei tsar tlodi, roedd tlodi plant yng Nghymru wedi bod yn gostwng ers degawd. A dyna hanes datganoli: y degawd gyntaf pan ostyngodd tlodi plant flwyddyn ar ôl blwyddyn—nid yn ddigon cyflym i lawer ohonom ni, ond yn gostwng bob blwyddyn—ac ail ddegawd pan fo mwy o blant, flwyddyn ar ôl blwyddyn, mewn tlodi oherwydd y camau y mae math gwahanol iawn o Lywodraeth â blaenoriaethau gwahanol iawn wedi eu cymryd. Dros yr holl gyfnod hwnnw, Llywydd, rydym ni wedi cymryd camau sy'n gadael arian ym mhocedi teuluoedd sydd ei angen fwyaf, boed hynny'n frecwast am ddim mewn ysgolion cynradd ar ddechrau'r cyfnod datganoli, neu ein cynllun newyn gwyliau, yr ydym ni wedi ei sefydlu yn ystod y tymor Cynulliad hwn ac y mae cydweithwyr o Lywodraeth yr Alban wedi bod yn awyddus iawn i siarad â ni amdano i weld sut y gall hynny ddylanwadu ar eu camau yn y maes hwnnw.

Rwyf i eisiau dysgu gan yr Alban. Rwy'n credu mai dyna'r ffordd—. Nid cystadleuaeth rhwng pobl dda yn y fan yma a phobl ddrwg yn y fan acw yw datganoli. Mae datganoli yn ffordd i ni ddysgu oddi wrth ein gilydd. Mae llawer o bethau y mae'r Alban yn eu gwneud ym maes tlodi plant y byddwn yn siarad â nhw amdanynt ac y gallwn ddysgu oddi wrthynt yn y fan yma, ac mae llawer o bethau yr ydym ni'n eu gwneud yng Nghymru y mae cydweithwyr o'r Alban yn dod i Gymru i'w hastudio er mwyn hysbysu'r dasg a rennir yr wyf i'n credu sydd gan y Llywodraeth hon a Llywodraeth yr Alban, sef sut i ymdrin â'r ymosodiad ar fywydau pobl yn yr Alban a Chymru gan Lywodraeth Geidwadol nad oes ganddi ddiddordeb yn eu dyfodol, a gwneud popeth y gallwn ni ei wneud i sicrhau dyfodol gwahanol.

14:25

Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.

I tuned into the parliament channel on Sunday morning, and enjoyed listening to the First Minister's speech in Bournemouth. It's only after listening to a bit more of the Labour conference that I came to see his contribution as a highlight. Could I ask him, though—? He failed in his efforts to persuade colleagues to break their promise to respect the result of the referendum by campaigning for 'remain' now. It seems others only want to tell people that after the election. But given there's now a prospect of the Labour Party in the UK campaigning to leave the European Union on a supposedly better deal, yet in Wales the Welsh Government is committed to having Wales remain in the EU, does that mean that, if necessary, he now supports the Plaid Cymru policy of leaving the UK in order to stay in the EU?

Edrychais ar sianel y senedd ar y teledu fore Sul, a mwynheais wrando ar araith y Prif Weinidog yn Bournemouth. Dim ond ar ôl gwrando ar ychydig mwy o'r gynhadledd Lafur y deuthum i weld ei gyfraniad fel uchafbwynt. Ond a gaf i ofyn iddo, er hynny—? Methodd yn ei ymdrechion i berswadio cyd-Aelodau i dorri eu haddewid i barchu canlyniad y refferendwm drwy ymgyrchu dros 'aros' nawr. Mae'n ymddangos mai dim ond ar ôl yr etholiad y mae eraill eisiau dweud hynny wrth bobl. Ond o gofio bod gobaith nawr y bydd y Blaid Lafur yn y DU yn ymgyrchu i adael yr Undeb Ewropeaidd ar sail gwell cytundeb, yn ôl pob sôn, ac eto yng Nghymru mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod Cymru yn aros yn yr UE, a yw hynny'n golygu ei fod yn cefnogi erbyn hyn, os oes angen, polisi Plaid Cymru o adael y DU er mwyn aros yn yr UE?

Llywydd, I'm glad that the Member enjoyed my speech in Bournemouth. I was speaking in Brighton myself—[Laughter.] So, maybe it was some other opportunity that came his way. The policy of this Government on Brexit is absolutely clear. We are very pleased indeed that the Labour Party at UK level is now completely committed to a referendum on the Brexit issue, and people who want to have that second chance to vote on leaving the European Union need to know that if they want to secure that, then a Labour Government is the only way that they will ever have that second chance. When that chance comes, this Government will campaign, as we have said we will for many, many months now, for Wales to remain in the European Union, because that is the best answer for Wales. We want a strongly devolved Wales in a strong and successful United Kingdom inside a strong and successful European Union. We want the Labour Party in Wales to be able to make decisions about the things that we know best and the things that matter most to people in Wales while we remain in the UK Labour Party.

Llywydd, rwy'n falch bod yr Aelod wedi mwynhau fy araith yn Bournemouth. Roeddwn i'n bersonol yn siarad yn Brighton—[Chwerthin.] Felly, efallai mai rhyw gyfle arall wnaeth amlygu ei hun iddo. Mae polisi'r Llywodraeth hon ar Brexit yn gwbl eglur. Rydym ni'n falch iawn bod y Blaid Lafur ar lefel y DU wedi ymrwymo'n llwyr erbyn hyn i gael refferendwm ar fater Brexit, ac mae angen i bobl sydd eisiau cael yr ail gyfle hwnnw i bleidleisio ar adael yr Undeb Ewropeaidd os ydyn nhw'n mynd i sicrhau hynny, yna Llywodraeth Lafur yw'r unig ffordd y byddan nhw byth yn cael yr ail gyfle hwnnw. Pan ddaw'r cyfle hwnnw, bydd y Llywodraeth hon yn ymgyrchu, fel yr ydym ni wedi dweud y byddwn ni'n ei wneud ers misoedd lawer iawn erbyn hyn, i Gymru aros yn yr Undeb Ewropeaidd, oherwydd dyna'r ateb gorau i Gymru. Rydym ni eisiau Cymru ddatganoledig gref mewn Teyrnas Unedig gref a llwyddiannus y tu mewn i Undeb Ewropeaidd cryf a llwyddiannus. Rydym ni eisiau i'r Blaid Lafur yng Nghymru allu gwneud penderfyniadau am y pethau yr ydym ni'n gwybod orau amdanynt a'r pethau sydd bwysicaf i bobl yng Nghymru ond gan aros ym Mhlaid Lafur y DU.

Given the First Minister accepted my correction on the number of Supreme Court judges, I accept his geographical correction with equally good grace.

Could I ask him about another potential divergence between UK and Wales policy? At his conference today, there seems to be a big move to change climate change policy and have a policy of net zero by 2030—that's just 11 years away. Does the First Minister agree with me that that would be an absolute disaster, would lead to a collapse in the economy, even without the group's proposal that we pay reparations for past climate emissions, and that it would undermine any possibility of any joint working with anyone else on this issue? He talks a lot about net zero by 2050, but will he also confirm that the policy of the Welsh Government is not net zero by 2050, but a 90 per cent reduction, as the Committee on Climate Change said it was unachievable to get net zero for Wales? 

And would he also reflect again on the M4 issue, because we spoke last week about the decision notice? I pointed out that his decision notice on the M4 said nothing whatever about climate change, and twice the First Minister interrupted me and claimed that it did. Fortunately for him, it's only recorded as 'interruption' in our record. But will he reflect again that when he ruled out the M4, he said nothing about climate change in that decision notice, which is the legally binding document, and he did that for good reason, because the inspector concluded that the scheme would, perhaps uniquely, be carbon neutral over time?

O gofio bod y Prif Weinidog wedi derbyn fy nghywiriad ar nifer barnwyr y Goruchaf Lys, rwy'n derbyn ei gywiriad daearyddol gyda'r un ewyllys da.

A gaf i ei holi am wahaniaeth posibl arall rhwng polisi'r DU a pholisi Cymru? Yn ei gynhadledd heddiw, mae'n ymddangos bod symudiad mawr i newid polisi newid yn yr hinsawdd a chael polisi o sero net erbyn 2030—dim ond 11 mlynedd i ffwrdd yw hynny. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y byddai hynny'n drychineb llwyr, yn arwain at chwalfa yn yr economi, hyd yn oed heb gynnig y grŵp ein bod ni'n talu iawndal am allyriadau hinsawdd y gorffennol, ac y byddai'n tanseilio unrhyw bosibilrwydd o weithio ar y cyd gydag unrhyw un arall ar y mater hwn? Mae'n sôn llawer am sero net erbyn 2050, ond a wnaiff ef gadarnhau hefyd nad sero net erbyn 2050 yw polisi Llywodraeth Cymru, ond gostyngiad o 90 y cant, gan fod y Pwyllgor Newid Hinsawdd wedi dweud nad oedd yn bosibl sicrhau sero net i Gymru?

Ac a wnaiff ef fyfyrio unwaith eto ar fater yr M4, oherwydd fe wnaethom sôn yr wythnos diwethaf am yr hysbysiad o benderfyniad? Dywedais nad oedd ei hysbysiad o benderfyniad am yr M4 yn dweud dim byd o gwbl am y newid yn yr hinsawdd, a thorrodd y Prif Weinidog ar fy nhraws ddwywaith gan honni ei fod. Yn ffodus iddo ef, mae wedi ei gofnodi fel 'torri ar draws' yn unig yn ein cofnod. Ond a wnaiff ef fyfyrio unwaith eto na ddywedodd ddim am y newid yn yr hinsawdd yn yr hysbysiad o benderfyniad hwnnw, sef y ddogfen sy'n rhwymo mewn cyfraith, pan ddiystyrodd yr M4, ac fe wnaeth hynny am reswm da, oherwydd daeth yr arolygydd i'r casgliad y byddai'r cynllun, yn unigryw efallai, yn niwtral o ran carbon dros amser?

14:30

Llywydd, I want us to have the most ambitious, achievable climate change targets that we can put in place. For that, we rely on the climate change commission and their advice. If the context across the United Kingdom changes, if we have a different Government in the United Kingdom pursuing different policies there, such as the green new deal that my party have been talking about this week, then, of course, the advice from the climate change commission will need to be sought again in that new context. And I want us, in Wales, to be as ambitious as we possibly can be, within the limits of those who know the most about the topic and provide us with the most authoritative advice. 

In my decision on the M4, to say it again, I distinguished between the financial costs of the M4 relief road, which I concluded were not sustainable 10 years into austerity, and the environmental matters. And I rehearsed the environmental matters there. And I've read in detail what the inspector's report said about carbon neutrality. And from memory—I'll have to check, and I will write to the Member to tell him if I've remembered it incorrectly—with the series of assumptions that the inspector made, he said that this road would be carbon neutral by 2073. Now, if you think that that's sufficiently ambitious for us, then I certainly don't. 

Llywydd, rwyf i eisiau i ni gael y targedau mwyaf uchelgeisiol, cyraeddadwy ar gyfer newid yn yr hinsawdd y gallwn ni eu rhoi ar waith. Ar gyfer hynny, rydym ni'n dibynnu ar y comisiwn ar y newid yn yr hinsawdd a'u cyngor nhw. Os bydd y cyd-destun ar draws y Deyrnas Unedig yn newid, os oes gennym ni wahanol Lywodraeth yn y Deyrnas Unedig yn dilyn gwahanol bolisïau yno, fel y fargen newydd werdd y mae fy mhlaid i wedi bod yn siarad amdani yr wythnos hon, yna, wrth gwrs, bydd angen ceisio'r cyngor gan y comisiwn ar y newid yn yr hinsawdd unwaith eto yn y cyd-destun newydd hwnnw. Ac rwyf i eisiau i ni, yng Nghymru, fod mor uchelgeisiol ag y gallwn ni fod, o fewn terfynau'r rhai sy'n gwybod fwyaf am y pwnc ac sy'n rhoi'r cyngor mwyaf awdurdodol i ni.

Yn fy mhenderfyniad ar yr M4, i'w ailadrodd, gwahaniaethais rhwng costau ariannol ffordd liniaru'r M4, gan ddod i'r casgliad nad oedden nhw'n gynaliadwy ar ôl 10 mlynedd o gyni cyllidol, a'r materion amgylcheddol. A rhoddais sylw i'r materion amgylcheddol yno. Ac rwyf i wedi darllen yn fanwl yr hyn y mae adroddiad yr arolygydd yn ei ddweud am niwtraliaeth o ran carbon. Ac o'm cof—bydd yn rhaid i mi wirio, a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod i ddweud wrtho os wyf i wedi ei gofio yn anghywir—gyda'r gyfres o dybiaethau a wnaeth yr arolygydd, dywedodd y byddai'r ffordd hon yn niwtral o ran carbon erbyn 2073. Nawr, os ydych chi'n meddwl bod hynny'n ddigon uchelgeisiol i ni, yna nid wyf i, yn sicr.

Safbwynt y Llywodraeth ar Brexit
The Government's Position on Brexit

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am safbwynt presennol Llywodraeth Cymru ar Brexit? OAQ54364

3. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's current position on Brexit? OAQ54364

I thank the Member for that question. The Brexit crisis should be resolved by returning the decision to the people in a second referendum. The Welsh Government will campaign hard to secure our future inside the European Union.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Dylid datrys argyfwng Brexit trwy ddychwelyd y penderfyniad i'r bobl mewn ail refferendwm. Bydd Llywodraeth Cymru yn ymgyrchu'n galed i sicrhau ein dyfodol o fewn yr Undeb Ewropeaidd.

Thank you, First Minister, for that answer. In today's climate, waiting until question 3 to talk about this most probably is a bit optimistic. But, surely, the one thing you didn't respond to in the leader of the opposition's remarks to you in the urgent question was the point that the people can have their say, the Prime Minister wants them to have their say, via a general election. Will you be putting the Welsh Government's political will behind the calls for a general election, so that a deadlock Parliament can be broken up and a new Parliament convened to resolve these issues?

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Yn yr oes sydd ohoni, mae aros tan gwestiwn 3 i siarad am hyn braidd yn optimistaidd yn ôl pob tebyg. Ond, siawns mai'r un peth na wnaethoch chi ymateb iddo yn sylwadau arweinydd yr wrthblaid i chi yn y cwestiwn brys oedd y pwynt y gall pobl leisio eu barn, mae Prif Weinidog y DU eisiau iddyn nhw gael lleisio eu barn, drwy etholiad cyffredinol. A fyddwch chi'n rhoi ewyllys wleidyddol Llywodraeth Cymru y tu ôl i'r galwadau am etholiad cyffredinol, fel y gellir chwalu Senedd nad yw'n gallu dod i gytundeb a chynnull Senedd newydd i ddatrys y materion hyn?

I always want to have a general election when there is a Conservative Party in power, because that offers some hope to people that things could be different and things could be better. 

Rwyf i bob amser eisiau cael etholiad cyffredinol pan fydd Plaid Geidwadol mewn grym, oherwydd mae hynny'n cynnig rhywfaint o obaith i bobl y gallai pethau fod yn wahanol ac y gallai pethau fod yn well.

But, if you think that everybody else is simply going to dance to the tune of a Prime Minister who was found today to have acted unlawfully and undemocratically, and think that he will manoeuvre things so that it happens at a moment of his choosing and his convenience, then you've got it badly wrong. We don't think the Prime Minister is to be trusted on this matter. I hope that an election comes, and I hope it comes very quickly, but it will be at a time of Parliament's choosing, not the time that this Prime Minister would find it convenient for himself.

Ond, os ydych chi'n credu bod pawb arall yn mynd i ddawnsio i dôn Prif Weinidog y canfuwyd heddiw ei fod wedi gweithredu'n anghyfreithlon ac yn annemocrataidd, ac yn credu y bydd yn trefnu pethau fel ei fod yn digwydd ar adeg o'i ddewis ef ac sy'n gyfleus iddo ef, yna rydych chi wedi camddeall yn arw. Dydyn ni ddim yn credu y gellir ymddiried ym Mhrif Weinidog y DU yn y mater hwn. Rwy'n gobeithio y daw etholiad, ac rwy'n gobeithio y bydd yn dod yn gyflym iawn, ond bydd yn digwydd ar adeg pan fo'r Senedd yn dewis, nid yr adeg y byddai'r Prif Weinidog hwn yn ei gweld yn gyfleus iddo'i hun.

In his earlier exchanges with the leader of the opposition, the First Minister was fulsome in his praise for the Supreme Court judgment. But would he agree with me that what we've seen today is the making of new law, which the Supreme Court, of course, does have the power to do? There's no doubt that prerogative powers are governed by the common law; that's been the case for 400 years, and nobody disputes that general proposition. But, previously, the use of the prerogative power to order a prorogation, and indeed the length of time for which that prorogation lasts, has always been regarded as inherently a political matter. And that for the courts to stray into this political arena carries with it certain dangers, which are obvious.

In her summary of the judgment, Baroness Hale said this morning that,

'prolonged suspension of Parliamentary democracy took place in quite exceptional circumstances: the fundamental change which was due to take place in the Constitution of the United Kingdom on 31st October. Parliament, and in particular the House of Commons as the elected representatives of the people, has a right to a voice in how that change comes about.'

One glaring omission in the judgment, of course, is any reference to the referendum, and the role that the British people have to play in their future. And when she said that Parliament, the House of Commons, as the elected representatives of the people, have a voice, what if they are not representing what the people voted for in June 2016, when 17.4 million people voted to leave, and now a remain Parliament is doing everything it possibly can to frustrate what the people voted for?

Yn ei drafodaethau blaenorol gydag arweinydd yr wrthblaid, roedd y Prif Weinidog yn llawn canmoliaeth o ddyfarniad y Goruchaf Lys. Ond a fyddai'n cytuno â mi mai'r hyn yr ydym ni wedi ei weld heddiw yw creu cyfraith newydd, y mae gan y Goruchaf Lys, wrth gwrs, y grym i'w wneud? Nid oes unrhyw amheuaeth bod pwerau uchelfreiniol yn cael eu rheoli gan y gyfraith gyffredin; bu hynny'n wir am 400 mlynedd, ac nid oes neb yn gwadu'r gosodiad cyffredinol hwnnw. Ond, yn y gorffennol, ystyriwyd erioed bod y defnydd o'r grym uchelfreiniol i orchymyn gohiriad, ac yn wir y cyfnod y mae'r gohiriad hwnnw yn ei bara, yn fater gwleidyddol yn ei hanfod. Ac mae'r ffaith bod y llysoedd wedi crwydro i'r maes gwleidyddol hwn yn creu rhai peryglon penodol, sy'n amlwg.

Yn ei chrynodeb o'r dyfarniad, dywedodd y Farwnes Hale y bore yma,

gohiriwyd democratiaeth seneddol am gyfnod hir o dan amgylchiadau cwbl eithriadol: y newid sylfaenol a oedd i fod i ddigwydd yng nghyfansoddiad y Deyrnas Unedig ar 31 Hydref. Mae gan y Senedd, a Thŷ'r Cyffredin yn arbennig fel cynrychiolwyr etholedig y bobl, yr hawl i lais yn y ffordd y mae'r newid hwnnw'n digwydd.

Un hepgoriad amlwg o'r dyfarniad, wrth gwrs, yw unrhyw gyfeiriad at y refferendwm, a'r rhan sydd gan bobl Prydain i'w chwarae yn eu dyfodol. A phan ddywedodd bod gan y Senedd, Tŷ'r Cyffredin, fel cynrychiolwyr etholedig y bobl, lais, beth os nad ydyn nhw'n cynrychioli'r hyn y pleidleisiodd y bobl drosto ym mis Mehefin 2016, pan bleidleisiodd 17.4 miliwn o bobl i adael, a nawr mae Senedd sydd o blaid aros yn gwneud popeth o fewn ei gallu i rwystro'r hyn y pleidleisiodd y bobl drosto?

14:35

Well, the Member, I'm sure, will want to congratulate the Labour Party on resolving this issue by putting that decision back in the hands of the people. All his problems of the House of Commons will evaporate, people will be able to vote on this again. Now I hear the Member shout at me for, I think, at least the dozenth time this afternoon, 'What about a general election?' And I say to him that I think a referendum is best addressed through a second referendum. A general election can be won on 35 per cent of the voting population. That does not seem to me to be a sound basis for overturning or readdressing an issue that, as he tells me week after week after week, elicited the largest number of people ever to vote on a subject. Better, I think, that we put that decision back in the hands of the people, in a second opportunity. He will have his opportunity to make his case—I know he will make it whenever he has the chance. But others will have an opportunity to make their cases as well. It's always been baffling to me, Llywydd, why Members on the floor of this Assembly are so allergic to the idea that people could be asked again for their view on the most important topic that faces us. My party is committed to that; I think democrats ought to be.

Wel, bydd yr Aelod, rwy'n siŵr, eisiau llongyfarch y Blaid Lafur ar ddatrys y mater hwn drwy roi'r penderfyniad hwnnw yn ôl yn nwylo'r bobl. Bydd ei holl broblemau gyda Thŷ'r Cyffredin yn diflannu, bydd pobl yn gallu pleidleisio ar hyn eto. Nawr rwy'n clywed yr Aelod yn gweiddi arnaf am o leiaf y deuddegfed gwaith y prynhawn yma, rwy'n credu, 'Beth am etholiad cyffredinol?' A dywedaf wrtho fy mod i'n credu mai'r ffordd orau o ymdrin â refferendwm yw drwy ail refferendwm. Gellir ennill etholiad cyffredinol ar sail 35 y cant o'r boblogaeth sy'n pleidleisio. Nid yw'n ymddangos i mi bod honno'n sail gadarn ar gyfer gwyrdroi nac ailystyried mater sydd, fel y mae'n dweud wrthyf i wythnos ar ôl wythnos, wedi ennyn y nifer fwyaf o bobl erioed i bleidleisio ar bwnc. Byddai'n well, rwy'n credu, i ni roi'r penderfyniad hwnnw yn ôl yn nwylo'r bobl, mewn ail gyfle. Bydd ef yn cael ei gyfle i ddadlau ei achos—gwn y bydd yn ei ddadlau pryd bynnag y caiff gyfle. Ond bydd gan eraill gyfle i ddadlau eu hachosion hwythau hefyd. Mae wedi bod yn annealladwy i mi erioed, Llywydd, pam mae gan Aelodau ar lawr y Cynulliad hwn gymaint o alergedd i'r syniad y gellid gofyn i bobl unwaith eto am eu barn ar y pwnc pwysicaf sy'n ein hwynebu. Mae fy mhlaid i wedi ymrwymo i hynny; rwy'n credu y dylai democratiaid ymrwymo i hynny.

I think things are moving pretty quickly in response to the Supreme Court ruling earlier today. We know that, in the United States, Democratic Senators are beginning impeachment steps against President Trump and we are hearing that opposition Members of Parliament are considering beginning impeachment processes against Boris Johnson, should he refuse to resign. Now, as a party, we will support that; it's understood that Members of your party too are willing to support those steps. Would that be a step that you would like to see taking place, as First Minister?

Rwy'n credu bod pethau'n symud yn weddol gyflym mewn ymateb i ddyfarniad y Goruchaf Lys yn gynharach heddiw. Gwyddom fod Seneddwyr Democrataidd yn yr Unol Daleithiau yn dechrau camau uchelgyhuddo yn erbyn yr Arlywydd Trump ac rydym ni'n clywed bod Aelodau Seneddol y gwrthbleidiau yn ystyried dechrau prosesau uchelgyhuddo yn erbyn Boris Johnson, pe byddai'n gwrthod ymddiswyddo. Nawr, fel plaid, byddwn yn cefnogi hynny; deallir bod Aelodau eich plaid chithau hefyd yn barod i gefnogi'r camau hynny. A fyddai hwnnw'n gam yr hoffech ei weld yn digwydd, fel Prif Weinidog?

Llywydd, I think the Member probably has the advantage of me, in being able to follow the unfolding events from where he is sitting in the Chamber, whereas I have been standing here and unable to see anything for well over an hour now. He'll forgive me, I'm sure, if I say that I want to study those emerging ideas before coming to a view on them, without having had any chance to see them for myself.

Llywydd, rwy'n credu bod gan yr Aelod fantais drosof i, mae'n debyg, o allu dilyn y digwyddiadau sy'n dod i'r amlwg o'r man lle mae'n eistedd yn y Siambr, tra fy mod i wedi bod yn sefyll yn y fan yma yn methu â gweld dim ers ymhell dros awr bellach. Bydd ef yn maddau i mi, rwy'n siŵr, os dywedaf fy mod i eisiau astudio'r syniadau hynny sy'n dod i'r amlwg cyn rhoi safbwynt arnyn nhw, heb gael unrhyw gyfle i'w gweld drosof fy hunan.

Gwasanaethau Rheilffyrdd yn Islwyn
Railway Services in Islwyn

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella gwasanaethau rheilffyrdd yn Islwyn? OAQ54401

4. What actions are the Welsh Government taking to improve railway services in Islwyn? OAQ54401

I thank the Member for that question. Transport for Wales will deliver additional services, with improved rolling stock and stations in Islwyn, as part of our ambitious plans for the south Wales metro. A statement on railway matters in Wales will be made by the Minister for Economy and Transport, scheduled for next week.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Bydd Trafnidiaeth Cymru yn darparu gwasanaethau ychwanegol, gyda gwell cerbydau a gorsafoedd yn Islwyn, yn rhan o'n cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer metro de Cymru. Bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn gwneud datganiad ar faterion rheilffyrdd yng Nghymru, sydd wedi ei drefnu ar gyfer yr wythnos nesaf.

Thank you, First Minister. In 2018, the Welsh Labour Government announced, as part of the new Wales and borders rail contract, run by Transport for Wales, direct rail links between Newport and Ebbw Vale to be restored in 2021. And this is tremendous news for my constituents in Islwyn, in Newbridge, Crosskeys and Risca. The link was closed to passengers in April 1962, following the infamous Beeching report. So, First Minister, what is the current progress on the hourly service between Ebbw Vale, through Islwyn, to Newport, when will it begin, and, First Minister—[Interruption.] I hear comments to my left. What does the announcement that every railway station in Islwyn will receive a share of the £194 million of investment from Transport for Wales, which shows and demonstrates the commitment of Welsh Labour to radically improve the experience for Islwyn railway commuters?

Diolch, Prif Weinidog. Yn 2018, cyhoeddodd Llywodraeth Lafur Cymru, yn rhan o'r contract rheilffyrdd Cymru a'r gororau newydd, wedi ei redeg gan Trafnidiaeth Cymru, y byddai cysylltiadau rheilffordd uniongyrchol rhwng Casnewydd a Glynebwy yn cael eu hailgyflwyno yn 2021. Ac mae hyn yn newyddion gwych i'm hetholwyr i yn Islwyn, yn Nhrecelyn, Crosskeys a Rhisga. Caewyd y cyswllt i deithwyr ym mis Ebrill 1962, yn dilyn adroddiad enwog Beeching. Felly, Prif Weinidog, beth yw'r cynnydd presennol ar y gwasanaeth bob awr rhwng Glynebwy, drwy Islwyn, i Gasnewydd, pryd y bydd yn dechrau, a, Phrif Weinidog—[Torri ar draws.] Clywaf sylwadau i'm chwith. Beth mae'r cyhoeddiad y bydd pob gorsaf reilffordd yn Islwyn yn derbyn cyfran o'r £194 miliwn o fuddsoddiad gan Trafnidiaeth Cymru, sy'n dangos ymrwymiad Llafur Cymru yn ei wneud i wella'n sylweddol y profiad i gymudwyr rheilffordd Islwyn?

14:40

Well, Llywydd, thanks to Rhianon Passmore for, once again, pointing to the improvements that are coming the way of citizens living in Islwyn, and the fact that we are committed to delivering direct rail links between Newport and Ebbw Vale, as part of the new Wales and borders franchise, demonstrates that when these decisions are in our hands we are able to make them in a way that is both designed in Wales and delivers benefits for people in Wales.

Constituents in Islwyn will start to see the introduction of class 170 trains from December of this year. The outline business case for the Ebbw Vale line is at the third stage in its development process and well under development. And, as far as the £194 million station improvement programme of Transport for Wales, it will see in Islwyn, as elsewhere, free Wi-Fi, new passenger information, improved cycle storage facilities, deep cleaning at every station under the control of Transport for Wales, and citizens in the Member's constituency in Risca, Crosskeys and Newbridge will see all those advantages too.

Wel, Llywydd, diolch i Rhianon Passmore am dynnu sylw, unwaith eto, at y gwelliannau sydd ar eu ffordd i ddinasyddion sy'n byw yn Islwyn, ac mae'r ffaith ein bod ni wedi ymrwymo i ddarparu cysylltiadau rheilffordd uniongyrchol rhwng Casnewydd a Glynebwy, yn rhan o fasnachfraint newydd Cymru a'r gororau, yn dangos, pan fydd y penderfyniadau hyn yn ein dwylo, ein bod ni'n gallu eu gwneud mewn ffordd sydd wedi ei chynllunio yng Nghymru ac sicrhau manteision i bobl Cymru.

Bydd etholwyr yn Islwyn yn dechrau gweld cyflwyno trenau dosbarth 170 o fis Rhagfyr eleni. Mae'r achos busnes amlinellol ar gyfer rheilffordd Glynebwy ar y trydydd cam yn ei broses ddatblygu ac mae wedi ei hen ddatblygu. Ac o ran rhaglen gwella gorsafoedd gwerth £194 miliwn Trafnidiaeth Cymru, bydd yn golygu yn Islwyn, fel mewn mewn mannau eraill, y bydd Wi-fi am ddim, gwybodaeth newydd i deithwyr, gwell cyfleusterau cadw beiciau, glanhau trylwyr ym mhob gorsaf o dan reolaeth Trafnidiaeth Cymru, a bydd dinasyddion yn etholaeth yr Aelod yn Rhisga, Crosskeys a Threcelyn yn gweld yr holl fanteision hynny hefyd.

First Minister, an issue that is raising concern is the lack of toilets on the new trains that are planned for the network, which serves Islwyn and the south Wales Valleys. And it seems that the proposal that's being put forward for people who are disabled, elderly or with medical conditions is to get off the train to use a toilet at a station and then wait for the next train. I wonder if you think that that approach is acceptable. 

Prif Weinidog, mater sy'n codi pryder yw diffyg toiledau ar y trenau newydd sydd ar y gweill ar gyfer y rhwydwaith, sy'n gwasanaethu Islwyn a Chymoedd y De. Ac mae'n ymddangos mai'r cynnig sy'n cael ei wneud i bobl sy'n anabl, yn oedrannus neu sydd â chyflyrau meddygol yw dod oddi ar y trên i ddefnyddio toiled mewn gorsaf ac yna aros am y trên nesaf. Tybed a ydych chi'n credu bod y dull hwnnw'n dderbyniol.

Well, Llywydd, I do think it is important to be clear about what we're talking about. We are not talking about the generality of trains. We're talking about tram trains, and tram trains, at the moment, are proposed for introduction on those lines because they will provide access to far more communities than the current system is able to do. Trams will be able to go on the road, reach places that the current system cannot reach and they will increase access to those lines not restrict it. 

Now, Transport for Wales has looked everywhere around the globe to see if it is possible to procure new tram trains that have toilet facilities on them. There is only one place that we have been able to find anywhere in the world where there is a toilet on a tram train, and those are toilets that do not allow for disability access, because if you are driving a tram train, for safety reasons, the driver has to be able to have unimpeded sight lines from where he is driving the train right to the back of it. Nevertheless, the Minister has asked Transport for Wales to continue to see if it is possible to persuade a manufacturer, or to find a manufacturer capable of providing toilet facilities on tram trains in a way that would avoid the difficulties that the Member has identified.

In the meantime, if you look elsewhere in the United Kingdom, the Edinburgh tram system doesn't have toilets on it; the—

Wel, Llywydd, rwyf i'n credu ei bod hi'n bwysig bod yn eglur am yr hyn yr ydym ni'n siarad amdano. Nid ydym ni'n sôn am gyffredinolrwydd trenau. Rydym ni'n sôn am drenau tram ac ar hyn o bryd, y cynnig yw cyflwyno trenau tram ar y rheilffyrdd hynny gan y byddan nhw'n darparu mynediad at lawer mwy o gymunedau nag y mae'r system bresennol yn gallu ei wneud. Bydd tramiau yn gallu mynd ar y ffordd, cyrraedd mannau na all y system bresennol eu cyrraedd a byddant yn cynyddu mynediad at y llinellau hynny, nid ei gyfyngu.

Nawr, mae Trafnidiaeth Cymru wedi edrych ym mhob man o amgylch y byd i weld a oes modd caffael trenau tram newydd sydd â chyfleusterau toiled arnynt. Dim ond un lle yr ydym ni wedi gallu dod o hyd iddo yn unman yn y byd lle ceir toiled ar drên tram, ac mae'r rheini'n doiledau nad ydyn nhw'n caniatáu mynediad i bobl anabl, oherwydd os ydych chi'n gyrru trên tram, am resymau diogelwch, mae'n rhaid i'r gyrrwr allu cael llinellau golwg dirwystr o'r man lle mae'n gyrru'r trên yr holl ffordd i gefn y trên. Serch hynny, mae'r Gweinidog wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru barhau i weld a yw'n bosibl perswadio gweithgynhyrchydd, neu ddod o hyd i weithgynhyrchydd sy'n gallu darparu cyfleusterau toiled ar drenau tram mewn ffordd a fyddai'n osgoi'r anawsterau y mae'r Aelod wedi eu nodi.

Yn y cyfamser, os edrychwch chi mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, nid oes toiledau ar system tram Caeredin; nid—

Greater Manchester. I stood for 40 minutes yesterday on the underground in London with millions of other people and there are no toilet facilities there either. There, they have toilet facilities available to you at stations and that is what we will be doing with the tram trains. But if we can find a better solution, if we can find a supplier able to do what we would like to do, then that is what Transport for Wales has been asked to pursue. 

Manceinion Fwyaf. Sefais am 40 munud ddoe ar drên tanddaearol yn Llundain gyda miliynau o bobl eraill a does dim cyfleusterau toiled yno ychwaith. Yno, mae ganddyn nhw gyfleusterau toiled ar gael i chi mewn gorsafoedd a dyna'r hyn y byddwn ni'n ei wneud gyda'r trenau tram. Ond os gallwn ni ddod o hyd i ateb gwell, os gallwn ni ddod o hyd i gyflenwr sy'n gallu gwneud yr hyn yr hoffem ni ei wneud, yna dyna y gofynnwyd i Trafnidiaeth Cymru fynd ar ei drywydd.

Bargeinion Dinesig yng Ngorllewin De Cymru
City Deals in South Wales West

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd y bargeinion dinesig yng Ngorllewin De Cymru? OAQ54398

5. Will the First Minister make a statement on the progress of city deals in South Wales West? OAQ54398

I thank the Member for that. The release of an initial £18 million of city deal funding was agreed by the Welsh and UK Governments in July. Detailed arrangements for the first two projects are now going ahead. I want implementation of the deal to accelerate, delivering economic growth across south-west Wales. 

Diolchaf i'r Aelod am hynna. Cytunwyd i ryddhau £18 miliwn cychwynnol o gyllid bargen ddinesig gan Lywodraethau Cymru a'r DU ym mis Gorffennaf. Mae trefniadau manwl ar gyfer y ddau brosiect cyntaf yn mynd rhagddynt erbyn hyn. Rwyf i eisiau i weithrediad y fargen gyflymu, gan sicrhau twf economaidd ar draws y de-orllewin.

While I'm very pleased with that last response it was a question about both deals actually, because things look very quiet for the Bridgend area in my region from the Cardiff end of things. The announcement for Yr Egin and the Swansea waterfront digital district, of course, was very, very welcome. I understand from the board that the money will be released. That time is very close. But I also understand that it won’t be released until the recommendations of the rapid review of both Governments have been completed. That review was completed in February. It recommended what’s now being called a programme director should be appointed. I think we all remember that. The job advert for that appeared on 20 August and is actually closing this week. So, I’m wondering what ‘very close’ actually means. This programme is so important to my region, First Minister. It’s a quarter of the way through for the Swansea bay deal, and even further ahead for the Cardiff deal. Is there anything at this stage that Welsh Government can do to pick up that pace, as we both seem to want?

Er fy mod i'n hapus iawn gyda'r ateb diwethaf yna, cwestiwn am y ddwy fargen oedd hwn mewn gwirionedd, gan fod pethau yn edrych yn dawel iawn ar gyfer ardal Pen-y-bont ar Ogwr yn fy rhanbarth i o safbwynt ochr Caerdydd. Roedd croeso mawr, wrth gwrs, i'r cyhoeddiad o'r Egin ac ardal ddigidol glannau Abertawe. Rwy'n deall gan y bwrdd y bydd yr arian yn cael ei ryddhau. Mae'r amser hwnnw'n agos iawn. Ond rwyf i hefyd yn deall na fydd yn cael ei ryddhau tan y bydd argymhellion adolygiad cyflym y ddwy Lywodraeth wedi eu cwblhau. Cwblhawyd yr adolygiad hwnnw ym mis Chwefror. Argymhellodd y dylid penodi'r hyn sy'n cael ei alw'n gyfarwyddwr rhaglen erbyn hyn. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cofio hynny. Ymddangosodd yr hysbyseb ar gyfer y swydd honno ar 20 Awst ac mae'n cau yr wythnos hon a dweud y gwir. Felly, rwy'n meddwl tybed beth mae 'agos iawn' yn ei olygu mewn gwirionedd. Mae'r rhaglen hon mor bwysig i'm rhanbarth i, Prif Weinidog. Mae'n chwarter y ffordd drwodd ar gyfer bargen bae Abertawe, a hyd yn oed ymhellach ymlaen o ran bargen Caerdydd. A oes unrhyw beth ar y cam hwn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gynyddu'r cyflymder hwnnw, fel y mae'n ymddangos bod y ddau ohonom ni ei eisiau?

14:45

I just want to agree with what Suzy Davies has said. Both the UK Government and the Welsh Government are very anxious to be able to put in the hands of the city deal itself the funding that we have agreed should be made available to us. The rapid independent review that was commissioned in January was a joint review commissioned by both Governments. We are obliged, I think, to abide by its conclusions and to make sure that the city deal has everything it needs in place, including that programme director, so that there can be confidence by both Governments that the money we release will be effectively used for the purposes for which we will provide it. Our officials are working hard alongside officials of the city deal to try and make sure that all those pieces of the jigsaw are there. When I was finance Minister, I wanted this money out of our budget and in the hands of the city deal because it caused some technical issues in the way that we treated that money in our accounts. I’m still very anxious that we do what we can to accelerate the money that has now been agreed for those two projects, but then to accelerate other projects that can come round the same track, and further money, which is agreed, waiting, ready to be released, can be put to good use right across that south-west Wales region.

Hoffwn gytuno â'r hyn a ddywedodd Suzy Davies. Mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn awyddus iawn i allu rhoi yn nwylo'r fargen ddinesig ei hun y cyllid yr ydym ni wedi cytuno ddylai fod ar gael i ni. Roedd yr adolygiad annibynnol cyflym a gomisiynwyd ym mis Ionawr yn adolygiad ar y cyd a gomisiynwyd gan y ddwy Lywodraeth. Mae'n rheidrwydd arnom, rwy'n credu, i lynu wrth ei gasgliadau ac i sicrhau bod gan y fargen ddinesig bopeth sydd ei angen arni ar waith, gan gynnwys y cyfarwyddwr rhaglen hwnnw, fel y gall y ddwy Lywodraeth fod yn ffyddiog y bydd yr arian yr ydym ni'n ei ryddhau yn cael ei ddefnyddio'n effeithiol at y dibenion y byddwn yn ei ddarparu ar eu cyfer. Mae ein swyddogion yn gweithio'n galed gyda swyddogion y fargen ddinesig i geisio sicrhau bod yr holl ddarnau hynny o'r jig-so yno. Pan oeddwn i'n Weinidog cyllid, roeddwn i eisiau'r arian hwn o'n cyllideb ac yn nwylo'r fargen ddinesig gan ei fod yn achosi rhai problemau technegol yn y ffordd yr oeddem ni'n trin yr arian hwnnw yn ein cyfrifon. Rwy'n dal yn awyddus iawn ein bod ni'n gwneud yr hyn a allwn i gyflymu'r arian y cytunwyd arno erbyn hyn ar gyfer y ddau brosiect hynny, ond wedyn i gyflymu prosiectau eraill a all ddod o amgylch yr un trac, a gellir rhoi arian pellach, sydd wedi ei gytuno, ac yn aros, yn barod i gael ei ryddhau, at ddefnydd da ar draws rhanbarth y de-orllewin.

I've been a cheerleader for the city deals ever since they were being first thought of. I believe in the importance of the city deal for south-west Wales. I welcome the Welsh Government’s support, and, before anyone else says anything, the Westminster Government's support, because I don’t care where the money comes from as long as it comes into my area. What I would say is the city deal has shown us the need for regional policy within Wales. Has the Welsh First Minister given any thought to actually having a regional policy within Wales that can support areas such as the south-west Wales region?

Rwyf i wedi bod yn gefnogwr brwd o'r bargeinion dinesig o'r adeg pan feddyliwyd amdanyn nhw gyntaf. Rwy'n credu ym mhwysigrwydd y fargen ddinesig i'r de-orllewin. Rwy'n croesawu cefnogaeth Llywodraeth Cymru, a chyn i neb arall ddweud unrhyw beth, cefnogaeth Llywodraeth San Steffan, oherwydd nid oes ots gen i o ble y daw'r arian cyhyd â'i fod yn dod i mewn i'm hardal i. Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod y fargen ddinesig wedi dangos i ni bod angen polisi rhanbarthol yng Nghymru. A yw Prif Weinidog Cymru wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i fod â pholisi rhanbarthol yng Nghymru a all gefnogi ardaloedd fel rhanbarth y de-orllewin?

I thank the Member for that, which is a prescient question given the work that my colleague Ken Skates is doing on a regional economic approach, and that we now have leads in all the areas for regional developments working with the Minister for Finance and the Minister for local government, creating those new footprints, doing all the work that our colleague Huw Irranca-Davies is doing to lead a new regional economic approach for funding post Brexit. We need to bring those things together, to have common footprints for them, and to add those different strands together in a way that adds up to a genuinely regional approach. And I absolutely recognise the work that Mike Hedges has done in always supporting the Swansea city deal because of the transformative effect it can have not simply for the city of Swansea, but for the whole region that Swansea helps to lead.  

Diolchaf i'r Aelod am hynna, sy'n gwestiwn perthnasol iawn ar hyn o bryd o gofio'r gwaith y mae fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn ei wneud ar ddull economaidd rhanbarthol, a bod gennym ni arweinwyr yn yr holl ardaloedd ar gyfer datblygiadau rhanbarthol erbyn hyn, yn gweithio gyda'r Gweinidog Cyllid a'r Gweinidog llywodraeth leol, yn creu'r olion traed newydd hynny, yn gwneud yr holl waith y mae ein cydweithiwr, Huw Irranca-Davies, yn ei wneud i arwain dull economaidd rhanbarthol newydd ar gyfer ariannu ar ôl Brexit. Mae angen i ni ddod â'r pethau hynny at ei gilydd, bod ag olion traed cyffredin ar eu cyfer, ac ychwanegu'r gwahanol elfennau hynny at ei gilydd mewn ffordd sy'n arwain at ddull gwirioneddol ranbarthol. Ac rwy'n llwyr gydnabod y gwaith y mae Mike Hedges wedi ei wneud i gefnogi bargen ddinesig Abertawe o'r cychwyn oherwydd yr effaith weddnewidiol y gall ei chael nid yn unig ar ddinas Abertawe, ond ar y rhanbarth cyfan y mae Abertawe yn helpu i'w harwain.

Strategaeth ar gyfer Pobl Hŷn
Strategy for Older People

6. Pa gynnydd sydd wedi'i wneud o ran cyflawni amcanion strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer pobl hŷn yng Nghymru? OAQ54355

6. What progress has been made in delivering the aims of the Welsh Government's Strategy for Older People in Wales? OAQ54355

I thank the Member for that question. Successive strategies, since 2003, have challenged traditional stereotypes of older people and promoted a culture in which we value and celebrate the contribution of older citizens to all aspects of Welsh life.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae strategaethau olynol, ers 2003, wedi herio stereoteipiau traddodiadol o bobl hŷn ac wedi hybu diwylliant lle'r ydym ni'n gwerthfawrogi ac yn dathlu cyfraniad dinasyddion hŷn at bob agwedd ar fywyd yng Nghymru.

Thank you very much for that reply, First Minister. Your strategy for older people recognises that opportunities for older people to enjoy and participate in their community rely on access to transport. It clearly states that one of its strategic outcomes is to enable older people to access affordable and appropriate transport, which assists them to play a full part in family, social and community life. Do you accept, First Minister, that your proposal to raise the age of eligibility for a free bus pass is in direct conflict with the aims of your strategy for older people? And will you accede to the request of the Older People's Commissioner for Wales and reconsider this proposal, please?

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae eich strategaeth ar gyfer pobl hŷn yn cydnabod bod cyfleoedd i bobl hŷn fwynhau a chymryd rhan yn eu cymuned yn dibynnu ar fynediad at drafnidiaeth. Mae'n nodi'n eglur mai un o'i ganlyniadau strategol yw galluogi pobl hŷn i gael mynediad at drafnidiaeth fforddiadwy a phriodol, sy'n eu cynorthwyo i chwarae rhan lawn mewn bywyd teuluol, cymdeithasol a chymunedol. A ydych chi'n derbyn, Prif Weinidog, bod eich cynnig i godi'r oedran cymhwyso ar gyfer tocyn bws am ddim yn gwrthdaro'n uniongyrchol â nodau eich strategaeth ar gyfer pobl hŷn? Ac a wnewch chi gytuno i gais Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru ac ailystyried y cynnig hwn, os gwelwch yn dda?

14:50

Well, I don't think that is a fair characterisation of what has been suggested and which is still being discussed and debated. Any person who holds a concessionary bus pass, should the law be changed, would not lose their entitlement to that pass in any circumstances. We have to think at least about the way in which things around us are changing, including the changes that have been made to eligibility for free bus travel across our border by the Member's own Government. When free bus passes were introduced in 2002, then the state pensionable age for women and men was 60 for women and 65 for men. That has changed over time. The pensionable age next year will rise to 66. What we are doing is making sure that this part of what the Welsh Government offers keeps pace with other changes in older people's lives, and it's a conversation we are keen to continue to have with the older person's commissioner and others who represent older people in Wales.

Wel, nid wyf i'n credu bod hwnna'n ddisgrifiad teg o'r hyn sydd wedi cael ei awgrymu ac sy'n dal i gael ei drafod a'i ddadlau. Ni fyddai unrhyw un sydd â thocyn bws rhatach, pe byddai'r gyfraith yn cael ei newid, yn colli ei hawl i'r tocyn hwnnw o dan unrhyw amgylchiadau. Mae'n rhaid i ni feddwl o leiaf am y ffordd y mae pethau o'n cwmpas yn newid, gan gynnwys y newidiadau sydd wedi eu gwneud i gymhwysedd i deithio ar fysiau am ddim ar draws ein ffin gan Lywodraeth yr Aelod ei hun. Pan gyflwynwyd tocynnau bws am ddim yn 2002, 60 oedd oedran pensiwn y wladwriaeth ar gyfer menywod a 65 ar gyfer dynion. Mae hynny wedi newid dros amser. Bydd oedran pensiwn y flwyddyn nesaf yn codi i 66. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw sicrhau bod y rhan hon o'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig yn cadw'n gyfredol â newidiadau eraill ym mywydau pobl hŷn, ac mae'n sgwrs yr ydym ni'n awyddus i barhau i'w chael gyda'r comisiynydd pobl hŷn ac eraill sy'n cynrychioli pobl hŷn yn Nghymru.

Contractau Athrawon Cyflenwi
Supply Teacher Contracts

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y newidiadau i gontractau athrawon cyflenwi drwy asiantaethau ledled Cymru? OAQ54397

7. Will the First Minister make a statement on the changes to supply teacher contracts through agencies across Wales? OAQ54397

I thank the Member. A new framework for supply teachers was awarded by the National Procurement Service on 1 August and became operational on 1 September. Amongst other features, it ensures that supply teachers are properly supported and have access to professional learning and development opportunities. 

Diolchaf i'r Aelod. Dyfarnwyd fframwaith newydd ar gyfer athrawon cyflenwi gan y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar 1 Awst a daeth yn weithredol ar 1 Medi. Ymhlith nodweddion eraill, mae'n sicrhau bod athrawon cyflenwi yn cael eu cefnogi'n briodol a bod cyfleoedd dysgu a datblygu proffesiynol ar gael iddyn nhw.

I thank the First Minister for that answer. I was a member of the CYPE committee in the fourth Assembly and we did work on supply teaching, and one of our recommendations was actually to bring it back in-house rather than keep the agencies. I appreciate the Welsh Government has gone through a different approach and uses the NPS as a framework guidance. I very much appreciate your comment upon the fact that it's there to ensure teachers get fair play through the agency process. I have seen an e-mail from one of those agencies, which has won some of those frameworks—actually, 22 of them, so it's across all of Wales—which indicates to schools a way of getting around and circumventing the framework and encouraging schools to think about employing teachers out of the framework, therefore reducing the cost but also reducing the terms and conditions of the individual teacher, and, of course, making more profit for that agency. Will you look very carefully at all these agencies to ensure they're not circumventing the framework, kick them out if they are, quite rightly, and ensure that teachers get the due regard and respect they deserve, and supply teachers are part of that?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Roeddwn i'n aelod o'r pwyllgor PPIA yn y pedwerydd Cynulliad a gwnaed gwaith gennym ar waith llanw, ac un o'n hargymhellion mewn gwirionedd oedd dod ag ef yn ôl yn fewnol yn hytrach na chadw'r asiantaethau. Rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi dilyn gwahanol ddull ac wedi defnyddio'r GCC fel canllaw fframwaith. Rwy'n gwerthfawrogi'n fawr eich sylwadau ar y ffaith ei fod yno i sicrhau bod athrawon yn cael chwarae teg drwy'r broses asiantaeth. Rwyf i wedi gweld e-bost gan un o'r asiantaethau hynny, sydd wedi ennill rhai o'r fframweithiau hynny— 22 ohonynt, mewn gwirionedd, felly mae ar draws Cymru gyfan—sy'n dangos i ysgolion ffordd o fynd o gwmpas ac osgoi'r fframwaith ac yn annog ysgolion i feddwl am gyflogi athrawon allan o'r fframwaith, gan leihau'r gost ond hefyd lleihau telerau ac amodau'r athro neu athrawes unigol, ac, wrth gwrs, gwneud mwy o elw i'r asiantaeth honno. A wnewch chi edrych yn ofalus iawn ar yr holl asiantaethau hyn i sicrhau nad ydyn nhw yn osgoi'r fframwaith, eu taflu allan os ydyn nhw, yn gwbl briodol, a sicrhau bod athrawon yn cael y sylw a'r parch dyledus y maen nhw'n eu haeddu, a bod athrawon cyflenwi yn rhan o hynny?

I completely agree with the Member about the importance of supply teachers and the fact that they are an essential part of the teaching workforce, and, of course, the new system is designed to be carefully monitored. It's been going only three weeks, so these are early stages and it's not surprising in some ways that the full rulebook has yet to settle completely. But, just to be completely clear, NPS will pursue full compliance with the terms on which companies have been placed on the framework, and where there are any allegations or evidence of non-compliance against the framework, then those things will be raised with the agencies, warnings will be issued and, if in the end it is clear that this is not just settling in but a deliberate attempt to get round the framework to which those companies have applied and been successful in being placed on that contract, then of course they will be removed from it.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod ynglŷn â phwysigrwydd athrawon cyflenwi a'r ffaith eu bod nhw'n rhan hanfodol o'r gweithlu addysgu, ac, wrth gwrs, mae'r system newydd wedi ei chynllunio i gael ei monitro yn ofalus. Mae wedi bod yn weithredol ers tair wythnos yn unig, felly mae'r rhain yn gamau cynnar ac nid yw'n syndod mewn rhai ffyrdd nad yw'r llyfr rheolau llawn wedi ymsefydlu'n llwyr eto. Ond i fod yn hollol eglur, bydd GCC yn mynd ati i sicrhau cydymffurfiad llawn â'r telerau y rhoddwyd cwmnïau ar y fframwaith ar eu sail, a lle ceir unrhyw honiadau neu dystiolaeth o ddiffyg cydymffurfio yn erbyn y fframwaith, yna bydd y pethau hynny'n cael eu codi gyda'r asiantaethau, bydd rhybuddion yn cael eu cyflwyno ac, os yw'n amlwg yn y pen draw nad dim ond ymsefydlu yw hyn ond ymgais fwriadol i osgoi'r fframwaith y gwnaeth y cwmnïau hynny gais iddo gan lwyddo i gael eu rhoi ar y contract hwnnw, yna, wrth gwrs, byddant yn cael eu tynnu oddi arno.

Cysgu Allan
Rough-sleeping

8. Pa gynnydd sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru i leihau nifer y bobl sy'n cysgu allan yng Nghymru? OAQ54400

8. What progress is being made by the Welsh Government to reduce rough-sleeping in Wales? OAQ54400

I thank John Griffiths for that. One person sleeping rough is one person too many. The Welsh Government has set up an action group, lead by the chief executive of Crisis, to identify a series of immediate actions to be taken this winter to reduce rough-sleeping, and that group's report is expected early in October.

Diolchaf i John Griffiths am hynna. Mae un person sy'n cysgu ar y stryd yn un person yn ormod. Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu grŵp gweithredu, dan arweiniad prif weithredwr Crisis, i nodi cyfres o gamau i'w cymryd ar unwaith y gaeaf hwn i leihau cysgu ar y stryd, a disgwylir adroddiad y grŵp hwnnw ddechrau mis Hydref.

First Minister, the committee that I Chair—the Equality, Local Government and Communities Committee—reported on rough-sleeping and made recommendations 18 months ago. We continue to scrutinise Welsh Government with regard to progress, and we, indeed, held an event last week and will be holding another one this week. I also met with the chair of the action group. Amongst our recommendations I believe are many important matters that the action group are addressing, First Minister, and I think the central message from the committee is that we want to see the work of that action group and the necessary improvements take place with real urgency and pace, given, as you say, that one person sleeping rough is one person too many, and it's still tragically a very visible and serious problem on our streets.

Prif Weinidog, adroddodd y Pwyllgor yr wyf i'n ei gadeirio—y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau—ar gysgu ar y stryd a gwnaeth argymhellion 18 mis yn ôl. Rydym ni'n parhau i graffu ar waith Llywodraeth Cymru o ran cynnydd, a chynhaliwyd digwyddiad gennym ni, yn wir,mewn gwirionedd, yr wythnos diwethaf a byddwn yn cynnal un arall yr wythnos hon. Cefais gyfarfod hefyd â chadeirydd y grŵp gweithredu. Ymhlith ein hargymhellion rwy'n credu bod llawer o faterion pwysig y mae'r grŵp gweithredu yn rhoi sylw iddynt, Prif Weinidog, a chredaf mai'r neges ganolog gan y pwyllgor yw ein bod ni eisiau gweld gwaith y grŵp gweithredu hwnnw a bod y gwelliannau angenrheidiol yn digwydd gyda brys a chyflymdra gwirioneddol, o gofio, fel y dywedwch, bod un person sy'n cysgu ar y stryd yn un person yn ormod, a'i fod, yn drychinebus, yn dal i fod yn broblem amlwg a difrifol iawn ar ein strydoedd.

14:55

Well, can I thank John Griffiths for that and thank the committee as well for their work? I read the 'Life on the streets' report when it was first published, and I felt it made a real contribution to our understanding of the issues and to helping develop solutions. And the principles that that report outlined, the importance of primary prevention, the need for rapid rehousing when homelessness does take place and for our key ambition to be that homelessness in Wales, where it does happen, should be rare, brief and not repeated, those are things that have had a real impact on the Government's policy approach ever since. The Minister, I believe, is due to attend committee again on 17 October. That will, we hope, be after the report has been produced and it will be a further opportunity for the Minister and the committee to discuss progress towards our shared ambitions. 

Wel, a gaf i ddiolch i John Griffiths am hynny a diolch i'r Pwyllgor hefyd am eu gwaith? Darllenais yr adroddiad 'Bywyd ar y Strydoedd' pan gafodd ei gyhoeddi am y tro cyntaf, a theimlais ei fod yn gwneud cyfraniad gwirioneddol i'n dealltwriaeth o'r materion ac yn helpu i ddatblygu atebion. Yr egwyddorion a amlinellwyd yn yr adroddiad hwnnw, sef pwysigrwydd atal sylfaenol, yr angen i ailgartrefu'n gyflym pan fo digartrefedd yn digwydd, ac mai ein huchelgais allweddol yw y dylai digartrefedd yng Nghymru, lle mae'n digwydd, fod yn rhywbeth prin, am gyfnod byr ac na fydd yn digwydd eto; dyma bethau sydd wedi cael effaith wirioneddol ar ddull gweithredu polisi'r Llywodraeth byth ers hynny. Credaf y bydd y Gweinidog yn dod i'r Pwyllgor eto ar 17 Hydref. Bydd hynny, gobeithio, ar ôl i'r adroddiad gael ei gynhyrchu a bydd yn gyfle arall i'r Gweinidog a'r Pwyllgor drafod cynnydd tuag at ein huchelgeisiau cyffredin.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud ei datganiad. 

The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. 

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Nid oes newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, y gellir ei weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I ask for a statement from the Government on the future of the Veterans' NHS Wales service? It's appreciated by many people, that particular service, and, of course, there are hundreds of veterans who have benefited from it since it was established. One of the issues with that service, though, has always been the capacity of the service to be able to deal with the demands that are placed upon it. They were very fortunate in securing some grant support in order to reduce some of the waiting times for people accessing the service from the charity Help for Heroes, but unfortunately that grant support will come to an end in 12 months' time and, obviously, the organisation, Veterans' NHS Wales, is very keen to ensure that there can be some continuity after that. So, I wonder whether we could have a statement on what the Welsh Government will do to support the capacity of this service beyond the grant period, because I think it would be very much valued if the Welsh Government was able to put some more resource in. 

Can I also ask for a statement on the future of school liaison officers in Wales? I know that, in the past, the Welsh Government has provided funding to support school liaison officers through the police funding that it makes available to forces, and, of course, there has been an element that has come from the health side of the funding in order to support the substance misuse work that those officers do. Now, clearly, we all know in our own constituencies about the valuable work of school liaison officers, and I understand that the cost of these around Wales is about £350,000. I would be very grateful if the Welsh Government could confirm that, in the budget in the autumn, that money will be available to enable these important posts to continue beyond 1 April next year. 

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ddyfodol gwasanaeth GIG Cymru i gyn-filwyr? Mae'n cael ei werthfawrogi gan lawer o bobl, y gwasanaeth arbennig hwnnw, ac, wrth gwrs, mae cannoedd o gyn-filwyr wedi elwa ohono ers iddo gael ei sefydlu. Un o'r problemau gyda'r gwasanaeth hwnnw erioed, serch hynny, fu gallu'r gwasanaeth i ymdopi â'r gofynion arno. Buont yn ffodus iawn i sicrhau rhywfaint o gymorth grant i leihau rhai o'r amseroedd aros i bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth gan yr elusen Cymorth i Arwyr. Ond yn anffodus bydd cymorth grant yn dod i ben ymhen 12 mis ac yn amlwg, mae'r sefydliad, GIG Cymru i gyn-filwyr, yn awyddus iawn i wneud yn siŵr y gellir cael rhywfaint o barhad ar ôl hynny. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad am yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi capasiti'r gwasanaeth hwn y tu hwnt i gyfnod y grant, oherwydd rwy'n credu y byddai'n cael ei werthfawrogi'n fawr pe gallai Llywodraeth Cymru ychwanegu mwy o adnoddau.

A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad ar ddyfodol swyddogion cyswllt ysgolion yng Nghymru? Gwn fod Llywodraeth Cymru, yn y gorffennol, wedi darparu cyllid i gefnogi swyddogion cyswllt ysgolion drwy gyllid yr heddlu y mae'n ei ddarparu i heddluoedd. Ac, wrth gwrs, cafwyd elfen a ddaeth o ochr iechyd y cyllid er mwyn cefnogi'r gwaith ar gamddefnyddio sylweddau a wna'r swyddogion hynny. Nawr, yn amlwg, rydym i gyd yn gwybod yn ein hetholaethau ein hunain am waith gwerthfawr swyddogion cyswllt ysgolion, a deallaf mai tua £350,000 yw cost y rhain o gwmpas Cymru. Byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallai Llywodraeth Cymru gadarnhau, yn y gyllideb yn yr Hydref, y bydd yr arian hwnnw ar gael i alluogi'r swyddi pwysig hyn i barhau y tu hwnt i 1 Ebrill y flwyddyn nesaf.  

Thank you very much. I will have a conversation with my colleague the Minister for Health and Social Services with regard to your interest particularly in the Veterans' NHS Wales service and the support that it receives but also the available capacity within that organisation to meet the needs of veterans.

In terms of the school liaison officer role, you asked how they might or might not be reflected in any budget decisions that are made. Obviously, we're at the very early start of our budget considerations, but I'm sure they will be discussed with the relevant Ministers during that budget-setting process. 

Diolch yn fawr iawn. Byddaf yn cael sgwrs gyda'm cydweithiwr, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ynglŷn â'ch diddordeb, yn enwedig yng Ngwasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr a'r cymorth a roir iddo, ond hefyd y capasiti sydd ar gael o fewn y sefydliad hwnnw i ddiwallu anghenion cyn-filwyr.

O ran swyddogion cyswllt ysgolion, gofynnwyd sut y gellid eu hadlewyrchu mewn unrhyw benderfyniadau ar y gyllideb a wneir, ai peidio. Yn amlwg, mae'n gynnar iawn yn ein hystyriaethau cyllidebol, ond rwy'n siŵr y bydd y swyddi hyn yn cael eu trafod gyda'r Gweinidogion perthnasol yn ystod y broses honno o bennu'r gyllideb.

I want to raise the problems that constituents in Porth are having regarding mobile phone coverage. This follows a fire around a mobile phone mast nearly a fortnight ago, and there's been an absence of mobile signal in many areas around the town since then. As you can imagine, this is causing a great deal of inconvenience not just to individuals, but also to local businesses. Is there any guidance that the Government can issue to mobile phone providers in terms of best practice for them to adhere to for restoring mobile phone coverage as quickly as possible? Also, does the Government have a view as to how long it should take before financial compensation is triggered for customers without mobile phone coverage?

I was alarmed to see that the monarch's second son has been invited to attend a campus of the University of South Wales. While I'm a firm believer in the principle of innocent until proven guilty, this member of the royal family has been accused of some very serious crimes and abuses of power. We don't know yet if he will answer the allegations in court or not, and many believe that his connections with the upper echelons of the British establishment will shade him from the justice system, even if there is a strong case to answer.

What we do know is that this royal maintained his friendship with a notorious paedophile, Jeffrey Epstein, after he pleaded guilty to procuring an underage girl for prostitution. This was the same Epstein that his wife, Sarah Ferguson, accepted £15,000 from to pay an employee to whom she owed money. Furthermore, there has been no explanation as to how this royal came to be pictured with his arm around the waist of a 17-year-old girl—a woman who says she was procured by Epstein as a teenager to have sex with him.

In the light of #MeToo and Time's Up, this should be enough to ensure that this man is not welcomed to the University of South Wales while such serious allegations, without any adequate explanation, are hanging over his head. The allegations should not mean business as usual, and I wonder if you share my concerns about the damage that this could cause to the university's reputation internationally. What pressure can the Welsh Government bring to bear so that institutions under its charge do not have guests in this unsavoury situation welcomed onto the campus with open arms?

Rwyf eisiau codi'r problemau y mae etholwyr yn y Porth yn eu cael o ran signal ffonau symudol. Mae hyn o ganlyniad i'r tân o gwmpas mast ffôn symudol bron bythefnos yn ôl, ac nid oes signal ffôn symudol wedi bod mewn sawl ardal o gwmpas y dref ers hynny. Fel y gallwch ddychmygu, mae hyn yn achosi llawer iawn o anghyfleustra nid yn unig i unigolion, ond hefyd i fusnesau lleol. A oes unrhyw ganllawiau y gall y Llywodraeth eu rhoi i ddarparwyr ffonau symudol o ran yr arfer gorau iddynt ynglŷn ag adfer signal ffonau symudol cyn gynted â phosibl? Hefyd, a oes gan y Llywodraeth farn ynghylch pa mor hir y dylai gymryd cyn i iawndal ariannol gael ei sbarduno ar gyfer cwsmeriaid heb wasanaeth ffonau symudol?

Dychrynais o weld bod ail fab y Frenhines wedi'i wahodd i fynd i gampws Prifysgol De Cymru. Er fy mod yn gredwr cadarn yn yr egwyddor fod rhywun yn ddieuog nes profir ei fod yn euog, mae'r aelod hwn o'r teulu Brenhinol wedi cael ei gyhuddo o rai troseddau difrifol iawn ac o gam-ddefnyddio ei statws. Nid ydym yn gwybod eto a fydd yn ateb y cyhuddiadau yn y llys ai peidio, ac mae llawer yn credu y bydd ei gysylltiadau â haenau uchaf y sefydliad Prydeinig yn ei gysgodi rhag y system gyfiawnder, hyd yn oed os oes achos cryf i'w ateb.

Yr hyn a wyddom yw bod yr aelod hwn o'r teulu brenhinol wedi cadw ei gyfeillgarwch â phedoffiliaid drwg-enwog, Jeffrey Epstein, wedi iddo bledio'n euog i gaffael merch dan oed i buteindra. Dyma'r un Epstein y cafodd ei wraig, Sarah Ferguson, £15,000 ganddo i dalu cyflogai yr oedd arni ddyled iddo. Ymhellach, ni chafwyd unrhyw eglurhad o sut y daeth y tywysog hwn i fod mewn llun gyda'i fraich o amgylch gwasg merch 17 oed—menyw sy'n dweud iddi gael ei chaffael gan Epstein yn ei arddegau i gael rhyw gydag ef.

Yng ngoleuni #MeToo a Time's Up, dylai hyn fod yn ddigon i sicrhau nad yw'r dyn hwn yn cael ei groesawu i Brifysgol De Cymru tra bod honiadau mor ddifrifol amdano, heb unrhyw esboniad digonol. Ni ddylai'r cyhuddiadau olygu fod busnes yn parhau fel arfer. Tybed a ydych chi'n rhannu fy mhryderon ynghylch y niwed y gallai hyn ei achosi i enw da'r Brifysgol yn rhyngwladol. Pa bwysau y gall Llywodraeth Cymru ei roi i sicrhau nad yw gwesteion sydd yn y sefyllfa annymunol hon yn cael eu croesawu â breichiau agored i gampws sefydliadau dan ei gofal?

15:00

Presiding Officer, mobile phone coverage, and any compensation, is an issue that is not devolved to the National Assembly for Wales and the Welsh Government, so that might be something that Leanne Wood would wish to take up with the appropriate Minister in the UK Government.

On the second matter, universities in Wales are independent and autonomous institutions, and it is a matter for universities as to whom they invite onto their campuses. The Welsh Government has no say in such matters.

Llywydd, mae signal ffonau symudol, ac unrhyw iawndal, yn fater sydd heb ei ddatganoli i Gynulliad Cenedlaethol Cymru a Llywodraeth Cymru, felly gallai hynny fod yn rhywbeth y byddai Leanne Wood yn dymuno'i godi gyda'r Gweinidog priodol yn Llywodraeth y DU.

O ran yr ail fater, mae prifysgolion yng Nghymru yn sefydliadau annibynnol ac ymreolaethol, a mater i'r prifysgolion yw pwy i wahodd i'w campysau. Nid oes gan Lywodraeth Cymru lais mewn materion o'r fath.

Trefnydd, I'd like to request two statements today, if I may. Firstly, last Friday, I had the pleasure of visiting Sheppards Pharmacy in Abercynon to find out about their new sore throat test-and-treat scheme that's being run as an extension of the Choose Pharmacy common ailments scheme. This innovative practice is another example of the way in which community pharmacies can be used to relieve pressure on our general practitioner services, and will be offered in every Cynon Valley community pharmacy from November. So, could we have a statement from the Welsh Government on how it's supporting community pharmacies and how it's working with them to encourage them to offer new, effective services like these, which will, of course, be so especially important in the coming months as we look to relieve winter pressures?

Secondly, this lunchtime, I hosted a drop-in event with UnLtd, the UK foundation for social entrepreneurs, so that they could tell Assembly Members more about the work they do in finding, funding and supporting social entrepreneurs in Wales—social entrepreneurs like Janis Werrett, of Cynon Valley Organic Adventures, whose community garden, as well as promoting sustainability, offers educational and employability opportunities. I know there are some quite wide-ranging discussions taking place within the sector, but could we have a statement from Welsh Government on what work it is doing to provide support to social entrepreneurs, who, with the right support, can strengthen our communities and our economy simultaneously?

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad heddiw, os caf. Yn gyntaf, ddydd Gwener diwethaf, cefais y pleser o ymweld â Fferyllfa Sheppards yn Abercynon i gael gwybod am y cynllun profi a thrin dolur gwddf newydd sy'n cael ei gynnal fel estyniad o'r cynllun anhwylderau cyffredin Dewis Fferyllfa. Mae'r cynllun arloesol hwn yn enghraifft arall o'r ffordd y gellir defnyddio fferyllfeydd cymunedol i ysgafnhau'r pwysau ar ein gwasanaethau meddygon teulu, ac fe'i cynigir ym mhob fferyllfa gymunedol yng Nghwm Cynon o fis Tachwedd ymlaen. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut mae'n cefnogi fferyllfeydd cymunedol a sut mae'n gweithio gyda nhw i'w hannog i gynnig gwasanaethau newydd, effeithiol fel y rhain, a fydd, wrth gwrs, yn arbennig o bwysig yn y misoedd nesaf wrth inni geisio lleddfu pwysau'r gaeaf?

Yn ail, yr amser cinio hwn, cynhaliais ddigwyddiad galw heibio gydag UnLtd, sefydliad y DU ar gyfer entrepreneuriaid cymdeithasol, er mwyn iddynt allu dweud mwy wrth Aelodau'r Cynulliad am y gwaith a wnânt i ddod o hyd i entrepreneuriaid cymdeithasol yng Nghymru, eu hariannu a'u cefnogi—entrepreneuriaid cymdeithasol fel Janis Werrett o Anturiaethau Organig Cwm Cynon, lle mae ei gardd gymunedol, yn ogystal â hyrwyddo cynaliadwyedd, yn cynnig cyfleoedd addysgol a chyflogadwyedd. Gwn fod rhai trafodaethau eang iawn yn digwydd o fewn y sector, ond a oes modd cael datganiad gan Lywodraeth Cymru am y gwaith y mae'n ei wneud i roi cymorth i entrepreneuriaid cymdeithasol, a all, gyda'r cymorth cywir, gryfhau ein cymunedau a'n heconomi ar yr un pryd?

I thank Vikki for raising both of these important issues this afternoon. On the first, I will ask the health Minister to explore how we can best update the Assembly on how we are supporting community pharmacy, especially at this time of year, when they play an absolutely crucial role in terms of helping people access flu jabs, for example, but also in terms of the myriad things they can do to help people stay well but also be a first port of call for certain conditions as well. So, I'll ensure that there is an update provided on that.

On the second issue, thank you for hosting the event at lunchtime. I had the pleasure of being able to come along and meet some excellent social enterprises that are working in Swansea. I met People Speak Up, Vibe Youth and also miFuture. I think just speaking to those three organisations, it really gave a strong picture of just the breadth of social enterprise and the vibrant sector that we have in Wales, which I know the Minister for economy is keen to continue to develop and support.

Diolch i Vikki am godi'r ddau fater pwysig hyn y prynhawn yma. O ran y cyntaf, gofynnaf i'r Gweinidog Iechyd ymchwilio i'r ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar y modd yr ydym yn cefnogi fferylliaeth gymunedol, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn. Byddant yn chwarae rhan gwbl hanfodol yn helpu pobl i gael pigiadau ffliw, er enghraifft, ond hefyd mae llawer o bethau y gallant eu gwneud i helpu pobl i gadw'n iach ac fel y lle cyntaf i fynd iddo ar gyfer rhai cyflyrau. Felly, byddaf yn sicrhau bod diweddariad yn cael ei ddarparu ar hynny.

O ran yr ail fater, diolch ichi am gynnal y digwyddiad amser cinio. Cefais y pleser o fod yno a chwrdd â mentrau cymdeithasol rhagorol sy'n gweithio yn Abertawe. Cwrddais â Phobl yn Siarad, Vibe Youth a hefyd miFuture. Rwy'n credu, drwy ddim ond siarad â'r tri sefydliad hynny, y cafwyd darlun cryf o'r ehangder o ran menter gymdeithasol a'r sector bywiog sydd gennym yng Nghymru, a gwn fod y Gweinidog Economi'n awyddus i barhau i'w ddatblygu a'i gefnogi.

15:05

Minister, may I ask for a statement from the Minister for health about hospital maintenance in Wales? According to a recent report, the seven health boards in Wales face a bill of at least £260 million for urgent repairs and refurbishments, out of a total repair bill of more than £500 million. In my own health board area, Aneurin Bevan University Health Board, which is one of the better performing areas, over £23 million of urgent repairs are required, out of a total sum of only £100 million. So, please can we have a statement from the Minister on what action he will take to address this serious issue to put our hospitals in the right order, to make our people's health better and the hospitals also? Thank you.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ynghylch cynnal a chadw ysbytai yng Nghymru? Yn ôl adroddiad diweddar, mae'r saith Bwrdd Iechyd yng Nghymru yn wynebu bil o £260 miliwn o leiaf am waith atgyweirio ac adnewyddu brys, allan o gyfanswm bil atgyweirio o fwy na £500 miliwn. Mae'r bwrdd iechyd yn fy ardal i, Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, yn un o'r ardaloedd sy'n perfformio'n well, mae angen dros £23 miliwn o atgyweiriadau brys, allan o gyfanswm o ddim ond £100 miliwn. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar y camau y bydd yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater difrifol hwn i atgyweirio ein hysbytai, i wella iechyd ein pobl, a'r ysbytai hefyd? Diolch.

I can say on behalf of the health Minister that we have committed over £370 million for investment in health capital projects this year, and £338 million next year. This includes over £8 million of discretionary spending in each of those two financial years. Health boards and trusts have a responsibility to ensure that they do maintain a robust risk profile of maintenance requirements, and that they're able then to prioritise the work within that. But alongside maintaining the existing health estate across Wales, we're also providing health organisations with funding for major infrastructure projects that will enable to us to deliver on the vision set out in the 'A Healthier Wales' strategy, and that, of course, includes delivering the new £350 million Grange university hospital currently being built in Cwmbran, and also the refurbishment of Prince Charles Hospital in Merthyr Tydfil. And alongside this, we've also allocated over £70 million over three years for the delivery of 19 new primary and community care projects across Wales, which are key to delivering our aim of providing care closer to home.

Gallaf ddweud ar ran y Gweinidog Iechyd ein bod wedi ymrwymo dros £370 miliwn i fuddsoddi mewn prosiectau cyfalaf iechyd eleni, a £338 miliwn y flwyddyn nesaf. Mae hyn yn cynnwys dros £8 miliwn o wariant dewisol ym mhob un o'r ddwy flwyddyn ariannol hynny. Mae cyfrifoldeb ar fyrddau ac ymddiriedolaethau iechyd i sicrhau eu bod yn cynnal proffil risg cadarn o ofynion cynnal a chadw, a'u bod wedyn yn gallu blaenoriaethu'r gwaith o fewn hynny. Ond ynghyd â chynnal yr ystad iechyd bresennol ledled Cymru, rydym hefyd yn darparu cyllid i sefydliadau iechyd ar gyfer prosiectau seilwaith mawr a fydd yn ein galluogi i gyflawni'r weledigaeth a nodir yn y strategaeth Cymru Iachach. Mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys yr Ysbyty'r Brifysgol Grange newydd gwerth £350 miliwn, sy'n cael ei adeiladu yng Nghwmbrân ar hyn o bryd, a hefyd waith adnewyddu i ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr Tudful. Ynghyd â hyn, rydym hefyd wedi dyrannu dros £70 miliwn dros dair blynedd i gyflawni 19 o brosiectau gofal sylfaenol a chymunedol newydd ledled Cymru, sy'n allweddol ar gyfer cyflawni ein nod o ddarparu gofal yn agosach at y cartref.

Last week, the Scottish National Party Government okayed the cystic fibrosis drug Orkambi, which is something that I and others in this Chamber, I'm sure, will welcome. But also last week, Corbyn tweeted, and I quote:

'People with cystic fibrosis in England, Wales and Northern Ireland still don’t have access to the life changing drug #Orkambi…The government must act.'

Well, I know he doesn't really understand devolution very well, but when he says 'the government', obviously, he is wrong, because health is devolved. Now, I would like to understand what the Welsh Labour Government will do in relation to Orkambi, given the fact that some people in Wales have said that they are now considering moving to Scotland if Orkambi is not okayed here. We simply can't live in a situation where people are being denied this life-saving drug. What is the Welsh Government going to do on this particular matter?

Yr wythnos diwethaf, rhoddodd Llywodraeth Plaid Genedlaethol yr Alban sêl ei bendith i'r cyffur ffibrosis systig Orkambi, rhywbeth yr wyf fi ac eraill yn y Siambr hon, rwy'n siŵr, yn ei groesawu. Ond hefyd yr wythnos diwethaf, trydarodd Corbyn, ac rwy'n dyfynnu:

'Nid oes gan bobl â ffibrosis systig yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon fynediad o hyd at y cyffur sy'n newid bywyd #Orkambi... Rhaid i'r llywodraeth weithredu.'

Wel, rwy'n gwybod nad yw'n deall datganoli'n dda iawn, ond pan ddywed 'y llywodraeth', yn amlwg, mae'n anghywir, oherwydd mae iechyd wedi ei ddatganoli. Nawr, hoffwn ddeall yr hyn y bydd Llywodraeth Lafur Cymru yn ei wneud mewn cysylltiad ag Orkambi, o ystyried y ffaith bod rhai pobl yng Nghymru wedi dweud eu bod bellach yn ystyried symud i'r Alban os nad yw Orkambi ar gael yma. Yn syml iawn, ni allwn fyw mewn sefyllfa lle mae pobl yn cael eu hamddifadu o'r cyffur hwn sy'n achub bywydau. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud ar y mater penodol hwn?

The Minister for Health and Social Services did make a statement on the availability of medicines for the treatment of cystic fibrosis in August, and he was clear that we will make all medicines recommended by the National Institute for Health and Care Excellence and the All Wales Medicines Strategy Group available within 60 days of their first recommendation, and we'll make all medicines available where their costs appropriately reflect their benefits. To determine if that's the case for Orkambi and Symkevi, it does require Vertex Pharmaceuticals to engage with our internationally recognised medical appraisals process. But since 2016, we've repeatedly invited Vertex Pharmaceuticals to engage with us in that appraisal process, and they have made a commitment to do so, but as yet, they haven't, and Welsh Government strongly encourages them to make a submission urgently.

Gwnaeth y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ddatganiad fis Awst am y meddyginiaethau sydd ar gael i drin ffibrosis systig, ac roedd yn glir y byddwn yn sicrhau y bydd yr holl feddyginiaethau a argymhellir gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal a Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru Gyfan ar gael o fewn 60 diwrnod i'w hargymhelliad cyntaf, a byddwn yn sicrhau bod pob meddyginiaeth ar gael lle mae eu costau yn adlewyrchu'n briodol eu buddiannau. Er mwyn penderfynu a yw hynny'n wir am Orkambi a Symkevi, mae'n ofynnol bod Vertex Pharmaceuticals yn ymgysylltu â'n proses arfarniadau meddygol ni sy'n cael ei chydnabod yn rhyngwladol. Ond ers 2016, rydym dro ar ôl tro wedi gwahodd Vertex Pharmaceuticals i ymgysylltu â ni yn y broses arfarnu honno, ac maent wedi ymrwymo i wneud hynny, ond hyd yn hyn, nid ydynt wedi gwneud hynny, ac mae Llywodraeth Cymru yn eu hannog yn gryf i wneud cyflwyniad ar frys.

Could I ask for a statement or a debate on three important issues, firstly on the matter of flood resilience and response? Once again, parts of Ogmore and many parts of Wales have been deluged overnight, and this is a pattern we'll see more and more of in years to come, thanks to climate change and the prevalence of hard, non-porous surfaces within our communities? So, a statement would be welcome to show what more the Welsh Government can do to promote sustainable drainage, partnership working on flood forums, and also, I have to say, a chance to praise the work of local council workers and contractors, and even local councillors individually, who've been rolling their sleeves up to help residents affected by the horrors of flooding today.

Could I also ask for a statement or a debate on pernicious anaemia? Further to my hosting a reception here in the Senedd earlier this year, which many fellow AMs attended, I attended this weekend a meeting of the Bridgend support group for pernicious anaemia to hear of the ongoing problems with late diagnosis, inadequate testing, inconsistent advice, and the need for training with general practitioners and healthcare specialists, and the lack of clinical guidance and more. The massive impacts on an individual and the massive costs to society of untreated and unmanaged pernicious anaemia will be astronomical, bearing in mind that up to 350,000 people in Wales have low levels of B12. So, could we have a debate or a statement to explore further the work that Welsh Government could lead on tackling pernicious anaemia in Wales?

Finally, the First Minister, the active travel Minister and many Assembly Members joined with our cross-party active travel group last week as we showcased, with the support of nextbike, Raleigh, ICE Trikes, Pedal Power and Cardiff Council, some of the very best in the new e-bikes and the potential for transforming travel, not just in cities but in rural areas too, helping people move out of their cars and into more sustainable modes of travel. It's fair to say that a bit of fun was had by Assembly Members too, whizzing around the courtyard outside the Senedd. A debate would allow us to explore the ways in which Welsh Government could help further in promoting this rapidly growing sector, not least by corporate buy-in—and I know the Presiding Officer will be listening—so that civil servants and Ministers could avail themselves of this rapid, eco-friendly urban transport around Cardiff, and also to ask Ministers whether the UK-wide eCargo bike grant fund, run by the Energy Saving Trust for the Department for Transport, is also available in Wales and how people can access that fund.

A fyddai modd i mi ofyn am ddatganiad neu ddadl ar dri mater pwysig, yn gyntaf ar fater gwrthsefyll ac ymateb i lifogydd? Unwaith eto, mae rhannau o Aberogwr a sawl rhan o Gymru wedi cael eu boddi dros nos, a dyma batrwm y gwelwn fwy a mwy ohono yn y blynyddoedd i ddod, diolch i'r newid yn yr hinsawdd a pha mor gyffredin yw arwynebau caled, anhydraidd yn ein cymunedau? Felly, byddai croeso i ddatganiad ddangos beth arall all Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo draenio cynaliadwy, gwaith partneriaeth ar fforymau llifogydd, a hefyd, rhaid imi ddweud, gyfle i ganmol gwaith gweithwyr a chontractwyr cynghorau lleol, a hyd yn oed gynghorwyr lleol yn unigol, sydd wedi bod yn torchi eu llewys i helpu trigolion y mae erchyllterau llifogydd wedi effeithio arnynt heddiw.

A gaf i ofyn hefyd am ddatganiad neu ddadl ar anemia dinistriol? Yn dilyn cynnal derbyniad yma yn y Senedd yn gynharach eleni, un yr oedd llawer o gyd-Aelodau'n bresennol ynddo, bûm mewn cyfarfod y penwythnos hwn o grŵp cymorth Pen-y-bont ar Ogwr ar anemia dinistriol i glywed am y problemau parhaus gyda diagnosis hwyr, profion annigonol, cyngor anghyson, a'r angen am hyfforddiant meddygon teulu ac arbenigwyr gofal iechyd, a'r diffyg canllawiau clinigol a mwy. Bydd yr effeithiau aruthrol ar yr unigolyn a'r costau enfawr i'r gymdeithas yn sgil anemia dinistriol na chafodd ei drin ac sydd heb ei reoli yn enfawr, o gofio bod gan hyd at 350,000 o bobl yng Nghymru lefelau isel o B12. Felly, a gawn ni ddadl neu ddatganiad i ymchwilio ymhellach i'r gwaith y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i arwain wrth fynd i'r afael ag anemia dinistriol yng Nghymru?

Yn olaf, ymunodd y Prif Weinidog, y Gweinidog teithio llesol a llawer o Aelodau'r Cynulliad â'n grŵp teithio llesol trawsbleidiol yr wythnos diwethaf wrth inni arddangos, gyda chefnogaeth nextbike, Raleigh, ICE Trikes, Pedal Power a Chyngor Caerdydd, rai o'r e-feiciau newydd gorau a'r potensial ar gyfer trawsnewid teithio. Roedd hyn nid yn unig ar gyfer dinasoedd ond mewn ardaloedd gwledig hefyd, gan helpu pobl i symud o'u ceir a defnyddio dulliau teithio mwy cynaliadwy. Mae'n deg dweud bod Aelodau'r Cynulliad wedi cael tipyn o hwyl hefyd, gan wibio o amgylch y cwrt y tu allan i'r Senedd. Byddai dadl yn caniatáu inni archwilio'r ffyrdd y gallai Llywodraeth Cymru helpu ymhellach i hybu'r sector hwn sy'n tyfu'n gyflym, o leiaf drwy brynu'n gorfforaethol—a gwn y bydd y Llywydd yn gwrando—fel y gallai gweision sifil a Gweinidogion eu hunain elwa o'r drafnidiaeth drefol gyflym, ecogyfeillgar hon o amgylch Caerdydd, a hefyd i ofyn i'r Gweinidogion a yw cronfa grant beiciau eCargo'r DU gyfan, sy'n cael ei chynnal gan yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni ar gyfer yr Adran Drafnidiaeth, ar gael yng Nghymru hefyd a sut y gall pobl gael mynediad i'r gronfa honno .

15:10

Thank you for raising those issues. The event that you sponsored for e-bikes certainly did look fun. I've seen some of the photographs and I thought it was a great way to show the benefits of e-bikes and just how accessible they can be and how adaptable they can be as well. I know that the Minister for Economy and Transport has asked officials to look at the potential of e-bikes and similar transport models and how they can benefit active travel as part of our Wales transport strategy, and I know that he'd be keen to keep you updated on that particular piece of work.FootnoteLink

The Minister for environment has indicated that she'd be happy to provide you with an update on work that's being done to tackle and prevent flooding,FootnoteLink but also, I think, we need to recognise the important work that local members of the community do, community councils, town councils and councillors, when responding to events of flooding as well, because the work that they do inevitably is always extremely important to those people who have been affected by flooding. Over the life of this Government, we'll be investing over £350 million in flood and coastal erosion risk management across the whole of Wales. We have at the moment a consultation on a new draft strategy for flood and coastal erosion risk management for Wales. Actually, this has only very recently closed and the Minister will be considering those responses, with a view to publishing a new strategy in 2020. So, I'm sure that that will elicit the appropriate responses as we move towards that.

And I know that the health Minister would welcome the opportunity to let Members have a written statement on the current ongoing work across the NHS on pernicious anaemia. It is one of the key and top priority areas of the blood health national oversight group, which oversees the NHS blood health plan.

Diolch ichi am godi'r materion hynny. Roedd y digwyddiad a noddwyd gennych ar gyfer e-feiciau yn sicr yn edrych yn hwyl. Rwyf wedi gweld rhai o'r lluniau ac roeddwn yn meddwl ei fod yn ffordd wych o ddangos manteision e-feiciau a pha mor hygyrch y gallant fod a pha mor hyblyg y gallant fod hefyd. Gwn fod Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi gofyn i swyddogion edrych ar botensial e-feiciau a modelau trafnidiaeth tebyg a sut y gallant fod o fudd i deithio llesol fel rhan o'n strategaeth drafnidiaeth i Gymru, a gwn y byddai'n awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am y darn arbennig hwnnw o waith.FootnoteLink

Mae Gweinidog yr Amgylchedd wedi dweud y byddai'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am y gwaith sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â llifogydd a'u hatal,FootnoteLink ond hefyd, fe gredaf, mae angen inni gydnabod y gwaith pwysig y mae aelodau lleol o'r gymuned yn ei wneud, y cynghorau cymuned, cynghorau tref a chynghorwyr, wrth ymateb i ddigwyddiadau o lifogydd, gan fod y gwaith a wnânt, yn anochel, bob amser yn eithriadol o bwysig i'r bobl hynny y mae llifogydd wedi effeithio arnynt. Yn ystod oes y Llywodraeth hon, byddwn yn buddsoddi dros £350 miliwn mewn rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol ar draws Cymru gyfan. Ar hyn o bryd, mae gennym ymgynghoriad ar strategaeth ddrafft newydd ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol yng Nghymru. Mewn gwirionedd, dim ond yn ddiweddar iawn y mae hyn wedi gorffen a bydd y Gweinidog yn ystyried yr ymatebion hynny, gyda golwg ar gyhoeddi strategaeth newydd yn 2020. Felly, rwy'n siŵr y bydd hynny'n ennyn yr ymatebion priodol wrth inni symud tuag at hynny.

A gwn y byddai'r Gweinidog Iechyd yn croesawu'r cyfle i roi datganiad ysgrifenedig i'r Aelodau am y gwaith presennol sy'n mynd rhagddo ar draws y GIG ar anemia dinistriol. Mae'n un o'r prif feysydd blaenoriaeth a phrif flaenoriaeth y grŵp trosolwg cenedlaethol iechyd gwaed, sy'n goruchwylio cynllun iechyd gwaed y GIG.

I'd like to request a Government statement and time to question the Government's proposals as set out in the draft national development framework. The proposals were, of course, issued over August, when Assembly Members were in summer recess and were unable to ask questions at that time. I do fully appreciate the Minister facilitated a drop-in event for AMs last week, which I did attend, and I am meeting the Minister separately to discuss the issue, but there are a number of AMs that represent constituencies where there would be significant impact on those areas with regard to proposals as set out in the energy section of the NDF. We had a lot of talk about democracy earlier today.

Thousands of my constituents descended on this Assembly back in 2011 to propose that the Welsh Government scrapped its technical advice note 8 guidance that saw areas of Wales very much focused on large-scale wind developments in those areas. The NDF does exactly the same, except it goes even further in accepting landscape change. Thousands of tourism businesses are dependent on the landscapes of mid Wales and thousands of people are employed in that sector. This is a significant issue that really should be debated in this Chamber, and I hope that the Government will allow time to do that.

Hoffwn ofyn am ddatganiad ac amser gan y Llywodraeth i gwestiynu cynigion y Llywodraeth fel y cânt eu nodi yn y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol drafft. Cyhoeddwyd y cynigion, wrth gwrs, yn ystod mis Awst, pan oedd Aelodau'r Cynulliad ar eu toriad haf ac nid oeddent yn gallu gofyn cwestiynau ar y pryd. Rwy'n gwerthfawrogi bod y Gweinidog wedi hwyluso digwyddiad galw heibio i ACau yr wythnos diwethaf, ac roeddwn yn bresennol yno, ac rwy'n  cyfarfod â'r Gweinidog ar wahân i drafod y mater. Ond mae nifer o ACau sy'n cynrychioli etholaethau lle y byddai effaith sylweddol ar y meysydd hynny o ran cynigion fel y'n nodir yn adran ynni'r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol. Cafwyd llawer o sôn am ddemocratiaeth yn gynharach heddiw.

Daeth miloedd o'm hetholwyr i'r Cynulliad hwn yn ôl yn 2011 i gynnig bod Llywodraeth Cymru yn cael gwared ar ganllawiau nodyn cyngor technegol 8 a oedd yn gweld ardaloedd o Gymru yn canolbwyntio'n fawr iawn ar ddatblygiadau gwynt ar raddfa fawr yn yr ardaloedd hynny. Mae'r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol yn gwneud yr un peth yn union, heblaw ei fod yn mynd ymhellach eto i dderbyn newid mewn tirwedd. Mae miloedd o fusnesau twristiaeth yn ddibynnol ar dirweddau'r Canolbarth ac mae miloedd o bobl yn cael eu cyflogi yn y sector hwnnw. Mae hwn yn fater pwysig y dylid ei drafod mewn gwirionedd yn y Siambr hon, a gobeithiaf y bydd y Llywodraeth yn rhoi amser i wneud hynny.

15:15

Thank you, Russell George, for raising the national development framework here this afternoon. I know that the Minister for local government is very keen to hear as many voices as she possibly can and get as much engagement as possible on this issue.

The framework is in draft at the moment—it's out to consultation until 20 November—but the Minister has indicated that she'd be happy to meet with individual AMs if they've got particular interest in this, or to facilitate a further opportunity for a briefing with officials and the opportunity to have discussions there.

Diolch, Russell George, am godi mater y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol y prynhawn yma. Gwn fod y Gweinidog Llywodraeth Leol yn awyddus iawn i glywed cynifer o leisiau ag y bo modd, a chael cymaint o ymgysylltu â phosibl ar y mater hwn.

Drafft yw'r fframwaith ar hyn o bryd—ymgynghorir arno tan 20 Tachwedd—ond mae'r Gweinidog wedi nodi y byddai'n fodlon cyfarfod ag Aelodau Cynulliad unigol os oes ganddynt ddiddordeb penodol yn hyn, neu er mwyn hwyluso cyfle pellach i friffio gyda swyddogion a'r cyfle i gael trafodaethau yno.

Trefnydd, over the weekend, I had the pleasure of attending the Abergavenny Food Festival, now in its twenty-first year. The festival continues to go from strength to strength, with local companies such as Sugarloaf Catering playing key roles, and also companies from further afield as well.

I also took part in the Love Zimbabwe march for Africa, along with the mayor, Tony Konieczny, and others, demonstrating the diversity and reach of the festival. Could we have an update from the Welsh Government, perhaps a statement, on support for food festivals as valuable parts of the local economy, but also as vehicles for really getting the message of Wales out there on the global stage and connecting with countries from across the world?

Turning to the FSB report, which was mentioned by the leader of the opposition in his questions to the First Minister earlier, that report highlights the need to tackle local infrastructure problems to help small businesses. It may well be that there's already a statement, a policy announcement, in the pipeline from the Welsh Government in response to that report. I wonder if we could have an update on how the Welsh Government intends to liaise with local businesses across Wales to get their view on how infrastructure issues locally could be prioritised to help improve local economies.

And thirdly and finally, the Welsh Government has, of course, declared a climate emergency, which we've heard a lot about in this Chamber; local authorities across Wales have been following suit. Of course, we need action, not just words. So, I wonder what support and encouragement the Welsh Government is giving to those local authorities and organisations out beyond this Chamber who are trying to do their bit to try and prevent future global temperature increases. What are you doing to support them? So, perhaps we could have a statement from the environment Minister on action that's being taken to make sure that there is action on the ground and not just well-meaning, but, nonetheless, words.

Trefnydd, dros y penwythnos, cefais y pleser o ymweld â Gŵyl Fwyd y Fenni, sydd bellach yn ei unfed flwyddyn ar hugain. Mae'r ŵyl yn parhau i fynd o nerth i nerth, gyda chwmnïau lleol fel cwmni Arlwyo Sugarloaf yn chwarae rhan allweddol, yn ogystal â chwmnïau o fannau eraill hefyd.

Cymerais ran hefyd yng ngorymdaith Love Zimbabwe i Affrica, ynghyd â'r maer, Tony Konieczny, ac eraill, sy'n dangos amrywiaeth a chyrhaeddiad yr ŵyl. A oes modd cael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru, efallai datganiad, am gefnogaeth i wyliau bwyd fel rhannau gwerthfawr o'r economi leol, ond hefyd fel dull o gyfleu neges Cymru allan yno ar y llwyfan byd-eang a chysylltu â gwledydd ar draws y byd?

Gan droi at adroddiad y Ffederasiwn Busnesau Bach, a grybwyllwyd gan arweinydd yr wrthblaid yn ei gwestiynau i'r Prif Weinidog yn gynharach, mae'r adroddiad hwnnw'n tynnu sylw at yr angen i fynd i'r afael â phroblemau seilwaith lleol i helpu busnesau bychain. Mae'n ddigon posibl bod yna eisoes ddatganiad, cyhoeddiad polisi, ar y gweill gan Lywodraeth Cymru mewn ymateb i'r adroddiad hwnnw. Tybed a a oes modd inni gael yr wybodaeth ddiweddaraf am sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cysylltu â busnesau lleol ledled Cymru i gael eu barn ar sut y gellid blaenoriaethu materion seilwaith yn lleol er mwyn helpu i wella economïau lleol.

Ac yn drydydd ac yn olaf, mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, wedi datgan argyfwng hinsawdd, yr ydym wedi clywed llawer amdano yn y Siambr hon. Mae awdurdodau lleol ledled Cymru wedi bod yn dilyn eu hesiampl. Wrth gwrs, mae angen gweithredu, nid dim ond geiriau'n unig. Felly, tybed pa gefnogaeth ac anogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r awdurdodau lleol a'r sefydliadau hynny sydd y tu hwnt i'r Siambr hon sy'n ceisio gwneud eu rhan i geisio atal cynnydd mewn tymheredd byd-eang yn y dyfodol. Beth yr ydych yn ei wneud i'w cefnogi? Felly, efallai y gallem gael datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd am y camau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod gweithredu'n digwydd ar lawr gwlad ac nid dim ond geiriau a fwriedir yn dda, ond sy'n ddim mwy na geiriau wedi'r cyfan.

Thank you very much, Nick Ramsay, and thank you for highlighting the importance of food festivals to communities and to small businesses, particularly, I think, within our food sector across Wales. I will ask the Minister to write to you with an update on our support for the food industry, but with a particular view to addressing the interest of celebrating local produce through festivals or other work as well.FootnoteLink

In terms of local infrastructure, I know that the Minister for economy and the Deputy Minister for Economy and Transport both have a strong interest in terms of how we can best engage with small businesses. The work we're doing on the foundational economy, for example, is really based on working with businesses right at the grass roots within local economies, but I'll ask them to explore whether or not there's more that we can be doing in that particular area.

And, on the climate emergency, when the Minister announced the climate emergency, she said that she wanted it to be a catalyst for action, so it's not just what Welsh Government can do—we can do a lot—but we can never address a climate emergency alone. And it was about giving inspiration to local councils, community councils, town councils and so on to be doing similarly within communities, but also to inspire individuals, as well, to explore what we could be doing differently in our own lives in terms of the context of the climate emergency. I know that it's something that is very much on the mind of all colleagues at the moment in terms of how we can ensure that the policies we're all pursuing very much reflect the climate emergency. But I will consider with colleagues how we can best have those discussions with local authorities to ensure that the kind of leadership that we want to provide is being felt at that local level.

Diolch yn fawr iawn, Nick Ramsay, a diolch ichi am dynnu sylw at bwysigrwydd gwyliau bwyd i gymunedau ac i fusnesau bach, yn enwedig, rwy'n credu, o fewn ein sector bwyd ar draws Cymru. Byddaf yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch gyda'r wybodaeth ddiweddaraf am ein cefnogaeth i'r diwydiant bwyd, ond gyda golwg arbennig ar fynd i'r afael â'r diddordeb mewn dathlu cynnyrch lleol drwy wyliau neu waith arall hefyd.FootnoteLink

O ran seilwaith lleol, gwn fod gan Weinidog yr Economi a Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ill dau ddiddordeb cryf o ran sut y gallwn ymgysylltu orau â busnesau bach. Mae'r gwaith yr ydym yn ei wneud ar yr economi sylfaenol, er enghraifft, yn seiliedig mewn gwirionedd ar weithio gyda busnesau ar lawr gwlad o fewn economïau lleol, ond byddaf yn gofyn iddynt archwilio a oes mwy y gallwn fod yn ei wneud yn y maes penodol hwnnw.

Ac, ar argyfwng yr hinsawdd, pan gyhoeddodd y Gweinidog yr argyfwng yn yr hinsawdd, dywedodd ei bod am iddo fod yn gatalydd ar gyfer gweithredu, felly nid dim ond yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud—gallwn wneud llawer—ond ni allwn byth fynd i'r afael ag argyfwng hinsawdd ar ein pennau ein hunain. Ac roedd a wnelo â rhoi ysbrydoliaeth i gynghorau lleol, cynghorau cymuned, cynghorau tref ac yn y blaen i fod yn gwneud yn yr un modd mewn cymunedau, ond hefyd i ysbrydoli unigolion i ymchwilio i'r hyn y gallem ni fod yn ei wneud yn wahanol yn ein bywydau ni yng nghyd-destun argyfwng yr hinsawdd. Rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth sy'n wirioneddol ar feddwl yr holl gydweithwyr ar hyn o bryd o ran sut y gallwn sicrhau bod y polisïau yr ydym i gyd yn eu dilyn yn rhoi ystyriaeth i'r argyfwng hinsawdd. Ond byddaf yn ystyried gyda chydweithwyr y modd gorau i gael y trafodaethau hynny gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y math o arweiniad yr ydym am ei ddarparu'n cael ei brofi ar y lefel leol honno.

Thank you, Presiding Officer. Organiser, could I seek two statements, if possible, please—the first one in relation to the evidence given to the Public Accounts Committee yesterday by the, I think it was, director general Andrew Slade, from the economy department of the Welsh Government, in relation to Cardiff Airport? He touched on two very important issues. One is that, certainly for the future as he could see it, it would rely on continued Welsh Government funding unless some serious policy decisions were taken by Welsh Government to change the way the airport was being supported. And, secondly, he highlighted that there are active discussions about more loans being made available to the airport for its continued development. No-one disputes the ability to invest to create new gateways to the international market—we all support that—but considering that in excess of £100 million has gone into Cardiff Airport—the purchase price and loans to date—I think it does warrant a statement from the Minister as to how advanced these discussions are (1) on additional moneys being made available to the airport and what those moneys might be made available for, and, secondly, what will the forward-looking policy position of the Welsh Government be in relation to supporting the airport going forward, given that every indication in the evidence that was given to the Public Accounts Committee yesterday indicated that substantial sums of money are going to have to continue to be made available to the airport? It's not good enough that we, as Members, when we seek that information, are told, 'It's Cardiff Airport's information; they will make it available to you', and then they'd cite commercial sensitivity, commercial confidentiality. That is just not good enough, I'm afraid, so I'd welcome a statement from the Minister.

Secondly, if we could have a statement in relation to any Government work that is being undertaken by the education department—I appreciate the announcement in Brighton about independent schools, and we can argue and debate the merits or not, as the case may be, of independent schools, but there are a significant number of independent schools in my region, Howell's School, for example, St John's College, Westbourne School, Kings Monkton School—I could go on—and, around Wales, you have Llandovery College, Christ College, St Michael's School and Monmouth School, for example, and when the Government, if it was to be a Labour Government—God forbid—is looking to take control of the assets of those individual institutions, that is deeply, deeply concerning. Now, I've said it's not about the merits of independent schools, this isn't; this is about the policy position of the Welsh Government, in particular when you have significant employers in local economies such as I've just mentioned now, and also employment opportunities that, basically, through one policy made by the UK Labour Government—if there was a Labour Government—could wipe out those businesses. It's important to understand what role Welsh Government, if any, has to play in this. Because, whilst I appreciate that education policy is devolved, the law around charities and land ownership and ownership more generally is a reserved matter for Westminster and those are important implications that need to be worked through.

Diolch ichi, Llywydd. Trefnydd, a oes modd i mi ofyn am ddau ddatganiad, os yw'n bosibl, os gwelwch yn dda—yr un cyntaf mewn cysylltiad â'r dystiolaeth a roddwyd i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddoe gan y Cyfarwyddwr Cyffredinol, rwy'n credu, Andrew Slade, o adran economi Llywodraeth Cymru, o ran maes awyr Caerdydd? Soniodd am ddau fater pwysig iawn. Un ohonynt yw y byddai, yn sicr ar gyfer y dyfodol, yn dibynnu ar gyllid parhaus gan Lywodraeth Cymru oni bai fod rhai penderfyniadau polisi difrifol yn cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru i newid y ffordd y mae'r maes awyr yn cael ei gefnogi. Ac yn ail, tynnodd sylw at y ffaith fod trafodaethau'n digwydd i sicrhau bod mwy o fenthyciadau ar gael i'r maes awyr i barhau i'w ddatblygu. Nid oes neb yn gwadu'r gallu i fuddsoddi i greu mynediad newydd i'r farchnad ryngwladol—rydym i gyd yn cefnogi hynny— ond o ystyried bod mwy na £100 miliwn wedi mynd i faes awyr Caerdydd—y pris prynu a'r benthyciadau hyd yn hyn—credaf ei fod yn haeddu datganiad gan y Gweinidog ynghylch pa mor ddatblygedig yw'r trafodaethau hyn, yn gyntaf ynghylch sicrhau bod arian ychwanegol ar gael i'r maes awyr ac ar gyfer beth fyddai'r arian hwnnw, ac yn ail, beth fydd safbwynt polisi blaengar Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â chefnogi'r maes awyr yn y dyfodol, o gofio bod pob argoel yn y dystiolaeth a roddwyd i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddoe wedi nodi y bydd yn rhaid i symiau sylweddol o arian barhau i fod ar gael i'r maes awyr? Nid yw'n ddigon da ein bod ni, fel Aelodau, wrth geisio'r wybodaeth honno, yn cael clywed, 'Gwybodaeth maes awyr Caerdydd yw hon; byddant yn sicrhau ei bod ar gael i chi', ac yna byddent yn cyfeirio at sensitifrwydd masnachol, cyfrinachedd masnachol. Nid yw hynny'n ddigon da, mae arnaf ofn, felly byddwn yn croesawu datganiad gan y Gweinidog.

Yr ail fater, a oes modd cael datganiad ynglŷn ag unrhyw waith gan y Llywodraeth sy'n cael ei wneud gan yr adran addysg. Gwerthfawrogaf y cyhoeddiad yn Brighton am ysgolion annibynnol, a gallwn ddadlau a dadlau ynghylch teilyngdod neu beidio, fel y bo'r achos, o ysgolion annibynnol, ond mae nifer sylweddol o ysgolion annibynnol yn fy rhanbarth i, sef Ysgol Howell, er enghraifft, Coleg Sant Ioan, ysgol Westbourne, ysgol Kings Monkton— gallwn fynd ymlaen— a ledled Cymru, mae gennych Goleg Llanymddyfri, Coleg Crist, Ysgol St Michael ac Ysgol Trefynwy, er enghraifft, a phan fydd y Llywodraeth, pe bai'n Llywodraeth Lafur—Duw a'n gwaredo—yn ceisio cymryd rheolaeth dros asedau'r sefydliadau unigol hynny, mae hynny'n fater o bryder mawr. Nawr, rwyf wedi dweud nad wyf yn sôn am rinweddau ysgolion annibynnol, nid dyna sydd dan sylw; mae hyn yn ymwneud â safbwynt polisi Llywodraeth Cymru, yn enwedig pan fydd gennych gyflogwyr sylweddol mewn economïau lleol fel yr wyf newydd grybwyll nawr, a hefyd gyfleoedd cyflogaeth sydd, yn y bôn, drwy un polisi a wnaed gan Lywodraeth Lafur y DU— petai Llywodraeth Lafur—yn gallu dileu'r busnesau hynny. Mae'n bwysig deall pa swyddogaeth sydd gan Lywodraeth Cymru yn hyn o beth, os o gwbl. Oherwydd, er fy mod yn sylweddoli bod polisi addysg wedi'i ddatganoli, mae'r gyfraith ynghylch elusennau a pherchnogaeth a pherchnogaeth tir yn fwy cyffredinol yn fater a gadwyd yn ôl ar gyfer San Steffan ac mae'r rhain yn oblygiadau pwysig y mae angen gweithio drwyddynt.

15:20

On the first issue regarding Cardiff Airport and any potential future support that the airport would require from Welsh Government, I think, in the first instance, we should let PAC do its work and then PAC will obviously report and Welsh Government will respond to that. But I'm sure there'll be plenty of opportunities to discuss future support for the airport with the economy and transport Minister.

As you say, in relation to the second point, certainly policy under education is very much devolved to Wales, so our approach specifically regarding independent schools in the short term, in terms of what we're able to be doing here in Wales, is very much looking at their charitable rate relief. So, you'll be aware that I've committed to consulting on removing the charitable rate relief for independent schools to bring them in line with other schools across Wales, and we should be able to bring forward that consultation within the next 12 months. But that's as far as the work in that particular area has gone at the moment.

O ran y mater cyntaf ynghylch Maes Awyr Caerdydd ac unrhyw gymorth posibl yn y dyfodol y byddai ei angen ar y maes awyr gan Lywodraeth Cymru, credaf, yn y lle cyntaf, y dylem adael i'r PAC wneud ei waith ac yna bydd PAC yn amlwg yn adrodd yn ôl a bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i hynny . Ond rwy'n siŵr y bydd digon o gyfleoedd i drafod cefnogaeth i'r maes awyr yn y dyfodol gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth.

Fel y dywedwch, o ran yr ail bwynt, yn sicr mae polisi addysg wedi'i ddatganoli i raddau helaeth iawn i Gymru, felly mae ein dull ni o weithredu, yn benodol o ran ysgolion annibynnol yn y tymor byr, o ran yr hyn y gallwn fod yn ei wneud yma yng Nghymru, yn edrych yn bendant ar eu rhyddhad ardrethi elusennol. Felly, byddwch yn ymwybodol fy mod wedi ymrwymo i ymgynghori ar gael gwared ar y rhyddhad ardrethi elusennol i ysgolion annibynnol er mwyn sicrhau eu bod yn gyson ag ysgolion eraill ledled Cymru, a dylem fod yn gallu cyflwyno'r ymgynghoriad hwnnw o fewn y 12 mis nesaf. Ond dyna pa mor bell y mae'r gwaith yn y maes penodol hwnnw wedi cyrraedd ar hyn o bryd.

Diolch, Llywydd. Can I first call for a statement on the Cystic Fibrosis Trust? In response to Bethan Sayed, you referred to a statement by the Minister in August, but the Scottish Government announced that people with cystic fibrosis there could access Orkambi and Symkevi as part of a five-year agreement with Vertex on 12 September. So, things have moved on and it's in that context that Cystic Fibrosis Trust have stated that it seems there were preliminary discussions between Vertex and the All Wales Therapeutics and Toxicology Centre looking at the possibility of submissions being made some weeks and months ago, but the data submissions to the All Wales Medicines Strategy Group haven't taken place, as far as they're aware. And, with the news from Scotland, they're saying that it's very disappointing that these discussions haven't got to this stage with Welsh authorities and they're urging Vertex to ensure that they follow the necessary procedures to make this happen. But they're also saying it would be really useful if we can ensure the Minister here can continue to update the Assembly on progress and look at what his department can do to ensure that this stays on the agenda and Welsh people with cystic fibrosis aren't spending too long without access to treatments their Scottish counterparts do have access to. So, the diary has moved on, and it's in that context I feel, across parties, we would welcome that statement.

Secondly, and finally, I call for a statement on the modern slavery helpline. On 7 May, Jane Hutt, Deputy Minister and Chief Whip, made a statement on the modern slavery helpline, hosted by Unseen. As she said, Unseen

'work with a range of partners including the UK and devolved Governments...working to build a better understanding of how modern slavery is affecting our communities and our people so that effective and timely action can be taken to address the problem.'

And she said:

'Our Wales Anti-Slavery Leadership Group works closely with Unseen to help promote the Helpline, which aims to increase levels of reporting and subsequently leads to more victims being identified, rescued, and where possible to the prosecution of offenders.'

However, serious concerns have been raised with me about the organisation Unseen and the helpline, where, despite having received £2 million in two years, it seems that, without urgent funding, the helpline is now under threat of being closed. In fact, their website—I've checked this morning—says:

'SAVE THE UK MODERN SLAVERY HELPLINE..Without urgent funding it will close on 30th November'.

And also, yesterday, in the North Wales Chronicle, we read that the Human Trafficking Foundation has welcomed an increase in the identification of potential victims, including 70 potential victims recorded by North Wales Police in the 12 months to June—that's significantly up on the previous 12 months. But she has cautioned—or they have cautioned—that the proportion of people entering the national referral mechanism who are then recognised as having been trafficked has remained stagnant. Only about 7 per cent of cases investigated go to the Crown Prosecution Service, only about 1 per cent receive compensation, and, she says, perhaps most shockingly of all, the Government, and presumably both Governments in the context of the Minister's previous statement, have no idea what happens to these thousands of victims when they exit the national referral mechanism. This is a terrifying oversight.

Again, I call for an urgent statement in that context, where the helpline the Welsh Government is contributing to and dependent upon might be about to close.

Diolch, Llywydd. A gaf i alw am ddatganiad ar yr Ymddiriedolaeth Ffibrosis Systig yn gyntaf? Mewn ymateb i Bethan Sayed, fe wnaethoch gyfeirio at ddatganiad gan y Gweinidog ym mis Awst. Ond cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban y gallai pobl â ffibrosis systig gael mynediad i Orkambi a Symkevi fel rhan o gytundeb pum mlynedd gyda Vertex ar 12 Medi. Felly, mae pethau wedi symud ymlaen ac yn y cyd-destun hwnnw mae'r Ymddiriedolaeth Ffibrosis Systig wedi datgan ei bod yn ymddangos bod trafodaethau rhagarweiniol wedi'u cynnal rhwng Vertex a Chanolfan Therapiwteg a Thocsicoleg Cymru gyfan gan edrych ar y posibilrwydd o wneud cyflwyniadau wythnosau a misoedd yn ôl, ond nid yw'r cyflwyniadau data i Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru gyfan wedi'u cynnal, cyn belled ag y maent yn ymwybodol. Gyda'r newyddion o'r Alban, maen nhw n dweud ei bod yn siomedig iawn nad yw'r trafodaethau hyn wedi cyrraedd y cam hwn gydag awdurdodau yng Nghymru ac maen nhw'n annog Vertex i sicrhau eu bod yn dilyn y gweithdrefnau angenrheidiol i wneud i hyn ddigwydd.  Ond maent hefyd yn dweud y byddai'n ddefnyddiol iawn pe gallem sicrhau y gall y Gweinidog yn y fan hon barhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar gynnydd ac edrych ar yr hyn y gall ei adran ei wneud i sicrhau bod hyn yn aros ar yr agenda ac nad yw pobl â ffibrosis systig yng Nghymru'n treulio gormod o amser heb gael gafael ar driniaethau y mae eu cymheiriaid yn yr Alban yn gallu manteisio arnynt. Felly, mae'r amserlen wedi symud ymlaen, ac yn y cyd-destun hwnnw teimlaf, ar draws y pleidiau, y byddem yn croesawu'r datganiad hwnnw.

Yn ail, ac yn olaf, galwaf am ddatganiad ar y llinell gymorth caethwasiaeth fodern. Ar 7 Mai, gwnaeth Jane Hutt, y Dirprwy Weinidog a'r prif chwip, ddatganiad ar y llinell gymorth caethwasiaeth fodern, a gynhaliwyd gan Unseen. Fel y dywedodd, mae Unseen

'yn gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid gan gynnwys y DU a'r llywodraethau datganoledig... yn gweithio i feithrin gwell dealltwriaeth o sut mae caethwasiaeth fodern yn effeithio ar ein cymunedau a'n pobl fel bod modd cymryd camau effeithiol ac amserol i fynd i'r afael â'r broblem.'

A dywedodd:

'Mae grŵp arweinyddiaeth gwrth-gaethwasiaeth Cymru yn gweithio'n agos gydag Unseen i helpu i hyrwyddo'r llinell gymorth, sy'n ceisio cynyddu lefelau adrodd ac wedyn yn arwain at nodi mwy o ddioddefwyr, eu hachub, a lle bo modd erlyn troseddwyr. '

Fodd bynnag, mynegwyd pryderon difrifol wrthyf am y sefydliad, Unseen, a'r llinell gymorth. Er iddo dderbyn £2 filiwn mewn dwy flynedd, mae'n ymddangos, heb gael cyllid ar frys, fod bygythiad  gau'r llinell gymorth erbyn hyn. Yn wir, mae eu gwefan— rwyf wedi gwirio hyn y bore yma—yn dweud: 

'ACHUBWCH LINELL GYMORTH CAETHWASIAETH FODERN Y DU. Heb gyllid brys bydd yn cau ar 30ain Tachwedd'.

A hefyd, ddoe, yn y North Wales Chronicle, darllenwn fod y sefydliad masnachu mewn pobl wedi gweld cynnydd yn y nifer o ddioddefwyr posibl, gan gynnwys 70 o ddioddefwyr posibl a gofnodwyd gan Heddlu Gogledd Cymru yn y 12 mis hyd at fis Mehefin—dyna gynnydd sylweddol ar y 12 mis blaenorol. Ond mae hi wedi rhybuddio—neu maen nhw wedi rhybuddio—bod cyfran y bobl sy'n mynd i mewn i'r mecanwaith atgyfeirio cenedlaethol, ac sydd wedyn yn cael eu cydnabod fel rhai sydd wedi cael eu masnachu, wedi aros yn ei unfan. Dim ond tua 7 y cant o'r achosion yr ymchwiliwyd iddynt sy'n mynd ymlaen i Wasanaeth Erlyn y Goron, dim ond tua 1 y cant  gaiff iawndal, a dywed, efallai yn fwyaf dychrynllyd, nad oes gan y Llywodraeth, y ddwy Lywodraeth, mae'n debyg, yng nghyd-destun datganiad y Gweinidog yn y gorffennol, ddim syniad beth sy'n digwydd i'r miloedd o ddioddefwyr pan fyddant yn gadael y mecanwaith atgyfeirio cenedlaethol. Mae hwn yn amryfusedd dychrynllyd.

Unwaith eto, galwaf am ddatganiad brys yn y cyd-destun hwnnw, lle mae'r llinell gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn cyfrannu ati, ac yn dibynnu arni, ar fin cau.

15:25

Thank you. Just to reassure you that the health Minister is keen to keep all Members up to date on matters relating to the availability of medicines for the treatment of cystic fibrosis, following the statement that he made last month, and to be clear again that we really do encourage Vertex Pharmaceuticals to engage with the All Wales Medicines Strategy Group appraisals process and make that submission urgently. But, as soon as there is further to report on that, I know that the health Minister will be very keen to do so.

The Deputy Minister and Chief Whip has heard what you said regarding your concerns relating to the modern slavery helpline, and she will certainly follow up what you've said.FootnoteLink

Diolch. I'ch sicrhau chi bod y Gweinidog Iechyd yn eiddgar i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r holl Aelodau am faterion sy'n ymwneud â'r meddyginiaethau sydd ar gael ar gyfer trin ffibrosis systig, yn dilyn y datganiad a wnaeth ef y mis diwethaf, ac i fod yn glir unwaith eto ein bod ni'n annog Vertex Pharmaceuticals yn daer i ymgysylltu â phroses arfarnu Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru Gyfan a gwneud y cyflwyniad hwnnw ar fyrder. Ond, cyn gynted ag y bydd rhagor i'w adrodd am hynny, rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog Iechyd yn awyddus iawn i wneud hynny.

Mae'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip wedi clywed yr hyn a ddywedasoch am eich pryderon o ran llinell gymorth caethwasiaeth fodern, ac fe fydd hi'n siŵr o fynd ar ôl yr hyn yr ydych chi wedi ei ddweud.FootnoteLink

Cynnig i Ddyrannu Cadeirydd Pwyllgor i Grŵp Plaid
Motion to Allocate a Committee Chair to a Political Group

Y mater nesaf yw'r cynnig i ddyrannu Cadeirydd pwyllgor i grŵp plaid, a dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Rebecca Evans.

The next item is a motion to allocate a committee Chair to a political group, and I call on a member of the Business Committee to formally move the motion, Rebecca Evans.

Cynnig NDM7146 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.2A, yn cytuno mai'r grŵp gwleidyddol y caiff y cadeirydd pwyllgor ei ethol neu ei hethol ohono fydd fel a ganlyn:

(i) Y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad—Llafur.

Motion NDM7146 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.2A, agrees that the political group from which the chair of the committee is elected will be as follows:

(i) Committee on Assembly Electoral Reform—Labour.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Os na, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, felly.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? If not, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

3. Datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol: Y Rhaglen Tai Arloesol—Blwyddyn 3
3. Statement by the Minister for Housing and Local Government: The Innovative Housing Programme—Year 3

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar y rhaglen tai arloesol yn ei thrydedd blwyddyn, a dwi'n galw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i wneud ei datganiad—Julie James.

The next item is a statement by the Minister for Housing and Local Government on the innovative housing programme, year 3. I call on the housing and local government Minister, Julie James.

Diolch, Llywydd. I'm very pleased to be able to brief Members on the third year of the innovative housing programme. We cannot ignore the scale of the housing challenges we are facing. We are not building enough homes, we are in the midst of a climate emergency we must act upon, our population is ageing, and the availability of traditional house building skills is in decline. The IHP programme identifies and tests solutions to these problems. It stimulates the design and delivery of new, high-quality, affordable homes through new housing models, new delivery pathways and new construction techniques.

Wales is at the vanguard of housing innovation, creativity and new thinking. How do I know this? Firstly, the programme is hugely oversubscribed. It is a record-breaking third year, with 52 applications for the programme from a mixture of both public and private sector organisations. I have received bids this year totalling in excess of £230 million.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o allu briffio'r Aelodau ar drydedd flwyddyn y rhaglen tai arloesol. Ni allwn anwybyddu maint yr heriau sy'n ein hwynebu ni o ran tai. Nid ydym yn adeiladu digon o gartrefi, rydym yng nghanol argyfwng hinsawdd y mae'n rhaid i ni weithredu ynglŷn ag ef, mae ein poblogaeth yn heneiddio, ac mae sgiliau traddodiadol adeiladu tai yn prinhau. Mae'r rhaglen tai arloesol yn nodi ac yn arbrofi datrysiadau i'r problemau hyn. Mae'n ysgogi'r gwaith o gynllunio a darparu cartrefi newydd, fforddiadwy o ansawdd uchel drwy fodelau newydd ym maes tai, llwybrau cyflenwi newydd a thechnegau adeiladu newydd.

Mae Cymru ar flaen y gad o ran arloesi ym maes tai, creadigrwydd a meddylfryd newydd. Sut wyf i'n gwybod hyn? Yn gyntaf, mae'r rhaglen wedi gweld gordanysgrifio enfawr. Mae hon yn drydedd flwyddyn sy'n torri record, gyda 52 o geisiadau i'r rhaglen gan gymysgedd o sefydliadau yn y sector cyhoeddus a phreifat. Rwyf wedi cael ceisiadau yn ystod y flwyddyn hon sy'n gwneud swm o dros £230,000,000.

Daeth Joyce Watson i’r Gadair.

Joyce Watson took the Chair.

15:30

Secondly, the quality of bids has been impressive. Selecting which schemes to recommend for funding has created a real headache for the independent panel. And finally, I've met many organisations across all of Wales since I launched this year's programme in February, all wanting to participate in the IHP programme. I've been struck by their flair, enthusiasm and sheer entrepreneurialism to try and work with us to figure out what type of homes we can and should be building. Indeed, the IHP community has grown this year to include over 300 businesses. Regular IHP events have been hosted across Wales to enable the learning from earlier years of the programme to be disseminated. These events have proved extremely popular, stimulating conversation and fresh ideas, as well as growing professional and organisational networks of like-minded people to come together to figure out what’s possible.

Collaboration is key. No single organisation can solve all of the issues we face on their own. So, growing the IHP community has been a priority this year, and I am really pleased to see the emerging collaborations. Examples include the joining together of organisational resources to eliminate fuel poverty, build near-zero-carbon homes, and test new approaches to building homes, which can then be retrofitted to existing ones. The sheer amount and quality of applications demonstrates that people know Wales is open for business, that this Government welcomes forward-thinking organisations interested in helping to address the housing challenges we face as a nation, and that the Welsh Government is keen to work with those in the market and affordable sectors to deliver the homes we need. I want to see homes built in Wales using these new methods, and I also want to see the new supply chains and jobs that come with these new methods created in Wales.

And of course, acting Presiding Officer, I should thank my predecessors, Rebecca Evans and Carl Sargeant. They had the courage to create the innovative housing programme in order to seek out new approaches to affordable house building in Wales. Funding innovation, by its very nature, carries risk. They had the vision to recognise that, whilst not every funded scheme would become the solution of the future, it was only through embracing and encouraging the sector to think creatively that we would find scalable new approaches.

In this third year, I wanted to push the programme further and set the bar even higher. I want more affordable homes more quickly. So, I challenged the sector to bring forward schemes that upscaled the tester schemes this Government invested in previously. I asked for schemes at scale, and the sector has delivered. The average size of the schemes funded will triple between year two and year three of the programme. I challenged the sector to give me near-zero-carbon homes, and again, they have responded magnificently with a swathe of schemes delivering at least EPC A levels of energy performance. Lastly, I challenged the sector to bring me beautifully designed homes, to help deliver great place making. Once again, they have fulfilled this challenge. This programme has some great designs, which I look forward to visiting once plans have been transformed into bricks and mortar, or, increasingly common, new materials and modes of construction that bring them to life.

The IHP programme has now invested in 55 schemes to build social housing and affordable homes. The schemes I announce today see a further £33 million of funding invested, meaning 600 new homes will get under way this year—much-needed new homes, for those who need them most. I am also delighted to see schemes submitted from 19 different local authority areas across Wales. This demonstrates that in most areas of Wales there is now a growing willingness and appetite for change in the sector.

I am always mindful that whilst building more homes is vital, what matters equally is how they are built. This is not just a numbers game. This programme is committed to supporting SMEs in Wales, the Welsh timber industry, local supply chains and local labour pools. Through this investment, we aim to build homes our future generations will truly thank us for. It is with this eye firmly on the future that IHP programme applications are framed around the well-being of future generations commitments. A full list of successful bidders will be published shortly, but I’ll just give you a flavour of those I will be supporting going forward.

Clwyd Alyn Housing Association will be funded to build 76 homes in Ruthin, north Wales. These could be the first in the UK to deliver net zero, whole-life carbon, with renewable energy offsetting the carbon impact of production and construction. Homes will have air source heat pumps, solar power and intelligent batteries, with heating and lighting costs estimated at less than £80 a year for tenants. I will fund two sites developed by Monmouthshire Housing Association in Chepstow to create 17 properties for people who are downsizing and first-time occupiers whose households might expand. The homes will have designed-in opportunities to add an additional bedroom to create life-long flexibility, so homes can grow and adapt to ageing and to changing populations. I am excited about Cartrefi Conwy’s scheme to deliver 32 zero-carbon homes over two sites using the Beattie Passive timber-frame, off-site construction approach. The scheme also demonstrates a normalising of the innovation supported previously, to a level that would not need the support of the innovative housing programme in a short space of time. I do not believe the tenure of a property should be obvious from the outside of a home, nor do I see any reason why communities should not be truly mixed. I am pleased to fund Cardiff council, together with Sero Homes, to build 214 low-carbon homes, a mix of council housing and homes to be sold on the open market in Rumney—all beautifully designed, of course.

As well as capital funding, I have made available a small amount of revenue funding. Yellow Sub Geo propose to develop a feasibility screening tool. This will identify and prioritise the potential for employing low-carbon energy and heat sources across the varied geography, weather, geology and hydrogeology in Wales. The approach will allow users to make better-informed decisions around the choice and use of low-carbon energy and heat options available in a given area. It will be a digital screening tool, accessed through a web user interface, open source and free to users. It will be hosted by a not-for-profit entity, meaning that its primary purpose is to engender social and environmental change.

Our challenge is to build genuinely mixed communities, with more homes that are truly affordable. And we need to act now if we are going to deal with the climate and demographic changes that are already upon us. This third year of IHP proves that solutions to many of these challenges are available right now. Furthermore, the overwhelmingly positive response to the programme from housing associations, local authorities and private small and medium-sized enterprises shows that I am not alone in being prepared to do things differently—not alone in being prepared to take more risks, and have the will and ambition to build more and build better. To this end, I have asked officials to revisit the applications for this year’s IHP, and work across ministerial portfolios, to see what support can be provided to applications that didn’t secure IHP funding this time, but can help this Government deliver on our housing priorities.

I intend that the homes built with IHP today will become the norm for homes receiving social housing grant, and other sources of Government funding, in the future. What may be regarded as novel approaches now will soon be considered mainstream. Be reassured: investing this £33 million today will help bring forward and mainstream the high-quality homes of tomorrow. Diolch.

Yn ail, mae ansawdd y ceisiadau wedi bod yn drawiadol. Mae dewis pa gynlluniau i'w hargymell ar gyfer cyllid wedi peri cryn benbleth i'r panel annibynnol. Ac o'r diwedd, rwyf wedi cyfarfod â llawer o sefydliadau ledled Cymru ers imi lansio rhaglen y flwyddyn hon ym mis Chwefror, y mae pob un ohonyn nhw'n awyddus i gymryd rhan yn y rhaglen tai arloesol. Trawiadol iawn yn fy ngolwg i oedd eu medrau nhw, eu brwdfrydedd a'u mentergarwch pur i geisio gweithio gyda ni i weld pa fath o gartrefi y gallem ni ac y dylem ni fod yn eu codi. Yn wir, mae cymuned y rhaglen tai arloesol wedi tyfu eleni i gynnwys dros 300 o fusnesau. Mae digwyddiadau rhaglen tai arloesol rheolaidd wedi cael eu cynnal ledled Cymru i daenu'r hyn a gafodd ei ddysgu yn sgil blynyddoedd blaenorol y rhaglen. Bu'r digwyddiadau hyn yn boblogaidd tu hwnt, gan annog trafodaethau ysgogol a syniadau ffres, yn ogystal â grymuso ac ehangu rhwydweithiau proffesiynol a threfniadol ymysg pobl o'r un anian ar gyfer dod at ei gilydd i ystyried yr hyn sy'n bosibl.

Mae cydweithrediad yn allweddol. Ni all sefydliad unigol ddatrys pob un o'r materion yr ydym ni'n eu hwynebu ar ei ben ei hun. Felly, mae meithrin cymuned y rhaglen tai arloesol wedi bod yn flaenoriaeth y flwyddyn hon, ac rwy'n falch iawn o weld y cydweithio sy'n dod i'r amlwg. Mae enghreifftiau yn cynnwys cyfuno adnoddau sefydliadol i ddiddymu tlodi tanwydd, adeiladu cartrefi di-garbon, ac arbrofi o ran dulliau newydd o adeiladu cartrefi, y gellir eu hôl-osod wedyn ar rai sy'n bodoli eisoes. Mae swm ac ansawdd y ceisiadau yn dangos bod pobl yn hysbys bod Cymru yn agored i fusnes, a bod y Llywodraeth hon yn croesawu sefydliadau blaengar sydd yn awyddus i helpu i fynd i'r afael â'r heriau sy'n ein hwynebu ni fel cenedl o ran tai. Mae'r Llywodraeth yn awyddus i weithio gyda'r rhain yn y farchnad a'r sectorau fforddiadwy i ddarparu'r cartrefi sydd eu hangen arnom ni. Rwy'n dymuno gweld tai yn cael eu hadeiladu yng Nghymru gan ddefnyddio'r dulliau newydd hyn, ac rwyf hefyd yn dymuno gweld y cadwyni cyflenwi a'r swyddi newydd sy'n dod yn sgil y dulliau newydd hyn yn cael eu creu yng Nghymru.

Ac wrth gwrs, Llywydd dros dro, fe ddylwn i ddiolch i'm rhagflaenwyr, sef Rebecca Evans a Carl Sargeant. Roedd ganddyn nhw'r dewrder i greu'r rhaglen tai arloesol ar gyfer chwilio am ddulliau newydd o adeiladu tai fforddiadwy yng Nghymru. Mae ariannu arloesedd, yn ei hanfod, yn golygu risg. Roedd ganddyn nhw'r weledigaeth i gydnabod, er na fyddai pob cynllun a gafodd ei ariannu yn golygu datrysiad i'r dyfodol, mai dim ond trwy groesawu ac annog y sector i feddwl yn greadigol y byddem ni'n dod o hyd i ddulliau newydd graddadwy.

Yn y drydedd flwyddyn hon, roeddwn i'n awyddus i wthio'r rhaglen ymhellach a gosod y safon yn uwch byth. Rwy'n dymuno gweld mwy o gartrefi fforddiadwy yn fwy cyflym. Felly, fe roddais i her i'r sector i gyflwyno cynlluniau a oedd yn uwchraddio'r cynlluniau profi yr oedd y Llywodraeth hon wedi buddsoddi ynddyn nhw yn y gorffennol. Fe ofynnais i am gynlluniau ar raddfa eang, ac mae'r sector wedi dod i'r adwy. Bydd maint cyfartalog y cynlluniau a ariennir yn treblu rhwng ail a thrydedd flwyddyn y rhaglen. Fe heriais i'r sector i roi cartrefi sydd bron yn ddi-garbon i mi, ac unwaith eto, maen nhw wedi ymateb yn rhagorol gyda nifer o gynlluniau sy'n ennill Tystysgrif Perfformiad Ynni lefel A o leiaf. Yn olaf, fe heriais i'r sector i gyflwyno cartrefi sydd wedi'u dylunio'n hyfryd, i helpu i greu cynefin hyfryd. Unwaith eto, maen nhw wedi cwrdd â'r her hon. Mae gan y rhaglen hon ddyluniadau hyfryd, ac rwy'n edrych ymlaen at ymweld â nhw pan fydd y cynlluniau wedi cael eu trawsnewid yn frics a morter, neu, yn gynyddol gyffredin, yn ddeunyddiau a dulliau adeiladu newydd sy'n gwireddu'r cynlluniau.

Mae rhaglen tai arloesol wedi buddsoddi erbyn hyn mewn 55 o gynlluniau i adeiladu tai cymdeithasol a chartrefi fforddiadwy. Mae'r cynlluniau a gyhoeddais heddiw yn golygu bod £33 miliwn arall o gyllid yn cael ei fuddsoddi, sy'n golygu y bydd gwaith yn dechrau ar 600 o gartrefi newydd y flwyddyn hon—cartrefi newydd y mae angen dirfawr amdanyn nhw, i'r rheini sydd â'r angen mwyaf. Rwy'n falch iawn hefyd o weld cynlluniau yn cael eu cyflwyno o 19 ardal awdurdod lleol unigol ledled Cymru. Mae hyn yn dangos bod mwy o barodrwydd ac awydd i newid yn y sector yn y rhan fwyaf o ardaloedd Cymru.

Rwy'n ymwybodol bob amser, er bod adeiladu mwy o gartrefi yn hanfodol, mai'r hyn sy'n bwysig yw'r dull o'u hadeiladu nhw. Nid mater o rifyddeg yn unig mo hyn. Mae'r rhaglen hon wedi ymrwymo i gefnogi busnesau bach a chanolig yng Nghymru, diwydiant pren Cymru, cadwyni cyflenwi lleol a ffynonellau o lafur lleol. Drwy'r buddsoddiad hwn, ein nod ni yw adeiladu cartrefi y bydd cenedlaethau'r dyfodol yn diolch o galon inni amdanyn nhw. Gyda golwg yn gadarn ar y dyfodol y mae'r ceisiadau i'r rhaglen tai arloesol yn cael eu llunio yn ôl ymrwymiadau i lesiant cenedlaethau'r dyfodol. Bydd rhestr lawn o gynigwyr llwyddiannus yn cael ei chyhoeddi cyn bo hir, ond fe roddaf ragflas ichi o'r rhai y byddaf i'n eu cefnogi wrth fwrw ymlaen.

Bydd Cymdeithas Tai Clwyd Alyn yn cael ei hariannu i adeiladu 76 o gartrefi yn Rhuthun yn y Gogledd. Gallai'r rhain fod y cyntaf yn y DU i ddarparu carbon net sero oes gyfan, gydag ynni adnewyddadwy yn gwrthbwyso effaith carbon y cynhyrchu a'r adeiladu. Bydd gan gartrefi bympiau gwres ffynhonnell aer, pŵer solar a batris deallus, ac fe amcangyfrifir y bydd costau gwresogi a goleuo yn llai na £80 y flwyddyn i'r deiliaid. Fe fyddaf i'n ariannu dau safle a ddatblygir gan Gymdeithas Tai Sir Fynwy yng Nghas-gwent i lunio 17 eiddo ar gyfer pobl sy'n symud i gartrefi llai a phreswylwyr am y tro cyntaf y gallai eu teuluoedd nhw ehangu. Bydd gan y cartrefi gyfleoedd fel rhan o'u dyluniad i ychwanegu ystafell wely arall i greu hyblygrwydd gydol oes, fel y gall cartrefi dyfu ac addasu i bobl yn heneiddio a phoblogaethau sy'n newid. Rwy'n teimlo'n llawn cyffro ynghylch cynllun Cartrefi Conwy i ddarparu 32 o gartrefi di-garbon mewn dau safle gan ddefnyddio dull adeiladu Beattie Passive gyda'r tai fframiau pren yn cael eu hadeiladu oddi ar y safle. Mae'r cynllun hefyd yn dangos normaleiddio'r arloesedd a gefnogwyd yn flaenorol, i lefel na fydd angen cefnogaeth y rhaglen tai arloesol mewn cyfnod byr o amser. Nid wyf i'n credu y dylai deiliadaeth eiddo fod yn amlwg o'r tu allan i'r cartref, ac nid wyf i'n gweld unrhyw reswm pam na ddylai cymunedau fod yn wirioneddol gymysg. Rwy'n falch o ariannu Cyngor Caerdydd, yn ogystal â Sero Homes, i adeiladu 214 o gartrefi carbon isel, cymysgedd o dai cyngor a chartrefi i'w gwerthu ar y farchnad agored yn Nhredelerch—pob un wedi cael ei ddylunio yn hyfryd, wrth gwrs.

Yn ogystal â chyllid cyfalaf, rwyf wedi neilltuo swm bychan o gyllid refeniw. Mae Yellow Sub Geo yn cynnig datblygu offeryn sgrinio dichonoldeb. Bydd hyn yn nodi ac yn blaenoriaethu'r potensial i ddefnyddio ffynonellau ynni a gwres carbon isel drwy'r holl amrywiaeth yn y dirwedd, y tywydd, y ddaeareg a'r hydroddaeareg sydd yng Nghymru. Bydd y dull hwn yn galluogi defnyddwyr i wneud penderfyniadau mwy hyddysg ynghylch defnyddio a phenderfynu ar ddewisiadau ynni carbon isel a gwres sydd ar gael mewn ardal arbennig. Bydd hwn yn offeryn sgrinio digidol, y gellir ei ddefnyddio drwy ryngwyneb defnyddiwr gwe, a fydd yn ffynhonnell agored ac yn rhad ac am ddim i'r defnyddwyr. Caiff ei gynnal gan endid nid-er-elw, sy'n golygu mai ei brif bwrpas yw ennyn newid cymdeithasol ac amgylcheddol.

Creu cymunedau sy'n wirioneddol gymysg yw'r her i ni, gyda rhagor o gartrefi sy'n wirioneddol fforddiadwy. Ac mae angen gweithredu nawr os ydym eisiau ymdrin â'r hinsawdd a'r newidiadau yn y ddemograffeg sydd gyda ni eisoes. Mae'r drydedd flwyddyn hon o'r rhaglen tai arloesol yn dangos bod atebion i lawer o'r heriau hyn ar gael ar hyn o bryd. At hynny, mae'r ymateb hynod gadarnhaol i'r rhaglen gan gymdeithasau tai, awdurdodau lleol a busnesau bach a chanolig preifat yn dangos nad fi yw'r unig un sy'n barod i wneud pethau yn wahanol—nid wyf ar ben fy hun o ran bod yn barod i gymryd mwy o risgiau, a bod â'r ewyllys a'r uchelgais i adeiladu mwy ac adeiladu'n well. I'r perwyl hwn, rwyf wedi gofyn i swyddogion ailedrych ar y ceisiadau ar gyfer y rhaglen tai arloesol y flwyddyn hon, a gweithio ar draws portffolios Gweinidogol, i weld pa gymorth y gellir ei roi i geisiadau na chafodd gyllid gan y rhaglen tai arloesol y tro hwn, ond a fyddai'n gallu helpu'r Llywodraeth hon i gyflawni ein blaenoriaethau tai.

Rwy'n bwriadu bod y cartrefi a gaiff eu hadeiladu yn sgil y rhaglen tai arloesol heddiw yn dod yn gartrefi arferol ar gyfer y rhai sy'n derbyn grant tai cymdeithasol, a ffynonellau eraill o gyllid gan y Llywodraeth, yn y dyfodol. Bydd y rhai y gellid eu hystyried yn ddulliau gwreiddiol ar hyn o bryd yn cael eu hystyried yn brif ffrwd. Byddwch yn dawel eich meddwl: bydd buddsoddi'r £33 miliwn hwn heddiw yn helpu i fwrw ymlaen â chartrefi o ansawdd uchel yn y dyfodol a'u prif ffrydio. Diolch.

15:35

From the start of this programme, three years ago, I have been keen to commend it; I think it's a good approach. I do think that we are moving to the time where we need some assessment of those projects that have been supported to date, particularly to see where the innovations have been normalised, or brought to market, or produced at scale. Because, as the Minister said, that is really the objective here. But I do particularly welcome from this statement the fact of the oversubscription of applications—I think that's a very healthy sign; the quality of the applications; going round and visiting various housing schemes and what's going on in the sector—I can well appreciate that; more schemes at scale; and the design quality. I'm always pleased when people use words like 'beautiful' of buildings, because I think that's what we've got to aspire to.

I have two, however, substantive points to make. I am concerned that we aren't modernising quickly enough in relation to modular building. Though 3D printing is still rare, modular certainly isn't in the rest—well, in some of the other parts of the UK, and indeed very much in the rest of the world, nor is it particularly novel. I read an article yesterday that Britain was exporting modular buildings to north America as early as 1624—they were probably going to Jamestown, which I know quite well. But this method, I think, has now once again shown itself to be of high quality, and really great in the speed of delivery, just in terms of house building by this method compared to traditional ones. In some countries, it's very standard now. In Sweden, 84 per cent of detached homes use manufactured timber elements; that compares to just 5 per cent in the UK. Yet these forms of construction are greener, cheaper, come with many fewer defects, and also lend themselves to the sort of beauty that the Minister was talking about, and what we often see in television programmes like Grand Designs. So, I think that's really, really important. And also, the energy bills, typically, can be cut in half by this form of technology, so it's fantastic.

Secondly, I'm keen to see how this programme now can merge into—or at least be used to improve skills and education in the building industry. One recent analysis found that more modern methods of construction would help increase site management and assembly skills, and create more jobs requiring digital skills, such as 3D visualisers and architectural technologists. Earlier this month, I read about the launch of the UK's first modular housing academy, in Yorkshire, which was created to train people to manufacture homes in factories, in a bid to halt the housing and construction skills crisis that we are seeing. And in particular, if we look at the age profile of people in the construction industry, it's too high. We appreciate the experience of the older workers, of course, but it must be made attractive to the millennial generation, and I think innovation and modular is often done in a nice roomy factory setting, so it's ideal in the winter time. It's just a win-win. I do genuinely think this is a good programme, and it just shows you what we can get out of Government when it gets something right. But, as ever, there's always a way of improving on work well begun, and I offer those suggestions. 

Ers dechrau'r rhaglen hon, dair blynedd yn ôl, rwyf wedi bod yn awyddus i'w chymeradwyo; mae hwn yn ddull da o weithredu, yn fy marn i. Rwy'n credu ein bod ni'n nesáu at yr amser pan fydd eisiau inni asesu rhywfaint ar y prosiectau hynny sydd wedi cael cymorth hyd yn hyn, yn benodol i ystyried ymhle mae'r datblygiadau arloesol wedi cael eu normaleiddio, neu eu dwyn i'r farchnad, neu eu cynhyrchu ar raddfa fawr. Oherwydd, fel y dywedodd y Gweinidog, dyna'r amcan gwirioneddol yma. Ond, yn y datganiad, rwy'n croesawu'n arbennig y ffaith bod gormod o geisiadau—credaf fod hynny'n arwydd da iawn; ansawdd y ceisiadau; mynd o gwmpas ac ymweld â gwahanol gynlluniau tai a'r hyn sy'n digwydd yn y sector—rwy'n gallu gwerthfawrogi hynny'n fawr iawn; mwy o gynlluniau ar raddfa fawr; ac ansawdd y dylunio. Rwy'n falch bob amser pan fydd pobl yn defnyddio geiriau fel 'hyfryd' i ddisgrifio adeiladau, oherwydd rwy'n credu mai dyna'r hyn y mae'n rhaid i ni anelu ato.

Mae gennyf i ddau bwynt pwysig i'w gwneud, serch hynny. Rwy'n ofidus nad ydym yn moderneiddio'n ddigon cyflym o ran adeiladu modiwlar. Er bod argraffu 3D yn brin o hyd, yn sicr nid yw adeiladu modiwlar yng ngweddill—wel, mewn rhannau eraill y DU, ac yn wir i raddau helaeth yng ngweddill y byd, ac nid yw'n arbennig o newydd ychwaith. Fe ddarllenais i erthygl ddoe fod Prydain yn allforio adeiladau modiwlar i Ogledd America mor gynnar â 1624—mae'n debyg eu bod nhw'n mynd i Jamestown, ac rwyf i'n gyfarwydd iawn â'r fan honno. Ond mae'r dull hwn, rwy'n credu, wedi dangos unwaith eto ei fod o ansawdd uchel, ac yn wirioneddol ragorol o ran cyflymder y cyflenwi, dim ond o ran adeiladu tai drwy'r dull hwn o'i gymharu â dulliau traddodiadol. Mewn rhai gwledydd, dyna'r safon gyffredin erbyn hyn. Yn Sweden, mae 84 y cant o dai sengl yn defnyddio elfennau o bren a weithgynhyrchwyd; mae hynny'n cymharu â dim ond 5 y cant yn y DU. Eto i gyd, mae'r mathau hyn o adeiladau yn well i'r amgylchedd, yn rhatach, yn amlygu llawer llai o ddiffygion, ac maen nhw'n addas hefyd i'r math o harddwch yr oedd y Gweinidog yn sôn amdano, ac maen nhw'n debyg i'r rhai a welwn yn aml mewn rhaglenni teledu fel Grand Designs. Felly, rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol, wirioneddol bwysig. A hefyd, fe all y math hwn o dechnoleg dorri ar y biliau ynni, fel arfer, felly mae'n wych o beth.

Yn ail, rwy'n awyddus i weld sut y gall y rhaglen hon uno nawr—neu o leiaf gael ei defnyddio i wella sgiliau ac addysg yn y diwydiant adeiladu. Canfu un dadansoddiad diweddar y byddai dulliau mwy modern o adeiladu yn helpu i gynyddu sgiliau ac addysg yn y diwydiant adeiladu, ac yn creu mwy o swyddi sy'n gofyn am sgiliau digidol, fel delweddu 3D a thechnolegwyr pensaernïol. Yn gynharach y mis hwn, darllenais am lansiad academi dai modiwlar gyntaf y DU, yn swydd Efrog, a grëwyd i hyfforddi pobl i weithgynhyrchu cartrefi mewn ffatrïoedd, mewn ymgais i atal yr argyfwng sgiliau adeiladu a thai yr ydym yn ei weld. Ac yn arbennig felly, os edrychwn ni ar broffil oedran pobl yn y diwydiant adeiladu, mae'n rhy uchel. Rydym yn gwerthfawrogi profiad y gweithwyr hŷn, wrth gwrs, ond mae'n rhaid gwneud y gwaith yn atyniadol i'r genhedlaeth milflwyddol, a chredaf fod arloesedd ac adeiladu modiwlar yn digwydd yn aml mewn ffatri lle mae yna ddigon o le a chysur i weithio, felly mae'n ddelfrydol yn y gaeaf. Mae pawb ar eu hennill. Rwy'n wir yn credu bod hon yn rhaglen dda, ac mae'n dangos yr hyn y gallwn ei gael allan o Lywodraeth pan fydd rhywbeth yn cael ei wneud yn iawn. Ond, fel ym mhob achos, mae yna ffordd o wella gwaith sydd wedi cael ei ddechrau'n dda, ac rwy'n cynnig yr awgrymiadau hynny.  

15:40

Thank you very much for that. We largely agree, really. On the modular point, I couldn't agree with you more. We encourage people always to think Huf Haus rather than prefab. Although, actually, the prefabs that people often decry are very sought after, particularly in my constituency. There are still people living in temporary prefab houses, which are lovely.

I've seen some really great small modular factories around Wales. We're supporting them in their efforts. I'm very keen that we make sure that this industry stays fit for Welsh purposes with Welsh supply chains and low-carbon supply and delivery models. So, therefore, we're very keen to have them dotted around Wales serving the communities that they're building the houses in and not centralised in a big factory. I'm also very keen that the modular build is, as far as possible, carbon neutral and with Welsh supply chains. So, I'm very delighted that in the innovative housing programmes we've been able to include an enormous number of projects that are built with Welsh timber, for example. So, it's totally a win-win situation.

We are in the process of mainstreaming some of this and, as I said in my statement, I'm really pleased to scale up some of the things we did earlier. I'm really, really keen that these are not pilots but testing grounds for mainstreaming. So, I was very keen to emphasise that once something's gone through the IHP and it's delivered what it set out to deliver, and we've monitored that and made sure it is, it becomes eligible for social housing grants and other Government support in order to push it into the main stream. So, I couldn't agree more. And in doing all of those things, we want to be looking to sometimes the public sector assisting the private sector to upskill. So, this public underpinning of this investment is also looking at the skills necessary.

Everything you said about building modular in a factory I completely concur with. You don't have to build at height, you don't have to build in risky weather conditions, it's only assembly on the site and so on. The other thing about it is that it is much faster, and so actually we have quite a crisis on our hands and it means we can upscale the number and the size of houses that we build. And then the last thing is to emphasise that, despite the fact that they're modular and assembled in a factory and all the rest of it, they meet all of the design standards that we regard as beautiful. And whilst beauty is a subjective point of view, there are some things that most human beings think a good house has, and we know what they are, and we're very keen to make sure that the programme also delivers those. I've very straightforwardly said we're encouraging builders across Wales, both in the public and in the private sector, to build homes that they themselves would be proud and happy to live in. 

Diolch yn fawr iawn i chi am hynny. Rydym yn cytuno i raddau helaeth, mewn gwirionedd. Ar y pwynt ynglŷn ag adeiladu modiwlar, ni allwn i gytuno mwy â chi. Rydym yn annog pobl i feddwl am Huf Haus yn hytrach na thai parod bob amser. Er, mewn gwirionedd, mae'r tai parod y mae pobl yn aml yn eu dilorni yn ddeniadol iawn yng ngolwg rhai, yn enwedig yn fy etholaeth i. Mae pobl yn dal i fyw mewn tai parod dros dro, sy'n gysurus iawn.

Rwyf wedi gweld ffatrïoedd modiwlaidd bychan da iawn o gwmpas Cymru. Rydym yn eu cefnogi yn eu hymdrechion. Rwy'n awyddus iawn ein bod ni'n sicrhau bod y diwydiant hwn yn parhau'n addas at ddibenion Cymru gyda chadwyni cyflenwi a modelau i gyflenwi a darparu sy'n garbon isel, y cyfan o Gymru. Felly, gan hynny, rydym yn awyddus iawn i gael Cymru sy'n frith ohonyn nhw i wasanaethu'r cymunedau lle maen nhw'n adeiladu'r tai ac nid wedi cael eu canoli mewn ffatri enfawr. Rwy'n awyddus iawn bod yr adeiladwaith modiwlar, cyn belled ag y bo'n bosibl, yn niwtral o ran carbon a chyda chadwyni cyflenwi o Gymru. Felly, rwy'n hynod falch ein bod ni, yn y rhaglenni tai arloesol, wedi gallu cynnwys nifer fawr iawn o brosiectau sy'n cael eu hadeiladu o bren o Gymru, er enghraifft. Felly, mae'n sefyllfa y mae pawb yn gyfan gwbl ar eu hennill ynddi.

Rydym yn y broses o brif-ffrydio rhyw gymaint o hyn ac, fel y dywedais yn fy natganiad, rwy'n falch iawn o uwchraddio rhai o'r pethau a wnaethom yn y gorffennol. Rwy'n wirioneddol eiddgar nad cynlluniau peilot fydd y rhain ond sail ar gyfer prif-ffrydio. Felly, roeddwn i'n awyddus iawn i bwysleisio bod rhywbeth wedi mynd drwy'r Rhaglen tai arloesol a'i fod wedi cyflawni'r hyn y bwriadodd ei gyflawni, ac rydym wedi monitro hynny ac wedi gwneud yn siŵr ei fod yn cyflawni hynny, ac fe ddaw yn gymwys am grantiau tai cymdeithasol a chymorth arall gan y Llywodraeth ar gyfer ei wthio i mewn i'r brif ffrwd. Felly, ni allwn i gytuno mwy. Ac wrth wneud y pethau hyn i gyd, rydym yn dymuno edrych weithiau ar y sector cyhoeddus yn cynorthwyo'r sector preifat i uwchsgilio. Felly, mae'r sail gyhoeddus hon i'r buddsoddiad hwn yn ystyried y sgiliau angenrheidiol hefyd.

Rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth yr ydych chi'n ei ddweud am adeiladu modiwlar mewn ffatri. Does dim rhaid ichi adeiladu'n uchel, does dim rhaid ichi adeiladu mewn tywydd mawr, ar y safle y digwydd y cydosod yn unig, ac yn y blaen. Y mater arall pwysig yw ei fod yn llawer cyflymach, ac felly mewn gwirionedd mae gennym gryn argyfwng ger ein bron ac mae hyn yn golygu y gallwn ni gynyddu nifer a maint y tai yr ydym yn eu hadeiladu. Ac yna'r peth olaf i'w bwysleisio, er gwaetha'r ffaith eu bod nhw'n fodiwlar ac wedi cael eu cydosod mewn ffatri ac ati, maen nhw'n bodloni'r holl safonau dylunio yr ydym yn eu hystyried yn hyfryd. Ac er mai goddrychol yw peth fel yna, ceir rhai pethau sy'n gyffredin i'r rhan fwyaf o fodau dynol wrth ystyried yr hyn yw tŷ da, ac rydym yn gwybod beth ydyn nhw, ac rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod y rhaglen yn darparu'r rhain hefyd. Rwy'n dweud yn syml iawn ein bod ni'n annog adeiladwyr ledled Cymru, yn y sector cyhoeddus ac yn y sector preifat, i adeiladu cartrefi y bydden nhw eu hunain yn falch ohonynt ac yn hapus i fyw ynddynt.  

It's good to see an increase in social housing being funded through this. I've just got a small number of questions to ask you. I wonder if the Minister could please outline how these schemes are interlinking with private sector developments, so that we can avoid creating ghettos. The statement hints at this, but it doesn't provide wider details, such as changes to planning law, for example. So, when can we have more detail on that? What lessons have been learned from the first two years of this scheme that can be applied to the future? And my only other question is: the final part of the statement implies that this will become the norm, so can the Minister please outline the road map for that? 

Mae'n galonogol gweld cynnydd mewn tai cymdeithasol yn cael ei ariannu drwy hyn. Mae gen i nifer fechan o gwestiynau i'w gofyn i chi. Tybed a wnaiff y Gweinidog amlinellu sut mae'r cynlluniau hyn yn cydblethu â datblygiadau yn y sector preifat, fel y gallwn ni osgoi creu getos. Mae'r datganiad yn awgrymu hynny, ond nid yw'n rhoi manylion ehangach, megis newidiadau i gyfraith cynllunio, er enghraifft. Felly, pryd y cawn ni fwy o fanylion am hynny? Pa wersi a ddysgwyd yn nwy flynedd gyntaf y cynllun hwn y gellir eu cymhwyso i'r dyfodol? A'r unig gwestiwn arall sydd gennyf i yw: mae rhan olaf y datganiad yn awgrymu y bydd hyn yn dod yn gwbl arferol, felly a wnaiff y Gweinidog amlinellu'r camau ar gyfer hynny?

Certainly. Going backwards on that, in terms of a road map, what we're very keen to do is make sure that the analysis over the three years, as we go forward, is fed immediately back in to both the programme and to the main stream. So, as I said earlier, where we see that something has been built, it's being lived in, it's stood that test, so it's delivered what it set out to do—so, for example, it is in fact carbon neutral, it does in fact deliver lower energy bills for people, they enjoy living there, we're getting feedback from the tenants who go in—. Some of the technology is very innovative. So, tenants in social housing that go into these programmes have been asked to volunteer and have some training on how to use your air source heat pump and so on. It's not intuitive; you have to learn to use the technology and we're getting feedback about how they found that.

Where it’s been possible to get that information quickly, and it has been on some schemes, we've fed those in, and that’s what I was saying about encouraging people to come forward to upscale what we'd already done and make sure that it did work at higher scales. And there are some great sites around that people are delighted to show you around and show you how that works. So, we're very keen to get that test-and-feedback model, and then to feed it into our social housing grant model so that when they come forward with a scheme of that sort, we are very keen to fund it through the normal mainstream funding and not through the innovation stream funding. So, that’s the first thing.

In terms of the private sector, coming up to half of the bids—23 of the 52 bids that have been successful—are private sector. So, it’s pan-sector this. What we're looking to do is develop sites of mixed tenure, because we know that single-tenure sites of any sort—all owner-occupied or all social housing or any other 'all'—don't work. We want mixed tenure estates. So, what we're doing is we're encouraging public authorities, including the Welsh Government, to utilise their land in order to facilitate those kinds of developments. 'Planning Policy Wales' in its last iteration, which my colleague Lesley Griffiths was in charge of just before we changed jobs, and the new national development framework are underpinning that as well. And we're encouraging councils in negotiating with people bringing forward private land inside the local development plan to ensure that mixed tenure as well. So, you still have the conversation about how much affordable housing might be put in by a private developer, but we're encouraging the public sector to come forward and say, 'Is there another way to look at the funding envelope for this so that we can drive a different scale of mixed tenure?'

And then the last thing is, and I can't emphasise this enough—I said it clearly in my statement—that you should not be able to tell from the outside of the house what the tenure is. So, they all look the same, everybody lives together in a mixed community, in a place and not an estate. And that cannot be emphasised enough. That’s why the NDF is important as well, because that requires the infrastructure to have been planned out in advance, so that we know where the schools and the GPs are, we know where the work is, we know where the public transport routes are, and we know that there are cycle paths and walks to school and all that sort of stuff. So, we're developing exemplar sites around Wales. I went to visit one in Newport just last week, and then we're taking other people there and saying, 'Look, this is what you can do with these kinds of funding streams', just to mainstream it.  

Siŵr iawn. Gan weithio tua'n ôl ar hynny, o ran camau, yr hyn yr ydym yn awyddus iawn i'w wneud yw sicrhau bod y dadansoddiad dros y tair blynedd, wrth inni fwrw ymlaen, yn cael ei fwydo'n ôl i'r rhaglen ac i'r brif ffrwd. Felly, fel y dywedais i'n gynharach, pan welwn ni fod rhywbeth wedi cael ei adeiladu, mae rhywun yn byw ynddo, ac mae wedi sefyll y prawf hwnnw, ac felly mae wedi cyflawni'r hyn y bwriadwyd ar ei gyfer—felly, er enghraifft, mae'n wirioneddol niwtral o ran carbon, mae'n golygu biliau ynni sy'n wirioneddol is i bobl, ac maen nhw'n mwynhau byw yno, rydym ni'n cael adborth gan y tenantiaid sy'n mynd i mewn—. Mae rhywfaint o'r dechnoleg yn arloesol iawn. Felly, gofynnwyd i denantiaid tai cymdeithasol sy'n mynd i mewn i'r rhaglenni hyn wirfoddoli a chael rhywfaint o hyfforddiant ar sut i ddefnyddio'r pwmp gwres ffynhonnell aer ac yn y blaen. Nid ddaw hyn trwy reddf; mae'n rhaid ichi ddysgu sut i ddefnyddio'r dechnoleg ac rydym ni'n cael adborth o ran y ffordd y maen nhw wedi canfod hynny.

Pan lwyddwyd i gael yr wybodaeth honno'n gyflym, ac felly y bu hi gyda rhai cynlluniau, rydym wedi bwydo'r wybodaeth honno i mewn. A dyna'r hyn yr oeddwn i'n ei ddweud am annog pobl i ddod ymlaen ar gyfer uwchraddio'r hyn y gwnaethom ni eisoes a sicrhau ei fod yn gweithio ar raddfeydd mwy. Ac mae yna rai safleoedd gwych ar hyd y lle y mae pobl yn falch iawn i'ch tywys o gwmpas a dangos ichi sut mae pethau'n gweithio. Felly, rydym ni'n awyddus iawn i gael y model prawf-ac-adborth hwnnw, ac yna ei fwydo i mewn i'n model grant tai cymdeithasol ni. Ac wrth iddyn nhw gyflwyno cynllun o'r fath, rydym ninnau'n awyddus iawn i'w ariannu drwy'r cyllid prif ffrwd arferol ac nid drwy gyllid y cynllun ffrwd arloesedd. Felly, dyna'r peth cyntaf.

O ran y sector preifat, mae bron hanner y ceisiadau—23 o'r 52 o geisiadau a fu'n llwyddiannus—yn rhai sector preifat. Felly, mae hyn ledled y sectorau i gyd. Yr hyn yr ydym ni'n golygu ei wneud yw datblygu safleoedd o ddeiliadaeth gymysg, oherwydd gwyddom fod safleoedd mewn deiliadaeth unigol o unrhyw fath—y rhai sy'n berchen-feddiannaeth yn unig neu'n dai cymdeithasol yn unig neu unrhyw 'yn unig' arall—nid ydyn nhw'n gweithio. Rydym ni'n dymuno cael stadau o ddeiliadaeth gymysg. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw annog awdurdodau cyhoeddus, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, i ddefnyddio eu tir i hwyluso'r mathau hyn o ddatblygiadau. Roedd 'Polisi Cynllunio Cymru' yn ei fersiwn ddiwethaf, yr oedd fy nghydweithwraig Lesley Griffiths yn gyfrifol amdano ychydig cyn inni newid swyddi, a'r fframwaith datblygu cenedlaethol newydd yn sail i hynny hefyd. Ac rydym yn annog cynghorau i drafod gyda phobl sy'n cyflwyno tir preifat o fewn y cynllun datblygu lleol i sicrhau bod yna ddeiliadaeth gymysg hefyd. Felly, fe gewch chi'r sgwrs o hyd o ran nifer y tai fforddiadwy y gallai datblygwr preifat eu cyflwyno, ond rydym yn annog y sector cyhoeddus i ddod gerbron a dweud, 'A oes ffordd arall o edrych ar yr amlen gyllid ar gyfer hyn fel y gallwn ni ysgogi cyfradd wahanol o ddeiliadaeth gymysg?'

Ac yna'r peth olaf yw, ac ni allaf bwysleisio hyn ddigon—fe ddywedais i'n glir yn fy natganiad—na ddylech chi allu dweud o sefyll y tu allan i dŷ beth yw ffurf y ddeiliadaeth. Felly, maen nhw i gyd yn edrych yr un fath, pawb yn byw gyda'i gilydd mewn cymuned gymysg, mewn llecyn ac nid ar ystâd. Ac ni ellir gorbwysleisio hynny. Dyna pam mae'r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol yn bwysig hefyd, oherwydd bod hynny'n gofyn am gynllunio'r seilwaith ymlaen llaw, fel ein bod yn gwybod ymhle mae'r ysgolion a'r meddygon teulu, a gwybod ymhle mae'r gwaith, gwybod ymhle mae llwybrau'r drafnidiaeth gyhoeddus, a gwybod bod yna lwybrau beicio a cherdded i'r ysgol a phopeth o'r fath. Felly, rydym yn datblygu safleoedd enghreifftiol o amgylch Cymru. Ymwelais ag un yng Nghasnewydd yr wythnos diwethaf, ac yna rydym yn mynd â phobl eraill yno a dweud wrthyn nhw, 'Edrychwch, dyma beth allwch chi ei wneud gyda'r mathau hyn o ffrydiau ariannu', er mwyn ei brif ffrydio.  

15:45

Can I very much welcome the Minister’s statement? The Minister has identified the four key challenges: not building enough houses to meet the need; the climate change emergency; an aging population; and not enough qualified building trades people. I think it’s unfortunate that we're in a part of the world today where this, which should be the key issue that we're talking about, will, almost certainly, I think, be overshadowed by other events, when this is what really does affect the lives of people and the people that I represent.

Can I say that quality is most important, and it’s important to learn the lessons of history? The Minister, like me, remembers the steel houses, the high alumina cement, the other non-traditional builds that didn't last 25 years. So, I think it is important that the quality is there so that the houses do last.

We know that the private sector will not meet housing demand. If they did, it would affect both house prices and the profits of the company, so they like to keep demand up and only meet part of it in order to maximise their profits. That’s not a criticism of them, but that is the business model that private sector building in this country uses.

We need more social housing. Does the Minister agree with me that the only way to meet demand is for councils to build more houses using local trades people at the scale of the 1950s and 1960s, which is the only time since the second world war and one of only two occasions in the whole history of this country when houses were built at the scale necessary to meet demand?

And I would also like to ask about co-operative housing. I think that there is a role for co-operative housing. We are very poor at it in this country, not just in Wales, but right across the United Kingdom, and it’s something that in many other parts of the world is the norm—parts of the world that vary from the United States of America and Canada to Sweden. So, it’s not the political will. And for anybody who watches any American tv programmes, when they talk about going to the co-op, they mean co-operative housing. And it’s unfortunate that we don't seem to have got that mentality across in this country, so what further can be done to increase the amount of co-operative housing available in Britain?

A gaf i groesawu'n fawr ddatganiad y Gweinidog? Mae'r Gweinidog wedi nodi'r pedair her allweddol: nid oes digon o adeiladu tai i ddiwallu'r angen; yr argyfwng newid hinsawdd; poblogaeth sy'n heneiddio; a dim digon o bobl wedi eu cymhwyso yn y crefftau adeiladu. Credaf ei bod yn anffodus ein bod ni mewn rhan o'r byd heddiw lle mae'r hyn yr ydym yn sôn amdano, sy'n fater allweddol, bron yn sicr yn cael ei daflu i'r cysgodion gan ddigwyddiadau eraill, er ei fod yn effeithio'n wirioneddol ar fywydau pobl a'r bobl yr wyf i'n eu cynrychioli.

A gaf i ddweud mai ansawdd yw'r peth pwysicaf, ac mae'n bwysig dysgu gwersi o hanes? Mae'r Gweinidog, fel minnau, yn cofio'r tai dur, y sment uchel alwmina, a'r adeiladau anhraddodiadol eraill nad oedden nhw'n para 25 mlynedd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod yr ansawdd yno er mwyn i'r tai barhau.

Fe wyddom na fydd y sector preifat yn ateb y galw am dai. Pe bydden nhw'n gwneud felly, byddai'n effeithio ar brisiau tai ac elw'r cwmni, felly maen nhw'n hoffi cadw'r galw yn uchel ac ateb y galw yn rhannol yn unig i wneud yr elw mwyaf posibl. Nid beirniadaeth ohonynt yw hynny, ond dyna'r model busnes y mae adeiladu sector preifat yn y wlad hon yn ei ddefnyddio.

Mae angen mwy o dai cymdeithasol arnom ni. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi mai'r unig ffordd i ateb y galw yw i gynghorau adeiladu mwy o dai gan ddefnyddio crefftwyr lleol ar raddfa'r 1950au a'r 1960au, sef yr unig gyfnod ers yr ail ryfel byd ac un o blith ond dau yn unig yn holl hanes y wlad pan gafodd tai eu hadeiladu ar y raddfa angenrheidiol i gwrdd â'r galw amdanynt?

Ac fe hoffwn i ofyn hefyd am dai cydweithredol. Rwy'n credu bod lle i dai cydweithredol. Rydym yn wan iawn yn y wlad hon, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y Deyrnas Unedig, ac mae'n rhywbeth sydd, mewn sawl rhan arall o'r byd, yn gwbl arferol—rhannau o'r byd sy'n amrywio o Unol Daleithiau America a Chanada i Sweden. Felly, nid yw hyn oherwydd diffyg ewyllys gwleidyddol. Ac i unrhyw un sy'n gwylio rhaglenni teledu Americanaidd, pan fyddan nhw'n yn siarad am fynd i'r co-op, yr hyn y maen nhw'n ei olygu yw'r gymdeithas tai cydweithredol. Ac mae'n anffodus nad ymddengys bod gennym y meddylfryd hwnnw ledled y wlad hon. Felly beth arall y gellir ei wneud i gynyddu nifer y tai cydweithredol sydd ar gael ym Mhrydain?

I completely concur with Mike Hedges's analysis of this. We absolutely do need to get councils to build again at scale and pace. We've been very clear about that. We've been working really hard with the councils across Wales to change the rules, now that the cap has been lifted on the housing revenue accounts, both with stockholding and non-stockholding authorities, to make sure that they all utilise their borrowing sufficiently to get the pace and scale that he talks of.

I grew up in one of the steel houses, as he knows. My grandmother could not believe that she had been allowed to live in a house with a fitted kitchen and a nice, big bathroom in a spacious place with cupboards to put things in and so on. And whilst the cladding didn't stand the test of time, the houses are still there, they've just been re-clad with more modern materials. We need to be able to duplicate that. But, we also need to have the kinds of mixed housing opportunities that actually existed then. We built enough social housing and people who wanted a social house could have one, and so the estate that I grew up on had people from every walk of life living together in it as a proper community. That's what we aspire to put back. We know that we can help them put back that aspiration by having mixed tenure.

I could not agree with him more about co-operative housing and mutuals. There are a number of models available and we are looking very hard at how we can support those to be developed using the various grants and loans that we have available. I don't think it's too much to admit, acting Presiding Officer, that I've had to have a lesson in financial transaction capital and its uses from the director of the Welsh Treasury, with Rebecca's help, in order to understand all of the various funding mechanisms that we can do in order to produce the kinds of co-operative models that he's talking about. So, I completely agree with that.

The last thing I want to say is, I know he wasn't able to attend, but I did attend last Friday a new development that Swansea council is doing in his constituency—he and I visited when the ground was first broken—and it's quite amazing. It has two Olympic-sized swimming pools buried in the ground to take storm run-off, so that we address the pollution of overwhelmed drains. It has vertically drilled ground source heat pumps. It's just an amazing site—absolutely amazing—and we know that people will be very happy living there, and that's one of the other big things. So, I completely agree with all of the points that he made. 

Rwy'n cytuno'n llwyr â dadansoddiad Mike Hedges yn hyn o beth. Yn bendant mae angen inni sicrhau bod cynghorau yn adeiladu unwaith eto ar raddfa fawr ac yn gyflym. Rydym  wedi bod yn glir iawn am hynny. Rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda'r cynghorau ledled Cymru i newid y rheolau, gan fod y cap wedi cael ei godi erbyn hyn ar y cyfrifon refeniw tai, gydag awdurdodau sy'n dal stoc dai a rhai nad ydyn nhw'n dal stoc dai, i sicrhau eu bod nhw i gyd yn defnyddio eu benthyciadau yn ddigonol i gyrraedd y cyflymdra a'r raddfa y sonia ef amdanyn nhw.

Cefais i fy magu yn un o'r tai dur, fel y mae ef yn gwybod. Ni allai fy mam-gu gredu ei bod hi'n cael byw mewn tŷ gyda chegin wedi'i gosod ac ystafell ymolchi fawr a braf a digon o le a chypyrddau i roi pethau ynddyn nhw ac ati. Ac er na wnaeth y cladin sefyll prawf amser, mae'r tai yno o hyd, maen nhw newydd gael eu hailorchuddio â deunyddiau mwy modern. Mae angen inni allu gwneud yr un peth. Ond, mae angen inni hefyd gael y mathau o gyfleoedd am dai cymysg a fodolai bryd hynny. Roeddem yn adeiladu digon o dai cymdeithasol ac roedd modd i bobl a oedd yn awyddus i gael tŷ cymdeithasol gael hynny. Ac felly roedd pobl o bob cefndir yn byw gyda'i gilydd fel cymuned wirioneddol ar yr ystâd y cefais i fy magu ynddi. Dyna'r hyn yr ydym ni'n dyheu am ei gael eto. Gwyddom y gallwn ni eu helpu nhw i gael y dyhead hwnnw'n ôl drwy gyfrwng deiliadaeth gymysg.

Ni allwn gytuno mwy gydag ef ynghylch tai cydweithredol a chwmnïau cydfuddiannol. Mae yna nifer o fodelau ar gael ac rydym ni'n ystyried yn fanwl iawn sut y gallwn ni gefnogi datblygiad y rhain drwy ddefnyddio'r grantiau a'r benthyciadau amrywiol sydd ar gael gennym. Nid wyf yn credu ei bod hi'n ormod i'w gyfaddef, Llywydd dros dro, y bu'n rhaid i mi gael gwers mewn cyfalaf trafodion ariannol a'r defnydd ohono gan gyfarwyddwr Trysorlys Cymru, gyda chymorth Rebecca, er mwyn deall yr holl fecanweithiau ariannu amrywiol sydd gennym ni ar gyfer cynhyrchu'r mathau o fodelau cydweithredol y mae ef yn sôn amdanyn nhw. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny.

Y peth olaf yr hoffwn ei ddweud yw hyn. Rwy'n gwybod nad oedd ef yn gallu bod yn bresennol, ond roeddwn i'n bresennol ddydd Gwener diwethaf mewn datblygiad newydd sydd gan Gyngor Abertawe yn ei etholaeth ef—roedd y ddau ohonom ni yno pan dorrwyd y dywarchen am y tro cyntaf—ac mae'n gwbl anhygoel. Mae yna ddau bwll nofio o faint Olympaidd wedi cael eu claddu yn y ddaear i grynhoi dŵr sy'n llifo drosodd pan fydd glaw trwm, fel bod modd mynd i'r afael â llygredd mewn draeniau sydd wedi eu gorlwytho. Mae yno bympiau sy'n codi gwres o'r ddaear sydd wedi'u drilio'n fertigol. Mae hwn yn safle rhyfeddol—cwbl anhygoel—ac rydym yn gwybod y bydd y trigolion yn hapus iawn yno, a dyna un o'r pethau mawr eraill. Felly, rwyf i'n cytuno'n llwyr â'r holl bwyntiau a wnaed ganddo.  

15:50

Thank you for your statement, Minister. The need to address Wales's desperate need for housing, particularly affordable housing, whilst at the same time tackling climate change, is crucial, which is why schemes such as the innovative housing programme are so important, because a lack of affordable housing impacts upon so many lives and our communities. So, I welcome this latest update on the IHP scheme.

The fact that so many low to zero-carbon homes are being built is great news. Our ability to mitigate climate change relies upon reducing the energy required to build and run a home. So, schemes such as the one in Ruthin not only help us address our climate emergency, but also help to reduce fuel poverty.

However, whilst all these schemes are welcome, they are a drop in the ocean compared with the challenges that we face. We need tens of thousands of new affordable homes. These schemes all seem to address the energy needs, but not really the scale of the housing that is needed. But, I acknowledge that we have to start somewhere. So, Minister, Cardiff University demonstrated energy positive housing with the Solcer house four or five years ago. How many of the schemes coming through the IHP scheme are building upon the findings of the Solcer house?

Modular housing has the potential to quickly address housing shortages, and with the use of innovative materials made from recycled products, they even have the potential to remove carbon from our atmosphere and use zero carbon over their occupation. Minister, does the IHP give any weight to modular housing schemes? And if not, would you consider investing in modular housing projects in future years? Modular housing is fast to install and could be key to addressing our housing crisis.

Finally, Minister, if we are to address homelessness, we have to build housing for the homeless. Have any schemes come forward that address the particular needs of our ex-service personnel, who are a large percentage of those who end up rough-sleeping? Thank you very much.

Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae'n hollbwysig ymdrin â'r angen dirfawr yng Nghymru am dai, yn enwedig tai fforddiadwy, ac ar yr un pryd fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd, a dyna pam mae cynlluniau fel y rhaglen tai arloesol mor bwysig. Mae diffyg tai'n effeithio ar lawer iawn o fywydau ac ar ein cymunedau ni. Felly, rwy'n croesawu'r diweddariad hwn ar gynllun y Rhaglen tai arloesol.

Mae'r ffaith bod cymaint o gartrefi di-garbon neu garbon isel yn cael eu hadeiladu yn newyddion ardderchog. Mae ein gallu ni i liniaru'r newid yn yr hinsawdd yn dibynnu ar leihau'r ynni sy'n cael ei ddefnyddio i adeiladu cartrefi a chadw aelwyd. Felly, mae cynlluniau fel yr un yn Rhuthun nid yn unig yn ein helpu ni i fynd i'r afael ag argyfwng ein hinsawdd, ond mae hefyd yn helpu i leihau tlodi tanwydd.

Fodd bynnag, er bod yr holl gynlluniau hyn i'w croesawu, mân lwch y cloriannau ydyn nhw o'u cymharu â'r heriau sy'n ein hwynebu ni. Mae angen degau o filoedd o gartrefi fforddiadwy newydd arnom. Mae'n ymddangos bod y cynlluniau hyn i gyd yn mynd i'r afael ag anghenion o ran ynni, ond nid mewn gwirionedd o ran nifer y tai sydd eu hangen. Ond, rwy'n cydnabod bod yn rhaid i ni ddechrau yn rhywle. Felly, Gweinidog, fe ddangosodd Prifysgol Caerdydd beth oedd tai positif o ran ynni gyda thŷ Solcer bedair neu bum mlynedd yn ôl. Faint o'r cynlluniau sy'n mynd drwy gynllun y Rhaglen tai arloesol sy'n adeiladu ar ganfyddiadau Tŷ Solcer?

Mae gan dai modiwlaidd y potensial i fynd i'r afael â phrinder tai yn gyflym. Trwy ddefnyddio deunyddiau arloesol a wnaed o gynhyrchion wedi eu hailgylchu, mae ganddyn nhw'r potensial hyd yn oed i dynnu carbon o'n hatmosffer a defnyddio dim carbon tra bydd rhywun yn byw ynddyn nhw. Gweinidog, a yw'r Rhaglen tai arloesol yn rhoi unrhyw bwys ar gynlluniau tai modiwlaidd? Ac os na, a fyddech chi'n ystyried buddsoddi mewn prosiectau tai modiwlar yn y blynyddoedd i ddod? Mae modd codi tai modiwlar yn gyflym ac fe allai hynny fod yn allweddol i fynd i'r afael â'n hargyfwng tai.

Yn olaf, Gweinidog, os ydym am fynd i'r afael â digartrefedd, mae'n rhaid inni adeiladu tai i'r digartref. A oes unrhyw gynlluniau wedi cael eu cyflwyno sy'n ymdrin ag anghenion penodol cyn-aelodau o'r lluoedd arfog, sy'n ganran fawr o'r rhai sy'n eu cael eu hunain yn cysgu ar y stryd? Diolch yn fawr iawn.

15:55

Well, just dealing with a few of those things there, building on previous learning is absolutely built into it. And so understanding what has been built in the past, how that worked, why it worked and whether it's scalable is a really big thing, but whether it's scalable is one of the big things as well. So it's all very well to build one house, but whether you can build 400 of them simultaneously is a big issue for the programme. And as I said in the statement, we're just in the process of scaling up some of the things that we do know worked. 

The recycling issue is a huge issue as well. Most of these houses are modular, actually. Almost all of the schemes use Welsh timber in one way or another, and we're very keen on short supply chains so that we reduce the carbon footprint of the entire build, as I said in the statement. We're also very keen to make sure that any construction waste is kept to a minimum and is reused or recycled as appropriate, and that we're not causing inadvertent problems as a result of this. And then, once we understand that, we can scale it up again to make sure that that happens. 

The whole issue with skills, which I discussed with David Melding, is about skills transfer, so that we skill up the people of the future. And some of the schemes are using the people who will eventually be their tenants in order to build them. So, actually, effectively building their own homes. In particular, there's a great scheme on Anglesey, actually, that I was really pleased to see which is utilising that. They're really exciting, but you're absolutely right about the scale. We need to build around 4,000 houses a year in order to address the issue of people in temporary accommodation.

The issue around homelessness isn't about just the sharp end at rough-sleeping, it's about the people sliding into homelessness as well. So that's why we need to build 4,000 social homes a year, in order to prevent that cycle. So it's a big ask, but this year we've built very nearly 1,000 and last year we only had a few hundred. So we're ramping it up very quickly. We're going as fast as it's possible to go, making sure that we're building the right thing for the right people. And although you can call any particular group of people a group, each of them will be individual, each of them will have different requirements. We need to build the variety of housing and mixed tenures that address all of those needs. 

Wel, gan ymdrin ag ychydig o'r materion dan sylw, mae adeiladu ar yr hyn a ddysgwyd yn flaenorol yn rhan bendant o hyn. Ac felly mae deall yr hyn a adeiladwyd yn y gorffennol, sut a pham oedd hynny'n gweithio, ac a yw hynny'n raddadwy yn bwysig iawn hefyd. Felly er mai da o beth yw adeiladu un tŷ, mae gallu adeiladu 400 ohonyn nhw ar yr un pryd yn fater pwysig iawn i'r rhaglen. Ac fel y dywedais yn y datganiad, rydym wrthi'n uwchraddio rhai o'r pethau yr ydym ni'n gwybod eu bod nhw wedi gweithio.

Mae ailgylchu yn fater o bwys mawr hefyd. Mae'r rhan fwyaf o'r tai hyn yn fodiwlar, mewn gwirionedd. Mae bron pob un o'r cynlluniau yn defnyddio pren o Gymru mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, ac rydym yn awyddus iawn i gael cadwyni cyflenwi byr fel ein bod yn lleihau ôl troed carbon yr adeilad yn ei gyfanrwydd, fel y dywedais i yn y datganiad. Rydym hefyd yn awyddus iawn i sicrhau bod yna gyn lleied â phosibl o wastraff adeiladu ac y caiff hwnnw ei ailddefnyddio a'i ailgylchu fel y bo'n briodol, ac nad ydym ni'n achosi problemau anfwriadol o ganlyniad i hynny. Ac yna, pan fyddwn ni wedi deall hynny, gallwn ei raddio eto i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd.

Mae'r holl broblem gyda sgiliau, a drafodais i gyda David Melding, yn ymwneud â throsglwyddo sgiliau, ein bod yn uwchsgilio pobl y dyfodol. Ac mae rhai o'r cynlluniau yn defnyddio'r bobl a fydd, yn y pen draw, yn denantiaid y tai i'w hadeiladu nhw. Felly, mewn gwirionedd, maen nhw'n adeiladu eu cartrefi eu hunain i bob pwrpas. Yn wir, mae cynllun ardderchog ar Ynys Môn yr oeddwn i'n falch iawn o'i weld yn gweithio fel hynny. Mae'r pethau hyn yn gyffrous iawn, ond rydych chi'n hollol iawn o ran y raddfa. Mae angen  adeiladu tua 4,000 o dai bob blwyddyn i fynd i'r afael â'r broblem o bobl mewn llety dros dro.

Nid yw problem digartrefedd yn ymwneud yn unig â'r pegwn eithaf o fod yn cysgu ar y stryd, mae'n ymwneud hefyd â'r bobl hynny sy'n llithro i ddigartrefedd. Felly dyna pam mae angen  adeiladu 4,000 o gartrefi cymdeithasol y flwyddyn, er mwyn atal y cylch hwnnw. Felly mae'n hi'n dasg drom, ond rydym wedi adeiladu bron 1,000 y flwyddyn hon a dim ond ychydig gannoedd oedd gennym ni yn y flwyddyn flaenorol. Felly rydym yn codi stêm yn gyflym iawn. Rydym yn mynd cyn gynted ag y gallwn ni, gan sicrhau ein bod ni'n adeiladu'r hyn sy'n briodol ar gyfer y bobl briodol. Ac er y gallwch alw unrhyw grŵp arbennig o bobl yn grŵp, fe fydd pob un ohonyn nhw'n unigolion, ac fe fydd gan bob un ohonyn nhw wahanol ofynion. Mae angen adeiladu'r amrywiaeth o dai a deiliadaethau cymysg a fydd yn mynd i'r afael â'r holl anghenion hynny.  

Can I also welcome your statement, Minister? As you will probably be aware, last week, I welcomed the First Minister to the constituency and we visited one of those forward-thinking organisations that you referred to in your statement, Merthyr Valleys Homes. They were the first tenant and employee mutual in Wales and, as you know, one of the largest in the UK. It's a great example of social enterprise delivering significant benefits to the community, including, of course, the development of the Taf Fechan co-operative housing unit in Gellideg. 

Merthyr Valleys Homes explained to us the potential of modular methods of construction—and we've heard much about that this afternoon—both in renewing their stock and in providing new units to help housing needs. And they've already used the modular homes that we've talked about to provide low-cost affordable housing solutions. And I think, next week, you're coming up to meet them to look at their modular container homes, and I shall look forward to that. Incidentally, I think it's also worth saying at this point that they're taking on apprentices as well. So they're also developing local skills in the area.

So, Minister, I'm working on the assumption that you'll be looking at the experience and the innovation of organisations like Merthyr Valleys Homes and the type of innovative work that they've been involved in, and supporting that specific need across our Valleys communities will be part of your housing strategy and will sit within the housing strategy for the Valleys taskforce as well, so that we don't see this sitting separately from the work that the Valleys taskforce is doing. And in particular that it would look to help address the most difficult but common housing need, which is that of single units of housing. Both the housing associations in my constituency tell me that that in itself is the biggest challenge that they have in meeting housing need. So the question, really, is just about how all of that will fit together and deliver those particular objectives.

A gaf innau hefyd groesawu eich datganiad chi, Gweinidog? Fel y gwyddoch, mae'n debyg, yr wythnos diwethaf, fe groesewais i'r Prif Weinidog i'r etholaeth ac fe aethom ni i ymweld ag un o'r sefydliadau blaengar hynny yr oeddech chi'n cyfeirio atynt yn eich datganiad, sef Cartrefi Cymoedd Merthyr. Y nhw oedd y tenantiaid a'r gweithwyr cydfuddiannol cyntaf yng Nghymru ac, fel y gwyddoch, dyma un o'r rhai mwyaf yn y DU. Mae hon yn enghraifft ragorol o fenter gymdeithasol yn dod â buddiannau sylweddol i'r gymuned, gan gynnwys, wrth gwrs, ddatblygiad uned tai cydweithredol Taf Fechan yng Ngellideg.

Eglurodd Cartrefi Cymoedd Merthyr botensial dulliau modiwlaidd o adeiladu i ni—a chlywsom lawer am hynny'r prynhawn yma—o ran adnewyddu eu stoc nhw ac o ran darparu unedau newydd i gynorthwyo gydag anghenion tai. Ac maen nhw eisoes wedi defnyddio'r cartrefi modiwlar yr ydym wedi siarad amdanynt i gynnig datrysiadau o ran tai fforddiadwy a chost isel. Ac rwy'n credu, yr wythnos nesaf, eich bod chi am ddod i'r cyfarfod i edrych ar eu cartrefi cynhwysydd modiwlar nhw, ac fe fyddaf i'n edrych ymlaen at hynny. Gyda llaw, credaf ei bod yn werth dweud hefyd ar y pwynt hwn eu bod nhw'n derbyn prentisiaid hefyd. Felly maen nhw'n datblygu sgiliau lleol yn yr ardal.

Felly, Gweinidog, rwy'n gweithio ar y dybiaeth y byddwch chi'n edrych ar brofiad ac arloesedd sefydliadau fel Cartrefi Cymoedd Merthyr a'r math o waith arloesol y maen nhw wedi bod yn rhan ohono. Bydd cefnogi'r angen penodol hwnnw ar hyd a lled ein cymunedau ni yn y cymoedd yn rhan o'ch strategaeth dai ac fe fydd â'i le hefyd o fewn y strategaeth dai ar gyfer Tasglu'r Cymoedd, fel nad ydym yn ystyried hyn yn rhywbeth ar wahân i'r gwaith y mae Tasglu'r Cymoedd yn ei wneud. Ac fe fyddai'n benodol yn ceisio helpu i fynd i'r afael â'r angen mwyaf dyrys ond mwyaf cyffredin am dai, sef unedau tai unigol. Mae'r ddwy gymdeithas dai yn fy etholaeth i yn dweud wrthyf mai hynny ynddo'i hun yw'r her fwyaf sydd ganddyn nhw o ran diwallu'r angen am dai. Felly, y cwestiwn mewn gwirionedd yw sut y bydd hynny i gyd yn cyd-fynd â'i gilydd ac yn cyflawni'r amcanion penodol hynny.

Yes, she's absolutely right, Merthyr Valleys Homes have done some sterling work in a range of innovative ways and it just demonstrates that the innovative housing programme is not the only innovation that we're looking at, because they've done a lot of that with mainstream social housing grant and so on. So lots of things are possible. Dawn Bowden's absolutely right, what we're looking to have is a strategy overall that sucks in the innovation and spreads it out as fast as we can go. So, a lot of the skills transfer that you talked about there, getting people to take an interest in the houses that they're building, because they might be living in them themselves—the tenant voice in all of that is really important. They've done some really interesting work around mutuals and co-operatives and so on, which I'm really interested in exploring further with them. But it's just a demonstration that the IHP programme is just one part of the innovative nature of the way that we're approaching our housing strategy, because we need to build every sort of home for every sort of tenure, at pace and scale, if we're to address the needs that we know our population has.

I was delighted in my statement to announce one of the innovative housing programmes, which is around a modular house building programme that allows you to add a bedroom, because we do have a big need for one-bedroomed homes—that's absolutely right, and we need to build those at pace and scale—but people's circumstances change. They may not stay single forever, they may need care, they may need family or friends to visit and so on, so a one-bedroomed house for a single person is not necessarily what people are looking for.

So, trying to build the houses that allow people to have the lifestyle that they want, to have a friend to stay, to have a carer, grandchild or putative future partner move in—we want people to be able to have a lifetime home. These kinds of modular houses that allow you to add a bedroom or a different module on it are excellent, and we need to look to them for the future.

Ie, mae hi'n hollol gywir, mae Cartrefi Cymoedd Merthyr wedi gwneud gwaith rhagorol mewn amryw o ffyrdd arloesol ac mae hynny'n dangos yn eglur nad y Rhaglen dai arloesol yw'r unig beth arloesol yr ydym ni'n ei ystyried, oherwydd maent wedi gwneud llawer o'r hyn a wnaethon nhw gyda grant tai cymdeithasol prif ffrwd ac yn y blaen. Felly mae llawer o bethau yn bosibl. Mae Dawn Bowden yn llygad ei lle, yr hyn yr ydym ni'n ystyried ei chael yw strategaeth gyffredinol sy'n amsugno'r arloesedd ac yn ei gwasgaru mor gyflym ag y gallwn ni. Gan hynny, mae llawer o'r trosglwyddo sgiliau yr ydych chi newydd sôn amdano, gan gael pobl i gymryd diddordeb yn y tai y maen nhw'n eu hadeiladu, oherwydd y gallen nhw eu hunain fod yn byw ynddyn nhw—mae llais y deiliad yn hynny i gyd yn bwysig iawn. Maen nhw wedi gwneud gwaith diddorol iawn yn ymwneud â chwmnïau cydfuddiannol a chydweithredol ac yn y blaen, ac mae gennyf ddiddordeb ymchwilio i hyn gyda nhw. Ond dyna ddangos mai dim ond un rhan o natur arloesol y ffordd yr ydym ni'n mynd i'r afael â'n strategaeth dai ni yw'r Rhaglen tai arloesol. Mae angen adeiladu pob math o gartrefi ar gyfer pob math o ddeiliadaeth, yn gyflym ac ar raddfa fawr, os ydym yn bwriadu ateb yr anghenion y gwyddom sydd gan ein poblogaeth ni.

Roeddwn i'n falch tu hwnt i gyhoeddi yn fy natganiad un o'r rhaglenni tai arloesol, sy'n ymwneud â rhaglen adeiladu tai modiwlar sy'n caniatáu ichi ychwanegu ystafell wely. Mae angen mawr am gartrefi un ystafell wely—mae hynny'n hollol wir, ac mae angen adeiladu'r rhain ar frys ac ar raddfa fawr—ond mae amgylchiadau pobl yn newid. Efallai na fyddan nhw'n aros yn sengl am byth, ac efallai y bydd angen gofal arnyn nhw, efallai y bydd angen teulu neu ffrindiau arnyn nhw i ymweld ac ati. Felly nid tŷ un ystafell wely ar gyfer unigolyn ar ei ben ei hun o reidrwydd yw'r hyn y mae pobl yn chwilio amdano.

Felly, mae ceisio adeiladu tai sy'n caniatáu i bobl allu byw yn y ffordd sy'n ddymunol iddyn nhw, a chael ffrind yn aros, a chael gofalwr, ŵyr neu wyres neu bartner y dyfodol o bosibl yn symud i mewn—rydym ni'n dymuno gweld cartrefi i bobl am eu hoes. Mae'r mathau hyn o dai modwlar sy'n caniatáu ichi ychwanegu ystafell wely neu fodiwl arall iddo yn ardderchog, ac mae angen eu hystyried nhw i'r dyfodol.

16:00

Diolch, Chair. Minister, you've just mentioned the scheme that involves being able to add a bedroom. I think that that's the scheme in Chepstow, from my memory of your statement. I was delighted to see that that's been included—Monmouthshire Housing Association, I believe, will be receiving funding to build 17 homes in Chepstow.

The ability to add a bedroom, or other examples of Monmouthshire housing where the houses are futureproofed so that you can add lifts as well so that people can stay in the homes as they get older—I think that's a really important aspect of modern home delivery of the type that Monmouthshire housing is getting quite a reputation for. So, I wonder what you're doing to make sure that that kind of practice is embedded in the strategies of housing associations across Wales, so that we do see this futureproofing, because I think, over time, it makes schemes a lot more efficient if people can stay in those homes that they love—if they can have an extra bedroom, can have a lift, can have adaptations. I think that's the way to go, so I'd like to see that rolled out across all housing schemes across Wales, if possible.

Diolch, Cadeirydd. Gweinidog, rydych chi newydd sôn am y cynllun sy'n golygu y gellir ychwanegu ystafell wely. Credaf mai dyna'r cynllun yng Nghas-gwent, o'm cof i o'ch datganiad. Roeddwn i wrth fy modd o weld bod hynny wedi'i gynnwys—credaf y bydd Cymdeithas Tai Sir Fynwy yn cael cyllid i adeiladu 17 o gartrefi yng Nghas-gwent.

Mae gallu ychwanegu ystafell wely, neu enghreifftiau eraill o'r hyn y mae Cymdeithas Tai Sir Fynwy yn ei wneud lle caiff tai eu diogelu ar gyfer y dyfodol fel y gallwch chi ychwanegu lifftiau hefyd fel y gall pobl aros yn y cartrefi wrth iddyn nhw heneiddio—rwy'n credu bod hynny'n agwedd bwysig iawn ar ddarparu cartrefi modern o'r math y mae Cymdeithas Tai Sir Fynwy yn cael cryn enw amdanynt. Felly, tybed beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod y math hwnnw o arfer yn rhan annatod o strategaethau cymdeithasau tai ledled Cymru, fel ein bod yn gweld y paratoi hwn ar gyfer y dyfodol, oherwydd credaf, dros amser, ei fod yn gwneud cynlluniau'n llawer mwy effeithlon os gall pobl aros yn y cartrefi hynny y maen nhw'n eu caru—os ydyn nhw'n gallu cael ystafell wely ychwanegol, yn gallu cael lifft, yn gallu addasu. Rwy'n credu mai dyna'r ffordd ymlaen, felly hoffwn weld hynny'n rhan o'r holl gynlluniau tai ledled Cymru, os oes modd.

Yes, I couldn't agree more. One of the reasons it's in the programme is because we want to test out the concept and make sure that it works, but, actually, I visited a similar scheme with Huw Irranca-Davies in his constituency recently, where we were shown a modular home that you could add another bedroom to, or, indeed, actually pick the whole thing up and put it down somewhere else, if you needed to do that. I spent a fair amount of my childhood in Canada, where it's quite common to see a house going along the road, being moved from one place to the other, because they're all modular. So, we really need to learn from existing techniques for that, but, actually, really modern things as well, around energy efficiency and so on. I can't vouch for the home in Canada, 60 years ago, when I was a child, being the energy efficient thing that we want today, although, you know, Canada's not renowned for its temperate weather, so they clearly stood the test of that. But there are lots of things that we can do here, and this is about making sure that we have what's called a home for life, so that as your circumstances change throughout your life, you're able to stay in the home that you love and in the community that you're part of, and we need to facilitate that where at all possible.

Ie, rwy'n cydweld gant y cant. Un o'r rhesymau y mae yn y rhaglen yw oherwydd bod arnom ni eisiau rhoi prawf ar y cysyniad a sicrhau ei fod yn gweithio, ond, mewn gwirionedd, ymwelais â chynllun tebyg gyda Huw Irranca-Davies yn ei etholaeth yn ddiweddar, lle y dangoswyd inni gartref modiwlaidd y gallech chi ychwanegu ystafell wely arall ato, neu, yn wir, mewn gwirionedd, godi'r holl beth a'i roi i lawr yn rhywle arall, pe bai angen i chi wneud hynny. Treuliais gryn dipyn o'm plentyndod yng Nghanada, lle mae'n eithaf cyffredin gweld tŷ'n mynd ar hyd y ffordd, yn cael ei symud o un lle i'r llall, oherwydd eu bod i gyd yn fodiwlaidd. Felly, mae gwir angen inni ddysgu o dechnegau sy'n bodoli eisoes yn hynny o beth, ond, mewn gwirionedd, ynghylch pethau modern iawn hefyd, o ran effeithlonrwydd ynni ac ati. Ni allaf dystio fod y cartref yng Nghanada, 60 mlynedd ôl, pan oeddwn yn blentyn, mor ynni effeithlon â'r hyn yr hoffem ni ei gael heddiw, er, wyddoch chi, nid yw Canada yn enwog am ei thywydd tymherus, felly fe wnaethon nhw yn amlwg ddod trwy'r prawf hwnnw. Ond mae llawer o bethau y gallwn ni eu gwneud yn hyn o beth, ac mae a wnelo hyn â gwneud yn siŵr bod gennym ni'r hyn sy'n cael ei alw'n gartref am oes, fel, wrth i'ch amgylchiadau newid drwy gydol eich oes, y gallwch chi aros yn y cartref yr ydych chi'n ei garu ac yn y gymuned yr ydych chi'n rhan ohoni, ac mae angen inni hwyluso hynny lle bo'n bosib.

4. Datganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth: Rheilffordd i Gymru
4. Statement by the Minister for Economy and Transport: A Railway for Wales

We're going to move on now to item 4: a statement by the Minister for Economy and Transport—a railway for Wales. I call on the Minister for Economy and Transport, Ken Skates. 

Rydym ni'n mynd i symud ymlaen nawr at eitem 4: datganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth—rheilffordd i Gymru. Galwaf ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.

Thank you. I'd like to thank you for the opportunity to update the Assembly on the UK Government Williams rail review, to reiterate our expectations for devolution and also explain our vision for the railway in Wales that will meet the needs of future generations, which I am also publishing today. Our vision describes the benefits that full rail devolution will bring, explains what we would do differently with an appropriate devolution settlement, and presents an alternative future for the railway in Wales.

Since the launch of the Williams rail review, following the clear and critical failings of the current railway delivery model, we have consistently set out our expectations that the review should contain a number of changes. One, it should enable Wales to own, to manage and to develop our own infrastructure; two, give us greater flexibility to operate high-quality, frequent cross-border services to more destinations; to also allow us to select from a range of service and infrastructure delivery models, with a greater role for the public sector; and to ensure that organisations responsible for delivering passenger services and rail infrastructure in Wales—including train operators, Network Rail and the Office of Rail and Road—are properly accountable to the Welsh Government.

Diolch. Hoffwn ddiolch am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am adolygiad Williams Llywodraeth y DU ynghylch rheilffyrdd, i ailddatgan ein disgwyliadau o ran datganoli a hefyd i egluro ein gweledigaeth ar gyfer y rheilffyrdd yng Nghymru a fydd yn diwallu anghenion cenedlaethau'r dyfodol, yr wyf i hefyd yn ei chyhoeddi heddiw. Mae ein gweledigaeth yn disgrifio'r manteision y bydd datganoli'r rheilffyrdd yn llawn yn eu cynnig, yn esbonio beth y byddem yn ei wneud yn wahanol gyda setliad datganoli priodol, ac yn cyflwyno dyfodol amgen i'r rheilffyrdd yng Nghymru.

Ers lansio adolygiad rheilffordd Williams, yn dilyn methiannau clir a dybryd y model presennol o ddarpariaeth rheilffyrdd, rydym ni wedi amlinellu'n gyson ein disgwyliadau y dylai'r adolygiad gynnwys nifer o newidiadau. Un, dylai alluogi Cymru i fod yn berchen ar, rheoli a datblygu ein seilwaith ein hunain; dau, rhoi mwy o hyblygrwydd inni weithredu gwasanaethau o ansawdd uchel, rheolaidd ar draws y ffin, i fwy o gyrchfannau; i'n galluogi ni hefyd i ddewis o amrywiaeth o fodelau darparu gwasanaethau a seilwaith, gyda mwy o ran i'r sector cyhoeddus; a sicrhau bod y sefydliadau sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau i deithwyr a'r seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru—gan gynnwys cwmnïau trenau, Network Rail a'r Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd—yn atebol mewn modd priodol i Lywodraeth Cymru.

Since the Assembly voted overwhelmingly to support the Welsh Government’s position, we have submitted our final response to the UK Government’s review. This explained how, with these new powers and responsibilities, we would develop our railway in Wales to meet our own needs and objectives, and deliver our obligations under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

The new Wales and borders franchise has allowed the Welsh Government, through Transport for Wales, to develop an innovative approach that will see transformational changes for passengers delivered right across the Wales and borders area. Through devolution, we created an organisation that oversaw a procurement process that put our own objectives at its heart, developed skills and expertise in Wales, and delivered a model to maximise wider benefits. This would simply not have been possible through a UK Government-led process.

The transfer and transformation of the core Valleys lines to the Welsh Government demonstrates how decentralisation and devolution can develop innovative bespoke solutions to delivering an integrated transport network.

The ability to dedicate time and focus effort on delivering outcomes that meet local needs and broader objectives has resulted in wider benefits in terms of attracting employment, developing local expertise, delivering community benefits, and promoting our culture and language. For example, 22 Transport for Wales ambassadors will work with communities to remove real and perceived barriers to transport, to encourage the use of public transport and active travel and to turn train stations into vibrant community hubs.

But we need to go further, to take on greater responsibility and powers to transform the railway across Wales, to deliver infrastructure and services that meet the needs of future generations, and to improve accessibility and accountability to local communities, to ensure that they have the high-quality railway that they deserve. Evidently, the ability to meet diverse local needs can only be achieved through devolution settlements where decision-making processes are informed by community, regional and national priorities.

We recognise that it may be beneficial for some functions, such as safety standards, cross-border timetables and rail freight access, to remain managed centrally at a Great Britain level. However, this system must recognise the diversity of a UK devolution settlement and be subject to appropriate governance, transparency and representation from national Governments and authorities with devolved powers.

We are already in a strong position to meet these challenges. In Transport for Wales, we already have the structures, the expertise and the processes in place to take on these new responsibilities and powers. Cross-border issues were collectively and comprehensively addressed by the Welsh and UK Governments when responsibility for the Wales and borders franchise was transferred. And today we publish our vision for our railway that aligns with our wider social, economic and environmental objectives, our transport priorities, and our commitment to future generations

We therefore have a template for delivering the remaining elements of devolution, we have unprecedented cross-party support, and we have an ambitious and deliverable vision that will reverse the decades of underinvestment in our railway. We are approaching a critical juncture in the evolution of the railways in Great Britain, and in particular the opportunity to develop a network that better meets the needs of the people in Wales that use it, and the communities that rely on it.

I'm also today setting out the Welsh Government’s principles for future public transport connectivity that will offer a step change in frequencies, integration and journey times. Only with the appropriate devolution and funding settlement can these be delivered through a programme developed in Wales.

Now, I welcome the positive engagement that the Welsh Government has had with Keith Williams and his team, who have shown a strong interest in our approach in Wales to procuring the franchise, the integration of track and train, and the challenges that we face under the current devolution settlement. I have every reason to believe that our case has been heard, and that further devolution to the Welsh Government will be recommended. I now expect the UK Government to reflect our requirements, meet our expectations, and set a clear pathway, timeline and programme for full devolution of our railways. I expect the UK Government to meet their commitment to publish a White Paper this autumn, and we stand ready to work with them on its implementation.

Our railway is fundamental to an effective and efficient transport network and should be one of our most socially and economically valuable assets. It has the potential to make a significant contribution in Wales to people’s lives, our communities, the environment and to our economy. Its continued development and expansion will contribute to our ambition to develop a stronger, more inclusive and more equitable economy, and to deliver prosperity for all by connecting people, communities and business to jobs, services and markets.

Ers i'r Cynulliad bleidleisio o fwyafrif llethol i gefnogi safbwynt Llywodraeth Cymru, rydym ni wedi cyflwyno ein hymateb terfynol i adolygiad Llywodraeth y DU. Roedd hyn yn egluro sut y byddem ni, gyda'r pwerau a'r cyfrifoldebau newydd hyn, yn datblygu ein rheilffyrdd yng Nghymru i ddiwallu ein hanghenion a'n hamcanion ein hunain, ac yn cyflawni ein rhwymedigaethau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Mae masnachfraint newydd Cymru a'r Gororau wedi caniatáu i Lywodraeth Cymru, drwy Trafnidiaeth Cymru, ddatblygu dull arloesol o weithredu a fydd yn sicrhau newidiadau sylweddol i deithwyr ledled ardal Cymru a'r Gororau. Drwy ddatganoli, fe wnaethom ni greu sefydliad a oedd yn goruchwylio proses gaffael a oedd yn rhoi ein hamcanion ein hunain yn ganolog iddi, yn datblygu sgiliau ac arbenigedd yng Nghymru, ac yn darparu model i sicrhau'r manteision ehangach mwyaf posib. Yn syml iawn, ni fyddai hyn wedi bod yn bosib pe bai Lywodraeth y DU wrth y llyw.

Mae'r broses o drosglwyddo a thrawsnewid llinellau craidd y Cymoedd i Lywodraeth Cymru yn dangos sut y gall datganoli grym a gwasanaethau ddatblygu atebion pwrpasol arloesol i ddarparu rhwydwaith trafnidiaeth integredig.

Mae'r gallu i neilltuo amser ac ymdrechu'n benodol i gyflawni canlyniadau sy'n diwallu anghenion lleol ac amcanion ehangach wedi arwain at fanteision ehangach o ran denu cyflogaeth, datblygu arbenigedd lleol, sicrhau manteision cymunedol, a hyrwyddo ein diwylliant ac iaith. Er enghraifft, bydd 22 o lysgenhadon Trafnidiaeth Cymru yn gweithio gyda chymunedau i gael gwared ar yr agweddau gwirioneddol a thybiedig hynny sy'n rhwystro pobl rhag defnyddio trafnidiaeth, i annog y defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol ac i droi gorsafoedd trenau yn ganolfannau cymunedol bywiog.

Ond mae angen inni fynd ymhellach, i ymgymryd â mwy o gyfrifoldeb a phwerau i weddnewid y rheilffordd ledled Cymru, i ddarparu seilwaith a gwasanaethau sy'n diwallu anghenion cenedlaethau'r dyfodol, ac i wella hygyrchedd ac atebolrwydd i gymunedau lleol, er mwyn sicrhau bod ganddyn nhw'r rheilffordd o safon uchel y maen nhw'n ei haeddu. Yn amlwg, dim ond drwy setliadau datganoli lle mae prosesau gwneud penderfyniadau yn seiliedig ar flaenoriaethau cymunedol, rhanbarthol a chenedlaethol y gellir diwallu anghenion lleol amrywiol.

Rydym ni'n cydnabod y gallai hi fod yn fuddiol fod rhai swyddogaethau, fel safonau diogelwch, amserlenni trawsffiniol a'r gallu i gludo nwyddau ar y rheilffyrdd, yn parhau i gael eu rheoli'n ganolog ar lefel Prydain Fawr. Fodd bynnag, mae'n rhaid i'r system hon gydnabod amrywiaeth setliad datganoli yn y DU a bod yn seiliedig ar lywodraethu, tryloywder a chynrychiolaeth briodol o du'r Llywodraethau cenedlaethol ac awdurdodau sydd â phwerau datganoledig.

Rydym ni eisoes mewn sefyllfa gref i ymateb i'r heriau hyn. Yn Nhrafnidiaeth Cymru, mae gennym ni eisoes y strwythurau, yr arbenigedd a'r prosesau ar waith i ymgymryd â'r cyfrifoldebau a'r pwerau newydd hyn. Cafodd materion trawsffiniol eu datrys ar y cyd ac mewn ffordd gynhwysfawr gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU pan drosglwyddwyd cyfrifoldeb am fasnachfraint Cymru a'r Gororau. A heddiw cyhoeddwn ein gweledigaeth ar gyfer ein rheilffyrdd sy'n cyd-fynd â'n hamcanion cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol ehangach, ein blaenoriaethau trafnidiaeth, a'n hymrwymiad i genedlaethau'r dyfodol.

Mae gennym ni batrymlun felly ar gyfer cyflawni'r elfennau sy'n weddill o ddatganoli, mae gennym ni gefnogaeth drawsbleidiol fel na welwyd o'r blaen, ac mae gennym ni weledigaeth uchelgeisiol a chyraeddadwy a fydd yn gwrthdroi'r degawdau o danfuddsoddi yn ein rheilffordd. Rydym ni'n agosáu at gyfnod tyngedfennol o ran esblygiad y rheilffyrdd ym Mhrydain Fawr, ac yn enwedig y cyfle i ddatblygu rhwydwaith sy'n diwallu'n well anghenion y bobl yng Nghymru sy'n ei ddefnyddio, a'r cymunedau sy'n dibynnu arno.

Rwyf hefyd heddiw yn amlinellu egwyddorion Llywodraeth Cymru ar gyfer cysylltedd trafnidiaeth gyhoeddus yn y dyfodol a fydd yn cynnig newid sylweddol o ran amlder, integreiddiad ac amserau teithiau. Dim ond gyda'r setliad datganoli a chyllido priodol y gellir cyflawni'r rhain drwy raglen a ddatblygwyd yng Nghymru.

Nawr, rwy'n croesawu'r trafod cadarnhaol a fu rhwng Llywodraeth Cymru a Keith Williams a'i dîm, sydd wedi dangos diddordeb mawr o ran sut yr aethom ni ati yng Nghymru i gaffael y fasnachfraint, integreiddio'r traciau a'r trenau, a'n hymagwedd tuag at yr heriau sy'n ein hwynebu o dan y setliad datganoli presennol. Mae gennyf bob rheswm i gredu bod ein hachos wedi cael gwrandawiad, ac y caiff rhagor o ddatganoli i Lywodraeth Cymru ei argymell. Rwyf bellach yn disgwyl i Lywodraeth y DU ystyried ein gofynion, bodloni ein disgwyliadau, a phennu trefn, amserlen a rhaglen glir ar gyfer datganoli ein rheilffyrdd yn llawn. Disgwyliaf i Lywodraeth y DU gyflawni ei hymrwymiad i gyhoeddi Papur Gwyn yr hydref hwn, ac rydym ni'n barod i weithio gyda nhw i'w weithredu.

Mae ein rheilffordd yn hanfodol i rwydwaith trafnidiaeth effeithiol ac effeithlon a dylai fod yn un o'n hasedau mwyaf gwerthfawr yn gymdeithasol ac yn economaidd. Mae ganddi'r potensial i wneud cyfraniad sylweddol yng Nghymru at fywydau pobl, ein cymunedau, yr amgylchedd a'n heconomi. Bydd ei datblygu a'i hehangu yn barhaus yn cyfrannu at ein huchelgais i ddatblygu economi gryfach, fwy cynhwysol a thecach, ac i sicrhau ffyniant i bawb drwy gysylltu pobl, cymunedau a busnesau â swyddi, gwasanaethau a marchnadoedd.

16:10

I've got nine people wanting to speak, and the first one will be Russell George.

Mae gen i naw o bobl sy'n dymuno siarad, a'r un cyntaf fydd Russell George.

Thank you, acting Presiding Officer. Can I thank the Minister for his statement on the vision of rail in Wales? I support the Minister's view with regard to the devolution of rail infrastructure—I think it's important to say that. There was a lot of talk, Minister, in your statement about innovative, bespoke solutions to deliver an integrated transport network, transforming the railways across Wales and delivering the high-quality railway that the people of Wales deserve. I can agree with all that—they're all admirable, very high-level aspirations—but I can't help thinking, if rail users are listening to this statement today, they will be thinking to themselves, 'What about now? What about the current state of the rail service?' I think they'll be pleased to hear the aspirations, but they'll still be asking that question.

In your statement, you refer to the appointment of 22 Transport for Wales ambassadors to encourage people to use public transport, but people don't and they won't choose to use the railway network now because the rail network is so unreliable. I don't say that off-the-cuff—I can give plenty of evidence for that through the postbag over the summer period. And I would make the point as well that the Government, of course, does already have a lot of levers at its disposal with regard to passenger experience, which has been consistently below par in recent times—we've seen cancelled trains, delayed trains, lack of staff, overcrowding, signaling problems, short-form trains, and a lack of quality information when issues do occur. Between October and July, we saw that only 73 per cent of services arrived on the Cambrian line on time. So, I'm trying not to be negative to what are good, positive aspirations from you, which I agree with you—.

You say in your statement that Transport for Wales has the structure, expertise and processes in place to take new responsibilities and powers, but I genuinely do struggle with that statement, because I do see there's little evidence of that so far to date. So, I would like to ask you, perhaps, Minister, whether you feel that any additional resources are required for Transport for Wales to deliver their job effectively now, and certainly into the future, taking on the extra responsibilities that you've outlined.

Diolch, Llywydd dros dro. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad o ran y weledigaeth ar gyfer y rheilffyrdd yng Nghymru? Rwy'n cefnogi barn y Gweinidog ynglŷn â datganoli'r seilwaith rheilffyrdd—credaf ei bod hi'n bwysig dweud hynny. Roedd llawer o sôn, Gweinidog, yn eich datganiad am atebion arloesol, pwrpasol i ddarparu rhwydwaith trafnidiaeth integredig, gan drawsnewid y rheilffyrdd ledled Cymru a darparu'r rheilffordd o ansawdd uchel y mae pobl Cymru'n ei haeddu. Gallaf gytuno â hynny i gyd—mae pob un ohonyn nhw'n ddyheadau clodwiw, clodwiw iawn yn wir—ond ni allaf beidio â meddwl, os yw defnyddwyr y rheilffyrdd yn gwrando ar y datganiad hwn heddiw, byddant yn meddwl wrth eu hunain 'beth am nawr? Beth am gyflwr presennol y gwasanaeth rheilffordd? Rwy'n credu y byddan nhw'n falch o glywed y dyheadau, ond byddan nhw'n dal i ofyn y cwestiwn hwnnw.

Yn eich datganiad, rydych chi'n cyfeirio at benodi 22 o lysgenhadon Trafnidiaeth Cymru i annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ond nid yw pobl yn dewis defnyddio'r rhwydwaith rheilffyrdd nawr gan fod y rhwydwaith rheilffyrdd mor annibynadwy. Nid wyf yn dweud hynny'n fyrbwyll—gallaf roi digon o dystiolaeth am hynny o'r ohebiaeth a gefais yn ystod yr haf. A byddwn yn gwneud y sylw hefyd fod gan y Llywodraeth, wrth gwrs, lawer dull at ei defnydd yn barod o ran profiad teithwyr, sydd wedi bod yn gyson is na'r disgwyl yn ddiweddar—rydym ni wedi gweld canslo trenau, trenau hwyr, prinder staff, gorlenwi, problemau signalau, trenau rhy fach, a diffyg gwybodaeth o ansawdd pan gyfyd problemau. Rhwng mis Hydref a mis Gorffennaf, gwelsom mai dim ond 73 y cant o wasanaethau ar linell y Cambrian a gyrhaeddodd ar amser. Felly, rwy'n ceisio peidio â bod yn negyddol o ran yr hyn sy'n ddyheadau da a chadarnhaol gennych chi, ac rwy'n cytuno â chi—.

Rydych chi'n dweud yn eich datganiad bod gan Trafnidiaeth Cymru y strwythur, yr arbenigedd a'r prosesau ar waith i ysgwyddo cyfrifoldebau a phwerau newydd, ond rwyf mewn difrif calon yn ei chael hi'n anodd credu'r datganiad hwnnw, oherwydd fy mod yn gweld nad oes fawr o dystiolaeth o hynny hyd yn hyn. Felly, hoffwn ofyn i chi, efallai, Gweinidog, a ydych chi'n teimlo bod angen unrhyw adnoddau ychwanegol er mwyn i Trafnidiaeth Cymru gyflawni ei swyddogaeth yn effeithiol ar hyn o bryd, ac yn sicr yn y dyfodol, o ran ymgymryd â'r cyfrifoldebau ychwanegol yr ydych chi wedi'u hamlinellu.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

With regard to the Minister's assertion that there's been a decade of underinvestment in our rail network, I wonder if the Minister welcomes the UK Government's investment of more than £2 billion in the Wales route between 2019 and 2024, which will be a record investment in Wales's railway and an increase of 28 per cent on the last control period. I would also be grateful if the Minister could provide an update on the transfer of ownership of the Valleys lines, details of the financial settlement accompanying the transfer, and a timetable for construction of the new network. And I wonder if the Minister could also provide an update on the development of the Welsh Government's new station proposals, specifically when you anticipate to officially release the results of the stage 2 assessment for new stations, the anticipated start date for stage 3, and how long you anticipate the duration of stage 3 will be.

In conclusion, Presiding Officer, I agree that it is important that this Parliament has the opportunity to scrutinise all of the decisions taken regarding rail policy in Wales, and more of the decisions taken on Welsh rail policy I believe should be taken closer to the people of Wales.

O ran honiad y Gweinidog y bu degawd o danfuddsoddi yn ein rhwydwaith rheilffyrdd, tybed a yw'r Gweinidog yn croesawu buddsoddiad Llywodraeth y DU o fwy na £2 biliwn yn llwybr Cymru rhwng 2019 a 2024, a fydd yn record o ran buddsoddi yn rheilffordd Cymru ac yn gynnydd o 28 y cant ar y cyfnod rheoli diwethaf. Byddwn yn ddiolchgar hefyd pe gallai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drosglwyddo perchenogaeth rheilffyrdd y Cymoedd, manylion y setliad ariannol sy'n cyd-fynd â'r trosglwyddiad, ac amserlen ar gyfer adeiladu'r rhwydwaith newydd. A tybed a allai'r Gweinidog hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynigion Llywodraeth Cymru o ran datblygu gorsaf newydd, yn benodol pryd fyddwch yn disgwyl rhyddhau canlyniadau asesiad cam 2 ar gyfer gorsafoedd newydd yn swyddogol, y dyddiad dechrau disgwyliedig ar gyfer cam 3, a pha mor hir y rhagwelwch y bydd cam 3 yn para.

I gloi, Llywydd, cytunaf ei bod hi'n bwysig i'r Senedd hon gael y cyfle i graffu ar yr holl benderfyniadau a wneir ynghylch polisi rheilffyrdd yng Nghymru, a dylid mynd â mwy o'r penderfyniadau a wneir ynglŷn â pholisi rheilffyrdd Cymru, rwy'n credu, yn nes at bobl Cymru.

16:15

Llywydd, can I thank Russell George for his contribution, for his questions? I very much welcome the cross-party support that the Government gratefully has for its position on devolution of rail. I think the Member makes an important case for the integration not just of track and train, but of various modes of transport, and that's precisely what we are intending to do by having rail devolved to Wales. I think the Member is also right that passengers right now will be reflecting on the services that they use in the present moment.

Now, we are on a journey, a £5 billion journey—Russell George rightly identifies recent challenges that have, in no small part, been due to historic underinvestment in the rail network. And Russell rightly identified, for example, signalling failures, which are due to a lack of investment in recent times. I would welcome the UK Government's commitment to spend additional resources across the Wales route network. However, I would also remind Members of the very significant resource that the Welsh Government has invested in rail infrastructure in recent years—which has not been a responsibility; we've done it regardless. And, in recent times, I think the Wales Audit Office were able to calculate that something in the region of £362 million has been contributed by the Welsh Government to wider public spending on Welsh railways.

The Welsh Government has also invested £226 million in rail infrastructure enhancement projects, including using European Union structural funds. This has been vitally important, given that, in recent times—the recent control period—we have not seen the spend that has been required within the Wales route network. The Department for Transport, I am pleased to say, is now committed to develop the following cases to the next case of their pipeline process: they have determined that the north Wales coastline does require speed improvements, that line-speed improvements are necessary between Cardiff and Swansea, and that relief line upgrades between the Severn Tunnel junction and Cardiff are also required.

It's worth noting, however, Llywydd, that line-speed improvements on the Wrexham to Bidston line did not produce a strong case for progression. However, I'm very pleased to say that it's been agreed that improvements to this line will be considered and developed by Network Rail in the context of a wider scheme that considers conductivity all the way from Liverpool to Wrexham as part of the vision for the north Wales metro. Now, these are welcome commitments, Llywydd; these are very welcome commitments. And it's clear that these have to be taken forward at great pace and with much better engagement with the Welsh Government and local stakeholders.

In terms of other recent challenges that we faced on the route, Members will recall in the autumn of last year challenges due to the fact that we inherited a fleet without wheel-slide protection. Wheel-slide protection, I'm pleased to say, has now been applied to those trains that didn't have the systems in place. It's part of a £14-million investment in the existing fleet whilst those new trains are being built.

I'm also pleased to say that Transport for Wales and Network Rail have an excellent partnership and a fantastic degree of communication, which has not always been there, I think it's fair to say. And Network Rail, I'm pleased to say, has spent something in the region of £3 million dealing with vegetation along the railway lines. That's absolutely crucial. Specific lines in Wales faced challenges last year because of excessive vegetation.

I do believe that Transport for Wales has ramped up activity and expertise very rapidly, but, of course, as additional functions are transferred to the body, additional expertise and human resources will be required. At the start of the 15-year journey, we said that Transport for Wales would be recruiting scores of new people to key roles and, in addition, that Transport for Wales would require, as and when necessary, expertise to deliver additional functions. That's something that is ongoing and, of course, if and, we hope, when devolution of responsibilities transfer to Welsh Government, we would expect to see additional expertise acquired by Transport for Wales.

In terms of the core Valleys line asset transfer, well, the transfer is due to be completed imminently in the coming months, and the time frame for construction of the metro, I am pleased to say, remains in line with the vision outlined when we launched the franchise agreement. Trains are being built and services will commence as expected and as outlined in the original document published in the autumn of 2018. There are, of course, enormous challenges across the UK within the sector in acquiring rolling stock at this moment in time, but we're confident that we'll be able to meet the December timetable changes with the fleet that we have and with rolling stock that can be brought onto the tracks in time.

In terms of the stations that we would wish to see developed, I'm pleased to say that we've identified those stations within the actual document that we have published, but they will require agreement from UK Government to fund them. One of the big problems that we've had in recent times with the funding of infrastructure in the UK is that the Treasury Green Book essentially leads to investment being prioritised and channelled to those areas where there is the greatest intensity of populations. That means, by and large, the south-east of London. We wish to see a different model adopted across the UK and, certainly, within Wales, we are doing just that—trying to spread investment more equally across all regions in order to balance opportunities for growth and prosperity and to address imbalances in terms of wealth and employment opportunities.

Llywydd, a gaf i ddiolch i Russell George am ei gyfraniad, am ei gwestiynau? Rwy'n croesawu'n fawr y gefnogaeth drawsbleidiol sydd gan y Llywodraeth, yn ddiolchgar iawn, am ei safiad ar ddatganoli rheilffyrdd. Rwy'n credu bod yr Aelod yn cyflwyno achos pwysig dros integreiddio nid yn unig y cledrau a'r trenau, ond dulliau gwahanol o deithio hefyd, a dyna'n union beth yr ydym ni'n bwriadu ei wneud drwy ddatganoli rheilffyrdd i Gymru. Rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn hefyd y bydd teithwyr ar hyn o bryd yn meddwl am y gwasanaethau y maen nhw'n eu defnyddio ar hyn o bryd.

Nawr, rydym ni ar daith, taith £5 biliwn—mae Russell George yn gywir yn nodi heriau diweddar sydd, yn rhannol, wedi digwydd oherwydd tanfuddsoddi hanesyddol yn y rhwydwaith rheilffyrdd. Ac mae Russell wedi nodi'n gywir, er enghraifft, methiannau yn y signalau, sy'n ganlyniad i ddiffyg buddsoddi diweddar. Byddwn yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i wario rhagor o adnoddau ledled rhwydwaith llwybr Cymru. Fodd bynnag, hoffwn atgoffa'r Aelodau hefyd o'r adnoddau sylweddol iawn y mae Llywodraeth Cymru wedi'u buddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd yn ystod y blynyddoedd diwethaf—na fu'n gyfrifoldeb inni; rydym ni wedi gwneud hynny beth bynnag. Ac, yn ddiweddar, rwy'n credu bod Swyddfa Archwilio Cymru wedi gallu cyfrifo bod Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu oddeutu £362 miliwn at wariant cyhoeddus ehangach ar reilffyrdd Cymru.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi buddsoddi £226 miliwn mewn prosiectau gwella seilwaith rheilffyrdd, gan gynnwys defnyddio cronfeydd strwythurol yr Undeb Ewropeaidd. Bu hyn yn hanfodol bwysig, o gofio, yn ddiweddar—y cyfnod rheoli diweddar—nid ydym ni wedi gweld y gwariant angenrheidiol ar rwydwaith llwybrau Cymru. Mae'r Adran Drafnidiaeth, mae'n dda gennyf ddweud, wedi ymrwymo nawr i ddatblygu'r achosion canlynol i'r cam nesaf o'r broses sydd ganddyn nhw ar y gweill: maen nhw wedi penderfynu bod angen gwella cyflymder ar arfordir y gogledd, bod gwelliannau o ran cyflymder ar y llinell yn angenrheidiol rhwng Caerdydd ac Abertawe, a bod angen uwchraddio'r llinell liniaru rhwng Cyffordd Twnnel Hafren a Chaerdydd hefyd.

Mae'n werth nodi, fodd bynnag, Llywydd, nad oedd dadl gref dros fwrw ymlaen i gynyddu cyflymder ar y rheilffordd rhwng Wrecsam a Bidston. Fodd bynnag, rwy'n falch iawn o ddweud y cytunwyd y bydd Network Rail yn ystyried a datblygu gwelliannau i'r llinell hon yng nghyd-destun cynllun ehangach sy'n ystyried dargludedd yr holl ffordd o Lerpwl i Wrecsam yn rhan o'r weledigaeth ar gyfer metro gogledd Cymru. Nawr, mae'r ymrwymiadau hyn i'w croesawu, Llywydd; mae'r ymrwymiadau hyn yn rhai i'w croesawu'n fawr. Ac mae'n amlwg bod yn rhaid bwrw ymlaen â'r rhain yn gyflym iawn ac ymgysylltu'n llawer gwell â Llywodraeth Cymru a rhanddeiliaid lleol.

O ran heriau diweddar eraill a wynebwyd gennym ni ar y llwybr, bydd Aelodau'n cofio yn ystod yr hydref y llynedd heriau yn sgîl y ffaith ein bod wedi etifeddu fflyd heb amddiffyniad rhag llithriad olwynion. Mae systemau diogelu rhag llithriad olwynion, rwy'n falch o ddweud, bellach wedi eu cynnwys ar y trenau hynny nad oedd ganddynt y systemau o'r blaen. Mae'n rhan o fuddsoddiad £14 miliwn yn y fflyd bresennol tra caiff y trenau newydd hynny eu hadeiladu.

Rwyf hefyd yn falch o ddweud bod gan Trafnidiaeth Cymru a Network Rail bartneriaeth ragorol a'u bod yn cyfathrebu'n wych, rhywbeth na fu wastad yn wir, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud. Ac mae Network Rail, rwy'n falch o ddweud, wedi gwario tua £3 miliwn yn ymdrin â llystyfiant ar hyd y rheilffyrdd. Mae hynny'n gwbl hanfodol. Roedd llinellau penodol yng Nghymru yn wynebu heriau y llynedd oherwydd llystyfiant gormodol.

Rwyf yn credu bod Trafnidiaeth Cymru wedi cynyddu gweithgarwch ac arbenigedd yn gyflym iawn, ond, wrth gwrs, wrth i swyddogaethau ychwanegol gael eu trosglwyddo i'r corff, bydd angen arbenigedd ac adnoddau dynol ychwanegol. Ar ddechrau'r daith 15 mlynedd, fe wnaethom ni ddweud y byddai Trafnidiaeth Cymru yn recriwtio ugeiniau o bobl newydd i swyddogaethau allweddol ac, hefyd, y byddai Trafnidiaeth Cymru yn gofyn am arbenigedd, yn ôl yr angen, i gyflawni swyddogaethau ychwanegol. Mae hynny'n rhywbeth sy'n parhau ac, wrth gwrs, os, a gobeithiwn, pan fydd datganoli cyfrifoldebau yn trosglwyddo i Lywodraeth Cymru, byddem yn disgwyl gweld Trafnidiaeth Cymru yn sicrhau arbenigedd ychwanegol.

O ran trosglwyddo asedau llinell graidd y Cymoedd, wel, mae'r trosglwyddiad i fod i gael ei gwblhau'n fuan yn y misoedd sydd i ddod, ac mae'r amserlen ar gyfer adeiladu'r metro, mae'n dda gennyf ddweud, yn parhau yn unol â'r weledigaeth a amlinellwyd pan lansiwyd y cytundeb fasnachfraint gennym ni. Mae trenau'n cael eu hadeiladu a bydd gwasanaethau'n dechrau yn ôl y disgwyl ac fel yr amlinellwyd yn y ddogfen wreiddiol a gyhoeddwyd yn ystod hydref 2018. Mae heriau enfawr, wrth gwrs, ledled y DU yn y sector o ran caffael cerbydau ar hyn o bryd, ond rydym ni'n hyderus y byddwn ni'n gallu bodloni'r newidiadau i amserlen mis Rhagfyr gyda'r fflyd sydd gennym ni a chyda cerbydau y gellir dod â nhw ar y cledrau mewn pryd.

O ran y gorsafoedd yr hoffem ni eu gweld yn cael eu datblygu, rwy'n falch o ddweud ein bod wedi nodi'r gorsafoedd hynny yn y ddogfen yr ydym ni wedi'i chyhoeddi, ond bydd angen i Lywodraeth y DU gytuno i'w hariannu. Un o'r problemau mawr a gawsom ni yn ddiweddar gyda chyllido seilwaith yn y DU yw bod Llyfr Gwyrdd y Trysorlys yn ei hanfod yn arwain at flaenoriaethu a chyfeirio buddsoddiad i'r ardaloedd hynny lle mae'r poblogaethau mwyaf dwys. Mae hynny'n golygu, ar y cyfan, de-ddwyrain Llundain. Rydym ni eisiau gweld model gwahanol yn cael ei fabwysiadu ledled y DU ac, yn sicr, yng Nghymru, rydym ni'n gwneud hynny'n union—yn ceisio buddsoddi yn fwy cyfartal ar draws pob rhanbarth er mwyn cydbwyso cyfleoedd am dwf a ffyniant a mynd i'r afael ag anghydbwysedd o ran cyfoeth a chyfleoedd gwaith. 

16:20

Mi allwn i siarad, yn fan hyn, am yr heriau dŷn ni'n eu wynebu efo'r rheilffyrdd sydd gennym ni ar hyn o bryd, ac maen nhw'n heriau sylweddol a dwi'n gobeithio bod y Gweinidog yn ymwybodol ohonyn nhw. Hynny ydy, fydd pobl ddim yn amyneddgar am byth yn aros am y trenau newydd, lle mae'r amserlenni wedi bod yn llithro. Mae yna rwystredigaeth ynglŷn â diffyg toiledau ar drenau, mae yna rwystredigaeth ynglŷn ag arafwch cyflwyno dwyieithrwydd ar y trenau ac yn y blaen, ac mi wnawn ni barhau i ddal y Llywodraeth i gyfrif ar y materion hynny.

Ond sôn ydyn ni heddiw yma am gynlluniau strategol, hirdymor i gryfhau ein hisadeiledd rheilffyrdd ni yng Nghymru. Dwi'n croesawu'n fawr yr hyn sydd yn yr adroddiad sydd o'm blaenau ni heddiw yn amlinellu gweledigaeth i gymryd rhagor o gyfrifoldeb am ddatblygu'r isadeiledd hwnnw. Dwi'n ei groesawu fo, wrth reswm, oherwydd ein bod ni fel plaid wedi bod yn galw am hyn ers blynyddoedd lawer. Mae o'n adlewyrchu'r hyn dŷn ni wedi bod yn ei ddweud, ac, wrth gwrs, fel dŷn ni wedi'i glywed gan y Gweinidog, mae'n adlewyrchu, bellach, y consensws sydd wedi datblygu o fewn y Cynulliad Cenedlaethol yma. Ond mi wyddwn ni, p'un ai efo trenau neu efo datganoli trethi teithwyr awyrennau, dydy consensws yn y lle yma ddim yn ddigon i berswadio Llywodraeth mewn lle arall i weithredu mewn ffordd sydd er budd Cymru.

Fel nodyn ychwanegol, yr ateb i fi ac i nifer cynyddol o bobl yng Nghymru ydy ein bod ni'n cymryd cyfrifoldeb drwy fod yn wladwriaeth go iawn, sydd yn gosod ein cyfeiriad ein hunain fel gwlad annibynnol. Ond, yn sicr yn fan hyn, mae gennym ni gynllun ar gyfer yr hyn y dylai'r Llywodraeth ei wneud ar unwaith i ddatganoli cyfrifoldeb am y rheilffyrdd yng Nghymru a'r cyllid i fynd efo fo. Dŷn ni'n gwybod bod yna danfuddsoddi dybryd wedi bod yng Nghymru—yr 1 y cant o'r arian sydd ar gael i wella rhwydwaith Prydain yn cael ei wario yng Nghymru, tra bod 11 y cant o'r rheilffyrdd yma—hynny ydy, gwella rheilffyrdd, nid dim ond cynnal a chadw, sy'n gorfod digwydd, beth bynnag. Mae'n rhaid inni gael y gallu yna i fuddsoddi mewn ymestyn ein rheilffyrdd ni. Mae'n rhyfeddol. Dŷch chi'n edrych ar y map a dŷch chi'n gorfod atgoffa'ch hunain—efo ffyrdd, dŷn ni'n meddwl sut i wella'r ffyrdd rhwng de a gogledd. Does yna ddim un rheilffordd—mae'n syfrdanol, dal—does yna ddim rheilffordd yn rhedeg o ogledd i dde Cymru heb ei bod hi'n mynd ar draws y ffin. Ac mae yna fodd i'w wneud.

Dwi yn falch o weld cyfeiriad yma at agor y coridor yna i lawr y gorllewin, at fuddsoddi, ie, o Amlwch drwodd i Fangor ac wedyn ar draws drwy Gaernarfon i lawr tuag at Aberystwyth, agor y llinell yna o Aberystwyth i Gaerfyrddin. Mae'n rhaid inni gael yr uchelgais yma. Ac ydy, mae pobl yn dweud, 'O, mae'r rhain yn fuddsoddiadau mawr,' ond edrychwch ar y buddsoddiad sy'n digwydd yn Lloegr ar hyn o bryd, lle mae gennych chi £56 biliwn yn mynd i HS2, £30 biliwn yn mynd i Crossrail 2, £70 biliwn yn mynd i Transport for the North. Pres mân ydy'r hyn dŷn ni'n sôn amdano fo er mwyn creu isadeiledd rheilffordd sy'n wirioneddol yn gallu ein huno ni fel gwlad.

Felly, dwi'n croesawu'r ffaith bod y ddogfen yn cyfeirio at ailagor y gorllewin yna, o Amlwch i Abertawe, os liciwch chi, a buaswn i'n gwerthfawrogi sylwadau ychwanegol gan y Gweinidog ar hynny, achos, fel mae'r Llywodraeth yn ei ddweud yn y datganiad yma, dyma rhai o'n hasedau mwyaf gwerthfawr ni yn gymdeithasol ac yn economaidd. Os oes yna linell sydd yno sydd ddim yn cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd, mi ddylen ni fod yn gwneud popeth i wneud yn siŵr bod yr ased honno yn cael ei chwysu gymaint â phosib ar gyfer ein cymunedau ni.271

Yr unig gwestiwn arall—buaswn i'n gwerthfawrogi sylw ynglŷn â'r amserlen a fyddech chi'n ei rhagweld, Weinidog, ynglŷn â sut i symud hwn ymlaen o rŵan, gan gwmpasu adolygiad Williams. Pryd fyddech chi'n disgwyl ymateb gan Lywodraeth Prydain ac yn y blaen?

I could speak here about the challenges that we face with the railways that we have at present, and they are significant challenges and I hope that the Minister is aware of them. People won't be patient forever, waiting for the new trains where the timetables have been slipping. There is frustration about the lack of toilets and about the slowness of the introduction of bilingualism on the trains and so forth, and we'll continue to hold the Government to account on those issues.

But we're talking here today about plans, and strategic plans in the long term to strengthen our rail infrastructure in Wales. I do greatly welcome the report that we have before us outlining the vision to take more responsibility for developing the infrastructure. I welcome it because we as a party have been calling for this for many years. It does reflect what we have been saying, and, as we heard from the Minister, it reflects the consensus that has developed now within the National Assembly here. But we know, whether it's with trains or with the devolution of air passenger duty, consensus in this place is not sufficient to persuade a Government in another place to act in a way that benefits Wales.

As an additional point, the answer to me and to an increasing number of people in Wales is that we take more responsibility by becoming our own state, setting our own direction as an independent country. But certainly here we have a plan for what the Government should do at once to devolve responsibility for the railways in Wales and the funding to accompany it. We know that there has been great underinvestment in Wales, that 1 per cent of the funding available to improve the network in the UK has been spent in Wales, while 11 per cent of the railways are here—that is, improving the railways, not just maintaining them, which has to happen anyway. We have to have the ability to invest in extending our railways. It's astonishing. You look at the map and you have to remind yourself—with roads, we think about how we improve roads between the north and south. There is not one rail line that runs from the north to the south of Wales unless it goes across the border. And it is possible to do this.

I'm pleased to see the reference to opening that corridor down to the west, to investing from Amlwch down to Bangor and then through Caernarfon down towards Aberystwyth, and then opening that line from Aberystwyth to Carmarthen. We have to have that ambition. People say these are major investments, but look at the investment that's happening in England at present, where you have £56 billion going to HS2, £30 billion going to Crossrail 2, £70 billion going to Transport for the North. We're talking about small change here in order to create rail infrastructure that can unify us as a country.

So, I do welcome the fact that this document does refer to reopening the west line, from Amlwch to Swansea, and I'd welcome some additional comments from the Minister on that, because, as the Government says in this statement, these are some of our most valuable assets socially and economically, and, if there is a line that's not being used at present, well, we should be doing everything to ensure that that asset is used as much as possible for our communities.

The only other question—I'd welcome a comment on the timetable that you would foresee, Minister, about how to move this forward from now, encompassing the Williams review, and when you'd expect a response from the UK Government and so forth.

16:25

Diolch yn fawr iawn. Rhun ap Iorwerth makes a number of crucially important points in his contribution, principally the need to reflect on the huge sums of money that are being invested just across the border—£150 billion—in improving rail infrastructure, and just a fraction of that money could open up huge opportunities. The Member identifies the north-south links that currently exist and that could exist. Now, the current north-south services do travel across the border; they reflect the functional economy of the north Wales-north-west cross-border area and the functional economy of mid Wales with the west midlands, but that should not prevent us from investing in other infrastructure that connects the north and the south further west, where there is not the intensity of population growth. It's my view that we should be powering the regions and empowering the regions to become more prosperous, and that means investing in those areas that feel left behind, and that, in some cases, may well have been left behind as urban centres have seen economic growth fuelled in recent times.

The timetable for delivery of our vision—and I do thank the Member for sharing and supporting our vision—is largely dependent on UK Government decisions on how to respond to the Williams review and the time frame based on the orderly transfer of powers and budgets to the Welsh Government. But I've said in the vision document that this is a 20-year vision for improving infrastructure and increasing services and service frequencies across the Wales route.

I think there is consensus across the Chamber here that is beginning to influence a Chamber in another place. I detect recently a change of heart within Westminster towards the possible devolution of responsibilities and funding for rail. I have to say I've enjoyed a number of conversations with the new Secretary of State for Transport, Grant Shapps, recently, primarily concerning, of course, the challenge faced by the collapse of Thomas Cook, but one specific conversation concerning the potential devolution of responsibilities for rail and devolution of an appropriate funding settlement. That conversation will be one of many that will happen in the coming months, as he determines how to respond to Williams, and as I continue to press for devolution. I said in my statement as well that I am now confident that our submission to the Williams review will be viewed favourably, and we await very keenly the full review to be concluded, delivered to UK Government, and a response accordingly.

Rhun ap Iorwerth, like Russell George, rightly said that many passengers will reflect on the services that they currently have, and what I would say is that, right now, we are improving stations across the Wales and borders network. By Christmas, an additional 150 stations will have undergone a thorough deep clean. We are recruiting those ambassadors, we are creating more community partnership schemes. Trains are being built right now, including here in Wales, at CAF in Newport. The Holton curve service is now up and running between Liverpool and Wrexham. 

I'd just like to make a very small point on toilets on tram trains. I think recently some misinformation has been relayed to Members of this Chamber and the general public concerning toilets on trains. There will be three lines in the metro area where tram trains will operate. Those lines are lines where we wish to see extendibility, i.e. services extend into other communities—into town centres, for example. And for obvious reasons, you cannot run trains like Pacers on roads. You simply cannot do it. And therefore, you have to look for a solution that enables you to run vehicles on roads and at the same time on existing rail tracks. Nowhere on this planet, as the First Minister said earlier, will you find a metro-type system that also offers toilets on board. The only one that does is in Germany, but it doesn't offer toilets that are compatible with legislation in this country concerning persons of restricted mobility. So, instead, we made the decision to invest very heavily indeed—£15 million is already being spent on stations within the Wales and borders area, primarily within the metro—to ensure that we have improved, step-free access at 99 per cent of metro stations, and toilets that are accessible for disabled travellers and those with restricted mobility. It means that 95 per cent of passengers will never be more than around about 10 minutes from a toilet. And that is incredibly important, given the debate that has happened recently, to reflect on.

I think also the Member has made a very important point concerning developing an ongoing, I think, effort to influence the UK Government to make the right decision on this. I’ll be updating Members whenever stages are reached in terms of the Williams review, but I think it would be helpful at the appropriate time for this Chamber to make another collective submission, perhaps when the UK Government is ready to respond to Williams review, that pushes, on all sides, for devolution of responsibilities and funding.

Diolch yn fawr iawn. Mae Rhun ap Iorwerth yn gwneud sawl sylw hollbwysig yn ei gyfraniad, yn bennaf yr angen i ystyried y symiau enfawr o arian sy'n cael eu buddsoddi dros y ffin—£150 biliwn—i wella'r seilwaith rheilffyrdd, a gallai dim ond ffracsiwn o'r arian hwnnw greu cyfleoedd enfawr. Mae'r Aelod yn sôn am y cysylltiadau gogledd-de sy'n bodoli ar hyn o bryd ac a allai fodoli. Nawr, mae'r gwasanaethau presennol rhwng y gogledd a'r de yn teithio dros y ffin; maen nhw'n adlewyrchu economi swyddogaethol ardal drawsffiniol gogledd Cymru a gogledd orllewin Lloegr ac economi weithredol y Canolbarth gyda gorllewin canolbarth Lloegr, ond ni ddylai hynny ein rhwystro rhag buddsoddi mewn seilwaith arall sydd yn cysylltu gogledd a de Cymru ymhellach i'r gorllewin, lle nad oes dwysedd twf y boblogaeth. Fy marn i yw y dylem ni fod yn nerthu'r rhanbarthau a grymuso'r rhanbarthau i fod yn fwy ffyniannus, ac mae hynny'n golygu buddsoddi yn yr ardaloedd hynny sy'n teimlo eu bod wedi'u hesgeuluso, ac sydd, mewn rhai achosion, wedi eu hesgeuluso yn wir wrth i ganolfannau trefol weld twf economaidd yn y cyfnod diweddar.

Mae'r amserlen ar gyfer gwireddu ein gweledigaeth—ac rwyf yn diolch i'r Aelod am rannu a chefnogi ein gweledigaeth—yn dibynnu i raddau helaeth ar benderfyniadau Llywodraeth y DU ynglŷn â sut i ymateb i adolygiad Williams a'r amserlen sy'n seiliedig ar drosglwyddo pwerau a chyllidebau yn drefnus i Lywodraeth Cymru. Ond rwyf wedi dweud yn y ddogfen weledigaeth mai gweledigaeth 20 mlynedd yw hon ar gyfer gwella seilwaith a chynyddu gwasanaethau ac amlder gwasanaeth ar hyd llwybr Cymru.

Rwy'n credu bod consensws yn y Siambr yma sy'n dechrau dylanwadu ar Siambr mewn lle arall. Rwy'n teimlo y bu newid barn yn ddiweddar yn San Steffan o ran y posibilrwydd o ddatganoli cyfrifoldebau a chyllid ar gyfer rheilffyrdd. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i wedi mwynhau sawl sgwrs gyda'r Ysgrifennydd Gwladol newydd dros drafnidiaeth, Grant Shapps, yn ddiweddar, yn ymwneud yn bennaf, wrth gwrs, â'r her a wynebwyd gan gwymp Thomas Cook, ond un sgwrs benodol ynghylch y posibilrwydd o ddatganoli cyfrifoldebau am reilffyrdd a datganoli setliad ariannu priodol. Bydd y sgwrs honno yn un o nifer a fydd yn digwydd yn y misoedd nesaf, wrth iddo benderfynu sut i ymateb i adolygiad Williams, ac wrth i mi barhau i bwyso am ddatganoli. Dywedais yn fy natganiad hefyd fy mod yn ffyddiog nawr y caiff ein cyflwyniad i adolygiad Williams ei ystyried yn ffafriol, ac rydym yn aros yn eiddgar iawn i'r adolygiad llawn gael ei gwblhau, ei gyflwyno i Lywodraeth y DU, ac am ymateb yn unol â hynny.

Dywedodd Rhun ap Iorwerth, fel Russell George, yn gywir y bydd llawer o deithwyr yn ystyried y gwasanaethau sydd ganddyn nhw ar hyn o bryd, a'r hyn y byddwn i'n ei ddweud yw ein bod ni nawr yn gwella gorsafoedd ledled rhwydwaith Cymru a'r Gororau. Erbyn y Nadolig, bydd 150 o orsafoedd ychwanegol wedi'u glanhau'n drylwyr. Rydym ni'n recriwtio'r llysgenhadon hynny, rydym ni'n creu mwy o gynlluniau partneriaeth cymunedol. Mae trenau'n cael eu hadeiladu ar hyn o bryd, gan gynnwys yma yng Nghymru, yn CAF yng Nghasnewydd. Mae gwasanaeth Tro Holton nawr yn gweithredu rhwng Lerpwl a Wrecsam.

Hoffwn wneud sylw bach iawn yn unig ynglŷn â thoiledau ar drenau tram. Yn ddiweddar, credaf y cyflëwyd rhywfaint o wybodaeth gamarweiniol i Aelodau'r Siambr hon ac i'r cyhoedd yn gyffredinol ynghylch toiledau ar drenau. Bydd tair llinell yn ardal y metro lle bydd trenau tram yn gweithredu. Mae'r llinellau hynny'n llinellau lle'r ydym ni'n dymuno gweld ymestyn, hynny yw, gwasanaethau'n ymestyn i gymunedau eraill—i ganol trefi, er enghraifft. Ac am resymau amlwg, ni allwch chi redeg trenau fel 'Pacers' ar ffyrdd. Ni allwch chi wneud hynny. Ac felly, mae'n rhaid i chi chwilio am ateb sy'n eich galluogi i redeg cerbydau ar ffyrdd ac ar yr un pryd ar draciau rheilffordd presennol. Ni chewch chi yn un man ar y blaned hon, fel y dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach, system metro lle mae toiledau hefyd yn y cerbyd. Mae'r unig un sy'n gwneud hynny yn yr Almaen, ond nid yw'r toiledau hynny'n gydnaws â deddfwriaeth yn y wlad hon sy'n ymwneud â phobl â symudedd cyfyngedig. Felly, yn lle hynny, fe wnaethom ni'r penderfyniad i fuddsoddi'n helaeth iawn yn wir—mae £15 miliwn eisoes yn cael ei wario ar orsafoedd yn ardal Cymru a'r Gororau, ar y metro yn bennaf—i sicrhau bod gennym ni fynediad gwell, heb risiau, yn 99 y cant o orsafoedd y metro, a thoiledau sy'n hygyrch i deithwyr anabl a'r rhai sydd â symudedd cyfyngedig. Mae'n golygu na fydd 95 y cant o deithwyr byth yn fwy na thua 10 munud i ffwrdd o doiled. Ac mae hynny'n hynod o bwysig i bendroni yn ei gylch, o ystyried y ddadl a gafwyd yn ddiweddar. 

Rwy'n credu hefyd i'r Aelod wneud sylw pwysig iawn ynghylch ymdrechu'n barhaus, rwy'n credu, i ddylanwadu ar Lywodraeth y DU i wneud y penderfyniad cywir ynglŷn â hyn. Byddaf yn rhoi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau wrth gyrraedd camau priodol gydag adolygiad Williams, ond credaf y byddai'n ddefnyddiol ar yr adeg briodol i'r Siambr hon wneud cyflwyniad torfol arall, efallai pan fydd Llywodraeth y DU yn barod i ymateb i adolygiad Williams, fyddai'n dadlau, yn gynhwysfawr iawn, dros ddatganoli cyfrifoldebau a chyllid.

16:30

Can I thank the Minister for the statement? You say in your statement that your first task is to address the legacy of historic lack of investment in improving the railways in Wales. We wholeheartedly support you in your endeavours in this regard. Wales has always suffered from a lack of funding necessary to improve the rail infrastructure, so it is right that we should look be masters of our own destiny with regard to our entire rail infrastructure. We should be free to create a railway system fit for purpose in serving the people of Wales.

We, of course, cannot talk about the devolution settlement given to Wales without comparison with that given to Scotland, and the devolution of the rail network is no exception to this. It cannot be right that Scotland has been afforded complete control, together with the necessary funding, for its entire railway network, whilst Wales has to contend with such a piecemeal approach by the UK Government. Minister, you rightly point out that we cannot create the rail network envisaged in the regional metro and station improvement schemes, not to mention the strategic corridor developments, without the necessary competences and funding being fully devolved, and I’m confident that we can significantly improve on the hugely expensive Network Rail development costs. In other words, spend funding much more efficiently than that which currently exists. We’re already seeing the improvements that devolved powers can afford with the improvements under the new borders franchise, and I’m confident that we shall see the same improvements on the core Valleys lines under the development programme outlined by the Welsh Government and Transport for Wales.

Is it therefore fair that other parts of the Wales rail network should lag behind because the Welsh Government lacks the competences and funding to make the necessary improvements? We in the Brexit Party recognise that rail infrastructure is critical of the development of the Welsh economy, and we shall support you fully in your endeavours to have the rail network and its components fully devolved to Wales with, of course, all the necessary funding needed to achieve Wales's railway ambitions.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad? Rydych chi'n dweud yn eich datganiad mai eich gorchwyl gyntaf yw mynd i'r afael â'r diffyg buddsoddiad hanesyddol mewn gwella'r rheilffyrdd yng Nghymru. Rydym ni'n eich cefnogi yn llwyr yn eich ymdrechion yn hyn o beth. Mae Cymru wedi dioddef erioed o ddiffyg cyllid angenrheidiol i wella'r seilwaith rheilffyrdd, felly mae'n iawn inni geisio rheoli ein tynged ein hunain o ran ein holl seilwaith rheilffyrdd. Dylem fod yn rhydd i greu system reilffyrdd sy'n addas i'w diben i wasanaethu pobl Cymru.

Ni allwn ni, wrth gwrs, sôn am y setliad datganoli a roddwyd i Gymru heb ei gymharu â'r hyn a roddwyd i'r Alban, ac nid yw datganoli'r rhwydwaith rheilffyrdd yn eithriad i hyn. Ni all hi fod yn iawn fod yr Alban wedi cael rheolaeth lwyr, ynghyd â'r cyllid angenrheidiol, ar gyfer ei holl rwydwaith rheilffyrdd, tra bod yn rhaid i Gymru fodloni â dull mor dameidiog gan Lywodraeth y DU. Gweinidog, rydych chi yn llygad eich lle'n dweud na allwn ni greu'r rhwydwaith rheilffyrdd a ragwelir yn y cynlluniau metro a gwella gorsafoedd rhanbarthol, heb sôn am ddatblygiadau'r coridorau strategol, heb i'r cymwyseddau a'r cyllid angenrheidiol gael eu datganoli'n llawn, ac rwy'n ffyddiog y gallwn ni wella'n sylweddol ar gostau datblygu drud eithriadol Network Rail. Mewn geiriau eraill, gwario arian yn llawer mwy effeithlon nag a wneir ar hyn o bryd. Rydym ni eisoes yn gweld y gwelliannau sy'n bosib gyda phwerau datganoledig gyda'r gwelliannau o dan fasnachfraint newydd y Gororau, ac rwy'n ffyddiog y gwelwn ni'r un gwelliannau ar reilffyrdd craidd y Cymoedd o dan y rhaglen ddatblygu a amlinellwyd gan Lywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru.

A yw hi'n deg felly i rannau eraill o rwydwaith rheilffyrdd Cymru fod ar ei hôl hi am nad oes gan Lywodraeth Cymru y cymwyseddau a'r cyllid i wneud y gwelliannau angenrheidiol? Rydym ni yn y Blaid Brexit yn cydnabod bod seilwaith y rheilffyrdd yn hanfodol i ddatblygiad economi Cymru, a byddwn yn eich cefnogi'n llawn yn eich ymdrechion i sicrhau y caiff y rhwydwaith rheilffyrdd a'i gydrannau eu datganoli'n llawn i Gymru gydag, wrth gwrs, yr holl gyllid angenrheidiol sydd ei angen i gyflawni uchelgeisiau Cymru o ran rheilffyrdd.

16:35

Can I thank David Rowlands for his contribution and also welcome his support for our vision and our position on the devolution of responsibilities and funding for rail infrastructure? I think David Rowlands makes an important point that we need a transport system that is fit for purpose, and rail is integral to that. We do want parity with Scotland. It's quite obvious. Other parts of the UK enjoy the ability to be able to operate services and invest in infrastructure in the way that we would wish to here in Wales.

I think the Member makes an important point about the efficiency of spending and the outcomes of investments. One of our frustrations in recent times has concerned the excessive cost of some improvements to rail infrastructure and the fact that some projects have fallen short in terms of outcomes. For example, I could point to the improvements on the north-south services and the overrun on costs of the work that was undertaken in the attempt to reduce journey times. Those journey times, incidentally, did not reduce as much as was originally anticipated. We would like to take control of such work and I think it's only right then that we would then take full accountability if any work did not meet with the expectations of the public.

No part of Wales should lag behind another part of Wales because of a lack of funding. That's why we've been very clear that the devolution of responsibilities should be accompanied by devolution of funding. The metro in the south-east of Wales enjoys significant investment as part of the growth deal for the region. But, in the coming months and years, we will see improvements within other metro areas and in those areas where there are no metro plans yet devised. In particular, I can point to investments that are coming down the track in north-east Wales, where we are seeing investment being pumped into the Deeside industrial estate park and ride scheme, into improvements for bus pilot scheme opportunities right across Wales, and the money that we're spending in the south-west of Wales to develop further the vision for the south-west Wales—the Swansea bay area—metro scheme.

But, in order to deliver on this vision and in order to deliver on all of the aims and objectives captured in the written statement that I've outlined today, it will require a significant investment. But, it's not an investment that we should not expect, based on our population and historic underinvestment in rail infrastructure in recent times. 

A gaf i ddiolch i David Rowlands am ei gyfraniad a hefyd croesawu ei gefnogaeth i'n gweledigaeth a'n safbwynt ar ddatganoli cyfrifoldebau a chyllid ar gyfer y seilwaith rheilffyrdd? Credaf fod David Rowlands yn gwneud sylw pwysig bod arnom ni angen system drafnidiaeth sy'n addas i'r diben, ac mae'r rheilffyrdd yn rhan annatod o hynny. Rydym ni eisiau bod yn gydradd â'r Alban. Mae'n eithaf amlwg. Mae rhannau eraill o'r DU yn mwynhau'r gallu i weithredu gwasanaethau a buddsoddi mewn seilwaith yn y ffordd y byddem yn ei dymuno yma yng Nghymru.

Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud sylw pwysig am effeithlonrwydd gwariant a chanlyniadau buddsoddi. Un o'n rhwystredigaethau yn ystod y cyfnod diweddar oedd cost ormodol rhai gwelliannau i'r seilwaith rheilffyrdd a'r ffaith bod rhai prosiectau wedi methu o ran canlyniadau. Er enghraifft, gallwn dynnu sylw at y gwelliannau o ran y gwasanaethau rhwng y gogledd a'r de a'r gorwario ar gostau'r gwaith a wnaethpwyd yn yr ymdrech i leihau amseroedd teithio. Ni wnaeth yr amseroedd teithio hynny, gyda llaw, leihau cymaint ag a ragwelwyd yn wreiddiol. Hoffem gymryd rheolaeth o waith o'r fath ac rwy'n credu y byddai hi'n gwbl briodol wedyn inni fod yn llwyr atebol pe na bai unrhyw waith yn bodloni disgwyliadau'r cyhoedd.

Ni ddylai unrhyw ran o Gymru lusgo y tu ôl i ran arall o Gymru oherwydd diffyg cyllid. Dyna pam yr ydym ni wedi bod yn glir iawn y dylid datganoli cyllid i gyd-fynd â datganoli cyfrifoldebau. Mae'r metro yn ne-ddwyrain Cymru yn cael buddsoddiad sylweddol yn rhan o'r cytundeb twf ar gyfer y rhanbarth. Ond, yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod, byddwn yn gweld gwelliannau mewn ardaloedd metro eraill ac yn y meysydd hynny lle nad oes cynlluniau metro wedi'u dyfeisio eto. Yn arbennig, gallaf gyfeirio at fuddsoddiadau sydd ar y gweill yn y gogledd ddwyrain, lle'r ydym ni'n gweld buddsoddi mawr yng nghynllun parcio a theithio ystad ddiwydiannol Glannau Dyfrdwy, mewn gwelliannau ar gyfer cyfleoedd cynlluniau treialu bysiau ledled Cymru, a'r arian yr ydym ni'n ei wario yn y de orllewin i ddatblygu ymhellach y weledigaeth ar gyfer cynllun metro y de orllewin—ardal Bae Abertawe—.

Ond, er mwyn cyflawni'r weledigaeth hon ac er mwyn cyflawni'r holl nodau ac amcanion a nodwyd yn y datganiad ysgrifenedig yr wyf wedi'i amlinellu heddiw, bydd angen buddsoddiad sylweddol. Ond nid yw'n fuddsoddiad na ddylem ei ddisgwyl, yn seiliedig ar ein poblogaeth a thanfuddsoddi hanesyddol yn y seilwaith rheilffyrdd yn y cyfnod diweddar.  

Can I say, Minister, I very much welcome the overall vision that you've outlined to us this afternoon? I think it's fair to say that the one thing that unites people on all sides of this Chamber is an absolute determination that the people of Wales deserve far better than we've received in terms of funding and powers over railways over the last few years. I very much welcome what you said and I welcome your confidence that the Keith Williams review will report positively later this year. I will be grateful if you could give us any further update on progress and a timetable for the publication of his review and then any subsequent devolution of responsibilities. I don't think I'm alone here when I feel utter frustration when I see the way in which the Department for Transport of the UK Government throws money into some communities while starves other communities of any investment at all, and certainly Wales has been in that position year after year, no matter what the colour of the Government happens to have been.

I think the Ebbw valley line, which we've already heard people speaking about this afternoon, is an example of the failure of this settlement. You've answered a question earlier this afternoon, Minister, about the devolution responsibility for the Valleys lines, but of course the Ebbw valley line is not regarded as a core Valleys line even though it serves a population that is largely the same as the lines served to Merthyr, to Rhymney, to Aberdare or to Treherbert. That demonstrates the complexity and fragmentation that you spoke of in your statement in February that affects people's daily lives today. This isn't an academic conversation about constitutional theory, but it's about how we are able to invest in the infrastructure that sustains our economy today.

For us in Ebbw Vale and for us in Blaenau Gwent, the priorities are clear for the Ebbw valley line. We want to see the new rolling stock that we've been promised. We need four trains an hour. Now, I understand, Minister, and we've had conversations about this in the past, that work is ongoing amongst your officials, and I hope that you will be able to report to us when you would expect to see two trains going down the line, in the first instance, and then four trains an hour eventually. We've been told that it's 2024 when we can expect that. Clearly, that's something I would want to bring forward if it's at all possible.

And the final point is that about Abertillery. A station in Abertillery would have an enormous impact on the vitality of that town and the ability of people living in the whole of the Ebbw Fach valley to access the rail network and the new metro system. That is something that is important. You spoke earlier about the models currently used by the Department for Transport in England to determine where new stations are placed and where new services are offered, but of course that model will never deliver either a station in Abertillery or anywhere else in the Heads of the Valleys or the Valleys network because it doesn't fulfil the criterion that is set down by the UK Government. We therefore need a model that will deliver for people in Wales and will deliver for people in the Valleys of south Wales particularly in this instance, both in terms of delivering new stations, but also in terms of other infrastructure upgrades and new services.

The final question I'd like to ask you in terms of the specific issues in south-east Wales is about electrification and propulsion. Now, I'm not one of those people who are at all hung up about having electric trains wherever they're needed. However, we do know that they provide a far better journey experience and we do know that they provide a far greater impact in terms of climate change and decarbonisation. So, I want to be able to see how you would be able to deliver electrification on the Ebbw valley line to ensure that we are able to be plugged in to the metro system and not adjacent to it. Presiding Officer, the statement this afternoon has provided Members with an opportunity to debate how we want to take this forward. I hope that we can debate these matters on more regular occasions, but I also hope that, through the devolution of responsibility and budgets to the Welsh Government, we can ensure that we have here the ability to invest in rail but also to invest in a multimodal and integrated transport system that delivers, either by rail or by bus or by tram, for people up and down the country, and we can start to make the vision that the Minister has outlined today a reality. 

A gaf i ddweud, Gweinidog, fy mod i'n croesawu'n fawr y weledigaeth gyffredinol yr ydych chi wedi'i hamlinellu inni y prynhawn yma? Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud mai'r un peth sy'n uno pobl ar bob ochr y Siambr hon yw penderfyniad pendant bod pobl Cymru yn haeddu llawer gwell na'r hyn a gawsom ni o ran cyllid a phwerau dros reilffyrdd yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Croesawaf yn fawr yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud a chroesawaf eich ffydd y daw adroddiad cadarnhaol yn sgil adolygiad Keith Williams yn ddiweddarach eleni. Byddwn yn ddiolchgar pe baech yn rhoi'r newyddion diweddaraf i ni ynglŷn â chynnydd ac amserlen ar gyfer cyhoeddi ei adolygiad ac yna unrhyw ddatganoli cyfrifoldebau yn sgil hynny. Nid wyf yn credu mai fi yw'r unig un sy'n teimlo rhwystredigaeth lwyr pan welaf y ffordd y mae Adran Drafnidiaeth Llywodraeth y DU yn taflu arian at rai cymunedau gan lwgu cymunedau eraill o ran unrhyw fuddsoddiad o gwbl, ac yn sicr bu Cymru yn y sefyllfa honno flwyddyn ar ôl blwyddyn, waeth beth fo lliw'r Llywodraeth.

Rwy'n credu bod llinell Cwm Ebwy, yr ydym ni eisoes wedi clywed pobl yn siarad amdani'r prynhawn yma, yn enghraifft o fethiant y setliad hwn. Rydych chi wedi ateb cwestiwn yn gynharach y prynhawn yma, Gweinidog, ynglŷn â'r cyfrifoldeb datganoli dros reilffyrdd y Cymoedd, ond wrth gwrs ni ystyrir rheilffordd Cwm Ebwy yn llinell graidd i'r Cymoedd er ei bod yn gwasanaethu poblogaeth sydd yr un fath i raddau helaeth â'r rheilffyrdd sy'n gwasanaethu Merthyr, Rhymni, Aberdâr neu Dreherbert. Mae hynny'n dangos y cymhlethdod a'r darnio y sonioch chi amdano yn eich datganiad ym mis Chwefror sy'n effeithio ar fywydau beunyddiol pobl heddiw. Nid sgwrs academaidd am ddamcaniaeth gyfansoddiadol yw hon, ond mae'n ymwneud â'r modd y gallwn ni fuddsoddi yn y seilwaith sy'n cynnal ein heconomi heddiw.

I ni yng Nglynebwy ac i ni ym Mlaenau Gwent, mae'r blaenoriaethau'n glir ar gyfer llinell Cwm Ebwy. Rydym ni eisiau gweld y cerbydau newydd yr addawyd inni. Mae angen pedwar trên yr awr arnom ni. Nawr, rwy'n deall, Gweinidog, ac rydym ni wedi cael sgyrsiau am hyn yn y gorffennol, bod eich swyddogion yn dal i weithio ar hyn, a gobeithiaf y gallwch chi ddweud wrthym ni pryd y byddech yn disgwyl gweld dau drên ar y llinell, yn y lle cyntaf, ac yna pedwar trên yr awr yn y pen draw. Rydym ni wedi cael gwybod y gallwn ni ddisgwyl hynny yn 2024. Yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn i ei weld yn cael ei gyflwyno ynghynt os yw'n bosib.

A'r sylw olaf yw hwnnw am Abertyleri. Byddai gorsaf yn Abertyleri yn cael effaith enfawr ar fywiogrwydd y dref honno ac ar allu pobl sy'n byw ym mhob rhan o Gwm Ebwy Fach i ddefnyddio'r rhwydwaith rheilffyrdd a'r system Metro newydd. Mae hynny'n rhywbeth sydd yn bwysig. Fe wnaethoch chi sôn yn gynharach am y modelau y mae'r Adran Drafnidiaeth yn eu defnyddio ar hyn o bryd yn Lloegr i benderfynu lle y caiff gorsafoedd newydd eu lleoli a lle i gynnig gwasanaethau newydd, ond wrth gwrs ni fydd y model hwnnw byth yn darparu gorsaf yn Abertyleri nac unrhyw le arall ym Mlaenau'r Cymoedd neu rwydwaith y Cymoedd gan nad yw'n bodloni'r maen prawf a bennir gan Lywodraeth y DU. Felly, mae angen model arnom ni a fydd yn cyflawni ar gyfer pobl Cymru ac a fydd yn cyflawni ar gyfer pobl yng Nghymoedd y De, yn enwedig yn yr achos hwn, o ran darparu gorsafoedd newydd, ond hefyd o ran gwneud gwelliannau eraill i'r seilwaith a chyflwyno gwasanaethau newydd.

Mae'r cwestiwn olaf yr hoffwn i ei ofyn i chi o ran y materion penodol yn y de ddwyrain yn ymwneud â thrydaneiddio a gyriant. Nawr, dydw i ddim yn un o'r bobl hynny sy'n gwneud môr a mynydd ynghylch cael trenau trydan yn lle bynnag y mae eu hangen. Fodd bynnag, rydym ni yn gwybod eu bod yn cynnig profiad teithio llawer gwell ac rydym ni yn gwybod eu bod yn cael llawer mwy o effaith o ran newid yn yr hinsawdd a datgarboneiddio. Felly, mae arnaf i eisiau deall sut y gallech chi drydaneiddio lein Glyn Ebwy er mwyn sicrhau y gallwn ni fod yn rhan o'r system metro ac nid ar ei phwys. Llywydd, mae'r datganiad y prynhawn yma wedi rhoi cyfle i Aelodau drafod sut yr ydym ni eisiau bwrw ymlaen â hyn. Gobeithio y gallwn ni drafod y materion hyn yn fwy rheolaidd, ond rwyf hefyd yn gobeithio, drwy ddatganoli cyfrifoldeb a chyllidebau i Lywodraeth Cymru, y gallwn ni sicrhau bod gennym ni'r gallu yn y fan yma i fuddsoddi mewn rheilffyrdd ond hefyd i fuddsoddi mewn system drafnidiaeth amlfodd ac integredig sy'n cyflawni, naill ai drwy reilffordd neu fws neu dram, i bobl ar hyd a lled y wlad, a gallwn ddechrau gwireddu'r weledigaeth y mae'r Gweinidog wedi'i hamlinellu heddiw.  

16:40

Can I thank Alun Davies for his contribution, his questions and the important points that he's made? If I could just pick up on the issue of investment and the model that's adopted by the UK Government through the Treasury Green Book, essentially, a calculation based on the benefit-cost ratio will always lead to investment in those areas that are already wealthy and where there are large numbers of wealthy people, because you are always able to calculate a better return if you can deliver for those communities. And as a consequence, it's no wonder that people in more deprived communities, communities that already face severe challenges, have felt left behind in recent decades. It's my view that that Treasury Green Book, that set of rules that determines how money is invested by the UK Government, needs to be reformed, and it's something that I would very much welcome. It's something that is in the hands of existing Ministers, it's something that could be in the hands of a future Government, but I think it needs to be done in order to rebalance the UK economy. 

Alun Davies also makes the important point about the role that electric trains have in improving journey times. Electric trains accelerate quicker and therefore can lead to reduced dwell time at stations, but they can also lead to reduced journey times between stations. We're going to be utilising tri-mode and bi-mode trains on the Wales and borders franchise network. It could be in the future that we adopt hydrogen-powered trains as well, and it's my hope that, as we deliver the global rail centre of excellence in south Wales, we will see hydrogen-powered trains tested for mass roll-out in years to come.

We are, indeed, working to deliver four trains per hour on the Ebbw line by 2024, but it is my hope that if at all possible we can bring that date forward, we will bring that date forward. Of course, if there was the ability to draw down the amount of money that we believe we should be entitled to for rail infrastructure investment, we would see additional stations, including potentially at Abertillery. But, I would not wish to adopt the same formula that the UK Government adopts. I wish to adopt an approach that leads to wealth being more fairly distributed, and opportunity to create wealth distributed more fairly across Wales.

In terms of the Ebbw line not being classed as a core Valleys line, I think it makes no sense to anybody that it's not part of that defined core Valleys line asset. The reason, of course, is because services have to run on the south Wales main line, which is not devolved. But, to not categorise the Ebbw Vale line as a core Valleys line, I'm afraid, sometimes gives the impression that it is a secondary service line. It is not. It is absolutely integral to our vision for fully integrated public transport and it is absolutely our intention to deliver metro services on the Ebbw line, and, in doing so, I think redefine it as part of the core Valleys lines area, even if we don't yet have responsibility for the full component of the line that trains currently use.

In terms of the Williams timetable, it's not been set by the Welsh Government. We have very little influence over when Keith Williams reports, and how and when the UK Government responds, but I will inform Members of any progress and any developments. If possible, I'll do that ahead of any announcements that are made by Keith Williams or the UK Government.

Llywydd, I meant to say in response to the first contributor that Transport for Wales officials will be here tomorrow, between 11.00 a.m. and 2.00 p.m., to answer any questions concerning current services.

A gaf i ddiolch i Alun Davies am ei gyfraniad, ei gwestiynau a'r sylwadau pwysig a wnaeth? Os caf i ymdrin â'r mater o fuddsoddi a'r model a fabwysiadwyd gan Lywodraeth y DU drwy Lyfr Gwyrdd y Trysorlys, sef, yn y bôn, cyfrifiad sy'n seiliedig ar y gymhareb budd-cost a fydd wastad yn arwain at fuddsoddi yn yr ardaloedd hynny sydd eisoes yn gefnog a lle mae niferoedd mawr o bobl gyfoethog, oherwydd fe allwch chi wastad gyfrifo adenillion gwell os gallwch ddarparu ar gyfer y cymunedau hynny. Ac o ganlyniad, nid yw'n syndod bod pobl mewn cymunedau mwy difreintiedig, cymunedau sydd eisoes yn wynebu heriau difrifol, wedi teimlo eu bod wedi'u hesgeuluso yn y degawdau diwethaf. Fy marn i yw bod angen diwygio Llyfr Gwyrdd y Trysorlys, y gyfres honno o reolau sy'n penderfynu sut y caiff arian ei fuddsoddi gan Lywodraeth y DU, ac mae'n rhywbeth y byddwn yn ei groesawu'n fawr iawn. Mae'n rhywbeth sydd yn nwylo'r Gweinidogion presennol, mae'n rhywbeth a allai fod yn nwylo Llywodraeth yn y dyfodol, ond rwy'n credu bod angen gwneud hynny er mwyn ail-gydbwyso economi'r DU.

Mae Alun Davies hefyd yn gwneud y sylw pwysig am swyddogaeth trenau trydan o ran gwella amseroedd teithiau. Mae trenau trydan yn cyflymu'n gynt ac felly gallant arwain at lai o amser aros mewn gorsafoedd, ond gallant hefyd arwain at amseroedd teithio byrrach rhwng gorsafoedd. Byddwn yn defnyddio trenau tri-dull a deuddull ar rwydwaith masnachfraint Cymru a'r Gororau. Efallai y byddwn yn defnyddio trenau hydrogen hefyd yn y dyfodol, a'm gobaith yw, wrth i ni ddarparu'r ganolfan ragoriaeth rheilffyrdd byd-eang yn y de, y byddwn yn gweld trenau hydrogen yn cael eu profi i'w cyflwyno'n dorfol yn y blynyddoedd i ddod.

Rydym ni, yn wir, yn gweithio i ddarparu pedwar trên yr awr ar linell Cwm Ebwy erbyn 2024, ond fy ngobaith yw, os oes modd o gwbl y gallwn ni wneud hynny ynghynt, y gwnawn ni hynny ynghynt. Wrth gwrs, pe baem ni'n gallu cael y swm o arian y credwn y dylem ni fod yn gymwys i'w gael ar gyfer buddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd, byddem yn gweld gorsafoedd ychwanegol, gan gynnwys o bosib yn Abertyleri. Ond, ni fyddwn yn dymuno mabwysiadu'r un fformiwla ag y mae Llywodraeth y DU yn ei mabwysiadu. Rwyf eisiau mabwysiadu dull sy'n arwain at ddosbarthu cyfoeth yn decach, a chyfle i greu cyfoeth a ddosberthir yn decach ledled Cymru.

O ran y ffaith nad yw llinell Glynebwy wedi ei dynodi'n rheilffordd graidd i'r Cymoedd, rwy'n credu nad yw'n gwneud unrhyw synnwyr i neb nad yw'n rhan o'r ased diffiniedig hwnnw yn y Cymoedd. Y rheswm, wrth gwrs, yw bod yn rhaid i wasanaethau redeg ar brif reilffordd de Cymru, nad yw wedi'i datganoli. Ond, mae peidio â chategoreiddio llinell Glynebwy fel rheilffordd graidd i'r Cymoedd, mae arnaf ofn, weithiau, yn rhoi'r argraff mai llinell gwasanaeth eilaidd ydyw. Nid yw hynny'n wir. Mae'n gwbl hanfodol i'n gweledigaeth ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus gwbl integredig ac mae'n bendant yn fwriad gennym i ddarparu gwasanaethau'r metro ar linell Glynebwy, ac, wrth wneud hynny, rwy'n credu, ei hailddiffinio yn rhan o ardal graidd llinellau'r Cymoedd, hyd yn oed os nad oes gennym ni gyfrifoldeb am yr elfen lawn o'r llinell y mae trenau'n ei defnyddio ar hyn o bryd.

O ran amserlen adolygiad Williams, nid Llywodraeth Cymru sydd wedi gosod hon. Ychydig iawn o ddylanwad sydd gennym ni o ran pryd fydd Keith Williams yn cyflwyno adroddiad, a sut a phryd y bydd Llywodraeth y DU yn ymateb, ond byddaf yn rhoi gwybod i'r Aelodau am unrhyw gynnydd ac unrhyw ddatblygiadau. Os yw'n bosib, byddaf yn gwneud hynny cyn i Keith Williams neu Lywodraeth y DU wneud unrhyw gyhoeddiadau.

Llywydd, roeddwn yn bwriadu dweud mewn ymateb i'r cyfrannwr cyntaf y bydd swyddogion Trafnidiaeth Cymru yma yfory, rhwng 11.00 y bore a 2.00 y pnawn i ateb unrhyw gwestiynau ynghylch gwasanaethau cyfredol.

16:45

Rwy'n cytuno â Russell George, ac ychydig bach â Rhun ap Iorwerth. Rwy'n croesawu'r drafodaeth drawsffiniol hon. Mae dyfodol y rheilffordd yn edrych yn ddiogel, ond mae angen inni ystyried y sefyllfa bresennol hefyd.

I agree with Russell George, and with some of what Rhun ap Iorwerth said. I welcome this broad-ranging discussion. The future of the railways does look secure, but we do need to consider the current situation too.

With that in mind, what dialogue does he have with Transport for Wales with regard to the Rhymney-to-Cardiff line, because we have seen some steps back in progress in recent months? Complaints about seating, particularly, have increased, and that is disappointing given the extra work that Transport for Wales have done to improve seating. What dialogue has he had about that? Also, can he confirm that, despite the debate today, there will be toilets on the Rhymney-to-Cardiff line in the new system?

O gofio hynny, pa drafodaethau y mae'n eu cael â Trafnidiaeth Cymru o ran y rheilffordd rhwng Rhymni a Chaerdydd, oherwydd rydym ni wedi gweld rhai diffygion gyda'r cynnydd yn y misoedd diwethaf? Mae cwynion am seddau, yn enwedig, wedi cynyddu, ac mae hynny'n siomedig o gofio'r gwaith ychwanegol y mae Trafnidiaeth Cymru wedi'i wneud i wella'r sefyllfa o ran seddi. Pa drafodaethau y mae wedi eu cael ynglŷn â hynny? Hefyd, a all gadarnhau, er gwaethaf y ddadl heddiw, y bydd toiledau ar y rheilffordd rhwng Rhymni a Chaerdydd yn y system newydd?

Can I thank Hefin David for his questions and for his contribution today? Let me be absolutely clear over which services will have trains that will still have toilets, and that will have toilets that are compatible with legislation concerning persons of restricted mobility. On the metro network, train services on the Rhymney line, on the Maesteg line, on the Ebbw line and on the Vale of Glamorgan line will all retain onboard toilet facilities. Tram trains will run on three lines, as I said earlier: they will run on the Treherbert, Merthyr and Aberdare lines. I hope that answers all queries regarding this issue about toilets.

In terms of capacity on the existing fleet, we are stretching every sinew to identify solutions to deal with capacity issues across the network, but we do recognise that there is a particular problem within the metro area, and that's why we are making every effort to identify rolling stock wherever we can across the UK to bring it into use here in Wales as soon as possible.

A gaf i ddiolch i Hefin David am ei gwestiynau ac am ei gyfraniad heddiw? Gadewch imi fod yn gwbl glir ynghylch pa wasanaethau fydd yn dal â threnau â thoiledau, ac a fydd â thoiledau sy'n gydnaws â deddfwriaeth sy'n ymwneud â phobl sydd â symudedd cyfyngedig. O ran y rhwydwaith metro, bydd cyfleusterau tai bach yn dal i fod ar y gwasanaethau trên ar linell Rhymni, ar linell Maesteg, ar linell Glyn Ebwy ac ar linell Bro Morgannwg. Bydd trenau tram yn rhedeg ar dair llinell, fel y dywedais yn gynharach: byddant yn rhedeg ar linellau Treherbert, Merthyr ac Aberdâr. Gobeithio bod hynny'n ateb pob ymholiad ynghylch y mater hwn ynglŷn â thoiledau.

O ran capasiti ar y fflyd bresennol, rydym yn gwneud ein gorau i ddarganfod ffyrdd o ymdrin â materion capasiti ledled y rhwydwaith, ond rydym yn cydnabod bod problem benodol yn ardal y metro, a dyna pam yr ydym ni'n gwneud pob ymdrech i ganfod cerbydau lle bynnag y gallwn ni ledled y DU i'w defnyddio yma yng Nghymru cyn gynted â phosib.

We're out of the time allocated by the Government for this statement now. I have a number of speakers still wanting to be called. This is an early warning system, then. It's one question from now on, and I'll see if I can call all of the speakers I have on my list. John Griffiths, give it a go.

Mae'r amser a neilltuwyd gan y Llywodraeth ar gyfer y datganiad hwn yn awr ar ben. Mae gen i nifer o siaradwyr sy'n dal eisiau siarad. Rhybudd rhag blaen, felly. Un cwestiwn o hyn ymlaen, a byddaf yn gweld a allaf alw'r holl siaradwyr sydd gennyf ar fy rhestr. John Griffiths, rhowch gynnig arni.

Diolch, Llywydd. I very much welcome your ambition and commitment to put Wales in a more powerful position, Minister, in terms of deciding the infrastructure and the services that we have here in Wales. As I only have one question, I will limit it then to the issue of the Magor walkway train station, which has, as you will know, a great deal of local community support, and I think is very much in line with what you talk about in terms of understanding and meeting local needs, and very much factoring community benefit into the development that takes place. So, I just wondered what you could say, Minister, in terms of the proposals for the Magor walkway station, and how that fits in with your ambitions for the future of rail in Wales.

Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'n fawr eich uchelgais a'ch ymrwymiad i roi Cymru mewn sefyllfa fwy grymus, Gweinidog, o ran penderfynu ar y seilwaith a'r gwasanaethau sydd gennym yma yng Nghymru. Gan mai dim ond un cwestiwn sydd gennyf, fe'i cyfyngaf felly i fater gorsaf reilffordd gerdded Magwyr, sydd, fel y gwyddoch chi, wedi cael llawer o gefnogaeth gan y gymuned leol, ac rwy'n credu ei bod yn cyd-fynd i raddau helaeth â'r hyn yr ydych chi'n sôn amdano o ran deall a diwallu anghenion lleol, ac â chynnwys budd cymunedol yn y datblygiad a fydd yn mynd rhagddo. Felly, dim ond tybio oeddwn i beth allech chi ei ddweud, Gweinidog, o ran y cynigion ar gyfer gorsaf gerdded Magwyr, a sut mae hynny'n cyd-fynd â'ch uchelgeisiau ar gyfer dyfodol rheilffyrdd yng Nghymru.

16:50

The Member makes a really important point, actually, about how we assess where money should be invested and, at the moment, we have to assess that on the basis of the formula and the criteria that the UK Government Department for Transport utilises. In the future, as I've said, in the document that's been published today alongside the written statement and alongside this oral statement, I would have wished to adopt a different model to determine investment in stations across the network, based on some of the unique criteria that we've developed here in Wales, including, for example, the Welsh transport appraisal guidance system of appraising investment opportunities.

I think the Magor walkway station proposal has enormous potential and has great support from across the Chamber and from within the community. At the moment, we are constrained by the model that's adopted by UK Government for investing in stations, but, of course, if we had devolution of the responsibilities and the funding, we could adopt a different set of criteria for assessing programmes. Indeed, it may well be that if we had such a resource available to us we could include several more projects on the list that I've published today. 

Mae'r Aelod yn gwneud sylw pwysig iawn, mewn gwirionedd, ynglŷn â sut yr ydym ni'n asesu ymhle y dylid buddsoddi arian ac, ar hyn o bryd, rhaid inni asesu hynny ar sail y fformiwla a'r meini prawf y mae Adran Drafnidiaeth Llywodraeth y DU yn eu defnyddio. Yn y dyfodol, fel yr wyf wedi dweud, yn y ddogfen sydd wedi'i chyhoeddi heddiw ochr yn ochr â'r datganiad ysgrifenedig ac ochr yn ochr â'r datganiad llafar hwn, byddwn wedi dymuno mabwysiadu model gwahanol i bennu'r buddsoddiad mewn gorsafoedd ar draws y rhwydwaith, yn seiliedig ar rai o'r meini prawf unigryw yr ydym ni wedi'u datblygu yma yng Nghymru, gan gynnwys, er enghraifft, system arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru o ran arfarnu cyfleoedd buddsoddi.

Rwy'n credu bod gan gynnig gorsaf gerdded Magwyr botensial enfawr a bod cefnogaeth enfawr i hynny ar draws y Siambr ac yn y gymuned. Ar hyn o bryd, mae'r model y mae Llywodraeth y DU wedi'i fabwysiadu ar gyfer buddsoddi mewn gorsafoedd yn ein cyfyngu, ond, wrth gwrs, pe baem yn datganoli'r cyfrifoldebau a'r cyllid, gallem fabwysiadu cyfres wahanol o feini prawf ar gyfer asesu rhaglenni. Yn wir, mae'n ddigon posib, pe bai adnodd o'r fath ar gael inni, y gallem ni gynnwys llawer mwy o brosiectau ar y rhestr yr wyf wedi'i chyhoeddi heddiw.

I also welcome the ambition in this. This is what devolution is about; it's taking those powers and the funding to go with those powers to further transform the rail network, and to move people from their car transport into other modes of transport. Could I ask just one question, Llywydd—only one question? Could we have an update, please, on the date for the introduction of the Sunday service on the Maesteg line, part of the current transformation, and the date for the study that has been done by Network Rail on increasing the frequency of services on that line as well?

Rwyf hefyd yn croesawu'r uchelgais yn hyn o beth. Dyna yw hanfod datganoli; mae ynglŷn â chymryd y pwerau hynny a'r cyllid i gyd-fynd â'r pwerau hynny i drawsnewid y rhwydwaith rheilffyrdd ymhellach, ac i gael pobl i newid eu ceir am fathau eraill o drafnidiaeth. A gaf i ofyn dim ond un cwestiwn, Llywydd—un cwestiwn yn unig? A gawn ni'r newyddion diweddaraf, os gwelwch yn dda, ynghylch y dyddiad ar gyfer cyflwyno'r gwasanaeth Sul ar linell Maesteg, rhan o'r trawsnewidiad presennol, a'r dyddiad ar gyfer yr astudiaeth a wnaethpwyd gan Network Rail ynglŷn â chynyddu amlder y gwasanaethau ar y llinell honno hefyd?

I thank Huw Irranca-Davies for his two questions. [Laughter.] What I'll do is, I'll actually prime TfW officials tomorrow to provide that information—the very, very latest information—concerning the timetable change and the study date cut-off, which the Member has pointed to. 

Diolch i Huw Irranca-Davies am ei ddau gwestiwn. [Chwerthin.] Yr hyn y byddaf i'n ei wneud yw, byddaf mewn gwirionedd yn gofyn i swyddogion Trafnidiaeth Cymru yfory i ddarparu'r wybodaeth honno—yr wybodaeth ddiweddaraf bosib—ynghylch newid yr amserlen a dyddiad cau'r astudiaeth, y mae'r Aelod wedi tynnu sylw atyn nhw.

I too welcome the work the Minister is doing in this field, particularly within the north Wales region with regard to the cross-border, the Halton Curve developments and also the improvements on Deeside industrial estate. Minister, would you agree with me that transport, as I discussed at a conference in Deeside last Friday, that the sustainable development goals, such as prevention, integration, collaboration and involvement, can be at the heart of the Government's ambition as well, not just for our railways but for our whole integrated transport network?

Rwyf i hefyd yn croesawu'r gwaith y mae'r Gweinidog yn ei wneud yn y maes hwn, yn enwedig yn rhanbarth gogledd Cymru o ran y datblygiadau trawsffiniol, y datblygiadau ar Dro Halton a hefyd y gwelliannau ar ystad ddiwydiannol Glannau Dyfrdwy. Gweinidog, a fyddech yn cytuno â mi y gall trafnidiaeth, fel y trafodais mewn cynhadledd yng Nglannau Dyfrdwy ddydd Gwener diwethaf, y gall yr amcanion datblygu cynaliadwy, megis atal, integreiddio, cydweithio a chymryd rhan, fod wrth wraidd uchelgais y Llywodraeth hefyd, nid yn unig ar gyfer ein rheilffyrdd ond ar gyfer ein holl rwydwaith trafnidiaeth integredig?

Yes, indeed, and in my response to John Griffiths I pointed to WelTAG, the tool that we adopt for infrastructure investment. Primarily it's concerned with road infrastructure, but it could also extend beyond roads to include all forms of infrastructure, including social infrastructure. It's also utilised at present when we look at where we invest our precious resource in rail-based infrastructure. So, yes, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is considered within the WelTAG process, and that process is already adopted for certain infrastructure considerations, but I'd like to see it extend further.

Can I welcome the comments made by Jack Sargeant concerning the Halton Curve? I'm pleased to say that services on the Halton Curve have attracted a higher patronage than was originally expected.  

Byddwn, yn wir, ac yn fy ymateb i John Griffiths cyfeiriais at Arweiniad ar Arfarnu Trafnidiaeth Cymru, yr erfyn yr ydym ni'n ei fabwysiadu ar gyfer buddsoddi mewn seilwaith. Mae'n ymwneud yn bennaf â seilwaith ffyrdd, ond gallai hefyd ymestyn y tu hwnt i ffyrdd i gynnwys pob math o seilwaith, gan gynnwys seilwaith cymdeithasol. Caiff hefyd ei ddefnyddio ar hyn o bryd wrth edrych ar ble yr ydym ni'n buddsoddi ein hadnodd gwerthfawr mewn seilwaith rheilffyrdd. Felly, oes, mae ystyriaeth i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 ym mhroses Arweiniad ar Arfarnu Trafnidiaeth Cymru, ac mae'r broses honno eisoes wedi'i mabwysiadu ar gyfer rhai ystyriaethau seilwaith penodol, ond hoffwn weld hynny'n cael ei ymestyn ymhellach.

A gaf i groesawu sylwadau Jack Sargeant ynghylch llinell Tro Halton? Rwy'n falch o ddweud bod y gwasanaethau ar Dro Halton wedi denu mwy o nawdd na'r hyn a ddisgwyliwyd yn wreiddiol.

I also welcome an ambitious and inspirational transformational multi-modal integrated transport system for Wales. Minister, what opportunities does the Williams rail review offer the Welsh Government to take further responsibilities for the creation of new stations and the expanding Welsh tram footprint for a cleaner, greener Wales?  

Rwyf i hefyd yn croesawu system drafnidiaeth integredig amlfoddol, uchelgeisiol ac ysbrydoledig i Gymru. Gweinidog, pa gyfleoedd y mae adolygiad rheilffordd Williams yn eu cynnig i Lywodraeth Cymru ysgwyddo cyfrifoldebau pellach dros greu gorsafoedd newydd ac ehangu gwasanaethau tram Cymru ar gyfer Cymru lanach, wyrddach?

Huge opportunities. If we had a settlement that reflected our need, then clearly, based on historic underfunding, that settlement would be enormous and would lead us to be able to invest, not just in the infrastructure, but also in encouraging behavioural change that could lead to modal shift as well. And whether it be in new stations, new railway lines or other associated infrastructure such as park-and-ride facilities, if we had the devolution of responsibilities with the devolution of appropriate funding, I believe we could implement a major step change in terms of driving people away from private transport to public transport.

Cyfleoedd enfawr. Pe bai gennym ni setliad a fyddai'n adlewyrchu ein hangen, yna, yn amlwg, yn seiliedig ar danariannu hanesyddol, byddai'r setliad hwnnw'n enfawr a byddai'n fodd inni allu buddsoddi, nid yn unig yn y seilwaith, ond hefyd o ran annog newid mewn arferion a allai arwain at newid sut mae pobl yn teithio hefyd. A boed hynny ar ffurf gorsafoedd newydd, rheilffyrdd newydd neu gynlluniau seilwaith cysylltiedig eraill megis cyfleusterau parcio a theithio, pe cai cyfrifoldebau eu datganoli gyda'r cyllid priodol, credaf y gallem ni greu newid sylweddol o ran cael pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn lle trafnidiaeth breifat.

16:55

Excellent pace in the last five minutes. Thank you, everybody, for your succinctness.

Cyflymder rhagorol yn y pum munud diwethaf. Diolch, bawb, am fod yn gryno.

Diolch i'r Gweinidog.

Thank you, Minister.

5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol: Adeiladu ar record ailgylchu Cymru
5. Statement by the Deputy Minister for Housing and Local Government: Building on Wales's recycling record

Dŷn ni'n dod i'r eitem nesaf, sef y datganiad gan y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol ar adeiladu ar record ailgylchu Cymru. Dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei datganiad. Hannah Blythyn.

That brings us to our next item, which is a statement by the Deputy Minister for Housing and Local Government, building on Wales’s recycling record. I call on the Deputy Minister to make the statement. Hannah Blythyn.

Diolch, Llywydd. This year marks the twentieth anniversary of devolution in Wales and has served as an opportunity to reflect on the difference devolution has made. We should rightly be proud that the past two decades has seen us become a global leader when it comes to recycling. In 2017-18, we recycled 62.7 per cent of municipal waste, and are third in the world for household recycling. This is an incredible achievement, and we would not be where we are today without the hard work and dedication of citizens and communities across the country. But it’s not simply about reaching recycling rates. It’s because it’s the right thing to do for our environment, for our communities, and for our economy. We've come a long way, but we're not complacent and I wanted to take the opportunity of recycle week to set out some of the next steps to build on Wales’s recycling record.  

Our ambition for a zero-waste Wales is stronger than ever. Recycling and increasing resource efficiency is central to tackling climate change and our response to the climate emergency. It is also key to unlocking the benefits of a low-carbon economy. I am pleased to be taking forward work on business recycling this week with the publication of our consultation on proposed new regulations under the Environment (Wales) Act 2016. The regulations will mean that businesses must separate key materials for collection to be sent for recycling, in the same way we've been doing at home for years. The proposed materials include plastic, metal, paper, glass and food. The consultation also proposes a ban on business disposing of waste into sewers. I've said before and I will say again: the onus is on all of us to take action, from Government to grass roots and everything in between. It's about all of us playing our part, not simply for the benefit of the environment, but the economy too.

Many businesses are already doing their bit when it comes to managing waste in this way. Businesses more than any other sector already know that far from being a burden, waste is a key resource that can generate income and bring with it commercial opportunities. It can make supply chains more resilient and by keeping resources in use for longer, support a more circular economy where greater added value is kept here in Wales. This provides businesses and local authorities with a major opportunity in respect of the value of the material that's collected and the savings that can be made.

We've made much progress on materials that are easier to recycle, so we now need to go up a gear and capture waste that is currently harder to recycle. This is why we're building on our successful partnership with local authorities to put in place new facilities to recycle absorbent hygiene products such as nappies. 

I've met with many people and communities across the country and have been moved by the commitment, passion and enthusiasm around recycling and tackling waste. Nowhere is this more so than in schools, where from Ferndale to Rhyl, I have heard examples of young people taking action. The Zero Waste Schools initiative being piloted in Pembrokeshire and Cardiff is bringing together the third sector, local authorities and Keep Wales Tidy. The initiative develops practical recycling initiatives in schools, helping to educate children in line with the recommendations of the Donaldson report.

But there is still more to be done to raise awareness and persuade people to recycle more. We know that more than half the material still in residual waste is easily recyclable, and getting that out of black bins and into recycling would see Wales achieve a recycling rate of more than 80 per cent. This would not only reduce the cost of waste management services, it would also have significant carbon benefits. To address this, I will be bringing forward a national campaign on recycling to support local and regional campaigns.

I recognise that, recently, concerns have been raised regarding what happens to our residual waste and recycling once it is collected. In Wales, we have already been recognised as having high levels of transparency with the My Recycling Wales website allowing people to see what happens to our waste—95 per cent of which is not exported. Investing in additional infrastructure is key to moving to 100 per cent of material not being exported.

As a responsible nation, it's vital that we dispose of the waste that cannot be recycled properly. For this reason, we have invested in the infrastructure to extract electricity and heat from this material and dispose of it safely to the highest environmental standards. This ensures that we can extract the maximum benefit from this waste and prevent it from becoming a problem elsewhere.

The incineration of waste for heat and power is, however, a transitionary step. The long-term solution is to move away from materials like single-use and fossil fuel-derived plastics. Action on plastic pollution is high on the agenda and we will move to ban single-use plastic products, including cotton bud sticks, cutlery, plates, straws, stirrers, balloon sticks and cups. But alongside a ban, we are taking steps to ensure the responsibility for the end-of-life costs of materials is placed on producers based on the principle of the polluter pays. We're also working to introduce a deposit-return scheme in Wales on options to tax or charge certain products and with partners in local authorities and the private sector on initiatives to develop greater plastic reprocessing capacity.

Our goal is to ensure that we lay the foundations to go beyond recycling and bring the broader benefits to Wales of a move to a circular economy. In this way, getting it right on the environment means getting it right for the economy too. Earlier this year, I announced our £6.5 million circular economy fund. WRAP Cymru has now awarded the first capital grants under the fund. These grants, totalling £355,000, are going to three Welsh manufacturers to invest in equipment to increase the amount of recycled plastic and paper in their products. It's being matched by an investment of over £1.7 million from the businesses themselves.

Yesterday, we launched our consultation to increase business recycling, and later this year we will consult on a comprehensive new zero-waste strategy—a strategy that will review and reboot our ambition and actions for a zero-waste Wales. I want the new strategy to go beyond recycling by working to deliver our commitment to decarbonisation and a truly circular economy. This is crucial in the context of the climate crisis facing us and in developing the green industries and opportunities of the future.

We are absolutely committed to building on Wales's recycling record and the Welsh way on waste: reducing, reusing and recycling for a greener, stronger and fairer future.

Diolch, Llywydd. Eleni yw ugeinfed pen-blwydd datganoli yng Nghymru ac mae wedi bod yn gyfle i ystyried y gwahaniaeth y mae datganoli wedi'i wneud. Mae'n briodol i ni ymfalchïo ein bod, yn ystod y ddau ddegawd diwethaf, wedi dod yn arweinydd byd-eang o ran ailgylchu. Yn 2017-18, fe wnaethom ni ailgylchu 62.7 y cant o wastraff trefol, ac rydym ni'n drydydd yn y byd o ran ailgylchu gwastraff cartrefi. Mae hon yn gamp anhygoel, ac ni fyddem ni yn y sefyllfa yr ydym ni ynddi heddiw heb waith caled ac ymroddiad dinasyddion a chymunedau ar hyd a lled y wlad. Ond nid mater o gyrraedd cyfraddau ailgylchu yn unig ydyw. Dyma'r peth iawn i'w wneud dros ein hamgylchedd, dros ein cymunedau, a dros ein heconomi. Rydym ni wedi dod yn bell, ond nid ydym yn hunanfodlon ac rwyf eisiau achub ar gyfle wythnos ailgylchu i nodi rhai o'r camau nesaf i adeiladu ar record ailgylchu Cymru.    

Mae ein huchelgais ar gyfer Cymru ddiwastraff yn gryfach nag erioed. Mae ailgylchu a chynyddu effeithlonrwydd adnoddau yn ganolog i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd a'n hymateb i argyfwng yr hinsawdd. Mae hefyd yn allweddol i ddatgloi manteision economi carbon isel. Rwyf i'n falch o gael bwrw ymlaen â gwaith ar ailgylchu busnesau yr wythnos hon wrth gyhoeddi ein hymgynghoriad ar y rheoliadau arfaethedig newydd o dan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Bydd y Rheoliadau'n golygu bod yn rhaid i fusnesau wahanu deunyddiau allweddol er mwyn eu casglu a'u hanfon i gael eu hailgylchu, yn yr un modd ag yr ydym ni wedi bod yn ei wneud gartref ers blynyddoedd. Mae'r deunyddiau arfaethedig yn cynnwys plastig, metel, papur, gwydr a bwyd. Hefyd, mae'r ymgynghoriad yn cynnig gwahardd busnesau rhag gwaredu gwastraff i garthffosydd. Rwyf i wedi dweud o'r blaen ac fe'i dywedaf eto: mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom ni i weithredu, o'r Llywodraeth i lawr gwlad a phopeth yn y canol. Mae'n ymwneud â phob un ohonom ni yn chwarae ein rhan, nid yn unig er budd yr amgylchedd, ond yr economi hefyd.

Mae llawer o fusnesau eisoes yn gwneud eu rhan o ran rheoli gwastraff yn y modd hwn. Mae busnesau yn fwy nag unrhyw sector arall eisoes yn gwybod bod gwastraff, yn hytrach na bod yn faich, yn adnodd allweddol sy'n gallu creu incwm a dod â chyfleoedd masnachol yn ei sgil. Gall wneud cadwyni cyflenwi'n gryfach a drwy sicrhau bod adnoddau'n cael eu defnyddio'n hwy, gefnogi economi fwy cylchol lle mae mwy o werth ychwanegol yn cael ei gadw yma yng Nghymru. Mae hyn yn rhoi cyfle mawr i fusnesau ac awdurdodau lleol o ran gwerth y deunydd a gesglir a'r arbedion y gellir eu gwneud.

Rydym ni wedi gwneud llawer o gynnydd o ran deunyddiau sy'n haws i'w hailgylchu, felly mae angen i ni fynd ati nawr i gasglu gwastraff sy'n anoddach i'w ailgylchu ar hyn o bryd. Dyna pam ein bod yn datblygu ein partneriaeth lwyddiannus ag awdurdodau lleol i sefydlu cyfleusterau newydd i ailgylchu cynhyrchion hylendid amsugnol megis clytiau.  

Rwyf i wedi cwrdd â llawer o bobl a chymunedau ledled y wlad ac rwyf wedi cael fy nghyffwrdd gan yr ymrwymiad, angerdd a brwdfrydedd ynghylch ailgylchu a mynd i'r afael â gwastraff. Nid oes unman gwell nag ysgolion am hyn, lle yr wyf wedi clywed enghreifftiau o bobl ifanc yn gweithredu o Ferndale i'r Rhyl. Mae menter ysgolion diwastraff sy'n cael ei threialu yn Sir Benfro a Chaerdydd yn dod â'r trydydd sector, awdurdodau lleol a Cadwch Gymru'n Daclus ynghyd. Mae'r fenter yn datblygu mentrau ailgylchu ymarferol mewn ysgolion, gan helpu i addysgu plant yn unol ag argymhellion adroddiad Donaldson.

Ond mae rhagor i'w wneud o hyd i godi ymwybyddiaeth ac argyhoeddi pobl i ailgylchu mwy. Gwyddom ni fod mwy na hanner y deunydd sy'n parhau i fod yn rhan o wastraff gweddilliol yn hawdd i'w ailgylchu, a byddai cael hynny allan o finiau du ac i mewn i ailgylchu yn golygu bod Cymru'n cyrraedd cyfradd ailgylchu o fwy na 80 y cant. Byddai hyn nid yn unig yn lleihau cost gwasanaethau rheoli gwastraff, ond byddai hefyd o fudd sylweddol o ran carbon. I fynd i'r afael â hyn, byddaf i'n cyflwyno ymgyrch genedlaethol ar ailgylchu i gefnogi ymgyrchoedd lleol a rhanbarthol.

Rwy'n cydnabod bod pryderon wedi'u mynegi'n ddiweddar ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd i'n gwastraff gweddilliol a'n deunyddiau hailgylchu ar ôl eu casglu. Yng Nghymru, rydym ni eisoes wedi cael ein cydnabod am lefelau tryloywder uchel, gyda gwefan Fy Ailgylchu Cymru yn caniatáu i bobl weld yr hyn sy'n digwydd i'n gwastraff—95 y cant ohono nad yw'n cael ei allforio. Mae buddsoddi mewn seilwaith ychwanegol yn allweddol i symud i beidio ag allforio 100 y cant o'r deunydd.

Fel cenedl gyfrifol, mae'n hanfodol ein bod yn gwaredu'r gwastraff na ellir ei ailgylchu'n gywir. Am y rheswm hwn, rydym ni wedi buddsoddi yn y seilwaith i echdynnu trydan a gwres o'r deunydd hwn a'i waredu'n ddiogel i'r safonau amgylcheddol uchaf. Mae hyn yn sicrhau y gallwn ni dynnu'r budd mwyaf posibl o'r gwastraff hwn a'i atal rhag mynd yn broblem mewn man arall.

Fodd bynnag, mae llosgi gwastraff ar gyfer gwres a phŵer yn gam trosiannol. Yr ateb yn y tymor hir yw symud oddi wrth ddeunyddiau fel plastigau defnydd untro a'r rhai sy'n deillio o danwydd ffosil. Mae gweithredu ar lygredd plastig yn uchel ar yr agenda a byddwn ni'n symud i wahardd cynhyrchion plastig untro, gan gynnwys ffyn bys cotwm, cyllyll a ffyrc, platiau, gwellt, troellwyr, ffyn balŵns a chwpanau. Ond ynghyd â gwaharddiad, rydym ni'n cymryd camau i sicrhau bod y cyfrifoldeb am gostau diwedd oes deunyddiau yn cael ei roi ar gynhyrchwyr ar sail egwyddor mai'r llygrwr sy'n talu. Rydym ni hefyd yn gweithio i gyflwyno cynllun dychwelyd ernes yng Nghymru ar opsiynau i drethu neu godi tâl ar rai cynhyrchion a gyda phartneriaid mewn awdurdodau lleol a'r sector preifat ar fentrau i ddatblygu mwy o gapasiti ailbrosesu plastig.

Ein nod yw sicrhau ein bod yn gosod y sylfeini i fynd y tu hwnt i ailgylchu a dod â manteision ehangach i Gymru o symud i economi gylchol. Yn y modd hwn, mae gwneud pethau'n iawn o ran yr amgylchedd yn golygu eu gwneud yn iawn ar gyfer yr economi hefyd. Yn gynharach eleni, cyhoeddais ein cronfa economi gylchol £6.5 miliwn. Mae WRAP Cymru bellach wedi dyfarnu'r grantiau cyfalaf cyntaf o dan y gronfa. Mae'r grantiau hyn, sef cyfanswm o £355,000, yn mynd at dri gwneuthurwr o Gymru i fuddsoddi mewn offer i gynyddu faint o blastig a phapur sydd wedi'u hailgylchu sydd yn eu cynnyrch. Mae'n cael ei baru gan fuddsoddiad o dros £1.7 miliwn gan y busnesau eu hunain.

Ddoe, lansiwyd ein hymgynghoriad i gynyddu ailgylchu busnesau, ac yn ddiweddarach eleni byddwn ni'n ymgynghori ar strategaeth gynhwysfawr ddiwastraff newydd—strategaeth a fydd yn adolygu ac yn ailgychwyn ein huchelgais a'n gweithredoedd ar gyfer Cymru ddiwastraff. Rwyf i eisiau i'r strategaeth newydd fynd y tu hwnt i ailgylchu drwy weithio i gyflawni ein hymrwymiad at ddatgarboneiddio ac economi gylchol wirioneddol. Mae hyn yn hollbwysig yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd sy'n ein hwynebu ac o ran datblygu diwydiannau gwyrdd a chyfleoedd y dyfodol.

Rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr i ddatblygu cofnod ailgylchu Cymru a ffordd Cymru o ymdrin â gwastraff: lleihau, ailddefnyddio ac ailgylchu ar gyfer dyfodol gwyrddach, cryfach a thecach.

Daeth Suzy Davies i’r Gadair.

Suzy Davies took the Chair.

17:00

Thank you, Commissioner. Thank you, Deputy Minister, for your statement this afternoon. It is right to say the mindset change that we've seen in Wales over the last 10 to 15 years has been something that can be proudly held up as an exemplar to other parts of the world, but we can't let any progress slip now. Obviously, progress needs to be made, and it's worth noting that recycling rates did decline—I appreciate only marginally by about 1.5 to 2 per cent—in the last reporting period that the Minister touched on, and I do think what's really important is accountability and the audit trail. I don't want to sound too civil servant-y, but when people do see images of far-flung places in the globe such as Malaysia and other places, with recyclable products that are clearly from the domestic market and, in particular, Wales, that really does cause concern, I would suggest, and credibility issues do arise in people's minds about all the efforts they are making. So, I would be grateful to understand exactly how the Minister can bring greater accountability to the audit trail, because it is a fact. If I just take two local authorities: Bridgend, for example, exported over 1,000 tonnes of recyclable plastics to an unspecified location in Germany; and Rhondda Cynon Taf, for example, exported 707 tonnes of plastic waste to an unspecified location in Malaysia, and a further 172 tonnes of waste to unspecified locations in Poland. I appreciate it in tonnage terms—considering there's 132,000 tonnes of recyclable product out of domestic households in a year coming from Wales—that these numbers are relatively small, but they cause doubt in people's minds, and it is vital that we can have robust measures to make sure that where bad practice is in place, we can stamp that out.

I notice in the Minister's statement that she does talk about 95 per cent being domestically used, or recycled, should I say? I presume you're talking about the UK market there rather than just the Welsh market, because I think it's important to distinguish between the two so that we do understand we're talking about the UK in its entirety. So, any information you can give on accountability and greater strength in the auditing process would be greatly received.

The consultation that the Government have out at the moment around the business community and the important role that they can play is something that is to be welcomed. But you have to take business with you, and I do hope that, obviously, this is a genuine consultation that will look at the practicalities businesses face and, in particular, some of the additional costs that might have to be borne here in Wales to achieve a goal that I think we all want to march to, but ultimately can't be putting businesses in an uncompetitive position. And I would like to try and understand why there's this obsession about making sure that either the household or the businesses segregate the recycling. I visited CWM Environmental in Carmarthenshire recently and they clearly showed me that their systems could work quite willingly with mixed recycling, because they can separate on site, they can. And therefore, if I take my own local authority area, and I declare an interest as a Member—they have just issued orange bags, white bags, blue bags, grey plastic containers, all arriving on people's doorsteps over the last couple of weeks to be implemented now in the next couple of months, let alone the storage issue of where people can keep all that, the ability of people to get their heads around another change in the recycling regime that was mixed recycling, only introduced 12 months ago, which is somewhat challenging when the recycling sector can do this recycling themselves. I accept that you can't put food waste in general recycling—that's perfectly obvious. But general recycling—there is the technology to do it and I'd be keen to understand why we need to be making such specific demands on household and, in particular, businesses.

I'd also like to hear what the Minister's views are, in particular, on incineration, which her report touches on, and household waste going to incineration, as a green energy, because, obviously, her and I have debated and discussed this across the Chamber here, and there are proposals currently in Cardiff, and I know in other parts of Wales, to bring incinerators online. So, again, I'd like to understand how, working with the planning system, residents' views can be taken into consideration, and where concerns are raised, these concerns are taken seriously. But, overall, we all want to submit to an economy where, ultimately, we look back and say, 'Do you remember when we all used to have to recycle?', because we'll have an economy that actually generates products that don't need recycling because they're biodegradable or all the rest of it.

So, power to your elbow in what you're trying to do, but you do need stronger auditing processes, you do need a more robust planning system when it comes to incineration, and above all, you do need to take business with you in the consultation, because, ultimately, if there is additional cost, that could take the competitive edge off businesses here in Wales when they're on a UK footprint.

Diolch, Comisiynydd. Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Mae'n gywir dweud y bu'r newid meddylfryd yr ydym ni wedi'i weld yng Nghymru yn ystod y 10 i 15 mlynedd diwethaf yn rhywbeth y gellir ei ddefnyddio gyda balchder fel esiampl i rannau eraill o'r byd, ond ni allwn adael i unrhyw gynnydd lithro nawr. Yn amlwg, mae angen gwneud cynnydd, ac mae'n werth nodi bod cyfraddau ailgylchu wedi gostwng—fymryn yn unig, rwy'n gwerthfawrogi, o tua 1.5 i 2 y cant—yn y cyfnod adrodd diwethaf y cyfeiriodd y Gweinidog ato, a chredaf mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw atebolrwydd a'r trywydd archwilio. Nid wyf yn dymuno swnio'n rhy debyg i was sifil, ond pan fydd pobl yn gweld delweddau o leoedd pell yn y byd megis Malaysia a mannau eraill, gyda chynnyrch ailgylchadwy sy'n dod, yn amlwg, o'r farchnad ddomestig ac, yn arbennig, o Gymru, mae hynny wir yn achosi pryder, byddwn i'n ei awgrymu, ac mae materion hygrededd yn codi ym meddyliau pobl am yr holl ymdrechion y maen nhw'n eu gwneud. Felly, byddwn i'n falch o ddeall yn union sut y gall y Gweinidog ychwanegu mwy o atebolrwydd at y llwybr archwilio, oherwydd bod hynny'n ffaith. Os cymeraf ddau awdurdod lleol yn unig: allforiodd Pen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft, dros 1,000 tunnell o blastigau ailgylchadwy i leoliad amhenodol yn yr Almaen; ac allforiodd Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, 707 tunelli o wastraff plastig i leoliad amhenodol ym Malaysia, a 172 tunnell arall o wastraff i leoliadau amhenodol yng Ngwlad Pwyl. Rwy'n gwerthfawrogi, o ran tunelli—o ystyried bod 132,000 tunnell o gynnyrch ailgylchadwy allan o gartrefi domestig mewn blwyddyn yn dod o Gymru—fod y niferoedd hyn yn gymharol fach, ond maen nhw yn peri amheuaeth ym meddyliau pobl, ac mae'n hanfodol ein bod yn gallu cael mesurau cadarn i sicrhau, pan fydd arfer gwael ar waith, y gallwn ni gael gwared ar hynny.

Sylwaf yn natganiad y Gweinidog ei bod yn sôn am 95 y cant yn cael ei ddefnyddio'n ddomestig, neu ei ailgylchu, ddylwn i ddweud? Rwy'n cymryd eich bod yn sôn am farchnad y DU yn y fan honno yn hytrach na marchnad Cymru yn unig, oherwydd credaf ei bod yn bwysig gwahaniaethu rhwng y ddwy fel ein bod yn deall ein bod yn sôn am y DU yn ei chyfanrwydd. Felly, bydd unrhyw wybodaeth y gallwch chi ei rhoi am atebolrwydd a mwy o gadernid yn y broses archwilio i'w chroesawu.

Mae'r ymgynghoriad sydd gan y Llywodraeth ar hyn o bryd yn ymwneud â'r gymuned fusnes a'r swyddogaeth bwysig y gallant ei chyflawni yn rhywbeth i'w groesawu. Ond mae'n rhaid i chi gael cefnogaeth busnes, ac rwyf yn gobeithio, yn amlwg, fod hwn yn ymgynghoriad dilys a fydd yn ystyried yr agweddau ymarferol y mae busnesau yn eu hwynebu ac, yn arbennig, rhai o'r costau ychwanegol y gallai fod yn rhaid eu talu yma yng Nghymru er mwyn cyrraedd nod yr wyf i'n credu ein bod ni i gyd yn ei ddilyn, ond yn y pen draw ni allwn roi busnesau mewn sefyllfa anghystadleuol. A hoffwn i geisio deall pam y ceir yr obsesiwn hwn ynglŷn â gwneud yn siŵr bod naill ai'r aelwyd neu'r busnesau yn gwahanu'r ailgylchu. Ymwelais i â CWM Environmental yn Sir Gaerfyrddin yn ddiweddar ac fe wnaethon nhw ddangos i mi'n glir y gallai eu systemau weithio'n fodlon iawn â deunyddiau ailgylchu cymysg, oherwydd eu bod yn gallu eu gwahanu ar y safle. Ac felly, gan gymryd ardal fy awdurdod lleol fy hun, ac rwy'n datgan buddiant fel Aelod—maen nhw newydd ddosbarthu bagiau oren, bagiau gwyn, bagiau glas, cynwysyddion plastig llwyd, a'r cyfan yn cyrraedd ar garreg ddrws pobl yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf i'w gweithredu o fewn yr ychydig fisoedd nesaf, heb sôn am y mater storio a lle y gall pobl gadw hynny i gyd, gallu pobl i ymdopi â newid arall yn y gyfundrefn ailgylchu a hynny o ailgylchu cymysg, a gyflwynwyd 12 mis yn unig yn ôl, sydd braidd yn heriol pan fydd y sector ailgylchu yn gallu gwneud hyn eu hunain. Rwy'n derbyn na allwch chi roi gwastraff bwyd gyda deunyddiau ailgylchu cyffredinol—mae hynny'n gwbl amlwg. Ond ailgylchu cyffredinol—mae'r dechnoleg ar gael i'w wneud a byddwn i'n awyddus i ddeall pam mae angen inni wneud gofynion mor benodol ar gartrefi ac, yn enwedig, ar fusnesau.

Hoffwn i glywed hefyd beth yw barn y Gweinidog, yn arbennig, ar losgi, y mae ei hadroddiad yn cyfeirio ato, a gwastraff cartrefi yn mynd i gael ei losgi, fel ynni gwyrdd, oherwydd, yn amlwg, mae hi a minnau wedi dadlau a thrafod hyn ar draws y Siambr yma, ac mae cynigion yng Nghaerdydd ar hyn o bryd, a gwn mewn rhannau eraill o Gymru, i ddod â llosgyddion ar-lein. Felly, unwaith eto, hoffwn i ddeall sut, gan weithio gyda'r system gynllunio, y gellir ystyried barn preswylwyr, a phan godir pryderon, bod y pryderon hyn yn cael eu cymryd o ddifrif. Ond, yn gyffredinol, rydym ni i gyd eisiau ildio i economi lle, yn y pen draw, yr ydym ni'n edrych yn ôl ac yn dweud, 'ydych chi'n cofio pan oeddem ni i gyd yn gorfod ailgylchu?', oherwydd bydd gennym ni economi sydd wir yn cynhyrchu cynhyrchion nad oes angen eu hailgylchu oherwydd eu bod yn fioddiraddiadwy ac ati.

Felly, da iawn chi am yr hyn yr ydych chi'n ceisio ei wneud, ond mae angen prosesau archwilio cryfach, mae angen system gynllunio gadarnach pan ddaw hi i losgi, ac yn anad dim, mae angen i chi gael cefnogaeth busnes yn yr ymgynghoriad, oherwydd, yn y pen draw, os bydd cost ychwanegol, gallai hynny fod yn anfantais gystadleuol i fusnesau yma yng Nghymru  pan fyddant ar ôl troed y DU.

17:05

I welcome the way you opened the contribution there in terms of actually touching on how the mindset has changed, and we've seen that cultural shift within Wales, whereas, perhaps a decade ago, we wouldn't have seen it, it wouldn't be second nature, and now, for the majority of people, it is second nature to sort their waste for collection. I remember being gobsmacked when I visited a friend elsewhere in the UK, shall we say, and I saw everything, including food waste and cardboard, all going into the black bin, and that just seems sacrilegious to us now in terms of actually how our mindset has changed and how we approach things.

You raised some really key points, and I did touch on much of it in the statement, but in terms of—. You're right about accountability and transparency, because now we've got to that point, we want to encourage more people to recycle and we don't want them to be deterred by any negativity around it. So, it's really important that we have that in place, and, like I said, we have been recognised for our transparency in Wales—the 95 per cent is within the UK. Ultimately, the best thing we can do is what we are doing now in developing the infrastructure to ensure that we can reprocess things in Wales so we not only reduce our waste but we reduce the need to export it elsewhere. I am very aware of the recent attention on this area, and I have written to local authorities to review the processes to see how we can enhance them. Also, it's something that perhaps we can consider, too, as we look more comprehensively at a new towards zero-waste strategy, as to how we can take that into account as part of that. In terms of when—[Inaudible.]—that go to a location, say, in Germany, or perhaps in the Netherlands, it's potentially because there is the market there to reprocess and that's what we need to grow here within Wales, and that's why our commitment to the circular economy and infrastructure is such a priority for us, moving forward.

In terms of incineration—and, yes, we have discussed this several times within this Chamber and outside—I understand where the Member comes from on this. In terms of the planning process, I think it's perhaps a matter for my colleague the Minister for Housing and Local Government, who's now sat in the Chamber, so will have overheard that. But as I touched on in my statement, we want to phase out residual waste being sent to landfill sites, and, actually, the use of incineration is a transitional period of what we want—to ultimately be at a point when we don't need to do that in the future and we don't use fossil fuels and we reduce the use of single-use plastic. So, it's something, actually, that's part of the towards zero-waste strategy. It probably won't be called that because I think we want a whole new dynamic strategy that actually takes into account the context of the climate emergency and the situation we are in now, but these are things that I'm open for Members to contribute to as part of the process as well.

Croesawaf y ffordd y gwnaethoch chi agor y cyfraniad yn y fan yna o ran sôn am y modd y mae'r meddylfryd wedi newid, ac rydym ni wedi gweld y newid diwylliannol hwnnw yng Nghymru, ond, ddegawd yn ôl efallai, ni fyddem ni wedi'i weld, ni fyddai'n ail natur, ac yn awr, i'r rhan fwyaf o bobl, mae'n ail natur i ddidoli eu gwastraff i'w gasglu. Rwy'n cofio cael fy syfrdanu pan ymwelais â chyfaill rhywle arall yn y DU, dyweder, a gwelais i bopeth, gan gynnwys gwastraff bwyd a chardbord, i gyd yn mynd i mewn i'r bin du, ac mae hynny'n ymddangos yn wrthun i ni nawr o ran sut y mae ein meddylfryd wedi newid a sut yr ydym ni'n ymdrin â phethau.

Fe wnaethoch chig godi rhai pwyntiau allweddol iawn, a soniais i am lawer ohono yn y datganiad, ond o ran—. Rydych chi'n gywir am atebolrwydd a thryloywder, oherwydd nawr ein bod ni wedi cyrraedd y pwynt hwnnw, rydym ni eisiau annog rhagor o bobl i ailgylchu ac nid ydym ni eisiau iddyn nhw gael eu rhwystro gan unrhyw agwedd negyddol yn ei gylch. Felly, mae'n bwysig iawn bod hynny ar waith, ac fel y dywedais i, rydym ni wedi cael ein cydnabod am ein tryloywder yng Nghymru—mae'r 95 y cant o fewn y DU. Yn y pen draw, y peth gorau y gallwn ni ei wneud yw'r hyn yr ydym ni yn ei wneud nawr o ran datblygu'r seilwaith i sicrhau y gallwn ail-brosesu pethau yng Nghymru fel ein bod nid yn unig yn lleihau ein gwastraff ond yn lleihau'r angen i'w allforio i rywle arall. Rwyf i'n ymwybodol iawn o'r sylw y mae'r maes hwn wedi'i gael yn ddiweddar, ac rwyf wedi ysgrifennu at awdurdodau lleol i adolygu'r prosesau i weld sut y gallwn ni eu gwella. Hefyd, mae'n rhywbeth y gallwn ni ei ystyried efallai, hefyd, wrth i ni edrych yn fwy cynhwysfawr ar strategaeth newydd yn anelu at ddiwastraff, o ran sut y gallwn ni ystyried hynny fel rhan o hynny. O ran pryd—[Anhyglyw.]—sy'n mynd i leoliad, dyweder, yn yr Almaen, neu efallai yn yr Iseldiroedd, mae hynny'n bosibl oherwydd bod y farchnad yno i ailbrosesu a dyna'r hyn sydd angen i ni ei dyfu yma yng Nghymru, a dyna pam mae ein hymrwymiad i'r economi gylchol a'r seilwaith yn gymaint o flaenoriaeth i ni, wrth symud ymlaen.

O ran llosgi—a, do, rydym ni wedi trafod hyn sawl gwaith yn y Siambr hon a'r tu allan—rwy'n deall safbwynt yr Aelod ar hyn. O ran y broses gynllunio, rwy'n credu ei fod o bosibl yn fater i'm cydweithiwr, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, sydd bellach yn eistedd yn y Siambr, a fydd wedi clywed hynny. Ond fel yr awgrymais yn fy natganiad, mae eisiau i ni gael gwared yn raddol ar wastraff gweddilliol sy'n cael ei anfon i safleoedd tirlenwi, ac, mewn gwirionedd, mae defnyddio llosgi'n gyfnod trosiannol o'r hyn yr ydym ni yn ei ddymuno—i ddod at bwynt pan nad oes angen inni wneud hynny yn y dyfodol ac nid ydym ni'n defnyddio tanwydd ffosil ac rydym ni'n lleihau defnydd plastig untro. Felly, mae'n rhywbeth, mewn gwirionedd, sy'n rhan o'r strategaeth anelu at ddiwastraff. Mae'n debyg na chaiff ei alw'n hynny oherwydd rwyn credu bod eisiau strategaeth ddeinamig newydd arnom sy'n ystyried cyd-destun yr argyfwng yn yr hinsawdd a'r sefyllfa yr ydym ni ynddi ar hyn o bryd, ond mae'r rhain yn bethau yr wyf yn agored i'r Aelodau gyfrannu atynt yn rhan o'r broses hefyd.

17:10

Can I thank the Deputy Minister for her statement and welcome a lot of work that's being done? Obviously, our recycling rates are to be commended, but, obviously, we're in an age now where a step change—and climate change emergencies are the background to all this, and Greta Thunberg yesterday issued challenges all round. So, things are good, but they could be better.

Specifically in terms of the points that—. You say in your statement we need to invest in additional infrastructure to move to 100 per cent of material not being exported. A couple of weeks ago, we discovered that—because this is a local authority issue now, and, obviously, a lot of good work has been done by all our local authorities. But during 2017-18, the City and County of Swansea sent recyclable waste to various parts of the globe, it's fair to say, as it sent 10,007 tonnes to England, 3,697 tonnes to Turkey, 1,816 tonnes to China, and so it goes on—Indonesia, India, Poland. The City and County of Swansea recycled 27,559 tonnes in Wales. There's a similar story with Neath Port Talbot council. They also sent over 10,000 tonnes of recyclable waste to England in that year, 2,000 tonnes to Indonesia, 1,700 tonnes to Portugal and 974 tonnes to China, recycling 12,377 tonnes in Wales. I shan't bore the Deputy Minister with the other figures for the other local authorities in Wales.

But consequent to the sentence there about needing to invest in additional infrastructure, I would suggest that we need to support our local authorities far more aggressively than we are to develop recycling centres here in Wales, both at a local level and at a regional level, particularly for plastic recycling. So, can I ask specifically what work is being done there to support our local authorities so that they don't have to send recyclable waste all around the globe in those tonnage figures just quoted? And also, what are we doing as regards legislating to ban the plastics that cannot be recycled at the moment and just actually using plastics that can be recycled? Because I do find it astonishing that local authorities in Wales are sending recyclable materials so far around the globe. Residents in Swansea, in particular, are quite rightly asking why thousands of tonnes of their recyclable material is being sent not only across the border to England, but also to places really further afield, such as Turkey, China, India, Indonesia and Poland. Surely, that is unsustainable. What about that carbon footprint? We need to create the recycling centres and the jobs that go with them here in Wales.

A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad a chroesawu llawer o waith sy'n cael ei wneud? Yn amlwg, mae ein cyfraddau ailgylchu i'w canmol, ond, yn amlwg, rydym ni mewn oes nawr lle y mae newid sylweddol—a'r argyfwng newid yn yr hinsawdd, yn gefndir i hyn oll, ac fe wnaeth Greta Thunberg ddoe osod heriau drwyddi draw. Felly, mae pethau'n dda, ond gallen nhw fod yn well.

Yn benodol o ran y pwyntiau bod—. Rydych chi'n dweud yn eich datganiad bod angen i ni fuddsoddi mewn seilwaith ychwanegol er mwyn symud i 100 y cant o ddeunydd nad yw'n cael ei allforio. Ychydig wythnosau yn ôl, fe ddarganfuom ni hynny—oherwydd mae hyn yn fater i'r awdurdod lleol yn awr, ac yn amlwg, mae llawer o waith da wedi'i wneud gan bob un o'n hawdurdodau lleol. Ond yn ystod 2017-18, anfonodd Dinas a Sir Abertawe wastraff ailgylchadwy i wahanol rannau o'r byd, mae'n deg dweud, gan yr anfonodd 10,007 o dunelli i Loegr, 3,697 o dunelli i Dwrci, 1,816 tunnell i Tsieina, ac felly mae'n mynd yn ei blaen—Indonesia, India, Gwlad Pwyl. Ailgylchodd Dinas a Sir Abertawe 27,559 o dunelli yng Nghymru. Mae stori debyg gan Gyngor Castell-nedd Port Talbot. Yn yr un flwyddyn, fe wnaethon nhw anfon dros 10,000 o dunelli o wastraff ailgylchadwy i Loegr, 2,000 tunnell i Indonesia, 1,700 tunnell i Bortiwgal a 974 o dunelli i Tsieina, gan ailgylchu 12,377 tunnell yng Nghymru. Ni wnaf ddiflasu'r Dirprwy Weinidog â'r ffigurau eraill ar gyfer yr awdurdodau lleol eraill yng Nghymru.

Ond o ganlyniad i'r frawddeg yn y fan honno ynghylch yr angen i fuddsoddi mewn seilwaith ychwanegol, awgrymaf fod angen inni gefnogi ein hawdurdodau lleol yn llawer mwy brwd nag yr ydym ni i ddatblygu canolfannau ailgylchu yma yng Nghymru, ar lefel leol ac ar lefel ranbarthol, yn enwedig ar gyfer ailgylchu plastig. Felly, a gaf i ofyn yn benodol pa waith sydd ar y gweill yn y fan honno i gefnogi ein hawdurdodau lleol fel nad oes yn rhaid iddyn nhw anfon gwastraff ailgylchadwy i bob cwr o'r byd yn y ffigurau hyn a ddyfynnir yn unig? A hefyd, beth rydym ni yn ei wneud o ran deddfu i wahardd y plastigau na ellir eu hailgylchu ar hyn o bryd a defnyddio plastigau y gellir eu hailgylchu yn unig? Oherwydd rwy'n rhyfeddu bod awdurdodau lleol yng Nghymru yn anfon deunyddiau ailgylchadwy mor bell o amgylch y byd. Mae trigolion yn Abertawe, yn arbennig, yn gofyn, yn gwbl briodol pam mae miloedd o dunelli o'u deunydd ailgylchadwy yn cael ei anfon nid yn unig dros y ffin i Loegr, ond hefyd i leoedd pellach i ffwrdd, megis Twrci, Tsieina, India, Indonesia a Gwlad Pwyl. Yn sicr, nid yw hynny'n gynaliadwy. Beth am yr ôl troed carbon hwnnw? Mae angen inni greu'r canolfannau ailgylchu a'r swyddi sy'n cyd-fynd â nhw yma yng Nghymru.

I don't disagree with many of the points that the Member's made there in terms of, actually, the need to develop the infrastructure here, and, at the same time, not only does that have the environmental benefit, if it reduces our carbon footprint, but also it creates the green jobs of the future as part of the circular economy within Wales.

As I touched on previously, we've written to local authorities to review their processes and see how we can best support that as well. But in terms of actually moving towards making sure we have that infrastructure in place, particularly in relation to plastics, there is work actively ongoing in terms of making sure we get that investment here and getting companies to invest here in terms of developing the infrastructure that we need.

Actually, about the carbon footprint of going—some of the things—across the globe, well, working on a regional level is the direction we are going in, because we want to make sure we don't actually—it's counterintuitive to transport waste or recycling just the length and breadth of the country as well. So, through the waste management board, I work very closely with the Welsh Local Government Association and the representatives on there, working in partnership to make sure that we can actually develop the infrastructure that not only we need at a Wales level, and that we want, because we want to meet these objectives in terms of the climate crisis, and also increasing our recycling rates, but also to actually support local authorities in terms of the economic benefits that that can bring for them as well. So, these are things that I'm more than happy to update Members about as we move along, and hopefully we should have some more announcements in the not too distant future.

Nid wyf yn anghytuno â llawer o'r pwyntiau a wnaeth yr Aelod yn y fan yna o ran yr angen i ddatblygu'r seilwaith yma, ac, ar yr un pryd, mae hynny nid yn unig yn sicrhau'r budd amgylcheddol, mae'n lleihau ein hôl troed carbon, ond mae hefyd yn creu swyddi gwyrdd y dyfodol yn rhan o'r economi gylchol yng Nghymru.

Fel y crybwyllais i'n gynharach, rydym ni wedi ysgrifennu at awdurdodau lleol i adolygu eu prosesau a gweld sut y gallwn ni gefnogi hynny orau hefyd. Ond o ran symud tuag at sicrhau bod gennym ni'r seilwaith hwnnw ar waith, yn enwedig o ran plastigau, mae gwaith yn mynd rhagddo i sicrhau ein bod yn cael y buddsoddiad hwnnw yma a chael cwmnïau i fuddsoddi yma o ran datblygu'r seilwaith sydd ei angen arnom ni.

Mewn gwirionedd, o ran yr ôl troed carbon o fynd—rhai o'r pethau—ar draws y byd, wel, gweithio ar lefel ranbarthol yw'r cyfeiriad yr ydym ni'n mynd iddo, oherwydd rydym ni eisiau gwneud yn siŵr nad ydym ni mewn gwirionedd—mae'n groes i reswm i gludo gwastraff neu ailgylchu dim ond hyd a lled y wlad hefyd. Felly, drwy'r bwrdd rheoli gwastraff, rwy'n gweithio'n agos iawn gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'i chynrychiolwyr, gan weithio mewn partneriaeth i sicrhau y gallwn ni wir ddatblygu'r seilwaith nid yn unig sydd ei angen arnom ni ar lefel Cymru, ac mae ei eisiau arnom, oherwydd mae arnom eisiau cyflawni'r amcanion hyn o ran yr argyfwng yn yr hinsawdd, a chynyddu ein cyfraddau ailgylchu hefyd, ond hefyd i gefnogi awdurdodau lleol o ran y manteision economaidd a all ddeillio o hynny iddynt hefyd. Felly, mae'r rhain yn bethau yr wyf yn fwy na pharod i ddiweddaru Aelodau amdanyn nhw wrth inni symud ymlaen, a gobeithio, dylem ni gael mwy o gyhoeddiadau cyn bo hir.

17:15

I very much welcome the report because of the ambition it demonstrates, because it isn’t sufficient for us to just be third best in the world. We do need to move to a position of zero waste Wales. As we've seen in the last few days, young people going on strike—they are demanding that we do something serious to save the world from the climate emergency. So, we have to ensure that all our citizens are contributing to our ultimate goal of zero waste Wales, and that must include businesses as well as people at home.

I wondered if you would congratulate St Teilo’s secondary school in Cardiff, which has abolished all food-on-the-go offers, and, instead of plastic waste, paper waste—you know, wrapping up things for people to run off with—all students have a choice of nutritionally balanced meals, but they have to eat them sitting down, with a plate and a knife and fork, which, obviously, is reused. I wonder if we—. Wouldn’t it be nice if all secondary school caterers were following St Teilo’s example? Because the tendency towards the junk food provision is really deplorable on many fronts, but particularly, in terms of today’s debate, in terms of the amount of rubbish that gets used as a result.

Last Friday, I was out with Pentwyn litter pickers, who are a fantastic group of volunteers in my constituency, who are cleaning up our woods and streets of litter dumped by, I’m afraid, other residents. One of the challenges is crisp wrappers; I saw one of them in the dining room just now. And they are a serious problem, because, to my knowledge, they can’t be recycled. Is there any consideration to put a tax on crisp wrappers, because they are absolutely everywhere on the streets, and why is the polluter not paying to clean them up? Equally, it would be very good to know, Deputy Minister, what the timescale is for the deposit scheme on bottles and cans, because it is essential that we do do this doorstep recycling, because otherwise it contaminates all the other recyclables.

I remember, when the environment Bill was going through the committee I used to serve on, that we had a detailed look at the obligations—we were going to ensure that businesses as well as residents were taking part in the recycling business, because it’s completely unacceptable for businesses to be flushing food waste down the drain, as I have seen when inspecting schools, as it is to flush chicken excrement into the waste water system, because, obviously, it contaminates; that makes the job of Dŵr Cymru that much more difficult. Both of these things can be reused. We don't need to—. Because, obviously, any animal excrement is a really useful use of nitrogen for enriching our land. And food waste—I heard some experts in Brighton this week talking about using food waste: instead of burning it in anaerobic digesters, that we should be thinking of using food waste to give to animals as an alternative to importing soya and corn from the Amazon and other places, which is a particularly harmful climate activity. So, I appreciate there are delicate matters to consider in this, but I wondered what thought the Government is giving to recycling food waste for consumption by farm animals—as always happened in the past—instead of burning it.

Rwy'n croesawu'r adroddiad yn fawr oherwydd yr uchelgais y mae'n ei dangos, oherwydd nid yw'n ddigon i ni fod ond y trydydd gorau yn y byd. Mae angen inni symud i sefyllfa Cymru ddiwastraff. Fel rydym ni wedi gweld yn ystod y diwrnodau diwethaf, pobl ifanc yn mynd ar streic—maen nhw'n mynnu ein bod yn gwneud rhywbeth o ddifri i achub y byd rhag yr argyfwng hinsawdd. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau bod ein holl ddinasyddion yn cyfrannu at ein nod yn y pen draw, sef Cymru ddiwastraff, ac mae'n rhaid i hynny gynnwys busnesau yn ogystal â phobl yn eu cartrefi.

Tybed a wnewch chi longyfarch Ysgol Uwchradd Teilo Sant yng Nghaerdydd, sydd wedi cael gwared ar bob cynnig cludfwyd, ac, yn lle gwastraff plastig, gwastraff papur—wyddoch chi, lapio pethau i bobl fynd â nhw i ffwrdd gyda nhw—mae gan bob myfyriwr ddewis o fwyd cytbwys o ran maeth, ond mae'n rhaid iddyn nhw eu bwyta ar eu heistedd, gyda phlât a chyllell a fforc, sydd, yn amlwg, yn cael eu hailddefnyddio. Tybed a ydym ni—. Oni fyddai'n braf pe byddai pob un o arlwywyr yr ysgolion uwchradd yn dilyn esiampl Teilo Sant? Oherwydd mae'r tueddiad tuag at ddarparu bwyd sothach yn druenus iawn o sawl cyfeiriad, ond yn enwedig, o ran y ddadl heddiw, o ran faint o sbwriel sy'n cael ei ddefnyddio o ganlyniad.

Ddydd Gwener diwethaf, roeddwn i allan gyda chasglwyr sbwriel Pentwyn, sy'n grŵp gwych o wirfoddolwyr yn fy etholaeth i, sy'n glanhau ein coedwigoedd a'n strydoedd o sbwriel wedi'u gollwng gan drigolion eraill, mae arnaf i ofn. Un o'r heriau yw pecynnau creision gwag; gwelais i un ohonyn nhw yn yr ystafell fwyta gynnau. Ac maen nhw'n broblem ddifrifol, oherwydd, hyd y gwn i, nid oes modd eu hailgylchu. A oes unrhyw ystyriaeth yn cael ei rhoi i dreth ar becynnau creision o gwbl, gan eu bod ym mhobman ar y strydoedd, a pham nad yw'r llygrwyr yn talu i'w glanhau? Yn yr un modd, byddai'n dda iawn gwybod, Dirprwy Weinidog, beth yw'r amserlen ar gyfer y cynllun ernes ar boteli a chaniau, oherwydd mae'n hanfodol ein bod yn gwneud yr ailgylchu ar y stepen ddrws hyn, oherwydd fel arall mae'n halogi'r holl ddeunyddiau ailgylchadwy eraill.

Rwy'n cofio, pan oedd Bil yr amgylchedd yn mynd drwy'r pwyllgor yr arferwn i wasanaethu arno, fe wnaethom edrych yn fanwl ar y rhwymedigaethau—roeddem ni'n mynd i sicrhau bod busnesau yn ogystal â thrigolion yn cymryd rhan yn y busnes ailgylchu, oherwydd mae'n gwbl annerbyniol bod busnesau'n fflysio gwastraff bwyd i lawr y draen, fel yr wyf i wedi gweld wrth arolygu ysgolion, ag y mae i fflysio carthion cyw iâr i mewn i'r system dŵr gwastraff, oherwydd, yn amlwg, mae'n halogi; mae hynny'n gwneud gwaith dŵr Cymru yn anoddach o lawer. Gellir ailddefnyddio'r ddau beth hyn. Nid oes angen i ni—. Oherwydd, yn amlwg, mae unrhyw faw anifeiliaid yn ddefnydd da iawn o nitrogen i gyfoethogi ein tir. A gwastraff bwyd—clywais rai arbenigwyr yn Brighton yr wythnos hon yn sôn am ddefnyddio gwastraff bwyd: yn hytrach na'i losgi mewn treulwyr anaerobig, y dylem ni fod yn ystyried defnyddio gwastraff bwyd i'w roi i anifeiliaid fel dewis amgen i fewnforio soia a chorn o'r Amazon a llefydd eraill, gweithgaredd sy'n arbennig o niweidiol i'r hinsawdd. Felly, rwy'n sylweddoli bod materion dyrys i'w hystyried yn hyn o beth, ond roeddwn i'n dyfalu pa ystyriaeth y mae'r Llywodraeth yn ei rhoi i ailgylchu gwastraff bwyd i'w fwyta gan anifeiliaid fferm—fel yr arferai ddigwydd bob amser yn y gorffennol—yn hytrach na'i losgi.

I thank the Member for the question. I obviously want to start by offering my congratulations to St Teilo’s school for what sounds like an absolutely fantastic initiative, and one that’s to be very rightly applauded and recognised for the work that they’ve been taking. There are so many examples of such enthusiasm and ideas from young people in secondary and primary schools right across the country. I think it’s really important, as we move forward with our work, that we look at how we can best share this best practice, so we can see it replicated in schools in counties across Wales. I think schools, eco schools and secondary schools have a role to play not just in raising awareness and teaching young people about the importance of recycling and reducing waste, but also actually practically what can we do within schools themselves, which not only benefits the environment but could bring other benefits for schools in terms of cost reductions as well. 

With regard to crisp wrappers, the Member has struck on the point that it is a particularly—those kind of flimsy, confectionery-type wrappers are the ones that are currently quite difficult to recycle. I know there are some schemes that do recycle, particularly, crisp packets, because I know of a school in my constituency, not far from where I live, that does have their own scheme of recycling, sending them off to a business. But it's certainly something, in terms of producer responsibility, to look at—how we can best incorporate those things that are the things that are currently hard to recycle and hard to reach.

With regard to a deposit-return scheme, now we're just working on it, and, actually, there'll be a further consultation in terms of, actually, the actual detail of how that would work in practice, working with all the stakeholders and all the people who'll be involved, as well as the campaign groups and local authorities as well. I've said from the outset that what we want to make sure is that we have a system in Wales that works—complements what we already do. So, complements—. Like we've said, we've seen the mindset change in people who sort their waste at home for collection, so actually how we best—for people to continue that, because what we don't want is for people to then think, 'Well, I used to be able to have it collected at home, and now I've got to go somewhere else, and do I get in the car, and then does that increase my carbon footprint as well?' So, actually, to look at it holistically and all those practical elements, and one way to do it might be to look at actually how we can use digital technology to help us with that as well: are there digital methods we can use, rather than physical tokens for things, as part of that? So, I'm really keen to get into the detail of that as we take that work forward. 

You're obviously right in terms of businesses playing their part—and public bodies—in terms of actually how we separate waste. It was remiss of me not to touch on that in response to Andrew R.T. Davies's first question in terms of, actually, how we bring businesses with us. I think a lot of businesses are already making their own efforts to do this, because they recognise the need to do it, and, actually, there's probably some kind of—you know, they know that probably their clients and consumers want it as well, because of the strength of public opinion. But, absolutely, we need to work closely with businesses and take them with us. As with the other consultations into the area that I've overseen, such as the deposit-return scheme and extended producer responsibility, I'm keen to hold sessions with stakeholders as well as we move forward. Obviously, there will be a transition period to allow businesses to make those steps, to make the adaptations they need to be able to take this forward. 

Just finally on the question on food waste, clearly, it's something that would need to be explored further, but I do know that—. For example, I visited not too long ago an anaerobic digestion site in north Wales—it was actually where my own food waste would go to—and the bulk of the food waste there goes to power electricity, energy for electricity. They were talking about, if you lived in a certain circumference of the site and you put your kettle on, it's probably likely to be powered by some of your own food waste. But also they actually use—they take the liquid as organic fertiliser as well, which local farmers do use in the local vicinity. So, there are things that we can—you know, how we can incorporate the two as well.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Yn amlwg rwyf eisiau dechrau drwy gynnig fy llongyfarchiadau i Ysgol Teilo Sant am yr hyn sy'n swnio fel menter hollol wych, ac un sy'n deg iawn i'w chanmol a'i chydnabod am y gwaith y maen nhw wedi bod yn ei wneud. Mae cymaint o enghreifftiau o frwdfrydedd a syniadau o'r fath gan bobl ifanc mewn ysgolion uwchradd a chynradd ledled y wlad. Credaf ei bod yn bwysig iawn, wrth i ni symud ymlaen gyda'n gwaith, ein bod yn edrych ar y ffordd orau o rannu'r arfer gorau hwn, fel y gallwn ni ei weld yn cael ei efelychu mewn ysgolion mewn siroedd ledled Cymru. Credaf fod gan ysgolion, ysgolion eco ac ysgolion uwchradd ran i'w chwarae nid yn unig o ran codi ymwybyddiaeth ac addysgu pobl ifanc am bwysigrwydd ailgylchu a lleihau gwastraff, ond hefyd yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol yn yr ysgolion eu hunain, sydd o fudd i'r amgylchedd ond gallai hefyd fod â manteision eraill i ysgolion o ran lleihau costau hefyd.  

O ran pecynnau lapio creision, mae'r Aelod wedi taro ar y pwynt sy'n arbennig o—y math hwnnw o ddeunydd lapio tenau ar gyfer melysion yw'r rhai sy'n eithaf anodd i'w hailgylchu ar hyn o bryd. Gwn fod yna rai cynlluniau sydd yn ailgylchu, yn enwedig pecynnau creision, oherwydd gwn am ysgol yn fy etholaeth i, nid nepell o'r fan lle rwy'n byw, sydd â'u cynllun ailgylchu eu hunain, ac yn eu hanfon at fusnes. Ond yn sicr, mae'n rhywbeth, o ran cyfrifoldeb y cynhyrchydd, i'w ystyried—beth yw'r modd gorau o gynnwys y pethau hynny sy'n anodd eu hailgylchu ar hyn o bryd ac sy'n anodd eu cyrraedd.

O ran cynllun dychwelyd ernes, rydym ni'n gweithio arno nawr, ac yn wir, bydd ymgynghoriad arall o ran, union fanylion sut y byddai hynny'n gweithio'n ymarferol, gan weithio gyda'r holl randdeiliaid a'r holl bobl a fydd yn cymryd rhan, yn ogystal â'r grwpiau ymgyrchu a'r awdurdodau lleol hefyd. Rwyf i wedi dweud o'r cychwyn cyntaf mai'r hyn yr ydym ni eisiau ei sicrhau yw bod gennym ni system yng Nghymru sy'n gweithio—sy'n ategu'r hyn yr ydym ni eisoes yn ei wneud. Felly, sy'n ategu—. Fel rydym ni wedi'i ddweud, rydym ni wedi gweld newid mewn meddylfryd pobl sy'n didoli eu gwastraff yn y cartref i'w gasglu, felly y ffordd orau o wneud hynny—i bobl barhau â hynny, oherwydd yr hyn nad ydym ni ei eisiau yw i bobl feddwl wedyn, 'Wel, roeddwn i'n arfer gallu ei gael wedi ei gasglu gartref, a nawr mae'n rhaid i mi fynd i rywle arall, ac a wyf yn mynd yn y car, ac yna a yw hynny'n cynyddu fy ôl troed carbon hefyd?' Felly, mewn gwirionedd, i edrych arno'n holistaidd a'r holl elfennau ymarferol hynny, ac un ffordd o'i wneud efallai fyddai edrych ar sut y gallwn ddefnyddio technoleg ddigidol i'n helpu ni gyda hynny hefyd: a oes dulliau digidol y gallwn ni eu defnyddio, yn hytrach na thalebau materol ar gyfer pethau, fel rhan o hynny? Felly, rwy'n awyddus iawn i fynd i fanylion hynny wrth i ni fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw.  

Mae'n amlwg eich bod yn iawn o ran busnesau'n chwarae eu rhan—a chyrff cyhoeddus—o ran sut yr ydym ni'n gwahanu gwastraff. Roedd yn esgeulus imi beidio â sôn am hynny mewn ymateb i gwestiwn cyntaf Andrew R.T. Davies o ran sut yr ydym ni'n ennyn cefnogaeth busnesau. Credaf fod llawer o fusnesau eisoes yn gwneud eu hymdrechion eu hunain i wneud hyn, oherwydd eu bod yn cydnabod yr angen i wneud hyn, ac mae'n debyg bod rhyw fath o—wyddoch chi, maen nhw'n gwybod bod eu cleientiaid a'u defnyddwyr, mae'n debyg, eisiau ei gael hefyd, oherwydd cryfder barn y cyhoedd. Ond, yn sicr, mae angen inni weithio'n agos gyda busnesau a chael eu cefnogaeth. Yn debyg i'r ymgynghoriadau eraill i'r maes yr wyf wedi'i oruchwylio, megis y cynllun dychwelyd ernes a chyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd, rwy'n awyddus i gynnal sesiynau gyda rhanddeiliaid yn ogystal â symud ymlaen. Yn amlwg, bydd cyfnod pontio i ganiatáu i fusnesau gymryd y camau hynny, i wneud yr addasiadau sydd eu hangen arnyn nhw i allu bwrw ymlaen â hyn.  

Yn olaf, o ran y cwestiwn gwastraff bwyd, yn amlwg, mae'n rhywbeth y byddai angen ymchwilio ymhellach iddo, ond rwy'n gwybod hynny—. Er enghraifft, ymwelais i ddim yn rhy bell yn ôl â safle treulio anaerobig yn y gogledd—mewn gwirionedd lle y byddai fy ngwastraff bwyd fy hun yn mynd—ac mae swmp y gwastraff bwyd yno'n mynd i bweru trydan, ynni ar gyfer trydan. Roedden nhw'n sôn am, os oeddech chi'n byw o fewn pellter penodol i'r safle a'ch bod yn troi eich tegell ymlaen, mae'n debyg y byddai'n cael ei bweru gan ychydig o'ch gwastraff bwyd eich hun. Ond maen nhw hefyd yn defnyddio—maen nhw'n cymryd yr hylif fel gwrtaith organig hefyd, y mae ffermwyr lleol yn ei ddefnyddio yn yr ardal leol. Felly, mae pethau y gallwn ni eu gwneud—wyddoch chi, sut y gallwn ni ymgorffori'r ddau hefyd.

17:20

Thank you. I'd like to thank you, Deputy Minister, for your statement today. I was very proud that you kicked off Recycle Week with a visit to Bryn Pica in my constituency, which—. I may be biased, but I think it's at the vanguard of recycling in Wales, with innovative schemes there like their mattress recycling—I think they're the only place in Wales that does that—nappy recycling, turning nappies into plastic pellets that can be used to make decking, an anaerobic digester, the education centre, which I believe you visited, and many exciting plans for the future as well. And I'd like to associate myself with the comments made by Dai Lloyd about the potential for us to, here in Wales, really capitalise on recycling and use that to transform our economies. I know that there are many interesting proposals that they have in Bryn Pica, such as recycling hard plastic, which could be used to really rejuvenate the local economy as well, and to capitalise on the energy from the anaerobic digester. I know that Welsh Government has had some discussions around this, but I'm just looking for some reassurance that those talks are still ongoing and to know what sort of examples of good practice that you might have seen at Bryn Pica today that could be maybe rolled out across Wales.

I'm also really pleased that your statement refers to recycling in schools. I've had so many local schoolchildren contact me about this. It's an issue that they feel so passionately about, and I've actually held discussions with my local Youth Parliament Member and Rhondda Cynon Taf County Borough Council about how we can reduce the use of plastics and non-recyclables in school catering. But, with the Welsh Youth Parliament pledging to tackle plastic waste, do you think there's any scope for Welsh Government to be working with the Welsh Youth Parliament to try to deliver on this aim?

And the third point I'd like to make is that social businesses are often already at the forefront of the recycling agenda, particularly when it comes to the reuse side of things, such as the award-winning RCT-based toogoodtowaste, who I visited over the summer, who recycle household goods and white goods and furniture. And also the Rhondda-based Greenstream Flooring, who attended today's UnLtd lunchtime event and recycle industrial carpet tiles for use in social housing. So, what work do you think could be done to roll out the good practice from the social enterprise sector into the wider business sector?

Diolch. Hoffwn i ddiolch i chi, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw. Roeddwn i'n falch iawn ichi gychwyn yr Wythnos Ailgylchu drwy ymweld â Bryn Pica yn fy etholaeth i, sydd—. Efallai bod gennyf ogwydd, ond credaf ei bod ar flaen y gad o ran ailgylchu yng Nghymru, gyda chynlluniau arloesol yno fel eu hailgylchu matresi—rwy'n credu mai nhw yw'r unig le yng Nghymru sy'n gwneud hynny—ailgylchu cewynnau, troi cewynnau'n belenni plastig y gellir eu defnyddio i wneud decin, treuliwr anaerobig, y ganolfan addysg, y credaf ichi ymweld â hi, a nifer o gynlluniau cyffrous ar gyfer y dyfodol hefyd. A hoffwn ategu'r sylwadau a wnaed gan Dai Lloyd ynglŷn â'r potensial inni, yma yng Nghymru, i wir fanteisio ar ailgylchu a defnyddio hwnnw i weddnewid ein heconomïau. Gwn fod llawer o gynigion diddorol ganddynt ym Mryn Pica, megis ailgylchu plastig caled, y gellid eu defnyddio i wir adfywio'r economi leol hefyd, ac i fanteisio ar yr ynni o'r treuliwr anaerobig. Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi cynnal rhai trafodaethau ynghylch hyn, ond rwy'n chwilio am rywfaint o sicrwydd bod y trafodaethau hynny'n parhau a chael gwybod pa fath o enghreifftiau o arfer da y gallech fod wedi'u gweld ym Mryn Pica heddiw y gellid efallai eu cyflwyno ledled Cymru.

Rwyf hefyd yn falch iawn bod eich datganiad yn cyfeirio at ailgylchu mewn ysgolion. Mae cynifer o blant ysgol lleol wedi cysylltu â mi ynglŷn â hyn. Mae'n fater y maen nhw'n teimlo mor angerddol amdano, a chefais drafodaethau gyda fy Aelod Senedd Ieuenctid lleol a Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf ynghylch sut y gallwn ni leihau'r defnydd o blastigau a deunydd nad oes modd ei ailgylchu mewn arlwyo mewn ysgolion. Ond, gyda Senedd Ieuenctid Cymru yn addo mynd i'r afael â gwastraff plastig, a ydych chi'n credu bod unrhyw gyfle i Lywodraeth Cymru weithio gyda Senedd Ieuenctid Cymru i geisio cyflawni'r nod hwn?

A'r trydydd pwynt yr hoffwn i ei wneud yw bod busnesau cymdeithasol yn aml ar flaen y gad o ran yr agenda ailgylchu, yn enwedig o ran ailddefnyddio pethau, fel y 'Toogoodtowaste' arobryn yn RhCT, yr ymwelais ag ef dros yr haf, sy'n ailgylchu nwyddau cartref a nwyddau gwyn a chelfi. A hefyd lloriau Greenstream yn y Rhondda, a oedd yn bresennol yn nigwyddiad amser cinio UnLtd heddiw ac yn ailgylchu teils carped diwydiannol i'w defnyddio mewn tai cymdeithasol. Felly, pa waith ydych chi'n meddwl y gellid ei wneud i ledaenu'r arfer da o'r sector mentrau cymdeithasol i'r sector busnes ehangach?

17:25

Thanks. I'll do my best to touch on all the points that the Member raised there. Yes, obviously, I was really pleased to be able to visit the Bryn Pica site today. As you say, there's a lot of innovative work going on there, and I was really encouraged by what's happening—less so the weather I was greeted with when I got there this morning, but—. I visited them to open the newly redone education centre with a group of local schoolchildren. It was brilliant to see how they'd brought everything to life, with interactive displays, which the children can take part in, which not only cover really practical things about what's happening in RCT at a local level, so that they know what is recycled and how and where, but also look on a Wales level and on a global level too, and talk about the impact of our behaviours and why we need to change things as well, but then give them some practical solutions that they then can take home and pester their parents with. 

I heard a very—. I do love the anecdotal stories of children shaming the grownups when it comes to doing the right thing on recycling and waste. There was a story about, I think, grandchildren, talking about the behaviour change campaign, and there was a grandmother, mother and a little girl and they went to speak to them. They asked the grandmother and the mother if they recycled, and they both were like, 'Oh yes, yes', and then the little girl looks up and says, 'No, you don't.' So, I think, you know, the power of children to actually—. We've seen the action of young people, as Jenny Rathbone touched on, and actually the strength of that to actually push us to act, because we have a responsibility and a duty to do what we can to leave the planet in a much better place for future generations. We're capitalising on recycling to develop capacity. Around things like hard plastics, I can assure the Member that that work is ongoing. I know the Minister for Housing and Local Government is also very interested in how we can support work in those areas, because that's what we need to do now to increase that capacity to develop a truly circular economy, and potentially the green jobs of the future for those schoolchildren that I met today as well. So, it's absolutely crucial and it all comes together. And, clearly, there is good practice at Bryn Pica and elsewhere that can be rolled out right across Wales. 

On the social enterprises, it's really good—really good—because a lot of the reuse sites that I've visited are all, generally, social enterprises, so, again, it goes back to those broader benefits, that it's not only bringing positives for the environment, but there are people going in there as volunteers, learning new skills and, more often than not, actually ending up with a full-time job as a consequence. So, reuse obviously has to be central to any zero waste strategy going forward. 

Just finally, Welsh Youth Parliament—I've already been interviewed by one of the Members of the Welsh Youth Parliament with regard to plastic waste and littering, and I expect to be called before one of their committees at some point. I'd be very keen to work with them going forward, because there are some fantastic ideas coming out of the younger generation and, actually, we need to—like I said, we need to do it, act for them, so act with them. 

Diolch. Fe wnaf fy ngorau i gyfeirio at yr holl bwyntiau a gododd yr aelod. Yn amlwg, roeddwn yn falch iawn o allu ymweld â safle Bryn Pica heddiw. Fel y dywedwch, mae llawer o waith arloesol yn digwydd yn y fan honno, ac mae'r hyn sy'n digwydd yn fy nghalonogi'n fawr—nid felly'r tywydd a oedd yn fy nisgwyl pan gyrhaeddais yno'r bore yma, ond—. Ymwelais â nhw i agor y ganolfan addysg sydd newydd ei hailwampio gyda grŵp o blant ysgol lleol. Roedd yn wych gweld sut yr oedden nhw wedi dod â phopeth yn fyw, gydag arddangosiadau rhyngweithiol, y gall y plant gymryd rhan ynddyn nhw, sydd nid yn unig yn ymdrin â phethau ymarferol iawn ynghylch yr hyn sy'n digwydd yn Rhondda Cynon Taf yn lleol, fel eu bod yn gwybod beth sy'n cael ei ailgylchu a sut a ble, ond sydd hefyd yn edrych ar bethau ar lefel Cymru ac ar lefel fyd-eang hefyd, ac yn sôn am effaith ein hymddygiad a pham mae angen i ni newid pethau hefyd, ond ar yr un pryd, rhoi rhai atebion ymarferol iddyn nhw y gallan nhw fynd â nhw adref i blagio'u rhieni gyda nhw.

Clywais—. Rwyf yn hoff iawn o straeon anecdotaidd am blant yn cywilyddio'r oedolion pan ddaw'n fater o wneud y peth iawn o ran ailgylchu a gwastraff. Roedd stori am, rwy'n credu, wyrion yn siarad am yr ymgyrch newid ymddygiad, ac roedd yna nain, mam a merch fach ac fe aethon nhw i siarad â nhw. Gofynnon nhw i'r nain a'r fam a oedden nhw'n ailgylchu, ac meddai'r ddwy, 'o ydym, ydym', ac yna dyma'r ferch fach yn edrych i fyny a dweud, 'na, dydych chi ddim'. Felly, rwy' credu, wyddoch chi, grym plant i, mewn gwirionedd—. Rydym ni wedi gweld pobl ifanc yn gweithredu, fel y crybwyllodd Jenny Rathbone, a chryfder hynny mewn gwirionedd, yn ein gwthio ni i weithredu, oherwydd mae gennym ni gyfrifoldeb a dyletswydd i wneud yr hyn a allwn ni i adael y blaned mewn cyflwr gwell o lawer ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Rydym ni'n manteisio ar ailgylchu i ddatblygu capasiti. Ynghylch pethau megis plastigau caled, gallaf sicrhau'r Aelod fod y gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Rwy'n gwybod fod gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol hefyd ddiddordeb mawr yn y modd y gallwn ni gefnogi gwaith yn y meysydd hynny, gan mai dyna'r hyn y mae angen inni ei wneud yn awr i gynyddu'r gallu hwnnw i ddatblygu economi sydd yn wirioneddol gylchol, ac o bosibl swyddi gwyrdd y dyfodol ar gyfer y plant ysgol y cyfarfûm â nhw heddiw hefyd. Felly, mae'n gwbl hanfodol fod y cyfan yn dod at ei gilydd. Ac, yn amlwg, ceir arferion da ym Mryn Pica a mannau eraill y gellir eu cyflwyno ledled Cymru.

O ran y mentrau cymdeithasol, mae'n wirioneddol dda—yn wirioneddol dda—oherwydd bod llawer o'r safleoedd ailddefnyddio yr wyf wedi ymweld â nhw i gyd, yn gyffredinol, yn fentrau cymdeithasol, felly, unwaith eto, mae'n mynd yn ôl at y manteision ehangach hynny, sef nid yn unig ei fod yn gadarnhaol o ran yr amgylchedd, ond mae pobl yn mynd yno i wirfoddoli, yn dysgu sgiliau newydd ac, yn amlach na pheidio, yn cael swydd amser llawn o ganlyniad i hynny. Felly, yn amlwg mae'n rhaid i ailddefnyddio fod yn ganolog i unrhyw strategaeth dim gwastraff yn y dyfodol.

Yn olaf, Senedd Ieuenctid Cymru—rwyf eisoes wedi cael fy holi gan un o Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru o ran gwastraff plastig a sbwriel, ac rwy'n disgwyl cael fy ngalw gerbron un o'u pwyllgorau rywbryd. Byddwn yn awyddus iawn i weithio gyda nhw yn y dyfodol, gan fod gan y genhedlaeth iau syniadau gwych ac, mewn gwirionedd, mae angen inni—fel y dywedais, mae angen inni wneud hynny, gweithredu ar eu rhan, felly gweithredu gyda nhw.  

6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Cyflwyno'r Cynnig Gofal Plant i Gymru
6. Statement by the Deputy Minister for Health and Social Services: Delivery of the Childcare Offer for Wales

Yr eitem nesaf yw eitem 6, datganiad gan y Ddirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—cyflwyno'r cynnig gofal plant i Gymru. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan. 

The next item is item 6, a statement by the Deputy Minister for Health and Social Services—delivery of the childcare offer for Wales. And I call on the Deputy Minister for Health and Social Services, Julie Morgan. 

Thank you, diolch, acting Presiding Officer. And thank you very much for the opportunity to update the Assembly on the progress in delivering our childcare offer for Wales. 

Members will be aware that, when this Government was elected, one of the key commitments we made was to provide 30 hours of early education and childcare to the working parents of three and four-year-olds across Wales for 48 weeks per year. And, in developing this offer, many of the families we've talked to have told us about the pressures that they face over meeting ever-increasing household costs, particularly during this period of austerity. For these families, the costs of childcare directly affect whether or not the parents, and particularly the mothers, can work and, if they can, where they work and what sorts of jobs they can take; it depends on them being able to get childcare.

Diolch i chi, diolch Llywydd dros dro. A diolch yn fawr iawn am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am y cynnydd o ran cyflwyno ein cynnig gofal plant i Gymru.

Bydd Aelodau'n ymwybodol, pan gafodd y Llywodraeth hon ei hethol, mai un o'r ymrwymiadau allweddol a wnaethom ni oedd darparu 30 awr o addysg gynnar a gofal plant i rieni plant tair a phedair oed sy'n gweithio, a hynny am 48 wythnos y flwyddyn ledled Cymru. Ac, wrth ddatblygu'r cynnig hwn, mae llawer o'r teuluoedd yr ydym ni wedi siarad â nhw wedi dweud wrthym ni am y pwysau sy'n eu hwynebu wrth geisio talu costau cynyddol y cartref, yn enwedig yn ystod y cyfnod hwn o gyni. I'r teuluoedd hyn, mae costau gofal plant yn effeithio'n uniongyrchol ar ba un a all y rhieni, ac yn enwedig y mamau, weithio neu beidio ac, os gallan nhw, ble maen nhw'n gweithio a pha fathau o swyddi y gallan nhw eu derbyn; mae'n dibynnu ar eu gallu i gael gofal plant.

So, we began testing our offer in parts of Wales in 2017. We were often asked why the offer wasn't available everywhere, and why we were phasing the roll-out. I was particularly asked that in my constituency in Cardiff North, which was one of the last places to join the roll-out. The phased approach was important to ensure that the offer was properly tested and worked as we had intended. I’m delighted that it has been so successful, and I would like to pay tribute and express my heartfelt thanks to our partners, to the local authorities and the childcare providers who have been absolutely essential to the process, and have helped us to achieve so much. Because of the work we have done together, testing the administration and accessibility of the childcare offer, I'm delighted to tell Assembly Members that our offer has been available across the whole of Wales since April, over a year earlier than originally planned. 

At the end of July, we had almost 16,000 three and four-year-old children accessing Government-funded childcare, and 29 per cent of these were doing so through the medium of Welsh or bilingually. When we evaluated the offer at the end of the first year of implementation, the majority of parents reported a real increase in their disposable income because of the offer. A typical parent whose child is benefiting from 20 hours of childcare per week is getting the equivalent of an extra £90 per week in their pockets—money that they would not otherwise have had. A high percentage of parents also told us that the offer had given them more flexibility in the types of jobs they could do, or gave them more opportunities for training. And in the first year of roll-out, 60 per cent of all parents using the offer earned the equivalent or less than the median population earnings in Wales, benefiting low and middle-income families most. So, I am sure you will join me in paying tribute to both the 2,000 childcare providers currently delivering the offer, and to our local authorities, who have played an integral role in ensuring families can access this support.

It is also important to remember that the childcare sector is a significant employer in its own right. Across Wales, there are over 3,600 childcare settings employing around 17,000 people. Parents using childcare go on to contribute over £1.2 billion to the economy of Wales. We are taking steps to support the sector in a number of ways, for example through the 100 per cent rate relief, and through working with key stakeholders to professionalise the childcare workforce. The new suite of qualifications introduced earlier this month will offer better progression routes and wider career opportunities, and in the autumn we will be piloting a business support approach for the sector to support long-term growth.

Given our success to date, I am keen to look at how we can extend this vital support. So, as set out in the First Minister’s leadership manifesto, we are now considering the feasibility of expanding the offer to support parents in education and training, or on the point of returning to work. The offer is one of a suite of programmes aimed at supporting parents, many of which also support families with the costs of childcare. However, it has become clear that there are some gaps between these programmes. This was an area of particular interest to the Children, Young People and Education Committee when they considered the now Childcare Funding (Wales) Act 2019. I think it's important we look at this, and ensure we are doing all we can to support parents into work. I expect the review to report in early 2020.

I am also pleased to be able to announce that we will be working with local authorities across Wales to develop long-term delivery arrangements for the offer, building on some of the systems and services they already have in place. Local authorities have done an excellent job administering the offer, and are well placed to carry on with this important work, particularly given their local knowledge and the close relationships they have built over many years with providers and parents in their areas. Working with local authorities, I'm confident that we can deliver a national service to administer the offer—a national service that also adds real value at the local level. The WLGA welcome this ongoing role for local authorities and we will be working with them and others as we develop detailed proposals.

Members will be aware that we had planned to work with HMRC on a national approach to applications and eligibility checks. This would have seen us using their childcare services platform, which administers both the English 30-hour offer and tax-free childcare. A discovery impact assessment completed before the summer suggested the costs of developing and then running the service for five years could be in the region of £16 million. Given what was involved, these costs are not unreasonable, but they are higher than those outlined in the regulatory impact assessment for the Act. In part, this is because they include some costs not available at the time the RIA was completed. Also, given that we're reviewing the eligibility criteria for the offer, and in light of these costs, I determined it would be more sensible for us to suspend the work with HMRC at this time. But I would, however, like to thank them for the time they spent with us to date in considering all of our options. 

This change has led to a delay in bringing forward the secondary legislation under the Childcare Funding (Wales) Act. I want to make sure that legislation meets the needs of the service we are developing with local authorities, and I feel it's important to take the time needed to get it right. In the next months, we will continue to refine the offer based on our experience and further evidence from our ongoing evaluation programme. Acting Presiding Officer, this Government is committed to tackling the causes of poverty, and in particular in-work poverty, and our childcare offer is a key part of that commitment, helping working parents with those costs. I'm delighted at the success it has been so far. 

Felly, fe wnaethom ni ddechrau profi ein cynnig mewn rhannau o Gymru yn 2017. Gofynnwyd inni'n aml pam nad oedd y cynnig ar gael ym mhobman, a pham yr oeddem ni'n cyflwyno'r cynllun yn raddol. Gofynnwyd hynny yn arbennig imi yn fy etholaeth i yng Ngogledd Caerdydd, sef un o'r lleoedd olaf i fod yn rhan o'r cyflwyno. Roedd y dull gweithredu graddol yn bwysig er mwyn sicrhau bod y cynnig wedi'i brofi'n briodol ac yn gweithio fel yr oeddem ni wedi bwriadu. Rwy'n falch iawn y bu mor llwyddiannus, a hoffwn dalu teyrnged a mynegi fy niolch diffuant i'n partneriaid, i'r awdurdodau lleol ac i'r darparwyr gofal plant sydd wedi bod yn gwbl hanfodol i'r broses, ac sydd wedi ein helpu i gyflawni cymaint. Oherwydd y gwaith yr ydym ni wedi'i wneud gyda'n gilydd, yn profi gweinyddiaeth a hygyrchedd y cynnig gofal plant, mae'n bleser gennyf ddweud wrth Aelodau'r Cynulliad y bu ein cynnig ar gael ledled Cymru ers mis Ebrill, dros flwyddyn yn gynt na'r bwriad gwreiddiol.

Ddiwedd mis Gorffennaf, roedd bron i 16,000 o blant tair a phedair oed yn gallu cael gofal plant a ariannwyd gan y Llywodraeth, ac roedd 29 y cant o'r rhain yn gwneud hynny drwy gyfrwng y Gymraeg neu'n ddwyieithog. Pan werthuswyd y cynnig ar ddiwedd y flwyddyn gyntaf o weithredu, dywedodd y rhan fwyaf o'r rhieni y gwelsant gynnydd gwirioneddol yn eu hincwm gwario oherwydd y cynnig. Mae rhiant nodweddiadol sydd â phlentyn yn elwa ar 20 awr o ofal plant yr wythnos yn cael yr hyn sy'n cyfateb i £90 ychwanegol yr wythnos yn ei boced—arian na fyddai ganddo fel arall. Dywedodd canran uchel o rieni wrthym hefyd fod y cynnig wedi rhoi mwy o hyblygrwydd iddyn nhw o ran y mathau o swyddi y gallen nhw eu gwneud, neu ei fod yn rhoi mwy o gyfleoedd hyfforddi iddyn nhw. Ac yn y flwyddyn gyntaf roedd 60 y cant o'r holl rieni a oedd yn defnyddio'r cynnig yn ennill swm cyfwerth neu lai nag enillion canolrifol y boblogaeth yng Nghymru, gan ddod â'r budd mwyaf i deuluoedd incwm isel a chanolig. Felly, rwy'n siwr y gwnewch chi ymuno â mi i dalu teyrnged i'r 2,000 o ddarparwyr gofal plant sy'n darparu'r cynnig ar hyn o bryd, ac i'n hawdurdodau lleol, sydd wedi chwarae rhan hanfodol yn y gwaith o sicrhau bod teuluoedd yn gallu elwa ar y cymorth hwn.

Mae hefyd yn bwysig cofio bod y sector gofal plant yn gyflogwr sylweddol yn ei hawl ei hun. Ledled Cymru, mae dros 3,600 o leoliadau gofal plant yn cyflogi tua 17,000 o bobl. Mae rhieni sy'n defnyddio gofal plant yn cyfrannu dros £1.2 biliwn at economi Cymru. Rydym yn cymryd camau i gefnogi'r sector mewn sawl ffordd, er enghraifft drwy'r rhyddhad ardrethi o 100 y cant, a thrwy weithio gyda rhanddeiliaid allweddol i broffesiynoli'r gweithlu gofal plant. Bydd y gyfres newydd o gymwysterau a gyflwynwyd yn gynharach y mis hwn yn cynnig llwybrau dilyniant gwell a chyfleoedd gyrfa ehangach, ac yn yr hydref byddwn yn arbrofi gyda dull cymorth busnes ar gyfer y sector i gefnogi twf hirdymor.

O gofio ein llwyddiant hyd yma, rwy'n awyddus i edrych ar sut y gallwn ni ymestyn y cymorth hanfodol hwn. Felly, fel y nodwyd ym maniffesto arweinyddiaeth y Prif Weinidog, rydym ni bellach yn ystyried dichonoldeb ehangu'r cynnig i gefnogi rhieni mewn addysg a hyfforddiant, neu sydd ar drothwy dychwelyd i'r gwaith. Mae'r arlwy yn un o gyfres o raglenni sydd wedi'u hanelu at gefnogi rhieni, ac mae llawer ohonyn nhw hefyd yn cefnogi teuluoedd gyda chostau gofal plant. Fodd bynnag, mae wedi dod yn amlwg bod rhai bylchau rhwng y rhaglenni hyn. Roedd hwn yn faes o ddiddordeb arbennig i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg pan oedden nhw'n ystyried yr hyn yw Deddf Cyllido Gofal Plant (Cymru) 2019 erbyn hyn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn edrych ar hyn, ac yn sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi rhieni er mwyn iddyn nhw allu mynd i'r gwaith. Rwy'n disgwyl adroddiad ar yr adolygiad  yn gynnar yn 2020.

Rwyf hefyd yn falch o allu cyhoeddi y byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol ledled Cymru i ddatblygu trefniadau cyflawni hirdymor ar gyfer y cynnig, gan ddatblygu rhai o'r systemau a'r gwasanaethau sydd eisoes ar waith ganddyn nhw. Mae awdurdodau lleol wedi gwneud gwaith rhagorol yn gweinyddu'r cynnig, ac maen nhw mewn sefyllfa dda i barhau â'r gwaith pwysig hwn, yn enwedig o ystyried eu gwybodaeth leol a'r berthynas agos y maen nhw wedi'i meithrin dros nifer o flynyddoedd gyda darparwyr a rhieni yn eu hardaloedd. Gan weithio gydag awdurdodau lleol, rwy'n ffyddiog y gallwn ni ddarparu gwasanaeth cenedlaethol i weinyddu'r arlwy—gwasanaeth cenedlaethol sydd hefyd yn ychwanegu gwerth gwirioneddol yn lleol. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn croesawu'r swyddogaeth barhaus hon i awdurdodau lleol a byddwn yn gweithio gyda nhw ac eraill wrth inni ddatblygu cynigion manwl.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol ein bod wedi bwriadu gweithio gyda Chyllid a Thollau ei Mawrhydi ar ddull cenedlaethol o ymdrin â cheisiadau a gwiriadau cymhwysedd. Byddai hyn wedi golygu y byddem yn defnyddio eu platfform gwasanaethau gofal plant, sy'n gweinyddu'r cynnig 30 awr yn Lloegr a'r cynnig gofal plant di-dreth. Awgrymodd asesiad effaith darganfod a gwblhawyd cyn yr haf y gallai'r gost o ddatblygu ac yna rhedeg y gwasanaeth am bum mlynedd fod oddeutu £16 miliwn. O ystyried yr hyn a oedd yn gysylltiedig â hyn, nid yw'r costau hyn yn afresymol, ond maen nhw'n uwch na'r rhai a amlinellwyd yn yr asesiad effaith rheoleiddiol ar gyfer y Ddeddf. Yn rhannol, mae hyn oherwydd eu bod yn cynnwys rhai costau nad oedden nhw ar gael ar yr adeg y cwblhawyd yr asesiad effaith rheoleiddiol. Hefyd, o ystyried ein bod yn adolygu'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer y cynnig, ac yng ngoleuni'r costau hyn, penderfynais y byddai'n fwy synhwyrol inni ohirio'r gwaith gyda Chyllid a Thollau ei Mawrhydi ar hyn o bryd. Fodd bynnag, hoffwn ddiolch iddyn nhw am yr amser a dreuliwyd ganddyn nhw gyda ni hyd yma wrth ystyried ein dewisiadau i gyd.

Mae'r newid hwn wedi arwain at oedi wrth gyflwyno'r is-ddeddfwriaeth o dan y Ddeddf Cyllido Gofal Plant (Cymru). Rwyf eisiau gwneud yn siŵr bod deddfwriaeth yn diwallu anghenion y gwasanaeth yr ydym yn ei ddatblygu gydag awdurdodau lleol, ac rwy'n teimlo ei bod hi'n bwysig treulio'r amser sydd ei angen i wneud pethau'n iawn. Yn ystod y misoedd nesaf, byddwn yn parhau i fireinio'r cynnig ar sail ein profiad a thystiolaeth bellach o'n rhaglen werthuso barhaus. Llywydd dros dro, mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i fynd i'r afael ag achosion tlodi, ac yn enwedig tlodi mewn gwaith, ac mae ein cynnig gofal plant yn rhan allweddol o'r ymrwymiad hwnnw, gan helpu rhieni sy'n gweithio gyda'r costau hynny. Rwy'n falch iawn o'i lwyddiant hyd yma.  

17:35

I thank the Deputy Minister for bringing forward this statement. As Welsh Conservatives, we are delighted, actually, that the Welsh Government is now implementing the Welsh Conservative policy of providing 30 hours a week of Government-funded childcare for working parents, and we will join with you in paying tribute to the 2,000 childcare providers currently delivering the offer and to our local authorities who are having to implement this. On considering your statement, however, I was struck by the lack of some attention given to the situation some service providers have found themselves in and a little perplexed that you've described the offer as being so successful.

The National Day Nurseries Association is warning that the offer is actually putting a strain on nurseries as it is rolled out across Wales. Really, this is becoming a nursery nightmare as the services are reporting that they're struggling to recruit enough qualified staff to meet the extra demand. So, I hope you don't mind, I have got four questions. Given that properly functioning nurseries are central to the success of the offer, will you clarify what immediate steps you're able to take to make sure that more people are choosing to train to become nursery workers and that those already in the sector actually choose to stay? We're seeing far too many leave this profession. 

Question 2: having considered the results of a recent survey of 118 early-years settings that are responsible for employing over 1,350 members of staff and delivering places to more than 8,000 children, I was struck by the fact that only around 5 per cent of the workforce is made up of men. So, I believe that there is great potential for increasing the number of men in the profession and for this to be one way through which the lack of staff could be addressed. So, therefore, will you explain what steps are being taken to ensure that the childcare sector is seen as being open to both men and women?

Question 3: as always, finance is a major consideration for any profession, but in this instance, many of the 17,000 people working in childcare across Wales are on minimum wage. Now, I know that a Welsh Government spokesperson has advised that you'll be reviewing the rate you pay for the childcare offer, including an assessment of the impact of changes to the national living wage. Therefore, will you provide an update on this work and explain what consideration you have given to aligning the rates paid through the foundation phase and childcare offer?

And finally, I was unsurprised to read in your statement that you are now considering the feasibility of expanding the offer to support parents in education and training or on the point of returning to work, because I think you'll be aware that, certainly, myself and my colleague Suzy Davies AM did raise concerns about this previously. We know that the sector is struggling with the offer as it stands, so I'm clear that Wales has not yet reached the point where an expansion of eligibility can be implemented now. The obvious question for me, now, is: will you clarify by when you expect eligibility to be expanded, and how the sector is going to accommodate the increase in demand that this will inevitably cause? Thank you.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog am gyflwyno'r datganiad hwn. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn falch iawn, mewn gwirionedd, fod Llywodraeth Cymru bellach yn gweithredu polisi'r Ceidwadwyr Cymreig o ddarparu 30 awr yr wythnos o ofal plant a gyllidir gan y Llywodraeth i rieni sy'n gweithio, ac fe wnawn ni ymuno â chi i dalu teyrnged i'r 2,000 o ddarparwyr gofal plant sy'n cyflwyno'r cynnig ar hyn o bryd ac i'n hawdurdodau lleol sy'n gorfod gweithredu hyn. O ystyried eich datganiad, fodd bynnag, fe'm trawyd gan y diffyg sylw a roddwyd i'r sefyllfa y bu rhai darparwyr gwasanaethau eu hunain ynddi ac rwyf mewn ychydig o benbleth gan eich bod wedi disgrifio'r cynnig fel un mor llwyddiannus.

Mae'r Gymdeithas Genedlaethol Meithrinfeydd Dydd yn rhybuddio bod y cynnig mewn gwirionedd yn rhoi straen ar feithrinfeydd wrth iddo gael ei gyflwyno ledled Cymru. Mewn gwirionedd, mae hyn yn dod yn hunllef i feithrinfeydd gan fod y gwasanaethau'n dweud eu bod yn cael trafferth recriwtio digon o staff cymwys i ateb y galw ychwanegol. Felly, rwy'n gobeithio nad oes gwahaniaeth gennych, mae gennyf bedwar cwestiwn. O gofio bod meithrinfeydd sy'n gweithredu'n briodol yn ganolog i lwyddiant y cynnig, a wnewch chi egluro beth allwch chi ei wneud ar unwaith i sicrhau bod mwy o bobl yn dewis hyfforddi i fod yn weithwyr meithrin a bod y rhai sydd eisoes yn y sector mewn gwirionedd yn dewis aros? Rydym ni'n gweld gormod o lawer yn gadael y proffesiwn hwn.

Cwestiwn 2: ar ôl ystyried canlyniadau arolwg diweddar o 118 o leoliadau blynyddoedd cynnar sy'n gyfrifol am gyflogi dros 1,350 o aelodau staff a darparu lleoedd i fwy na 8,000 o blant, fe'm trawyd gan y ffaith mai dim ond tua 5 y cant o'r gweithlu sy'n ddynion. Felly, credaf fod potensial mawr i gynyddu nifer y dynion yn y proffesiwn ac i hyn fod yn un ffordd y gellid mynd i'r afael â'r broblem o ddiffyg staff. Felly, a wnewch chi egluro beth sy'n cael ei wneud i sicrhau y caiff y sector gofal plant ei ystyried i fod yn agored i ddynion a menywod?

Cwestiwn 3: fel bob amser, mae cyllid yn ystyriaeth bwysig i unrhyw broffesiwn, ond yn yr achos hwn, mae llawer o'r 17,000 o bobl sy'n gweithio ym maes gofal plant ledled Cymru ar isafswm cyflog. Nawr, rwy'n gwybod bod llefarydd ar ran Llywodraeth Cymru wedi dweud y byddwch chi'n adolygu'r gyfradd yr ydych chi'n ei thalu am y cynnig gofal plant, gan gynnwys asesiad o effaith newidiadau i'r cyflog byw cenedlaethol. Felly, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith hwn ac egluro pa ystyriaeth yr ydych wedi'i rhoi i gysoni'r cyfraddau a delir drwy'r cyfnod sylfaen a'r cynnig gofal plant?

Ac yn olaf, nid oeddwn yn synnu o ddarllen yn eich datganiad eich bod yn awr yn ystyried dichonoldeb ehangu'r arlwy i gefnogi rhieni mewn addysg a hyfforddiant neu sydd ar drothwy dychwelyd i'r gwaith, oherwydd rwy'n credu y byddwch yn ymwybodol, yn sicr, fy mod i fy hun a'm cydweithiwr Suzy Davies AC wedi codi pryderon ynghylch hyn o'r blaen. Rydym ni'n gwybod bod y sector yn cael trafferth gyda'r cynnig fel y mae, felly rwy'n glir nad yw Cymru eto wedi cyrraedd y pwynt lle mae modd ehangu cymhwysedd nawr. Y cwestiwn amlwg i mi, nawr, yw: a wnewch chi egluro erbyn pryd yr ydych chi'n disgwyl i gymhwysedd gael ei ehangu, a sut y bydd y sector yn darparu ar gyfer y cynnydd yn y galw y bydd hyn yn sicr yn ei achosi? Diolch.

17:40

I'd like to thank Janet Finch-Saunders for her statements and questions. I suppose when I say it's very successful, I'm basing it on the fact that it's a year early and 16,000 children are benefiting from it. And I don't think we can query the fact that is a great success.

I absolutely agree with her that nurseries are central to the offer. When I've been going around the country visiting nurseries and seeing what the effect has been on them, they have been invariably positive because they see it as a great opportunity for them, and they said they've been able to increase the numbers and increase the staff. But, obviously, I think she makes a very important point about the workforce, and one of the things we want to do is to encourage the workforce to professionalise the workshop. As I said, we are encouraging qualifications and we are working very hard to make sure that this sort of work is seen as an attractive job and as an important job, because what could be more important than looking after very small children and bringing them up?

So, that's what we want to do, and we have had a campaign—a successful campaign, a campaign called the We Care campaign—which has been run by the Government, which has been very successful. And in fact, when I visited Scotland a couple of weeks ago, they are actually using that campaign to help inform themselves. So, we are looking at that.

In terms of the amount of money paid for the childcare offer, the £4.50 per hour, on our latest evaluation, the childcare providers have not expressed any great concern about that; in fact, I think they've been generally accepting. I am aware that in England, the offer is regionalised and does change, but what we will be doing next year is we will be reviewing that and we will be looking at the amount.

In terms of when the eligibility will be expanded, we are planning to have this review report next year, and then we hope we'll be able to expand it then. Thank you.

Hoffwn ddiolch i Janet Finch-Saunders am ei datganiadau a'i chwestiynau. Mae'n debyg pan rwy'n dweud ei fod yn llwyddiannus iawn, fy mod i'n seilio hynny ar y ffaith ei fod blwyddyn yn gynnar a bod 16,000 o blant yn elwa arno. Ac nid wyf yn credu y gallwn ni gwestiynu'r ffaith ei fod yn llwyddiant mawr.

Cytunaf yn llwyr â hi fod meithrinfeydd yn ganolog i'r cynnig. Wrth imi fynd o amgylch y wlad yn ymweld â meithrinfeydd ac yn gweld beth fu'r effaith arnyn nhw, maen nhw wedi bod yn gadarnhaol yn ddieithriad gan eu bod nhw'n gweld ei fod yn gyfle gwych iddyn nhw, ac roedden nhw'n dweud eu bod wedi gallu cynyddu'r niferoedd a chynyddu'r staff. Ond, yn amlwg, rwy'n credu ei bod hi'n gwneud sylw pwysig iawn am y gweithlu, ac un o'r pethau yr ydym ni eisiau ei wneud yw annog y gweithlu i broffesiynoli'r gweithdy. Fel y dywedais, rydym yn annog cymwysterau ac rydym yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod y math hwn o waith yn cael ei weld fel gwaith deniadol ac fel swydd bwysig, oherwydd beth allai fod yn bwysicach na gofalu am blant bach iawn a'u magu?

Felly, dyna'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud, ac rydym ni wedi cael ymgyrch—ymgyrch lwyddiannus, ymgyrch o'r enw Gofalwn—a gafodd ei rhedeg gan y Llywodraeth, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn. Ac mewn gwirionedd, pan ymwelais â'r Alban ychydig wythnosau'n ôl, maen nhw mewn gwirionedd yn defnyddio'r ymgyrch honno i helpu i lywio eu hymgyrch nhw eu hunain. Felly, rydym yn edrych ar hynny.

O ran y swm o arian a delir am y cynnig gofal plant, £4.50 yr awr yn ôl ein gwerthusiad diweddaraf, nid yw'r darparwyr gofal plant wedi mynegi unrhyw bryder mawr ynglŷn â hynny; yn wir, rwy'n credu, yn gyffredinol, eu bod yn derbyn hynny. Rwy'n ymwybodol bod y cynnig yn rhanbarthol yn Lloegr, a'i fod yn newid, ond yr hyn y byddwn yn ei wneud y flwyddyn nesaf yw adolygu hynny a byddwn yn edrych ar y swm.

O ran pryd gaiff y cymhwyster ei ehangu, rydym yn bwriadu cael yr adroddiad adolygu hwn y flwyddyn nesaf, ac yna gobeithiwn allu ei ehangu bryd hynny. Diolch.

Diolch yn fawr. Does dim dwywaith mi oedd y Ddeddf cyllido gofal plant yn un dadleuol iawn o’r cychwyn cyntaf am y rheswm nad oedd o ddim yn cynnwys pob plentyn. Doedd plant oedd â’u rhieni mewn hyfforddiant neu addysg neu’n ddi-waith ddim yn gymwys ar ei gyfer. Felly, mi bleidleisiodd Plaid Cymru yn ei erbyn o. Roedden ni’n teimlo ei fod hi’n hollol annheg bod teuluoedd sydd yn ennill hyd at £200,000 y flwyddyn yn gallu cael gofal plant am ddim tra bo’r plant tlotaf sy’n byw ar aelwydydd di-waith yn cael eu heithrio rhag mwynhau’r manteision amlwg ddaw o ofal plant ac addysg blynyddoedd cynnar. Ond, mi oedd y Gweinidog ar y pryd yn benderfynol o fwrw ymlaen efo cynnig cwbl ddiffygiol, a hynny er gwaethaf pryderon y comisiynydd plant a mudiadau plant, er gwaethaf pryderon y pwyllgor plant a phobl ifanc, er gwaethaf pryderon Plaid Cymru a leisiwyd droeon yn y Siambr yma.

Felly, dyma’r Llywodraeth, yn yr haf, yn cyhoeddi ei bod hi wedi gwneud tro pedol, a dwi’n falch, o’r diwedd, fod y Llywodraeth hon yn cydnabod ei bod hi wedi gwneud llanast llwyr o’i hymgais gyntaf i gyflwyno ei chynnig gofal plant 30 awr. Ond mae’ch datganiad heddiw yn fy mhryderu.  Rydych chi, erbyn hyn, yn ystyried ehangu’r cynnig er mwyn cefnogi rhieni mewn addysg a hyfforddiant. Cytuno'n llwyr. Mi ydych chi, yn anffodus, ddim yn mynd yn ddigon pell, achos rydych chi'n ystyried ei ehangu fo hefyd ar gyfer rhieni sydd ar fin dychwelyd i weithio. Felly, hyd yn oed o dan eich cynllun diwygiedig, bydd yna rai plant yn parhau i beidio â bod yn gymwys ar gyfer gofal plant, gan gynnwys rhai o blant mwyaf anghenus Cymru. Mae hwn yn gam gwag. Mi fyddai Plaid Cymru, mewn Llywodraeth, yn cynnig cyfle i bob plentyn gael manteisio ar ofal plant am ddim.

A wnewch chi egluro, felly, beth ydy eich diffiniad chi o rieni sydd ar fin dychwelyd yn ôl i’r gwaith? A wnewch chi egluro pam nad ydych chi'n mynd i gynnwys pob plentyn wrth i chi ddiwygio'r cynnig? Pam nad ydych chi'n mynd i gynnwys aelwydydd lle mae’r rhieni yn ddi-waith? Pam eich bod chi'n gwahaniaethu yn erbyn rhai plant? Onid ydy pob plentyn yn haeddu cael y cychwyn gorau posib mewn bywyd? Gobeithio y medrwch chi egluro rhesymeg eich bwriad newydd, os gwelwch yn dda.

Gan eich bod chi'n atal y gwaith efo'r Trysorlys, a wnewch chi egluro beth sydd wedi newid, felly, o ran agweddau llywodraeth leol? Ydych chi wedi cael barn Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar oblygiadau’r tro pedol yma? A ydyn nhw bellach yn credu—yn wahanol i beth oedden nhw'n ei gredu pan oedd y ddeddfwriaeth yn mynd drwy'r Senedd yma—nad ydy’r system ddim yn rhy fiwrocrataidd a chymhleth a’u bod nhw yn fodlon ei gweinyddu? Dwi ddim yn gwybod beth sydd wedi newid rhwng cyfnod y ddeddfwriaeth a'r cyfnod yma.

Rydych chi'n dweud yn eich datganiad eich bod chi wrth eich bodd bod y cyfnod prawf wedi bod mor llwyddiannus. Ac rwyf innau yn clywed bod nifer fawr o deuluoedd yn fy ardal i yn cymryd mantais o’r cynllun. Ond, dwi'n ymwybodol bod hyn yn creu problemau cyllidebol i'r cynghorau, a dwi'n deall bod arian ychwanegol wedi cael ei ddyrannu i rai cynghorau sir, ond nad ydy hwnnw ddim yn ddigonol o bell ffordd i gwrdd â'r galw. Felly, a wnewch chi egluro sut rydych chi'n bwriadu cau'r bwlch rhwng y galw a’r arian sydd ar gael ar hyn o bryd, os gwelwch yn dda?

Thank you very much. There's no doubt that the childcare funding legislation was very contentious from the outset, for the reason that it didn't include every child. Children whose parents were in education or training or who were unemployed didn't qualify. Therefore, Plaid Cymru voted against the legislation. We felt that it was entirely unfair that families earning up to £200,000 per annum could access free childcare whilst our poorest children living in workless households are being excluded from the clear benefits that will emerge from early years education and childcare. But the Minister at the time was determined to proceed with a proposal that was entirely deficient, despite the concerns of the children's commissioner and children's organisations, the concerns of the Children, Young People and Education Committee, and the concerns of Plaid Cymru, which were voiced time and again in this Chamber.

Therefore, the Government in the summer did announce that it had made a u-turn, and I am pleased that at last this Government has recognised that it made an utter Horlicks of its first attempt to introduce its first free 30-hour childcare offer. But your statement today does concern me. You are now considering expanding the offer to support parents in education and training, and I agree entirely with that. But unfortunately you're not going far enough, because you are considering expanding it to parents who are on the point of returning to work. So, even under your revised plan, there will be some children who still will not be eligible for this childcare, including some of the children in greatest need in Wales. This is a mistake. Plaid Cymru in Government would offer this opportunity for all children to benefit from free childcare.

Can you explain, therefore, what your definition is of parents on the point of returning to work? Can you explain why you're not going to include every child in reforming this offer? Why aren't you going to include households where parents are unemployed? Why are you discriminating against some children? Doesn't every child deserve the best possible start in life? I very much hope that you can explain the rationale behind your new proposal.

As you are suspending the work with the Treasury, will you explain what's changed, therefore, in terms of the views of local government? Have you sought the views of the Welsh Local Government Association on the implications of this u-turn? Do they now believe, to the contrary of what they believed when the legislation was going through this Senedd, that the system isn't too complex and bureaucratic, and that they are content to administer it? I don't know what has changed between the time when the legislation went through and this current period.

You state that you are delighted that the pilot period has been so successful and I do hear that very many families in my area are taking advantage of this scheme. But, I'm also aware that this is creating some funding problems for councils, and I do understand that additional funding has been allocated to some county councils, but that that is far from being sufficient to meet the demand. So, can you explain how you intend to close the gap between demand and the funding that's currently available, please?

17:45

I thank Siân Gwenllian very much for all those points that she made, and I take her point that this does not include every child. I am very pleased that we are now reviewing extending the offer to parents who are in education and training or moving towards education and training, which we're thinking of in terms of actually having taster courses or going to interviews, so we want to stretch it as far as we can. I know that when the Children, Young People and Education Committee looked at this—I was on the committee at the time, so I'm aware of the concern—one of the specific recommendations and one of the areas that the committee felt most strongly about was education and training. So, I'm sure that she's pleased that we've responded to that and we are extending it to education and training.

In terms of the financial situation, obviously, because of the large number of children who've taken it up a year early, that does mean that we are spending more money this year than we expected to do so. So, in 2018-19, we spent £19.6 million on childcare and the budget for 2019-20 is £40 million, and that should be enough to cover next year, and any additional funding needed will form part of the normal in-year budget process, so the local authorities will not have to worry; they will be getting the money.

In terms of administering it and the WLGA, I think local authorities have changed their minds, because I think when they first took it on, they did feel that this was going to be an onerous task and that it was going to be difficult to do, and I think they made those views known, but they have changed their minds and they are very happy to continue with the task. And that is what we are being fed back from the local authorities—that they are very positive about doing it and would like to continue doing it. And in view of the fact that, I think, they're also seen as being the most successful people to do it, because they are close to the ground, close to the families and close to the children, I think that that is the best solution. So, they have changed their minds, and they are now much more positive about carrying on with administering the scheme.

Diolch yn fawr iawn i Siân Gwenllian am yr holl sylwadau a wnaeth, a derbyniaf ei sylw nad yw hyn yn cynnwys pob plentyn. Rwy'n falch iawn ein bod bellach yn adolygu ehangu'r cynnig i rieni sydd mewn addysg a hyfforddiant neu'n bwriadu dychwelyd i fyd addysg a hyfforddiant, ac rydym ni hefyd yn cynnwys cyrsiau rhagflas neu fynd i gyfweliadau yn rhan o hynny, felly rydym ni eisiau ei ymestyn mor bell â phosib. Rwy'n gwybod, pan edrychodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar hyn—roeddwn ar y Pwyllgor ar y pryd, felly rwy'n ymwybodol o'r pryder—un o'r argymhellion penodol ac un o'r meysydd roedd y Pwyllgor yn teimlo'n gryf amdano oedd addysg a hyfforddiant. Felly, rwy'n siŵr ei bod yn falch ein bod wedi ymateb i hynny a'n bod yn ei ymestyn i addysg a hyfforddiant.

O ran y sefyllfa ariannol, yn amlwg, oherwydd y nifer fawr o blant sydd wedi eu derbyn flwyddyn yn gynnar, mae hynny'n golygu ein bod yn gwario mwy o arian eleni nag yr oeddem yn ei ddisgwyl. Felly, yn 2018-19, gwariwyd £19.6 miliwn ar ofal plant ac mae'r gyllideb ar gyfer 2019-20 yn £40 miliwn, a dylai hynny fod yn ddigon i gwmpasu'r flwyddyn nesaf, a bydd unrhyw arian ychwanegol sydd ei angen yn rhan o broses arferol y gyllideb yn ystod y flwyddyn, felly ni fydd yn rhaid i'r awdurdodau lleol boeni; byddant yn cael yr arian.

O ran ei weinyddu a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, credaf fod awdurdodau lleol wedi ailfeddwl, gan fy mod yn credu, pan wnaethon nhw ymgymryd â hyn yn gyntaf, roeddent yn teimlo y byddai hyn yn orchwyl beichus ac y byddai yn anodd ei chyflawni, ac rwy'n credu eu bod wedi lleisio'r farn honno, ond maen nhw wedi newid eu meddwl ac maen nhw'n fodlon iawn i barhau â'r gorchwyl. A dyna'r adborth a gawn ni gan yr awdurdodau lleol—eu bod yn gadarnhaol iawn ynghylch gwneud hyn ac y byddent yn hoffi parhau i'w wneud. Ac yng ngoleuni'r ffaith, rwy'n credu, y cânt eu gweld fel y bobl fwyaf llwyddiannus i wneud hynny, oherwydd eu bod yn lleol, yn agos at y teuluoedd ac yn agos at y plant, rwy'n credu mai dyna'r ateb gorau. Felly, maen nhw wedi newid eu meddwl, ac maen nhw nawr yn llawer mwy cadarnhaol ynglŷn â gweinyddu'r cynllun.

17:50

May I congratulate Welsh Government for what it's doing with the childcare offer? I've made some quite strong comments about areas such as respecting the referendum result or building an M4 relief road, where Labour hasn't followed its manifesto, but on this you have—indeed, getting it done a year early. I congratulate you on that.

I also noted that the pre-existing offer was quite a lot more focused on public sector provision through schools in Wales, compared to what had developed in England. I really note that the way you've rolled this out seems to be fair to the private and public sectors, and allows them to compete or, where appropriate, work together on equal terms. So, again, I'd like to credit Welsh Government in that respect.

You said you were delighted to tell Assembly Members that the offer had been available across the whole of Wales since April. I just wonder why you are only telling us about it now. Why didn't we have an official announcement in April? I hope he won't mind me saying, I had to rely on the previous Minister Huw Irranca-Davies, who I asked, and he said, 'Oh no, we're doing this. It's all happening across Wales in April,' and no-one seemed to know. I don't understand why you've been hiding your light under a bushel on this issue. I think I actually asked Huw, and Huw said I was allowed to talk about it and it wasn't confidential, it just hadn't been announced.

The roll-out. Sixty per cent of all parents using the offer are below median income; I think that's quite significant. People often seem to have some idea that it's disproportionately the well-off who are benefiting from this. I wonder, Minister, how much of that reflects a cohort, demographic issue that young parents are below their peak earning years, still, quite often. And also, I think we need to recognise that changes in the tax and benefits system at the UK level have tended to penalise this group, relative at least to pensioners, over the last decade or so. It's good to see you're taking up some of the ideas from the Children, Young People and Education Committee. I think, particularly where parents are studying or about to get a job, it is good to give further support.

I wonder in terms of the HMRC versus local authority, firstly, Minister, you and I and a few select colleagues spent quite a lot of time on a Bill committee giving powers to HMRC to share data and to do this work. I just wonder whether our work on that was in vain, and how much, also, has been spent already on that interaction with HMRC that's not being taken forward. I also wonder what the implications are in terms of the application and enforcement of the eligibility requirements. It may be you're more relaxed about the eligibility requirements than you were, and don't mind so much, but it seems to me that HMRC have got this data, and for our tax-free childcare we have to go in every three months and confirm we're still eligible according to the various criteria. Do the local authorities really have the same capabilities as HMRC to know what the earnings are and to enforce if people don't, anymore, meet the eligibility criteria?

Finally, could I just again emphasise the importance of the tax-free childcare? A lot of parents who are taking up this offer will be paying for additional childcare, and I fear that very large numbers of them aren't benefiting from the UK tax-free childcare scheme. I thought one positive of working with HMRC was that people would set up an account and the barrier to them then taking the tax-free childcare as well would be less. That's money that's coming from UK Government that would come into Wales to support the sector, to boost people's incomes that they could then spend within Wales. I just ask the Minister: could you as Welsh Government to do more to promote and make people aware of the availability of this scheme, and that if they set up an account with HMRC, for every £8 they put in it will be topped up and they can pay for £10 of childcare, on top of the offer they're getting from Welsh Government?

A gaf i longyfarch Llywodraeth Cymru am yr hyn y mae'n ei wneud gyda'r cynnig gofal plant? Rwyf wedi gwneud rhai sylwadau eithaf cryf am feysydd megis parchu canlyniad y refferendwm neu adeiladu ffordd liniaru i'r M4, lle nad yw'r Baid Lafur wedi dilyn ei maniffesto, ond o ran hyn rydych chi wedi—yn wir, cyflawni hyn flwyddyn yn gynnar. Rwy'n eich llongyfarch ar hynny.

Sylwais hefyd fod y cynnig a oedd yn bodoli eisoes yn canolbwyntio llawer mwy ar ddarpariaeth y sector cyhoeddus drwy ysgolion yng Nghymru, o'i gymharu â'r hyn a oedd wedi datblygu yn Lloegr. Rwy'n nodi bod y ffordd yr ydych chi wedi cyflwyno hyn i'w weld yn deg i'r sectorau preifat a chyhoeddus, ac yn caniatáu iddyn nhw gystadlu neu, lle bo'n briodol, weithio gyda'i gilydd ar delerau cyfartal. Felly, unwaith eto, hoffwn roi clod i Lywodraeth Cymru yn hynny o beth.

Fe wnaethoch chi ddweud eich bod yn falch iawn o ddweud wrth Aelodau'r Cynulliad bod y cynnig wedi bod ar gael drwy Gymru gyfan ers mis Ebrill. Ni allaf ond dyfalu pam nad ydych chi ond yn dweud wrthym amdano nawr. Pam na chawsom ni gyhoeddiad swyddogol ym mis Ebrill? Gobeithio nad oes gwahaniaeth ganddo fy mod i'n dweud, ond bu'n rhaid i mi ddibynnu ar y Gweinidog blaenorol, Huw Irranca-Davies, a phan ofynnais iddo, dywedodd, 'o na, rydym ni'n gwneud hyn. Mae'r cyfan yn digwydd ledled Cymru ym mis Ebrill', ac roedd hi'n ymddangos fel petai neb yn gwybod. Dydw i ddim yn deall pam rydych wedi bod yn cuddio'ch golau o dan lestr ar y mater hwn. Rwy'n credu fy mod wedi gofyn i Huw, a dywedodd Huw fy mod yn cael siarad am y peth ac nad oedd yn gyfrinachol, dim ond heb ei gyhoeddi, dyna'r cwbl.

Y cyflwyno. Mae 60 y cant o'r holl rieni sy'n defnyddio'r cynnig yn ennill llai na'r incwm canolrifol; rwy'n credu bod hynny'n eithaf sylweddol. Yn aml, mae'n ymddangos bod gan bobl ryw syniad bod y rhai cefnog yn elwa'n anghymesur ar hyn. Tybed, Gweinidog, faint o hynny sy'n adlewyrchu problem garfan, ddemograffig o ran bod rhieni ifanc yn iau na'r oedran pan fo enillion ar eu hanterth yn eithaf aml. A hefyd, rwy'n credu bod angen i ni gydnabod bod newidiadau yn y system drethi a budd-daliadau ar lefel y DU wedi tueddu i gosbi'r grŵp hwn, o gymharu â phensiynwyr o leiaf, dros y degawd diwethaf. Mae'n dda gweld eich bod chi'n mabwysiadu rhai o syniadau' r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Rwy'n credu, yn enwedig pan fo rhieni yn astudio neu ar fin cael swydd, ei bod hi'n dda rhoi mwy o gefnogaeth.

Tybed o ran dewis rhwng Cyllid a Thollau ei Mawrhydi ac awdurdodau lleol, yn gyntaf, Gweinidog, bu i chi a mi ac ychydig o gydweithwyr dethol dreulio cryn dipyn o amser ar bwyllgor Bil yn rhoi pwerau i Gyllid a Thollau ei Mawrhydi rannu data a gwneud y gwaith hwn. Meddwl wyf i, tybed a oedd ein gwaith ar hynny'n ofer, a faint, hefyd, sydd wedi'i wario eisoes ar y rhyngweithio hwnnw â Chyllid a Thollau ei Mawrhydi nad yw'n cael ei ddatblygu. Tybed hefyd beth yw'r goblygiadau o ran cymhwyso a gorfodi'r gofynion cymhwysedd. Efallai eich bod yn teimlo'n fwy cartrefol ynglŷn â'r gofynion cymhwysedd nag yr oeddech chi, ac nid yn poeni cymaint, ond mae'n ymddangos i mi fod Cyllid a Thollau ei Mawrhydi wedi cael y data hwn, ac ar gyfer ein gofal plant di-dreth mae'n rhaid i ni gadarnhau bob tri mis ein bod yn dal yn gymwys yn ôl meini prawf amrywiol. A oes gan yr awdurdodau lleol yr un gallu â Chyllid a Thollau ei Mawrhydi i wybod beth yw'r enillion ac i orfodi os nad yw pobl yn bodloni'r meini prawf cymhwysedd mwyach?

Yn olaf, a gaf i bwysleisio eto mor bwysig yw'r gofal plant di-dreth? Bydd llawer o rieni sy'n derbyn y cynnig hwn yn talu am ofal plant ychwanegol, ac ofnaf nad yw niferoedd mawr iawn ohonyn nhw'n elwa ar gynllun gofal plant di-dreth y DU. Credwn mai un peth cadarnhaol o weithio gyda Chyllid a Thollau ei Mawrhydi oedd y byddai pobl yn sefydlu cyfrif a byddai'r rhwystr rhag iddyn nhw elwa wedyn ar y gofal plant di-dreth hefyd yn llai. Mae hwnnw'n arian sy'n dod gan Lywodraeth y DU a fyddai'n dod i Gymru i gefnogi'r sector, i hybu incwm pobl y gallent ei wario wedyn yng Nghymru. Gofynnaf i'r Gweinidog: a allech chi fel Llywodraeth Cymru wneud mwy i hyrwyddo a gwneud pobl yn ymwybodol o'r ffaith bod y cynllun hwn ar gael, a phe bydden nhw'n sefydlu cyfrif gyda Chyllid a Thollau ei Mawrhydi, y cai swm ei ychwanegu at bob £8 a roddir ynddo ac y gallant wedyn dalu am werth £10 o ofal plant, ar ben y cynnig y maen nhw'n ei gael gan Lywodraeth Cymru?

I thank Mark Reckless for those points, and I'm pleased he's recognised that we have followed our manifesto here in Wales and that we are working with the public and private sectors. One of the issues that have arisen is the difficulty, sometimes, when the care setting is a long way from the school setting, and so we have encouraged co-location where possible. We've also given grants to develop usually private sector nurseries in a way that makes them more open and more able to take more children. So, we have tried to help with the capital money as well in terms of helping nurseries to develop.

In terms of the £60,000, I think he may be making a valid point in relation to young parents, but it's interesting that, according to the Office for National Statistics figures, only 3.1 per cent of all people in Wales earn over £60,000.

Diolch i Mark Reckless am y pwyntiau hynny, ac rwy'n falch ei fod yn cydnabod ein bod wedi dilyn ein maniffesto yma yng Nghymru a'n bod yn gweithio gyda'r sectorau cyhoeddus a phreifat. Un o'r materion sydd wedi codi yw'r anhawster, weithiau, pan fo'r lleoliad gofal ymhell o'r ysgol, ac felly rydym wedi annog cydleoli lle bo hynny'n bosibl. Rydym ni hefyd wedi rhoi grantiau i ddatblygu meithrinfeydd y sector preifat mewn ffordd sy'n eu gwneud yn fwy agored ac mewn gwell sefyllfa i gymryd mwy o blant. Felly, rydym ni wedi ceisio helpu gyda'r arian cyfalaf hefyd o ran helpu meithrinfeydd i ddatblygu.

O ran y £60,000, rwy'n credu ei fod efallai'n gwneud pwynt dilys ynglŷn â rhieni ifanc, ond mae'n ddiddorol, yn ôl ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, mai dim ond 3.1 y cant o holl bobl Cymru sy'n ennill dros £60,000.

17:55

Yes. And the numbers earning over £80,000 or over £100,000 are even smaller, so there are actually not very many wealthy people in Wales in terms of those numbers.

So, we did spend a lot of time on the committee looking at the HMRC issue—a very long time—and I'd like to thank those members of the committee who did take part in it, and I was part of it as well, but it was a learning process. What we found was that not only were there some costs that we didn't anticipate, but also the period of looking at how it would work out with HMRC did show us that there could be a degree of inflexibility if, for example, we wanted to change our offer and our offer wasn't so much in line, as it is at the moment, with the English offer. And, of course, extending to education and training means that that has to be dealt with at a local level in any case. Also, we've already committed to paying foster parents and other groups, which would have to be dealt with at a local level in any case. So the decision was made, really, that it would be better to stay with the local authorities, especially as the local authorities were pleased to carry on with it. So, the decision was made, and the money that was spent in doing that wasn't wasted because it has been used in order to make a longer term decision, and the work we did with HMRC will be of great benefit longer term.

Tax-free childcare: yes, we must do all we can to advertise it, because the take-up is pitifully low.

Ie. Ac mae'r niferoedd sy'n ennill dros £80,000 neu dros £100,000 yn llai fyth, felly mewn gwirionedd nid oes llawer o bobl gyfoethog yng Nghymru o ran y niferoedd hynny.

Felly, fe wnaethom ni dreulio llawer o amser ar y pwyllgor yn edrych ar fater Cyllid a Thollau ei Mawrhydi—amser maith—a hoffwn ddiolch i'r Aelodau hynny o'r pwyllgor a fu'n rhan o hynny, ac roeddwn yn rhan ohono hefyd, ond roedd yn broses o ddysgu. Yr hyn a welsom ni oedd, nid yn unig fod rhai costau nad oeddem yn eu rhagweld, ond hefyd bod y cyfnod o edrych ar sut y byddai'n gweithio gyda Chyllid a Thollau ei Mawrhydi yn dangos inni y gallai fod rhywfaint o anhyblygrwydd, er enghraifft, pe baem ni eisiau newid ein cynnig ac nad oedd ein cynnig yn cyd-fynd ryw lawer, fel sy'n wir ar hyn o bryd, â'r arlwy yn Lloegr. Ac, wrth gwrs, mae ymestyn i addysg a hyfforddiant yn golygu bod yn rhaid ymdrin â hynny yn lleol beth bynnag. Hefyd, rydym ni eisoes wedi ymrwymo i dalu rhieni maeth a grwpiau eraill, y byddai'n rhaid ymdrin â nhw yn lleol beth bynnag. Felly, gwnaed y penderfyniad, mewn gwirionedd, y byddai'n well aros gyda'r awdurdodau lleol, yn enwedig gan fod yr awdurdodau lleol yn falch o fwrw ymlaen â'r gwaith. Felly, gwnaed y penderfyniad, ac nid oedd yr arian a wariwyd wrth wneud hynny yn wastraff oherwydd iddo gael ei ddefnyddio er mwyn gwneud penderfyniad mwy hirdymor, a bydd y gwaith a wnaethom ni gyda Chyllid a Thollau ei Mawrhydi o fudd mawr yn y tymor hir.

Gofal plant di-dreth: oes, mae'n rhaid inni wneud popeth a allwn ni i'w hysbysebu, oherwydd mae'r nifer sy'n elwa o hynny yn druenus o isel.

Thank you, Deputy Minister, for your statement. It's good to know that we are making solid progress on delivering the offer that was in the manifesto. Co-location is incredibly important because otherwise there's a danger that people have to keep their child in a nursery that doesn't offer the early education that all three and four-year-olds are entitled to as well. So I'm particularly interested to pursue with you, as you refine the offer and you're in discussions with local authorities, how closely you're looking at community-focused schools and that all schools should be community-focused schools, because they are public buildings funded by the taxpayer for the service of the community, and it's a pity if schools aren't used more than just from 9 a.m. to 3.30 p.m. It won't apply to all schools, because some schools simply don't have the capacity to take on more activities, but some of the primary schools in my constituency do have a generous supply of land attached to the school, and that's absolutely fantastic, but it would be perfectly possible to put in an early years centre on those sites, which is land that the public already owns, and that would support the integration of the childcare with the nursery education that I'm sure, in the long term, we all want to see being the entitlement for all our children. So I just wondered what discussions are being had as you conduct this review as to whether we're going to be able to take forward that agenda.

Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad. Mae'n dda gwybod ein bod yn gwneud cynnydd cadarn o ran cyflwyno'r cynnig a oedd yn y maniffesto. Mae cydleoli yn hynod bwysig oherwydd fel arall mae perygl bod pobl yn gorfod cadw eu plentyn mewn meithrinfa nad yw'n cynnig yr addysg gynnar y mae gan bob plentyn tair a phedair oed yr hawl iddi hefyd. Felly mae gen i ddiddordeb arbennig mewn gweld, wrth i chi fireinio'r cynnig a phan rydych chi'n cynnal trafodaethau gydag awdurdodau lleol, pa mor fanwl ydych chi'n edrych ar ysgolion bro ac y dylai pob ysgol fod yn ysgol fro, oherwydd eu bod yn adeiladau cyhoeddus a ariennir gan y trethdalwr ar gyfer gwasanaethu'r gymuned, ac mae'n drueni os nad yw ysgolion yn cael eu defnyddio mwy na dim ond rhwng 9 y bore a 3.30 y pnawn. Ni fydd yn berthnasol i bob ysgol, oherwydd nid oes gan rai ysgolion y gallu i ymgymryd â mwy o weithgareddau, ond mae gan rai o'r ysgolion cynradd yn fy etholaeth i dir sylweddol ynghlwm wrth yr ysgol, ac mae hynny'n hollol wych, ond byddai'n berffaith bosib cyflwyno canolfan blynyddoedd cynnar ar y safleoedd hynny, sef tir y mae'r cyhoedd eisoes yn berchen arno, a byddai hynny'n cefnogi integreiddio'r gofal plant ag addysg feithrin sef yr hyn rwy'n sicr, yn y tymor hir, yr ydym ni i gyd eisiau ei weld yn rhywbeth y mae gan ein plant yr hawl iddo. Felly dim ond meddwl oeddwn i tybed pa drafodaethau sy'n mynd rhagddyn nhw wrth i chi gynnal yr adolygiad hwn i weld a allwn ni fwrw ymlaen â'r agenda honno.

I thank Jenny Rathbone for that comment. Yes, I agree with her about community schools, and I certainly agree about co-location. This is a discussion we have been having. As she says, there are many schools where you would be able to develop childcare provision on site, or you can help add to something that's already on site, and we have done quite a bit of that already with the capital grants that I mentioned. We have been giving a large number of capital grants, and the education Minister is well aware of this. I think that one of the bigger advantages of actually having co-location on the site, which can be a voluntary or independent nursery, is that it does decrease the amount of travelling between the care setting and the school, and I think that is really important, because we've talked about our carbon footprint, and also, for the children, if you have to travel too far I think it is disruptive. So, I think we are well advanced in those discussions and I think she makes a very valid point. 

Diolch i Jenny Rathbone am y sylw yna. Ydw, rwy'n cytuno â hi ynglŷn ag ysgolion bro, ac rwy'n sicr yn cytuno ynglŷn â chyd-leoli. Dyma drafodaeth yr ydym ni wedi bod yn ei chael. Fel y mae hi'n dweud, ceir llawer o ysgolion lle gallech chi ddatblygu darpariaeth gofal plant ar y safle, neu lle gallwch chi helpu i ychwanegu at rywbeth sydd eisoes ar y safle, ac rydym ni wedi gwneud cryn dipyn o hynny'n barod gyda'r grantiau cyfalaf y soniais amdanyn nhw. Rydym ni wedi bod yn rhoi nifer fawr o grantiau cyfalaf, ac mae'r Gweinidog addysg yn ymwybodol iawn o hyn. Credaf mai un o'r manteision o gydleoli ar y safle, a allai fod yn feithrinfa wirfoddol neu annibynnol, yw bod hynny'n lleihau'r teithio rhwng y lleoliad gofal a'r ysgol, a chredaf fod hynny'n bwysig iawn, gan ein bod wedi siarad am ein hôl troed carbon, a hefyd, i'r plant, os oes rhaid i chi deithio'n rhy bell, rwy'n credu ei fod yn aflonyddu arnyn nhw. Felly, rwy'n credu ein bod ni wedi gwyntyllu hynny'n fanwl ac rwy'n credu ei bod yn gwneud sylw dilys iawn.

18:00

It's lovely to have this statement and see the progress of this going so well and also to see that the Welsh Government is indeed listening and is modifying the offer as it goes forward. That's signs of a good Government, I have to say. But I don't know if she'd agree with me that the description from Siân Gwenllian a moment ago of 'an utter Horlicks' would be disputed by the parents of the 16,000 children who currently do it, but also the providers, I have to say, who have seen the tangible benefits of this for the children in terms of early years education, in terms of socialisation and development of social skills. But it was always a limited offer, limited to the manifesto description of it.

So, I'm pleased that the Welsh Government now is actually considering looking at extending it, but I do have a question on that. There are existing schemes out there in terms of support for training and education for parents. One thing we've got to avoid is a wasteful use of resources, so if we are looking at extending the offer to that, can we just make sure that there is a seamless edge; that we're not actually duplicating what is currently on offer out there? It'll be great if the finance Minister can find additional money to do this, because there was always an ambition on the CYPE committee, when I appeared in front of it, to do more. So, beyond that, I'd like to ask the Minister how the discussions are going within Government about a wider offer that is beyond the childcare offer. Now, I'm not expecting her to come out today with a blueprint for the way forward, but we all know that, actually, the ideal way forward is an early years and childcare offer that is universal, comprehensive and actually starts at an age-appropriate amount of hours and an age-appropriate learning at one year of age, two years of age, and so on. It goes way beyond this—so, not simply to parents in education or training, but way, way beyond it.

Now, I know that when I left the post, officials were working very hard and Cabinet had signed off on a paper that was going to take some of this work forward, so it'd be interesting to know whether that is still progressing even if we can't be given a complete road map today, because, ultimately, that is the way forward.

In terms of HMRC, if local authorities have changed their views on this, I think it's fantastic, and we always identified three possible options: the made-in-Wales, a HMRC version and a new agency—highly expensive. The HMRC approach, bespoke, has the advantages of modelling alongside the UK model, but the disadvantages of modelling alongside the England model, as well. So, if the costs have run away with that, it's absolutely understandable to come back to local authorities, particularly if they've changed their mind. But, could I ask will there be any revision done of the cost to local authorities? Because one of the original concerns was the cost and bureaucracy, and with that bureaucracy comes cost. Now, I suspect the Minister will answer that the lessons that we've learnt from some of those local authorities that are now providing the organisation and administration for other local authorities is to be more cost-effective and they've learnt how to do it quite easily. I think it's the situation, actually, in Powys, where it's provided by a different local authority to do it throughout the area. Is that the case and will we have revised costings?

And the final thing I'd just like to ask, because it wasn't in the statement, is how this is going in terms of Welsh language provision? I know there's been good discussion in my own area about making sure that the Welsh language provision is mapped well and that we extend it. Sorry, I said it was the final question. The final question is: Bridgend County Borough Council—traditionally, over-providing early years, foundation phase to the tune of 25 hours or even 30 hours per child, far more generous than other local authorities. I know that her officials have been discussing with BCBC how we can avoid rolling this out and actually disrupting what was very good and already in place. How has that gone? Are those discussions still going on with her officials and BCBC?

Mae'n hyfryd cael y datganiad hwn a gweld hyn yn gwneud cynnydd mor dda, a hefyd gweld bod Llywodraeth Cymru yn wir yn gwrando ac yn addasu'r cynnig wrth symud ymlaen. Mae hynny'n arwydd o Lywodraeth dda, mae'n rhaid i mi ddweud. Ond dydw i ddim yn gwybod a fyddai hi'n cytuno â mi y byddai rhieni'r 16,000 o blant sy'n elwa ar hyn o bryd yn anghytuno â disgrifiad Siân Gwenllian funudau'n ôl sef 'llanast llwyr', a'r darparwyr, mae'n rhaid i mi ddweud, sydd wedi gweld manteision diriaethol hyn i'r plant o ran addysg y blynyddoedd cynnar, o ran cymdeithasoli a datblygu sgiliau cymdeithasol. Ond cynnig cyfyngedig ydoedd beth bynnag, wedi'i gyfyngu i'r disgrifiad ohono yn y maniffesto.

Felly, rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru nawr mewn gwirionedd yn ystyried ei ymestyn, ond mae gennyf gwestiwn ynghylch hynny. Ceir cynlluniau sy'n bodoli eisoes o ran cymorth ar gyfer hyfforddiant ac addysg i rieni. Un peth y mae'n rhaid i ni ei osgoi yw defnydd gwastraffus o adnoddau, felly os ydym yn ystyried ymestyn y cynnig i hynny, a allwn ni wneud yn siŵr bod yna gyswllt; nad ydym ni mewn gwirionedd yn dyblygu'r hyn sy'n cael ei gynnig ar hyn o bryd? Byddai'n wych pe gallai'r Gweinidog Cyllid ddod o hyd i arian ychwanegol i wneud hyn, oherwydd roedd hi wastad yn uchelgais gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, pan ymddangosais ger ei fron, i wneud mwy. Felly, y tu hwnt i hynny, hoffwn ofyn i'r Gweinidog sut y mae'r trafodaethau yn mynd rhagddyn nhw yn y Llywodraeth ynghylch cynnig ehangach sydd y tu hwnt i'r arlwy gofal plant. Nawr, nid wyf yn disgwyl iddi gyflwyno glasbrint heddiw ar gyfer y ffordd ymlaen, ond gwyddom i gyd mai'r ffordd ddelfrydol ymlaen mewn gwirionedd yw cynnig blynyddoedd cynnar a gofal plant sy'n gyffredinol, yn gynhwysfawr ac mewn gwirionedd yn dechrau gyda nifer yr oriau sy'n briodol i oedran a chyda dysgu sy'n briodol i oedran yn flwydd oed, yn ddwy flwydd oed, ac ati. Mae'n mynd ymhell y tu hwnt i hyn—felly, nid dim ond i rieni mewn addysg neu hyfforddiant, ond ymhell bell y tu hwnt i hynny.

Nawr, pan adawais y swydd, rwy'n gwybod roedd swyddogion yn gweithio'n galed iawn a bod y Cabinet wedi cymeradwyo papur a oedd yn mynd i ddatblygu rhywfaint o'r gwaith hwn, felly byddai'n ddiddorol gwybod a yw hynny'n dal i fynd rhagddo hyd yn oed os na allwn ni gael disgrifiad manwl heddiw, oherwydd, yn y pen draw, dyna'r ffordd ymlaen.

O ran Cyllid a Thollau ei Mawrhydi, os yw awdurdodau lleol wedi newid eu barn am hyn, rwy'n credu bod hynny'n wych, ac rydym ni wastad wedi nodi tri dewis posib: y fersiwn a wnaed yng Nghymru, fersiwn Cyllid a Thollau ei Mawrhydi ac asiantaeth newydd—drud iawn. Mae gan ddull Cyllid a Thollau ei Mawrhydi, sy'n bwrpasol, fanteision o fod wedi ei fodelu ochr yn ochr â model y DU, ond yr anfanteision o fod wedi ei fodelu ar y cyd â model Lloegr, hefyd. Felly, os yw'r costau wedi mynd drwy'r to o ran y rheini, mae'n gwbl ddealladwy dychwelyd at awdurdodau lleol, yn enwedig os ydyn nhw wedi newid eu meddwl. Ond, a gaf i ofyn a fydd unrhyw ddiwygio o ran y gost i awdurdodau lleol? Oherwydd un o'r pryderon gwreiddiol oedd y gost a'r fiwrocratiaeth, a chyda'r fiwrocratiaeth honno daw cost. Nawr, tybiaf y bydd y Gweinidog yn ateb gan ddweud mai'r gwersi a ddysgwyd gennym ni gan rai o'r awdurdodau lleol hynny sydd bellach yn darparu'r gwaith trefnu a'r gwaith gweinyddu ar gyfer awdurdodau lleol eraill yw inni fod yn fwy cost effeithiol a'u bod nhw wedi dysgu sut i wneud hynny'n eithaf rhwydd. Rwy'n credu mai dyma'r sefyllfa, mewn gwirionedd, ym Mhowys, lle caiff y cynllun ei ddarparu gan awdurdod lleol gwahanol ar gyfer yr ardal gyfan. A yw hynny'n wir ac a gaiff costau eu diwygio?

A'r peth olaf yr hoffwn ei ofyn, gan nad oedd yn y datganiad, yw beth yw'r sefyllfa o ran darpariaeth yn y Gymraeg? Rwy'n gwybod y bu trafodaeth dda yn fy ardal i ynglŷn â sicrhau y caiff y ddarpariaeth Gymraeg ei chynllunio'n dda a'n bod yn ei hehangu. Mae'n ddrwg gennyf, dywedais mai dyna oedd y cwestiwn olaf. Y cwestiwn olaf yw: Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr—yn draddodiadol, buont yn gor-ddarparu ar gyfer y blynyddoedd cynnar a'r cyfnod sylfaen gan gynnig oddeutu 25 awr neu hyd yn oed 30 awr y plentyn, sy'n llawer mwy hael nag awdurdodau lleol eraill. Rwy'n gwybod y bu ei swyddogion yn trafod gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ynghylch sut y gallwn ni osgoi cyflwyno hyn ac amharu mewn gwirionedd ar yr hyn a oedd yn dda iawn ac eisoes ar waith. Sut aeth y trafodaethau hynny? A yw'r trafodaethau hynny'n dal i fynd rhagddyn nhw gyda'i swyddogion a Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr?

I'd like to thank Huw Irranca-Davies very much for those points. Certainly, we don't want any duplication and that's why, in extending the offer to education and training, we are looking at the gaps in the system,  because there are a range of ways that you can actually get some help for childcare if you're in education and training. The last thing we want to do is to duplicate when we've got very scarce resources. So, we're certainly looking at that.

It would be absolutely ideal to have a universal offer that was there for all children, like the Scandinavian offer, and I think probably everybody in this Chamber would want us to reach that. When you were in office, the officials were looking at a long-term vision. We are still looking at that. I think that is the sort of thing we'd like to aspire to but, obviously, we have got the issue of how you pay for it, which, obviously, everybody is aware of.

I think you're absolutely right; I think that the local authorities have learnt how to do it because, certainly, I know you were aware that they were reluctant at the beginning, but I think it is very positive that they want to do it now. I think they've seen the huge benefits there have been, and. for the 16,000 children who have had these very positive benefits, and for their families—I'm sure you've all had them in your constituencies—they've said they can't really believe it that they're having this childcare free. So, I really do think we ought to welcome it, because it is a great opportunity for families.

The Welsh language: 29 per cent of the children are going to Welsh language provision, or to bilingual provision, and we have made a specific effort to try to reach out to ensure that there is Welsh language provision. It is more difficult to get Welsh language providers, and that is what we're also trying to work on as well because, obviously, we're totally committed to the ambitions of the Welsh Government in terms of getting more Welsh speakers.

And as for Bridgend, yes, the discussions are still going on, and I hope that we will be able to continue those discussions until we reach a conclusion that will satisfy the Member.  

Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i Huw Irranca-Davies am y pwyntiau yna. Yn sicr, dydym ni ddim eisiau unrhyw ddyblygu a dyna pam, wrth ymestyn y cynnig i addysg a hyfforddiant, ein bod yn edrych ar y bylchau yn y system, oherwydd mae sawl ffordd o gael rhywfaint o gymorth ar gyfer gofal plant os ydych chi mewn addysg a hyfforddiant. Y peth olaf yr ydym ni eisiau ei wneud yw dyblygu pan fo gennym ni adnoddau prin iawn. Felly, rydym ni'n sicr yn edrych ar hynny.

Byddai'n gwbl ddelfrydol cael cynnig cyffredinol a fyddai ar gael i bob plentyn, fel y cynnig Scandinafaidd, a chredaf, mae'n debyg, y byddai pawb yn y Siambr hon eisiau inni gyrraedd sefyllfa o'r fath. Pan oeddech chi yn y swydd, roedd y swyddogion yn edrych ar weledigaeth hirdymor. Rydym ni'n dal i edrych ar hynny. Rwy'n credu mai dyna'r math o beth yr hoffem ni ymgyrraedd ato ond, yn amlwg, mae gennym ni'r broblem o sut rydych chi'n talu am hynny, y mae pawb, yn amlwg, yn ymwybodol ohoni.

Rwy'n credu eich bod yn hollol gywir; rwy'n credu bod yr awdurdodau lleol wedi dysgu sut i wneud hyn oherwydd, yn sicr, rwy'n gwybod eich bod yn ymwybodol eu bod yn gyndyn ar y dechrau, ond rwy'n credu ei bod hi'n gadarnhaol iawn bod arnyn nhw eisiau gwneud hynny nawr. Rwy'n credu y gwelson nhw'r manteision enfawr a fu, a'r 16,000 o blant a gafodd y manteision cadarnhaol hyn, a'u teuluoedd—rwy'n siŵr y gwelsoch chi i gyd y manteision hyn yn eich etholaethau—maen nhw wedi dweud na allant gredu eu bod nhw'n cael y gofal plant hwn am ddim. Felly, rwy'n credu'n wir y dylem ni groesawu hynny, gan ei fod yn gyfle gwych i deuluoedd.

Y Gymraeg: mae 29 y cant o'r plant yn cael darpariaeth Gymraeg, neu ddarpariaeth ddwyieithog, ac rydym ni wedi gwneud ymdrech benodol i geisio estyn allan i sicrhau bod darpariaeth Gymraeg ar gael. Mae'n anoddach cael darparwyr iaith Gymraeg, a dyna'r hyn yr ydym ni hefyd yn ceisio gweithio arno hefyd oherwydd, yn amlwg, rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr i uchelgeisiau Llywodraeth Cymru o ran cael mwy o siaradwyr Cymraeg.

Ac o ran Pen-y-bont ar Ogwr, ydynt, mae'r trafodaethau'n dal i fynd rhagddyn nhw, ac rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu parhau â'r trafodaethau hynny nes i ni ddod i gasgliad a fydd yn bodloni'r Aelod.  

18:05

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

7. Datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol: Yr Adolygiad Annibynnol ar Ddatgarboneiddio Cartrefi Cymru
7. Statement by the Minister for Housing and Local Government: The Independent Review on Decarbonising Welsh Homes

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar yr adolygiad annibynnol ar ddatgarboneiddio cartrefi Cymru. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Julie James. 

The next item is a statement by the Minister for Housing and Local Government on the independent review on decarbonising Welsh homes. I call on the Minister to make her statement—Julie James. 

Diolch, Llywydd. I want to start by thanking Chris Jofeh and his independent group of stakeholders for delivering their hard-hitting but potentially transformational report, ‘Better Homes, Better Wales, Better World’.  The report, published on 18 July, contains few surprises about the action we need to take, the urgency, the scale and the costs , but it makes for very sobering reading.

When we asked Chris to lead this group in early 2018 the challenge was how, in the context of the future generations legislation, we could reduce the carbon consumed in 1.4 million homes by 80 per cent in 30 years through an all-tenure retrofit programme. Following our acceptance of the UK Committee on Climate Change’s advice in June, that target was in effect revised to require at least a 95 per cent reduction, with an ambition to achieve net zero carbon. The report from the independent group reflects this new target.

It sets out the vital interrelated components of the housing decarbonisation programme we now need to build, working with others. This is not a solo endeavour. Seven requirements have been identified: strategic commitment, challenging targets, a system to ensure quality outcomes, financial and other support, data collection, trialling and testing solutions, and working with people and communities to ensure change happens. All of these requirements resonate strongly with me and, I am sure, with others in the Chamber. But what I think the report also makes clear is that this is not a list of recommendations from which we can pick and mix. If we are truly to respond to the challenge of climate change, we need to appreciate the breadth both of the challenge we face and of the integrated response we must now construct. 

We must recognise that the Welsh Government has responsibilities in most of the key policy areas covered by the report. This and successive Governments must do its utmost to make the change needed over the next 30 years, but let’s not pretend it is going to be easy or cheap. There are so many areas of uncertainty, and three in particular. We still have a long way to go in developing comprehensive technical solutions to decarbonising our current housing stock in order to meet the targets in the report. We need much better data on existing homes, and that will be an early action. We need to build a much better understanding of the total costs of retrofitting. We are not yet in a position to be able to commit the funds that will be required, but we do know it will require commitment and investment from all parts of society, including householders. Our programme will need to reflect that. And thirdly, we do not know how fast the national gas and electricity grids are going to decarbonise. Despite the importance of delivering that change, we must also ensure that it will be achieved without passing on those costs to families least able to afford them.

We cannot wait until we have all the answers or until we have the resources. I’m not sure anyone has all the answers to climate change at the moment. What we do know is that inaction carries much bigger risks. So, despite all the risks and uncertainties, I have decided to accept all the recommendations in the report in principle. This is not because I disagree with the recommendations, but reflects a continuing uncertainty about the best way to achieve or implement them and the further work required inside and outside Government in order that we can be as clear as possible about costs.

I would just like to comment briefly about some of the key recommendations. Recommendation 1 includes the need for a commitment from other political parties to support a 30-year programme. I'm looking forward to hearing your response to that. Recommendation 2 asks for social homes and those in fuel poverty to achieve EPC band A in 10 years. I entirely understand this aim and support the need to do it, but I quickly need to know what this actually means for homes, the associated costs, the influence of grid decarbonisation, the people who own the homes and, very importantly, the residents.

My officials are already working with social landlords to start the modelling work for social homes. I would expect that to alter the focus of the Welsh housing guality standard after December 2020. I anticipate other benefits too, including considering the effectiveness of current approaches in programmes such as Warm Homes, appropriate support mechanisms for able-to-pay home owners, and the targeting of key policies such as the new fuel poverty strategy.

It is important to stress that the report and its supporting evidence are clear—not all homes can currently get to EPC band A. Doing so by 2030 may introduce costs in the 2020s that may be reduced or transferred in the longer term by adopting a less arbitrary target. Some homes may never achieve EPC band A, but I am purposely saying ‘currently’. In the light of the modelling and based on the evidence behind the report, I suspect we will need to pursue optimised retrofit solutions. This means doing the best we can to reduce energy demand and emissions on as many homes as we can, using existing solutions, on a low-regrets basis. The aim is to futureproof homes so that they are zero-carbon capable, ready to adopt future solutions and approaches when viable and safe to do so. The testing and trialling referred to in the report will be vital.

Many of these decisions will fall to the next term of Government and several terms after that. For good reason, we are not allowed to tie the hands of our successors and I am not proposing it, but I am sure most people in the Chamber today will understand the need and urgency for action despite the level of uncertainty. So, we need to quickly start developing a new programme ready for the next Assembly term. We need to build the case for investment now even if the actual decisions on investment will fall to the next Government. I am, therefore, very pleased to say that Chris Jofeh has again agreed to lead the development work with stakeholders, supported by Welsh Government officials. I will be establishing a green finance group, as recommended in the report, to look for innovative finance solutions. We are making connections with the fuel poverty work under way in Lesley Griffiths’s portfolio. My department is working with colleagues in Kirsty Williams’s department to address skills needs, and we must build a skilled and trained workforce so our SMEs and communities can take advantage of the huge opportunities that will come out of 30 years' worth of work. This is in line with our work on foundational and circular economies.

Energy retrofitting our homes is not just a major opportunity to significantly reduce our carbon emissions and meet our targets, but also to tackle fuel poverty, improve comfort and quality in homes, create jobs and promote training, supply chains and industries in Welsh communities. It is about making Wales prosperous, green and equal. Diolch.

Diolch, Llywydd. Rwyf eisiau dechrau drwy ddiolch i Chris Jofeh a'i grŵp annibynnol o randdeiliaid am gyflwyno'u hadroddiad deifiol, ond o bosib trawsnewidiol, 'Cartrefi Gwell, Cymru Well, Byd Gwell'. Yn yr adroddiad a gyhoeddwyd ar 18 Gorffennaf, ychydig iawn o bethau annisgwyl a geir am yr hyn y mae angen i ni ei wneud, y brys, y raddfa a'r costau, ond mae ei ddarllen yn ddigon i'ch sobri.

Pan wnaethom ni ofyn i Chris arwain y grŵp hwn yn gynnar yn 2018 yr her oedd sut, yng nghyd-destun deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol, y gallem ni leihau'r carbon a ddefnyddir mewn 1.4 miliwn o gartrefi gan 80 y cant mewn 30 mlynedd drwy raglen ôl-osod ar gyfer pob deiliadaeth. Ar ôl inni dderbyn cyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd ym mis Mehefin, diwygiwyd y targed hwnnw i bob pwrpas i ofyn am ostyngiad o 95 y cant o leiaf, gydag uchelgais i sicrhau gostyngiad net di-garbon. Mae'r adroddiad gan y grŵp annibynnol yn nodi'r targed newydd hwn.

Mae'n nodi'r elfennau rhyngberthynol hanfodol yn y rhaglen datgarboneiddio tai y mae angen i ni eu datblygu nawr, gan weithio gydag eraill. Nid ymdrech unigol yw hon. Nodwyd saith gofyniad: ymrwymiad strategol, targedau heriol, system i sicrhau canlyniadau o ansawdd, cymorth ariannol a mathau eraill o gymorth, casglu data, pwyso a mesur posibiliadau, a gweithio gyda phobl a chymunedau i sicrhau bod newid yn digwydd. Rwy'n cytuno â'r holl ofynion hyn, ac rwy'n siŵr, bod eraill yn y Siambr yn cytuno hefyd. Ond yr hyn y mae'r adroddiad yn ei egluro hefyd, yn fy marn i, yw nad rhestr o argymhellion yw hon y gallwn ni ddewis a dethol ohoni. Os ydym ni am ymateb mewn difrif i her newid yn yr hinsawdd, mae angen i ni werthfawrogi ehangder yr her sy'n ein hwynebu a'r ymateb integredig y mae'n rhaid i ni ei lunio nawr.

Mae'n rhaid i ni gydnabod bod gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldebau yn y rhan fwyaf o'r meysydd polisi allweddol y mae'r adroddiad yn eu cwmpasu. Rhaid i'r Llywodraeth hon a Llywodraethau dilynol wneud eu gorau glas i wneud y newid sydd ei angen dros y 30 mlynedd nesaf, ond gadewch i ni beidio ag esgus y bydd hi'n rhwydd ac yn rhad. Mae yna gymaint o feysydd o ansicrwydd, a thri yn arbennig. Mae gennym ni ffordd bell i fynd o hyd o ran datblygu atebion technegol cynhwysfawr i ddatgarboneiddio ein stoc dai bresennol er mwyn cyrraedd y targedau yn yr adroddiad. Mae arnom ni angen data llawer gwell ynghylch cartrefi sy'n bodoli'n barod, a gweithredir ar hynny'n fuan. Mae angen i ni ddatblygu dealltwriaeth lawer gwell o gyfanswm costau ôl-osod. Nid ydym ni eto mewn sefyllfa i allu ymrwymo'r arian y bydd ei angen, ond gwyddom y bydd angen ymrwymiad a buddsoddiad gan bob rhan o gymdeithas, gan gynnwys deiliaid tai. Bydd angen i'n rhaglen adlewyrchu hynny. Ac yn drydydd, ni wyddom ni pa mor gyflym y bydd y gridiau nwy a thrydan cenedlaethol yn datgarboneiddio. Er mor bwysig yw cyflawni'r newid hwnnw, rhaid inni sicrhau hefyd y caiff ei gyflawni heb drosglwyddo'r costau hynny i deuluoedd sy'n lleiaf abl i'w fforddio.

Ni allwn ni aros nes bydd yr holl atebion gennym ni nac ychwaith nes bydd yr adnoddau gennym ni. Nid wyf yn siŵr os oes unrhyw un â'r holl atebion ynglŷn â newid hinsawdd ar hyn o bryd. Yr hyn a wyddom ni yw bod diffyg gweithredu yn peri peryglon llawer mwy. Felly, er gwaethaf yr holl beryglon ac ansicrwydd, rwyf wedi penderfynu derbyn yr holl argymhellion yn yr adroddiad mewn egwyddor. Nid yw hyn oherwydd fy mod yn anghytuno â'r argymhellion, ond oherwydd ansicrwydd parhaus ynghylch y ffordd orau o'u cyflawni neu eu gweithredu a'r gwaith pellach sydd ei angen o fewn a thu allan i'r Llywodraeth er mwyn i ni fod mor glir â phosib ynghylch costau.

Hoffwn ddim ond gwneud sylwadau byr ynghylch rhai o'r prif argymhellion. Mae argymhelliad 1 yn cynnwys yr angen am ymrwymiad gan bleidiau gwleidyddol eraill i gefnogi rhaglen 30 mlynedd. Rwy'n edrych ymlaen at glywed eich ymateb i hynny. Mae argymhelliad 2 yn gofyn i gartrefi cymdeithasol a'r rheini sy'n dioddef o dlodi tanwydd gyrraedd band A y Dystysgrif Perfformiad Ynni ymhen 10 mlynedd. Rwy'n deall y nod hwn yn llwyr ac yn cefnogi'r angen i wneud hynny, ond mae angen i mi wybod ar fyrder beth y mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd i gartrefi, y costau cysylltiedig, dylanwad datgarboneiddio'r grid, y bobl sy'n berchen ar y cartrefi ac, yn bwysig iawn, y trigolion.

Mae fy swyddogion eisoes yn gweithio gyda landlordiaid cymdeithasol i ddechrau'r gwaith modelu ar gyfer cartrefi cymdeithasol. Byddwn yn disgwyl i hynny newid pwyslais Safon Ansawdd Tai Cymru ar ôl Rhagfyr 2020. Rwy'n rhagweld manteision eraill hefyd, gan gynnwys ystyried effeithiolrwydd dulliau cyfredol mewn rhaglenni fel Cartrefi Clyd, systemau cymorth priodol i berchenogion cartrefi sy'n gallu talu, a thargedu polisïau allweddol fel y strategaeth tlodi tanwydd newydd.

Mae'n bwysig pwysleisio bod yr adroddiad a'i dystiolaeth ategol yn glir—ni all pob cartref gyrraedd band A y Dystysgrif Perfformiad Ynni ar hyn o bryd. Gallai cyflawni hynny erbyn 2030 gyflwyno costau yn y 2020au y gellir eu lleihau neu eu trosglwyddo yn y tymor hwy drwy fabwysiadu targed llai mympwyol. Efallai na fydd rhai cartrefi byth yn cyrraedd band A y Dystysgrif Perfformiad Ynni, ond rwy'n dweud 'ar hyn o bryd' yn fwriadol. Yn sgil y modelu ac yn seiliedig ar y dystiolaeth sy'n sail i'r adroddiad, rwy'n tybio y bydd angen i ni fynd ar drywydd atebion ôl-osod. Mae hyn yn golygu gwneud y gorau y gallwn ni i leihau'r galw am ynni a'r allyriadau mewn cymaint o gartrefi ag y gallwn ni, gan ddefnyddio atebion sy'n bodoli eisoes, ar sail 'lled-edifar'. Y nod yw diogelu cartrefi mewn modd sy'n gallu bod yn ddi-garbon, ac yn barod i fabwysiadu atebion a dulliau gweithredu yn y dyfodol pan fydd hynny'n ddichonadwy ac yn ddiogel. Bydd y profi a'r treialu y cyfeirir atynt yn yr adroddiad yn hanfodol.

Bydd llawer o'r penderfyniadau hyn yn perthyn i dymor nesaf y Llywodraeth a sawl tymor ar ôl hynny. Am reswm da, ni chaniateir inni glymu dwylo ein holynwyr ac nid wyf yn cynnig gwneud hynny, ond rwy'n siŵr y bydd y rhan fwyaf o bobl yn y Siambr heddiw'n deall yr angen a'r brys i weithredu er gwaethaf lefel yr ansicrwydd. Felly, mae angen i ni ddechrau datblygu rhaglen newydd yn barod ar gyfer y tymor Cynulliad nesaf. Mae angen inni ddatblygu'r achos dros fuddsoddi nawr hyd yn oed os mai'r Llywodraeth nesaf fydd yn gwneud y penderfyniadau gwirioneddol ynglŷn â buddsoddi. Rwyf felly'n falch iawn o ddweud bod Chris Jofeh unwaith eto wedi cytuno i arwain y gwaith datblygu gyda rhanddeiliaid, gyda chefnogaeth swyddogion Llywodraeth Cymru. Byddaf yn sefydlu grŵp cyllid gwyrdd, fel yr argymhellwyd yn yr adroddiad, i edrych am atebion cyllid arloesol. Rydym yn gwneud cysylltiadau â'r gwaith ar dlodi tanwydd sydd ar y gweill ym mhortffolio Lesley Griffiths. Mae fy adran yn gweithio gyda chydweithwyr yn adran Kirsty Williams i fynd i'r afael ag anghenion sgiliau, a rhaid inni feithrin gweithlu medrus a hyfforddedig fel y gall ein cymunedau a'n busnesau bach a chanolig fanteisio ar y cyfleoedd enfawr a ddaw o werth 30 mlynedd o waith. Mae hyn yn cyd-fynd â'n gwaith ar economïau sylfaenol a chylchol.

Mae ôl-osod o ran ynni yn ein cartrefi nid yn unig yn gyfle mawr i leihau ein hallyriadau carbon yn sylweddol a chyrraedd ein targedau, ond mae hefyd yn gyfle i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, gwella cysur ac ansawdd mewn cartrefi, creu swyddi a hyrwyddo hyfforddiant, cadwyni cyflenwi a diwydiannau yng nghymunedau Cymru. Mae ynghylch gwneud Cymru'n ffyniannus, yn wyrdd ac yn gyfartal. Diolch.

18:10

I'd like to start by welcoming this statement, in a very odd way, actually, because I note that all the recommendations have been accepted in principle and, usually, this really makes me quite annoyed, because I think you should say 'yes' or 'no' if at all possible. But I do think, given the long-term perspective that we need to take, and the thoroughness we need to approach such a groundbreaking report with, that I am able, I think, to accept that this, for the time being, is appropriate whilst we now really look at the task that’s ahead of us and the need, indeed, to build a cross-party consensus.

We know the overall efficiency of the housing stock remains low in the UK, certainly compared to many similar countries. The frustrating reality though is that the technology already exists to create homes that are low carbon, climate resistant, better for health and the natural environment, and have great design features. Indeed, we talked about many of these issues earlier today. We also know, obviously, that retrofitting is much harder, but we do need to remember that that's a key part of what we need to do because most people in 2050, or 2040, whenever we set the targets eventually, will be in homes that are already in existence today—many of them are a 100 years old or more.

If I can just refer to a couple of the specific points. In relation to recommendation 1 of the report: as I said, I think we do need to work together on a long-term decarbonisation programme. I'm always in favour of things that shouldn't really be a matter of partisanship, that we have these opportunities to work together. So, I don't know what you have in mind, but, I mean, I hope it's something that does draw us together so that we can genuinely input our ideas. And I have to say, I was very grateful that you did allow me to speak to Chris and to have sight of the report before it was published; that's not usual in Government, and I'm grateful for it.

I don't know if 30 years is too long; I think all these things are speeding up and we may have to react to much more public demand to go quicker. But it is something, at least, that we can now build on, and this report, I do think, is a very extensive and good piece of work.

On recommendation 2, particularly on social homes and those who are living in fuel poverty, and having a target of 10 years: again, I do think that this is very ambitious and we do need deeper inquiry into how we're going to achieve this. But it should be high priority; it's absolutely right to identify that sector. One, we have most control over it, and then those in fuel poverty who won't always be in social homes are obviously a particularly vulnerable group, so I think that is a point well made.

I think, on recommendation 5, we need to get ahead and do this straight away, and that's improve our data collection and just look at the depth of the current statistical base we have and what we can be doing to improve our future decision making.

I'd like to finish by reiterating, really, the thanks of the Minister to Chris Jofeh, who, I think, has conducted, as I said, a piece of work that matches the challenge of the times. And whilst your response is, 'Right, let's now work together and see how we advance these recommendations as soon as possible', and shape them a bit, I guess—and that's why you've accepted them in principle—but, you know, this shouldn't be a delaying tactic. You've really got to show how this is going to happen quickly and, you know, as you say, we can't bind the hands of a successor, but it's really important that we set an agenda here because I do not think a future Assembly is likely to overturn it. In fact, they may look back on us and say, 'Why didn't we take action more quickly?' But, as I said, I think it's an imperative for us all to work together on this, so I welcome the nature of the Minister's approach.

Hoffwn ddechrau drwy groesawu'r datganiad hwn, mewn ffordd ryfedd iawn, mewn gwirionedd, oherwydd rwy'n nodi bod yr holl argymhellion wedi cael eu derbyn mewn egwyddor ac, fel arfer, mae hyn yn fy ngwneud yn eithaf blin, oherwydd rwy'n credu y dylech ddweud 'ie' neu 'na' os oes modd. Ond rwy'n credu, o gofio'r persbectif tymor hir y mae angen i ni ei fabwysiadu, a'r trylwyredd sydd ei angen er mwyn ymdrin ag adroddiad mor arloesol, rwy'n credu bod y ffaith y gallaf dderbyn hyn am y tro yn briodol wrth inni nawr edrych mewn difrif ar y dasg sy'n ein hwynebu a'r angen, yn wir, i feithrin consensws ar draws y pleidiau.

Gwyddom fod effeithlonrwydd cyffredinol y stoc dai yn parhau'n isel yn y DU, yn sicr o gymharu â llawer o wledydd tebyg. Y gwir rhwystredig amdani, fodd bynnag, yw bod y dechnoleg eisoes yn bodoli i greu cartrefi sy'n garbon isel, sy'n gallu gwrthsefyll yr hinsawdd, sy'n well ar gyfer iechyd a'r amgylchedd naturiol, ac sydd â nodweddion dylunio gwych. Yn wir, buom yn siarad am lawer o'r materion hyn yn gynharach heddiw. Gwyddom hefyd, yn amlwg, fod ôl-osod yn llawer anoddach, ond mae angen inni gofio bod hynny'n rhan allweddol o'r hyn y mae angen inni ei wneud oherwydd bydd y rhan fwyaf o bobl yn 2050, neu 2040, pryd bynnag y gosodwn y targedau yn y pen draw, mewn cartrefi sydd eisoes yn bodoli heddiw—llawer ohonyn nhw yn 100 oed neu'n hŷn.

Os gallaf gyfeirio at un neu ddau o'r pwyntiau penodol yn unig. O ran argymhelliad 1 yr adroddiad: fel y dywedais, rwy'n credu bod angen i ni gydweithio ar raglen hirdymor ar gyfer datgarboneiddio. Rwyf wastad o blaid pethau na ddylent fod yn fater o bleidgarwch mewn gwirionedd, sef bod gennym ni'r cyfleoedd hyn i weithio gyda'n gilydd. Felly, dydw i ddim yn gwybod beth sydd gennych mewn golwg, ond rwy'n gobeithio ei fod yn rhywbeth sy'n ein tynnu at ein gilydd fel y gallwn ni gyflwyno ein syniadau ni o ddifrif. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, roeddwn yn ddiolchgar iawn eich bod wedi caniatáu i mi siarad â Chris a chael gweld yr adroddiad cyn iddo gael ei gyhoeddi; nid yw hynny'n arferol mewn Llywodraeth, ac rwy'n ddiolchgar am hynny.

Wn i ddim a yw 30 mlynedd yn rhy hir; rwy'n credu bod yr holl bethau hyn yn cyflymu ac efallai y bydd yn rhaid i ni ymateb i lawer mwy o alw cyhoeddus i ni fynd yn gyflymach. Ond mae'n rhywbeth, o leiaf, y gallwn adeiladu arno nawr, ac mae'r adroddiad hwn, rwy'n credu, yn ddarn helaeth a da o waith.

O ran argymhelliad 2, yn enwedig ynglŷn â chartrefi cymdeithasol a'r rhai sy'n byw mewn tlodi tanwydd, a bod â tharged o 10 mlynedd: unwaith eto, rwyf yn credu bod hyn yn uchelgeisiol iawn a bod angen i ni ymchwilio'n fwy trwyadl i sut y byddwn ni'n cyflawni hyn. Ond dylai fod yn flaenoriaeth uchel; mae'n hollol briodol i nodi'r sector hwnnw. Yn un peth, mae gennym y rheolaeth fwyaf drosto, ac yna mae'r rhai sydd mewn tlodi tanwydd nad ydynt mewn cartrefi cymdeithasol bob amser, yn amlwg yn grŵp sy'n arbennig o agored i niwed, felly credaf fod hwnnw'n bwynt da.

Rwy'n credu, o ran argymhelliad 5, bod angen i ni symud ymlaen a gwneud hyn yn syth, a hynny yw gwella ein casgliad data ac edrych ar ddyfnder y sylfaen ystadegol bresennol sydd gennym ni a'r hyn y gallwn fod yn ei wneud i wella ein penderfyniadau yn y dyfodol.

Hoffwn orffen drwy ategu, mewn gwirionedd, diolch y Gweinidog i Chris Jofeh, sydd, rwy'n credu, wedi cynnal, fel y dywedais i, darn o waith sy'n cyd-fynd â her yr oes bresennol. Ac er mai eich ymateb yn 'Iawn, gadewch i ni weithio gyda'n gilydd nawr a gweld sut y byddwn yn symud ymlaen â'r argymhellion hyn cyn gynted â phosib', a'u llunio ychydig, am wn i—a dyna pam rydych chi wedi eu derbyn mewn egwyddor—ond, wyddoch chi, ni ddylai hyn fod yn dacteg oedi. Mae'n rhaid i chi ddangos sut y mae hyn yn mynd i ddigwydd yn gyflym ac, fel y dywedwch chi, rydych yn gwybod, ni allwn glymu dwylo olynydd, ond mae'n bwysig iawn ein bod yn gosod agenda yma gan nad wyf yn credu ei bod hi'n debygol y bydd Cynulliad yn y dyfodol yn ei wrthdroi. Yn wir, efallai y byddant yn edrych yn ôl arnom ac yn dweud, 'pam na wnaethom ni weithredu'n gyflymach?' Ond, fel y dywedais, rwy'n credu ei bod hi'n rheidrwydd arnom ni i gyd i weithio gyda'n gilydd ar hyn, felly rwy'n croesawu natur y ffordd y mae'r Gweinidog wedi mynd i'r afael â hyn. 

18:15

Well, I very much welcome that, David, and what we're hoping to do is thrash out very quickly the parameters of a discussion that would be able to gain the approval of virtually everybody in the Chamber, we would hope, in terms of a way forward. The report goes into a lot of detail about possibilities, but what we need to do is explore how real they are and what consensus there is around some of them. I mean, there are a number of things that are frustrating, which we—I completely agree about the data collection, so we're in the process of actually trying to get people in to do that. I'm delighted Chris has agreed with us that he will continue to work with us to take that forward.

We have a whole series of things that we can do more quickly than the targets in here, but we need to just make sure there's a consensus around that. So, I will be asking people to come together and just try and agree some of that. I absolutely am not trying to put it off. What we're trying to say is, 'Look, the report sets out a series of principles—we accept those principles. What we need now to do is agree between us what we can do now, what we need to do in the slightly longer term' and so on. And without binding the hands of future Welsh Governments, what we need to do is see if we can set an agenda that looks consensual and moves fast enough.

But there are some things that we will need to look at. We might struggle to agree and so we need to think about them. One of the things I'm very frustrated about is that if you are a home owner, there currently isn't a market benefit in getting your house to EPC A. So, in the market, people just flip past the bit at the end that says what the energy rating is, and you could spend £40,000 on a three-bedroomed house to energy retrofit it and it won't get you the £40,000 back on the price. So, we will need to look at Government levers that might move that market in that direction, for example, but we don't want to do that until we've ensured that we've got the skills and the materials and so on likely to benefit owner-occupiers so that they can properly retrofit their houses. So, we need to make sure that we know, for example, what the most likely type of house in Wales is that's likely to do that and whether we get those skills and what the supply chain is and so on. So, it's just about getting some of the practical stuff in place, and I think we will, working together, be able to agree a programme that we do, and we'll also be able to agree some things that we can't agree on, and it's just as useful to be able to do that and park those for a future Government to have a look at. So, I'm really looking forward to getting a group together that we can use to steer that.

Wel, rwy'n croesawu hynny'n fawr, David, a'r hyn yr ydym ni'n gobeithio ei wneud yw trin a thrafod yn gyflym iawn hyd a lled trafodaeth a fyddai'n gallu cael cymeradwyaeth bron pawb yn y Siambr, byddem yn gobeithio, o ran y ffordd ymlaen inni. Mae'r adroddiad yn rhoi llawer o fanylion am bosibiliadau, ond yr hyn y mae angen inni ei wneud yw archwilio pa mor real ydyn nhw a pha gonsensws sydd ynghylch rhai ohonyn nhw. Hynny yw, mae nifer o bethau sy'n rhwystredig, yr ydym ni—rwy'n cytuno'n llwyr ynglŷn â chasglu data, felly rydym ni wrthi'n ceisio cael pobl i wneud hynny mewn gwirionedd. Rwy'n falch iawn bod Chris wedi cytuno â ni y bydd yn parhau i weithio gyda ni i fwrw ymlaen â hynny.

Mae gennym lond gwlad o bethau y gallwn eu gwneud yn gyflymach na'r targedau yma, ond mae angen i ni wneud yn siŵr bod consensws ynghylch hynny. Felly, byddaf yn gofyn i bobl ddod at ei gilydd a cheisio cytuno ar rywfaint o hynny. Nid wyf yn ceisio ei ohirio o gwbl. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i ddweud yw, 'Edrychwch, mae'r adroddiad yn nodi cyfres o egwyddorion—rydym yn derbyn yr egwyddorion hynny. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yn awr yw cytuno rhyngom beth y gallwn ni ei wneud nawr, yr hyn y mae angen inni ei wneud yn y tymor ychydig yn hwy' ac ati. A heb rwymo dwylo Llywodraethau Cymru yn y dyfodol, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw gweld a allwn ni osod agenda sy'n ymddangos yn gytûn ac sy'n symud yn ddigon cyflym.

Ond mae yna rai pethau y bydd angen i ni edrych arnyn nhw. Efallai y byddwn ni'n cael trafferth cytuno ac felly mae angen i ni feddwl amdanyn nhw. Un o'r pethau rwy'n rhwystredig iawn yn ei gylch yw, os ydych chi'n berchennog cartref, nid oes budd i'r farchnad ar hyn o bryd o gael eich tŷ i fand A y Dystysgrif Perfformiad Ynni. Felly, yn y farchnad, mae pobl yn gwibio heibio'r darn ar y diwedd sy'n dweud beth yw'r sgôr ynni, a gallech wario £40,000 i ôl-osod agweddau ynni ar dŷ tair llofft ac ni fyddwch yn cael y £40,000 yn ôl ar y pris. Felly, bydd angen inni edrych ar ddulliau'r Llywodraeth a allai symud y farchnad honno i'r cyfeiriad hwnnw, er enghraifft, ond nid oes arnom ni eisiau gwneud hynny nes ein bod wedi sicrhau bod gennym ni'r sgiliau a'r deunyddiau ac ati a fyddai'n debygol o fod o fudd i berchen-feddianwyr er mwyn iddyn nhw allu ôl-osod eu tai. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn gwybod, er enghraifft, beth yw'r math o dŷ yng Nghymru lle mae hynny'n debygol a pha un a gawn ni'r sgiliau hynny a beth yw'r gadwyn gyflenwi ac ati. Felly, mae'n ymwneud â chael rhai o'r pethau ymarferol yn eu lle, ac rwy'n credu y gallwn ni, gan weithio gyda'n gilydd, gytuno ar raglen, ac y gallwn ni gytuno hefyd ar rai pethau na allwn ni gytuno arnynt, ac mae'r un mor ddefnyddiol i allu gwneud hynny a'u rhoi i un ochr i Lywodraeth yn y dyfodol gael golwg arnyn nhw. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at gael grŵp at ei gilydd y gallwn ni ei ddefnyddio i lywio hynny.

18:20

Can I thank the Minister for her statement and reiterate her thanks as well to Chris Jofeh and the independent group of stakeholders who've been working on the report?

I share the nervousness—when Government says that they accept something in principle, then you think, 'Oh crikey, there we are, it's a nod', and then they sort of walk away and come back to it a few years down the line. So, I am heartened by your insistence that—. And I understand that there's a practical reason for that as well, because you do issue caveats in terms of costs and the availability of technical solutions.

One thing I would urge the Government on, and it's a bugbear of mind, really: we really need to recast and reframe the discussion around—you know, can we afford to implement these changes, or can we afford not to? Because paying for the devastation of climate change is going to be much, much more significant than investing in measures such as retrofitting. So, I think we need to use different terminology sometimes, because retrofitting for me is an invest-to-save scheme and we should be talking about how we make those investments happen so that we can save, not only financially down the line, but, of course, in terms of all the other outcomes that we know we will face following climate change.

There are no clear actions from this statement, other than a recognition that we need more work to be done and an advisory group, or a couple of advisory groups being set up. So, that's again a bit of frustration, but again I understand why you feel that that's how you have to go about doing it. You say in your statement,

'We cannot wait until we have all the answers',

and that's absolutely true. The energy vendor stuff in Germany—it's a pathway to decarbonisation, but they've no idea how they're going to fulfil the last 20 or 30 per cent. But they do know that they have confidence in their scientists and engineers to come up with answers and there's absolutely no reason to start on a journey just because we can't see the end. So, I think we really need to have the confidence to move forward in that respect.

You asked for some cross-party support—well, clearly I would give you that, because there was a commitment in our manifesto, in terms of retrofitting, to introduce the biggest retrofitting scheme Wales has ever seen, and that was very much a long-term commitment. Clearly, I'd need to see what the actual proposals are, but I can only imagine that Plaid Cymru would have issues because maybe it's not going far enough or moving quickly enough. So, I'm more than happy to stand shoulder to shoulder with you on that journey.

The other issue for me, of course, is the houses that haven't yet been built. It's not just retrofitting, as I know you recognise: we're still building houses that are energy inefficient, which are locking in that inefficiency and that are creating an even steeper trajectory or an even longer backlog of homes that need to be retrofitted in future.

I've harked on about the Part L regulations plenty of times now, because everybody knows that I'm going to refer to the consultation of 40 per cent or 25 per cent strengthening of energy efficiency, and the Government went for, what is it, 8 or 9 per cent in the last Assembly, which was disheartening; it was inadequate and lacking in ambition. And I hope that that will be addressed very, very soon, because clearly we can't carry on as we are. But there are planning applications in the system now that will clearly create that issue for future generations. So, will you, therefore, put on the record that environmental considerations and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 can actually offer a legal basis for planning committees to refuse applications that are unlikely to be even attempted, maybe, in a couple of years. I'd like to hear that from you, if possible.

Finally, we're also aware, of course, of previous cavity wall insulation schemes that have been missold, and that clearly would undermine confidence, I think, in a retrofitting programme in future. So, can you explain, maybe, how lessons have been learned from and how that would be reflected, maybe, in your approach to future retrofitting schemes, and how you will ensure that those schemes are undertaken in a way that is suitable and of a high quality?

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad ac ategu ei diolch hefyd i Chris Jofeh a'r grŵp annibynnol o randdeiliaid sydd wedi bod yn gweithio ar yr adroddiad?

Rwyf i'n bryderus hefyd—pan ddywed y Llywodraeth ei bod yn derbyn rhywbeth mewn egwyddor, yna rydych chi'n meddwl, 'diawch, dyna ni, dyna dderbyn hynny', ac yna maen nhw'n rhyw gerdded ymaith ac yn ei drafod eto rai blynyddoedd yn y dyfodol. Felly, fe'm calonogir gan y ffaith eich bod yn mynnu—. Ac rwy'n deall bod rheswm ymarferol dros hynny hefyd, oherwydd rydych yn rhoi amodau o ran costau a'r atebion technegol sydd ar gael.

Un peth y byddwn i'n annog y Llywodraeth yn ei gylch, ac mae'n un o fy nghasbethau, mewn gwirionedd: mae gwir angen inni ail-lunio ac ail-fframio’r drafodaeth ynghylch—wyddoch chi, a allwn ni fforddio rhoi'r newidiadau hyn ar waith, ynteu a allwn ni fforddio peidio â gwneud hynny? Oherwydd bydd talu am ddinistr newid yn yr hinsawdd yn llawer, llawer mwy sylweddol na buddsoddi mewn mesurau fel ôl-osod. Felly, rwy'n credu bod angen i ni ddefnyddio terminoleg wahanol weithiau, oherwydd bod ôl-osod i mi yn gynllun buddsoddi i arbed, a dylem fod yn siarad am sut yr ydym yn gwneud i'r buddsoddiadau hynny ddigwydd fel y gallwn ni gynilo nid yn unig yn ariannol yn y pen draw, ond, wrth gwrs, o ran y canlyniadau eraill y gwyddom y byddwn yn eu hwynebu yn sgil newid yn yr hinsawdd.

Nid oes unrhyw gamau gweithredu clir yn deillio o'r datganiad hwn, ar wahân i gydnabyddiaeth bod angen gwneud rhagor o waith, a sefydlu grŵp cynghori, neu rai grwpiau cynghori. Felly, mae hynny'n dipyn o rwystredigaeth eto, ond unwaith eto rwy'n deall pam eich bod yn teimlo mai dyna sut y mae'n rhaid i chi fynd ati i wneud hynny. Dywedwch yn eich datganiad

na allwn ni aros nes bod yr holl atebion gennym ni,

ac mae hynny'n hollol wir. Y pethau ynglŷn â'r gwerthwyr ynni yn yr Almaen—mae'n llwybr i ddatgarboneiddio, ond does dim syniad ganddyn nhw sut y maen nhw'n mynd i gyflawni'r 20 neu'r 30 y cant olaf. Ond maen nhw'n gwybod bod ganddyn nhw ffydd yn eu gwyddonwyr a'u peirianwyr ac y byddan nhw'n canfod atebion a does dim rheswm o gwbl i ddechrau ar daith dim ond oherwydd na allwn ni weld y diwedd. Felly, rwy'n credu bod gwir angen inni gael yr hyder i symud ymlaen yn hynny o beth.

Fe wnaethoch chi ofyn am gefnogaeth drawsbleidiol—wel, mae'n amlwg y byddwn yn rhoi hynny ichi, oherwydd roedd ymrwymiad yn ein maniffesto, o ran ôl-osod, i gyflwyno'r cynllun ôl-osod mwyaf a welodd Cymru erioed, ac roedd hwnnw'n ymrwymiad tymor hir i raddau helaeth. Yn amlwg, byddai angen i mi weld beth mewn gwirionedd yw'r cynigion, ond ni allaf ond dychmygu y byddai gan Blaid Cymru bryderon oherwydd efallai nad yw'n mynd yn ddigon pell nac yn symud yn ddigon cyflym. Felly, rwy'n fwy na pharod i sefyll ysgwydd wrth ysgwydd â chi ar y daith honno.

Y mater arall i mi, wrth gwrs, yw'r tai sydd heb eu hadeiladu eto. Nid dim ond ôl-osod yw hyn, fel rwy'n gwybod eich bod yn cydnabod: rydym yn dal i adeiladu tai sy'n aneffeithlon o ran ynni, sy'n parhau â'r aneffeithlonrwydd hwnnw ac sy'n creu llwybr hyd yn oed serthach neu ôl-groniad cynyddol o gartrefi y bydd angen eu hôl-osod yn y dyfodol.

Rwyf wedi rhygnu ymlaen ddigon am reoliadau Rhan L erbyn hyn, gan fod pawb yn gwybod y byddaf yn cyfeirio at yr ymgynghoriad 40 y cant neu 25 y cant o atgyfnerthu effeithlonrwydd ynni, a dewisodd y Llywodraeth, beth yw e', 8 neu 9 y cant yn ystod tymor y Cynulliad diwethaf, a oedd yn ddigalondid; roedd yn annigonol ac yn ddiffygiol o ran uchelgais. A gobeithio yr ymdrinnir â hynny yn fuan iawn, oherwydd y mae'n amlwg na allwn ni barhau fel yr ydym ni. Ond mae yna geisiadau cynllunio yn y system nawr a fydd yn amlwg yn creu'r broblem honno i genedlaethau'r dyfodol. Felly, a wnewch chi, roi ar gof a chadw y gall ystyriaethau amgylcheddol a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, mewn gwirionedd, gynnig sail gyfreithiol i bwyllgorau cynllunio wrthod ceisiadau y bydd neb yn debygol o ystyried eu cyflwyno hyd yn oed, efallai, mewn blwyddyn neu ddwy. Hoffwn glywed hynny gennych, os oes modd.

Yn olaf, rydym hefyd yn ymwybodol, wrth gwrs, o gynlluniau blaenorol i inswleiddio waliau ceudod a gafodd eu cam-werthu, ac mae'n amlwg y byddai hynny'n tanseilio hyder, rwy'n credu, mewn rhaglen ôl-osod yn y dyfodol. Felly, a wnewch chi egluro, efallai, sut y dysgwyd gwersi a sut y byddai hynny'n cael ei adlewyrchu, efallai, yn eich ymagwedd tuag at gynlluniau ôl-osod yn y dyfodol, a sut y byddwch yn sicrhau y caiff y cynlluniau hynny eu cyflawni mewn ffordd sy'n addas ac o ansawdd uchel?

18:25

Thank you for that, Llyr. I very much welcome the commitment to work with us and I'm hoping to get, in the initial stage, a group of cross-party people together—perhaps the spokespeople, or whoever the party thinks is most able to do the work—just to shape it, really, so that we can take it forward and then we can decide how that group can reference it. But, as I say, Chris Jofeh has agreed to work with us to do this as well. So, we definitely want to get something that future Governments, of whatever colour and shape, will be happy to take forward. We need that commitment or we will never get it running. So, I very much welcome that.

I share your frustration about still building stuff that is going to cause us a problem. We are about to review Part L. I am hoping to be able to get consensus across the Chamber on a lot of this stuff, so that we can go further than we might do if we didn't agree. So, I am really hoping that we will be able to shove it forward when we do that review. We have to do it for fire safety reasons and all the rest of it, but there are other things that we can do as part of the review, which I'm really hoping that we can get through because it's a consensus across the Chamber. So, it remains to be seen, but we will be embarking on that shortly. So, I hope that will be the case.

In terms of things like mistakes that have been made in the past with cavity walls, which we're all aware of, and other unintended consequences—some of the Welsh housing quality standard stuff has clad houses that no longer breathe and have, of course, condensation problems and so on—what we need to be able to do is get the experts together and make sure that we are learning from those mistakes. We'll not be able to not make any further mistakes, but we need to learn the lessons of the ones that we are aware of. We do know that for some of the types of houses we've got in Wales we have no current solution. So, we need to look at that. We've also got to be aware that if the only solution for a house is that it's not able to get to this standard, we need to make decisions based on what would happen if you demolished that house. Would we be making a worse carbon footprint by demolishing it than we are by just getting it to whatever the best standard it can get to is? And it's all that kind of stuff, and there's a lot of historic environment things to talk about there about the shape of peoples' cities and towns.

So, there's quite a lot to consider here, but I think we can agree a broad direction of travel, and as I said in response to David Melding, we can also agree on what we don't agree on and we can park those bits and just continue with the bits that we broadly do agree on. So, I'm hopeful that we'll be able to do that swiftly. And we do need to consider things like if we have—whatever the data tells us—a percentage of stock that cannot go beyond EPC C or B, or whatever: what are we going to do about that? We'll have to consider what the recycling arrangements are. Demolishing a house causes carbon all by itself: what happens to the waste that you get from that and so on? So, we will have to make some difficult decisions about where we are.

And then the biggest one of all is greening the grid. So, we'll have to make some difficult decisions, which we'll have to try and be as consensual as possible about because unless you green the grid all the other stuff pales into insignificance. So, we'll have to work very hard together and face some difficult decisions, but I couldn't agree more with your German example. We have to do the stuff we can do and we have to fund and support our scientists and engineers to be able to take that a step further and we have to do it as fast as possible. We cannot wait another 30 years with this building up around us. So, I, for one, have believed in the climate emergency for the last 40 or more years and my parents became vegetarian in 1958 because they thought there was a climate crisis—I know vegetarianism isn't the solution to all, let's not start that hare running, but I'm just saying that people were trying to respond to it as far back as the middle of the last century. Whether the response was the right one or not, it doesn't matter—the point is they were trying to respond. So, it's just an accelerating picture, isn't it? So, we need to respond, we need to find what's consensual, and take that forward as fast as possible.

Diolch am hynny, Llyr. Rwy'n croesawu'n fawr yr ymrwymiad i weithio gyda ni ac rwy'n gobeithio cael, yn y cam cychwynnol, grŵp o bobl drawsbleidiol gyda'i gilydd—y llefarwyr efallai, neu pwy bynnag yw'r blaid sydd fwyaf abl i wneud y gwaith—dim ond i lunio hynny, mewn gwirionedd, fel y gallwn ni fwrw ymlaen ag ef ac yna gallwn benderfynu sut y gall y grŵp hwnnw ei gyfeirio. Ond, fel y dywedaf, mae Chris Jofeh wedi cytuno i weithio gyda ni i wneud hyn hefyd. Felly, rydym yn bendant eisiau cael rhywbeth y bydd llywodraethau'r dyfodol, o ba bynnag liw a llun, yn fodlon bwrw ymlaen ag ef. Mae arnom ni angen yr ymrwymiad hwnnw neu ni fyddwn ni byth yn ei roi ar waith. Felly, rwy'n croesawu hynny'n fawr.

Rwyf finnau, fel chithau, yn rhwystredig ynglŷn ag adeiladu pethau sy'n mynd i achosi problem inni. Rydym ni ar fin adolygu Rhan L. Rwy'n gobeithio gallu cael consensws ar draws y Siambr ar lawer o'r pethau hyn, fel y gallwn ni fynd ymhellach nag y gallem ni pe na baem yn cytuno. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y byddwn yn gallu ei roi gerbron pan fyddwn yn gwneud yr adolygiad hwnnw. Mae'n rhaid i ni wneud hynny am resymau diogelwch tân ac ati, ond mae pethau eraill y gallwn ni eu gwneud yn rhan o'r adolygiad, ac rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn ni weithio trwy'r rheini oherwydd ei fod yn gonsensws ar draws y Siambr. Felly, cawn weld yn y man, ond byddwn yn dechrau ar hynny cyn bo hir. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n digwydd.

O ran pethau fel camgymeriadau a wnaethpwyd yn y gorffennol gyda waliau ceudod, y mae pob un ohonom ni'n ymwybodol ohonyn nhw, a chanlyniadau anfwriadol eraill—gyda rhai agweddau ar Safon Ansawdd Tai Cymru, rhoddwyd cladin ar dai nad ydynt yn anadlu mwyach ac sydd, wrth gwrs, â phroblemau gydag anwedd dŵr ac ati—yr hyn y mae angen inni allu ei wneud yw cael yr arbenigwyr at ei gilydd a gwneud yn siŵr ein bod yn dysgu o'r camgymeriadau hynny. Ni fyddwn yn gallu peidio â gwneud unrhyw gamgymeriadau pellach, ond mae angen inni ddysgu gwersi o'r rhai yr ydym yn ymwybodol ohonyn nhw. Rydym yn gwybod nad oes gennym ni ateb ar hyn o bryd ar gyfer rhai mathau o dai sydd gennym ni yng Nghymru. Felly, mae angen inni edrych ar hynny. Mae'n rhaid i ni hefyd fod yn ymwybodol, os mai'r unig ateb ar gyfer tŷ yw nad yw'n gallu cyrraedd y safon hon, mae angen i ni wneud penderfyniadau ar sail yr hyn a fyddai'n digwydd petaech yn dymchwel y tŷ hwnnw. A fyddem yn creu ôl-troed carbon gwaeth drwy ei ddymchwel yn hytrach na'i gael i gyrraedd y safon uchaf sy'n bosib iddo ei chyrraedd? Y math yna o bethau, ac mae llawer o bethau amgylcheddol a hanesyddol i'w trafod, am siâp dinasoedd a threfi pobl.

Felly, mae cryn dipyn i'w ystyried yma, ond credaf y gallwn ni gytuno o ran beth yr hoffem ni ei weld ar y cyfan, ac fel y dywedais mewn ymateb i David Melding, gallwn hefyd gytuno ar yr hyn nad ydym yn cytuno arno a gallwn roi y rheini i un ochr a pharhau â'r pethau yr ydym ni yn cytuno'n gyffredinol arnyn nhw. Felly, rwy'n obeithiol y byddwn yn gallu gwneud hynny'n gyflym. Ac mae angen inni ystyried pethau fel a oes gennym ni—beth bynnag a ddywed y data wrthym—ganran o stoc na allant fynd y tu hwnt i fand C neu D y Dystysgrif Perfformiad Ynni, neu beth bynnag: beth wnawn i ynghylch hynny? Bydd yn rhaid i ni ystyried beth yw'r trefniadau ailgylchu. Mae dymchwel tŷ ynddo'i hun yn achosi carbon: beth sy'n digwydd i'r gwastraff a gewch chi yn sgil hynny ac ati? Felly, bydd yn rhaid inni wneud rhai penderfyniadau anodd ynghylch ble'r ydym ni arni.

Ac yna'r un mwyaf ohonyn nhw i gyd yw gwneud y grid yn wyrdd. Felly, bydd yn rhaid i ni wneud penderfyniadau anodd, y bydd yn rhaid i ni geisio bod mor unfrydol â phosib yn ei sgil oherwydd oni bai eich bod yn troi'r grid yn wyrdd bydd yr holl bethau eraill yn ddibwys. Felly, bydd yn rhaid i ni weithio'n galed iawn gyda'n gilydd ac wynebu penderfyniadau anodd, ond allwn i ddim cytuno mwy â'ch enghraifft o'r Almaen. Mae'n rhaid i ni wneud y pethau y gallwn ni eu gwneud ac mae'n rhaid i ni ariannu a chefnogi ein gwyddonwyr a'n peirianwyr i fynd â hynny gam ymhellach ac mae'n rhaid i ni ei wneud mor gyflym â phosib. Ni allwn ddisgwyl 30 mlynedd arall gyda hyn yn cynyddu o'n hamgylch. Felly, rwyf fi, yn bersonol, wedi credu yn yr argyfwng hinsawdd dros y 40 neu fwy o flynyddoedd diwethaf a throdd fy rhieni'n llysieuwr ym 1958 oherwydd eu bod yn credu bod argyfwng yn yr hinsawdd—mi wn nad llysieuaeth yw'r ateb i bopeth, gadewch i ni beidio â chodi'r ysgyfarnog honno, ond dim ond dweud yr wyf i fod pobl yn ceisio ymateb iddo mor bell yn ôl â chanol y ganrif ddiwethaf. Pa un a oedd yr ymateb yn gywir ai peidio, does dim ots—y pwynt yw eu bod yn ceisio ymateb. Felly, dim ond darlun sy'n cyflymu yw e, onid e? Felly, mae angen inni ymateb, mae angen inni weld beth mae cytundeb yn ei gylch, a bwrw ymlaen â hynny cyn gynted â phosib. 

Thank you for your statement, Minister. Decarbonising our housing is the biggest challenge that we face, and I therefore welcome the report on the decarbonisation of homes in Wales advisory group. I, too, would like to thank the group for their wide-ranging report, which helps to highlight the stark challenges that we all face.

I'm pleased that you've accepted the recommendations of the advisory group, but I totally understand the need that you take to be cautious and I'm pleased that you have emphasised the importance on the collation of data for existing homes because that is extremely important, along with the total costs of the projects undertaken. So, our task is enormous, as the vast majority of our homes rely upon natural gas for heating, and as you make clear in your statement, Minister, decarbonisation of our national gas grid will not be easy. Therefore, in light of this, may I ask what discussions you have had with the UK Government and the other home nations about the best approach to decarbonising our national grid?

Work has been undertaken to explore the possibility of replacing natural gas with hydrogen in domestic heating and micro CHP, so is the Welsh Government exploring ways of bringing such technologies forward under boiler replacement schemes aimed at improving energy efficiency and reducing fuel poverty?

And my final part is, Minister: work is under way in London to harness the waste heat from the electricity grid. The high voltage power lines criss-crossing the city produce a lot of waste heat and require active cooling. So, London South Bank University are looking to capture up to 460 kW of thermal power every one and a half miles. This excess heat energy will be used in community heating schemes. So, will your Government look into the viability of such schemes in Wales’s urban communities? Diolch yn fawr.

Diolch ichi am eich datganiad, Gweinidog. Datgarboneiddio ein tai yw'r her fwyaf sy'n ein hwynebu, ac rwyf felly'n croesawu adroddiad y grŵp cynghori ar ddatgarboneiddio cartrefi yng Nghymru. Hoffwn innau hefyd ddiolch i'r grŵp am ei adroddiad eang ei gwmpas, sy'n helpu i amlygu'r heriau moel sy'n ein hwynebu i gyd.

Rwy'n falch eich bod wedi derbyn argymhellion y grŵp cynghori, ond deallaf yn llwyr eich angen i fod yn ofalus ac rwy'n falch eich bod wedi pwysleisio pwysigrwydd casglu data ar gyfer cartrefi sy'n bodoli eisoes gan fod hynny'n hynod bwysig, ynghyd â chyfanswm costau'r prosiectau a gyflawnwyd. Felly, mae ein tasg yn enfawr, gan fod y mwyafrif helaeth o'n cartrefi yn dibynnu ar nwy naturiol ar gyfer gwresogi, ac fel yr ydych chi'n egluro yn eich datganiad, Gweinidog, ni fydd datgarboneiddio ein grid nwy cenedlaethol yn hawdd. Felly, yng ngoleuni hyn, a gaf i ofyn pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU a gwledydd eraill Prydain ynghylch y dull gorau o ddatgarboneiddio ein grid cenedlaethol?

Mae gwaith wedi'i wneud i archwilio'r posibilrwydd o ddefnyddio hydrogen mewn gwresogi domestig a micro-gynlluniau gwres a phŵer cyfunedig yn lle nwy naturiol, felly a yw Llywodraeth Cymru yn ymchwilio i gyflwyno technolegau o'r fath o dan gynlluniau adnewyddu boeleri sydd â'r nod o wella effeithlonrwydd ynni a lleihau tlodi tanwydd?

A'm rhan olaf yw, Gweinidog: mae gwaith ar y gweill yn Llundain i harneisio'r gwres gwastraff o'r grid trydan. Mae'r rhwydwaith o linellau pŵer foltedd uchel sy'n croesi'r ddinas yn cynhyrchu llawer o wres gwastraff ac mae'n rhaid oeri'r llinellau. Felly, mae Prifysgol South Bank Llundain am geisio dal hyd at 460 kW o bŵer thermol bob milltir a hanner. Bydd yr ynni gwres dros-ben hwn yn cael ei ddefnyddio mewn cynlluniau gwresogi cymunedol. Felly, a wnaiff eich Llywodraeth ymchwilio i ymarferoldeb cynlluniau o'r fath yng nghymunedau trefol Cymru? Diolch yn fawr.

18:30

Thank you for those points. The very simple answer to the last two points is 'yes, absolutely'. And one of the reasons that we have the innovative housing programme is to test some of the technical solutions, and we're very keen on looking to see what can be done. I'm also very keen in Wales on community energy solutions as well. So, I have had meetings with the grid. I've not yet had meetings with the UK Ministers, but my colleague Lesley Griffiths has the energy portfolio so she will have been taking that forward. We do work very closely together with Lesley's portfolio, and pulling this together is very much part of the picture of how to take this forward. But I've met with the grid about some of this as well.

There are some innovative solutions that we can look at, but I'm also very keen to capture any new markets or job opportunities or supply chains for Wales. So, I do think that a lot of the solution to this will be around community focused energy projects or local or distributed energy projects, as well as what the grid can do. So, we will need to work very closely with the grid suppliers and the big energy companies, and we will need to look very carefully at what kind of energies we want to consent across Wales and what the communities that host those projects get out of it as well as what Wales gets out of it more widely. But we're very interested in any technical solutions and we have a large number of universities here in Wales working on a number of those.

We're also looking to see what we can do, and I'd like to get a cross-party consensus on this, about getting a scheme together to test some of those as part of our retrofit as we go forward and as we decide what to do once we make the Welsh housing quality standard. I just want to make the point that, when we said what we were going to do with the Welsh housing quality standard, a lot of people thought we wouldn't be able to do it and that it was a very difficult target indeed, and here we are—we've done it. So, it is about having the right level of ambition as well.

Diolch am y sylwadau yna. Yr ateb syml iawn i'r ddau sylw olaf yw 'byddwn, wrth gwrs'. Ac un o'r rhesymau dros gael y rhaglen dai arloesol yw rhoi prawf ar rai o'r posibiliadau technegol, ac rydym yn awyddus iawn i weld beth y gellir ei wneud. Rwyf hefyd yn awyddus iawn yng Nghymru i gael atebion ynni cymunedol. Felly, rwyf wedi cael cyfarfodydd gyda'r grid. Nid wyf wedi cael cyfarfodydd â Gweinidogion y DU eto, ond mae'r portffolio ynni gan fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths, felly bydd hi wedi bod yn symud hynny yn ei flaen. Rydym yn cydweithio'n agos iawn â phortffolio Lesley, ac mae tynnu hyn ynghyd yn rhan fawr o'r darlun o sut i fwrw ymlaen â hyn. Ond rwyf wedi cwrdd â'r grid ynghylch rhywfaint o hyn hefyd.

Mae rhai datrysiadau arloesol y gallwn ni edrych arnyn nhw, ond rwyf hefyd yn awyddus iawn i ddod ag unrhyw farchnadoedd newydd neu gyfleoedd gwaith neu gadwyni cyflenwi i Gymru. Felly, rwy'n credu y bydd llawer o'r ateb i hyn yn ymwneud â phrosiectau ynni sy'n canolbwyntio ar y gymuned neu brosiectau ynni lleol neu wasgaredig, yn ogystal â'r hyn y gall y grid ei wneud. Felly, bydd angen inni weithio'n agos iawn gyda chyflenwyr y grid a'r cwmnïau ynni mawr, a bydd angen inni edrych yn ofalus iawn ar ba fathau o ynni rydym ni eisiau eu gweld ledled Cymru a'r hyn y mae'r cymunedau sy'n cynnal y prosiectau hynny yn ei gael o hyn yn ogystal â'r hyn y mae Cymru yn ei gael ohono'n ehangach. Ond mae gennym ni ddiddordeb mawr mewn unrhyw atebion technegol ac mae gennym ni nifer fawr o brifysgolion yma yng Nghymru yn gweithio ar nifer o'r rheini.

Rydym ni hefyd yn ceisio gweld beth y gallwn ni ei wneud, a hoffwn gael consensws trawsbleidiol ar hyn, ynghylch cael cynllun at ei gilydd i brofi rhai o'r rheini yn rhan o'n cynlluniau ôl-osod wrth i ni symud ymlaen ac wrth i ni benderfynu beth i'w wneud ar ôl i ni gyflawni Safon Ansawdd Tai Cymru. Hoffwn ddim ond gwneud y sylw, pan wnaethom ni ddweud beth fyddem ni'n ei wneud â Safon Ansawdd Tai Cymru, roedd llawer o bobl yn credu na fyddem yn gallu gwneud hynny a'i fod yn darged anodd iawn yn wir, a dyma ni—rydym ni wedi gwneud hynny. Felly, mae'n ymwneud â chael uchelgais priodol hefyd.

I welcome the statement. Climate change demands action. The atmosphere has approximately 21 per cent oxygen at sea level. Below 19.5 per cent, the ability to work diminishes; below 17 per cent, things are getting difficult, and, when you get down to 15 per cent, people die. Sea-level rises will flood cities and coastal areas, storms will get stronger—inevitably so, because there will be more energy in them from the additional heat.

Most of the houses that we will inhabit in 2030 and 2050, and even 2100, have been built already and people are living in them now, if you just think about how many houses in the areas that you represent were built pre-1919—to give some idea about how long houses last. We will need to retrofit. This is more expensive and intrusive than creating zero-carbon new builds, but we really do need to go for zero-carbon new builds. We need every political party to sign up to decarbonising housing, if only to give confidence to the industry that a change of Government will not lead to a change in policy. I think that will be the most important thing: to show that the Government might change, but the policy will continue.

What I want to talk about is not just the houses, but the house environs. We will almost certainly not be able to get every house down to zero carbon. We need to plant more urban trees and bushes. Trees absorb carbon dioxide and potentially harmful gases, such as sulphur dioxide and carbon monoxide from the air and release oxygen. One large tree can supply a day's supply of oxygen for four people. A tree can absorb as much as 48 pounds of carbon dioxide per year, and can take in a tonne of carbon dioxide by the time it reaches 40 years old. So, if we can't decarbonise the house, we can decarbonise the house and its environs, and that means planting trees and bushes, and, more importantly, not chopping down trees and bushes. So, I think it is important that we look not just at the building but at its environs as well. Alongside retrofitting, will the Minister commit to a substantial increase in the number of urban trees, bushes and other means of reducing the amount of carbon dioxide in the atmosphere?

Rwy'n croesawu'r datganiad. Mae newid yn yr hinsawdd yn galw am weithredu. Mae gan yr atmosffer tua 21 y cant o ocsigen ar lefel y môr. Islaw 19.5 y cant, mae'r gallu i weithio yn lleihau; islaw 17 y cant, mae pethau'n mynd yn anodd, a phan fyddwch yn cyrraedd 15 y cant, mae pobl yn marw. Bydd cynnydd yn lefel y môr yn gorlifo dinasoedd ac ardaloedd arfordirol, bydd stormydd yn cryfhau—yn anochel felly, oherwydd bydd mwy o ynni ynddyn nhw o'r gwres ychwanegol.

Mae'r rhan fwyaf o'r tai y byddwn yn byw ynddyn nhw yn 2030 a 2050, a hyd yn oed 2100, wedi'u hadeiladu eisoes ac mae pobl yn byw ynddyn nhw yn awr, os meddyliwch chi am faint o dai yn yr ardaloedd yr ydych yn eu cynrychioli a adeiladwyd cyn 1919—i roi rhyw syniad ynglŷn â pha mor hir y mae tai'n para. Bydd angen i ni ôl-osod. Mae hyn yn ddrutach ac yn fwy ymwthiol na chreu adeiladau newydd di-garbon, ond mae gwir angen i ni fynd am adeiladau newydd di-garbon. Mae angen i bob plaid wleidyddol gytuno i ddatgarboneiddio tai, pe na bai ond yn rhoi hyder i'r diwydiant na fydd newid mewn Llywodraeth yn arwain at newid mewn polisi. Rwy'n credu mai dyna fydd y peth pwysicaf: dangos y gallai'r Llywodraeth newid, ond bydd y polisi'n parhau.

Yr hyn yr hoffwn i siarad amdano yw nid yn unig y tai, ond cyffiniau'r tai. Mae hi bron yn sicr na fyddwn yn gallu cael pob tŷ i fod yn ddi-garbon. Mae angen plannu mwy o goed a llwyni trefol. Mae coed yn amsugno carbon deuocsid a nwyon a allai fod yn niweidiol, fel sylffwr deuocsid a charbon monocsid o'r aer ac yn rhyddhau ocsigen. Gall un goeden fawr roi cyflenwad diwrnod o ocsigen i bedwar o bobl. Gall coeden amsugno cymaint â 48 pwys o garbon deuocsid y flwyddyn, a gall gymryd tunnell o garbon deuocsid erbyn iddi gyrraedd 40 oed. Felly, os na allwn ni ddatgarboneiddio'r tŷ, gallwn ddatgarboneiddio'r tŷ a'r cyffiniau, ac mae hynny'n golygu plannu coed a llwyni, ac, yn bwysicach na hynny, peidio â thorri coed a llwyni. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn edrych nid yn unig ar yr adeilad ond ar y cyffiniau hefyd. Ynghyd ag ôl-osod, a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i gynyddu'n sylweddol nifer y coed trefol, llwyni a'r ffyrdd eraill o leihau faint o garbon deuocsid sydd yn yr atmosffer?

18:35

Yes, I absolutely agree with you. You've only got to look at the front page of Chris Jofeh's report, and the blue changing to red. The significance of that is that there's a stripe for every year of the temperature being recorded and the stark difference between the blue on the left-hand side and the bright red on the right-hand side on the front cover of the report. I did mean to bring it with me, Llywydd, but, of course, it's been a long day, so I've carefully left it upstairs. But it is a stark pictogram of the warming of the earth, and there's no getting away from the fact that it's changed substantially. We need to do everything that we can do in our power to stop it getting even brighter red, never mind turning it back to blue.  So, I couldn't agree more with you; we absolutely have got to push out the zero-carbon new builds policy as fast as we can, and review part L, as I was just saying in response to other contributors.

But the urban greening projects and the urban forest projects and the community orchard projects and community garden projects that we need to make our communities real communities—they bring mental health benefits, they bring socialisation and community cohesion benefits, but as you rightly point out, more than anything else, they bring oxygen and cooling, and they bring shade, and they bring biodiversity, so what's not to like? So, absolutely, we have to drive that kind of mentality into our planning system and into the urban environment. So, estate management around our housing is as important as the housing itself; I could not agree more.

Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Mae'n rhaid i chi edrych ar dudalen flaen adroddiad Chris Jofeh, a'r glas sy'n newid i goch. Arwyddocâd hynny yw bod yna stribed ar gyfer pob blwyddyn y mae'r tymheredd yn cael ei gofnodi a'r gwahaniaeth llwyr rhwng y glas ar yr ochr chwith a'r coch llachar ar yr ochr dde ar glawr blaen yr adroddiad. Roeddwn wedi bwriadu dod ag ef gyda mi, Llywydd, ond, wrth gwrs, mae wedi bod yn ddiwrnod hir, felly rwyf wedi ei adael yn ofalus i fyny'r grisiau. Ond mae'n arwyddlun moel o gynhesu'r ddaear, ac nid oes dianc rhag y ffaith ei fod wedi newid yn sylweddol. Mae angen inni wneud popeth yn ein gallu i'w atal rhag mynd yn goch mwy llachar fyth, heb sôn am ei droi'n ôl yn las. Felly, allwn i ddim cytuno mwy â chi; rhaid inni'n bendant wthio'r polisi adeiladau newydd di-garbon mor gyflym ag y gallwn ni, ac adolygu rhan L, fel yr oeddwn yn ei ddweud mewn ymateb i gyfranwyr eraill.

Ond mae'r prosiectau trefi gwyrddach a'r prosiectau coedwigoedd trefol a'r prosiectau perllannau cymunedol a phrosiectau gerddi cymunedol y mae eu hangen arnom ni i wneud ein cymunedau yn gymunedau go iawn—maen nhw'n cynnig manteision iechyd meddwl, maen nhw'n cynnig manteision cymdeithasol a chydlyniant cymunedol, ond fel yr ydych chi'n nodi'n gywir, yn fwy na dim arall, maen nhw'n dod ag ocsigen a modd o oeri, ac maen nhw'n cynnig cysgod, ac maen nhw'n dod â bioamrywiaeth, felly beth sydd yna na ellir ei hoffi? Felly, yn sicr, mae'n rhaid inni wthio'r math hwnnw o feddylfryd i mewn i'n system gynllunio ac i'r amgylchedd trefol. Felly, mae rheoli ystadau o amgylch ein tai yr un mor bwysig â'r tai eu hunain; rwy'n cytuno'n llwyr.

Jenny Rathbone. No, she's not here. Huw Irranca-Davies. 

Jenny Rathbone. Na, dydy hi ddim yma. Huw Irranca-Davies.

Diolch. I'm substituting for Jenny. No, no—I’m here in my own right. Diolch, Llywydd. Could I, first of all, just welcome the statement today, but also the tone and the substance of the responses that have come forward from fellow Assembly Members, and the response of the Minister as well? We hosted last week here—I was one of the co-sponsors of an event in response to the climate emergency. It was a day-long event. It went through a lot of areas, including housing. Rhun and others were there as well. Two things that came very strongly across in the panel that ended that day, where Assembly Members came along and discussed their findings with them, were the need for real, cross-party consensus to take some of these issues forward, not to bind in future governments, but actually to set a clear course of direction that would bind us all together, but secondly so we could take long-term decisions, even with the urgency on this—some of these things that go way beyond electoral cycles that we're going to have to really stick at very, very hard indeed. So, I really welcome the statement and the approach to it.

I also welcome within it the fact that you're setting up the green finance group. There is a level of ambition within this that shows that, whilst other parliaments at this moment may be in all sorts of challenge and difficulty and chaos to some extent, here in Wales we are trying to get on with responding to what is a genuine climate emergency, and has been for some time. Now, some people will say it needs to go further and faster, et cetera, et cetera, and Llyr has made that clear already. But I welcome the establishment of the green finance group, because that will have to work through some of the hard nitty-gritty.

In that respect, could I ask the Minister: has she had time to reflect and accept in principle all the recommendations that have come forward? Has she done this through the filter as well of either any discussions with, or any reading of, the future generations commissioner's 10-point plan? Two of those points in the 10-point plan were specifically to do with housing and buildings. One was to do with retrofitting, and it put a cost to Welsh Government of around £300 million, but a total of £1 billion a year. So, that green finance group is going to have to work hard to meet with what the Minister has said, but certainly the ambition that the future generation commissioner has. And for new homes—that all new homes and public buildings should be zero carbon from 2020, building on the learning from the recent £90 million through your innovative housing programme, which we've talked about here. So, has that been looked at in terms of the light of accepting these in-principle recommendations? And will she also accept that we may need to revisit these again, in light of the need to constantly ratchet up our levels of ambition as well?

Finally, I want to echo Llyr's point in terms of, if we're going to drive this forward at a rate of knots, particularly in terms of retrofitting, we really need to make sure that it's right. One of the lessons we have learnt is it has actually generated—. When you have a really ambitious green industrial strategy, which has people on every street corner setting up to install retrofit and so on, you'll have really good people there, but occasionally you'll have people who are giving the wrong advice and installing the wrong things.

I've got a chap in Tondu in my area who will lose his house over this. It's already cost him probably around £60,000 plus on his home itself, plus the cost of going to court and so on. It's devastated him and his family. So, for all the good examples out there, and there are many, we need to avoid that poor quality from some cowboys as well, giving the wrong advice. How do we make sure that that'll do it at the speed and intensity that we're going to take this forward with the retrofitting?

Diolch. Rwy'n dirprwyo ar ran Jenny. Na, na—rydw i yma yn fy rhinwedd fy hun. Diolch, Llywydd. A gaf i, yn gyntaf, groesawu'r datganiad heddiw, ond hefyd naws a sylwedd yr ymatebion a gyflwynwyd gan gyd-Aelodau'r Cynulliad, ac ymateb y Gweinidog hefyd? Fe wnaethom ni gynnal yma yr wythnos diwethaf—roeddwn yn un o gyd-noddwyr digwyddiad mewn ymateb i'r argyfwng yn yr hinsawdd. Roedd yn ddigwyddiad diwrnod o hyd. Ymdriniwyd â sawl maes, gan gynnwys tai. Roedd Rhun ac eraill yno hefyd. Dau beth a ddaeth yn amlwg iawn yn y drafodaeth panel a ddaeth a'r diwrnod i ben, pryd y daeth Aelodau'r Cynulliad draw i drafod eu canfyddiadau gyda nhw, oedd yr angen am gonsensws trawsbleidiol gwirioneddol i fynd â rhai o'r materion hyn yn eu blaen, nid i rwymo llywodraethau'r dyfodol, ond mewn gwirionedd i osod trywydd clir a fyddai'n ein clymu ni i gyd gyda'n gilydd, ond yn ail, fel y gallem ni wneud penderfyniadau tymor hir, hyd yn oed gyda'r brys ynghylch hyn—rhai o'r pethau hyn sy'n mynd ymhell y tu hwnt i gylchoedd etholiadol y bydd yn rhaid i ni lynu wrthyn nhw'n dynn iawn yn wir. Felly, rwy'n croesawu'r datganiad a'r dull o'i weithredu yn fawr.

Rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith eich bod yn sefydlu'r grŵp cyllid gwyrdd. Mae elfen o uchelgais yn hyn sy'n dangos, er y gallai seneddau eraill ar hyn o bryd fod yn wynebu pob math o heriau ac anawsterau ac anhrefn i ryw raddau, yma yng Nghymru rydym ni'n ceisio mynd ati i ymateb i argyfwng gwirioneddol yn yr hinsawdd, sydd wedi bodoli ers cryn amser. Nawr, bydd rhai pobl yn dweud bod angen mynd ymhellach ac yn gyflymach, ac ati, ac ati, ac mae Llyr wedi gwneud hynny'n glir eisoes. Ond rwy'n croesawu sefydlu'r grŵp cyllid gwyrdd, oherwydd bydd yn rhaid i hwnnw weithio drwy beth o'r glo mân caled.

Yn hynny o beth, a gaf i ofyn i'r Gweinidog: a yw hi wedi cael amser i ystyried a derbyn yr holl argymhellion sydd wedi'u cyflwyno mewn egwyddor? A yw hi wedi gwneud hyn yng ngoleuni hefyd unrhyw drafodaethau gyda, neu yn sgil unrhyw ddarllen ar gynllun 10 pwynt comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol? Roedd dau o'r pwyntiau hynny yn y cynllun 10 pwynt yn ymwneud yn benodol â thai ac adeiladau. Roedd un yn ymwneud ag ôl-osod, ac roedd yn rhoi cost i Lywodraeth Cymru o tua £300 miliwn, ond cyfanswm o £1 biliwn y flwyddyn. Felly, bydd yn rhaid i'r grŵp cyllid gwyrdd hwnnw weithio'n galed i gyflawni'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud, ond yn sicr yr uchelgais sydd gan gomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol. Ac o ran cartrefi newydd—dylai pob cartref ac adeilad cyhoeddus newydd fod yn ddi-garbon o 2020, gan adeiladu ar yr hyn a ddysgwyd o'r £90 miliwn diweddar drwy eich rhaglen tai arloesol, yr ydym ni wedi sôn amdani yn y fan yma. Felly, a edrychwyd ar hynny o ran derbyn yr argymhellion hyn mewn egwyddor? Ac a wnaiff hi dderbyn hefyd y bydd angen inni ailedrych ar y rhain eto, yng ngoleuni'r angen i gynyddu ein huchelgais yn gyson hefyd?

Yn olaf, hoffwn adleisio pwynt Llyr o ran, os ydym yn mynd i yrru hyn ymlaen yn gyflym, yn enwedig o ran ôl-osod, mae gwir angen i ni wneud yn siŵr y caiff ei wneud yn iawn. Un o'r gwersi yr ydym ni wedi'u dysgu yw ei fod wedi cynhyrchu—. Pan fydd gennych strategaeth ddiwydiannol werdd uchelgeisiol iawn, lle mae pobl hwnt ac yma yn cynnig gwneud y gwaith o ôl-osod ac ati, bydd yna bobl dda iawn yn eu plith, ond weithiau bydd gennych bobl sy'n rhoi'r cyngor anghywir ac yn gosod y pethau anghywir.

Mae yna ddyn yn Nhondu yn fy ardal i a fydd yn colli ei dŷ oherwydd hyn. Mae wedi costio tua £60,000 neu fwy yn barod o ran ei gartref ei hun, yn ogystal â chost mynd i'r llys ac ati. Mae hyn wedi dinistrio ef a'i deulu. Felly, er gwaetha'r holl enghreifftiau da sydd ar gael, ac mae yna lawer, mae angen i ni osgoi'r ansawdd gwael hwnnw gan weithwyr ffwrdd-a-hi, sy'n rhoi'r cyngor anghywir. O ran ôl-osod, sut ydym ni'n gwneud yn siŵr y bydd hynny'n digwydd yn ddigon cyflym a thrylwyr wrth inni fwrw ymlaen?

18:40

So, just on that last point, we have been discussing with industry and industry representatives having some kind of licensing scheme. We're very keen to work with the UK Government on that, though, because lots of people in this kind of industry across the board are very regulated and they're very anxious not to have to comply with two different regulatory regimes. But we are very keen on getting a licence scheme going.

My colleague Mike Hedges has been involved in a couple of social media arguments about whether you can call yourself a particular type of trade without any qualifications and so on, and I think we've got to move to a situation where, actually, you aren't able to do that because there are some professional standards to be met, and that's for all kinds of reasons, not just for retrofit: so, that you can't, you know, have somebody knock on your door and offer to fix your roof if you can't check what their qualifications might be to do that. So, I completely agree with that and we're exploring with local authorities ways that we can use their approved lists to give people reassurance about contractors and so on. So, I very much take that on board. 

But here we have a situation where we actually have almost no skill in this area anyway, so we'll have to develop it anew. There are huge opportunities here. I think Llyr said, didn't he, 'Don't think about the cost of it; think of the cost of not doing it.' Well, that's absolutely right. But also there are opportunity costs here. So, we can make an industry out of this and we can make Wales the centre of it if we do it fast enough and in the right way. So, I completely agree with that. But we do have to make sure that we start in the right place with the right experts and we start where we can do things and we get the right research going for some of the rest of it. 

As I said, there are some difficult decisions to be made here. So, yes, we absolutely are setting up the finance to do it; we'll have to leverage in other finance to do that. As I said, we'll have to incentivise homeowners—people lucky enough to be able to be buying or who already own their home outright, we'll need to get them to do it as well. We'll need to probably do some market intervention to make people be rewarded for—you know, if they have spent that much money on it, they need to be getting that back. We need some incentives here, and it's not just the lowering of your energy bills, is it, it's the value of your asset. It's probably the only asset most people have, so they will need to have that.

And then when we do the shared equity schemes that we talked about earlier in the innovative housing programme—some of the stuff Dawn was talking about earlier up in Merthyr Valleys Homes—we'll need to make sure that people get their share of that and that we're able to spread the skills and expertise. But you can see this as a huge opportunity. You don't have to see it as a doom and gloom, my goodness. If we do it right, we can stimulate an industry here that gives employment to our communities and actually keeps the power in them as well. But we have got to get it right. That's why I wasn't hesitant about saying we'll accept them in principle, but we need to start somewhere and then build on it. So, I take whatever he says about that, but we really are not trying to fob it off. We are trying to start in the right place to get consensus to build a programme here. 

Felly, dim ond ar y pwynt olaf hwnnw, rydym ni wedi bod yn trafod gyda diwydiant a chynrychiolwyr diwydiant ryw fath o gynllun trwyddedu. Rydym ni'n awyddus iawn i weithio gyda Llywodraeth y DU ar hynny, fodd bynnag, gan fod llawer o bobl yn y math hwn o ddiwydiant drwyddi draw yn cael eu rheoleiddio'n llym ac maen nhw'n awyddus iawn i beidio â gorfod cydymffurfio â dwy gyfundrefn reoleiddio wahanol. Ond rydym ni'n awyddus iawn i ddechrau cynllun trwyddedu.

Mae fy nghyd-Aelod Mike Hedges wedi cymryd rhan mewn cwpl o ddadleuon ar y cyfryngau cymdeithasol ynghylch a allwch chi alw eich hun yn fath penodol o fasnach heb unrhyw gymwysterau ac ati, a chredaf fod yn rhaid inni symud i sefyllfa lle nad oes modd i chi wneud hynny, oherwydd bod rhaid cyrraedd rhai safonau proffesiynol, ac mae hynny oherwydd pob math o resymau, nid ar gyfer ôl-osod yn unig: felly, ni allwch chi, wyddoch chi, gael rhywun yn curo ar eich drws ac yn cynnig trwsio eich to os na allwch chi wirio pa gymwysterau sydd ganddyn nhw i wneud hynny. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny ac rydym ni yn archwilio, gydag awdurdodau lleol, ffyrdd y gallwn ni ddefnyddio eu rhestrau cymeradwy i roi sicrwydd i bobl am gontractwyr ac ati. Felly, rwyf wir yn derbyn hynny.  

Ond mae gennym ni sefyllfa yma lle nad oes gennym fawr ddim sgil yn y maes hwn beth bynnag, felly bydd yn rhaid i ni ei ddatblygu o'r newydd. Mae cyfleoedd enfawr yma. Rwy'n credu i fod Llyr ddweud, oni wnaeth ef, 'Peidiwch â meddwl am y gost; meddyliwch am y gost o beidio â'i wneud.' Wel, mae hynny'n hollol iawn. Ond hefyd mae costau cyfleoedd yma. Felly, gallwn ni wneud diwydiant o hyn a gallwn ni roi Cymru wrth ei ganol os ydym ni yn ei wneud yn ddigon cyflym ac yn y ffordd gywir. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n dechrau yn y lle cywir gyda'r arbenigwyr cywir ac rydym ni'n dechrau lle y mae'n bosibl i ni wneud pethau ac rydym ni'n sicrhau bod yr ymchwil cywir ar ben ffordd ar gyfer rhywfaint o'r gweddill.  

Fel y dywedais, mae rhai penderfyniadau anodd i'w gwneud yma. Felly, ydym, rydym ni yn bendant yn sefydlu'r cyllid i wneud hynny; bydd yn rhaid i ni drosoli cyllid arall i wneud hynny. Fel y dywedais, bydd yn rhaid inni gymell perchenogion tai—pobl sy'n ddigon ffodus i allu prynu neu sydd eisoes yn berchen ar eu cartref yn llwyr, bydd angen inni eu cael nhw i wneud hynny hefyd. Mae'n debyg y bydd angen inni ymyrryd rhywfaint yn y farchnad i sicrhau bod pobl yn cael eu gwobrwyo am— wyddoch chi, os ydyn nhw wedi gwario cymaint â hynny o arian arno, bydd angen iddyn nhw ei gael yn ôl. Mae angen rhai cymhellion arnom ni yma, ac nid gostwng eich biliau ynni yn unig yw hyn, ond gwerth eich ased. Mae'n debyg mai dyma'r unig ased sydd gan y rhan fwyaf o bobl, felly bydd angen iddyn nhw gael hwnnw.

Ac yna pan fyddwn yn gwneud y cynlluniau rhannu ecwiti y gwnaethom sôn amdanyn nhw yn gynharach yn y rhaglen tai arloesol —rhai o'r pethau yr oedd Dawn yn sôn amdanyn nhw yn gynharach yng Nghartrefi Cymoedd Merthyr—bydd angen inni sicrhau bod pobl yn cael eu cyfran nhw o hynny a'n bod yn gallu lledaenu'r sgiliau a'r arbenigedd. Ond fe allwch chi weld hyn fel cyfle enfawr. Nid oes rhaid i chi ei weld fel gofid a gwae, bobol bach. Os gwnawn ni hynny'n iawn, gallwn ni ysgogi diwydiant yn y fan yma sy'n rhoi cyflogaeth i'n cymunedau ac sydd wir yn cadw'r grym ynddyn nhw hefyd. Ond mae'n rhaid i ni wneud pethau'n iawn. Dyna pam nad oeddwn i yn petruso cyn dweud y byddwn i yn eu derbyn mewn egwyddor, ond mae angen i ni ddechrau yn rhywle ac yna adeiladu arno. Felly, rwy'n cymryd beth bynnag a ddywedir ganddo am hynny, ond nid ydym ni yn ceisio ei ddiystyru. Rydym ni yn ceisio dechrau yn y lle cywir er mwyn cael consensws i ddatblygu rhaglen yma.  

Diolch i'r Gweinidog, a diolch i'r Aelodau, gan fod hynny'n dod â'n trafodion ni am y dydd i ben.

Thank you, Minister, and thank you to Members, and that brings today's proceedings to a close. 

Daeth y cyfarfod i ben am 18:44.

The meeting ended at 18:44.