Y Cyfarfod Llawn
Plenary
01/10/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Lesley Griffiths.
Good afternoon and welcome, all, to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning. The first question is from Lesley Griffiths.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar y prosiect piblinell hydrogen rhwng Wrecsam a Glannau Dyfrdwy? OQ63158
1. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Wrexham-Deeside hydrogen pipeline project? OQ63158
The HyLine Gogledd project has the potential to provide businesses with the clean energy solutions they need, delivering on our commitment to jobs and growth. We will continue to work with the developers and industry through the north-east Wales industrial decarbonisation cluster as the project completes its feasibility phases.
Mae gan brosiect HyLine Gogledd y potensial i ddarparu'r atebion ynni glân sydd eu hangen ar fusnesau, gan gyflawni ein hymrwymiad i swyddi a thwf. Byddwn yn parhau i weithio gyda'r datblygwyr a'r diwydiant drwy glwstwr datgarboneiddio diwydiannol gogledd-ddwyrain Cymru wrth i'r prosiect gwblhau ei gyfnodau dichonoldeb.
That's really good to hear. The plan to have a pipeline supplying hydrogen across the whole of north-east Wales has been talked about for several years. I've met with many businesses based on the Wrexham industrial estate who are concerned about the current energy infrastructure right across this estate—one of the largest industrial estates in western Europe. So, they very much welcomed Wales and West Utilities' recent announcement. Could you clarify what discussions you've had with Wales and West Utilities, and also with the Manchester and Liverpool metro mayors, who I know are interested in the north-west of England linking in to this hydrogen pipeline?
Mae'n dda iawn clywed hynny. Mae'r cynllun i gael piblinell sy'n cyflenwi hydrogen ar draws gogledd-ddwyrain Cymru wedi bod yn destun trafod ers sawl blwyddyn. Rwyf wedi cyfarfod â llawer o fusnesau o ystad ddiwydiannol Wrecsam sy'n pryderu am y seilwaith ynni presennol ar yr ystad hon—un o'r ystadau diwydiannol mwyaf yng ngorllewin Ewrop. Felly, fe wnaethant groesawu cyhoeddiad diweddar Wales and West Utilities yn fawr iawn. A allwch chi egluro pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda Wales and West Utilities, a hefyd gyda meiri metro Manceinion a Lerpwl, gan y gwn fod ganddynt hwy ddiddordeb mewn cysylltu gogledd-orllewin Lloegr â'r biblinell hydrogen hon?
I'm very grateful for the question and the opportunity, really, to highlight how important this project is for Wales. It could create up to 6,000 local jobs, helping to create a cross-border clean energy corridor, which we want to see both sides of that border, complementing the cross-border HyNet cluster in north Wales and north-west England. An assessment of the benefits through the current phase has identified that HyLine Gogledd could save up to 27 million tonnes of cumulative carbon dioxide emissions by 2058, generating £17 billion of economic value and unlocking social value of up to £3.3 billion. When I first read that, I had to read it twice, because those figures are really incredible. So, it's really important that we continue that cross-border working to bring this project to life. My understanding is that, subject to approval for UK Government funding in 2026, Wales and West Utilities aim to commence the next phase of the project's development, consisting of the front-end engineering design work alongside planning preparation.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn a'r cyfle, mewn gwirionedd, i dynnu sylw at ba mor bwysig yw'r prosiect hwn i Gymru. Gallai greu hyd at 6,000 o swyddi lleol, gan helpu i greu coridor ynni glân trawsffiniol, yr ydym eisiau ei weld ar ddwy ochr y ffin honno, gan gefnogi clwstwr trawsffiniol HyNet yng ngogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr. Mae asesiad o'r manteision drwy'r cyfnod presennol wedi nodi y gallai HyLine Gogledd arbed hyd at 27 miliwn o dunelli o allyriadau carbon deuocsid cronnol erbyn 2058, gan gynhyrchu £17 biliwn o werth economaidd a datgloi gwerth cymdeithasol o hyd at £3.3 biliwn. Pan ddarllenais hynny gyntaf, roedd yn rhaid i mi ei ddarllen ddwywaith, gan fod y ffigurau hynny'n wirioneddol anhygoel. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau â'r gwaith trawsffiniol hwnnw er mwyn gwireddu'r prosiect hwn. Yn amodol ar gymeradwyaeth ar gyfer cyllid Llywodraeth y DU yn 2026, fy nealltwriaeth i yw bod Wales and West Utilities yn anelu at ddechrau cyfnod nesaf datblygiad y prosiect, sy'n cynnwys y gwaith cynllunio peirianneg pen blaen ochr yn ochr â pharatoi cynlluniau.
I'm grateful to Lesley Griffiths for raising this important issue, because a sector like this, or an opportunity like this, is not just a huge opportunity for Wrexham and Deeside, but of course has an impact across north Wales. As you've said, Cabinet Secretary, it's not just about that clean energy, which is really important, it's about the jobs, investment and making sure our part of the world is part of the future of industry and energy. This is a significant project, as you're aware, but I'm sure also, Cabinet Secretary, you're aware of other businesses in Wales that are also looking at the opportunities around hydrogen. I had the privilege just on Friday of meeting with Syngas, who are a business in Deeside in north Wales. They've pioneered a waste-to-hydrogen process, which ticks many boxes in terms of green outcomes, but also looks to the future as to what hydrogen can provide. So, as well as these big areas of investment and these big opportunities that have been highlighted already this afternoon, I'm wondering how the Welsh Government is looking to work with some of those smaller businesses who are innovators in this area, and how the Welsh Government can support them in their projects in the future as well.
Rwy'n ddiolchgar i Lesley Griffiths am godi'r mater pwysig hwn, gan fod sector fel hwn, neu gyfle fel hwn, nid yn unig yn gyfle enfawr i Wrecsam a Glannau Dyfrdwy, ond wrth gwrs, mae ganddo effaith ar draws y gogledd. Fel rydych chi wedi'i ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n ymwneud â mwy nag ynni glân, sy'n wirioneddol bwysig, mae a wnelo â swyddi, buddsoddiad a sicrhau bod ein rhan ni o'r byd yn rhan o ddyfodol diwydiant ac ynni. Mae hwn yn brosiect sylweddol, fel y gwyddoch, ond rwyf hefyd yn siŵr, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod yn ymwybodol o fusnesau eraill yng Nghymru sydd hefyd yn edrych ar y cyfleoedd sy'n gysylltiedig â hydrogen. Cefais y fraint ddydd Gwener o gyfarfod â Syngas, busnes yng Nglannau Dyfrdwy yn y gogledd. Maent wedi arloesi proses ar gyfer troi gwastraff yn hydrogen, sy'n ticio llawer o flychau o ran canlyniadau gwyrdd, ond sydd hefyd yn edrych tua'r dyfodol o ran yr hyn y gall hydrogen ei ddarparu. Felly, yn ogystal â'r meysydd buddsoddi mawr hyn a'r cyfleoedd mawr hyn sydd eisoes wedi'u nodi y prynhawn yma, tybed sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweithio gyda rhai o'r busnesau llai hynny sy'n arloeswyr yn y maes hwn, a sut y gall Llywodraeth Cymru eu cefnogi yn eu prosiectau yn y dyfodol hefyd.
Clearly, Wales is really rich in renewable energy resources, and that does then provide us with tremendous opportunities for low-carbon hydrogen production and, particularly, to be leaders in innovation in this space. This is why we've been really keen to publish a Welsh Government policy on hydrogen. So, we'll be doing so later this year, following the consultation that took place. It did generate some substantial interest from various industrial sectors, and right through the supply chain. So, it's the intention to publish that shortly. It will make clear the importance of hydrogen for Welsh energy production and industry, and encourage investment in innovative projects that support sustainable decarbonisation.
Yn amlwg, mae Cymru'n gyfoethog iawn o ran adnoddau ynni adnewyddadwy, ac mae hynny wedyn yn rhoi cyfleoedd aruthrol i ni ar gyfer cynhyrchu hydrogen carbon isel, ac yn enwedig, i fod yn arweinwyr mewn arloesedd yn y maes hwn. Dyma pam ein bod wedi bod yn awyddus iawn i gyhoeddi polisi Llywodraeth Cymru ar hydrogen. Felly, byddwn yn gwneud hynny yn nes ymlaen eleni, yn dilyn yr ymgynghoriad a gynhaliwyd. Fe greodd ddiddordeb sylweddol gan wahanol sectorau diwydiannol, ac ym mhob rhan o'r gadwyn gyflenwi. Felly, y bwriad yw cyhoeddi hynny cyn bo hir. Bydd yn egluro pwysigrwydd hydrogen ar gyfer cynhyrchiant ynni a diwydiant Cymru ac yn annog buddsoddiad mewn prosiectau arloesol sy'n cefnogi datgarboneiddio cynaliadwy.
Blue hydrogen is an expensive distraction and is looking for continued fossil fuel guarantees even with carbon capture. It's failed in 10 out of 13 global projects and it is dirtier than actually burning natural gas. The new HyNet carbon dioxide pipeline part of this project crosses 26 watercourses, including the River Dee. It runs through communities, including a play area, agricultural land, it impacts the water vole, the Deeside newt special area of conservation, otters, badger sets, ancient hedgerows and grasslands. Mitigation has been poor, detailed ecological studies have not been completed, yet building work is starting next year. In Wales, we have the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and we are a member of the Beyond Oil & Gas Alliance. So, how will the Welsh Government ensure that due diligence is carried out for our communities and the natural environment for this scheme?
Mae hydrogen glas yn ymyrraeth ddrud, ac mae'n galw am sicrwydd o danwydd ffosil parhaus hyd yn oed gyda dal carbon. Mae wedi methu mewn 10 allan o 13 prosiect ledled y byd ac mae'n fwy budr na llosgi nwy naturiol. Mae piblinell carbon deuocsid newydd HyNet, sy'n rhan o'r prosiect hwn, yn croesi 26 o gyrsiau dŵr, gan gynnwys afon Dyfrdwy. Mae'n mynd drwy gymunedau, gan gynnwys man chwarae, tir amaethyddol, mae'n cael effaith ar lygod y dŵr, ardal gadwraeth arbennig madfallod dŵr Glannau Dyfrdwy, dyfrgwn, brochfeydd moch daear, perthi hynafol a glaswelltiroedd. Mae'r gwaith lliniaru wedi bod yn wael, nid oes astudiaethau ecolegol manwl wedi'u cwblhau, ond eto, bydd y gwaith adeiladu'n dechrau y flwyddyn nesaf. Yng Nghymru, mae gennym Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ac rydym yn aelod o'r Gynghrair Tu Hwnt i Olew a Nwy. Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y gwneir gwaith diwydrwydd dyladwy ar ran ein cymunedau a'r amgylchedd naturiol ar gyfer y cynllun hwn?
Well, Carolyn Thomas just reminds us, really, how important the regulatory framework is in this and all similar instances. We do know, though, that international studies undertaken by organisations, including the Climate Change Committee, the Intergovernmental Panel on Climate Change and the International Energy Agency have all concluded that hydrogen is likely to be part of that pathway towards net zero. But we are committed to doing so in a responsible way. So, any proposal for hydrogen will require planning permission, environmental permits and technical and economic licences for transport and storage activities, and each of those will have demanding technical and economic requirements that have to be fulfilled before any consent is granted. Each regulatory regime requires the developer to provide detailed information and evidence on processes, impacts, monitoring and mitigation before any activities can take place.
Wel, mae Carolyn Thomas yn ein hatgoffa, mewn gwirionedd, o ba mor bwysig yw'r fframwaith rheoleiddio yn yr achos hwn a phob achos tebyg. Gwyddom, serch hynny, fod astudiaethau rhyngwladol a gynhaliwyd gan sefydliadau, gan gynnwys y Pwyllgor Newid Hinsawdd, y Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd a'r Asiantaeth Ynni Ryngwladol oll wedi dod i'r casgliad fod hydrogen yn debygol o fod yn rhan o'r llwybr tuag at sero net. Ond rydym wedi ymrwymo i wneud hynny mewn ffordd gyfrifol. Felly, bydd angen caniatâd cynllunio, trwyddedau amgylcheddol a thrwyddedau technegol ac economaidd ar gyfer gweithgareddau cludo a storio ar gyfer unrhyw gynnig hydrogen, a bydd gan bob un o'r rheini ofynion technegol ac economaidd heriol y mae'n rhaid eu cyflawni cyn rhoi unrhyw ganiatâd. Mae pob trefn reoleiddio yn ei gwneud yn ofynnol i'r datblygwr ddarparu gwybodaeth a thystiolaeth fanwl ar brosesau, effeithiau, monitro a lliniaru cyn y gall unrhyw weithgareddau fynd rhagddynt.
Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol. Cwestiwn 2, Peredur Owen Griffiths.
The next question is to be answered by the Minister for Culture, Skills and Social Partnership. Question 2, Peredur Owen Griffiths.
2. Beth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i dyfu'r sector cydweithredol yng Nghymru? OQ63175
2. What is the Government doing to grow the co-operative sector in Wales? OQ63175
Diolch. The Welsh Government supports co-operative growth through Social Business Wales, offering specialist advice and funding to help start and scale up co-operative and employee-owned businesses. It backs community ownership, promotes co-operative models in social care and housing and invests in digital inclusion and net-zero initiatives.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi twf cydweithredol drwy Busnes Cymdeithasol Cymru, gan gynnig cyngor a chyllid arbenigol i helpu i sefydlu a thyfu busnesau cydweithredol a busnesau sy'n eiddo i weithwyr. Mae'n cefnogi perchnogaeth gymunedol, yn hyrwyddo modelau cydweithredol mewn gofal cymdeithasol a thai ac yn buddsoddi mewn cynhwysiant digidol a mentrau sero net.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that answer.
As my colleague Luke Fletcher said in his economic paper from earlier this year:
'Wales is the historic home of the co-operative movement, and it’s time that we fully embraced and learned from that radical history to drive a new era of inclusive, sustainable development.'
Despite our proud history, communities in Wales are the least empowered in the UK to protect land and assets, according to a landmark report produced by the Institute of Welsh Affairs. One of those reasons is the failure of successive Governments in Wales to implement community right-to-buy legislation that was introduced by the Tories in England, as well as the SNP, who developed stronger rights for communities in Scotland. If such legislation was to be, as Luke suggests, underpinned by a new financial package to support the growth of community ownership, we could usher in a new age of co-operatives in Welsh businesses, which would deliver real benefits for our economy and our communities. Minister, why hasn't Labour acted to give our communities the rights and, indeed, the potential that communities in other nations in these islands already enjoy?
Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Luke Fletcher yn ei bapur economaidd yn gynharach eleni:
'Cymru yw cartref hanesyddol y mudiad cydweithredol, ac mae’n hen bryd i ni dderbyn a dysgu o’r hanes radical hwnnw i sbarduno oes newydd o ddatblygu cynhwysol a chynaliadwy.'
Er ein hanes balch, cymunedau Cymru yw'r lleiaf grymus yn y DU i allu diogelu tir ac asedau, yn ôl adroddiad nodedig a gynhyrchwyd gan y Sefydliad Materion Cymreig. Un o'r rhesymau hynny yw methiant Llywodraethau olynol yng Nghymru i weithredu'r ddeddfwriaeth hawl y gymuned i brynu a gyflwynwyd gan y Torïaid yn Lloegr, yn ogystal â'r SNP, a ddatblygodd hawliau cryfach i gymunedau yn yr Alban. Fel y mae Luke yn ei awgrymu, pe bai deddfwriaeth o'r fath yn cael ei hategu gan becyn ariannol newydd i gefnogi twf perchnogaeth gymunedol, gallem weld oes newydd o gwmnïau cydweithredol ym musnesau Cymru, a fyddai'n darparu manteision gwirioneddol i'n heconomi a'n cymunedau. Weinidog, pam nad yw Llafur wedi gweithredu i roi'r hawliau, ac yn wir, y potensial i'n cymunedau y mae cymunedau yng ngwledydd eraill yr ynysoedd hyn eisoes yn eu mwynhau?
Well, diolch, Peredur Owen Griffiths, for that question. In Luke Fletcher's paper, it was one of the things I did agree with, where he's absolutely right to say that Wales has a proud history. We have, Presiding Officer, been consistently at the forefront of co-operative innovation. There are historic examples, aren't there, particularly of the workers at Tower Colliery. I hear the Member's points on legislation. I'm not going to go into details of legislation—that's not my responsibility, although Tom Giffard might want to try and tempt me to do that. He pointed to why we don't give communities the power. Well, I can provide positive examples where we have given communities the power. Presiding Officer, there's one in your own constituency of employee-owned businesses. There's a number of employee-owned businesses and co-operative models across Wales. There's a recent example in the housing Minister's constituency of Newport, where the Corn Exchange worked alongside Le Pub to develop a co-operative model and music venue. So, that was direct support from the Welsh Government, with Social Business Wales, where we have empowered communities to take action as they want to. There is further dedicated support for the co-operative sector through Social Business Wales, through the Development Bank of Wales and through Social Investment Cymru. I'd encourage Peredur Owen Griffiths to talk to his community about those opportunities there and encourage those organisations to have a look and grow the co-operative sector, as we want to do in Wales.
Wel, diolch am eich cwestiwn, Peredur Owen Griffiths. Ym mhapur Luke Fletcher, roedd yn un o'r pethau yr oeddwn yn cytuno â hwy, lle dywed, yn gywir ddigon, fod gan Gymru hanes balch. Rydym wedi bod ar flaen y gad yn gyson o ran arloesi cydweithredol, Lywydd. Mae yna enghreifftiau hanesyddol, onid oes, yn enwedig y gweithwyr ym Mhwll Glo'r Tower. Rwy'n clywed pwyntiau'r Aelod ar ddeddfwriaeth. Nid wyf am drafod manylion deddfwriaeth—nid fy nghyfrifoldeb i yw hynny, er y gallai Tom Giffard fod am fy nhemtio i wneud hynny. Gofynnodd pam nad ydym yn rhoi grym i gymunedau. Wel, gallaf ddarparu enghreifftiau cadarnhaol lle rydym wedi rhoi grym i gymunedau. Lywydd, mae un enghraifft yn eich etholaeth chi o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr. Mae nifer o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr a modelau cydweithredol ledled Cymru. Mae enghraifft ddiweddar yng Nghasnewydd, etholaeth y Gweinidog tai, lle mae'r Corn Exchange wedi gweithio ochr yn ochr â Le Pub i ddatblygu model cydweithredol a lleoliad cerddoriaeth. Felly, dyna gymorth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, gyda Busnes Cymdeithasol Cymru, lle rydym wedi grymuso cymunedau i gymryd y camau y maent am eu cymryd. Mae cymorth pellach pwrpasol i'r sector cydweithredol ar gael drwy Busnes Cymdeithasol Cymru, drwy Fanc Datblygu Cymru a thrwy Buddsoddiad Cymdeithasol Cymru. Rwy'n annog Peredur Owen Griffiths i siarad â'i gymuned am y cyfleoedd hynny yno ac i annog y sefydliadau hynny i edrych ar y sector cydweithredol a'i dyfu, fel rydym eisiau ei wneud yng Nghymru.
Cabinet Secretary, of course, you're right to highlight that employee-owned businesses are an important part of the co-operative movement, and they do help keep businesses rooted in their communities, providing quality long-term jobs. Employees who are co-owners also tend to have greater job satisfaction and improve well-being in that workplace. Can you please provide an update on the programme for government commitment to double the number of employee-owned businesses in Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, wrth gwrs, rydych chi'n iawn i dynnu sylw at y ffaith bod busnesau sy'n eiddo i weithwyr yn rhan bwysig o'r mudiad cydweithredol, ac maent yn helpu i gadw busnesau wedi'u gwreiddio yn eu cymunedau, gan ddarparu swyddi hirdymor o safon. Mae gweithwyr sy'n gyd-berchnogion hefyd yn tueddu i fwynhau lefelau uwch o foddlonrwydd swydd ac i wella llesiant yn y gweithle hwnnw. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i weithwyr yng Nghymru?
Can I thank Joyce Watson for just highlighting the importance of employee ownership and employee-owned businesses in Wales? Indeed, the example in your own constituency, Llywydd, of Aber Instruments, is a fine example, and the Member represents the region, as does the First Minister.
I’m very proud of the programme for government commitment and the commitment that we made at the start of this Government term to double the number of employee-owned businesses. I can provide assurance to the Member that we’ve not only met that commitment some time ago now, but gone beyond that commitment, and we’re making further progress on employee ownership.
The Member points to some of the benefits of quality, well-paid jobs and job security in the long term. Those are just some of the benefits, Presiding Officer, on offer to workers who are employed in employee-ownership models. That’s exactly the type of support that this Welsh Labour Government wants to go on demonstrating here—that we support working people, we support them through initiatives like employee ownership. We’re in the process of the single biggest upgrade to workers' rights in a generation, unlike other parties, unlike Reform, unlike the Conservatives, who actively seek to undermine working people and their rights.
A gaf i ddiolch i Joyce Watson am dynnu sylw at bwysigrwydd perchnogaeth gan weithwyr a busnesau sy'n eiddo i weithwyr yng Nghymru? Yn wir, mae'r enghraifft yn eich etholaeth chi, Lywydd, Aber Instruments, yn enghraifft wych, ac mae'r Aelod yn cynrychioli'r rhanbarth, fel y mae'r Prif Weinidog.
Rwy'n falch iawn o ymrwymiad y rhaglen lywodraethu a'r ymrwymiad a wnaethom ar ddechrau tymor y Llywodraeth hon i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i weithwyr. Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod nid yn unig ein bod wedi cyflawni'r ymrwymiad hwnnw beth amser yn ôl bellach, ond ein bod wedi mynd y tu hwnt i'r ymrwymiad hwnnw, ac rydym yn gwneud cynnydd pellach ar berchnogaeth gan weithwyr.
Mae'r Aelod yn tynnu sylw at rai o fanteision swyddi o ansawdd da â chyflogau da a diogelwch swyddi yn y tymor hir. Dyna rai o'r manteision, Lywydd, sydd ar gael i weithwyr sy'n cael eu cyflogi mewn modelau perchnogaeth gan weithwyr. Dyna'r union fath o gefnogaeth y mae Llywodraeth Lafur Cymru eisiau parhau i'w dangos yma—ein bod yn cefnogi pobl sy'n gweithio, ein bod yn eu cefnogi drwy fentrau fel perchnogaeth gan weithwyr. Rydym yn y broses o wneud y gwelliant mwyaf mewn cenhedlaeth i hawliau gweithwyr, yn wahanol i bleidiau eraill, yn wahanol i Reform, yn wahanol i'r Ceidwadwyr, sy'n ceisio tanseilio pobl sy'n gweithio a'u hawliau.
There was so much of what the Minister said there that I agreed with, but one of the sectors that has seen the co-operative movement the most—that many don’t fully appreciate—is within the agricultural sector. In Wales, we’ve got Clynderwen and Cardiganshire Farmers—the CCF—also known locally as the 'co-op', where farmers can purchase feed and all sorts of equipment for their farm. And it’s a very successful co-operative. So, in terms of the agricultural sector, what work are you doing with the Cabinet Secretary for rural affairs to understand the value of the co-operative sector to agriculture and the impact that the sustainable farming scheme may have on that, given the advertised job losses from the economic impact assessment that was published yesterday?
Roeddwn yn cytuno â chymaint o'r hyn a ddywedodd y Gweinidog, ond un o'r sectorau sydd wedi gweld effaith fwyaf y mudiad cydweithredol—nad oes llawer yn ei werthfawrogi'n llawn—yw'r sector amaethyddol. Yng Nghymru, mae gennym Ffermwyr Clunderwen a Sir Aberteifi—y CCF—a elwir hefyd yn lleol yn 'co-op', lle gall ffermwyr brynu porthiant a phob math o offer ar gyfer eu fferm. Ac mae'n gwmni cydweithredol llwyddiannus iawn. Felly, o ran y sector amaethyddol, pa waith rydych chi'n ei wneud gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig i ddeall gwerth y sector cydweithredol i amaethyddiaeth a'r effaith y gallai'r cynllun ffermio cynaliadwy ei chael ar hynny, o ystyried y swyddi a fyddai'n cael eu colli yn ôl yr asesiad effaith economaidd a gyhoeddwyd ddoe?
Diolch, Sam. And I’m pleased that you were able to support some of what I said there; I wouldn’t expect you to support all of it all of the time. When it comes to agriculture and the co-operative sector, the co-operative sector as a whole plays an important part right across the board. We mentioned some of the organisations and the sectors that have been involved today, and the agriculture sector is one of them, and I’m very pleased that you’ve been able to bring that to our attention with the example that you’ve given.
Look, I want the co-operative sector to grow, and that includes the agriculture sector. I’d happily take forward a conversation with the Cabinet Secretary to see how we can further promote the work that we’re already doing to support them through Social Business Wales, through the Development Bank of Wales and Business Wales. I’ll happily have a conversation with the Cabinet Secretary, and perhaps he can feed into the networks that he has to promote the growth of the co-operative sector and all of what that brings to agriculture and the Welsh economy.
Diolch, Sam. Ac rwy'n falch eich bod wedi gallu cefnogi rhywfaint o'r hyn a ddywedais; ni fuaswn yn disgwyl ichi gefnogi'r cyfan drwy'r amser. O ran amaethyddiaeth a'r sector cydweithredol, mae'r sector cydweithredol cyfan yn chwarae rhan bwysig yn gyffredinol. Fe wnaethom sôn am rai o'r sefydliadau a'r sectorau o dan sylw heddiw, ac mae'r sector amaethyddol yn un ohonynt, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi gallu tynnu ein sylw at hynny gyda'r enghraifft a roesoch.
Edrychwch, rwyf eisiau i'r sector cydweithredol dyfu, ac mae hynny'n cynnwys y sector amaethyddol. Rwy'n fwy na pharod i drafod gydag Ysgrifennydd y Cabinet i weld sut y gallwn hyrwyddo ymhellach y gwaith yr ydym eisoes yn ei wneud i'w cefnogi drwy Busnes Cymdeithasol Cymru, drwy Fanc Datblygu Cymru a Busnes Cymru. Rwy'n fwy na pharod i gael sgwrs gydag Ysgrifennydd y Cabinet, ac efallai y gall ddefnyddio'r rhwydweithiau sydd ganddo i hyrwyddo twf y sector cydweithredol a'r holl bethau y mae hynny'n eu cynnig i amaethyddiaeth ac economi Cymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Samuel Kurtz.
Questions not from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, both the Welsh and UK economies are stuck in a period of what can only be defined as 'sluggish'. As we approach the autumn budget, households and businesses in Wales face deepening uncertainty, with the Chancellor poised to raise taxes again. Inflation stands at 3.8 per cent, well above the 2 per cent target, eroding savings and stifling confidence. Indeed, as was famously once said,
'Inflation is the parent of unemployment. It is the unseen robber of those who have saved'.
Given these pressures, what specific measures are you pressing the Chancellor to include in the budget to support Wales?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae economïau Cymru a'r DU mewn cyfnod na ellir ond ei ddiffinio fel 'marwaidd'. Wrth inni agosáu at gyllideb yr hydref, mae aelwydydd a busnesau yng Nghymru yn wynebu ansicrwydd cynyddol, gyda'r Canghellor yn barod i godi trethi unwaith eto. Mae chwyddiant yn 3.8 y cant, ymhell uwchlaw'r targed o 2 y cant, sy'n erydu cynilion a mygu hyder. Yn wir, fel y dywedwyd unwaith,
'Chwyddiant yw rhiant diweithdra. Mae'n lleidr anweledig sy'n dwyn oddi ar y rhai sydd wedi cynilo.'
O ystyried y pwysau hwn, pa fesurau penodol rydych chi'n galw ar y Canghellor i'w cynnwys yn y gyllideb i gefnogi Cymru?
I’m very grateful for that question. Clearly, I’m not going to speculate as to what the Chancellor might say in the budget, but I think that the Welsh Government has been very clear for a long time on its priorities and the things that they would wish the UK Government to be delivering for Wales. Clearly, the finance secretary has had extensive discussions with counterparts in Westminster about fiscal flexibilities. These arguments are well known to all colleagues now, I think, in the Senedd, in terms of our borrowing powers, in terms of those year-end flexibilities, and in terms of uprating the reserve and our other fiscal flexibilities in line with inflation, to recognise the changes since they were first set back in 2016. So, those are clearly priorities.
Beyond that, of course, the Welsh Government has been promoting Wylfa as a particularly important site for new nuclear in Wales, and we continue to make those arguments to the UK Government. Alongside that, of course, we're keen to see continued investment in our public services. Our last budget had significant additional funding that the Welsh Government was able to deploy against our priorities of health and local government and other public services, and clearly we're keen to ensure that we're still able to invest in those services, because we're clearly seeing the benefits. Colleagues will have seen the improvements to waiting times in health, for example. That didn't happen by accident; that happened because the UK Government decided to provide additional funding, which we put towards that priority within health.
Rwy'n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn. Yn amlwg, nid wyf am geisio dyfalu beth y gallai'r Canghellor ei ddweud yn y gyllideb, ond credaf fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn glir iawn ers amser maith ynghylch ei blaenoriaethau a'r pethau y byddent yn dymuno i Lywodraeth y DU eu cyflawni ar gyfer Cymru. Yn amlwg, mae'r ysgrifennydd cyllid wedi cael trafodaethau helaeth gyda'i swyddogion cyfatebol yn San Steffan ynghylch hyblygrwydd cyllidol. Credaf fod y dadleuon hyn yn dra hysbys i bob cyd-Aelod yn y Senedd, o ran ein pwerau benthyca, o ran hyblygrwydd diwedd blwyddyn, ac o ran uwchraddio'r gronfa wrth gefn a hyblygrwydd cyllidol arall yn unol â chwyddiant, i gydnabod y newidiadau ers iddynt gael eu gosod gyntaf yn ôl yn 2016. Felly, mae'r rheini'n amlwg yn flaenoriaethau.
Y tu hwnt i hynny wrth gwrs mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn hyrwyddo Wylfa fel safle arbennig o bwysig ar gyfer ynni niwclear newydd yng Nghymru, ac rydym yn parhau i gyflwyno'r dadleuon hynny i Lywodraeth y DU. Ochr yn ochr â hynny, rydym yn awyddus i weld buddsoddiad parhaus yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Roedd gan ein cyllideb ddiwethaf gyllid ychwanegol sylweddol y llwyddodd Llywodraeth Cymru i'w ddefnyddio yn erbyn ein blaenoriaethau iechyd a llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus eraill, ac yn amlwg, rydym yn awyddus i sicrhau ein bod yn dal i allu buddsoddi yn y gwasanaethau hynny, gan ein bod yn gweld y manteision yn glir. Bydd fy nghyd-Aelodau wedi gweld y gwelliannau i amseroedd aros iechyd, er enghraifft. Ni ddigwyddodd hynny ar ddamwain; digwyddodd hynny am fod Llywodraeth y DU wedi penderfynu darparu cyllid ychwanegol, ac fe'i rhoesom tuag at y flaenoriaeth honno yn y maes iechyd.
Cabinet Secretary, you may not wish to speculate what's in the budget, but we know what's going to come from the Labour Chancellor, because it's always the same economic mismanagement: higher taxes, higher unemployment and people and businesses worse off. Because, under Rachel Reeves, the yields on 30-year UK Government bonds has climbed to 5.73 per cent, the highest level since 1998—higher than any time under a Conservative Government. For Wales, such record borrowing costs risk squeezing public finances and curbing investment in growth and infrastructure. So, what risks do you see this creating for Welsh economic policy, and how should the Welsh Government respond to safeguard Wales's interests?
Ysgrifennydd y Cabinet, efallai nad ydych chi eisiau dyfalu beth sydd yn y gyllideb, ond gwyddom beth y byddwn yn ei gael gan Ganghellor y Blaid Lafur, oherwydd yr un gamreolaeth economaidd a gawn bob tro: trethi uwch, diweithdra uwch a phobl a busnesau yn waeth eu byd. Oherwydd o dan Rachel Reeves, mae'r arenillion ar fondiau 30 mlynedd Llywodraeth y DU wedi codi i 5.73 y cant, y lefel uchaf ers 1998—yn uwch nag unrhyw adeg o dan Lywodraeth Geidwadol. I Gymru, gallai costau benthyca mor ddigynsail o uchel wasgu cyllid cyhoeddus a chyfyngu ar fuddsoddiad mewn twf a seilwaith. Felly, pa risgiau y gwelwch chi hyn yn eu creu i bolisi economaidd Cymru, a sut y dylai Llywodraeth Cymru ymateb er mwyn diogelu buddiannau Cymru?
I will say that this UK Government has only had just over a year to clear up 14 years of mismanagement under the Tories, and it just beggars belief to hear the contribution when we consider the impact that Liz Truss and her budget had on the UK finances and on the UK economy.
So, in terms of what I would like to see the UK Government doing, clearly, it's been steadfast in terms of the commitments it's made under the industrial strategy. We're in those discussions at the moment about a defence cluster in Wales, for example, to bring in additional funding and make sure that Wales is able to benefit from the £250 million that has been allocated towards defence, and we're well placed to do that. And also, when you look at the clean energy opportunities as well—again, huge opportunities for Great British Energy to be invested in, alongside Trydan Gwyrdd Cymru, and we're having really good discussions in that space.
Clearly, there's a long way to go in terms of clearing up the mess left by the Tories, but I think that the focus that the UK Government has on its industrial strategy, which we're fully supportive of, will help to grow the economy.
Ychydig dros flwyddyn y mae Llywodraeth y DU wedi'i gael i gael trefn ar 14 mlynedd o gamreolaeth o dan y Torïaid, ac mae'n anhygoel clywed y cyfraniad pan ystyriwn yr effaith a gafodd Liz Truss a'i chyllideb ar gyllid y DU ac ar economi'r DU.
Felly, o ran yr hyn yr hoffwn weld Llywodraeth y DU yn ei wneud, yn amlwg, maent wedi bod yn gadarn o ran yr ymrwymiadau y maent wedi'u gwneud o dan y strategaeth ddiwydiannol. Rydym yn cael y trafodaethau hynny ar hyn o bryd mewn perthynas â chlwstwr amddiffyn yng Nghymru, er enghraifft, i ddod â chyllid ychwanegol i mewn a sicrhau bod Cymru yn gallu elwa o'r £250 miliwn a ddyrannwyd ar gyfer amddiffyn, ac rydym mewn sefyllfa dda i wneud hynny. A hefyd, pan edrychwch ar y cyfleoedd ynni glân—unwaith eto, cyfleoedd enfawr ar gyfer buddsoddi yn Great British Energy, ynghyd â Trydan Gwyrdd Cymru, ac rydym yn cael trafodaethau da iawn yn y maes hwnnw.
Yn amlwg, mae ffordd bell i fynd i gael trefn ar y llanast a adawyd gan y Torïaid, ond credaf y bydd y ffocws sydd gan Lywodraeth y DU ar ei strategaeth ddiwydiannol, yr ydym yn ei chefnogi'n llwyr, yn helpu i dyfu'r economi.
Clearing up a mess, Cabinet Secretary? It was a so-called £22 billion black hole when Labour came to power. Well, guess what it is now, after Rachel Reeves and only 15 months? It's a £50 billion black hole. That's what Labour does to the economy, it crashes it. Because we've seen it: the 30-year gilt at the highest since 1998; the Office for Budget Responsibility is preparing to downgrade growth and productivity forecasts; and we know that that £22 billion black hole has more than doubled to £50 billion, showing that Labour can't be trusted with the economy. That means there'll be less investment, fewer opportunities and greater pressure on households and businesses here in Wales. So, in light of this, how can the Welsh Government credibly defend Labour's record on economic management?
Cael trefn ar lanast, Ysgrifennydd y Cabinet? Roedd yn dwll du o £22 biliwn, fel y'i gelwid, pan ddaeth Llafur i rym. Wel, dyfalwch beth ydyw bellach, ar ôl Rachel Reeves a dim ond 15 mis? Mae'n dwll du o £50 biliwn. Dyna mae Llafur yn ei wneud i'r economi, maent yn ei chwalu. Oherwydd rydym wedi'i weld: y gilt 30 mlynedd ar ei lefel uchaf ers 1998; mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn paratoi i israddio rhagolygon twf a chynhyrchiant; a gwyddom fod y twll du o £22 biliwn wedi mwy na dyblu i £50 biliwn, gan ddangos na ellir ymddiried yn Llafur gyda'r economi. Golyga hynny y bydd llai o fuddsoddiad, llai o gyfleoedd a mwy o bwysau ar aelwydydd a busnesau yma yng Nghymru. Felly, yng ngoleuni hyn, sut y gall Llywodraeth Cymru amddiffyn record Llafur ar reolaeth economaidd gydag unrhyw hygrededd?
Welsh Government has been working really hard, even when we had those austere years under the Conservatives, to make sure that Wales was able to put itself on that international stage, which is what we're going to do in a very big way now in November and December, as we move towards that international summit. So, even through the years of the Conservatives, the Welsh Government, over the past four years, has seen inward investment figures increase. And that doesn't happen by accident either, that happens because of the amazing work done by our teams in our offices across the globe, which the Conservatives would scrap. So, those teams are spending every single day talking to businesses, bringing businesses and investment to Wales, and that has been happening even during those austere years.
Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n galed iawn, hyd yn oed pan gawsom y blynyddoedd cyni o dan y Ceidwadwyr, i sicrhau bod Cymru'n gallu rhoi ei hun ar y llwyfan rhyngwladol hwnnw, sef yr hyn a wnawn mewn ffordd fawr iawn nawr ym mis Tachwedd a mis Rhagfyr, wrth inni symud tuag at yr uwchgynhadledd ryngwladol. Felly, hyd yn oed drwy flynyddoedd y Ceidwadwyr, mae Llywodraeth Cymru, dros y pedair blynedd diwethaf, wedi gweld ffigurau mewnfuddsoddi'n cynyddu. Ac nid yw hynny'n digwydd ar ddamwain chwaith, mae hynny'n digwydd oherwydd y gwaith anhygoel a wneir gan ein timau yn ein swyddfeydd ledled y byd, gwaith y byddai'r Ceidwadwyr yn ei ddileu. Felly, mae'r timau hynny'n treulio bob dydd yn siarad â busnesau, yn dod â busnesau a buddsoddiad i Gymru, ac mae hynny wedi bod yn digwydd hyd yn oed yn ystod y blynyddoedd cyni.
Llefarydd Plaid Cymru nawr, Heledd Fychan, i'w hateb gan y Gweinidog diwylliant. Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson now, Heledd Fychan, to be answered by the Minister for culture. Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Minister, does the Welsh Government and do you support the devolution of broadcasting?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a yw Llywodraeth Cymru, ac a ydych chi, yn cefnogi datganoli darlledu?
Presiding Officer, there's a written statement on this matter, isn't there? I think it was only issued in May. I refer the Member to the written statement on broadcasting, which I made. And I answered the same question in committee just two weeks ago, and the Member can also refer herself to that record.
Lywydd, mae datganiad ysgrifenedig ar y mater hwn, onid oes? Credaf iddo gael ei gyhoeddi ym mis Mai. Cyfeiriaf yr Aelod at y datganiad ysgrifenedig a wneuthum ar ddarlledu. Ac atebais yr un cwestiwn yn y pwyllgor bythefnos yn ôl, a gall yr Aelod edrych ar y cofnod hwnnw hefyd.
Thank you. I'm asking the question because I'm unclear on the position of Welsh Government and yourself as Minister, which is why I have to keep asking the question. The response I've had is that you're still considering your response. Well, given that the expert panel report was published over two years ago now, and said that the devolution of broadcasting was both necessary and doable, and further warned that the current system isn't working, and that Wales needs more control over its media to protect democracy, support Welsh language content and make sure people are held accountable—. So, given those warnings, why has the Welsh Government rolled back from their previous commitment on supporting the devolution of broadcasting? And why do I have to keep on asking the same question and not get an answer?
Diolch. Rwy'n gofyn y cwestiwn am nad wyf yn glir beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru a chi fel Gweinidog, a dyna pam y mae'n rhaid imi barhau i ofyn y cwestiwn. Yr ymateb a gefais yw eich bod yn dal i ystyried eich ymateb. Wel, o ystyried bod dwy flynedd wedi bod ers cyhoeddi adroddiad y panel arbenigol, a ddywedodd fod datganoli darlledu yn angenrheidiol ac yn ymarferol, gan rybuddio hefyd nad yw'r system bresennol yn gweithio, a bod angen mwy o reolaeth ar Gymru dros ei chyfryngau i ddiogelu democratiaeth, cefnogi cynnwys Cymraeg a sicrhau bod pobl yn cael eu dwyn i gyfrif—. Felly, o ystyried y rhybuddion hynny, pam y mae Llywodraeth Cymru wedi camu'n ôl o'u hymrwymiad blaenorol i gefnogi datganoli darlledu? A pham y mae'n rhaid imi barhau i ofyn yr un cwestiwn heb gael ateb?
Presiding Officer, the answer remains the same. The Member can look at the record from the written statement published on 12 May, and that follows the expert panel on broadcasting’s report last year. The Member also knows I've committed to updating the Chamber on the work that I'm hoping to commission, to draw together the technical advice on the five pathways to the devolution of broadcasting, as identified in that expert panel report, and I look forward to doing that in the near future.
Lywydd, mae'r ateb yr un fath. Gall yr Aelod edrych ar y cofnod o'r datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ar 12 Mai, ac mae hwnnw'n dilyn adroddiad y panel arbenigol ar ddarlledu y llynedd. Mae'r Aelod hefyd yn gwybod fy mod wedi ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y gwaith rwy'n gobeithio ei gomisiynu, i dynnu cyngor technegol at ei gilydd ar y pum llwybr at ddatganoli darlledu, fel y'u nodwyd yn adroddiad y panel arbenigol hwnnw, ac edrychaf ymlaen at wneud hynny yn y dyfodol agos.
Thank you, Minister. I'm still very unclear on what will have happened in the two years since the publication of that expert panel report. Will anything have changed by the next election? And will you, by then, have finally made your mind up on whether you support the devolution of broadcasting or not? Because, for the record, I'm clear—I support the devolution of broadcasting. We would take measures to ensure that it was devolved, do everything in our power. Will you?
Diolch, Weinidog. Rwy'n dal yn aneglur iawn ynghylch beth sydd wedi digwydd yn y ddwy flynedd ers cyhoeddi adroddiad y panel arbenigol hwnnw. A fydd unrhyw beth wedi newid erbyn yr etholiad nesaf? Ac a fyddwch chi, erbyn hynny, wedi penderfynu o'r diwedd pa un a ydych chi'n cefnogi datganoli darlledu ai peidio? Oherwydd, ar gyfer y cofnod, rwy'n glir—rwy'n cefnogi datganoli darlledu. Byddem yn cymryd camau i sicrhau ei fod wedi'i ddatganoli, yn gwneud popeth yn ein gallu. A fyddwch chi?
Well, look, Presiding Officer, I’m very clear that the current position of broadcasting is not adequate for Wales. And as I've said in the written statement, in committee just two weeks ago, and three times already today, I'll provide the Senedd with an update on the work that I'm hoping to commission on the five pathways to devolution, as identified in that expert panel report. I think that's important work that needs to be taken forward, and it's important work that I'll update the Senedd on in that time.
Wel, edrychwch, Lywydd, rwy'n glir iawn nad yw sefyllfa bresennol darlledu yn ddigonol i Gymru. Ac fel y dywedais yn y datganiad ysgrifenedig, yn y pwyllgor bythefnos yn ôl, a theirgwaith yn barod heddiw, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y gwaith rwy'n gobeithio ei gomisiynu ar y pum llwybr tuag at ddatganoli darlledu, fel y'u nodwyd yn adroddiad y panel arbenigol hwnnw. Credaf fod hwnnw'n waith pwysig y mae angen bwrw ymlaen ag ef, ac mae'n waith pwysig y byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd amdano yn yr amser hwnnw.
3. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar fewnfuddsoddiad i Gymru? OQ63155
3. Will the Cabinet Secretary provide an update on inward investment into Wales? OQ63155
Inward investment plays a critical role in the Welsh economy, with almost 1,500 foreign-owned companies employing nearly 175,000 people. For the fourth consecutive year, Wales has seen an increase in foreign direct investment projects.
Mae mewnfuddsoddiad yn chwarae rhan hanfodol yn economi Cymru, gyda bron i 1,500 o gwmnïau sydd â pherchnogion tramor yn cyflogi bron i 175,000 o bobl. Am y bedwaredd flwyddyn yn olynol, mae Cymru wedi gweld cynnydd mewn prosiectau buddsoddi uniongyrchol o dramor.
Diolch, Cabinet Secretary. Overseas-owned companies are hugely important to the Welsh economy, and they employ more than 174,000 people in Wales. Results published by the Department for Business and Trade in their annual report on foreign direct investment in the UK in June showed an increase of over 30 per cent in new jobs being created from foreign direct investment into Wales. That is really good news for the Welsh economy, and better news for those people who are employed in those jobs and the communities that thrive on that money being kept within. Cabinet Secretary, do you agree with me that this increase in foreign direct investment demonstrates confidence in Wales from overseas industries?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cwmnïau sydd â pherchnogion tramor yn hynod bwysig i economi Cymru, ac maent yn cyflogi mwy na 174,000 o bobl yng Nghymru. Dangosodd canlyniadau a gyhoeddwyd gan yr Adran Fusnes a Masnach yn eu hadroddiad blynyddol ar fuddsoddiad uniongyrchol o dramor yn y DU ym mis Mehefin gynnydd o dros 30 y cant mewn swyddi newydd sy'n cael eu creu o ganlyniad i fuddsoddiad uniongyrchol o dramor yng Nghymru. Mae hynny'n newyddion da iawn i economi Cymru, ac yn newyddion gwell i'r bobl a gyflogir yn y swyddi hynny a'r cymunedau sy'n ffynnu wrth i'r arian hwnnw gael ei gadw yma. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi fod y cynnydd hwn mewn buddsoddiad uniongyrchol o dramor yn dangos hyder diwydiannau tramor yng Nghymru?
I absolutely agree with that statement from Joyce Watson, and I refer, actually, to the report that has just been referenced, which is the annual report from the Department for Business and Trade. Another startling fact from that is that more than half of those investments that were brought into Wales in the last year actually were done with the support of Welsh Government or UK Government. We provide a whole range of support. It's not always financial. It does include a range of interventions, from advising companies on potential sites and premises, identifying skills and talent, assisting with market research and making introductions to banks, business networks and academia.
I've mentioned our overseas offices. They are integral in bringing those businesses here, but so too are our teams here in Business Wales and the development bank. So, I'm really proud of the work that we're doing. It really does send a message to the world, I think, that Wales is open for business. I've referenced the investment summit. We're really looking forward to that and to showcasing some of the areas where we think we have real potential for growth and to be world leaders, as we already are, for example, in compound semiconductors, but also tech, clean energy, advanced manufacturing, creative industries, life sciences, as well as taking the opportunity at that investment summit to showcase some of our capital investment prospects that we have here in Wales as well.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r datganiad hwnnw gan Joyce Watson, a nodaf yr adroddiad sydd newydd gael ei grybwyll, sef yr adroddiad blynyddol gan yr Adran Fusnes a Masnach. Ffaith syfrdanol arall o'r adroddiad hwnnw yw bod mwy na hanner y mewnfuddsoddiad i Gymru yn y flwyddyn ddiwethaf wedi'i wneud gyda chymorth Llywodraeth Cymru neu Lywodraeth y DU. Rydym yn darparu ystod eang o gymorth. Nid yw bob amser yn gymorth ariannol. Mae'n cynnwys ystod o ymyriadau, o gynghori cwmnïau ar safleoedd posib, nodi sgiliau a thalent, cynorthwyo gydag ymchwil i’r farchnad a chyflwyno pobl i fanciau, rhwydweithiau busnes a'r byd academaidd.
Rwyf wedi sôn am ein swyddfeydd tramor. Maent yn allweddol i ddod â'r busnesau hynny yma, ond felly hefyd ein timau yma yn Busnes Cymru a'r banc datblygu. Felly, rwy'n falch iawn o'r gwaith a wnawn. Credaf ei fod yn anfon neges i'r byd fod Cymru ar agor i fusnes. Rwyf wedi cyfeirio at yr uwchgynhadledd fuddsoddi. Rydym yn edrych ymlaen ati ac at arddangos rhai o'r meysydd lle credwn fod gennym botensial gwirioneddol ar gyfer twf ac i arwain y byd, fel rydym eisoes yn ei wneud gyda lled-ddargludyddion cyfansawdd er enghraifft, ond hefyd technoleg, ynni glân, gweithgynhyrchu uwch, diwydiannau creadigol, gwyddorau bywyd, yn ogystal â manteisio ar y cyfle yn yr uwchgynhadledd fuddsoddi honno i arddangos rhai o'r cyfleoedd buddsoddi cyfalaf sydd gennym yma yng Nghymru hefyd.
Well, we all know that inward investment in Wales is decreasing and, indeed, it did so from 2,500 in 2016-17 to 2,470 in 2024-25. Jobs safeguarded by inward investment also decreased from nearly 9,000 in 2016-17 to 1,652 in 2024-25. This is only the tip of the iceberg. We have the lowest employment rate in the UK, the highest economic inactivity, the largest business rates for small and medium-sized businesses, and this is all adding to the image of Wales not being business friendly. Does the Cabinet Secretary not really agree with me that fostering positive international relations and doing more to actively encourage inward investment should remain a clear priority for the Welsh Government, but it does not need such expensive offices overseas costing our taxpayers a lot of money?
Wel, fe ŵyr pob un ohonom fod mewnfuddsoddiad yng Nghymru yn lleihau, ac yn wir, fe wnaeth hynny o 2,500 yn 2016-17 i 2,470 yn 2024-25. Gostyngodd nifer y swyddi a ddiogelwyd gan fewnfuddsoddiad hefyd o bron i 9,000 yn 2016-17 i 1,652 yn 2024-25. Dim ond crib y rhewfryn yw hyn. Mae gennym y gyfradd gyflogaeth isaf yn y DU, y lefel uchaf o anweithgarwch economaidd, yr ardrethi busnes uchaf i fusnesau bach a chanolig, ac mae hyn oll yn ychwanegu at y ddelwedd o Gymru nad yw'n gyfeillgar i fusnesau. Onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y dylai meithrin cysylltiadau rhyngwladol cadarnhaol a gwneud mwy i fynd ati'n weithredol i annog mewnfuddsoddiad barhau i fod yn flaenoriaeth glir i Lywodraeth Cymru, ond nad oes arnom angen swyddfeydd tramor drud sy'n costio llawer o arian i'n trethdalwyr?
Well, I still agree with Joyce Watson rather than Janet Finch-Saunders on the issue of foreign direct investment, because we are seeing huge successes here in Wales, but also businesses that come to Wales and then they stay and they stick around and they expand. So, we recently celebrated 50 years of Panasonic here in Wales. Now, that is a business that is really, really evangelical about the support that it gets from Welsh Government, about the skilled workers it can employ here in Wales, and it's very pleased to be able to tell that story to others across the globe. And you'll see those stories right across Wales in terms of businesses that have been here for the long term. So, I'm really proud of our offer here in Wales. We are world leading in a number of sectors, and I think that the job really is for us to be positive and to promote the excellent skills that we have here, the opportunities for growth and the supportive Government that we have here in Wales, rather than talking things down.
Wel, rwy'n dal i gytuno â Joyce Watson yn hytrach na Janet Finch-Saunders ar fater buddsoddi uniongyrchol o dramor, gan ein bod yn gweld llwyddiannau enfawr yma yng Nghymru, ond hefyd busnesau sy'n dod i Gymru ac yna'n aros yma ac yn ehangu. Yn ddiweddar, fe wnaethom ddathlu 50 mlynedd o Panasonic yma yng Nghymru. Nawr, mae hwnnw'n fusnes sy'n wirioneddol argyhoeddedig ynglŷn â'r cymorth y mae'n ei gael gan Lywodraeth Cymru, am y gweithwyr medrus y gall eu cyflogi yma yng Nghymru, ac mae'n falch iawn o allu adrodd y stori honno i eraill ledled y byd. Ac fe welwch y straeon hynny ledled Cymru am fusnesau sydd wedi bod yma'n hirdymor. Felly, rwy'n falch iawn o'n cynnig yma yng Nghymru. Rydym yn arwain y byd mewn nifer o sectorau, a chredaf fod angen inni fod yn bositif a hyrwyddo'r sgiliau rhagorol sydd gennym yma, y cyfleoedd ar gyfer twf a'r Llywodraeth gefnogol sydd gennym yma yng Nghymru, yn hytrach na lladd ar bethau.
Of course, Cabinet Secretary, while we welcome any sort of improvement, unfortunately, there's been too little investment of any significance over numerous Labour Governments since the Assembly, now Senedd, began. For 26 years, Wales's economy has been held back, stifled by a lack of vision, lack of ambition and by not creating the right environment for business. With high taxes, high business rates and too much red tape, it's clear to me that we need to unblock the main artery into Wales and build that M4 relief road, we need to reverse the default 20 mph, we need to cut Welsh rates of income tax by 1p or 2p and we need to build roads, a decent transport infrastructure connecting all of Wales. Doesn't the Cabinet Secretary agree with me that we need to keep our economy going, attract big business, cut taxes and enable them to thrive?
Cabinet Secretary, our biggest competitors for inward investment are over the border in Bristol and the north-east of England, particularly. Those are contracts that we often lose out to. The question needs to be asked, Cabinet Secretary: why is Wales not winning those contracts and getting that inward investment, and what action are you taking on this? Your Government flirted with the idea of increasing income tax, but surely, don't you agree with me that we need to cut income tax if we are going to attract significant inward investment into Wales? Diolch.
Wrth gwrs, Ysgrifennydd y Cabinet, er ein bod yn croesawu unrhyw fath o welliant, yn anffodus, nid oes digon o fuddsoddiad sylweddol wedi bod o dan sawl Llywodraeth Lafur ers dyfodiad y Cynulliad, neu'r Senedd bellach. Ers 26 mlynedd, mae economi Cymru wedi cael ei dal yn ôl, ei mygu gan ddiffyg gweledigaeth, diffyg uchelgais a thrwy beidio â chreu'r amgylchedd cywir ar gyfer busnes. Gyda threthi uchel, ardrethi busnes uchel a gormod o fiwrocratiaeth, mae'n amlwg i mi fod angen inni ddadflocio'r brif wythïen i mewn i Gymru ac adeiladu ffordd liniaru'r M4, mae angen inni wrthdroi'r terfyn 20 mya diofyn, mae angen inni dorri 1g neu 2g oddi ar gyfraddau treth incwm Cymru ac mae angen inni adeiladu ffyrdd, seilwaith trafnidiaeth addas sy'n cysylltu Cymru gyfan. Onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod angen inni gynnal ein heconomi, denu busnesau mawr, torri trethi a'u galluogi i ffynnu?
Ysgrifennydd y Cabinet, y rhai sy'n cystadlu fwyaf â ni am fewnfuddsoddiad yw Bryste dros y ffin, a gogledd-ddwyrain Lloegr, yn enwedig. Dyna'r contractau yr ydym yn aml yn eu colli. Mae angen gofyn y cwestiwn, Ysgrifennydd y Cabinet: pam nad yw Cymru'n ennill y contractau hynny ac yn cael y mewnfuddsoddiad hwnnw, a pha gamau a roddir ar waith gennych ar hyn? Fe wnaeth eich Llywodraeth chwarae â'r syniad o gynyddu treth incwm, ond onid ydych chi'n cytuno â mi fod angen inni dorri treth incwm os ydym am ddenu mewnfuddsoddiad sylweddol i Gymru? Diolch.
So, Wales has actually seen the second highest increase of any nation or region in the UK in terms of foreign direct investment, as in the statistics that Joyce Watson highlighted at the start of this question. So, Wales is clearly performing in a very strong way and outperforming almost every other part of the United Kingdom, so I think that our message is really, really strong in terms of the support that we can offer businesses. We'll have the opportunity to debate in a bit more detail this afternoon the implications of tax choices that can be made here in Wales. Colleagues should be aware, though, that by reducing Welsh rates of income tax by one penny, that would reduce the funding available to the Welsh Government by £299 million, and I think that it's incumbent on colleagues, when making those proposals, to provide a balanced approach to it, so we can understand, then, where those cuts would be made to account for that £299 million. Those arguments can be made, but I think you have to engage with both sides of that argument in terms of where you would cut as well from the Welsh Government in order to allow the cut in tax.
Cymru sydd wedi gweld y cynnydd uchaf ond un ymhlith gwledydd a rhanbarthau'r DU o ran buddsoddi uniongyrchol o dramor, fel y nodwyd yn yr ystadegau a grybwyllodd Joyce Watson ar ddechrau'r cwestiwn hwn. Felly, mae Cymru'n amlwg yn perfformio mewn ffordd gref iawn ac yn perfformio'n well na bron i bob rhan arall o'r Deyrnas Unedig, felly credaf fod ein neges yn gryf iawn o ran y cymorth y gallwn ei gynnig i fusnesau. Cawn gyfle i drafod goblygiadau'r dewisiadau treth y gellir eu gwneud yma yng Nghymru mewn mwy o fanylder y prynhawn yma. Dylai fy nghyd-Aelodau fod yn ymwybodol, serch hynny, y byddai lleihau cyfraddau treth incwm Cymru o un geiniog yn golygu y byddai £299 miliwn yn llai o gyllid ar gael i Lywodraeth Cymru, a chredaf ei bod yn ddyletswydd ar fy nghyd-Aelodau, wrth wneud y cynigion hynny, i gynnig dull gweithredu cytbwys, fel y gallwn ddeall, felly, ble fyddai'r toriadau hynny'n cael eu gwneud i ddod o hyd i'r £299 miliwn hwnnw. Gellir gwneud y dadleuon hynny, ond credaf fod yn rhaid i chi roi sylw i ddwy ochr y ddadl honno o ran ble fyddech chi'n gwneud toriadau yn Llywodraeth Cymru hefyd er mwyn caniatáu'r toriad yn y dreth incwm.
4. Pa rannau o'r economi y mae Llywodraeth Cymru wedi'u nodi fel sectorau twf? OQ63143
4. Which parts of the economy has the Welsh Government identified as growth sectors? OQ63143
In Wales we have identified the four high-growth sectors of advanced manufacturing, including defence, clean energies, digital and technologies, and creative. And there are also two high-growth potential sectors, which are life sciences and financial services.
Yng Nghymru, rydym wedi nodi'r pedwar sector twf uchel, sef gweithgynhyrchu uwch, gan gynnwys amddiffyn, ynni glân, technolegau digidol, a'r diwydiannau creadigol. Ac mae dau sector twf uchel posib hefyd, sef gwyddorau bywyd a gwasanaethau ariannol.
Thank you for your answer, Cabinet Secretary. According to research, private investment in artificial AI products has rapidly increased in recent years, and is expected to continue to increase rapidly. This is probably the major growth sector in the world. As companies have moved to more hybrid and homeworking arrangements, the role of digital security has become even more vital, with a substantial growth in employment. You mentioned life sciences, but employment, including in pharmaceuticals, has rapidly increased and they are areas of substantial economic growth and they're continuing to grow. Green energy, which you also mentioned, is still seeing major growth around the world. According to the International Energy Agency, clean energy accounted for 10 per cent of gross domestic product growth globally in 2023. What support will the Welsh Government provide to support these economic sectors, and why were at least two of them not in your list?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ôl ymchwil, mae buddsoddiad preifat mewn cynhyrchion deallusrwydd artiffisial wedi cynyddu'n gyflym yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a disgwylir iddo barhau i gynyddu'n gyflym. Dyma'r sector twf mwyaf yn y byd yn ôl pob tebyg. Wrth i gwmnïau addasu i drefniadau mwy hybrid a gweithio gartref, mae rôl diogelwch digidol wedi dod yn fwy hanfodol fyth, gyda thwf sylweddol mewn cyflogaeth. Fe sonioch chi am wyddorau bywyd, ond mae cyflogaeth, gan gynnwys mewn cynhyrchion fferyllol, wedi cynyddu'n gyflym ac maent yn feysydd twf economaidd sylweddol, ac yn parhau i dyfu. Mae ynni gwyrdd, a grybwyllwyd gennych hefyd, yn dal i weld twf mawr ledled y byd. Yn ôl yr Asiantaeth Ynni Ryngwladol, ynni glân oedd 10 y cant o dwf cynnyrch domestig gros ledled y byd yn 2023. Pa gymorth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i gefnogi'r sectorau economaidd hyn, a pham nad oedd o leiaf ddau ohonynt ar eich rhestr?
I would include artificial intelligence under the headline of tech and digital, and Welsh Government is absolutely supporting that. So, the UK AI opportunities action plan has set out that they look to maximise the opportunities for Wales, with at least one AI growth zone located in Wales. So, again, that's something that we're pressing the UK Government for now in terms of clarity so that we can get moving on some of these things.
But we haven't been waiting. We've been making strategic investments in terms of the land and the property that we have here in Wales to enable that particular sector. For example, we've seen mega campuses now being built by Vantage and also by Microsoft, allowing the AI capacity here in Wales to grow. And, of course, you'll have heard the First Minister's announcement about the department for AI within the Welsh Government, but also the strategic AI advisory group, which she set up, so that we're able to access international expertise. Just at the last meeting last week, we were able to explore our AI plan for Wales, which I hope to publish in due course.
Again, the life sciences economy here in Wales is thriving. That's one of our high-growth potential sectors and strategically primed, I think, for continued growth. Interestingly, our last discussion was about inward investment, but, actually, life sciences is one of our big areas for exports as well. We had great success following the MEDICA fair in Dusseldorf just last year as well.
And then, in terms of green jobs and clean energy, again, that's one of our top sectors, which we hope to showcase at the investment summit later this year. Colleagues will be familiar with the huge opportunities that we've identified, particularly in the Celtic sea, which I know will be of particular interest to Mike Hedges's constituents.
Buaswn yn cynnwys deallusrwydd artiffisial o dan y pennawd technoleg a digidol, ac mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi hynny'n llwyr. Felly, mae cynllun gweithredu cyfleoedd deallusrwydd artiffisial y DU wedi nodi eu bod yn ceisio gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd i Gymru, gydag o leiaf un parth twf deallusrwydd artiffisial wedi'i leoli yng Nghymru. Felly, unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth rydym yn pwyso ar Lywodraeth y DU yn ei gylch ar hyn o bryd o ran eglurder er mwyn inni allu symud ymlaen ar rai o'r pethau hyn.
Ond nid ydym wedi bod yn aros yn llonydd. Rydym wedi bod yn gwneud buddsoddiadau strategol o ran y tir a'r eiddo sydd gennym yma yng Nghymru i alluogi'r sector penodol hwnnw. Er enghraifft, rydym wedi gweld campysau mawr yn cael eu hadeiladu gan Vantage a hefyd gan Microsoft, gan ganiatáu i'r capasiti deallusrwydd artiffisial yma yng Nghymru dyfu. Ac wrth gwrs, fe fyddwch wedi clywed cyhoeddiad y Prif Weinidog am yr adran deallusrwydd artiffisial o fewn Llywodraeth Cymru, ond hefyd y grŵp cynghori strategol ar ddeallusrwydd artiffisial a sefydlwyd ganddi, fel bod arbenigedd rhyngwladol yn hygyrch i ni. Yn y cyfarfod diwethaf yr wythnos diwethaf, gallasom archwilio ein cynllun deallusrwydd artiffisial ar gyfer Cymru, ac rwy'n gobeithio ei gyhoeddi maes o law.
Unwaith eto, mae'r economi gwyddorau bywyd yma yng Nghymru yn ffynnu. Dyna un o'n sectorau twf uchel posib ac mae wedi'i ragbaratoi'n strategol ar gyfer twf parhaus. Yn ddiddorol, roedd ein trafodaeth ddiwethaf yn ymwneud â mewnfuddsoddiad, ond mewn gwirionedd, mae gwyddorau bywyd yn un o'n meysydd pwysig ar gyfer allforion hefyd. Cawsom lwyddiant mawr yn dilyn ffair MEDICA yn Dusseldorf y llynedd hefyd.
Ac ar swyddi gwyrdd ac ynni glân, unwaith eto, dyna un o'n prif sectorau y gobeithiwn ei arddangos yn yr uwchgynhadledd fuddsoddi yn ddiweddarach eleni. Bydd cyd-Aelodau'n gyfarwydd â'r cyfleoedd enfawr a nodwyd gennym, yn enwedig yn y môr Celtaidd, y gwn y byddant o ddiddordeb arbennig i etholwyr Mike Hedges.
One of the sectors of the Welsh economy that certainly doesn't feel like it is a priority growth sector is our tourism economy. A number of tourism businesses in the part of the world that you and I both represent, in Gower, have contacted me since the Cabinet Secretary for finance's comments from a fortnight ago. I asked him about the 182-day rule. He described those operating in the sector as filled with 'hobbyists'. He said the market was over-saturated. Since then, my inbox has been flooded with constituents who have come forward condemning those out-of-touch and uninformed comments. They're your constituents as well as mine, so I wonder whether you would take the opportunity to condemn those comments on the record and say that this is a Welsh Government that will back the tourism sector and do what the Welsh Conservatives would do, which is scrap the tourism tax and scrap the 182-day rule.
Un o'r sectorau yn economi Cymru nad yw'n teimlo fel sector twf â blaenoriaeth yw ein heconomi dwristiaeth. Mae nifer o fusnesau twristiaeth yn y rhan o'r byd yr ydych chi a minnau'n eu cynrychioli, yng Ngŵyr, wedi cysylltu â mi ers sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid bythefnos yn ôl. Gofynnais iddo am y rheol 182 diwrnod. Disgrifiodd y sector fel un sy'n llawn o 'hobïwyr'. Dywedodd fod y farchnad yn orlawn. Ers hynny, mae fy mewnflwch yn orlawn o ohebiaeth gan etholwyr sy'n condemnio'r sylwadau di-glem ac anwybodus hynny. Maent yn etholwyr i chi yn ogystal ag i mi, felly tybed a hoffech chi fanteisio ar y cyfle i gondemnio'r sylwadau hynny a dweud bod hon yn Llywodraeth a fydd yn cefnogi'r sector twristiaeth ac yn gwneud yr hyn y byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn ei wneud, sef dileu'r dreth dwristiaeth a dileu'r rheol 182 diwrnod.
Clearly, tourism is a priority sector for the Welsh Government. We're aware that not every sector that is important to the Welsh economy is name-checked and given a special focus within the UK Government's industrial strategy, but that doesn't mean that Welsh Government is not putting significant focus on that. And I would include with that—. With tourism, I would include agriculture, I would include our food and drink industry as well, as being clear areas where we have priority and we are committed to.
So, in terms of tourism, I know the proposals around registration have actually been warmly welcomed by the tourism sector, because there are many people within the tourism sector who do and are aware of some operators who just let properties for a very small number of nights a year. I think perhaps those are the hobbyists that Mark Drakeford was referring to, certainly not people who would be writing to you and writing to me as constituents, as people who are operating tourism businesses.
I did meet with the Professional Association of Self-Caterers recently. I had a really good meeting exploring the impact of Welsh Government policies with them. I know that the finance Minister is also keen to explore that 182 days and what we can do pragmatically to address some of those things. I believe there's a consultation open at the moment, so I'd encourage colleagues to have a say on that.
But there's no doubt that tourism is a priority sector. We'll have again the opportunity to talk about the approach to the tourism levy in the debate later on this afternoon.
Yn amlwg, mae twristiaeth yn sector â blaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Rydym yn ymwybodol nad yw pob sector sy'n bwysig i economi Cymru yn cael sylw a ffocws arbennig yn strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU, ond nid yw hynny'n golygu nad yw Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio cryn dipyn ar hynny. A byddwn yn cynnwys gyda hynny—. Gyda thwristiaeth, byddwn yn cynnwys amaethyddiaeth, byddwn yn cynnwys ein diwydiant bwyd a diod hefyd, fel meysydd clir yr ydym yn eu blaenoriaethu ac wedi ymrwymo iddynt.
Felly, o ran twristiaeth, rwy'n gwybod bod y cynigion sy'n ymwneud â chofrestru wedi cael croeso cynnes gan y sector twristiaeth, am fod llawer o bobl yn y sector twristiaeth yn gwneud hynny, a bod yna rai gweithredwyr yn gosod eiddo am nifer bach iawn o nosweithiau y flwyddyn. Rwy'n credu efallai mai dyna'r hobïwyr yr oedd Mark Drakeford yn cyfeirio atynt, yn sicr nid pobl a fyddai'n ysgrifennu atoch chi ac yn ysgrifennu ataf i fel etholwyr fel pobl sy'n gweithredu busnesau twristiaeth.
Fe gyfarfûm â Chymdeithas Broffesiynol yr Hunanddarparwyr yn ddiweddar. Cefais gyfarfod da iawn yn archwilio effaith polisïau Llywodraeth Cymru gyda nhw. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog cyllid hefyd yn awyddus i archwilio'r 182 diwrnod a'r hyn y gallwn ei wneud yn bragmatig i fynd i'r afael â rhai o'r pethau hynny. Rwy'n credu bod ymgynghoriad wedi dechrau nawr, felly rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i ddweud eu barn ar hynny.
Ond nid oes unrhyw amheuaeth fod twristiaeth yn sector â blaenoriaeth. Byddwn yn cael cyfle eto i siarad am y dull o weithredu'r ardoll dwristiaeth yn y ddadl yn ddiweddarach y prynhawn yma.
5. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector ynni yng Ngogledd Cymru? OQ63149
5. How is the Welsh Government supporting the energy sector in North Wales? OQ63149
North Wales is a hub for clean energy investment, supporting jobs and growth. We continue to support the tidal stream industry at Morlais. Through Ynni Cymru, we are investing in local community energy projects, and Trydan Gwyrdd Cymru will bring significant investment to the region from their Clocaenog Dau development.
Mae Gogledd Cymru yn ganolfan ar gyfer buddsoddiad ynni glân, i gefnogi swyddi a thwf. Rydym yn parhau i gefnogi'r diwydiant ffrwd lanw ym Morlais. Drwy Ynni Cymru, rydym yn buddsoddi mewn prosiectau ynni cymunedol lleol, a bydd Trydan Gwyrdd Cymru yn dod â buddsoddiad sylweddol i'r rhanbarth o'u datblygiad Clocaenog Dau.
Diolch. In questioning the Cabinet Secretary for Transport and North Wales here in July, I referred to a recent report by Oxford Economics commissioned by the Nuclear Industry Association, which detailed the benefits delivered within the sector, with the Welsh civil nuclear sector generating £850 million in gross value added in 2024, up 20 per cent since 2021, largely driven by Hinkley Point C and Sizewell C developments in England, and 830 direct jobs in Wales, with 13,400 jobs in Wales supported by the sector. The report highlighted that if a new nuclear power station is built at Wylfa north Wales could see an economic contribution comparable to that experienced in the south-west of England, where Hinkley Point C is located and nuclear gross value added reached £4 billion in 2024, up 50 per cent since 2021.
It was then announced last month both that Rolls Royce SMR had been announced as the UK's preferred bidder for small modular reactors and that a new deal for up to 12 advanced modular reactors in Hartlepool had been agreed. In this context, what specific steps is the Welsh Government therefore taking to secure the development of a new nuclear facility at Wylfa, and how is it working with UK Government and industry stakeholders to ensure that north Wales benefits from the economic and employment opportunities that this could bring?
Diolch. Wrth holi Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yma ym mis Gorffennaf, cyfeiriais at adroddiad diweddar gan Oxford Economics a gomisiynwyd gan Gymdeithas y Diwydiant Niwclear, a oedd yn manylu ar y manteision a gyflawnwyd yn y sector, gyda sector niwclear sifil Cymru yn cynhyrchu £850 miliwn mewn gwerth ychwanegol gros yn 2024, cynnydd o 20 y cant ers 2021, wedi'i yrru i raddau helaeth gan ddatblygiadau Hinkley Point C a Sizewell C yn Lloegr, ac 830 o swyddi uniongyrchol yng Nghymru, gyda 13,400 o swyddi yng Nghymru yn cael eu cefnogi gan y sector. Pe bai gorsaf bŵer niwclear newydd yn cael ei hadeiladu yn Wylfa, nododd yr adroddiad y gallai gogledd Cymru weld cyfraniad economaidd tebyg i'r hyn a brofir yn ne-orllewin Lloegr, lle mae Hinkley Point C wedi'i leoli a lle cyrhaeddodd y gwerth ychwanegol gros o niwclear £4 biliwn yn 2024, cynnydd o 50 y cant ers 2021.
Yna cyhoeddwyd y mis diwethaf bod Rolls Royce SMR wedi cael ei gyhoeddi fel y cynigydd a ffafrir yn y DU ar gyfer adweithyddion modiwlaidd bach a bod cytundeb newydd wedi'i gytuno ar gyfer hyd at 12 adweithydd modiwlaidd datblygedig yn Hartlepool. Yn y cyd-destun hwn, pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd felly i sicrhau datblygiad cyfleuster niwclear newydd yn y Wylfa, a sut y mae'n gweithio gyda Llywodraeth y DU a rhanddeiliaid y diwydiant i sicrhau bod gogledd Cymru yn elwa o'r cyfleoedd economaidd a chyflogaeth y gallai hyn eu cynnig?
I think that we're both in agreement, certainly, about the potential for Wylfa, and Welsh Government has long supported the principle of new nuclear projects at both Trawsfynydd and Wylfa, recognising the substantial contribution that the sector has made to high-value employment opportunities in north Wales over the past 60 years. I had the opportunity to meet the chair of Great British Energy—Nuclear in the last couple of weeks, again to set out the Welsh Government's support for Wylfa, and, clearly, I've had the opportunity as well to speak directly to the Secretary of State with responsibility for energy, Ed Miliband, expressing the Welsh Government's support for Wylfa as a potential site as well. And we continue to make those arguments and make them very strongly, and I'm very grateful to any colleague who feels able to support that.
Rwy'n credu bod y ddau ohonom yn cytuno, yn sicr, ynglŷn â'r potensial i Wylfa, ac mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi'r egwyddor o brosiectau niwclear newydd yn Nhrawsfynydd a'r Wylfa ers amser maith, gan gydnabod y cyfraniad sylweddol y mae'r sector wedi'i wneud i gyfleoedd cyflogaeth gwerth uchel yng ngogledd Cymru dros y 60 mlynedd diwethaf. Cefais gyfle i gyfarfod â chadeirydd Great British Energy—Nuclear yn ystod yr wythnosau diwethaf, unwaith eto i nodi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i Wylfa, ac yn amlwg, cefais gyfle hefyd i siarad yn uniongyrchol â'r Ysgrifennydd Gwladol sy'n gyfrifol am ynni, Ed Miliband, gan fynegi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i Wylfa fel safle posib. Ac rydym yn parhau i wneud y dadleuon hynny a'u gwneud yn gryf iawn, ac rwy'n ddiolchgar iawn i unrhyw gyd-Aelod sy'n teimlo y gallant gefnogi hynny.
6. Pa asesiad y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o effaith rheoliadau nitrad a ffosffad ar y broses gynllunio yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ63154
6. What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact of nitrate and phosphate regulations on the planning process in Mid and West Wales? OQ63154
The recent release of condition assessments by Natural Resources Wales for marine special areas of conservation has led to planning authorities in west Wales pausing consideration of some planning applications. Meanwhile, high phosphorus levels in river special areas of conservation mean that many development proposals need to adopt nutrient mitigation measures.
Mae rhyddhau asesiadau o gyflwr yn ddiweddar gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer ardaloedd cadwraeth arbennig morol wedi arwain at awdurdodau cynllunio yng ngorllewin Cymru yn oedi ystyriaeth o rai ceisiadau cynllunio. Yn y cyfamser, mae lefelau ffosfforws uchel mewn ardaloedd cadwraeth arbennig afonydd yn golygu bod angen i lawer o gynigion datblygu fabwysiadu mesurau lliniarol ar gyfer maethynnau.
Diolch. Minister, I recently spoke with a construction company that raised serious concerns about the impact of a house building moratorium placed on both the Burry inlet catchment area in Carmarthenshire and the Milford Haven waterway catchment area in Pembrokeshire. The decision was made on the advice of Natural Resources Wales due to excessive dissolved inorganic nitrogen levels harming their respective ecosystems. But you will also be aware of the immense need for new housing, particularly affordable housing, in these communities. As a result of this moratorium, at least 889 affordable homes are now frozen in the planning process, delaying access to much-needed housing in these areas and with the potential loss of hundreds of construction jobs and reduced economic activity. So, given the urgency of the matter, can you provide an update on the First Minister's recently announced taskforce assigned to find the right balance between environmental and housing needs, and can you also explain how the Welsh Government intends to tackle the various implications caused by these nitrate regulations and explain how the Government will work constructively with various stakeholders to find a positive way forward?
Diolch. Weinidog, siaradais yn ddiweddar â chwmni adeiladu a fynegodd bryderon difrifol am effaith moratoriwm adeiladu tai a osodwyd ar ddalgylch cilfach Tywyn yn sir Gaerfyrddin a dalgylch dyfrffordd y Ddau Gleddau yn sir Benfro. Gwnaed y penderfyniad ar gyngor Cyfoeth Naturiol Cymru oherwydd lefelau nitrogen anorganig tawdd gormodol sy'n niweidio eu hecosystemau. Ond fe fyddwch chi hefyd yn ymwybodol o'r angen enfawr am dai newydd, yn enwedig tai fforddiadwy, yn y cymunedau hyn. O ganlyniad i'r moratoriwm hwn, mae o leiaf 889 o gartrefi fforddiadwy bellach wedi'u rhewi yn y broses gynllunio, gan oedi mynediad at dai mawr eu hangen yn yr ardaloedd hyn a chyda'r perygl o golli cannoedd o swyddi adeiladu a llai o weithgarwch economaidd. Felly, o ystyried difrifoldeb y mater, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am dasglu'r Prif Weinidog a gyhoeddwyd yn ddiweddar i ddod o hyd i'r cydbwysedd cywir rhwng anghenion amgylcheddol ac anghenion tai, ac a allwch chi hefyd esbonio sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r gwahanol oblygiadau a achosir gan y rheoliadau nitradau hyn ac esbonio sut y bydd y Llywodraeth yn gweithio'n adeiladol gyda rhanddeiliaid amrywiol i ddod o hyd i ffordd gadarnhaol ymlaen?
I'm very grateful for the question. Clearly, the public want to have clean rivers and seas that support biodiversity, but then they also want to have homes for everyone as well. We're very clear that these two asks can be delivered alongside each other, but it will require all sectors to work together. And I agree that the pause on some planning applications is hurting the development industry, particularly for smaller firms and in circumstances where planning permission has been granted but some conditions need to be discharged. A range of house building is continuing in the impacted regions. However, collective action will be required. So, I'm really pleased that the First Minister has launched that taskforce and given it such personal attention.
So, there's a range of actions already under way. For example, officials are preparing case studies that will apply the recently published Welsh Government planning guidance to test the practical application to affordable housing schemes. I hope that that will give all local planning authorities greater confidence on how to move forward.
Welsh Government and Natural Resources Wales are working across diverse sectors to reduce nutrient pollution, including targeted farm inspections, reviewing environmental permits, and advocating for record levels of investment in water company infrastructure through the price review process. There's also a comprehensive programme of work that involves Natural Resources Wales and Dŵr Cymru, which is looking at improving water quality and reducing nitrogen levels in the marine SACs.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn. Yn amlwg, mae'r cyhoedd eisiau cael afonydd a moroedd glân sy'n cefnogi bioamrywiaeth, ond maent eisiau cartrefi i bawb hefyd. Rydym yn glir iawn y gellir cyflawni'r ddau beth fel ei gilydd, ond bydd angen i bob sector weithio gyda'i gilydd. Ac rwy'n cytuno bod yr oedi ar rai ceisiadau cynllunio yn niweidio'r diwydiant datblygu, yn enwedig i gwmnïau llai ac mewn amgylchiadau lle mae caniatâd cynllunio wedi'i roi ond lle mae angen gosod rhai amodau. Mae ystod o waith adeiladu tai yn parhau yn y rhanbarthau yr effeithir arnynt. Fodd bynnag, bydd angen gweithredu ar y cyd. Felly, rwy'n falch iawn fod y Prif Weinidog wedi lansio'r tasglu ac wedi rhoi cymaint o sylw personol iddo.
Felly, mae amryw o gamau eisoes ar y gweill. Er enghraifft, mae swyddogion yn paratoi astudiaethau achos a fydd yn cymhwyso canllawiau cynllunio Llywodraeth Cymru a gyhoeddwyd yn ddiweddar i brofi'r cymhwysiad ymarferol mewn cynlluniau tai fforddiadwy. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi mwy o hyder i bob awdurdod cynllunio lleol ar sut i symud ymlaen.
Mae Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio ar draws sectorau amrywiol i leihau llygredd maethynnau, gan gynnwys arolygiadau wedi'u targedu ar gyfer ffermydd, adolygu trwyddedau amgylcheddol, ac eirioli dros y lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad mewn seilwaith gan gwmnïau dŵr drwy'r broses adolygu prisiau. Yn ogystal, ceir rhaglen waith gynhwysfawr sy'n cynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru i edrych ar wella ansawdd dŵr a lleihau lefelau nitrogen yn yr ardaloedd cadwraeth arbennig morol.
Cabinet Secretary, what we do see, though, is a postcode lottery across my constituency—some areas where Dŵr Cymru Welsh Water have made investments in phosphate stripping technology, which is a positive, but there are also lots of areas that are still stuck in limbo, that cannot get planning applications processed, because Welsh Water won't make the investment, or they say they will, but maybe in about 20 or 30 years' time. So, I'm just interested: what sort of pressure is Welsh Government putting on Welsh Water, considering the record amounts of money that they're giving their executives, to actually make sure that they are investing in our infrastructure to bring it up to speed with modern technology, to make sure that we can get those planning applications moving through the system?
Ysgrifennydd y Cabinet, yr hyn a welwn fodd bynnag yw loteri cod post ar draws fy etholaeth—rhai ardaloedd lle mae Dŵr Cymru wedi gwneud buddsoddiadau mewn technoleg tynnu ffosffad, sy'n gadarnhaol, ond mae yna lawer o ardaloedd hefyd sy'n dal i fod yn sownd mewn limbo, na allant brosesu ceisiadau cynllunio, oherwydd nad yw Dŵr Cymru yn mynd i fuddsoddi, neu eu bod yn dweud y gwnânt, ond ymhen tua 20 neu 30 mlynedd. Felly, o ystyried y symiau uchaf erioed o arian y maent yn ei roi i'w swyddogion, hoffwn wybod pa fath o bwysau y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi ar Dŵr Cymru i wneud yn siŵr eu bod yn buddsoddi yn ein seilwaith i'w godi i safon technoleg fodern, ac i wneud yn siŵr y gallwn gael ceisiadau cynllunio i symud drwy'r system?
Certainly, Welsh Water has a significant role to play. As I mentioned, there is a comprehensive programme of work, which involves Welsh Government, NRW and Dŵr Cymru, looking at improving water quality, and, obviously, we want to see more investment in that space. Also, we need to look at intensive poultry units. I know that there are some planning applications that are still in the system because Welsh Government has taken the decision to undertake a review into the regulation and enforcement of spreading organic materials on land. I know some colleagues have written to me on those particular issues as well.
But this is a situation where there will be roles for everybody: Welsh Government, local authorities, Natural Resources Wales, Welsh Water and the agriculture sector as well. We all need to be working on this together. We actually can get to a place, I think, where we're able to continue building, but also make sure that we clean up our waters, and that's definitely where we need to be.
Yn sicr, mae gan Dŵr Cymru rôl sylweddol i'w chwarae. Fel y soniais, mae rhaglen gynhwysfawr o waith, sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, CNC a Dŵr Cymru, yn edrych ar wella ansawdd dŵr, ac yn amlwg, rydym am weld mwy o fuddsoddiad yn y gofod hwnnw. Hefyd, mae angen inni edrych ar unedau dofednod dwys. Rwy'n gwybod bod yna geisiadau cynllunio'n dal yn y system am fod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu cynnal adolygiad i reoleiddio a gorfodi mesurau gwasgaru deunydd organig ar dir. Rwy'n gwybod bod rhai cyd-Aelodau wedi ysgrifennu ataf ar y materion penodol hynny hefyd.
Ond mae hon yn sefyllfa lle bydd rhan i bawb ei chwarae: Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru, Dŵr Cymru a'r sector amaethyddol hefyd. Mae angen i ni i gyd weithio ar hyn gyda'n gilydd. Gallwn gyrraedd man lle gallwn barhau i adeiladu, a gwneud yn siŵr hefyd ein bod yn glanhau ein dyfroedd, a dyna'n sicr lle mae angen i ni fod.
7. Pa asesiad y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o effaith amgylcheddol a chymunedol estyniad arfaethedig chwarel Dinbych a sut y bydd pryderon lleol yn cael eu hystyried yn y broses o wneud penderfyniadau? OQ63157
7. What assessment has the Cabinet Secretary made of the environmental and community impact of the proposed Denbigh quarry extension and how will local concerns be taken into account in the decision-making process? OQ63157
The proposed Denbigh quarry extension is subject to a live planning appeal. Any comment on the matter prior to the determination of the appeal could be prejudicial to fair consideration of the matter, and I'm afraid that I can't comment further.
Mae estyniad arfaethedig chwarel Dinbych yn destun apêl gynllunio fyw. Gallai unrhyw sylw ar y mater cyn y daw dyfarniad yr apêl niweidio ystyriaeth deg o'r mater, ac rwy'n ofni na allaf wneud sylwadau pellach.
Well, thank you for that very closed response, Cabinet Secretary. The proposed Denbigh quarry extension has generated nearly 300 objections from residents and businesses, and for very good reason. Denbighshire County Council has already refused this application, citing unacceptable risks to health, biodiversity and community well-being.
The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 makes it clear that decisions must not compromise the needs of tomorrow for the short-term gain of today, yet this proposal would bring blasting and heavy traffic within 200m of homes, destroy green corridors linking sites of special scientific interest, and threaten local air quality, without independent monitoring of dust or radon. So, it's safe to say that I have grave concerns about this, Cabinet Secretary. Critically, as well, the North Wales Regional Aggregates Working Party confirms that Denbighshire already has over 20 years of permitted reserves, so no pressing need for the extension. Given that this appeal will shortly be sitting on your desk, Cabinet Secretary, what assessment has been made of the environmental and community impacts, and can you also confirm that these will be taken into consideration in your decision-making process?
Wel, diolch am ymateb caeedig iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae estyniad arfaethedig chwarel Dinbych wedi creu bron i 300 gwrthwynebiad gan drigolion a busnesau, ac am reswm da iawn. Mae Cyngor Sir Ddinbych eisoes wedi gwrthod y cais hwn, gan nodi risgiau annerbyniol i iechyd, bioamrywiaeth a lles cymunedol.
Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei gwneud yn glir na ddylai penderfyniadau beryglu anghenion yfory er budd tymor byr heddiw, ond byddai'r cynnig hwn yn dod â ffrwydro a thraffig trwm o fewn 200m i gartrefi, yn dinistrio coridorau gwyrdd sy'n cysylltu safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, ac yn bygwth ansawdd aer lleol, heb ddull annibynnol o fonitro llwch na radon. Felly, mae'n ddiogel dweud bod gennyf bryderon difrifol ynglŷn â hyn, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn bwysig hefyd, mae Gweithgor Agregau Rhanbarthol y Gogledd yn cadarnhau bod gan sir Ddinbych dros 20 mlynedd o gronfeydd wrth gefn a ganiateir eisoes, felly nid oes angen yr estyniad ar frys. O ystyried y bydd yr apêl hon yn cyrraedd eich desg cyn bo hir, Ysgrifennydd y Cabinet, pa asesiad sydd wedi'i wneud o'r effeithiau amgylcheddol a chymunedol, ac a allwch chi hefyd gadarnhau y bydd y rhain yn cael eu hystyried yn eich proses benderfynu?
Well, Gareth Davies had the opportunity, I think, to set out in some depth his particular concerns, but clearly I'm not able to comment any more on the specific circumstances of the site, because that could prejudice the role of Welsh Ministers, should the case come before us at a later date, for example, at an appeal. I always want to helpful, but, unfortunately, when we are in the middle of a live planning appeal, I really can't say any more.
Wel, rwy'n credu bod Gareth Davies wedi cael cyfle i nodi ei bryderon penodol yn fanwl, ond yn amlwg ni allaf wneud sylwadau pellach ar amgylchiadau penodol y safle, gan y gallai hynny ragfarnu rôl Gweinidogion Cymru, pe bai'r achos yn dod ger ein bron yn nes ymlaen, mewn apêl er enghraifft. Rwyf bob amser eisiau helpu, ond yn anffodus, a ninnau yng nghanol apêl gynllunio fyw, ni allaf ddweud rhagor.
Yn bersonol, dwi'n teimlo bod yr achos penodol yma'n litmus test o faint o bwys sy'n cael ei roi ar y llais lleol o fewn y system gynllunio. Dwi'n gwerthfawrogi eich bod chi ddim yn gallu cyfeirio at yr achos penodol oedd yn y cwestiwn gwreiddiol, ond dywedwch fod yna gais yn dod lle mae'r gymuned leol yn gwrthwynebu'r cais, lle mae'r cyngor lleol yn gwrthwynebu'r cais, lle mae Aelodau o'r Senedd yma ar draws pob plaid yn gwrthwynebu'r cais, petai cais o'r fath yn cael ei gymeradwyo, beth fyddech chi'n meddwl byddai hynny'n ei ddweud wrthym ni ynglŷn â buddiannau pwy sy'n cael eu gwarchod a'u hyrwyddo o fewn y gyfundrefn gynllunio Gymreig?
Personally, I feel that this particular case is a litmus test for the importance given to the local voice within the planning system. I appreciate that you can't refer to the individual case in the original question, but let's say there was an application made where the local community is opposed, where the local council is opposed, where Members of this Senedd across all parties are opposed to that application, if such an application were to be approved, what would you think that would tell us about whose interests are being protected and promoted within the Welsh planning system?
Again, I'm not going to speculate on hypothetical planning applications either. I do think it's important that local residents are able to set out their material considerations, including their public concerns, in relation to the effect a development has on a community. Clearly, it's the duty of local planning authorities then to decide on each application on its own planning merits. They do have to take account of the substance of local views, relevant local and national planning policies and any other material considerations. But, as I say, I'm not going to comment on specific or hypothetical planning applications.
Unwaith eto, nid wyf yn mynd i ddyfalu ynglŷn â cheisiadau cynllunio damcaniaethol chwaith. Rwy'n credu ei bod yn bwysig i drigolion lleol allu nodi eu hystyriaethau perthnasol, gan gynnwys eu pryderon cyhoeddus, mewn perthynas â'r effaith y mae datblygiad yn ei chael ar gymuned. Yn amlwg, dyletswydd awdurdodau cynllunio lleol wedyn yw penderfynu ar bob cais yn ôl ei rinweddau cynllunio ei hun. Mae'n rhaid iddynt ystyried sylwedd safbwyntiau lleol, polisïau cynllunio lleol a chenedlaethol perthnasol ac unrhyw ystyriaethau perthnasol eraill. Ond fel y dywedaf, nid wyf yn mynd i wneud sylwadau ar geisiadau cynllunio penodol na damcaniaethol.
Yn olaf, cwestiwn 8, Julie Morgan.
Finally, question 8, Julie Morgan.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi twf chwaraeon ar lawr gwlad? OQ63168
8. What is the Welsh Government doing to support the growth of grassroots sport? OQ63168
Diolch. Sport changes lives, and we've given £33 million to Sport Wales this year, funding 3G pitches, pool improvements and schemes to make sport accessible for all. As the First Minister outlined yesterday, investment at every level, from grass-roots to elite sport, turning ambition into action for every child and every club.
Diolch. Mae chwaraeon yn newid bywydau, ac rydym wedi rhoi £33 miliwn i Chwaraeon Cymru eleni, gan ariannu caeau 3G, gwelliannau i byllau nofio a chynlluniau i wneud chwaraeon yn hygyrch i bawb. Fel yr amlinellodd y Prif Weinidog ddoe, mae buddsoddiad ar bob lefel, o lawr gwlad i chwaraeon elitaidd, yn troi uchelgais yn weithredoedd ar ran pob plentyn a phob clwb.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the answer.
As the Minister says, grass-roots sport is a vital way of ensuring that our young people have access to sports in their local areas and brings together communities in a cohesive way. I was in touch with you earlier this year about a fantastic grass-roots basketball group in Cardiff North, called Tribal Basketball. They've done so much over the years to grow basketball as a sport in the constituency, and they've also worked with Cardiff Council on issues like food and fun, but they've found it incredibly difficult to find a permanent base. They're actually working with Corpus Christi Catholic High School now, and the Welsh Government has helped them to develop premises on the site. But the process of going through all that has been very onerous and time-consuming. Is there anything that the Minister can suggest for groups, these grass-roots groups, in order to help them find bases in the community?
Fel y dywed y Gweinidog, mae chwaraeon llawr gwlad yn ffordd allweddol o sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael mynediad at chwaraeon yn eu hardaloedd lleol ac yn dod â chymunedau at ei gilydd mewn ffordd gydlynol. Roeddwn mewn cysylltiad â chi yn gynharach eleni am grŵp pêl-fasged llawr gwlad gwych yng Ngogledd Caerdydd, o'r enw Tribal Basketball. Maent wedi gwneud cymaint dros y blynyddoedd i dyfu pêl-fasged fel camp yn yr etholaeth, ac maent hefyd wedi gweithio gyda Chyngor Caerdydd ar faterion fel bwyd a hwyl, ond maent wedi ei chael hi'n anodd iawn dod o hyd i ganolfan barhaol. Maent yn gweithio gydag Ysgol Uwchradd Gatholig Corpus Christi nawr, ac mae Llywodraeth Cymru wedi eu helpu i ddatblygu adeiladau ar y safle. Ond mae'r broses o fynd drwy hynny i gyd wedi bod yn anodd iawn ac wedi cymryd llawer o amser. A oes unrhyw beth y gall y Gweinidog ei awgrymu ar gyfer grwpiau, y grwpiau llawr gwlad hyn, i'w helpu i ddod o hyd i ganolfannau yn y gymuned?
Can I thank Julie Morgan for raising this matter today in the Senedd, and, indeed, for writing to me earlier in the summer? As Members of the Senedd will know, all of the Welsh Government funding for sport is channelled through Sport Wales, and then on to the recognised national governing bodies, and, in this case, that would be Basketball Wales.
Llywydd, I've been very impressed with Basketball Wales and the growth of basketball as a whole across the nation, but I've been particularly impressed to read and hear directly from Julie Morgan of the work of Tribal Basketball in Cardiff North. I think they've done some inspiring work, not just for the sport, but for the community as a whole. The best advice I could give them is to reach out to Basketball Wales and, indeed, Sport Wales, and the officials within those organisations can explore potential avenues for support with them, and the best route. I'd be happy to provide the details to the Member, if they needed them.
And just to say, as we heard yesterday, basketball is a growing game in Wales. I did have the honour of being in the Deputy First Minister's constituency just last Thursday to have a go at basketball myself in the community, as part of one of the court collaboration funds, a fund of £1.4 million of Welsh Government funding across Wales, which has seen facilities transformed in Flint, Maesteg, and lots of others across the area, and, indeed, across the country as well.
A gaf i ddiolch i Julie Morgan am godi'r mater hwn yn y Senedd heddiw, ac yn wir, am ysgrifennu ataf yn gynharach yn yr haf? Fel y gŵyr Aelodau'r Senedd, mae holl gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer chwaraeon yn cael ei sianelu drwy Chwaraeon Cymru, ac yna ymlaen i'r cyrff llywodraethu cenedlaethol cydnabyddedig, ac yn yr achos hwn, Pêl-fasged Cymru fyddai'r corff dan sylw.
Lywydd, mae Pêl-fasged Cymru a thwf pêl-fasged yn gyffredinol ar draws y wlad wedi creu argraff fawr arnaf, ond yn enwedig felly o ddarllen a chlywed yn uniongyrchol gan Julie Morgan am waith Tribal Basketball yng Ngogledd Caerdydd. Rwy'n credu eu bod wedi gwneud gwaith ysbrydoledig, nid yn unig ar gyfer y gamp, ond i'r gymuned gyfan. Y cyngor gorau y gallwn ei roi iddynt yw estyn allan at Pêl-fasged Cymru ac at Chwaraeon Cymru, a gall y swyddogion yn y sefydliadau hynny archwilio llwybrau posib ar gyfer darparu cefnogaeth, a'r llwybr gorau. Rwy'n hapus i roi'r manylion i'r Aelod, os yw eu hangen.
Ac fel y clywsom ddoe, mae pêl-fasged yn gêm sy'n tyfu yng Nghymru. Cefais yr anrhydedd o fod yn etholaeth y Dirprwy Brif Weinidog ddydd Iau diwethaf i roi cynnig ar chwarae pêl-fasged fy hun yn y gymuned, yn rhan o un o'r cronfeydd cydweithredu cyrtiau, cronfa gwerth £1.4 miliwn o gyllid Llywodraeth Cymru ledled Cymru, sydd wedi gweld cyfleusterau'n cael eu trawsnewid yn y Fflint, Maesteg, a llawer o lefydd eraill ar draws y wlad.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet a'r Gwenidog.
I thank the Cabinet Secretary and the Minister.
Yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf [OQ63165] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 2 fydd gyntaf heddiw, felly. Mike Hedges.
The next item will be the questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Care. The first question [OQ63165] has been withdrawn. Question 2 will therefore be first today. Mike Hedges.
2. Beth yw disgwyliadau Llywodraeth Cymru ar gyfer deallusrwydd artiffisial wrth wella cynhyrchiant yn y GIG? OQ63144
2. What is the Welsh Government's expectation for artificial intelligence in improving productivity in the NHS? OQ63144
Artificial intelligence is being used in NHS Wales within diagnostics, including medical image analysis. On the administrative side, AI-powered note taking is being tested and rolled out in use in Wales. Guidance for AI adoption is being provided with active plans over the coming months to increase our national support.
Mae deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio yn GIG Cymru mewn diagnosteg, gan gynnwys dadansoddi delweddau meddygol. Ar yr ochr weinyddol, mae gwneud nodiadau drwy ddefnyddio deallusrwydd artiffisial yn cael ei brofi a'i gyflwyno yng Nghymru. Mae canllawiau ar gyfer mabwysiadu deallusrwydd artiffisial yn cael eu darparu gyda chynlluniau gweithredol dros y misoedd nesaf i gynyddu ein cefnogaeth genedlaethol.
Thank you for that answer. Across the world, artificial intelligence is being used to analyse images such as x-rays, magnetic resonance imaging and computed tomography scans. These tools can be used to identify anomalies that can be missed by human radiologists. AI can be used to detect tumours and other critical conditions, improving outcomes via early intervention, and it's fast. Results can be produced faster, and that benefits patients.
Artificial intelligence can also be used in patient monitoring and management to monitor patients' vital signs and health data in real time, alerting health professionals to changes that require immediate attention, which is very important in critical care settings.
These are just two areas where AI can improve productivity and outcomes for patients, and I think that sometimes we talk too much about putting more money in rather than increasing productivity within the health service. What progress is the Welsh health service making?
Diolch am yr ateb hwnnw. Ledled y byd, mae deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio i ddadansoddi delweddau fel pelydr-x, delweddu cyseiniant magnetig a sganiau tomograffeg gyfrifiadurol. Gellir defnyddio offer o'r fath i nodi anghysondebau y gall radiolegwyr dynol eu methu. Gellir defnyddio deallusrwydd artiffisial i ganfod tiwmorau a chyflyrau difrifol eraill, gan wella canlyniadau drwy ymyrraeth gynnar, ac mae'n gyflym. Gellir cynhyrchu canlyniadau yn gyflymach, ac mae hynny o fudd i gleifion.
Gellir defnyddio deallusrwydd artiffisial hefyd i fonitro a rheoli cleifion er mwyn monitro arwyddion bywyd a data iechyd cleifion mewn amser real, gan rybuddio gweithwyr iechyd proffesiynol am unrhyw newidiadau sy'n galw am sylw ar unwaith, sy'n bwysig iawn mewn lleoliadau gofal critigol.
Mae'r rhain yn ddau faes lle gall deallusrwydd artiffisial wella cynhyrchiant a chanlyniadau i gleifion, ac rwy'n credu weithiau ein bod yn siarad gormod am roi mwy o arian i mewn yn hytrach na chynyddu cynhyrchiant o fewn y gwasanaeth iechyd. Pa gynnydd y mae gwasanaeth iechyd Cymru yn ei wneud?
I agree with the Member that we need to look at all ways to increase the efficiency of the service we can deliver, increase the capacity of the Welsh NHS to meet the needs of the people of Wales, and to always be pushing at that innovation, both to support patients and our workforce to deliver the very best service that they wish to do. There are already very, very good examples of the use of AI in some of the diagnostic applications that the Member was referring to in his question. So, in stroke, in cancer, in ophthalmology in particular, there's very good evidence in the NHS in Wales that AI can make a real difference in supporting the work of clinicians to recognise earlier the signs that can be responded to to avoid deterioration in people's condition. So, there is clear evidence that it can make a difference.
I would also say that there are some ambient voice technologies that can support more broadly based administrative and clinical activities. We've completed a desktop exercise recently around some of the potential for the safe introduction of some of these AVTs, as they're called, to understand some of the technical and care-setting factors that we would need to take into account to be able to expand the use of AI in a way that commands confidence and consent, both from a patient and a staff point of view.
I also think it's worth noting that this is an area where we're already working with the workforce partnership council, for example, to understand what we need to do across the NHS to ensure an ethical and responsible use of AI, and to make sure, as Mike Hedges was, I think, inferring in his question, that what this can do is support clinicians, support the wider healthcare workforce, in being able to do even more with the precious hours that they commit to the NHS in Wales.
Rwy'n cytuno â'r Aelod fod angen i ni edrych ar bob ffordd o gynyddu effeithlonrwydd y gwasanaeth y gallwn ei ddarparu, cynyddu capasiti GIG Cymru i ddiwallu anghenion pobl Cymru, ac i wthio bob amser am arloesedd, er mwyn cefnogi cleifion a'n gweithlu i ddarparu'r gwasanaeth gorau y maent yn ei ddymuno. Mae yna enghreifftiau da iawn eisoes o'r defnydd o ddeallusrwydd artiffisial gyda rhai o'r cymwysiadau diagnostig yr oedd yr Aelod yn cyfeirio atynt yn ei gwestiwn. Felly, mewn strôc, mewn canser, mewn offthalmoleg yn arbennig, mae tystiolaeth dda iawn yn y GIG yng Nghymru y gall deallusrwydd artiffisial wneud gwahaniaeth gwirioneddol yn cefnogi gwaith clinigwyr i ganfod arwyddion yn gynharach y gellir ymateb iddynt er mwyn osgoi dirywiad yng nghyflwr pobl. Felly, mae tystiolaeth glir y gall wneud gwahaniaeth.
Carwn ddweud hefyd fod yna rai technolegau llais amgylchol a all gefnogi gweithgareddau gweinyddol a chlinigol mwy cyffredinol. Rydym wedi cwblhau ymarfer bwrdd gwaith yn ddiweddar ar beth o'r potensial ar gyfer cyflwyno rhai o'r technolegau llais amgylchol hyn, fel y'u gelwir, yn ddiogel i ddeall rhai o'r ffactorau technegol a ffactorau'n ymwneud â lleoliadau gofal y byddai angen i ni eu hystyried er mwyn gallu ehangu'r defnydd o ddeallusrwydd artiffisial mewn ffordd sy'n ennyn hyder a chydsyniad cleifion ac aelodau staff.
Rwy'n credu hefyd ei bod yn werth nodi bod hwn yn faes lle rydym eisoes yn gweithio gyda chyngor partneriaeth y gweithlu, i ddeall er enghraifft beth sydd angen i ni ei wneud ar draws y GIG i sicrhau defnydd moesegol a chyfrifol o ddeallusrwydd artiffisial, ac i wneud yn siŵr, fel yr awgrymai Mike Hedges, rwy'n credu, yn ei gwestiwn, mai'r hyn y gall ei wneud yw cefnogi clinigwyr, cefnogi'r gweithlu gofal iechyd ehangach, i allu gwneud mwy eto gyda'r oriau gwerthfawr y maent yn eu hymrwymo i'r GIG yng Nghymru.
I welcome the roll-out of AI in the Welsh NHS, which can be transformative in diagnostics, analysing images and data with far greater accuracy and speed. Unfortunately, however, the delivery of AI-enabled tools has so far been abysmal. Digital Health and Care Wales is responsible for major digital programmes, including AI-enabled tools, and was escalated to enhanced monitoring in March 2025 due to concerns over delivery capacity, largely due to serious concerns over its ability to deliver major programmes, including its AI-enabled tools.
The creation, roll-out and further development of the NHS Wales app has also been botched, with the app coming in four years after the NHS app in England, and it's still patchy in some practices, where bookings still aren't available through the app. Many have sadly lost confidence in the Welsh Government's ability to deliver new digital technologies within our health service. So, with regard to AI in the NHS, how will the Cabinet Secretary ensure that DHCW are properly equipped to handle the implementation of AI-enabled tools within the health service? Thank you.
Rwy'n croesawu'r broses o gyflwyno deallusrwydd artiffisial yng GIG Cymru, a all fod yn drawsnewidiol o ran diagnosteg, drwy ddadansoddi delweddau a data'n llawer cywirach a chyflymach. Yn anffodus, fodd bynnag, hyd yma mae camau i ddarparu offer sy'n defnyddio ddeallusrwydd artiffisial wedi bod yn wael iawn. Iechyd a Gofal Digidol Cymru sy'n gyfrifol am raglenni digidol mawr, gan gynnwys offer sy'n defnyddio deallusrwydd artiffisial, a chafodd ei uwchraddio i fonitro estynedig ym mis Mawrth 2025 oherwydd pryderon ynghylch capasiti cyflawni, yn bennaf oherwydd pryderon difrifol ynghylch ei allu i gyflwyno rhaglenni mawr, gan gynnwys offer sy'n defnyddio deallusrwydd artiffisial.
Mae creu, cyflwyno a datblygu ap GIG Cymru ymhellach hefyd wedi bod yn garbwl, gyda'r ap yn dod i mewn bedair blynedd ar ôl ap y GIG yn Lloegr, ac mae'n dal i fod yn dameidiog mewn rhai practisau, lle nad oes apwyntiadau ar gael drwy'r ap o hyd. Yn anffodus, mae llawer wedi colli hyder yng ngallu Llywodraeth Cymru i ddarparu technolegau digidol newydd yn ein gwasanaeth iechyd. Felly, o ran deallusrwydd artiffisial yn y GIG, sut y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicrhau bod Iechyd a Gofal Digidol Cymru wedi'i gyfarparu'n briodol i ymdrin â gweithrediad offer sy'n defnyddio deallusrwydd artiffisial yn y gwasanaeth iechyd? Diolch.
Well, the Member should know, if he doesn't, that DHCW provides one part of the digital service for the NHS in Wales. I'm sure he'll appreciate that AI is a much broader, much richer agenda than one organisation's responsibilities. But I think it is important to note the work that the Government is doing with the NHS—all parts of the NHS—on some absolutely critical activities, so we can make sure that AI is used in the best possible ways in the NHS, but also in other parts of the Welsh public sector. That involves developing training, developing best practice standards.
We're also working with the Centre for Digital Public Services to run public-service-wide literacy and awareness sessions, exploring some of the basics of AI, so that there's an increasing understanding and an improved skill base in how to best deploy AI. There are also quite complex and nuanced questions around managing bias in AI, the kinds of things you'd need to consider when you're procuring AI, and I think he was touching on some of those points in his question. So, there is good work happening in the Welsh Government and in the Centre for Digital Public Services, and right across the NHS in Wales.
Wel, dylai'r Aelod wybod mai un rhan o'r gwasanaeth digidol i'r GIG yng Nghymru y mae Iechyd a Gofal Digidol Cymru yn ei ddarparu. Rwy'n siŵr y bydd yn deall fod deallusrwydd artiffisial yn agenda lawer ehangach, lawer cyfoethocach na chyfrifoldebau un sefydliad. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi'r gwaith y mae'r Llywodraeth yn ei wneud gyda'r GIG—pob rhan o'r GIG—ar weithgareddau hollol hanfodol, fel y gallwn wneud yn siŵr fod deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio yn y ffyrdd gorau posib yn y GIG, ac mewn rhannau eraill o'r sector cyhoeddus yng Nghymru hefyd. Mae hynny'n cynnwys datblygu hyfforddiant, datblygu safonau arferion gorau.
Rydym hefyd yn gweithio gyda'r Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol i gynnal sesiynau llythrennedd ac ymwybyddiaeth ar draws y gwasanaeth cyhoeddus, gan archwilio rhai o hanfodion deallusrwydd artiffisial, fel bod dealltwriaeth gynyddol a sylfaen sgiliau well ar y ffyrdd gorau o ddefnyddio deallusrwydd artiffisial. Mae yna gwestiynau go gymhleth a manwl ynghylch rheoli tueddiadau mewn deallusrwydd artiffisial hefyd, y mathau o bethau y byddai angen i chi eu hystyried pan fyddwch chi'n caffael deallusrwydd artiffisial, ac rwy'n credu ei fod yn cyffwrdd â rhai o'r pwyntiau hynny yn ei gwestiwn. Felly, mae gwaith da yn digwydd yn Llywodraeth Cymru ac yn y Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol, ac ar draws y GIG yng Nghymru.
3. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar gamau gweithredu Llywodraeth Cymru i leihau rhyddhau gohiriedig o'r ysbyty? OQ63156
3. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's actions to reduce delayed hospital discharges? OQ63156
We have already made significant improvements, and last year alone—supported through the 50-day winter challenge that she may remember—we achieved a 17 per cent reduction in discharge delays against a 15 per cent target. This year, we are building on that momentum with a further £30 million specifically to local authorities to support services that can help people leave hospital safely when they're ready.
Rydym eisoes wedi gwneud gwelliannau sylweddol, a'r llynedd yn unig—drwy gefnogaeth her 50 diwrnod y gaeaf y bydd yn ei chofio o bosib—fe wnaethom gyflawni gostyngiad o 17 y cant yn y cyfraddau oedi cyn rhyddhau yn erbyn targed o 15 y cant. Eleni, rydym yn adeiladu ar y momentwm hwnnw gyda £30 miliwn arall yn benodol i awdurdodau lleol i gefnogi gwasanaethau a all helpu pobl i adael yr ysbyty yn ddiogel pan fyddant yn barod.
Diolch, Cabinet Secretary, and I'm really pleased to support that £30 million extra funding that is going to local authorities. And, of course, it's going to help with hospital discharge and also then, the other side, deliver community-based social care services, and it is positive for patients. We know that getting people home as soon as they're clinically fit to do so benefits their physical and also their mental well-being. The other side of that, of course, is preventing admissions by caring for people closer to home is equally beneficial to reducing any hospital waiting times, and using up space that really is needed elsewhere. So, do you anticipate that this funding will have a knock-on effect of helping reduce those waiting times as more hospital beds are going to be available, and more patients will be discharged in a timely manner?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n falch iawn o gefnogi'r £30 miliwn ychwanegol sy'n mynd i awdurdodau lleol. Ac wrth gwrs, mae'n mynd i helpu gyda rhyddhau o'r ysbyty, a'r ochr arall hefyd, gyda darparu gwasanaethau gofal cymdeithasol cymunedol, ac mae'n gadarnhaol i gleifion. Rydym yn gwybod bod cael pobl adref cyn gynted ag y byddant yn ffit i wneud hynny'n glinigol o fudd i'w lles corfforol a'u lles meddyliol. Ar yr ochr arall i hynny, mae atal derbyniadau drwy ofalu am bobl yn agosach at adref yr un mor fuddiol i leihau unrhyw amseroedd aros ysbyty, a defnyddio lle sydd ei angen yn ddirfawr mewn mannau eraill. Felly, a ydych chi'n rhagweld y bydd y cyllid hwn yn cael effaith ganlyniadol drwy helpu i leihau'r amseroedd aros hynny wrth i fwy o welyau ysbyty ddod ar gael, ac y bydd rhagor o gleifion yn cael eu rhyddhau mewn modd amserol?
I'm grateful to the Member for putting the question in the way that she did. Very often, the discussion is around the impact on the capacity of the health service—and that is absolutely essential, of course—but there's a human dimension to this as well, isn't there? As she was making clear in her question, people who are safe and ready to go home, but who are in a hospital bed, very often experience what we call deconditioning, which is not good for them. And so, actually the principal objective is to make sure that people are discharged for their own health and well-being.
The funding that's gone into the system this year is greater than the sum we put in last year, so we've seen an increase in that budget. We have already seen, in fact, this year—. The most recent data that I've seen was the data for August, which shows us that this year compared to last year, we had 257 fewer delayed discharges in August, and over 20,000 fewer total days delayed than the same time last year. So, we are already seeing not just seasonal improvement, but year-on-year improvement, but there is still a task ahead of us. There are still too many people waiting to go home not yet ready to do that.
I just want to emphasise the point the Member made in relation to the importance of prevention, as well as responding to people who are discharged. Some of the work under way in readiness for winter this year is focusing on how we can support people without the need for admission, with breathlessness, in relation to falls and frailty, the sorts of things that we know people very often get admitted for and absolutely don't need to be. So, I absolutely endorse the point the Member's making about the importance of support for discharge, but also support for prevention in the first place.
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am ofyn y cwestiwn yn y ffordd y gwnaeth. Yn aml iawn, mae'r drafodaeth yn ymwneud â'r effaith ar gapasiti'r gwasanaeth iechyd—ac mae hynny'n hollol hanfodol, wrth gwrs—ond mae dimensiwn dynol i hyn hefyd, onid oes? Fel y dangosai yn ei chwestiwn, mae pobl sy'n barod i fynd adref yn ddiogel, ond sydd mewn gwely ysbyty, yn aml iawn yn profi'r hyn y byddwn yn ei alw'n ddatgyflyru, ac nid yw'n dda iddynt. Ac felly, y prif amcan mewn gwirionedd yw sicrhau bod pobl yn cael eu rhyddhau er budd eu hiechyd a'u lles eu hunain.
Mae'r cyllid sydd wedi mynd i mewn i'r system eleni yn fwy na'r swm a roddwyd gennym y llynedd, felly rydym wedi gweld cynnydd yn y gyllideb honno. Eleni, rydym eisoes wedi gweld—. Y data diweddaraf a welais weld oedd y data ar gyfer mis Awst, sy'n dangos, eleni o'i gymharu â'r llynedd, fod gennym 257 yn llai o achosion o oedi cyn rhyddhau ym mis Awst, a dros 20,000 yn llai o ddiwrnodau cyfan o oedi na'r un adeg y llynedd. Felly, rydym eisoes yn gweld gwelliant tymhorol, a gwelliant flwyddyn ar ôl blwyddyn hefyd, ond mae tasg o'n blaenau o hyd. Mae gormod o bobl yn dal i aros i fynd adref heb allu gwneud hynny.
Rwyf am bwysleisio'r pwynt a wnaeth yr Aelod mewn perthynas â phwysigrwydd atal, yn ogystal ag ymateb i bobl sy'n cael eu rhyddhau. Mae peth o'r gwaith sy'n digwydd ar baratoi ar gyfer y gaeaf eleni yn canolbwyntio ar sut y gallwn gefnogi pobl heb fod angen eu derbyn i ysbyty, gyda diffyg anadl, mewn perthynas â chwympo ac eiddilwch, y math o bethau y gwyddom fod pobl yn aml iawn yn cael eu derbyn i'r ysbyty o'u hachos lle nad oes angen o gwbl i hynny ddigwydd. Felly, rwy'n llwyr gefnogi'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynglŷn â phwysigrwydd cefnogaeth i ryddhau, ond hefyd cefnogaeth i atal yn y lle cyntaf.
If we're going to get on top of hospital discharges and, ultimately, some of the other problems in the NHS, whether it be ambulance response times, waiting lists and so on, community hospitals, I think, will be absolutely fundamental in helping the NHS achieve that. But that seems to fly in the face of the decision recently taken by Swansea Bay University Health Board to downgrade Gorseinion Hospital and move its discharge beds out of that community hospital. Gorseinon Hospital is a much-loved hospital, based in the heart of the community of Gorseinon, and people don't want to see this planned downgrade and removal of beds. That's why hundreds of local people have signed my petition to call on Swansea Bay University Health Board to reverse these changes. What discussions are you having with the health board to ensure that community hospitals, like the one in Gorseinon, are a fundamental part of the continuing work that is being done by the NHS to reduce these discharges?
Os ydym am drechu problemau oedi cyn rhyddhau o ysbytai, a rhai o'r problemau eraill yn y GIG yn y pen draw, boed yn amseroedd ymateb ambiwlans, rhestrau aros ac yn y blaen, rwy'n credu y bydd ysbytai cymunedol yn hollol hanfodol i helpu'r GIG i gyflawni hynny. Ond mae'n ymddangos bod hynny'n groes i'r penderfyniad a wnaed yn ddiweddar gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe i israddio Ysbyty Gorseinon a symud ei welyau rhyddhau allan o'r ysbyty cymunedol hwnnw. Mae Ysbyty Gorseinon yn ysbyty poblogaidd, wedi'i leoli yng nghanol cymuned Gorseinon, ac nid yw pobl eisiau gweld yr israddio arfaethedig yn digwydd a cholli gwelyau. Dyna pam y mae cannoedd o bobl leol wedi llofnodi fy neiseb i alw ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe i wrthdroi'r newidiadau hyn. Pa drafodaethau rydych chi'n eu cael gyda'r bwrdd iechyd i sicrhau bod ysbytai cymunedol, fel yr un yng Ngorseinon, yn rhan sylfaenol o'r gwaith parhaus sy'n cael ei wneud gan y GIG i leihau lefelau oedi cyn rhyddhau o'r ysbyty?
I agree with him that community hospitals, as he describes them, absolutely have a role to play. I understand that the changes proposed for Gorseinon Hospital are temporary changes, for very specific reasons. But I think the point that Joyce Watson was making in her question is how can we prevent people having to be admitted to hospital at all, how can we make sure that people have services available even closer to them—at home very often. That's the challenge and that's the innovation, I think, that we see in the system. That's why I'm confident that the additional funding we've put in this year will support both local authorities and health boards in that innovation journey, to make sure those services are there to support people when and where they need them.
Rwy'n cytuno ag ef fod gan ysbytai cymunedol, fel y mae'n eu disgrifio, rôl i'w chwarae, yn sicr. Rwy'n deall bod y newidiadau a gynigir ar gyfer Ysbyty Gorseinon yn newidiadau dros dro, am resymau penodol iawn. Ond credaf mai'r pwynt yr oedd Joyce Watson yn ei wneud yn ei chwestiwn yw sut y gallwn atal pobl rhag gorfod cael eu derbyn i'r ysbyty o gwbl, sut y gallwn sicrhau bod gan bobl wasanaethau ar gael hyd yn oed yn agosach atynt—gartref yn aml iawn. Dyna'r her a dyna'r arloesedd a welwn yn y system. Dyna pam fy mod yn hyderus y bydd y cyllid ychwanegol a ddarparwyd gennym eleni yn cefnogi awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn y daith arloesi honno, i sicrhau bod y gwasanaethau hynny yno i gefnogi pobl pryd a lle mae arnynt eu hangen.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, James Evans.
Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservatives spokesperson first of all, James Evans.
Diolch, Llywydd. Good afternoon, Cabinet Secretary. Male infertility and lower sperm counts are becoming more and more common due to a number of environmental and lifestyle factors. It's something that we don't talk enough about in this Chamber, so I want to highlight it today. Given that some fertility treatments crucial for men's infertility, such as intracytoplasmic sperm injection—or ICSI, as it's known—as far as I'm aware, are only available in Cardiff and Vale University Health Board, or at Neath, this creates a postcode lottery to accessing those services for people right the way across Wales. What steps will the Welsh Government take to ensure that men have equal access to fertility treatments right the way across the country? Because referral pathways into this treatment can be lengthy and difficult to access, and delays starting this treatment can put people off altogether.
Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae anffrwythlondeb gwrywaidd a chyfrifon sberm is yn dod yn fwyfwy cyffredin oherwydd nifer o ffactorau amgylcheddol a ffyrdd o fyw. Mae'n fater nad ydym yn siarad digon amdano yn y Siambr hon, felly hoffwn dynnu sylw ato heddiw. O ystyried nad yw rhai triniaethau ffrwythlondeb sy'n hanfodol ar gyfer anffrwythlondeb dynion, fel chwistrelliad sberm mewnsytoplasmig—neu ICSI, fel y'i gelwir—ond ar gael, hyd y gwn i, ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro, neu yng Nghastell-nedd, mae hyn yn creu loteri cod post ar gyfer mynediad at y gwasanaethau hynny i bobl ledled Cymru. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan ddynion fynediad cyfartal at driniaethau ffrwythlondeb ledled y wlad? Oherwydd gall llwybrau atgyfeirio ar gyfer y driniaeth hon fod yn hir a gall fod yn anodd cael mynediad atynt, a gall oedi cyn dechrau'r driniaeth hon ddigalonni pobl rhag parhau.
I think the Member makes an important point. I think he put it in the terms that we don't talk about this enough. I think that is absolutely true. I don't think that male infertility sometimes gets the attention in public discourse that it certainly merits. He will be aware that there are a range of different ways in which fertility treatments are provided in and for the NHS in Wales. Some are provided by health boards directly and others are commissioned as specialist services by the joint commissioning committee. Without going into the detail of it, in general terms, there are steps that are taken at a health board level before patients qualify for specialist support. The specialist support is available on a consistent basis, because there are criteria for how people are eligible for it, but there is a level of variability in the services that health boards provide, and that's for a range of different reasons. We are doing a piece of work to identify what that looks like across health boards, from a pre-IVF fertility stage to the kinds of services delivered locally. I think it is fair to say there is a geographic dimension to it. Some services are delivered in particular parts of Wales. That is, I'm afraid, often the way with some specialist services, just because the level of demand on those services may not always merit that geographic distribution—though I do understand that can cause challenges.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig. Credaf iddo ddweud nad ydym yn siarad digon am hyn. Mae hynny'n ddigon gwir. Ni chredaf fod anffrwythlondeb gwrywaidd bob amser yn cael y sylw mewn trafodaeth gyhoeddus y mae'n sicr yn ei haeddu. Fe fydd yn ymwybodol fod ystod o wahanol ffyrdd y mae triniaethau ffrwythlondeb yn cael eu darparu yn y GIG yng Nghymru ac ar ei gyfer. Darperir rhai yn uniongyrchol gan fyrddau iechyd, a chaiff eraill eu comisiynu fel gwasanaethau arbenigol gan y cyd-bwyllgor comisiynu. Heb fynd i ormod o fanylder, yn gyffredinol mae camau'n cael eu cymryd ar lefel bwrdd iechyd cyn bod cleifion yn gymwys i gael cymorth arbenigol. Mae'r cymorth arbenigol ar gael ar sail gyson, gan fod meini prawf ar gyfer y ffordd y mae pobl yn gymwys ar ei gyfer, ond mae lefel o amrywioldeb yn y gwasanaethau y mae byrddau iechyd yn eu darparu, ac mae hynny am ystod o wahanol resymau. Rydym yn gwneud gwaith i nodi sut olwg sydd ar hynny ar draws y byrddau iechyd, o'r cam ffrwythlondeb cyn triniaethau ffrwythloni in vitro (IVF) i'r mathau o wasanaethau a ddarperir yn lleol. Credaf ei bod yn deg dweud bod dimensiwn daearyddol i hyn. Darperir rhai gwasanaethau mewn rhannau penodol o Gymru. Mae arnaf ofn fod hynny'n aml yn wir gyda rhai gwasanaethau arbenigol, gan nad yw lefel y galw am y gwasanaethau hynny bob amser yn cyfiawnhau'r dosbarthiad daearyddol hwnnw—er fy mod yn deall y gall hynny greu heriau.
It has emerged, Cabinet Secretary, that some health boards have removed the priority referral pathway for men with fertility problems, potentially forcing male patients to wait even longer for specialist help. If you're in the north of the country, for example, that can be extremely distressing, along with those people who are waiting. Given that national policy allows clinically justified cases of male infertility to be expedited, will the Minister now review this practice across all health boards, to make sure that it is happening, to ensure that men with fertility issues can access timely specialist care where appropriate? Will you write to all the health boards to ensure that this expedited route is put back in place as soon as possible? Because with these issues in men, if it's not picked up sooner, the sperm count of the man goes down and down as the length of time goes on.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae wedi dod yn amlwg fod rhai byrddau iechyd wedi cael gwared ar y llwybr atgyfeirio blaenoriaethol ar gyfer dynion â phroblemau ffrwythlondeb, gan greu perygl o orfodi cleifion gwrywaidd i aros hyd yn oed yn hirach am gymorth arbenigol. Os ydych chi yng ngogledd y wlad, er enghraifft, gall hynny beri cryn dipyn o ofid, ynghyd ag amseroedd aros hir. O ystyried bod polisi cenedlaethol yn caniatáu cyflymu triniaethau ar gyfer achosion o anffrwythlondeb gwrywaidd lle mae cyfiawnhad clinigol, a wnaiff y Gweinidog adolygu'r arfer hwn ar draws pob bwrdd iechyd nawr, i sicrhau ei fod yn digwydd, i sicrhau y gall dynion â phroblemau ffrwythlondeb gael mynediad at ofal arbenigol amserol lle bo'n briodol? A wnewch chi ysgrifennu at yr holl fyrddau iechyd i sicrhau bod y llwybr cyflym hwn yn cael ei roi yn ôl ar waith cyn gynted â phosib? Oherwydd gyda'r problemau hyn mewn dynion, os na chânt eu canfod yn gynt, mae cyfrif sberm y dyn yn mynd yn is ac yn is wrth i amser fynd yn ei flaen.
I appreciate why the Member is asking the question; it is a reasonable question to ask. I'm not sure I'd put it in quite that way. He is right to say that, generally, patients should be seen in the order that they were placed on a waiting list for treatment. However, as he says, patients can be expedited for treatment or intervention where there is a clinical justification for doing that. So, it's important that that's a clinical justification for doing it. And then clinics need to have a robust documented process for expediting the treatment in the case of that individual. For non-specialist services, there are NICE guidelines, which health boards are required to comply with. There is a piece of work I mentioned earlier, which is already under way, identifying where those guidelines may be applied differently in different parts of Wales.
Rwy'n deall pam fod yr Aelod yn gofyn y cwestiwn; mae'n gwestiwn rhesymol i'w ofyn. Nid wyf yn siŵr y buaswn yn ei roi yn y ffordd honno. Mae'n iawn i ddweud, yn gyffredinol, y dylid gweld cleifion yn y drefn y cawsant eu rhoi ar restr aros am driniaeth. Fodd bynnag, fel y dywed, gellir rhoi cleifion ar lwybr cyflym ar gyfer triniaeth neu ymyrraeth lle mae cyfiawnhad clinigol dros wneud hynny. Felly, mae'n bwysig fod cyfiawnhad clinigol dros wneud hynny. Ac yna, mae angen i glinigau gael proses gadarn wedi'i dogfennu ar gyfer cyflymu'r driniaeth yn achos yr unigolyn hwnnw. Ar gyfer gwasanaethau anarbenigol, mae yna ganllawiau NICE y mae'n ofynnol i fyrddau iechyd gydymffurfio â nhw. Mae gwaith y soniais amdano yn gynharach, sydd eisoes ar y gweill, yn nodi lle mae'r canllawiau hynny'n cael eu rhoi ar waith yn wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru.
And finally on this point, Cabinet Secretary, I think one thing that is often overlooked in this area is the mental health implications. I know you're not the Minister responsible for mental health, but it does create severe mental trauma for some of the males who go through this treatment. A lot of the mental health support programmes tend to be more catered to supporting the female who is going through the treatment, and not the male, and it is seen that the man has got to support the woman, but there's nothing there to help the man. I know there are certain organisations out there that do help, but I think it would be a good positive step if the Government could put some policies in place on how health boards can support men through their fertility journey, because I find, more often than not, that they are left on their own to suffer and tend to get forgotten about.
Ac yn olaf ar y pwynt hwn, Ysgrifennydd y Cabinet, credaf mai un peth sy'n aml yn cael ei anwybyddu yn y maes hwn yw'r goblygiadau iechyd meddwl. Gwn nad chi yw'r Gweinidog sy'n gyfrifol am iechyd meddwl, ond mae'n creu trawma meddyliol difrifol i rai o'r dynion sy'n mynd drwy'r driniaeth hon. Mae llawer o'r rhaglenni cymorth iechyd meddwl yn tueddu i ganolbwyntio mwy ar gefnogi'r fenyw sy'n mynd drwy'r driniaeth, ac nid y dyn, ac ystyrir bod yn rhaid i'r dyn gefnogi'r fenyw, ond nid oes unrhyw beth yno i helpu'r dyn. Gwn fod rhai sefydliadau'n darparu cymorth, ond credaf y byddai'n gam cadarnhaol pe gallai'r Llywodraeth roi polisïau ar waith ar sut y gall byrddau iechyd gefnogi dynion drwy eu taith ffrwythlondeb, gan y gwelaf, yn amlach na pheidio, eu bod yn cael eu gadael ar eu pen eu hunain i ddioddef, ac yn tueddu i gael eu hanghofio.
The Member is right to say that infertility, but also waiting for treatment more broadly, can have a significant impact on people's mental health and on their well-being, and it is right that all services are provided to patients to reflect the needs of that particular patient. It is already the case that all fertility clinics used by the NHS in Wales are required to offer access to a counsellor before treatment starts, so that's already a requirement in the system. Anyone who needs further counselling or follow-up support should also then request that via their GP. But I will look to see what is the outcome of the work that is already under way to understand the picture in terms of the potential variability of the offer in different parts of Wales, and reflect in light of that what further support and steps might be needed.
Mae'r Aelod yn iawn i ddweud y gall anffrwythlondeb, ac aros am driniaeth yn fwy cyffredinol, gael effaith sylweddol ar iechyd meddwl pobl ac ar eu lles, ac mae'n iawn fod pob gwasanaeth yn cael ei ddarparu i gleifion i adlewyrchu anghenion y claf penodol hwnnw. Mae eisoes yn wir ei bod yn ofynnol i bob clinig ffrwythlondeb a ddefnyddir gan y GIG yng Nghymru gynnig mynediad at gwnselydd cyn i'r driniaeth ddechrau, felly mae hynny eisoes yn ofyniad yn y system. Dylai unrhyw un sydd angen cwnsela pellach neu gymorth dilynol ofyn amdano drwy eu meddyg teulu. Ond fe edrychaf i weld beth yw canlyniad y gwaith sydd eisoes ar y gweill i ddeall y darlun o ran amrywioldeb posib y cynnig mewn gwahanol rannau o Gymru, ac ystyried pa gymorth a chamau pellach y gallai fod eu hangen yng ngoleuni hynny .
Llefarydd Plaid Cymru nawr, Mabon ap Gwynfor.
Plaid Cymru spokesperson now, Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Llywydd. Mae'r sefyllfa yn ein hadrannau brys yn un argyfyngus. Nid fy ngeiriau i, ond geiriau cadeirydd Betsi Cadwaladr, sydd hefyd wedi cael eu hategu gan Helen Whyley o'r Coleg Nyrsio Brenhinol, sydd wedi galw'r sefyllfa yn un enbyd.
Un o'r prif ffactorau sy'n cyfrannu at y broblem hon ydy'r methiant i ryddhau cleifion—y delayed discharge, fel y clywsom ni mewn cwestiwn blaenorol. Fis Tachwedd diwethaf, fe lansiodd yr Ysgrifennydd Cabinet yr her 50 niwrnod, wedi cael ei ategu gan y gronfa integreiddio rhanbarthol, gwerth £146 miliwn, yn ogystal â £19 miliwn mewn cyllid pwrpasol ychwanegol, ac mi rydyn ni wedi clywed am £30 miliwn ychwanegol eto eleni. Ond bron i flwyddyn ers i'r her yna gael ei lansio, ydy pobl gogledd Cymru mewn lle gwell?
Ym mis Tachwedd y llynedd, roedd y niferoedd a oedd yn aros am drosglwyddo gofal, delayed discharge, yn Betsi Cadwaladr yn 286. Erbyn heddiw, mae'r ffigwr yna yn 318. Felly, yn seiliedig ar y ffigurau yma, gallwn ni ddod i'r casgliad fod camau gweithredu'r Llywodraeth i fynd i'r afael ag oedi wrth ryddhau wedi methu pobl gogledd Cymru. Pam bod gogledd Cymru felly yn unigryw yn y methiant o'i gymharu â gweddill Cymru?
Thank you, Llywydd. The situation in our emergency departments is critical. Not my words, but the words of the chair of Betsi Cadwaladr, which have also been echoed by Helen Whyley of the Royal College of Nursing, who have called the situation dire.
One of the main factors contributing to this problem is the failure to release patients—the delayed discharge, as we heard referred to in an earlier question. Last November, the Cabinet Secretary launched the 50-day challenge, and that was supported by the regional integration fund, worth £146 million, as well as £19 million in additional funding, and we've heard of an additional £30 million again this year. But almost a year since that challenge was launched, are the people of north Wales in a better place?
In November of last year, the numbers waiting for transfers of care, or delayed discharge, in Betsi Cadwaladr were 286. Today, that figure is 318. So, based on these figures, can we come to the conclusion that the Government's actions to tackle delayed transfers of care have failed the people of north Wales. Why is north Wales unique in these failures as compared to the rest of Wales?
Dwi ddim yn credu bod hynny'n esboniad cyflawn o'r sefyllfa. Fel y gwnes i ei ddweud, ar draws y system yng Nghymru, mae gennym ni lawer llai o bobl yn aros i fynd adref, os hoffwch chi, a llawer llai o amser yn cael ei dreulio yn y broses honno. Rŷn ni wedi gweld cydweithio ar draws rhanbarth y gogledd. Mae gyda ni sefyllfa sydd yn unigryw, os hoffwch chi, o ran Betsi Cadwaladr o ran y ffaith fod chwe chyngor lleol yn cydweithio gyda'r bwrdd iechyd. Mae hynny'n anarferol o ran rhanbarthau yng Nghymru. Beth mae hynny'n ei olygu yw bod mwy o amrywiaeth yn digwydd rhwng prosesau cynghorau unigol na fyddai'n debygol o ddigwydd mewn rhannau eraill o Gymru, am resymau sydd yn rhannol yn ddaearyddol.
Mae'n gwbl glir i fi nad yw'r sefyllfa o ran adrannau brys yn y gogledd ddim yn dderbyniol. Fe wnes i hefyd weld sylwadau cadeirydd y bwrdd. Mae angen gwella ar hynny'n sylweddol. Rŷn ni wedi gweld, er gwaethaf hynny, bod llai o oriau yn cael eu colli o ran trosglwyddo mewn ambiwlans. Felly, mae angen gwella yn sicr. Beth sy'n wir wrth wraidd hyn yw bod pob rhan o Gymru, yn cynnwys y gogledd, yn gwella yn gyson ar ddod o hyd i ble mae'r arfer da yn y system a lledaenu hynny mewn ffordd fwy pwrpasol ac yn gyflymach. Wrth wneud hynny'n unig, rwy'n credu, rŷn ni'n mynd i weld y cynnydd rŷn ni eisiau ei weld ym mhob rhan o Gymru.
I don't think that that is a complete explanation of the situation. As I said, across the system in Wales, we have far fewer people waiting for those discharges and less time being spent in that process. We have seen collaboration and co-operation across the north Wales region. We have a situation that is unique in terms of Betsi Cadwaladr in that there are six local authorities working with the health board. That is unusual in terms of regions in Wales. And what that means is that there is more variance in terms of individual council processes than is the case in other parts of Wales, for reasons that are partly geographical.
It is clear to me that the situation in terms of the accident and emergency departments in north Wales is unacceptable. I also heard the comments made by the chair of the board. There is a need for significant improvement. We have seen, despite that, fewer hours being lost in terms of handover from ambulances. So, there is a need for improvement. What's important is that every part of Wales, including north Wales, improves and seeks good practice and spreads that in a more purposeful manner and more swiftly. In doing that, I think we are going to see the progress that we want to see in all parts of Wales.
Part of the problem when it comes to this Government’s inability to demonstrate the experience and stability that we desperately need to see after years of chaotic personnel churn, strategic mismanagement and failing standards is its alarmingly loose grasp of crucial details. For example, last week, the First Minister accused us of supplying incorrect figures on the change in two-year waits between March and June of this year. Can the Cabinet Secretary confirm that the net difference in two-year waits during this period was, indeed, 942 as we initially quoted, and that the net difference compared to March now stands at an even less impressive 384? If so, why does the Cabinet Secretary think that his leader is so badly misinformed on progress in delivering one of her purported key priorities?
Rhan o'r broblem o ran anallu'r Llywodraeth hon i ddangos y profiad a'r sefydlogrwydd sydd eu hangen arnom yn daer ar ôl blynyddoedd o newid anhrefnus mewn personél, camreoli strategol a safonau diffygiol yw ei gafael frawychus o lac ar fanylion hanfodol. Er enghraifft, yr wythnos diwethaf, cawsom ein cyhuddo gan y Prif Weinidog o ddarparu ffigurau anghywir ar y newid i amseroedd aros o ddwy flynedd rhwng mis Mawrth a mis Mehefin eleni. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau mai'r gwahaniaeth net yn yr amseroedd aros o ddwy flynedd yn ystod y cyfnod hwn mewn gwirionedd oedd 942 fel y nodwyd gennym yn wreiddiol, a bod y gwahaniaeth net o gymharu â mis Mawrth bellach yn 384, sydd hyn yn oed yn llai canmoladwy? Os felly, pam fod Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod ei arweinydd o dan y fath gamargraff ynghylch cynnydd ar gyflawni un o'i blaenoriaethau allweddol honedig?
The Member is seeking to get me to confirm a premise of the question that I'm not prepared to accept, I’m afraid. I’m not often blamed for an alarming weakness in grasp of detail, but I’m not a human calculator, so I’m not going to be able to make that judgment in real time, I’m afraid. But I’m very happy to make sure that he has the correct numbers.
The larger question that patients in Wales will want to know is that the Government has a plan that is funded and working in order to make sure, as we all want to see, that those two-year waits are coming down, and to meet the commitment that I have made that we won’t have anybody in that position at the end of this Senedd term, as well as, of course, the commitment in relation to the size of the waiting list, which is also important, and the timely access to diagnostics.
We’ve been very clear in our expectations of health boards in delivering this. We’ve provided the funding. I have a weekly meeting that looks, in very great granularity, at the performance of each health board in relation to each particular specialty. So, we are able to see, in the published statistics and also in the management information, which we are now also making available, real levels of increased activity right across the NHS in Wales, which is, quarter by quarter, driving down the numbers of people waiting and the waits that they are facing.
I want to see faster progress, obviously, but I think there is good progress in the system, and I’m confident that we have the plans in place that will enable us to get to where we need to be by the end of the Senedd term.
Mae'r Aelod am imi gadarnhau rhagosodiad yn y cwestiwn nad wyf yn barod i'w dderbyn, mae arnaf ofn. Nid wyf yn aml yn cael fy meio am wendid brawychus yn fy ngafael ar fanylion, ond nid wyf yn gyfrifiannell, felly ni fyddaf yn gallu gwneud y cyfrifiad hwnnw mewn amser real, mae arnaf ofn. Ond rwy'n fwy na pharod i edrych i weld a yw'r ffigurau cywir ganddo.
Y cwestiwn ehangach y bydd cleifion yng Nghymru eisiau gwybod yr ateb iddo yw bod gan y Llywodraeth gynllun sydd wedi'i ariannu ac sy'n gweithio er mwyn sicrhau, fel y mae pob un ohonom eisiau'i weld, fod amseroedd aros o ddwy flynedd yn gostwng, ac er mwyn cyflawni'r ymrwymiad yr wyf wedi'i wneud na fydd gennym unrhyw un yn y sefyllfa honno ar ddiwedd tymor y Senedd hon, yn ogystal â'r ymrwymiad mewn perthynas â maint y rhestr aros, sydd hefyd yn bwysig, a mynediad amserol at ddiagnosteg.
Rydym wedi nodi'n glir iawn ein bod yn disgwyl i fyrddau iechyd gyflawni hyn. Rydym wedi darparu'r cyllid. Mae gennyf gyfarfod wythnosol sy'n edrych, yn fanwl iawn, ar berfformiad pob bwrdd iechyd mewn perthynas â phob arbenigedd penodol. Felly, rydym yn gallu gweld, yn yr ystadegau cyhoeddedig a hefyd yn y wybodaeth reoli, y byddwn hefyd yn ei chyhoeddi nawr, lefelau gwirioneddol o weithgarwch cynyddol ar draws y GIG yng Nghymru, sydd, chwarter ar ôl chwarter, yn lleihau nifer y bobl sy'n aros a'r amseroedd aros y maent yn eu hwynebu.
Rwyf am weld cynnydd cyflymach, yn amlwg, ond credaf fod cynnydd da yn y system, ac rwy'n hyderus fod gennym gynlluniau ar waith a fydd yn ein galluogi i gyrraedd lle mae angen inni fod erbyn diwedd tymor y Senedd.
Diolch am yr ateb yna. Yn olaf, felly, er mwyn parhau â’r thema yma o brofiad a sefydlogrwydd, bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol bod swydd prif gynghorydd y proffesiynau perthynol iechyd—y chief allied health professions adviser—wedi bod yn wag am bron i bedwar mis. Hyd y gwelaf i, does yna ddim golwg o apwyntio rhywun newydd er mwyn cymryd y rôl hollbwysig yma ymlaen eto.
Yn absenoldeb y prif gynghorydd yma, mae yna ddiffyg arweiniad yn y maes. Er enghraifft, yn ddiweddar, fe benodwyd panel goruchwylio ar gyfer gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol, ond does yna neb ag arbenigedd o’r proffesiynau perthynol ar y panel hwnnw. Rwy’n siŵr y byddwch chi’n cytuno bod hyn yn wall eithaf difrifol wrth ystyried pwysigrwydd y proffesiynau yma i’r maes. Mae’n anodd credu y byddai’r gwall yma wedi digwydd pe byddai yna brif gynghorydd mewn lle. Pryd, felly, y gallwn ni ddisgwyl gweld y rôl yma yn cael ei llenwi?
Thank you for that response. And finally, to continue on this theme of experience and stability, the Cabinet Secretary will be aware that the role of chief allied health professions adviser has been vacant for almost four months. As far as I can see, there is no sign of any new appointment being made in order to take on this crucial role.
In the absence of the chief adviser, there is a lack of leadership in the area. For example, recently, an oversight panel was established for maternity and newborn services, but nobody from the allied professions is on this panel. I’m sure that you would agree that this is a serious problem given the importance of these professions in this area. It’s difficult to believe that this ever would have occurred if the chief adviser was in place. When can we expect this role to be filled?
Mae’r pethau yma yn digwydd o bryd i’w gilydd, wrth gwrs. Nid yw'r cylchoedd recriwtio yn rhywbeth sydd yn nwylo’r Gweinidogion; mae hynny’n fater i’r gwasanaeth sifil, fel bydd yr Aelod yn ymwybodol. Mi wnaf sicrhau bod diweddariad yn cael ei ddarparu o ran y gobeithion i lenwi’r swydd honno cyn gynted â phosib.
These things happen on occasion. Recruitment cycles aren't in the hands of Ministers; that's a matter for the civil service, as the Member will be aware. I'll ensure that an update is provided in terms of our hopes to fill that vacancy as soon as possible.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella gwasanaethau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ63150
4. What is the Welsh Government doing to improve health services in Preseli Pembrokeshire? OQ63150
Health boards in Wales are responsible for ensuring the provision of safe and timely access to good-quality clinical services for their local population. We continue to support health boards to make improvements with additional finance, direct intervention and support from NHS Wales Performance and Improvement.
Mae byrddau iechyd yng Nghymru yn gyfrifol am sicrhau bod mynediad diogel ac amserol at wasanaethau clinigol o ansawdd da ar gael i'w poblogaeth leol. Rydym yn parhau i gefnogi byrddau iechyd i wneud gwelliannau gyda chyllid ychwanegol, ymyrraeth uniongyrchol a chymorth gan Perfformiad a Gwella GIG Cymru.
Cabinet Secretary, yesterday a local palliative care centre in my constituency made the difficult decision to close its doors. In a public statement, Shalom House hospice in St David's said that ongoing financial difficulties and a lack of sustainable funding meant it had no alternative but to close at the end of October this year.
Cabinet Secretary, I'm sure you'll agree with me that this is deeply disappointing and worrying news. Shalom House has delivered fantastic specialist palliative support to patients and their relatives over the years. Despite their fundraising efforts and the generous support of the community, they have been unable to find a way forward.
There are many small charities like Shalom House that desperately need support. So, Cabinet Secretary, can you tell us what the Welsh Government is doing to help these organisations, given the important work they do in supporting people with life-limiting illnesses? What is the Welsh Government's strategy regarding supporting palliative care centres and hospices, because we can't see essential and vital services like these close in our communities, going forward?
Ysgrifennydd y Cabinet, ddoe, gwnaeth canolfan ofal lliniarol leol yn fy etholaeth y penderfyniad anodd i gau ei drysau. Mewn datganiad cyhoeddus, dywedodd hosbis Tŷ Shalom yn Nhyddewi fod anawsterau ariannol parhaus a diffyg cyllid cynaliadwy yn golygu nad oedd dewis arall ganddi ond cau ddiwedd mis Hydref.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod y newyddion hwn yn siomedig ac yn ddigalon iawn. Mae Tŷ Shalom wedi darparu cymorth lliniarol arbenigol gwych i gleifion a'u perthnasau dros y blynyddoedd. Er eu hymdrechion i godi arian a chefnogaeth hael y gymuned, nid ydynt wedi gallu dod o hyd i ffordd ymlaen.
Mae llawer o elusennau bach fel Tŷ Shalom angen cymorth yn ddybryd. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu'r sefydliadau hyn, o ystyried y gwaith pwysig y maent yn ei wneud i gefnogi pobl â salwch sy'n cyfyngu ar fywyd? Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi canolfannau gofal lliniarol a hosbisau, gan na allwn weld gwasanaethau hanfodol ac angenrheidiol fel y rhain yn cau yn ein cymunedau yn y dyfodol?
Well, I'm sorry to hear that news. I would absolutely agree with the Member that the services in centres like the one he's referring to in his constituency—and there will be others right across Wales—provide an absolutely essential service to people in very difficult circumstances. We know just how important good palliative care is to people.
He asked me what the Government is doing to support palliative care more broadly in the sector specifically. We've increased our investment to over £16 million annually, and improving the quality of palliative care remains a key programme for government commitment. Over the course of this Senedd term, that investment has increased quite significantly, and there have been additional injections of funding at particular points where there have been particular challenges in relation to rising costs and other pressures.
The strategy, as he mentioned in his question, has included a range of interventions by the Government and by the NHS more broadly. We have a quality statement for palliative and end-of-life care. We've been developing a national service specification for a range of elements of palliative care. There's been work under way through HEIW to develop a framework to improve skills levels across the sector. The JCC has put in place arrangements to standardise commissioning arrangements. There's also been good work to strengthen advanced care planning. And the implementation of the national bereavement framework as well has had a bearing on some of the work that the sector provides. So, there is a wide range of activity under way, a commitment to increase that funding, but I do recognise the point that he makes, that it is a sector that often feels financial pressures. Clearly, the example he's given today is very regrettable. What we are doing is seeking to put the sector on a more sustainable footing through procurement, through commissioning and through funding.
Wel, mae’n ddrwg gennyf glywed y newyddion hwnnw. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod fod y gwasanaethau mewn canolfannau fel yr un y cyfeiria ati yn ei etholaeth ef—a bydd eraill ledled Cymru—yn darparu gwasanaeth cwbl hanfodol i bobl mewn amgylchiadau anodd iawn. Gwyddom pa mor bwysig yw gofal lliniarol da i bobl.
Gofynnodd i mi beth yn benodol y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi gofal lliniarol yn ehangach yn y sector. Rydym wedi cynyddu ein buddsoddiad i dros £16 miliwn yn flynyddol, ac mae gwella ansawdd gofal lliniarol yn parhau i fod yn ymrwymiad allweddol yn y rhaglen lywodraethu. Dros dymor y Senedd hon, mae'r buddsoddiad hwnnw wedi cynyddu'n sylweddol iawn, ac mae chwistrelliadau ychwanegol o gyllid wedi'u gwneud ar adegau penodol lle bu heriau penodol mewn perthynas â chostau cynyddol a phwysau arall.
Mae'r strategaeth, fel y soniodd yn ei gwestiwn, wedi cynnwys ystod o ymyriadau gan y Llywodraeth a chan y GIG yn ehangach. Mae gennym ddatganiad ansawdd ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes. Rydym wedi bod yn datblygu manyleb gwasanaeth cenedlaethol ar gyfer ystod o elfennau o ofal lliniarol. Mae gwaith wedi bod ar y gweill drwy Addysg a Gwella Iechyd Cymru ar ddatblygu fframwaith i wella lefelau sgiliau ar draws y sector. Mae'r cyd-bwyllgor comisiynu wedi rhoi trefniadau ar waith i safoni trefniadau comisiynu. Gwnaed gwaith da hefyd ar gryfhau trefniadau cynllunio gofal uwch. Ac mae gweithredu'r fframwaith profedigaeth cenedlaethol wedi cael effaith ar beth o'r gwaith y mae'r sector yn ei ddarparu. Felly, mae ystod eang o weithgarwch ar y gweill, ymrwymiad i gynyddu'r cyllid hwnnw, ond rwy'n cydnabod y pwynt y mae'n ei wneud, ei fod yn sector sy'n aml yn teimlo pwysau ariannol. Yn amlwg, mae'r enghraifft y mae wedi'i rhoi heddiw yn destun gofid. Yr hyn a wnawn yw ceisio rhoi'r sector ar sail fwy cynaliadwy drwy gaffael, drwy gomisiynu a thrwy gyllido.
5. Sut y mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod ysbyty'r Faenor yn darparu safon dderbyniol o ofal i gleifion yn Nwyrain De Cymru? OQ63174
5. How is the Government ensuring that the Grange hospital is providing an acceptable standard of care for patients in South Wales East? OQ63174
Quality and safety of services is one of the Government’s top priorities. We are supporting the Grange through the creation of a new discharge lounge, extension of the emergency department, and, absolutely crucially, the employment of six new emergency medicine consultants to improve senior decision making.
Mae ansawdd a diogelwch gwasanaethau yn un o flaenoriaethau pwysicaf y Llywodraeth. Rydym yn cefnogi ysbyty'r Faenor drwy greu lolfa ryddhau newydd, ymestyn yr adran achosion brys, ac yn hollbwysig, cyflogi chwech o feddygon ymgynghorol meddygaeth frys newydd i wella'r broses o wneud penderfyniadau lefel uwch.
Diolch yn fawr, and that's good to hear. I want to highlight, though, the normalisation of corridor care that has become a feature of some Welsh hospitals. I received the following account from a pensioner who has cancer and has had to go back and forth to the Grange hospital in Cwmbran for medical complications as a result of that cancer. The following are his words, and I warn the Chamber of the frankness of the quote:
'Back in the Grange, feeling crap after one night on a chair. The staff are fantastic, but the system definitely isn't. The only reason I had a bed at last was because I staggered to the loo and collapsed on the floor. Had to get three nurses to pick me up and plonk me in a chair. Think they realised that I should get a bed. Some people are spending two nights in a chair. It's bloody inhumane. Thank you, Welsh Government.'
That's the end of the quote. I know from speaking to members of staff earlier this year that the hospital was allowing triple boarding, which meant that three patients are sometimes close together in one corridor, often with serious conditions. This anecdotal case has been backed up by RCN Cymru and BMA Cymru, who have teamed up to launch a petition to try and get the Government to sort the matter out for the sake of patients, and staff who never signed up to provide care in such circumstances. Cabinet Secretary, what progress is the Government making in eliminating corridor care, and are you as concerned as I am to hear about the elderly constituent's recent experience at the Grange?
Diolch yn fawr, ac mae'n dda clywed hynny. Hoffwn dynnu sylw, serch hynny, at normaleiddio gofal mewn coridorau, sydd wedi dod yn nodwedd yn rhai o ysbytai Cymru. Cefais y stori ganlynol gan bensiynwr sydd â chanser ac sydd wedi gorfod mynd yn ôl ac ymlaen i ysbyty'r Faenor yng Nghwmbrân oherwydd cymhlethdodau meddygol o ganlyniad i'r canser hwnnw. Dyma ei eiriau ef, ac rwy'n rhybuddio'r Siambr am y dyfyniad di-flewyn-ar-dafod:
'Yn ôl yn ysbyty'r Faenor, yn teimlo'n gachu ar ôl un noson ar gadair. Mae'r staff yn wych, ond yn bendant, nid yw'r system yn wych. Yr unig reswm pam y cefais wely o'r diwedd oedd am fy mod wedi llusgo i'r toiled a chwympo ar lawr. Bu'n rhaid cael tair nyrs i fy nghodi a fy ngosod ar gadair. Rwy'n credu eu bod wedi sylweddoli y dylwn gael gwely. Mae rhai pobl yn treulio dwy noson mewn cadair. Mae'n blydi annynol. Diolch, Lywodraeth Cymru.'
Dyna ddiwedd y dyfyniad. Gwn o siarad ag aelodau staff yn gynharach eleni fod yr ysbyty yn caniatáu trefn driphlyg sy'n golygu weithiau fod tri chlaf yn agos at ei gilydd mewn un coridor, yn aml â chyflyrau difrifol. Mae'r achos anecdotaidd hwn wedi ennyn cefnogaeth Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru a BMA Cymru, sydd wedi cydweithio i lansio deiseb i geisio pwyso ar y Llywodraeth i ddatrys y mater er lles cleifion, a staff na wnaethant erioed gytuno i ddarparu gofal mewn amgylchiadau o'r fath. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynnydd y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i ddod â gofal mewn coridorau i ben, ac a ydych chi yr un mor bryderus â minnau wrth glywed am brofiad diweddar yr etholwr oedrannus yn ysbyty'r Faenor?
Yes, I am as concerned as you are, and it's upsetting to hear that. I'm very sorry for the experience your constituent has had, which clearly is not acceptable. I don't think any of us would regard that as acceptable, obviously, and I'm sure everybody working in the hospital would say the same, and everybody in the health board would agree with that. The question is: what are we doing about it? I've met with the RCN a number of times to discuss the issue of corridor care, and there is a recognition, I think, that it is a complex question. However, I wouldn't accept the idea of normalisation. I certainly don't think it is normal and it shouldn't be normal, but there is far too much of it happening in hospitals right across the UK.
What we've seen in the health board is, in fact, a reduction in the number of patients awaiting discharge from the hospital. Now, why that's relevant in the context of corridor care is because it is often a symptom of the inability of a hospital to manage the flow of patients through the hospital in an acceptable way. So, what we are seeing at the Grange are signs of improvement. We are seeing patients being handed over more quickly. We all know that's been a challenge in the past, but the data is showing us there are fewer hours being lost. We are also seeing patients being discharged more quickly than they have in the past. I'm not suggesting that is the complete answer, obviously it's not, and your constituent's experience suggests that, but there is good progress happening. As I mentioned in my answer to Mabon ap Gwynfor earlier, what I want to see is faster progress happening.
Ydw, rwyf yr un mor bryderus â chi, ac mae'n ofnadwy clywed hynny. Mae'n ddrwg iawn gennyf am y profiad a gafodd eich etholwr, sy'n amlwg yn annerbyniol. Ni chredaf y byddai unrhyw un ohonom yn ystyried hynny'n dderbyniol, ac rwy'n siŵr y byddai pawb sy'n gweithio yn yr ysbyty yn dweud yr un peth, a byddai pawb yn y bwrdd iechyd yn cytuno â hynny. Y cwestiwn yw: beth a wnawn am hyn? Rwyf wedi cyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol nifer o weithiau i drafod mater gofal mewn coridorau, a chredaf fod cydnabyddiaeth ei fod yn gwestiwn cymhleth. Fodd bynnag, nid wyf yn derbyn bod hyn wedi'i normaleiddio. Yn sicr, ni chredaf ei fod yn normal, ac ni ddylai fod yn normal, ond mae gormod ohono'n digwydd mewn ysbytai ledled y DU.
Yr hyn a welsom yn y bwrdd iechyd mewn gwirionedd yw gostyngiad yn nifer y cleifion sy'n aros i gael eu rhyddhau o'r ysbyty. Nawr, y rheswm pam y mae hynny'n berthnasol yng nghyd-destun gofal mewn coridorau yw am ei fod yn aml yn symptom o anallu ysbyty i reoli llif cleifion drwy'r ysbyty mewn ffordd dderbyniol. Felly, rydym yn gweld arwyddion o welliant yn ysbyty'r Faenor. Rydym yn gweld cleifion yn cael eu trosglwyddo'n gyflymach. Gwn fod hynny wedi bod yn her yn y gorffennol, ond mae'r data'n dangos i ni fod llai o oriau'n cael eu colli. Rydym hefyd yn gweld cleifion yn cael eu rhyddhau'n gyflymach na'r hyn a welwyd yn y gorffennol. Nid wyf yn awgrymu mai dyna'r ateb llawn, yn amlwg, ac mae profiad eich etholwr yn awgrymu hynny, ond mae cynnydd da'n cael ei wneud. Fel y soniais yn fy ateb i Mabon ap Gwynfor yn gynharach, rwyf am weld cynnydd yn cael ei wneud yn gyflymach.
Cabinet Secretary, thank you so much for answering the question from my colleague Peredur Owen Griffiths, because it's something that I can relate to as well. The Grange hospital is struggling to cope with demands. That can't come as a surprise to you, and I'm sure it's not at all a reflection of the hospital's dedicated staff in any way, shape or form. The hospital has been plagued with problems since opening only a few years ago, and this was highlighted earlier this year by Healthcare Inspectorate Wales, which found ongoing systematic challenges affecting the consistent delivery of safe care.
Throughout the summer, I was out in Newport talking to constituents about the challenges facing our health service, and several of them mentioned the need for the A&E department to be reopened at the Royal Gwent Hospital. Following these conversations, I decided to launch a survey to gauge further views from residents, and the overwhelming majority of respondents believed that the Royal Gwent should have an A&E department again. Those who responded felt that the needs of Newport residents, as well as those in surrounding areas, were not being met at the moment, and that having an A&E back in the city centre would help alleviate pressures on the Grange. So, Cabinet Secretary, will you give the people of Newport what they want and put their needs first by relooking at and reopening the A&E department in the Royal Gwent Hospital? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, diolch yn fawr am ateb y cwestiwn gan fy nghyd-Aelod Peredur Owen Griffiths, gan ei fod yn rhywbeth y gallaf innau uniaethu ag ef. Mae ysbyty'r Faenor yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r galw. Ni all hynny fod yn syndod i chi, ac rwy'n siŵr nad yw'n adlewyrchiad o staff ymroddedig yr ysbyty mewn unrhyw ffordd. Mae'r ysbyty wedi wynebu llu o broblemau ers agor ychydig flynyddoedd yn ôl, a thynnwyd sylw at hyn yn gynharach eleni gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, a ganfu heriau systematig parhaus sy'n effeithio ar y ddarpariaeth gyson o ofal diogel.
Drwy gydol yr haf, bûm allan yng Nghasnewydd yn siarad ag etholwyr am yr heriau sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd, a soniodd sawl un ohonynt am yr angen i ailagor yr adran ddamweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Gwent. Yn dilyn y sgyrsiau hyn, penderfynais lansio arolwg i gasglu rhagor o safbwyntiau gan drigolion, ac roedd y mwyafrif llethol o'r ymatebwyr o'r farn y dylai Ysbyty Brenhinol Gwent ailagor yr adran ddamweiniau ac achosion brys. Roedd y rhai a ymatebodd yn teimlo nad oedd anghenion trigolion Casnewydd, yn ogystal â thrigolion yr ardaloedd cyfagos, yn cael eu diwallu ar hyn o bryd, ac y byddai cael adran ddamweiniau ac achosion brys yn ôl yng nghanol y ddinas yn helpu i leddfu'r pwysau ar ysbyty'r Faenor. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi roi'r hyn y maent ei eisiau i bobl Casnewydd, a rhoi eu hanghenion yn gyntaf drwy ailystyried yn gyntaf, ac ailagor yr adran ddamweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Gwent? Diolch.
Well, I think what the health board has done is to be able to achieve something which evidence internationally demonstrates is the best way of ensuring that emergency care is provided appropriately and also that elective planned care is provided appropriately. As she knows, the Grange is mainly an acute site, and what that has meant is the health board has been able to use its enhanced local general hospitals to conduct elective surgery and out-patients without being impacted by, as we call them, unscheduled care pressures. What that means is that you're able to maintain the availability of NHS services for those people who, as we would all recognise, have been waiting too long for treatments, whilst also seeking to improve on the emergency care delivered.
I have already answered a question that set out the steps that we are taking with the health board to improve emergency care provision at the Grange. And the evidence that we are starting to see is that it is having a positive outcome. I don't pretend there's not a long way to go; there is. But we are already seeing signs of improvement, and I am clear that that is because the health hoard is implementing a model that people across the world are trying to implement, which is to separate emergency from elective care. We know from evidence everywhere that's the best way of improving services overall.
Wel, rwy'n credu mai'r hyn y mae'r bwrdd iechyd wedi'i wneud yw gallu cyflawni'r ffordd orau, yn ôl tystiolaeth ryngwladol, o sicrhau bod gofal brys yn cael ei ddarparu'n briodol, a bod gofal a gynlluniwyd hefyd yn cael ei ddarparu'n briodol. Fel y gŵyr, safle acíwt yw ysbyty'r Faenor yn bennaf, a'r hyn y mae hynny wedi'i olygu yw bod y bwrdd iechyd wedi gallu defnyddio ei ysbytai cyffredinol lleol uwch ar gyfer llawdriniaeth a gynlluniwyd a chleifion allanol heb gael eu heffeithio gan bwysau gofal heb ei drefnu, fel y'i gelwir. Yr hyn y mae hynny'n ei olygu yw eich bod yn gallu cynnal argaeledd gwasanaethau'r GIG i'r bobl sydd, fel y byddai pob un ohonom yn cydnabod, wedi bod yn aros yn rhy hir am driniaethau, gan geisio gwella'r gofal brys a ddarperir ar yr un pryd.
Rwyf eisoes wedi ateb cwestiwn a oedd yn nodi'r camau a roddir ar waith gennym gyda'r bwrdd iechyd i wella'r ddarpariaeth gofal brys yn ysbyty'r Faenor. A'r dystiolaeth yr ydym yn dechrau ei gweld yw bod hynny'n cael effaith gadarnhaol. Nid wyf yn esgus nad oes ffordd bell i fynd. Ond rydym eisoes yn gweld arwyddion o welliant, ac rwy'n glir mai'r rheswm am hynny yw oherwydd bod y bwrdd iechyd yn gweithredu model y mae pobl ledled y byd yn ceisio'i weithredu, sef gwahanu gofal brys oddi wrth ofal a gynlluniwyd. Gwyddom o dystiolaeth ym mhobman mai dyna'r ffordd orau o wella gwasanaethau yn gyffredinol.
Following on from the Member's question, it would be good to have a review of that massive reorganisation, that centralisation, to see if it actually has worked. But does the Cabinet Secretary regret rushing people into the Grange hospital whilst it wasn't fit for purpose, with the classic example of this being an A&E where patients, constituents of mine, have suffered unnecessarily ever since, with appalling waiting lists—we all have stories of those—whilst suffering in a small room where people are often standing or sitting? Now, Cabinet Secretary, the new A&E is being built, as you've just outlined, and it will be very welcome, especially the new consultants and the new staff that that will bring with it, but it is long overdue now. And I'm just wondering if you could update us on when we will see that new A&E department open, because that will have a direct impact on the standards of care that my constituents are receiving. Diolch.
Yn dilyn cwestiwn yr Aelod, byddai'n dda cael adolygiad o'r ad-drefnu enfawr, y canoli, i weld a yw wedi gweithio mewn gwirionedd. Ond a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn difaru rhuthro pobl i mewn i ysbyty'r Faenor cyn ei fod yn addas i'r diben, sy'n anochel wedi arwain at adran ddamweiniau ac achosion brys lle mae cleifion, fy etholwyr, wedi dioddef yn ddiangen byth ers hynny, gyda rhestrau aros erchyll—mae straeon gan bob un ohonom am y rheini—wrth ddioddef mewn ystafell fach lle mae pobl yn aml yn sefyll neu'n eistedd? Nawr, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r adran ddamweiniau ac achosion brys newydd yn cael ei hadeiladu, fel rydych chi newydd ei nodi, a bydd i'w chroesawu'n fawr, yn enwedig y meddygon ymgynghorol newydd a'r staff newydd a ddaw gyda hi, ond mae'n hen bryd iddi agor. A tybed a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynghylch pryd y byddwn yn gweld yr adran ddamweiniau ac achosion brys newydd honno'n agor, gan y bydd hynny'n cael effaith uniongyrchol ar safon y gofal y mae fy etholwyr yn ei gael. Diolch.
What I do regret is that if the Member's party was in Government, we wouldn't have a discussion about free access to healthcare of any sort. We'd all be paying privately for insurance premiums, because her party's been absolutely clear: they wouldn't have an NHS funded from general taxation.
Yr hyn rwy'n gresynu ato yw, pe bai plaid yr Aelod mewn Llywodraeth, na fyddem yn cael trafodaeth am fynediad am ddim at ofal iechyd o unrhyw fath. Byddai pob un ohonom yn talu'n breifat am bremiymau yswiriant, gan fod ei phlaid hi wedi dweud yn gwbl glir: ni fyddai ganddynt GIG wedi'i ariannu drwy drethiant cyffredinol.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi mynediad at wasanaethau strôc yng nghanolbarth Cymru? OQ63163
6. How is the Welsh Government supporting access to stroke services in mid Wales? OQ63163
A huge amount of work is being undertaken to improve equitable access across Wales to stroke services, and equitable access to outcomes for people following a stroke. This is being guided by the expectations set out in our stroke quality statement.
Mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo ar wella mynediad cyfartal ledled Cymru at wasanaethau strôc, a mynediad cyfartal at ganlyniadau i bobl yn dilyn strôc. Mae hyn yn cael ei arwain gan y disgwyliadau a nodir yn ein datganiad ansawdd ar gyfer strôc.
Health Secretary, you'll be aware of proposals from Hywel Dda health board to transfer stroke recovery services from Bronglais Hospital, which serves large parts of mid Wales, to hospitals in Llanelli or to Withybush. That would mean a four- to six-hour round trip by car for a family member to visit a loved one recovering from a stroke, or up to a nine-hour round trip if that relative did not have access to a car, and that's using towns such as Llanidloes or Machynlleth as a marker to travel to Llanelli or Withybush. Now, given the proven role of family support in the recovery of those suffering from a stroke, and poor transport links as well, do you find it acceptable that you could reach London from here in Cardiff quicker and with more ease than these family members would be able to visit a loved one? Are you satisfied with the proposals from Hywel Dda health board in this regard?
Ysgrifennydd iechyd, fe fyddwch yn ymwybodol o gynigion gan fwrdd iechyd Hywel Dda i drosglwyddo gwasanaethau adfer ar ôl strôc o Ysbyty Bronglais, sy'n gwasanaethu rhannau helaeth o ganolbarth Cymru, i ysbytai yn Llanelli neu Lwynhelyg. Byddai hynny'n golygu taith gron o bedair i chwe awr mewn car i aelod o'r teulu ymweld ag anwyliaid sy'n gwella o strôc, neu daith gron o hyd at naw awr os na fyddai gan yr unigolyn dan sylw gar at eu defnydd, ac mae hynny'n defnyddio trefi fel Llanidloes neu Fachynlleth fel marcwyr ar gyfer teithio i Lanelli neu Lwynhelyg. Nawr, o ystyried rôl brofedig cefnogaeth y teulu wrth adfer wedi strôc, a chysylltiadau trafnidiaeth gwael hefyd, a yw'n dderbyniol i chi y gallech gyrraedd Llundain o fan hyn yng Nghaerdydd yn gyflymach ac yn haws nag y byddai'r bobl hyn yn gallu ymweld â'u hanwyliaid? A ydych chi'n fodlon â'r cynigion gan fwrdd iechyd Hywel Dda yn hyn o beth?
Well, they're not proposals, they're issues that are out for consultation. [Interruption.] The Member will be aware that no decision has been taken, so there is no proposal at present. I can't quite hear, Llywydd, because of contributions from the front bench.
Wel, nid cynigion ydynt, maent yn faterion sy'n destun ymgynghoriad. [Torri ar draws.] Bydd yr Aelod yn ymwybodol nad oes penderfyniad wedi'i wneud, felly nid oes cynnig ar hyn o bryd. Ni allaf glywed yn iawn, Lywydd, oherwydd cyfraniadau o'r fainc flaen.
Not from the front bench, from the opposition bench.
Nid o'r fainc flaen, o fainc yr wrthblaid.
Front bench of the opposition, I meant. Sorry, forgive me—the opposition front bench.
Mainc flaen yr wrthblaid rwy'n ei feddwl. Mae’n ddrwg gennyf, maddeuwch i mi—mainc flaen yr wrthblaid.
You have been cheered, on occasion, from that side this afternoon, which must be an unusual thing for you.
Rydych chi wedi cael cymeradwyaeth, ar adegau, o'r ochr honno y prynhawn yma, sy'n beth anarferol i chi, rwy'n siŵr.
Diolch, Llywydd. The Member is aware that there isn't a proposal in the way that he outlines, and he will also know that they have been matters out for consultation. So, I do think it's important that we describe what's being considered in the right way, because, as his question is clear, people will become anxious otherwise.
I think what's also challenging—. And I accept the point that he makes about the inconvenience of travel, so I think that is understood. But I know that when he, I'm sure, has spoken to the Stroke Association, and others, there is a clear consensus from the Stroke Association, from clinicians like the Royal College of Physicians, for example, that if one sets as one's priority for stroke, as I'm sure we all want to do, to make sure that people recover as quickly as possible from their experience of stroke, and that we minimise the incidence of stroke, the evidence tells us that delivering that on a regional basis is the best way of ensuring outcomes for patients. That is absolutely what I'm sure is our top priority. So, there is a challenge in balancing the point that the Member makes, which is the distances that people may have to travel, with the fact that the reorganisation, which has clinical support, has Stroke Association support—I mean, the general principle of reorganisation—is the best way of ensuring better patient outcomes, and that, at the end of the day, is what we all want to see.
Diolch, Lywydd. Mae'r Aelod yn ymwybodol nad oes cynnig yn y ffordd y mae'n ei amlinellu, a bydd hefyd yn gwybod eu bod wedi bod yn faterion sy'n destun ymgynghoriad. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn disgrifio'r hyn sy'n cael ei ystyried yn y ffordd gywir, oherwydd, fel mae ei gwestiwn yn nodi'n glir, bydd pobl yn pryderu fel arall.
Credaf mai'r hyn sydd hefyd yn heriol—. Ac rwy'n derbyn y pwynt y mae'n ei wneud am anghyfleuster teithio, felly mae hynny wedi ei ddeall. Ond pan fydd wedi siarad â'r Gymdeithas Strôc ac eraill, rwy'n gwybod bod consensws clir gan y Gymdeithas Strôc, gan glinigwyr fel Coleg Brenhinol y Meddygon, er enghraifft, os yw rhywun yn nodi sicrhau bod pobl yn gwella o'u strôc cyn gynted â phosib fel blaenoriaeth ar gyfer strôc, fel rwy'n siŵr fod pob un ohonom eisiau ei wneud, a lleihau nifer yr achosion o strôc, fod y dystiolaeth yn dweud wrthym mai cyflawni hynny ar sail ranbarthol yw'r ffordd orau o sicrhau canlyniadau i gleifion. Rwy'n siŵr mai dyna yw ein blaenoriaeth uchaf. Felly, mae'n her i gydbwyso'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, sef y pellteroedd y gallai fod yn rhaid i bobl deithio, a'r ffaith mai ad-drefnu, a gefnogir yn glinigol, a gefnogir gan y Gymdeithas Strôc—hynny yw, egwyddor gyffredinol ad-drefnu—yw'r ffordd orau o sicrhau gwell canlyniadau i gleifion, a dyna, yn y pen draw, yw'r hyn y mae pob un ohonom eisiau ei weld.
7. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael â Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan am ddiogelwch cleifion ac amodau gwaith mewn meddygfeydd a reolir gan eHarley Street? OQ63161
7. What discussions has the Welsh Government had with Aneurin Bevan University Health Board about patient safety and working conditions at GP surgeries managed by eHarley Street? OQ63161
As the Member is aware, health boards are responsible for delivering general medical services. The Welsh Government holds regular meetings with each health board, including Aneurin Bevan University Health Board, to discuss the breadth of primary care delivery. I'm aware of the concerns that have been expressed in relation to the surgeries the Member refers to, and work is under way to understand what actions may be needed to alleviate such concerns in future.
Fel y gŵyr yr Aelod, y byrddau iechyd sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau meddygol cyffredinol. Mae Llywodraeth Cymru yn cynnal cyfarfodydd rheolaidd gyda phob bwrdd iechyd, gan gynnwys Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, i drafod ehangder y ddarpariaeth gofal sylfaenol. Rwy'n ymwybodol o'r pryderon a fynegwyd mewn perthynas â'r meddygfeydd y cyfeiria'r Aelod atynt, ac mae gwaith ar y gweill i ddeall pa gamau gweithredu y gallai fod eu hangen i leddfu pryderon o'r fath yn y dyfodol.
Thank you for that. Well, earlier this year, as you know, there was a lot of press coverage of this story. Three GP surgeries in my region are still managed by the private company eHarley Street—those are Gelligaer, Pontypool and Lliswerry. The company made headlines months ago because doctors hadn't been paid and patients were finding it almost impossible to get appointments. I know one GP is still owed more than £4,000 and a court-imposed payment plan has been defaulted on. Now another GP has said they're owed £40,000 from fees relating to a building and equipment. The health board took back the contracts for other surgeries that the company had been managing many months ago. I'd ask why these three surgeries have been left with them. If there were questions about competence or management, why is the health board content with its management of these remaining surgeries, or had the private company asked the health board to take back the other contracts, and if so, why? Patients and doctors deserve answers on this. Now, I'd appreciate knowing more about any recent discussions you've had with the health board about this matter. And could we have a meeting, please, to discuss my constituents' concerns?
Diolch. Wel, yn gynharach eleni, fel y gwyddoch, bu llawer o sylw yn y wasg i'r stori hon. Mae tair meddygfa yn fy rhanbarth yn dal i gael eu rheoli gan gwmni preifat eHarley Street—meddygfeydd Gelli-gaer, Pont-y-pŵl a Llyswyry. Bu'r cwmni yn y penawdau rai misoedd yn ôl am nad oedd meddygon wedi cael eu talu ac roedd cleifion yn ei chael hi bron yn amhosib cael apwyntiadau. Gwn fod mwy na £4,000 yn dal i fod yn ddyledus i un meddyg teulu, a bod cynllun talu a orfodwyd gan y llys heb ei gwblhau. Nawr, mae meddyg teulu arall wedi dweud bod £40,000 yn ddyledus iddynt mewn ffioedd yn ymwneud ag adeilad ac offer. Cymerodd y bwrdd iechyd y contractau yn ôl ar gyfer meddygfeydd eraill yr oedd y cwmni wedi bod yn eu rheoli fisoedd lawer yn ôl. Pam fod y tair meddygfa hyn wedi'u gadael gyda nhw. Os oedd cwestiynau'n codi am gymhwysedd neu reolaeth, pam y mae'r bwrdd iechyd yn fodlon â'i reolaeth o'r meddygfeydd hyn, neu a oedd y cwmni preifat wedi gofyn i'r bwrdd iechyd gymryd y contractau eraill yn ôl, ac os felly, pam? Mae cleifion a meddygon yn haeddu atebion ar hyn. Nawr, hoffwn wybod mwy am unrhyw drafodaethau diweddar a gawsoch gyda'r bwrdd iechyd ynglŷn â'r mater hwn. Ac a gawn ni gyfarfod, os gwelwch yn dda, i drafod pryderon fy etholwyr?
Yes, of course. I mean, some of the points that she made are detailed questions for the health board themselves, as she will anticipate. But from the discussions that my officials have with the health board, the following things are clear: eHarley practices are now under enhanced monitoring arrangements with the health board. There's a meeting every two weeks with the divisional director for primary care, community services and complex and long-term care, the deputy medical director and the finance business partner accountant. And those are assurance meetings that regularly discuss the sorts of points the Member has been asking about, so staffing matters, payment matters, debt management, His Majesty's Revenue and Customs payment questions—the range of issues that she's alluding to in her question. The health board have confirmed to us that they've seen evidence of payment plans in place, though I note the Member refers to a default on one of those. So, if she would like to draw the detail of that to my attention, I would be interested. In addition, there are weekly operational escalation meetings with the head of primary care, where those sorts of issues are also considered. The practices themselves are undertaking staff surveys of well-being and have offered to share those with the health boards; I'm sure that will be providing important information.
Two further things, if I may? The contracting mechanisms provide for contract-assurance visit arrangements, which now are taking place regularly and run alongside the other panoply of assurance arrangements that I've just referred to. And following the experience that the health board and patients, most importantly, have had with some of the eHarley practices and the outcome of the health board's own lessons-learnt exercise, I've been undertaking an internal review about what might be required in future to ensure that similar concerns aren't raised; that's involved some element of external advice. And I'm hopeful to be able to provide an update to health boards in relation to that in the coming weeks.
Wrth gwrs. Hynny yw, mae rhai o'r pwyntiau a wnaeth yn gwestiynau manwl i'r bwrdd iechyd eu hunain, fel y bydd hi'n deall. Ond o'r trafodaethau y mae fy swyddogion yn eu cael gyda'r bwrdd iechyd, mae'r pethau canlynol yn glir: mae practisau eHarley bellach o dan drefniadau monitro estynedig gyda'r bwrdd iechyd. Mae cyfarfod bob pythefnos gyda'r cyfarwyddwr rhanbarthol ar gyfer gofal sylfaenol, gwasanaethau cymunedol a gofal cymhleth a hirdymor, y dirprwy gyfarwyddwr meddygol a'r partner busnes cyfrifydd cyllid. Ac mae'r rhain yn gyfarfodydd sicrwydd sy'n trafod yn rheolaidd y math o bwyntiau y mae'r Aelod wedi bod yn gofyn amdanynt, felly materion staffio, materion talu, rheoli dyledion, cwestiynau ynghylch taliadau Cyllid a Thollau Ei Fawrhydi—yr ystod o faterion y cyfeiria atynt yn ei chwestiwn. Mae'r bwrdd iechyd wedi cadarnhau eu bod wedi gweld tystiolaeth o gynlluniau talu ar waith, er y nodaf fod yr Aelod yn cyfeirio at fethiant i dalu un o'r rheini. Felly, croeso iddi dynnu fy sylw at y manylion hynny. Yn ogystal, cynhelir cyfarfodydd uwchgyfeirio gweithredol wythnosol gyda'r pennaeth gofal sylfaenol, lle mae'r mathau hynny o faterion yn cael eu hystyried. Mae'r practisau eu hunain yn cynnal arolygon staff o lesiant ac wedi cynnig rhannu'r rheini gyda'r byrddau iechyd; rwy'n siŵr y byddant yn darparu gwybodaeth bwysig.
Dau beth arall, os caf? Mae'r mecanweithiau contractio yn darparu ar gyfer trefniadau ymweliadau sicrwydd contract, sydd bellach yn digwydd yn rheolaidd ac yn digwydd ochr yn ochr â'r llu o drefniadau sicrwydd eraill yr wyf newydd gyfeirio atynt. Ac yn dilyn y profiad y mae'r bwrdd iechyd, a'r cleifion yn bwysicaf oll, wedi'i gael gyda rhai o bractisau eHarley a chanlyniad ymarfer gwersi a ddysgwyd y bwrdd iechyd ei hun, rwyf wedi bod yn cynnal adolygiad mewnol am yr hyn y gallai fod ei angen yn y dyfodol i sicrhau nad oes problemau tebyg yn codi; mae hynny wedi cynnwys elfen o gyngor allanol. Ac rwy'n gobeithio gallu rhoi diweddariad i fyrddau iechyd mewn perthynas â hynny yn yr wythnosau nesaf.
8. Beth yw cynlluniau’r Llywodraeth i leihau rhestrau aros am asesiadau niwroddatblygiadol? OQ63164
8. What are the Government's plans for reducing waiting lists for neurodevelopmental assessments? OQ63164
Mae Llywodraeth Cymru a Perfformiad a Gwella GIG Cymru yn gweithio gyda’r byrddau iechyd i leihau oedi mewn asesiadau niwroamrywiaeth, gan gael gwared ar yr holl arosiadau tair blynedd i blant ar draws Cymru. Mae bwrdd Betsi Cadwaladr wedi cael £2.7 miliwn o arian ychwanegol yn 2025/26 ac mae gyda nhw gynllun cyflawni clir i gael gwared ar arosiadau tair blynedd erbyn mis Mawrth y flwyddyn nesaf.
The Welsh Government and NHS Wales Performance and Improvement are working with health boards to reduce neurodivergence assessment delays, eliminating all three-year waits for children across Wales. Betsi Cadwaladr have been allocated £2.7 million additional funds in 2025/26 and have a clear delivery plan to eliminate three-year waits by March of next year.
Mae yna 7,273 o blant a phobl ifanc yn aros am asesiadau yn ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Gadewch inni oedi efo'r ffigwr yna—dros 7,000 ar restr aros. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn achosi pryder mawr i deuluoedd ar draws y gogledd, heb sôn am yr effaith negyddol ar blant.
Fel dŷch chi'n ei ddweud, mae'r bwrdd wedi derbyn £2.7 miliwn gan y Llywodraeth i helpu efo'r broblem yma ac mae yna fwy o arian ar ei ffordd, dwi'n credu, i greu cyfanswm o £5.6 miliwn. Ac eto, does yna ddim arwydd hyd yma, beth bynnag, fod y sefyllfa yn gwella yn y gogledd. A wnewch chi felly fynnu bod bwrdd iechyd Betsi yn blaenoriaethu cyhoeddi'r cynllun gweithredu yma—yr un dŷch chi'n ei alw yn 'gynllun clir'? Wel, gadewch inni weld y cynllun gweithredu yma a fydd yn amlinellu sut fydd yr arian ychwanegol yma, sydd yn arian sylweddol, yn cael ei ddefnyddio yn bwrpasol i roi chwarae teg i blant yn y gogledd.
There are 7,273 children and young people waiting for assessments in the Betsi Cadwaladr health board area. Let us reflect on that figure for a moment—over 7,000 on a waiting list. And this, of course, is a cause of great concern for families across the region, not to mention the detrimental impact on the children themselves.
As you say, the board has received £2.7 million from the Government to help with this issue and there is more funding on the way, I believe, leading to a total spend of £5.6 million. Yet, there is no sign to date, at least, that the situation is improving in north Wales. Will you therefore demand that Betsi Cadwaladr health board prioritises the publication of that action plan—the one that you call a 'clear action plan'? Well, let us see that action plan, which will outline how this additional funding, which is a significant amount of funding, will be used for the express purpose of providing fair play to the children of north Wales.
Wel, rwy'n hapus i roi peth o'r manylion hynny i'r Aelod nawr. Yn y flwyddyn ariannol hon, mae rhyw £2.7 miliwn, fel gwnes i ei ddweud, wedi cael ei ddyrannu i'r bwrdd iechyd, a bydd rhyw 107,000 o asesiadau pellach yn cael eu cyflawni o fewn y gyllideb honno rhwng nawr a mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Mae rhyw 904 o blant yn y gogledd yn aros dros dair blynedd ar hyn o bryd. Rŷn ni'n gweld bod cynlluniau'r bwrdd iechyd yn mynd i alluogi'r rhain i gael eu gweld, felly mae'r forecast hynny'n rhywbeth rŷn ni'n gyfarwydd â fe. Rŷn ni'n gweld bod yr arian yn gallu cael ei wario mewn ffordd sy'n cael gwared ar y rheini erbyn y flwyddyn nesaf, ac mae'r trajectory presennol o ran yr asesiadau sy'n mynd drwy'r system ar darged i gyrraedd hynny.
Well, I'm happy to provide some of those details to the Member now. In this financial year, some £2.7 million, as I said, has been allocated to the health board, and some 107,000 further assessments will be completed within that budget between now and next March. Some 904 children in north Wales are waiting over three years at the moment. We do believe that the health board's plans will enable those to be seen, so that forecast is something that we are familiar with. We can see that the money can be spent in a way that will eliminate those waits by next year, and the current trajectory in terms of the assessments going through the system is on target to deliver that.
Yn olaf, cwestiwn 9, Darren Millar.
Finally, question 9, Darren Millar.
9. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar berfformiad adrannau brys yng Ngogledd Cymru? OQ63160
9. Will the Cabinet Secretary make a statement on the performance of emergency departments in North Wales? OQ63160
Performance at emergency departments in north Wales is not where I, the public nor staff expect it to be. We are working closely with the health board with assistance from the national improvement programmes and clinical networks and have set clear expectations for improvement.
Nid yw perfformiad adrannau brys yng ngogledd Cymru lle rwyf i, y cyhoedd na'r staff yn disgwyl iddo fod. Rydym yn gweithio'n agos gyda'r bwrdd iechyd gyda chymorth y rhaglenni gwella cenedlaethol a'r rhwydweithiau clinigol ac wedi gosod disgwyliadau clir ar gyfer gwella.
Thank you for that answer. According to the chair of the Betsi Cadwaladr University Health Board, emergency care in north Wales is in, and I quote, 'a crisis situation', 'letting people down' and 'people are waiting in ambulances for extreme lengths of time'. The situation is 'desperate', 'dire' and they are 'failing' their citizens. I would agree with that analysis. I receive, unfortunately, postbags that are full of complaints about the emergency care experience of patients in north Wales—people waiting up to four days on chairs in their 90s while they are waiting for a bed, people who are on ambulances outside these emergency departments for many hours, sometimes over a day, before they can get admitted into those hospitals. It is unacceptable.
Now, one of the things that we know that would alleviate these pressures is access to more beds, but, of course, previous Welsh Governments have closed local hospitals in the region over the years, and you don't seem to be able to get your finger out to be able to build new hospitals with extra bed capacity to take pressure off these emergency departments. The Royal College of Nursing has said that we need to end corridor care because it's unsafe and undignified. The Royal College of Emergency Medicine has said that the problem is about beds. When are you going to deliver the beds that you have promised the people of north Wales, especially at the Royal Alexandra Hospital site in Rhyl?
Diolch am yr ateb hwnnw. Yn ôl cadeirydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, mae gofal brys yng ngogledd Cymru mewn 'sefyllfa argyfyngus', 'yn siomi pobl' ac 'mae pobl yn aros mewn ambiwlansys am gyfnodau eithafol o hir o amser'. Mae'r sefyllfa yn 'enbyd', yn 'arswydus' ac maent yn 'gwneud cam' â'u dinasyddion. Rwy'n cytuno â'r dadansoddiad hwnnw. Rwy'n derbyn gohebiaeth sy'n llawn o gwynion am brofiad cleifion gofal brys yng ngogledd Cymru—pobl yn eu 90au sy'n aros hyd at bedwar diwrnod ar gadeiriau wrth aros am wely, pobl mewn ambiwlansys y tu allan i'r adrannau brys hyn am oriau lawer, dros ddiwrnod weithiau, cyn y gallant gael eu derbyn i'r ysbytai hynny. Mae'n annerbyniol.
Nawr, un o'r pethau y gwyddom y byddai'n lleddfu'r pwysau yw mwy o welyau, ond wrth gwrs, mae Llywodraethau blaenorol yng Nghymru wedi cau ysbytai lleol yn y rhanbarth dros y blynyddoedd, ac nid yw'n ymddangos eich bod yn gallu tynnu'r ewinedd o'r blew i allu adeiladu ysbytai newydd gyda chapasiti gwelyau ychwanegol i dynnu pwysau oddi ar yr adrannau brys hyn. Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol wedi dweud bod angen inni roi diwedd ar ofal mewn coridorau am ei fod yn anniogel ac yn ddiurddas. Mae'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys wedi dweud bod y broblem yn ymwneud â gwelyau. Pryd y gwnewch chi ddarparu'r gwelyau a addawyd gennych i bobl gogledd Cymru, yn enwedig ar safle Ysbyty Brenhinol Alexandra yn y Rhyl?
Well, I'm not sure if the Member heard the answer I gave to Mabon ap Gwynfor in relation to a similar question earlier, but I was clear to him as well, and I repeat it to you, that it is unacceptable. I heard the comments of the chair of the health board as well, which recognised the need for a much better service and experience for patients in north Wales who are attending emergency departments. I also read a discussion at the board that recognises the challenges that we are setting to the board as a Government, the expectations that we have, the visibility that there will be of performance against those expectations. This is about our duty to patients at the end of the day, and the health board's duty to patients. I think there was an important recognition in the discussion that it wasn't simply about funding, that it was also about improving the way services are delivered.
The Member is repeating from a sedentary position the word 'beds'. I was about to come on to answer that part of his question, if he bears with me for one second longer. The discussion that we were having earlier—I'm not sure if the Member was in his place at the time—was in relation to the importance of flow in the hospital in order to improve access to emergency provision, but also to avoid corridor care. I want to see more progress happening in north Wales in relation to that rapid discharge of people who are ready to go home. We all want to see that. We are seeing it in other parts of Wales. What we want to make sure is that all health boards are learning from the best of each other, so that we can tackle emergency department performance, we can tackle corridor care, we can tackle that improved flow. We are already seeing fewer lost hours in ambulance handover, more rapid handover, people waiting less time in emergency departments, people being discharged safely more quickly. We want to see that happening in all parts of Wales.
Wel, nid wyf yn siŵr a glywodd yr Aelod yr ateb a roddais i gwestiwn tebyg gan Mabon ap Gwynfor yn gynharach, ond roeddwn i'n glir wrtho ef hefyd, ac rwy'n ei ailadrodd i chi, ei fod yn annerbyniol. Clywais sylwadau cadeirydd y bwrdd iechyd hefyd, a oedd yn cydnabod yr angen am wasanaeth a phrofiad llawer gwell i gleifion yng ngogledd Cymru sy'n mynychu adrannau brys. Darllenais drafodaeth yn y bwrdd sy'n cydnabod yr heriau yr ydym yn eu gosod i'r bwrdd fel Llywodraeth, y disgwyliadau sydd gennym, a gweld perfformiad yn erbyn y disgwyliadau hynny. Yn y pen draw, mae a wnelo hyn â'n dyletswydd i gleifion, a dyletswydd y bwrdd iechyd i gleifion. Rwy'n credu bod cydnabyddiaeth bwysig yn y drafodaeth ei fod yn ymwneud â mwy na chyllid yn unig, ei fod hefyd yn ymwneud â gwella'r ffordd y caiff gwasanaethau eu darparu.
Mae'r Aelod yn ailadrodd y gair 'gwelyau' o'i sedd. Roeddwn ar fin ateb y rhan honno o'i gwestiwn, os gall aros eiliad yn hirach. Roedd y drafodaeth a gawsom yn gynharach—nid wyf yn siŵr a oedd yr Aelod yn ei sedd ar y pryd—yn ymwneud â phwysigrwydd llif yn yr ysbyty er mwyn gwella mynediad at ddarpariaeth frys, ond hefyd i osgoi gofal mewn coridorau. Rwyf am weld mwy o gynnydd yn digwydd yng ngogledd Cymru mewn perthynas â chyflymu'r broses o ryddhau cleifion sy'n barod i fynd adref o ysbytai. Rydym i gyd eisiau gweld hynny. Rydym yn ei weld mewn rhannau eraill o Gymru. Rydym am wneud yn siŵr fod pob bwrdd iechyd yn dysgu o arferion gorau ei gilydd, fel y gallwn fynd i'r afael â pherfformiad adrannau brys, gallwn fynd i'r afael â gofal mewn coridorau, gallwn fynd i'r afael â llif gwell. Rydym eisoes yn gweld llai o oriau'n cael eu colli wrth drosglwyddo o ambiwlans, trosglwyddo cyflymach, pobl yn aros llai o amser mewn adrannau brys, pobl yn cael eu rhyddhau'n ddiogel yn gyflymach. Rydym eisiau gweld hynny'n digwydd ym mhob rhan o Gymru.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Y cwestiynau amserol sydd nesaf. Dim ond un heddiw. Mae'r cwestiwn yna i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, ac i'w ofyn gan Samuel Kurtz.
The topical questions are next. There is just one question today. That question is to be answered by the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, and is to be asked by Samuel Kurtz.
1. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i atal clefyd y tafod glas, ac i gefnogi ffermwyr a marchnadoedd da byw, yng ngoleuni'r ddau achos a gadarnhawyd yng Nghymru? TQ1374
1. What measures is the Welsh Government taking to contain bluetongue disease, and to support farmers and livestock markets, in light of the two confirmed cases in Wales? TQ1374
Diolch, Sam. In line with our bluetongue control strategy, four premises in Wales where bluetongue has been confirmed have been placed under restrictions. Further investigations into the source and the spread of the disease are ongoing. Appropriate disease control zones will be declared if required. Compensation will be paid for animals culled for disease control purposes.
Diolch, Sam. Yn unol â'n strategaeth ar gyfer rheoli'r tafod glas, mae pedwar safle yng Nghymru lle cadarnhawyd bod y tafod glas yn bresennol wedi'u rhoi o dan gyfyngiadau. Mae ymchwiliadau pellach i ffynhonnell a lledaeniad y clefyd yn parhau. Bydd parthau rheoli clefydau priodol yn cael eu datgan os oes angen. Bydd iawndal yn cael ei dalu am anifeiliaid sy'n cael eu difa at ddibenion rheoli'r clefyd.
Thank you very much, Cabinet Secretary, and I'm grateful to the Llywydd for selecting this topical question today. And since I've submitted, as you alluded to, Cabinet Secretary, two further cases of bluetongue have sadly been confirmed here in Wales. This is a serious concern for our farming industry, and I'm sure Members will join me in extending our best wishes to those farmers and their families currently subject to restrictions. I will join you, Cabinet Secretary, in urging all farmers to speak to their vets and vaccinate. But as there is a cost to this, I ask: is the Welsh Government making any support available to assist farmers in vaccinating?
I would also ask how the confirmation of these cases changes the Welsh Government's approach to restrictions, and how you expect those measures to evolve in the weeks ahead, because the impacts of the current restrictions have already been felt financially. The effect on livestock markets has been stark, with many reporting huge drops in turnover almost overnight, with cattle movements across the border dropping from thousands to only a few hundred. These marts are far more than trading venues, they are central to the rural economy, and when their viability is undermined, the ripple effect extends across farm businesses and the wider communities that rely upon them.
Could you also confirm whether any targeted support will be made available both to livestock markets whose viability is under threat? You mentioned compensation—could you outline how that compensation is determined for those who are required to slaughter animals? Is that off the same basis as bovine TB compensation or is there a new metric that you're using to determine compensation for those required to cull infected bluetongue animals?
And finally, can you update Members on discussions with the UK Government and vaccine manufacturers regarding the supply of vaccines? Farmers need confidence that long-term solutions are being actively pursued, that there is a constant supply of vaccine, so that we can move from containing the disease towards building genuine resilience in the future. Diolch.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n ddiolchgar i'r Llywydd am ddewis y cwestiwn amserol hwn heddiw. Ac ers i mi ei gyflwyno, fel y nodoch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, mae dau achos arall o'r tafod glas wedi'u cadarnhau yma yng Nghymru. Mae'n bryder difrifol i'n diwydiant ffermio, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n ymuno â mi i estyn ein dymuniadau gorau i'r ffermwyr hynny a'u teuluoedd sy'n destun cyfyngiadau ar hyn o bryd. Rwy'n ymuno â chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i annog pob ffermwr i siarad â'u milfeddygon a brechu. Ond gan fod cost i hyn, a yw Llywodraeth Cymru yn darparu unrhyw gymorth i gynorthwyo ffermwyr i frechu?
Hoffwn ofyn hefyd sut y mae cadarnhau'r achosion hyn yn newid agwedd Llywodraeth Cymru at gyfyngiadau, a sut rydych chi'n disgwyl i'r mesurau hynny esblygu yn yr wythnosau i ddod, oherwydd mae effeithiau ariannol y cyfyngiadau presennol eisoes i'w teimlo. Mae'r effaith ar farchnadoedd da byw wedi bod yn amlwg, gyda llawer yn nodi gostyngiadau enfawr yn eu trosiant bron dros nos, a symudiadau gwartheg ar draws y ffin yn gostwng o filoedd i ychydig gannoedd yn unig. Mae'r marchnadoedd hyn yn llawer mwy na lleoliadau masnachu, maent yn ganolog i'r economi wledig, a phan fydd eu hyfywedd yn cael ei danseilio, mae'r effaith ganlyniadol yn ymestyn ar draws busnesau fferm a'r cymunedau ehangach sy'n dibynnu arnynt.
A allwch chi hefyd gadarnhau pa un a fydd cymorth wedi'i dargedu ar gael i farchnadoedd da byw y mae eu hyfywedd dan fygythiad? Fe wnaethoch chi sôn am iawndal—a wnewch chi amlinellu sut y mae'r iawndal hwnnw'n cael ei bennu ar gyfer y rhai y mae'n ofynnol iddynt ladd anifeiliaid? A yw hynny'n digwydd ar yr un sail ag iawndal TB mewn gwartheg neu a oes metrig newydd a ddefnyddir gennych i bennu iawndal i'r rhai y mae'n ofynnol iddynt ddifa anifeiliaid a heintiwyd gan y tafod glas?
Ac yn olaf, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am drafodaethau gyda Llywodraeth y DU a chynhyrchwyr brechlynnau ynglŷn â'r cyflenwad o frechlynnau? Mae angen hyder ar ffermwyr eich bod yn mynd ar drywydd atebion hirdymor, fod cyflenwad cyson o frechlynnau ar gael, fel y gallwn symud o atal lledaeniad y clefyd tuag at adeiladu gwydnwch gwirioneddol yn y dyfodol. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Sam, and thank you for bringing this question, and also, Llywydd, for granting it as well. We discussed this in quite some detail today on the Economy, Trade and Rural Affairs Committee as well, but it's good to have it here on the floor of the Senedd.
In response to your queries, on vaccination we're pursuing the same approach that is being pursued across the border in England, indeed, where it's a decision for the farmers as to whether to vaccinate, but I would join you in exactly what you've said, which is: if you are one of the farmers within proximity of one of these incidents currently, you should be having a discussion with your vet immediately about vaccination. And in fact, across Wales, we are encouraging farmers to have those conversations, because we know that this can be transmitted by midges, and we're hoping to keep it out of the midge population, but also it can be transmitted, as we are seeing in those areas within England now, where it's gone beyond the two counties and gone into the west of England and the south-west as well—. Vaccination is the thing we need to get ahead of this, very much.
I would just highlight the costs of not vaccinating, because those could really be significant if we don't get ahead of this, and I want to spell that out very, very clearly. We know that, in other areas, not just within the UK but on the continent, where vaccination has been after the event, trying to catch up with it, the severity of this disease, has been significant: reproductive losses, milk drop and the financial and psychological costs that you allude to as well, on the welfare of the farmers as well, as well as the welfare of the animals. They have been significant, and the economic costs have been borne by those farmers. So, I really would join with you in saying, please, please speak to your vets. Discuss, right now, vaccination.
In terms of the supply, we know that the decision they took in England to snap out the border to the whole of England has meant that the disease has spread rapidly across parts of England where it wasn't before. Some of this has been due to cattle movements; others have been to do with midge-borne disease. One of the things we've been able to do, right up to now, as we go from September into October in Wales, is to keep this disease locked out right up until these incidents, and our approach now, Sam, is to control and contain these and turn this back, because we will get to the point where we move into the low vector part of this season, and the weather and the climate might well assist us in driving this disease back out. But we don't know. We're doing our best to do it. But in buying that time for farmers, what we've also done is built the time for the supply chain of vaccinations to build up, so we can give confidence now to farmers that that vaccine is available, that they should speak to their vets, and then, if the veterinary advice is to vaccinate, then they can go ahead, because the supply chain is there to do it. We do, with my chief veterinary officer and the other CVOs across the UK, and with the Animal and Plant Health Agency, keep regularly in touch with the supply chain as well to make sure that there is confidence within the supply chain.
You mentioned compensation. Yes, we deal with compensation for culled animals. The criteria is set out very clearly. It's on our website. It's available to vets as well. So, it's very, very clear to the farmers the basis on which we supply compensation.
Can I also pick up on the aspect of the wider supply chain? We know that the measures we've introduced on bluetongue and the disease control measures have indeed been disruptive for the livestock sector, although I would say, as we made clear on the Economy, Trade and Rural Affairs Committee today, we've talked regularly and consistently with stakeholders, including auctioneers as well, and we've adjusted through the course of the summer. But, every time we've made an adjustment, it has heightened the risk, cumulatively, of spreading the disease here into Wales. It's not possible to protect livestock and livelihoods and the mental well-being of farmers by keeping this disease out without having some restrictions on animal movements, but we'll keep this, as we've always said, under review as well. But we recognise it has been disruptive. It could be a darn sight more disruptive economically, and in terms of health and welfare of the farmers as well, if we'd have let this rip across Wales, in the way that we are now seeing, regrettably, across parts of England.
Diolch yn fawr, Sam, a diolch i chi am ofyn y cwestiwn, ac i chi hefyd, Lywydd, am ei ganiatáu. Fe wnaethom drafod hyn yn eithaf manwl heddiw ym Mhwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, ond mae'n dda ei gael yma ar lawr y Senedd.
Mewn ymateb i'ch ymholiadau, ar frechu, rydym yn dilyn yr un dull â thros y ffin yn Lloegr, lle mae'n fater i'r ffermwyr eu hunain a ydynt am frechu, ond rwy'n ategu'r hyn rydych chi wedi'i ddweud, sef: os ydych chi'n un o'r ffermwyr sy'n agos at un o'r digwyddiadau hyn, dylech fod yn trafod gyda'ch milfeddyg ar unwaith ynglŷn â brechu. Ac mewn gwirionedd, ledled Cymru, rydym yn annog ffermwyr i gael y sgyrsiau hynny, oherwydd fe wyddom y gellir ei drosglwyddo gan wybed mân, ac rydym yn gobeithio ei gadw allan o boblogaeth y gwybed mân, ond mae modd iddo gael ei drosglwyddo, fel y gwelwn yn yr ardaloedd hynny yn Lloegr nawr, lle mae wedi mynd y tu hwnt i'r ddwy sir ac wedi mynd i orllewin Lloegr a'r de-orllewin hefyd—. Brechu yw'r hyn sydd ei angen arnom i achub y blaen ar y clefyd.
Rwyf am nodi'r gost o beidio â brechu, oherwydd gallai honno fod yn sylweddol os na wnawn achub y blaen ar hyn, ac rwyf am nodi hynny'n glir iawn. Mewn ardaloedd eraill, nid yn unig yn y DU ond ar y cyfandir, lle mae brechu wedi digwydd ar ôl i'r achosion ymddangos, a cheisio dal i fyny, fe wyddom fod difrifoldeb y clefyd hwn wedi bod yn sylweddol: colledion atgenhedlu, llai o laeth a'r costau ariannol a seicolegol y cyfeiriwch atynt hefyd, o ran lles y ffermwyr yn ogystal â lles anifeiliaid. Maent wedi bod yn sylweddol, a'r ffermwyr hynny sydd wedi talu'r costau economaidd. Felly, os gwelwch yn dda, siaradwch â'ch milfeddygon. Trafodwch frechu nawr.
Ar y cyflenwad, fe wyddom fod y penderfyniad a wnaethant yn Lloegr i ymestyn y ffin i Loegr gyfan wedi golygu bod y clefyd wedi lledaenu'n gyflym ar draws rhannau o Loegr lle nad oedd yn bodoli o'r blaen. Mae peth o hyn wedi digwydd oherwydd symudiadau gwartheg; mae achosion eraill yn gysylltiedig â chlefyd wedi'i gludo gan wybed mân. Un o'r pethau y gallasom ei wneud hyd yma, wrth i ni fynd o fis Medi i fis Hydref yng Nghymru, yw cadw'r clefyd hwn allan nes y digwyddiadau hyn, a'n dull o weithredu nawr, Sam, yw rheoli ac atal y rhain rhag lledaenu a gwrthdroi hyn, oherwydd byddwn yn cyrraedd pwynt lle byddwn yn mynd i mewn i gyfnod fector isel y tymor hwn, ac mae'n bosib iawn y bydd y tywydd a'r hinsawdd yn ein helpu i drechu'r clefyd. Ond nid ydym yn gwybod. Rydym yn gwneud ein gorau i'w wneud. Ond wrth brynu'r amser hwnnw i ffermwyr, rydym hefyd wedi adeiladu amser i'r gadwyn gyflenwi o frechlynnau adeiladu, fel y gallwn roi hyder nawr i ffermwyr fod y brechlyn hwnnw ar gael, y dylent siarad â'u milfeddygon, ac os mai'r cyngor milfeddygol yw brechu, gallant fwrw yn eu blaenau, oherwydd mae'r gadwyn gyflenwi yno iddynt ei wneud. Rydym ni, gyda fy mhrif swyddog milfeddygol a'r prif swyddogion milfeddygol eraill ledled y DU, a chyda'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, yn cadw mewn cysylltiad rheolaidd â'r gadwyn gyflenwi hefyd i wneud yn siŵr fod hyder o fewn y gadwyn gyflenwi.
Fe wnaethoch chi sôn am iawndal. Rydym yn delio ag iawndal ar gyfer anifeiliaid sy'n cael eu difa. Mae'r meini prawf wedi'u nodi'n glir iawn. Mae ar ein gwefan. Mae ar gael i filfeddygon hefyd. Felly, mae'r sail ar gyfer darparu iawndal yn glir iawn i'r ffermwyr.
A gaf i fynd ar drywydd elfen y gadwyn gyflenwi ehangach? Rydym yn gwybod bod y mesurau a gyflwynwyd gennym ar gyfer y tafod glas a'r mesurau rheoli clefydau wedi creu aflonyddwch i'r sector da byw, ond fel y gwnaethom yn glir i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig heddiw, rydym wedi siarad yn rheolaidd ac yn gyson â rhanddeiliaid, gan gynnwys arwerthwyr hefyd, ac rydym wedi addasu drwy gydol yr haf. Ond bob tro y gwnaethom addasiad, mae wedi cynyddu'r risg, yn gronnus, o ledaenu'r clefyd i mewn i Gymru. Nid yw'n bosib diogelu da byw a bywoliaeth a lles meddyliol ffermwyr drwy gadw'r clefyd hwn allan heb gael rhai cyfyngiadau ar symudiadau anifeiliaid, ond fel rydym bob amser wedi dweud, byddwn yn parhau i arolygu hyn. Ond rydym yn cydnabod ei fod wedi creu aflonyddwch. Gallai fod wedi creu llawer mwy o aflonyddwch yn economaidd, ac o ran iechyd a lles ffermwyr, pe baem wedi gadael i hyn ledu ar draws Cymru, yn y ffordd a welwn ar draws rhannau o Loegr nawr yn anffodus.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet a'r prif swyddog milfeddygol am y briffiad y cawson ni ddoe, a oedd yn hynod o fuddiol? Ond, wrth gwrs, hwn yw'r newyddion roedden ni i gyd yn ei ofni, a thra bod y ffocws o gadw'r clwyf allan o Gymru yn parhau, wrth gwrs, rŷn ni hefyd nawr, wrth gwrs, yn gorfod ffocysu ar gyfyngu a rheoli'r clwyf o fewn i ffiniau Cymru. Dwi jest eisiau gwybod os bydd hynny nawr yn newid approach neu ffocws Llywodraeth Cymru mewn unrhyw ffordd yn y frwydr yn erbyn y tafod glas. Er enghraifft, ydych chi yn ystyried parhau i gadw'r un trefniant cenedlaethol, neu oes yna feddwl ynglŷn â datblygu, efallai, trefniadau lleol mewn ardaloedd lle mae achosion wedi codi? Byddwn i jest yn hoffi i chi ein goleuo ni ychydig ynglŷn â lle rŷn ni'n mynd o fan hyn, gyda, efallai, mwy a mwy o achosion yn dod ymlaen.
May I thank the Cabinet Secretary and the chief veterinary officer for the briefing that we received yesterday, which was very beneficial? But, of course, this is the news we were all dreading, and while the focus on keeping the disease out of Wales remains, we now, of course, have to focus on limiting and managing the disease within the Welsh borders. And I just want to know if that will now change the Government's approach or focus in any way in the battle against bluetongue. For example, are you considering keeping the same national arrangements in place, or are you considering perhaps developing more localised arrangements where cases have arisen? I'd be grateful if you could just enlighten us as to where we are going from here, with more and more cases emerging.
It would also be good to hear more about the local surveillance and containment plans that you're now hoping to put in place, and I'm thinking of within the immediate vicinity of these sites where cases have been confirmed. Is there any additional support being provided for farms in that immediate vicinity? Are you targeting a vaccination drive, for example, in those areas? I noted in your previous answer that you said that you'd be encouraging those farmers to have conversations with their vets. Well, is that sufficient? Surely the Welsh Government should be a bit more proactive in making things happen along those lines, even if that doesn't extend to subsidising vaccination costs for those farms. I'd like to understand how you're stepping up your game in those particular areas.
I appreciate as well, of course, that veterinary and epidemiological investigations can take time when we find these cases—sampling and testing and movement investigations, et cetera, are all required. So, whilst I'm sure that can be done swiftly and thoroughly when we see isolated cases, as we have done this week, are you confident that the capacity is there, both within Welsh Government and the APHA, to deal with, potentially, a much heavier workload if we do see a steep increase in cases?
And finally from me, Llywydd, the BTV-8 strain of bluetongue, of course, has now been confirmed in Cornwall. That's the first time it's been confirmed in the UK. So, what can you tell us about how the Welsh Government is preparing for that particular strain of bluetongue, should it arrive, of course, in Wales over the coming months? Diolch.
Byddai hefyd yn dda clywed mwy am y cynlluniau gwyliadwriaeth ac ynysu lleol y gobeithiwch eu rhoi ar waith, ac yn enwedig yng nghyffiniau uniongyrchol y safleoedd lle cafodd achosion eu cadarnhau. A oes unrhyw gymorth ychwanegol yn cael ei ddarparu i ffermydd yn y cyffiniau uniongyrchol? A ydych chi'n targedu ymgyrch frechu yn yr ardaloedd hynny, er enghraifft? Nodais yn eich ateb blaenorol eich bod wedi dweud y byddech chi'n annog y ffermwyr hynny i gael sgyrsiau gyda'u milfeddygon. Wel, a yw hynny'n ddigon? Yn sicr, dylai Llywodraeth Cymru fod ychydig yn fwy rhagweithiol i wneud i bethau ddigwydd ar hyd y llinellau hynny, hyd yn oed os nad yw'n cynnwys sybsideiddio costau brechu ar gyfer y ffermydd hynny. Hoffwn ddeall sut rydych chi'n cynyddu eich gwaith yn yr ardaloedd penodol hyn.
Rwy'n derbyn hefyd wrth gwrs y gall ymchwiliadau milfeddygol ac epidemiolegol gymryd amser pan ddown o hyd i'r achosion hyn—mae samplu a phrofi ac archwiliadau symud ac ati i gyd yn angenrheidiol. Felly, er fy mod yn siŵr y gellir gwneud hynny'n gyflym ac yn drylwyr pan welwn achosion ynysig, fel y gwelsom yr wythnos hon, a ydych chi'n hyderus fod y gallu yno, yn Llywodraeth Cymru a'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, i ddelio â llwyth gwaith llawer trymach os gwelwn gynnydd serth yn nifer yr achosion?
Ac yn olaf gennyf i, Lywydd, mae straen BTV-8 o'r tafod glas wedi'i gadarnhau yng Nghernyw bellach. Dyna'r tro cyntaf iddo gael ei gadarnhau yn y DU. Felly, beth y gallwch chi ei ddweud wrthym ynglŷn â'r modd y mae Llywodraeth Cymru yn paratoi ar gyfer y straen penodol hwnnw o'r tafod glas, pe bai'n cyrraedd Cymru dros y misoedd nesaf? Diolch.
Thank you very much, Llyr, indeed, and, yes, this is the news that we were dreading, but we were also, in some ways, anticipating. And our control measures and containment measures were ready for this and are in place, and you do mention—.
Just to say, on the BTV-8, we're aware of that. My CVO is in discussion with CVOs across the UK about how we respond to that and tackle that, should that actually make progress across parts of England and towards us as well. So, we're very aware of that.
You ask about local control measures. Yes, in my immediate response to Sam's question, I said that appropriate disease-control zones will be declared, if required. We wait to see if that is necessary. And if we do need to take those measures, we will. So, that is in our mind, but a decision has not been arrived at yet. The investigation is taking place locally within the area to see whether that is required or not.
Just to say as well—you mentioned about how we go forward from this—I am not making any assumptions either way here in terms of what the disease will do, and particularly as we go into the autumn and winter. I think we've had—. And it's thanks to the effort on the ground, I've got to say as well, both in terms of vigilance of vets and the farming community, but also, I have to say, the Welsh Government-funded work that's been going on through APHA on the ground to keep a close eye on these incidents occurring. We are funding that work and we'll continue to do so in addition to our regular disease controls.
But, in line with the commitment I made originally when we set out the bluetongue strategy, we have indeed, Llyr, adapted and updated our policy as we've gone along to take account of industry feedback and in the light of new and emerging information since July. We've taken through those round-table meetings and the CVO-led working groups. We've collaborated with industry to develop a risk-based approach, and we have indeed on three occasions now brought in changes to the restrictions that balance trade facilitation with maintaining the disease control and mitigation measures. And as we go forward and as we move into the low disease transmission period proper, and it will be determined by the Pirbright Institute when we hit that—normally, within any year, it tends to be December, January, that middle of the midwinter season—we will reconsider our animal movement restrictions in line with this commitment to keep the policy under review, based on new and emerging evidence.
You also raised, Llyr, the issue of other measures and monitoring on the ground. Well, yes, it is Welsh Government that is funding not insignificant funding going into the APHA monitoring, the surveillance, the disease investigations now and throughout the year. This could evolve, based on the advice of the CVO, into additional monitoring, not just within these localised areas, but in wider areas as well, to make sure that we're picking this up very early indeed, and, ultimately, our focus remains on protecting livestock, but also the livelihoods of those employed in the sector. And as I say, there are some people out there, Llywydd, who are saying, 'Well, this is mild. Let this disease rip.' The experience in other parts of Europe, but also with the speed it's now moving around England, suggests that this may not be the case, and we really have to get ahead of this with vaccination. So, I once again repeat: the biggest, the biggest thing we can do here working together is for farmers to have that discussion.
Oh, sorry, and you asked about those discussions. Sorry. We're not just encouraging here from the floor of the Senedd; our CVO is working with the stakeholders, with the round-table, with roadshows, with information on the publicly available website, through the unions, through every possible—every possible—area that we can communicate this, including social media, the traditional meetings on farm markets and so on, to get the message out there about vaccination. I make it clear, Llywydd: we do need more farmers to have that discussion with their vet so we can get ahead of the disease.
Diolch yn fawr, Llyr, a dyma'r newyddion yr oeddem yn ei ofni, ond roeddem hefyd, mewn rhai ffyrdd, yn ei ddisgwyl. Ac roedd ein mesurau rheoli ac ynysu yn barod ar gyfer hyn ac maent ar waith, ac rydych chi'n sôn—.
Ar y BTV-8, rydym yn ymwybodol o hynny. Mae fy mhrif swyddog milfeddygol yn trafod gyda phrif swyddogion milfeddygol ledled y DU ynglŷn â sut i ymateb i hynny a sut i fynd i'r afael â hynny, pe bai'n dod ar draws rhannau o Loegr a thuag atom ninnau hefyd. Felly, rydym yn ymwybodol iawn o hynny.
Rydych chi'n gofyn am fesurau rheoli lleol. Yn fy ymateb uniongyrchol i gwestiwn Sam, dywedais y bydd parthau rheoli clefydau priodol yn cael eu cyhoeddi os oes angen. Rydym yn aros i weld a yw hynny'n angenrheidiol. Ac os oes angen i ni roi'r mesurau hynny ar waith, fe wnawn. Felly, rydym yn ystyried hynny, ond ni wnaed penderfyniad eto. Mae'r ymchwiliad yn digwydd yn lleol yn yr ardal i weld a oes angen hynny ai peidio.
Fe ofynnoch chi sut y gallwn symud ymlaen o hyn—nid wyf yn gwneud unrhyw ragdybiaethau y naill ffordd neu'r llall yma o ran yr hyn y bydd y clefyd yn ei wneud, ac yn enwedig wrth i ni wynebu'r hydref a'r gaeaf. Rwy'n credu ein bod wedi cael—. A diolch i'r ymdrech ar lawr gwlad, mae'n rhaid i mi ddweud hefyd, o ran gwyliadwriaeth milfeddygon a'r gymuned ffermio, ond y gwaith a ariennir gan Lywodraeth Cymru hefyd, sydd wedi bod yn digwydd drwy'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion ar lawr gwlad i gadw llygad agos ar y digwyddiadau hyn. Rydym yn ariannu'r gwaith hwnnw a byddwn yn parhau i wneud hynny yn ychwanegol at ein mesurau rheoli clefydau rheolaidd.
Ond yn unol â'r ymrwymiad a wneuthum yn wreiddiol pan nodwyd strategaeth y tafod glas, rydym wedi addasu a diweddaru ein polisi wrth inni symud ymlaen i ystyried adborth y diwydiant ac yng ngoleuni gwybodaeth newydd sydd wedi dod i'r amlwg ers mis Gorffennaf. Rydym wedi cynnal y cyfarfodydd bord gron a'r gweithgorau dan arweiniad y prif swyddog milfeddygol. Rydym wedi cydweithio â'r diwydiant i ddatblygu dull sy'n seiliedig ar risg, ac ar dri achlysur bellach, rydym wedi cyflwyno newidiadau i'r cyfyngiadau sy'n cydbwyso hwyluso masnach â chynnal y mesurau rheoli a lliniaru clefydau. Ac wrth inni symud ymlaen a thuag at gyfnod lle bydd llai o drosglwyddo'n digwydd, a bydd Sefydliad Pirbright yn pennu pa bryd y byddwn yn cyrraedd y cyfnod hwnnw—fel arfer, o fewn unrhyw flwyddyn, mae'n tueddu i fod ym mis Rhagfyr, mis Ionawr, canol y gaeaf—byddwn yn ailystyried ein cyfyngiadau symud anifeiliaid yn unol â'r ymrwymiad i barhau i adolygu'r polisi, yn seiliedig ar dystiolaeth newydd a ddaw i'r fei.
Llyr, fe sonioch chi am y mesurau eraill a monitro ar lawr gwlad. Wel, ie, Llywodraeth Cymru sy'n ariannu'r cyllid nad yw'n ansylweddol sy'n mynd tuag at y gwaith monitro gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, yr oruchwyliaeth, yr archwiliadau clefydau nawr a thrwy gydol y flwyddyn. Gallai hyn esblygu, yn seiliedig ar gyngor y prif swyddog milfeddygol, i gynnwys monitro ychwanegol, nid yn unig yn yr ardaloedd lleol hyn, ond mewn ardaloedd ehangach hefyd, i wneud yn siŵr ein bod yn canfod hyn yn gynnar iawn, ac yn y pen draw, ein ffocws o hyd yw diogelu da byw, a bywoliaeth y rhai a gyflogir yn y sector. Ac fel y dywedaf, mae rhai pobl allan yno, Lywydd, sy'n dweud, 'Wel, mae'n ysgafn. Gadewch i'r clefyd fwrw drwyddi.' Mae'r profiad mewn rhannau eraill o Ewrop, a chyflymder ei ledaeniad o gwmpas Lloegr, yn awgrymu efallai nad yw hyn yn wir, a bod rhaid i ni achub y blaen arno drwy frechu. Felly, rwy'n ailadrodd unwaith eto: y peth mwyaf y gallwn ei wneud yma gan weithio gyda'n gilydd yw i ffermwyr gael y drafodaeth honno.
O, mae'n ddrwg gennyf, fe wnaethoch chi ofyn am y trafodaethau. Mae'n ddrwg gennyf. Nid o lawr y Senedd yma'n unig y gwnawn yr alwad hon; mae ein prif swyddog milfeddygol yn gweithio gyda'r rhanddeiliaid, gyda'r ford gron, gyda sioeau teithiol, gyda gwybodaeth ar y wefan sydd ar gael i'r cyhoedd, drwy'r undebau, drwy bob dull posib o gyfathrebu hyn, gan gynnwys y cyfryngau cymdeithasol, cyfarfodydd traddodiadol mewn marchnadoedd fferm ac yn y blaen, i ledaenu'r neges ynglŷn â brechu. Rwy'n dweud yn glir, Lywydd: mae angen i fwy o ffermwyr gael y drafodaeth honno gyda'u milfeddyg er mwyn inni allu achub y blaen ar y clefyd.
Some Ministers choose to answer only one of a long list of questions asked of them. You choose to answer every single one of the long list of questions asked.
Mae rhai Gweinidogion yn dewis ateb un yn unig o restr hir o gwestiynau a ofynnir iddynt. Rydych chi'n dewis ateb pob un o'r rhestr hir o gwestiynau a ofynnir.
I try.
Rwy'n ceisio.
So, can we have shorter questions, and shorter answers, so I can select the three remaining speakers on this item? Joyce Watson.
Felly, a allwn ni gael cwestiynau byrrach, ac atebion byrrach, fel y gallaf alw'r tri siaradwr sy'n weddill ar yr eitem hon? Joyce Watson.
I was thinking just the same, Llywydd. [Laughter.] So, I agree with you. One of the questions that hasn't been asked and therefore answered was on the control measures that currently exist. We have good control measures already to try and reduce TB. They're well-known, well-documented and well-followed and understood by those who have, unfortunately, to use them. So, my question is: will you be revisiting those structures that are already in place, the good practice that's already in place, so that we're not reinventing the wheel, because time is pretty critical here?
The other question that I wanted to ask is: it is a distressing disease for animals, but also for the farmers, or those involved in looking after the animals. So, will you be urging individuals to seek support from experts in the field if they are feeling overwhelmed and also distressed?
Roeddwn i'n meddwl yr un peth, Lywydd. [Chwerthin.] Felly, rwy'n cytuno â chi. Mae un o'r cwestiynau nad ydynt wedi'u gofyn nac wedi'u hateb yn ymwneud â'r mesurau rheoli sy'n bodoli ar hyn o bryd. Mae gennym fesurau rheoli da eisoes i geisio lleihau TB. Maent yn gyfarwydd, wedi'u dogfennu'n dda ac yn cael eu dilyn a'u deall gan y rhai sy'n gorfod eu defnyddio. Felly, fy nghwestiwn yw: a wnewch chi ailedrych ar y strwythurau sydd eisoes ar waith, yr arferion da sydd eisoes ar waith, fel nad ydym yn ailddyfeisio'r olwyn, oherwydd mae amser yn bwysig yma?
Y cwestiwn arall yr oeddwn eisiau ei ofyn yw: mae'n glefyd trallodus i anifeiliaid, ond hefyd i'r ffermwyr, neu'r rhai sy'n gofalu am yr anifeiliaid. Felly, a wnewch chi annog unigolion i ofyn am gymorth gan arbenigwyr yn y maes os ydynt yn teimlo wedi'u llethu ac yn ofidus?
'Yes', and 'yes'.
Gwnaf, a gwnaf.
Excellent. [Laughter.]
Rhagorol. [Chwerthin.]
Can I just expand?
A gaf i ymhelaethu?
Yes, of course.
Cewch, wrth gwrs.
First of all, you are right, we've put in control measures, some of which have been criticised by some in the sector, but I have to say have the complete, universal consensus of the veterinary and animal welfare organisations behind them entirely. So, we will keep those under review, as I've said, and we will move with the evidence and with stakeholder feedback.
And your important point, on the second point: this is a strain on the farming community, and there is an impact economically on auctioneers and the wider supply chain as well. But it is as nothing to the strain of letting this disease rip across the whole of Wales and having some of the worst severity. So, I would strongly suggest, yes, those excellent mental health and well-being support charities out there, some of which work with Welsh Government support as well—I would highly commend that anybody who is feeling the stress and strain of this on top of everything else contact them, speak to people. There are good organisations out there that will help you and will speak to you.
Yn gyntaf oll, rydych chi'n iawn, rydym wedi rhoi mesurau rheoli ar waith, a rhai ohonynt wedi cael eu beirniadu gan rai yn y sector, ond rhaid i mi ddweud bod consensws cyflawn a chyffredinol y sefydliadau milfeddygol a lles anifeiliaid y tu ôl iddynt yn llwyr. Felly, byddwn yn parhau i adolygu'r rheini, fel y dywedais, a byddwn yn symud gyda'r dystiolaeth a chydag adborth rhanddeiliaid.
A'ch pwynt pwysig, yr ail bwynt: mae hyn yn straen ar y gymuned ffermio, a cheir effaith economaidd ar arwerthwyr a'r gadwyn gyflenwi ehangach hefyd. Ond nid yw'n ddim o'i gymharu â'r straen o adael i'r clefyd hwn rwygo ar draws Cymru gyfan ar ei fwyaf difrifol. Felly, rwy'n awgrymu'n gryf fod unrhyw un sy'n teimlo pwysau a straen hyn ar ben popeth arall yn cysylltu â'r elusennau iechyd meddwl a chymorth lles sy'n bodoli, gyda rhai ohonynt yn gweithio gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru, i siarad â phobl. Mae yna sefydliadau da allan yno a fydd yn eich helpu ac yn siarad â chi.
Thank you for your update, Deputy First Minister. You talked about localised zoning, and I know a lot of these cases are actually coming in my constituency. So, if, we'll say, hypothetically, you were to put my constituency into a zoning area, what would the movement restrictions be on those farmers? Would they be able then to sell into England and bring those stock home, similar to how all zoning works in England? Just so I can get an understanding, because, if it is going to happen, farmers in my constituency then would be very limited in where they could sell their livestock.
Diolch am eich diweddariad, Ddirprwy Brif Weinidog. Fe wnaethoch chi siarad am barthau lleol, ac rwy'n gwybod bod llawer o'r achosion hyn yn dod yn fy etholaeth i. Felly, yn ddamcaniaethol, pe baech chi'n rhoi fy etholaeth i mewn parth, beth fyddai'r cyfyngiadau symud ar y ffermwyr hynny? A fyddent wedyn yn gallu gwerthu i Loegr a dod â'r stoc hynny adref, yn debyg i'r ffordd y mae pob parth yn gweithio yn Lloegr? Er mwyn i mi ddeall, oherwydd, os yw'n mynd i ddigwydd, byddai ffermwyr yn fy etholaeth yn gyfyngedig iawn o ran ble gallent werthu eu da byw.
Indeed. If you'll excuse me, but this is for good reason, let me not deal in hypotheticals. We need to deal in what we're doing right here, right now. If we choose to move to a localised control zone, then I will indeed bring forward a statement to the Senedd, and I will contact you as well to explain that to you, in the same way that we've done with briefings on our current situation. To deal in hypotheticals I'm afraid might set all sort of hares running on this. So, let's deal with what we've got, what we're doing right now. But we are thinking through the implications of what would happen if we did need to introduce control zones. And if we do in your area, or anybody else's, rest assured, we'll be in touch with you so you can communicate to your farmers.
Yn wir. Os gwnewch chi fy esgusodi, ond am reswm da, gadewch imi beidio â siarad yn ddamcaniaethol. Mae angen inni ddelio â'r hyn a wnawn yma nawr. Os dewiswn symud i barth rheoli lleol, byddaf yn cyflwyno datganiad i'r Senedd, a byddaf yn cysylltu â chi hefyd i egluro hynny i chi, yn yr un modd ag y gwnaethom wrth friffio ar ein sefyllfa bresennol. Rwy'n ofni y gallai siarad yn ddamcaniaethol godi pob math o ysgyfarnogod. Felly, gadewch inni ddelio â'r hyn sydd gennym, yr hyn a wnawn nawr. Ond rydym yn meddwl drwy oblygiadau beth fyddai'n digwydd pe bai angen i ni gyflwyno parthau rheoli. Ac os gwnawn hynny yn eich ardal chi, neu ardal unrhyw un arall, gallwch fod yn dawel eich meddwl y byddwn yn cysylltu â chi er mwyn i chi allu cyfathrebu â'ch ffermwyr.
Finally, Laura Anne Jones.
Yn olaf, Laura Anne Jones.
Diolch. I too am glad that we've had this topical question on this today, due to its importance. It was devastating to learn of bluetongue presenting itself in my home county in Chepstow, and of course the one in Powys and the other two you've mentioned today. I urge you, Cabinet Secretary, to take the action needed to protect our farming industry, and, this time, as you've already hinted at, to remember that we have soft borders, not hard ones, and some farm businesses, especially in my area, of course, work cross-border, like the Monmouthshire livestock market, and we need to protect those businesses. It is right that we urge farmers to be vigilant and report the suspected cases immediately, and it's essential this Government step up and support our farmers and rural businesses with urgent financial support, because they're already getting battered at both ends of the M4.
Vaccination is key, as you've said, but it's obviously costly, as has been outlined today, when farmers can least afford it. So, will you commit to financially supporting vaccination costs for farmers, especially in those key areas that you outlined, because, if not, isn't that going to hinder the stopping of the spread? And if you are going to do it, when will that package of support be available to our farmers and industry?
Following on from what you said, I'm glad that you said you will update us going forward, because it's important that we all have a role to play in reassuring our farmers and protecting our industry during this critical time, especially when our farmers, as Joyce Watson said, are feeling overwhelmed. Diolch.
Diolch. Rwyf innau hefyd yn falch ein bod wedi cael cwestiwn amserol ar hyn heddiw, oherwydd ei bwysigrwydd. Roedd yn ddinistriol clywed am y tafod glas yn fy sir i yng Nghas-gwent, ac wrth gwrs yr un ym Mhowys a'r ddau arall y sonioch chi amdanynt heddiw. Rwy'n eich annog, Ysgrifennydd y Cabinet, i weithredu i ddiogelu ein diwydiant ffermio, a'r tro hwn, fel rydych chi eisoes wedi awgrymu, i gofio bod gennym ffiniau meddal, nid rhai caled, ac mae rhai busnesau fferm, yn enwedig yn fy ardal i, yn gweithio ar draws y ffin, fel marchnad da byw sir Fynwy, ac mae angen i ni ddiogelu'r busnesau hynny. Mae'n iawn ein bod yn annog ffermwyr i fod yn wyliadwrus ac i adrodd am achosion lle ceir amheuaeth ar unwaith, ac mae'n hanfodol fod y Llywodraeth hon yn camu i'r adwy a chefnogi ein ffermwyr a'n busnesau gwledig gyda chymorth ariannol brys, oherwydd maent eisoes yn cael eu taro ar ddau ben yr M4.
Brechu yw'r allwedd, fel y dywedoch chi, ond mae'n amlwg yn gostus, fel sydd wedi'i amlinellu heddiw, ar adeg pan na all ffermwyr ei fforddio. Felly, a wnewch chi ymrwymo i gefnogi costau brechu i ffermwyr yn ariannol, yn enwedig yn yr ardaloedd allweddol a nodwyd gennych, oherwydd, os na, onid yw hynny'n mynd i'n rhwystro rhag atal y lledaeniad? Ac os ydych chi'n mynd i'w wneud, pa bryd fydd y pecyn hwnnw o gymorth ar gael i'n ffermwyr a'n diwydiant?
Yn dilyn yr hyn a ddywedoch chi, rwy'n falch eich bod wedi dweud y byddwch chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni yn y dyfodol, oherwydd mae'n bwysig fod gan bob un ohonom rôl i'w chwarae i dawelu meddwl ein ffermwyr a diogelu ein diwydiant yn ystod y cyfnod tyngedfennol hwn, yn enwedig pan fydd ein ffermwyr, fel y dywedodd Joyce Watson, yn teimlo wedi'u llethu. Diolch.
Thank you very much. Just to say, in terms of compensation for culled animals, in terms of the investment in APHA for surveillance and vigilance, and that the costs for vaccination fall upon farmers, it's exactly the same route that is being followed in England as well. I would just re-emphasise once again the costs of not getting ahead of this disease for a farmer, when the cost of vaccination and the supply chain is there, are far more significant than not vaccinating. So, we call upon farmers to have that discussion with their vets and consider vaccination if it's right for them.
The other two things I think I would stress are vigilance and also compliance: compliance by farmers with the rules that we have in place; compliance by auctioneers in facilitating those rules; compliance by vets in ensuring that their farmers know what the rules are and that they comply with them. The way we keep this disease locked out, even with these four incidents, is to double down on the fact that everybody needs to play by the same rules to protect every farmer here in Wales. Diolch.
Diolch yn fawr. O ran iawndal ar gyfer anifeiliaid a gaiff eu difa, o ran y buddsoddiad yn yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion ar gyfer gwyliadwriaeth, a bod y costau ar gyfer brechu yn disgyn ar ffermwyr, mae'n union yr un llwybr ag sy'n cael ei ddilyn yn Lloegr. Rwy'n ail-bwysleisio eto fod y costau i ffermwr o beidio ag achub y blaen ar y clefyd hwn yn llawer mwy sylweddol na pheidio â brechu. Felly, galwn ar ffermwyr i drafod gyda'u milfeddygon ac ystyried brechu os yw'n iawn iddynt hwy.
Y ddau beth arall yr hoffwn eu pwysleisio yw gwyliadwriaeth a chydymffurfiaeth: cydymffurfiaeth ffermwyr â'r rheolau sydd gennym ar waith; cydymffurfiaeth arwerthwyr wrth hwyluso'r rheolau hynny; cydymffurfiaeth milfeddygon wrth sicrhau bod eu ffermwyr yn gwybod beth yw'r rheolau a'u bod yn cydymffurfio â nhw. Y ffordd y llwyddwn i gadw'r clefyd hwn allan, hyd yn oed gyda'r pedwar digwyddiad hyn, yw pwysleisio bod angen i bawb chwarae yn ôl yr un rheolau i ddiogelu pob ffermwr yma yng Nghymru. Diolch.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf fydd y datganiadau 90 eiliad. Mae'r datganiad cyntaf y prynhawn yma gan Jenny Rathbone.
The next item will be the 90-second statements. The first statement this afternoon is from Jenny Rathbone.
Diolch yn fawr. Irene Steer was the first Welsh woman to win an Olympic gold medal. Irene was born in 1889 in Guildford Crescent, right next to the first public baths in Cardiff. When the family moved to Ty Draw Road, it was a short walk to Roath park lake, where Irene trained to become such an outstanding swimmer. From 1907 until 1913, she held the Welsh championship title every year, for seven years. Contemporary press coverage described her as a beautiful, neat and most graceful swimmer.
It was 1912 that was the first year that women were allowed to compete in the Olympic Games. There were fewer than 50 women amongst the 2,500 athletes taking part in Stockholm. The British freestyle relay swimming team was a shoo-in as they'd already beaten the world record the previous year. They had none of the back-up that today's Olympiads get. The British freestyle relay competitors were accompanied by a chaperone, not a trainer, and Irene's family had to pay for her silk swimming costume, cap and badge, as well as her travel costs to Stockholm. Irene Steer swam last, as the anchor swimmer, to secure the gold medal and maintain their world record.
Wales had to wait 96 years for another female from Wales to win an Olympic gold medal, when Nicole Cooke won a cycling gold in 2008. Remarkably, Irene's grandchildren knew that she was a massive Cardiff City fan, but nothing of her achievements, when they were growing up, nor, to be fair, did many people outside the sporting world. That was rectified last month with the unveiling of a purple plaque to Irene Steer at Roath park lake, the latest of the placiau porffor to remarkable Welsh women.
Diolch yn fawr. Irene Steer oedd y Gymraes gyntaf i ennill medal aur Olympaidd. Ganwyd Irene ym 1889 yng Nghilgant Guildford, drws nesaf i'r baddondy cyhoeddus cyntaf yng Nghaerdydd. Pan symudodd y teulu i Ffordd Tŷ Draw, roeddent ond ychydig funudau o gerdded o lyn parc y Rhath, lle hyfforddodd Irene i ddod yn nofwraig mor rhagorol. O 1907 i 1913, enillodd bencampwriaeth Cymru bob blwyddyn am saith mlynedd. Fe'i disgrifiwyd gan y wasg ar y pryd fel nofwraig hardd, daclus a hynod o osgeiddig.
1912 oedd y flwyddyn gyntaf i fenywod gael cystadlu yn y Gemau Olympaidd. Roedd llai na 50 o fenywod ymhlith y 2,500 o athletwyr a gymerodd ran yn Stockholm. Roedd tîm nofio ras gyfnewid dull rhydd Prydain yn ffefrynnau gan eu bod wedi torri record y byd flwyddyn ynghynt. Nid oeddent yn cael yr un gefnogaeth ag y mae Olympiaid heddiw yn ei chael. Hebryngwr a aeth gyda chystadleuwyr ras gyfnewid dull rhydd Prydain, nid hyfforddwr, ac roedd yn rhaid i deulu Irene dalu am ei gwisg nofio sidan, ei chap a'i bathodyn, yn ogystal â'i chostau teithio i Stockholm. Irene Steer a nofiodd olaf, fel y nofwraig angor, i gipio'r fedal aur a chadw eu record byd.
Bu’n rhaid i Gymru aros 96 mlynedd i fenyw arall o Gymru ennill medal aur Olympaidd, pan enillodd Nicole Cooke fedal aur am feicio yn 2008. Yn rhyfeddol, roedd wyrion Irene yn gwybod ei bod yn un o gefnogwyr brwd clwb pêl-droed Dinas Caerdydd, ond ni wyddent unrhyw beth am ei chyflawniadau pan oeddent yn tyfu i fyny, ond a bod yn deg, nid oedd llawer o bobl eraill, y tu hwnt i’r byd chwaraeon, yn gwybod amdanynt chwaith. Cafodd hynny ei gywiro fis diwethaf gyda dadorchuddio plac porffor i Irene Steer wrth lyn parc y Rhath, y diweddaraf o’r placiau porffor i fenywod nodedig Cymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Every year, the Marine Conservation Society runs the Great British Beach Clean as part of their Beachwatch programme. Last Friday, I had the pleasure of taking part in a clean on Talacre beach in my region. Every plastic bottle, crisp packet and piece of netting that my group and I picked up will form part of the findings of the Marine Conservation Society's 2025 'State of our Beaches' report. That's the power of these events, isn't it? They go further than just cleaning up our marine environment. Recording what we've found means that we can use citizen science to create effective, informed policy to find solutions to prevent marine litter at its source. It turns a day at the beach into hard evidence for change, and change, of course, is what we so desperately need.
In 2024, the Marine Conservation Society recorded a 4 per cent increase in the average amount of litter on Welsh beaches. Drinks-related litter was found to be polluting 99 per cent of our beaches here in Wales, with glass bottles found on nearly half of these. Glass shards, as we know, pose a real risk to people, to wildlife and to pets, and it's a reminder of why it's important that we address all manner of pollution, not just plastic. That's why we need to see a deposit-return scheme inclusive of plastic, aluminium and glass, making sure that these alarming statistics don't become the norm in years to come.
We collected 1,000 pieces of litter during our short session at Talacre. If the volunteers there are anything to go by, the passion for change on the ground is undeniable. We must match that energy with effective policy, reinforcing those efforts on our beaches and turning the tide on litter.
Bob blwyddyn, mae'r Gymdeithas Cadwraeth Forol yn cynnal digwyddiad y Great British Beach Clean fel rhan o'u rhaglen Beachwatch. Ddydd Gwener diwethaf, cefais y pleser o gymryd rhan mewn digwyddiad glanhau ar draeth Talacre yn fy rhanbarth. Bydd pob potel blastig, pecyn creision a darn o rwyd a godais i a fy ngrŵp yn rhan o ganfyddiadau adroddiad y Gymdeithas Cadwraeth Forol ar gyflwr ein traethau ar gyfer 2025. Dyna rym y digwyddiadau hyn, onid e? Maent yn mynd ymhellach na glanhau ein hamgylchedd morol yn unig. Mae cofnodi'r hyn a ganfuom yn golygu y gallwn ddefnyddio gwyddoniaeth dinasyddion i greu polisi effeithiol a gwybodus i ddod o hyd i atebion i atal sbwriel morol yn y ffynhonnell. Mae'n troi diwrnod ar y traeth yn dystiolaeth gadarn dros newid, a newid, wrth gwrs, yw'r hyn sydd ei angen arnom yn daer.
Yn 2024, nododd y Gymdeithas Cadwraeth Forol gynnydd o 4 y cant ar gyfartaledd yn y sbwriel ar draethau Cymru. Canfuwyd fod sbwriel sy'n gysylltiedig â diodydd yn llygru 99 y cant o'n traethau yma yng Nghymru, gyda photeli gwydr wedi'u canfod ar bron i hanner y rhain. Mae darnau o wydr, fel y gwyddom, yn peri risg wirioneddol i bobl, i fywyd gwyllt ac i anifeiliaid anwes, ac mae'n ein hatgoffa pam ei bod hi'n bwysig ein bod yn mynd i'r afael â phob math o lygredd, nid plastig yn unig. Dyna pam y mae angen inni weld cynllun dychwelyd ernes sy'n cynnwys plastig, alwminiwm a gwydr, gan sicrhau nad yw'r ystadegau brawychus hyn yn dod yn norm yn y blynyddoedd i ddod.
Fe wnaethom gasglu 1,000 o ddarnau o sbwriel yn ystod ein sesiwn fer yn Nhalacre. Yn ôl yr hyn a welais gyda'r gwirfoddolwyr yno, mae'r angerdd dros newid ar lawr gwlad yn ddiymwad. Rhaid inni sicrhau polisi effeithiol i fynd gyda'r egni hwnnw, gan atgyfnerthu'r ymdrechion ar ein traethau a throi'r llanw ar sbwriel.
Diolch i chi'ch dau.
I thank you both.
Nesaf mae'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Jane Hutt.
Next is a motion to elect a Member to a committee. I call on a member of the Business Committee to move the motion formally. Jane Hutt.
Cynnig NNDM8994 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Alun Davies (Llafur Cymru) yn aelod o Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Motion NNDM8994 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Alun Davies (Welsh Labour) as a member of the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Move.
Rwy'n cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There is no objection. Therefore, the motion is agreed, in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yn awr mae'r cynnig i ethol Aelod i Gomisiwn y Senedd. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig. Jane Hutt.
We now move to a motion to elect a Member to the Senedd Commission. I call on a member of the Business Committee to move the motion. Jane Hutt.
Cynnig NNDM8993 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 7.9, yn penodi Lesley Griffiths (Llafur Cymru) yn aelod o Gomisiwn y Senedd.
Motion NNDM8993 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 7.9, appoints Lesley Griffiths (Welsh Labour) as a Member of the Senedd Commission.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Move.
Rwy'n cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There is no objection, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 5 heddiw yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: Bil ar dipio anghyfreithlon. Galwaf ar Mick Antoniw i wneud y cynnig.
Item 5 today is a debate on a Member's legislative proposal: a Bill on fly-tipping. I call on Mick Antoniw to move the motion.
Cynnig NDM8981 Mick Antoniw, Janet Finch-Saunders, Jane Dodds, Carolyn Thomas
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar dipio anghyfreithlon i wneud i lygrwyr dalu am gostau clirio ac i gryfhau mesurau ataliol.
2. Yn nodi mai pwrpas y Bil hwn fyddai cryfhau deddfwriaeth a diwygio'r gyfraith ar dipio anghyfreithlon o ran:
a) ei gwneud yn ofynnol i droseddwyr dalu costau llawn ymchwiliadau a chlirio a wneir gan yr awdurdod lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru neu unigolion preifat;
b) ei gwneud yn ofynnol i ynadon orchymyn atafaelu cerbydau ym mhob achos o dipio anghyfreithlon profedig;
c) darparu hyfforddiant priodol i ynadon i wella dealltwriaeth o effaith lawn tipio anghyfreithlon ar gymunedau, yr amgylchedd ac iechyd y cyhoedd; a
d) gosod gofyniad statudol ar awdurdodau lleol i ymchwilio i bob achos o dipio anghyfreithlon.
Motion NDM8981 Mick Antoniw, Janet Finch-Saunders, Jane Dodds, Carolyn Thomas
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill on fly-tipping to make polluters pay for clear-up costs and to strengthen deterrents.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to strengthen legislation and reform the law on fly-tipping in respect of:
a) requiring offenders to meet the full costs of investigations and clear-ups undertaken by the local authority, Natural Resources Wales or private individuals;
b) requiring magistrates to order vehicle confiscations in all instances of proven fly-tipping;
c) providing appropriate training to magistrates to improve understanding of the full impact of fly-tipping on communities, the environment and public health; and
d) placing a statutory requirement on local authorities to investigate all instances of fly-tipping.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm grateful to Janet Finch-Saunders, Jane Dodds and Carolyn Thomas for co-sponsoring this Member's legislative proposal. And I'm also grateful to the Members and individual supporters of the cross-party group on littering, fly-tipping and waste reduction, which I chair, for helping to shape this legislative proposal.
Today, like every day in Wales, 115 illegal fly-tips will take place. That's an average of five for every hour of every day. On country lanes, outside business premises, on highways, along riverbanks, in urban areas, at farm-gate entrances, in Wales right now it's open season for fly-tipping. The 42,000 fly-tipping instances in Wales during 2023-24 was a 20 per cent increase on pre-pandemic levels, and a massive 31 per cent increase on 10 years ago.
In 2015, the Welsh Government responded by publishing its fly-tipping strategy, which aimed to deliver
'a future for Wales that is free from the unacceptable social, economic and environmental harm caused by fly-tipping.'
And as we reach the tenth anniversary of the report, we can probably agree that it has not had the impact everyone had hoped for. A decade later, it appears that the number of fly-tipping instances isn't the only metric going in the wrong direction. The prosecution rate, already minuscule in 2015, has fallen from 0.3 per cent to below 0.25 per cent. Research also suggests that fly-tipping events are underreported, with only a third—36 per cent of people—who have spotted fly-tipping saying that they had reported it. In fact, almost a quarter of people in the UK don't know that fly-tipping is actually a crime.
In summary, in Wales, you are very unlikely to be reported for fly-tipping, and almost guaranteed not to be prosecuted. This means that fly-tippers act with near impunity. Overwhelmed by the number of offences, local authorities are forced to put more and more resources into the clean-up, often at the expense of enforcement and investigation activity, which perpetuates the downward spiral. This is very clearly illustrated when you speak to local authorities. As I've previously reported, one local authority told me that they'd reported 400 fly-tipping events every month, and although closed-circuit television footage of many of these offences was available, there was simply insufficient resource to examine the evidence and pursue prosecutions.
Fly-tipping is the common term to describe waste illegally deposited on land. The offence of fly-tipping, and additional offences of 'knowingly caused' or 'knowingly permitted' fly-tipping, are set out in the Environmental Protection Act 1990. Some householders fly-tip, and that is often a result of avoiding inconvenience. These people are acting illegally and without respect for the environment or their community. Nevertheless, more consideration needs to be made of how we make it easier for households, particularly those without transport, to dispose of bulky items responsibly.
Education is also an important issue, and this is recognised in the Welsh Government's 2015 strategy. For example, research shows that many householders are unaware that they have a legal duty of care to check that anyone they use to take away and dispose of their domestic waste is registered.
The great majority of fly-tipping incidents, however, are a result of deliberate criminality by rogue businesses, who are becoming increasingly well organised. Whether the offender is a commercial fly-tipper, who fly-tips to avoid disposal fees, or an organised criminal fly-tipper who fly-tips for financial reward, such as charging people for disposing of waste that they then dump, the offender is making a simple cost-benefit calculation: what is the chance of getting caught, and if I am caught, can a financial implication be accommodated? The steep rise in fly-tipping incidents suggests that, increasingly, fly-tipping represents a good commercial option. It's quite clear that there is no credible deterrent in place, and until we address this, fly-tipping will continue to increase.
What is also very clear is that fly-tipping matters to people. There is rarely a day that goes by without a report of a community being blighted by fly-tipping making headlines in the national press. And Members will have noticed that communities in Wales feature very regularly. In a survey I commissioned earlier this year, 86 per cent of people in Wales said that fly-tipping should be a high priority for the Welsh Government, and 83 per cent reported that fly-tipping is getting worse, or at least no better, in their community. In the same survey, two thirds of people said that the current deterrents are too lenient, and a similar number supported the introduction of tougher penalties.
This Member’s legislative proposal focuses primarily on how we can enhance current deterrents to make them fit for purpose. Firstly, the proposal asks for the polluter-pays principle to be applied to fly-tipping. This would mean that the offender would be responsible for meeting all the costs of either the local authority or Natural Resources Wales, including investigation, clear-up and legal expenses. We need to shape a system whereby deterring and prosecuting fly-tipping is at least cost-neutral for the local authority or NRW. Building on this, local authorities could be incentivised to invest in their fly-tipping prevention operations, with incentives linked to reduced fly-tipping incidences and successful prosecutions.
I believe this would represent a major deterrent, and would, for very many rogue commercial operators, shift the cost-benefit dial in the right direction. But this does not mean that other penalties shouldn’t be applied. Fixed-penalty notices, for example, have a role to play, particularly in respect of small-scale fly-tipping, such as leaving black bin bags next to a litter bin—an issue that the First Minister drew attention to last week. However, the number of fixed-penalty notices for fly-tipping is falling—down 8 per cent—and the maximum penalty stands at just £400, as opposed to £1,000 in England. On average, local authorities issue just one fixed-penalty notice a week.
The courts currently have a range of significant deterrents at their disposal, but they are rarely used to their full extent. For example, unlimited fines are available, but 70 per cent of prosecutions attract no fine at all. Of the fines that are imposed, the average penalty is a little over £500. As I’ve reported to colleagues previously, in the local authority area where the most prosecutions take place, the largest fine imposed was just £2,000. Courts have the authority to confiscate vehicles. The number of vehicle seizures is not collated centrally, but from information I’ve received from individual local authorities, this appears to happen very rarely. For rouge commercial operators, vehicle confiscation is not only a financial penalty, but a significant disruption to their operations. That’s why this legislative proposal asks that where fly-tipping is proven, there is a presumption that the vehicle will be confiscated.
We also need to seek powers for the extension of penalty points to be applied where people use or allow their vehicles to be used for fly-tipping. A number of the supporting organisations represented on the cross-party group tell me that—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i Janet Finch-Saunders, Jane Dodds a Carolyn Thomas am gyd-gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol gan Aelod. Ac rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r Aelodau a chefnogwyr unigol y grŵp trawsbleidiol ar daflu sbwriel, tipio anghyfreithlon a lleihau gwastraff, yr wyf yn ei gadeirio, am helpu i lunio'r cynnig deddfwriaethol hwn.
Heddiw, fel pob dydd yng Nghymru, bydd 115 achos o dipio anghyfreithlon yn digwydd. Dyna gyfartaledd o bump am bob awr o bob dydd. Ar lonydd gwledig, y tu allan i safleoedd busnes, ar briffyrdd, ar lannau afonydd, mewn ardaloedd trefol, wrth giatiau ffermydd, yng Nghymru ar hyn o bryd, mae'n dymor agored ar dipio anghyfreithlon. Roedd y 42,000 achos o dipio anghyfreithlon yng Nghymru yn 2023-24 yn gynnydd o 20 y cant ar lefelau cyn y pandemig, ac yn gynnydd enfawr o 31 y cant ar y lefelau 10 mlynedd yn ôl.
Yn 2015, ymatebodd Llywodraeth Cymru drwy gyhoeddi ei strategaeth tipio anghyfreithlon, a oedd â'r nod o sicrhau
'dyfodol i Gymru heb y niwed cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol annerbyniol a achosir gan dipio anghyfreithlon.'
Ac wrth inni agosáu at ddeng mlynedd ers cyhoeddi'r adroddiad, mae'n debyg y gallwn gytuno nad yw wedi cael yr effaith yr oedd pawb wedi gobeithio y byddai'n ei chael. Ddegawd yn ddiweddarach, ymddengys nad nifer yr achosion o dipio anghyfreithlon yw'r unig fetrig sy'n mynd i'r cyfeiriad anghywir. Mae'r gyfradd erlyn, a oedd eisoes yn fach iawn yn 2015, wedi gostwng o 0.3 y cant i lai na 0.25 y cant. Mae ymchwil hefyd yn awgrymu nad yw digwyddiadau tipio anghyfreithlon yn cael eu hadrodd yn ddigonol, gyda dim ond traean—36 y cant o bobl—sydd wedi gweld tipio anghyfreithlon yn dweud eu bod wedi rhoi gwybod amdano i'r heddlu. Mewn gwirionedd, nid yw bron i chwarter y bobl yn y DU yn gwybod bod tipio anghyfreithlon yn drosedd.
I grynhoi, yng Nghymru, mae'n annhebygol iawn y bydd rhywun yn rhoi gwybod i'r heddlu eich bod yn tipio'n anghyfreithlon, ac mae hi bron yn sicr na chewch eich erlyn. Golyga hyn fod tipwyr anghyfreithlon yn cael rhwydd hwynt bron i wneud fel y mynnont. Wedi'u gorlethu gan nifer y troseddau, mae awdurdodau lleol yn cael eu gorfodi i ddarparu mwy a mwy o adnoddau i lanhau ar ôl achosion o dipio anghyfreithlon, yn aml ar draul gweithgarwch gorfodi ac ymchwiliadau, sy'n parhau'r cylch dieflig. Mae hyn yn glir iawn pan fyddwch yn siarad ag awdurdodau lleol. Fel y soniais o'r blaen, dywedodd un awdurdod lleol wrthyf eu bod wedi rhoi'r gwybod i'r heddlu am 400 achos o dipio anghyfreithlon bob mis, ac er bod lluniau teledu cylch cyfyng o lawer o'r troseddau hyn ar gael, nid oedd digon o adnoddau i archwilio'r dystiolaeth a mynd ati i erlyn.
Tipio anghyfreithlon yw'r term cyffredin i ddisgrifio gwastraff sy'n cael ei adael yn anghyfreithlon ar dir. Mae trosedd tipio anghyfreithlon, a throseddau ychwanegol tipio anghyfreithlon 'a achosir yn fwriadol' neu 'a ganiateir yn fwriadol', wedi'u nodi yn Neddf Diogelu'r Amgylchedd 1990. Mae rhai perchnogion tai yn tipio'n anghyfreithlon, ac mae hynny'n aml yn digwydd am eu bod yn ceisio osgoi anghyfleuster. Mae'r bobl hyn yn gweithredu'n anghyfreithlon a heb unrhyw barch at yr amgylchedd na'u cymuned. Serch hynny, mae angen rhoi mwy o ystyriaeth i sut i'w gwneud yn haws i aelwydydd, yn enwedig y rheini heb drafnidiaeth at eu defnydd, gael gwared ar eitemau mawr yn gyfrifol.
Mae addysg hefyd yn fater pwysig, a chydnabyddir hyn yn strategaeth 2015 Llywodraeth Cymru. Er enghraifft, mae ymchwil yn dangos bod llawer o ddeiliaid tai yn anymwybodol fod ganddynt ddyletswydd gofal gyfreithiol i wirio bod unrhyw un y maent yn eu defnyddio i fynd â'u gwastraff domestig a chael gwared arno wedi'u cofrestru.
Fodd bynnag, mae'r mwyafrif helaeth o ddigwyddiadau tipio anghyfreithlon yn ganlyniad i droseddu bwriadol gan fusnesau amheus, sy'n dod yn fwyfwy cyfundrefnol. Pa un a yw'r troseddwr yn dipiwr anghyfreithlon masnachol, sy'n tipio'n anghyfreithlon i osgoi ffioedd gwaredu, neu'n dipiwr anghyfreithlon troseddol cyfundrefnol sy'n tipio'n anghyfreithlon am arian, er enghraifft wrth godi tâl ar bobl am fynd â gwastraff y maent wedyn yn ei ddympio, mae'r troseddwr yn gwneud cyfrifiad cost a budd syml: beth yw'r perygl o gael fy nal, ac os caf fy nal, a allaf ymdopi ag unrhyw oblygiadau ariannol? Mae'r cynnydd sylweddol mewn achosion o dipio anghyfreithlon yn awgrymu bod tipio anghyfreithlon, yn gynyddol, yn opsiwn masnachol da. Mae'n eithaf amlwg nad oes unrhyw fesur ataliol credadwy ar waith, a hyd nes yr awn i'r afael â hyn, bydd lefelau tipio anghyfreithlon yn parhau i gynyddu.
Yr hyn sydd hefyd yn glir iawn yw bod pobl yn malio am dipio anghyfreithlon. Anaml y bydd diwrnod yn mynd heibio heb benawdau yn y wasg genedlaethol am gymuned sy'n cael ei heffeithio gan dipio anghyfreithlon. A bydd yr Aelodau wedi sylwi bod cymunedau yng Nghymru yn cael sylw'n rheolaidd iawn. Mewn arolwg a gomisiynais yn gynharach eleni, dywedodd 86 y cant o bobl yng Nghymru y dylai tipio anghyfreithlon fod yn flaenoriaeth uchel i Lywodraeth Cymru, ac adroddodd 83 y cant fod tipio anghyfreithlon yn gwaethygu, neu o leiaf nad yw'n gwella, yn eu cymuned. Yn yr un arolwg, dywedodd dwy ran o dair o bobl fod y mesurau ataliol presennol yn rhy drugarog, ac roedd nifer tebyg yn cefnogi cyflwyno cosbau llymach.
Mae'r cynnig deddfwriaethol gan Aelod hwn yn canolbwyntio'n bennaf ar sut y gallwn wella'r mesurau ataliol presennol i'w gwneud yn addas i'r diben. Yn gyntaf, mae'r cynnig yn galw am ddefnyddio'r egwyddor mai'r llygrwr sy'n talu mewn perthynas â thipio anghyfreithlon. Byddai hyn yn golygu mai'r troseddwr a fyddai'n gyfrifol am dalu holl gostau'r awdurdod lleol neu Cyfoeth Naturiol Cymru, gan gynnwys ymchwiliadau, glanhau a threuliau cyfreithiol. Mae angen inni lunio system lle mae atal ac erlyn tipio anghyfreithlon o leiaf yn niwtral o ran cost i'r awdurdod lleol neu Cyfoeth Naturiol Cymru. Gan adeiladu ar hyn, gellid cymell awdurdodau lleol i fuddsoddi yn eu gweithrediadau atal tipio anghyfreithlon, gyda chymelliadau'n gysylltiedig â llai o achosion o dipio anghyfreithlon ac erlyniadau llwyddiannus.
Credaf y byddai hyn yn fesur ataliol pwysig, ac y byddai, i lawer iawn o weithredwyr masnachol amheus, yn troi'r fantol cost a budd i'r cyfeiriad cywir. Ond nid yw hyn yn golygu na ddylid defnyddio cosbau eraill. Mae gan hysbysiadau cosb benodedig, er enghraifft, rôl i'w chwarae, yn enwedig mewn perthynas â thipio anghyfreithlon ar raddfa fach, fel gadael bagiau bin du wrth ymyl bin sbwriel—mater y tynnodd y Prif Weinidog sylw ato yr wythnos diwethaf. Fodd bynnag, mae nifer yr hysbysiadau cosb benodedig am dipio anghyfreithlon yn gostwng—i lawr 8 y cant—a dim ond £400 yw'r gosb uchaf, o gymharu â £1,000 yn Lloegr. Ar gyfartaledd, dim ond un hysbysiad cosb benodedig yr wythnos y mae awdurdodau lleol yn ei gyhoeddi.
Ar hyn o bryd, mae gan y llysoedd ystod o fesurau ataliol sylweddol y gallant eu defnyddio, ond anaml y cânt eu defnyddio i'w graddau llawn. Er enghraifft, mae dirwyon diderfyn yn bosib, ond nid yw 70 y cant o erlyniadau'n arwain at unrhyw ddirwyon o gwbl. O'r dirwyon a roddir, ychydig dros £500 yw'r gosb gyfartalog. Fel y dywedais wrth fy ngyd-Aelodau o'r blaen, yn ardal yr awdurdod lleol gyda'r nifer mwyaf o erlyniadau, y ddirwy fwyaf a roddwyd oedd £2,000 yn unig. Mae gan lysoedd awdurdod i atafaelu cerbydau. Nid yw nifer y cerbydau sy'n cael eu hatafaelu yn cael ei goladu'n ganolog, ond o wybodaeth a gefais gan awdurdodau lleol unigol, ymddengys mai anaml iawn y mae hyn yn digwydd. I weithredwyr masnachol amheus, nid yn unig fod atafaelu cerbydau yn gosb ariannol, mae'n amhariad sylweddol ar eu gweithrediadau. Dyna pam fod y cynnig deddfwriaethol hwn yn gofyn, lle ceir tystiolaeth o dipio anghyfreithlon, fod rhagdybiaeth y bydd y cerbyd yn cael ei atafaelu.
Mae angen i ni geisio pwerau hefyd i roi pwyntiau cosb pan fo pobl yn defnyddio neu'n caniatáu i'w cerbydau gael eu defnyddio ar gyfer tipio anghyfreithlon. Mae nifer o'r sefydliadau cefnogol a gynrychiolir yn y grŵp trawsbleidiol yn dweud wrthyf—
Mick, you have used your opening and closing time already. So, you will need to—
Mick, rydych chi eisoes wedi defnyddio eich amser agor a chloi. Felly, bydd angen i chi—
Can I just say that I happily look forward to the Deputy First Minister and Cabinet Secretary's response to this? I think he understands the gist of the need to have legislation in place—focused legislation—and perhaps I can be given half a minute to respond, with your generosity, Dirprwy Lywydd.
A gaf i ddweud fy mod yn edrych ymlaen yn eiddgar at ymateb y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet i hyn? Credaf ei fod yn deall hanfod yr angen i gael deddfwriaeth ar waith—deddfwriaeth benodol—ac efallai y byddwch chi mor hael a rhoi hanner munud i mi ymateb, Ddirprwy Lywydd.
I'll give you a full minute to respond, Mick, don't worry. Janet Finch-Saunders.
Fe roddaf funud gyfan i chi ymateb, Mick, peidiwch â phoeni. Janet Finch-Saunders.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Mick, can I thank you for actually pursuing this? It’s an honour to be a member of your cross-party group and I know you’ve worked really hard with others, including Keep Wales Tidy and other organisations, because I think we’re all sick and tired and fed up of seeing our countryside, our urban areas, where people just dump old settees, mattresses—stuff that, really, if they can drive to these spots, they can drive to where the council will legitimately take them.
So, as Mick has already said, there were 40,000 fly-tipping incidents in Wales just last year, £2 million for clean-up costs, and 102 prosecutions in a year. One hundred and two prosecutions for that number of fly-tipping incidents is nowhere near enough.
There is a clear need for urgent reform when it comes to fly-tipping. This proposed Bill will ensure that polluters pay for the clean-up costs, and so they should, as the £2 million currently being spent could be freed up and redirected into other essential services. But we need to strengthen deterrents.
A mindset shift is essential if we are to see real change. Too often these days there is not the same emphasis on personal responsibility, on ensuring that we do not litter and that we take our rubbish home, as there was in the past. I've said this a few times with the smacking Bill—call it what you like, the reasonable punishment Bill—I would have had a smack on my legs if I'd have dropped an ice lolly wrapper. Society needs to do better than this now. We need to return to that way of discipline and that way of thinking.
I did a beach clean the other week and this lovely family were on the beach asking me what we were doing, a few of us gathering up the black bags and everything, and she told us, 'You're doing a really good job'. I returned half an hour later, they'd left, and they'd left all their rubbish too. You think, if that's adults, and I'm asking them nicely—and I had so many helpers helping. I just don't know how people can be so hard-faced.
We definitely need far greater pressure on the councils to enforce, and make sure that they're not out of pocket. Because we keep asking local authorities to do things, but often they can't afford to, they haven't got the resources. We need to ensure that we have practical incentives such as bins being regularly emptied. Too often, we see dog poo bins overfull. People carry on filling the litter bins that the council provide, despite the fact they could simply take their own rubbish home.
We need to get into schools and advertise to our children, because, as I say, I was frightened of dropping any litter. It just wouldn't happen. You put it in your pocket and you took it home. We need to be providing better and appropriate training to magistrates to improve their full understanding of the impact of fly-tipping on communities. It probably does not, in the scale of things, with all that's going on in today's society, seem to be that important—well, it is.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mick, a gaf i ddiolch i chi am fynd ar drywydd y mater hwn? Mae'n anrhydedd bod yn aelod o'ch grŵp trawsbleidiol a gwn eich bod wedi gweithio'n galed iawn gydag eraill, gan gynnwys Cadwch Gymru'n Daclus a sefydliadau eraill, gan y credaf fod pob un ohonom wedi cael llond bol ar weld ein cefn gwlad, ein hardaloedd trefol, lle mae pobl yn taflu hen soffas, matresi—pethau, mewn gwirionedd, os gallant yrru i'r mannau hyn, gallant yrru i ble mae'r cyngor yn eu derbyn yn gyfreithlon.
Felly, fel y mae Mick eisoes wedi'i ddweud, roedd 40,000 achos o dipio anghyfreithlon yng Nghymru y llynedd yn unig, £2 filiwn ar gyfer costau glanhau, a 102 o erlyniadau mewn blwyddyn. Nid yw 102 o erlyniadau am y nifer hwnnw o achosion o dipio anghyfreithlon yn agos at fod yn ddigon.
Mae gwir angen diwygio brys ar gyfer tipio anghyfreithlon. Bydd y Bil arfaethedig hwn yn sicrhau bod llygrwyr yn talu am y costau glanhau, fel y dylent, gan y gellid rhyddhau'r £2 filiwn sy'n cael ei wario ar hyn o bryd a'i ailgyfeirio i wasanaethau hanfodol eraill. Ond mae angen inni gryfhau'r mesurau ataliol.
Mae newid meddylfryd yn hanfodol os ydym am weld newid gwirioneddol. Yn rhy aml y dyddiau hyn, nid oes yr un pwyslais ar gyfrifoldeb personol, ar sicrhau nad ydym yn taflu sbwriel a'n bod yn mynd â'n sbwriel adref, ag a welwyd yn y gorffennol. Rwyf wedi dweud hyn fwy nag unwaith gyda'r Bil smacio—beth bynnag yr hoffwch ei alw, y Bil cosb resymol—buaswn wedi cael smacen ar fy nghoesau pe bawn wedi gollwng papur lapio lolipop ar lawr. Mae angen i gymdeithas wneud yn well na hyn nawr. Mae angen inni ddychwelyd at y ffordd honno o ddisgyblu a'r ffordd honno o feddwl.
Fe gymerais ran mewn digwyddiad glanhau traeth yr wythnos o'r blaen, ac roedd teulu hyfryd ar y traeth yn gofyn i mi beth oeddem yn ei wneud, gyda rhai ohonom yn casglu'r bagiau du ac ati, a dywedodd wrthym, 'Rydych chi'n gwneud gwaith da iawn'. Dychwelais hanner awr yn ddiweddarach, roeddent wedi gadael, ac roeddent wedi gadael eu holl sbwriel hefyd. Ag ystyried mai oedolion oedd y rheini, a fy mod yn gofyn iddynt yn garedig, gallech feddwl—ac roedd gennyf gymaint o gynorthwywyr yn helpu. Nid wyf yn gwybod sut y gall pobl fod mor wynebgaled.
Yn bendant, mae arnom angen llawer mwy o bwysau ar y cynghorau i orfodi, a sicrhau nad ydynt ar eu colled. Oherwydd rydym yn dal i ofyn i awdurdodau lleol wneud pethau, ond yn aml, ni allant fforddio gwneud hynny, nid oes ganddynt yr adnoddau. Mae angen inni sicrhau bod gennym gymelliadau ymarferol fel cael biniau wedi'u gwagio'n rheolaidd. Yn rhy aml, gwelwn finiau baw cŵn yn orlawn. Mae pobl yn parhau i lenwi'r biniau sbwriel y mae'r cyngor yn eu darparu, er y gallent fynd â'u sbwriel eu hunain adref.
Mae angen inni fynd i mewn i ysgolion a hysbysebu i'n plant, oherwydd, fel y dywedaf, roedd arnaf ofn gollwng unrhyw sbwriel. Nid oedd yn digwydd. Roeddech chi'n ei roi yn eich poced ac yn mynd ag ef adref. Mae angen inni ddarparu hyfforddiant gwell a phriodol i ynadon er mwyn gwella eu dealltwriaeth lawn o effaith tipio anghyfreithlon ar gymunedau. Gyda phopeth sy'n digwydd yn y gymdeithas heddiw, mae'n debyg nad yw'n ymddangos mor bwysig â hynny—wel, mae'n bwysig.
Janet, you need to conclude now. It's a three-minute allocation.
Janet, mae angen i chi ddirwyn i ben. Cyfraniad tair munud ydyw.
Oh, I beg your pardon. Yes, okay. Cabinet Secretary, will you agree with me that the stronger deterrents set out in this proposal will certainly help to address the challenge of fly-tipping and tidy up our local communities?
O, mae’n ddrwg gennyf. Ie, iawn. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi y bydd y mesurau ataliol cryfach a nodir yn y cynnig hwn yn sicr o helpu i fynd i'r afael â her tipio anghyfreithlon a thacluso ein cymunedau lleol?
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Mick am y gwaith eithriadol o bwysig y mae wedi ei wneud gyda hyn, gyda'r grŵp trawsbleidiol hefyd. Mae'n bwnc sydd mor eithriadol o bwysig. Rwy'n sylweddoli nawr nad wyf wedi dod â'r peth cywir i mewn gyda fi, felly fe wnaf ei ffeindio ar fy sgrin.
I'd like to start by thanking Mick for the exceptionally important work that he has done on this matter, with the cross-party group as well. It is an issue that is so very important. I realise now that I haven't brought the right piece of paper in with me, so I'll find it on my screen here.
There are a number of fly-tipping incidents that have caused an awful lot of anger for people locally. A number of my constituents have written to me to draw my attention to how fly-tipping seems to be an ongoing problem in many areas, particularly in Caerphilly. On the Gelligaer and Merthyr common, a public spaces protection order to restrict vehicle access has been put on the Cefn Brithdir area of that common. It will run for three years. This common often has problems with illegal waste being dumped on the mountain. I've seen the mounds of rubbish there myself with one of the rangers. A lot of the waste is commercial, which means people are probably being paid to pollute our mountainsides.
I've had a complaint too from a constituent about the rubbish that is being dumped on Eglwysilan common. That constituent is a mountain biker. They often have to stop riding their bike because the wheels have become entangled in the rubbish. This deluge of litter can be seen right over the common. Many litter picks have been held by residents, but the rubbish is back within days. The council has, I understand, put signs up to suggest that the mountain is being monitored. Evidently, though, more needs to be done to tackle the root causes of this behaviour.
Litter picking groups do a wonderful thing, of course. I've paid tribute here before to the Penpedairheol Pickers, who go out once a month. I've been out with them a number of times. That one is run by Councillor Haydn Pritchard. They're a brilliant group of people. Again, they shouldn't have to do this. It's incredibly frustrating to understand why these behaviours persist.
Of course, you have the commercial scale of this, as we've heard. With some of what's seen in Gelligaer and Merthyr common, it's just the industrial scale of the waste, but that starts with when people, as Janet was pointing out, just leave a little bit of rubbish on the beach or something like that. Sometimes, you see someone who is is within walking distance of a bin—it could be where that pillar is from me—and yet they still throw it on the floor. So, obviously, a lot needs to be done here in education as well, and we've discussed this in the cross-party group.
But I do wonder, Cabinet Secretary, in terms of strengthening deterrents, what more could be done to make polluters pay for what they're doing. Mick's motion here has put forward a number of actions that could help. I think it does deserve to be taken forward by the Government.
Mae nifer o achosion o dipio anghyfreithlon wedi achosi llawer iawn o ddicter i bobl yn lleol. Mae nifer o fy etholwyr wedi ysgrifennu ataf i dynnu fy sylw at sut y mae tipio anghyfreithlon yn broblem barhaus mewn sawl ardal yn ôl pob golwg, yn enwedig yng Nghaerffili. Ar gomin Gelligaer a Merthyr, mae gorchymyn diogelu mannau agored cyhoeddus i gyfyngu ar fynediad i gerbydau wedi'i roi ar ardal Cefn Brithdir ar y tir comin hwnnw. Bydd yn weithredol am dair blynedd. Yn aml, mae gan y tir comin hwn broblemau gyda gwastraff anghyfreithlon yn cael ei ddympio ar y mynydd. Rwyf wedi gweld y tomenni sbwriel yno fy hun gydag un o'r parcmyn. Mae llawer o'r gwastraff yn fasnachol, sy'n golygu bod pobl yn cael eu talu yn ôl pob tebyg i lygru ein llethrau.
Rwyf wedi cael cwyn hefyd gan etholwr am y sbwriel sy'n cael ei ddympio ar gomin Eglwysilan. Mae'r etholwr yn hoffi beicio mynydd. Yn aml, rhaid iddynt ddod oddi ar eu beic am fod yr olwynion wedi mynd yn sownd yn y sbwriel. Gellir gweld y dilyw hwn o sbwriel ar hyd y comin. Mae'r trigolion wedi cynnal llawer o ddigwyddiadau casglu sbwriel, ond mae'r sbwriel yn ei ôl o fewn dyddiau. Mae'r cyngor, yn ôl yr hyn a ddeallaf, wedi gosod arwyddion i awgrymu bod y mynydd yn cael ei fonitro. Ond yn amlwg, mae angen gwneud mwy i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol yr ymddygiad hwn.
Mae grwpiau casglu sbwriel yn gwneud gwaith gwych wrth gwrs. Rwyf wedi talu teyrnged yma o'r blaen i'r Penpedairheol Pickers, sy'n mynd allan unwaith y mis. Rwyf wedi bod allan gyda nhw ar sawl achlysur. Mae'r grŵp hwnnw'n cael ei redeg gan y Cynghorydd Haydn Pritchard. Maent yn grŵp gwych o bobl. Unwaith eto, ni ddylent orfod gwneud hyn. Mae'n rhwystredig iawn ceisio deall pam y mae'r ymddygiad hwn yn parhau.
Wrth gwrs, mae hyn yn digwydd ar raddfa fasnachol, fel y clywsom. Gyda pheth o'r hyn a welir ar gomin Gelligaer a Merthyr, mae'r gwastraff yn cael ei dipio ar raddfa ddiwydiannol, ond mae hynny'n dechrau pan fydd pobl, fel y nododd Janet, yn gadael ychydig o sbwriel ar y traeth neu rywbeth felly. Weithiau, fe welwch rywun sydd o fewn pellter cerdded i fin—gallai fod lle mae'r piler hwnnw oddi wrthyf i—ac eto maent yn dal i'w daflu ar lawr. Felly, yn amlwg, mae angen gwneud llawer yma mewn addysg hefyd, ac rydym wedi trafod hyn yn y grŵp trawsbleidiol.
Ond Ysgrifennydd y Cabinet, o ran cryfhau mesurau ataliol, tybed beth arall y gellid ei wneud i sicrhau bod llygrwyr yn talu am yr hyn y maent yn ei wneud. Mae cynnig Mick yma wedi cyflwyno nifer o gamau gweithredu a allai helpu. Rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth fwrw ymlaen ag ef.
Diolch yn fawr iawn, unwaith eto, i Mick am bopeth mae e wedi bod yn ei wneud ar hyn.
Thank you, once again, to Mick for everything that he has been doing on this matter.
I'd also like to thank Mick Antoniw for bringing forward this important debate today, and for his continued work chairing the cross-party group, of which I'm a member as well, whose recent report, 'Which Wales Do We Want to See?', could not be more timely. It warns that we're reaching a tipping point. Fly-tipping and littering are reaching epidemic levels, blighting our communities, destroying wildlife, and harming our health and well-being. Dumping rubbish poses a real and lasting threat to nature. It can leach toxic chemicals into our soil and waterways, disrupting fragile ecosystems. Plastic and metal waste can trap or injure wildlife, while hazardous materials, such as asbestos or oil, can poison the very habitats we're trying to protect. Every time rubbish is dumped, it's our biodiversity that pays the price.
Since 2020, Wales has seen a 20 per cent rise in reported fly-tipping incidents, yet an 8 per cent fall in fixed-penalty notices. That mismatch suggests not only that the problem is growing, but that enforcement is struggling to keep pace, emboldening those who think they can dump rubbish and get away with it. This is certainly disheartening to learn, but highlights that something needs to change. Current penalties are often too lenient and inconsistent to deter offenders. Mandatory vehicle confiscation would send a very clear message: if you use your van or truck to dump rubbish, you will lose it. This measure strikes at the very heart of the problem, targeting unlicensed waste operators who profit from environmental crime.
Local authorities are struggling with cuts and they don't have the resources or spare capacity to send litter pickers out into our communities and beyond town centres. A requirement that offenders meet the full costs of their investigations and clear-ups would be very welcome. Due to existing pressures, local authorities have made it clear that they cannot take on additional statutory duties without proper funding. So, if we are to place a statutory requirement on councils to investigate every instance of fly-tipping, it must come with the necessary financial support from the Welsh Government to ensure it's workable in practice. This proposal represents a real opportunity to clean up our streets, protect our countryside and send a clear message to offenders that fly-tipping will not be tolerated.
Hoffwn innau hefyd ddiolch i Mick Antoniw am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw, ac am ei waith parhaus yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol yr wyf i'n aelod ohono, ac y mae ei adroddiad diweddar, 'Which Wales Do We Want to See?', yn hynod amserol. Mae'n rhybuddio ein bod yn cyrraedd pwynt di-droi'n-ôl. Mae tipio anghyfreithlon a thaflu sbwriel yn cyrraedd lefelau epidemig, gan ddifetha ein cymunedau, dinistrio bywyd gwyllt, a niweidio ein hiechyd a'n lles. Mae dympio sbwriel yn peri bygythiad gwirioneddol a pharhaol i natur. Gall ollwng cemegau gwenwynig i'n pridd a'n dyfrffyrdd, gan amharu ar ecosystemau bregus. Gall gwastraff plastig a metel ddal neu anafu bywyd gwyllt, a gall deunyddiau peryglus, fel asbestos neu olew, wenwyno'r cynefinoedd y ceisiwn eu diogelu. Bob tro y caiff sbwriel ei ddympio, ein bioamrywiaeth sy'n talu'r pris.
Ers 2020, mae Cymru wedi gweld cynnydd o 20 y cant yn nifer yr achosion o dipio anghyfreithlon a gofnodwyd, ond gostyngiad o 8 y cant yn nifer yr hysbysiadau cosb benodedig. Mae'r gwahaniaeth hwnnw'n awgrymu nid yn unig fod y broblem yn tyfu, ond nad yw'r cyrff gorfodi yn gallu dal i fyny, gan roi hwb i'r rheini sy'n meddwl y gallant ddympio sbwriel ac osgoi cael eu dal. Mae hyn yn sicr yn ddigalon, ond mae'n dangos bod angen i rywbeth newid. Mae'r cosbau presennol yn aml yn rhy drugarog ac anghyson i atal troseddwyr. Byddai atafaelu cerbydau gorfodol yn anfon neges glir iawn: os ydych chi'n defnyddio eich fan neu eich lori i ddympio sbwriel, fe fyddwch yn ei cholli. Mae'r mesur hwn yn mynd at wraidd y broblem, gan dargedu gweithredwyr gwastraff didrwydded sy'n elwa o droseddau amgylcheddol.
Mae awdurdodau lleol yn ei chael hi'n anodd gyda thoriadau ac nid oes ganddynt adnoddau na chapasiti i anfon casglwyr sbwriel allan i'n cymunedau ac ymhellach na chanol trefi. Byddai gofyniad fod troseddwyr yn talu costau llawn eu hymchwiliadau a gwaith glanhau i'w groesawu. Oherwydd y pwysau presennol, mae awdurdodau lleol wedi nodi'n glir na allant gyflawni dyletswyddau statudol ychwanegol heb gyllid priodol. Felly, os ydym am osod gofyniad statudol ar gynghorau i ymchwilio i bob achos o dipio anghyfreithlon, rhaid i Lywodraeth Cymru ddarparu'r cymorth ariannol angenrheidiol i sicrhau bod hynny'n ymarferol. Mae'r cynnig hwn yn gyfle go iawn i lanhau ein strydoedd, diogelu ein cefn gwlad ac anfon neges glir at droseddwyr na fydd tipio anghyfreithlon yn cael ei oddef.
Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies.
I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Mick am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw, ac i'r Aelodau eraill am eu cyfraniadau gwerthfawr.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. First, I'd like to thank Mick for bringing forward this important debate today, and thank other Members for their valuable contributions.
Fly-tipping, I think we can agree, is a pernicious issue and it damages communities. There is more that we can and we should do, so I welcome the debate. Yet it is a very complex issue and securing, as has been said, successful enforcement outcomes can be really challenging. It does require co-ordinated enforcement action, intelligence sharing, and all needs to be underpinned by public awareness raising, and, yes, indeed, individual responsibility messages as well. The Welsh Government has sought to remove some of the complexity, as I'm sure you'll recognise.
We're funding Fly-tipping Action Wales. It's a programme managed by National Resources Wales, which seeks to create that partnership network that co-ordinates action across Wales. In this financial year alone, we've provided another £400,000 to Fly-tipping Action Wales, which builds upon the £1.2 million we provided over the previous three years. What this has done is allowed local authorities to have access to expert legal advice, sharing best practice through Wales, trialling enforcement initiatives, and even loaning equipment to help with their investigations.
The funding has allowed Fly-tipping Action Wales to employ enforcement officers on the ground in north and south-east Wales. These officers provide enforcement support to local authorities, such as really practical stuff—searching fly-tips, organising joint operations for waste carriers, and stop checks, as well. The Fly-tipping Action Wales programme also seeks to prevent fly-tipping occurring in the first place through those awareness-raising and communication campaigns. It's important that we keep on pumping those messages out about the role we all have—every single citizen of Wales—in disposing of our waste responsibly, especially when we pay others to do it for us. Everybody has responsibility.
This joint working, funded and led by the Welsh Government, is unparalleled in other parts of the UK; we are leading the way. However, I recognise that the debate that's being led today is to highlight some of the challenges that are still faced by regulators and others, to explore potential solutions and to try and influence, I think, as well, both this and future Governments' agendas. I'd be very keen, by the way, to meet with the chair of the cross-party group to pick up some of these points and to explore the potential in some of these proposals.
Some of the proposals we have today express frustration with the criminal justice system. I sympathise with this and, indeed, I welcome any opportunity to seek improvements, but there is a balancing act to be had here, as the chair, with his legal background as well, will understand, I'm sure. For example, the strident calls to require magistrates to seize and destroy vehicles for all fly-tipping convictions. There's a balance here between potentially undermining the independence of a court when handing out proportionate sentences—do we override or constrain that independence? But we should explore this.
There are some interesting proposals on penalty points on licences for those who fly-tip or litter from their vehicles—that's quite interesting, but it would require engagement, probably, with the UK Government. There are some calls for strengthening the polluter-pays principle, and as Members will know, the polluter-pays principle underpins much of the policy we have in Wales. Courts, of course, can already apply financial penalties to compensate for clean-ups and investigations and enforcement costs, but the proposal suggests that we can do more. So, again, I'd welcome some discussion on these points.
I'm also very aware of efforts by the UK National Fly-tipping Prevention Group, of which the Welsh Government and Natural Resources Wales are members, to work with regulators to improve the robustness of prosecutions being brought forward, and this does include the provision of clearer guidance. I do believe that progress is being made, but I acknowledge that there is more to be done and should be done by this Government and the next in this area. This does include working with the UK Government to identify where we can work together in ensuring that there is greater consistency in the enforcement action taken against fly-tippers. Because some of the fly-tipping is seriously criminal and has networks behind it.
I'm genuinely broadly supportive of changes that would strengthen enforcement action against fly-tippers. I believe that in this proposal, we need further discussions and probably some further refinements on the proposals in this. So, I'd like to extend that genuine offer to meet with the chair of the cross-party group to discuss these proposals further. Realistically, I'm sure the chair is aware, it's highly unlikely, in the extreme, that there's going to be a legislative slot available for progress on any of this within this particular parliamentary term. It's full enough with environmental legislation that we have already. But I do think that some helpful discussions would help explore some of the thinking behind the individual proposals and possibly others and allow further consideration of any potential implications and any challenges.
My thanks to the chair but other Members who've contributed today, but also, I've got to say, to all those throughout Wales, from volunteers to statutory bodies, to enforcement officers and others, who work tirelessly to protect our communities from this scourge of pernicious fly-tipping. I look forward, if the chair will take me up on that offer, to engaging further on some of the ideas within this. Diolch yn fawr.
Rwy'n credu y gallwn gytuno bod tipio anghyfreithlon yn fater enbyd ac yn niweidio cymunedau. Mae mwy y gallwn ac y dylem ei wneud, felly rwy'n croesawu'r ddadl hon. Ac eto, mae'n fater cymhleth iawn, ac fel y nodwyd, gall sicrhau canlyniadau gorfodi llwyddiannus fod yn heriol iawn. Mae'n galw am gamau gorfodi cydgysylltiedig, rhannu gwybodaeth, ac mae angen i bopeth gael ei ategu gan ymgyrch i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd, a negeseuon am gyfrifoldeb unigolion hefyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ceisio cael gwared ar rywfaint o'r cymhlethdod, fel y byddech yn cydnabod, rwy'n siŵr.
Rydym yn ariannu Taclo Tipio Cymru, sef rhaglen a reolir gan Cyfoeth Cenedlaethol Cymru sy'n ceisio creu rhwydwaith partneriaeth i gydgysylltu camau gweithredu ledled Cymru. Yn y flwyddyn ariannol hon yn unig, rydym wedi darparu £400,000 arall i Taclo Tipio Cymru, sy'n adeiladu ar y £1.2 miliwn a ddarparwyd gennym dros y tair blynedd flaenorol. Yr hyn y mae wedi'i wneud yw caniatáu i awdurdodau lleol gael mynediad at gyngor cyfreithiol arbenigol, rhannu arferion gorau ledled Cymru, treialu mentrau gorfodi, a hyd yn oed rhoi benthyg offer i helpu gyda'u hymchwiliadau.
Mae'r cyllid wedi caniatáu i Taclo Tipio Cymru gyflogi swyddogion gorfodi ar lawr gwlad yn y gogledd a'r de-ddwyrain. Mae'r swyddogion hyn yn darparu cymorth gorfodi i awdurdodau lleol, fel pethau ymarferol iawn—chwilio drwy domenni gwastraff anghyfreithlon, trefnu gweithrediadau ar y cyd ar gyfer cludwyr gwastraff, a hap-archwiliadau hefyd. Mae rhaglen Taclo Tipio Cymru hefyd yn ceisio atal tipio anghyfreithlon yn y lle cyntaf drwy ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth a chyfathrebu. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i ledaenu'r negeseuon hynny am y rhan sydd gan bob un ohonom—pob dinesydd yng Nghymru—i'w chwarae yn cael gwared ar ein gwastraff yn gyfrifol, yn enwedig pan fyddwn yn talu i eraill wneud hynny ar ein rhan. Mae gan bawb gyfrifoldeb.
Mae'r cydweithio hwn, a ariennir ac a arweinir gan Lywodraeth Cymru, yn wahanol i unrhyw beth a geir mewn rhannau eraill o'r DU; rydym yn arwain y ffordd. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod hefyd fod y ddadl sy'n cael ei harwain heddiw i dynnu sylw at rai o'r heriau sy'n dal i wynebu rheoleiddwyr ac eraill, i archwilio atebion posib ac i geisio dylanwadu, ar agenda'r Llywodraeth hon a rhai'r dyfodol. Rwy'n awyddus iawn, gyda llaw, i gyfarfod â chadeirydd y grŵp trawsbleidiol i drafod rhai o'r pwyntiau hyn ac i archwilio potensial rhai o'r cynigion.
Mae rhai o'r cynigion sydd gennym heddiw yn mynegi rhwystredigaeth gyda'r system cyfiawnder troseddol. Rwy'n cydymdeimlo â hyn, ac yn wir, rwy'n croesawu unrhyw gyfle i geisio gwelliannau, ond mae angen cydbwysedd yma, fel y bydd y cadeirydd, gyda'i gefndir cyfreithiol, yn ei ddeall, rwy'n siŵr. Er enghraifft, y galwadau llym i'w gwneud yn ofynnol i ynadon atafaelu a dinistrio cerbydau ar gyfer pob euogfarn o dipio anghyfreithlon. Mae cydbwysedd yma rhwng tanseilio annibyniaeth llys wrth roi dedfrydau cymesur—a ydym yn diystyru neu'n cyfyngu ar yr annibyniaeth honno? Ond fe ddylem archwilio hyn.
Mae rhai cynigion diddorol ar bwyntiau cosb ar drwyddedau i'r rhai sy'n tipio sbwriel yn anghyfreithlon neu'n taflu sbwriel o'u cerbydau—mae hynny'n eithaf diddorol, ond mae'n debyg y byddai angen ymgysylltu â Llywodraeth y DU. Ceir galwadau i gryfhau'r egwyddor mai'r llygrwr sy'n talu, ac fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r egwyddor mai'r llygrwr sy'n talu yn sail i lawer o'r polisi sydd gennym yng Nghymru. Eisoes, gall llysoedd roi cosbau ariannol i dalu am lanhau ac ymchwiliadau a chostau gorfodi, ond mae'r cynnig yn awgrymu y gallwn wneud mwy. Felly, unwaith eto, rwy'n croesawu trafodaeth ar y pwyntiau hyn.
Rwyf hefyd yn ymwybodol iawn o ymdrechion Grŵp Cenedlaethol y DU dros Atal Tipio Anghyfreithlon, y mae Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru yn aelodau ohono, i weithio gyda rheoleiddwyr i wella cryfder erlyniadau, ac mae hyn yn cynnwys darparu canllawiau cliriach. Credaf fod cynnydd yn cael ei wneud, ond rwy'n cydnabod bod mwy i'w wneud ac y dylid ei wneud gan y Llywodraeth hon a'r nesaf yn y maes hwn. Mae'n cynnwys gweithio gyda Llywodraeth y DU i nodi ble gallwn gydweithio i sicrhau mwy o gysondeb yn y camau gorfodi a gymerir yn erbyn tipwyr anghyfreithlon. Oherwydd mae peth o'r gweithgarwch tipio anghyfreithlon yn droseddol iawn, ac mae rhwydweithiau y tu ôl iddo.
Yn gyffredinol, rwy'n gefnogol iawn i newidiadau a fyddai'n cryfhau camau gorfodi yn erbyn tipwyr anghyfreithlon. Yn y cynnig hwn, rwy'n credu bod angen trafodaethau pellach, a mireinio'r cynigion ymhellach yn ôl pob tebyg. Felly, hoffwn estyn cynnig diffuant i gyfarfod â chadeirydd y grŵp trawsbleidiol i drafod y cynigion hyn ymhellach. Yn realistig, rwy'n siŵr fod y cadeirydd yn ymwybodol ei bod hi'n annhebygol iawn y bydd slot deddfwriaethol ar gael ar gyfer gwneud cynnydd ar hyn yn nhymor y Senedd hon. Mae'n ddigon llawn gyda'r ddeddfwriaeth amgylcheddol sydd gennym eisoes. Ond rwy'n credu y byddai rhai trafodaethau defnyddiol yn helpu i archwilio rhywfaint o'r syniadau y tu ôl i'r cynigion unigol, ac eraill o bosib, ac yn caniatáu inni roi ystyriaeth bellach i unrhyw oblygiadau a heriau posib.
Diolch i'r cadeirydd ac i'r Aelodau eraill sydd wedi cyfrannu heddiw, ond hefyd, rhaid dweud, i bawb ledled Cymru, yn wirfoddolwyr a chyrff statudol, yn swyddogion gorfodi ac eraill, sy'n gweithio'n ddiflino i warchod ein cymunedau rhag malltod tipio anghyfreithlon. Os yw'r cadeirydd am dderbyn y cynnig, edrychaf ymlaen at ymgysylltu ymhellach ar rai o'r syniadau hyn. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Mick Antoniw i ymateb.
I call on Mick Antoniw to reply to the debate.
I will be very brief, Chair, and I'm grateful for the extra bit of time. I will certainly welcome the opportunity to meet with you on this. I, of course, won't be standing in the next elections and I'm under no illusion in terms of the reality of legislation. The purpose of this proposal is to bring together all existing relevant legislation, to consolidate it, to amend it and to strengthen it, and to give a clear legislative focus for the benefit of local authorities, citizens and the judiciaries. My hope is that we'll be able to work so that this is a matter that is non-contentious, that is cross-party, but that will provide the basis for legislation into the next Senedd. And to that purpose, on 29 January, the cross-party group is going to hold a briefing, not just for Senedd Members, but for all those who may put themselves forward as candidates. So, there's a briefing to prepare that ground, and I agree, there's considerable work. This is a complex area, but I'm sure that we can prepare the ground for legislation for the next Senedd. Diolch yn fawr.
Fe fyddaf yn gryno iawn, Gadeirydd, ac rwy'n ddiolchgar am yr ychydig amser ychwanegol. Rwy'n sicr yn croesawu'r cyfle i gyfarfod â chi i drafod hyn. Wrth gwrs, ni fyddaf yn sefyll yn yr etholiadau nesaf ac nid wyf o dan unrhyw gamargraff ynghylch realiti deddfwriaeth. Diben y cynnig hwn yw dwyn ynghyd yr holl ddeddfwriaeth berthnasol bresennol, ei chydgrynhoi, ei diwygio a'i chryfhau, a darparu ffocws deddfwriaethol clir er budd awdurdodau lleol, dinasyddion a'r barnwriaethau. Fy ngobaith yw y gallwn weithio fel bod hwn yn fater trawsbleidiol nad yw'n ddadleuol, ond a fydd yn darparu sail ar gyfer deddfwriaeth yn ystod y Senedd nesaf. Ac i'r diben hwnnw, ar 29 Ionawr, bydd y grŵp trawsbleidiol yn cynnal sesiwn friffio, nid yn unig i Aelodau'r Senedd, ond i bawb a allai fod yn sefyll fel ymgeiswyr. Felly, bydd cyfarfod briffio'n cael ei gynnal i baratoi'r ffordd ar gyfer hynny, ac rwy'n cytuno, mae cryn dipyn o waith i'w wneud. Mae'n faes cymhleth, ond rwy'n siŵr y gallwn baratoi'r ffordd ar gyfer deddfwriaeth yn y Senedd nesaf. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] Yes. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar ddeiseb P-06-1489, 'Deddfu i sicrhau bod briciau gwenoliaid duon yn cael eu gosod ym mhob adeilad newydd yng Nghymru'. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor i wneud y cynnig—Carolyn Thomas.
Item 6 today is a debate on petition P-06-1489, 'Legislate to ensure swift bricks are installed in all new buildings in Wales'. I call on the Chair of the Petitions Committee to move the motion—Carolyn Thomas.
Cynnig NDM8987 Carolyn Thomas
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb P-06-1489 'Deddfu i sicrhau bod briciau gwenoliaid duon yn cael eu gosod ym mhob adeilad newydd yng Nghymru’ a gasglodd 10,934 o lofnodion.
Motion NDM8987 Carolyn Thomas
To propose that the Senedd:
Notes the petition P-06-1489 'Legislate to ensure swift bricks are installed in all new buildings in Wales’ which received 10,934 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Presiding Officer. On behalf of the Petitions Committee, thank you for the opportunity to introduce this debate today. Swifts are amazing. They are the fastest birds in level flight on the planet, capable of moving at more than 100 km an hour. They sleep, eat, drink and mate on the wing. But swifts are also Wales's fastest declining birds. The latest breeding bird survey figures for Wales show that the decline is now at more than 76 per cent since 1995, even worse than since the petition was submitted, and there has been a 56 per cent decline in just the last 10 years. Across the UK, there were 59,000 breeding pairs at the last official count, and experts fear that that could now be as low as 40,000 this summer.
Swifts are red-listed as birds of conservation concern, and one of the main causes of this alarming decline is loss of nesting sites, which is why campaigners have been arguing for the installation of swift bricks in all new houses. A swift brick is a hollow brick that slots into the brickwork of new or old homes, providing a space where swifts can nest. Swift bricks are easy to install. They don't need maintenance or replacement, and are made by brick manufacturers large and small. They typically cost only about £35, and swift bricks do not allow swifts to enter buildings. There is only one exit and entry point.
The petition was submitted by Julia Barrell with 10,934 signatures. The petition and its goal are supported by RSPB Cymru, Wildlife Trusts Wales and citizen community groups from villages and towns across the nation, including representatives from the Welsh Wildlife Trusts youth forum. And the text reads:
'Legislate to ensure swift bricks are installed in all new buildings in Wales
'Swifts are the fastest birds in level flight and can sleep, eat, drink and mate on the wing. Their cries define Welsh summers. Sadly, they are rapidly declining—down 72% in the last 30 yrs. Swifts nest in holes in buildings. Renovation makes them homeless, and new-builds currently offer no cavities. Without more nesting options, swifts will disappear. Incorporating swift bricks into all new developments would help swifts (and other struggling birds like house martins and sparrows) to recover.'
Due to the scale of Welsh decline and the ongoing destruction of their unprotected nest sites, campaigners argue that only a mandatory approach to installing swift bricks will provide enough nest spaces to allow swifts to recover to anything like former levels. Regulatory or legislative change is needed for this.
In addition to supporting swifts, the bricks have also been found to help other cavity nesting birds, including the rapidly declining red-listed house martin, the house sparrow and starling. Blue tits, great tits, nuthatches and wrens will also nest in the bricks.
The Senedd Petitions Committee has engaged with a number of Ministers before bringing this debate. Responsibilities for biodiversity, planning and housing sit with different Ministers. While there is widespread concern for the plight of swifts and a universal desire to ensure that they are able to thrive, there are concerns about imposing a new duty on house builders and potential unintended consequences for wider biodiversity targets.
We know that while swift bricks are necessary, alone they won't be enough. We also need to encourage growth in the range of small flying insects that swifts feed off. They, too, have been in decline. To encourage habitat for insects we need messy gardens, amenity spaces, no-mow verges and other wildlife corridors. That’s a job for all of us, as well as for public bodies, to create those biodiversity friendly wildlife spaces. I hope that today’s debate will allow us to explore the things that are already being done and the barriers to further action.
Given where we are in the life of this Senedd, with an election just months away, I understand that it may not be possible to have legislation on swift bricks in this term, but this debate today gives us an opportunity to put the issue on the radar of all parties as we all put together manifestos for 2026.
This petition argues that swift bricks are a simple, low-cost way of supporting our vulnerable species. The rapid decline in species numbers means that time is running out for them. I look forward to today’s debate and hearing ideas that will enable swift numbers to stabilise and return to previous levels. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae gwenoliaid duon yn anhygoel. Nhw yw'r adar cyflymaf wrth hedfan yn wastad ar y blaned, a gallant symud yn gyflymach na 100 km yr awr. Maent yn cysgu, yn bwyta, yn yfed ac yn paru ar yr adain. Ond gwenoliaid duon hefyd yw'r adar y mae eu niferoedd yn gostwng gyflymaf yng Nghymru. Mae ffigurau diweddaraf yr arolwg adar nythu yng Nghymru yn dangos bod y gostyngiad bellach yn fwy na 76 y cant ers 1995, hyd yn oed yn waeth nag ers i'r ddeiseb gael ei chyflwyno, a bu gostyngiad o 56 y cant yn y 10 mlynedd diwethaf yn unig. Ar draws y DU, roedd 59,000 o barau nythu yn y cyfrif swyddogol diwethaf, ac mae arbenigwyr yn ofni y gallai fod mor isel â 40,000 yr haf hwn.
Mae gwenoliaid duon ar y rhestr goch fel adar o bryder cadwraethol, ac un o brif achosion y dirywiad brawychus hwn yw colli safleoedd nythu, a dyna pam y mae ymgyrchwyr wedi bod yn dadlau dros osod briciau gwenoliaid duon ym mhob tŷ newydd. Briciau gwag sy'n slotio i mewn i waith briciau cartrefi newydd neu hen yw briciau gwenoliaid duon, gan ddarparu lle i wenoliaid duon allu nythu. Mae briciau gwenoliaid duon yn hawdd i'w gosod. Nid oes angen gwaith cynnal a chadw arnynt, na'u hailosod, ac fe'u gwneir gan gwmnïau cynhyrchu briciau mawr a bach. Fel arfer, dim ond tua £35 y maent yn ei gostio, ac nid yw briciau gwenoliaid duon yn caniatáu i wenoliaid duon fynd i mewn i adeiladau. Dim ond un ffordd i mewn ac allan sydd ynddynt.
Cyflwynwyd y ddeiseb gan Julia Barrell a denodd 10,934 o lofnodion. Cefnogir y ddeiseb a'i nod gan RSPB Cymru, Ymddiriedolaethau Natur Cymru a grwpiau cymunedol dinasyddion mewn pentrefi a threfi ledled y wlad, yn cynnwys cynrychiolwyr o fforwm ieuenctid Ymddiriedolaethau Natur Cymru. Ac mae'r testun yn darllen:
'Deddfu i sicrhau bod briciau gwenoliaid duon yn cael eu gosod ym mhob adeilad newydd yng Nghymru.
'Gwenoliaid duon yw'r adar cyflymaf wrth hedfan yn wastad a gallant gysgu, bwyta, yfed a pharu ar yr adain. Eu cri yw sŵn yr haf Cymreig. Yn anffodus, mae eu niferoedd yn gostwng yn gyflym—i lawr 72 y cant yn y 30 mlynedd diwethaf. Mae gwenoliaid duon yn nythu mewn tyllau mewn adeiladau. Mae gwaith adnewyddu’n amddifadu’r adar o’u cartrefi, ac nid oes ceudodau i’w cael mewn adeiladau newydd ar hyn o bryd. Heb fwy o opsiynau ar gyfer nythu, bydd gwenoliaid duon yn diflannu. Byddai ymgorffori briciau gwenoliaid duon ym mhob datblygiad newydd yn helpu gydag adferiad gwenoliaid duon (ac adar eraill sydd mewn trafferthion, megis gwenoliaid y bondo ac adar y to).'
Oherwydd graddau'r dirywiad yng Nghymru a'r dinistr parhaus eu safleoedd nythu na chânt eu gwarchod, mae ymgyrchwyr yn dadlau mai dim ond dull gorfodol o osod briciau gwenoliaid duon fydd yn darparu digon o leoedd nythu i ganiatáu i niferoedd gwenoliaid duon adfer i unrhyw beth yn debyg i'r lefelau blaenorol. Mae angen newid rheoleiddiol neu ddeddfwriaethol er mwyn i hynny ddigwydd.
Yn ogystal â chynnal gwenoliaid duon, canfuwyd bod y briciau hefyd yn helpu adar eraill sy'n nythu mewn ceudodau, yn cynnwys gwenoliaid y bondo, sydd ar y rhestr goch ac y mae eu niferoedd yn dirywio'n gyflym, adar y to a drudwennod. Bydd titwod tomos las, titwod mawr, telorion y cnau a drywod hefyd yn nythu yn y briciau.
Mae Pwyllgor Deisebau'r Senedd wedi ymgysylltu â nifer o Weinidogion cyn cyflwyno'r ddadl hon. Mae cyfrifoldebau am fioamrywiaeth, cynllunio a thai yn perthyn i bortffolios gwahanol Weinidogion. Er bod pryder eang am sefyllfa gwenoliaid duon ac awydd cyffredinol i sicrhau eu bod yn gallu ffynnu, ceir pryderon ynglŷn â gosod dyletswydd newydd ar adeiladwyr tai a chanlyniadau anfwriadol posib ar gyfer targedau bioamrywiaeth ehangach.
Er bod briciau gwenoliaid duon yn angenrheidiol, ni fyddant yn ddigon ar eu pen eu hunain. Mae angen inni annog cynnydd yn yr ystod o bryfed hedfan bach y mae gwenoliaid duon yn bwydo arnynt. Mae niferoedd y rheini hefyd wedi bod yn dirywio. Er mwyn annog cynefin ar gyfer pryfed, mae angen gerddi anniben, mannau amwynder, ymylon ffyrdd na chaiff eu torri a choridorau bywyd gwyllt eraill. Mae'n waith i bob un ohonom, yn ogystal ag i gyrff cyhoeddus, i greu mannau bywyd gwyllt sy'n annog bioamrywiaeth. Rwy'n gobeithio y bydd y ddadl heddiw yn caniatáu inni archwilio'r pethau sydd eisoes yn cael eu gwneud a'r rhwystrau i weithredu pellach.
O ystyried ble rydym ni arni yn oes y Senedd hon, gydag etholiad ychydig fisoedd i ffwrdd, rwy'n deall efallai na fydd yn bosib cael deddfwriaeth ar friciau gwenoliaid duon yn y tymor hwn, ond mae'r ddadl hon heddiw yn rhoi cyfle i ni roi'r mater ar radar pob plaid wrth i bawb ohonom fynd ati i lunio maniffestos ar gyfer 2026.
Mae'r ddeiseb hon yn dadlau bod briciau gwenoliaid duon yn ffordd syml, gost isel o gefnogi ein rhywogaethau agored i niwed. Mae'r dirywiad cyflym yn niferoedd rhywogaethau yn golygu bod amser yn brin. Edrychaf ymlaen at y ddadl heddiw ac at glywed syniadau a fydd yn galluogi niferoedd gwenoliaid duon i sefydlogi a dychwelyd i lefelau blaenorol. Diolch.
Yn anffodus, ni fydd pob Aelod sy'n dymuno siarad yn cael ei alw. Fe welwn ni sut mae'r amser yn mynd. Joel James.
Unfortunately, not all Members that wish to speak will be called. We will see how things progress. Joel James.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I fully support action to improve biodiversity and welcome initiatives that help struggling species, such as the swift. Unfortunately, the swift population has been rapidly declining, and the number in the UK has decreased by nearly 60 per cent since 1995. Like many other birds, such as the house martin, as has already been mentioned, swifts joined the red list for the first time in 2021. Something must be done.
Swift bricks have been demonstrated to provide a vital habitat for these birds and are relatively inexpensive. They can be placed into the outer walls of buildings with relative ease. Whilst I am very supportive of these bricks being placed into buildings where people want to help swifts and similar birds to nest, I'm conscious of a few things.
Firstly, my experience of these birds is that they're very messy. I've stayed in houses with swift nests under the eaves, and the wall and the floor directly under them have been absolutely covered in their mess. Although this may not be a problem for some people who welcome the birds, I can see potential health issues and flash points where some people might not welcome them.
Secondly, when we are talking about new buildings in Wales, while the odd new house here and there is not going to cause an issue, new housing estates will have large numbers of swift bricks installed in a concentrated area, and this could potentially lead to several unintended problems. Touching again upon the mess they can leave, I worry that many people will end up just covering these bricks up. But more importantly is the fact that concentrated populations of swifts may impact other species who compete for the same habitat and food source.
Finally, there are also the potential planning issues that could arise further down the line. If you have nesting birds in your home, you can't just turf them out if you want to build an extension or do maintenance work. For new builds, this won't immediately cause an issue, but in 10, 15-years' time, this could be a problem. Ultimately, houses are going to have to have clauses regarding nesting birds, and this could put off potential buyers and ultimately impact house-building targets.
I'm very supportive of swift bricks, but I think enforcing builders to put them into every new build will be a mistake. What I would prefer to see would be a national plan of ensuring that appropriate numbers of swift bricks are available in certain geographical areas, closer working with builders to identify potentially good nesting sites and a programme to help builders install them in sites with minimal impact. This could even be purposefully built bird towers located strategically on new estates instead of directly put into people's homes.
Dirprwy Lywydd, this is an example of a great petition that has definitely attracted the imagination and attention of a lot of people in this country, but I would always urge a considered response and a better understanding by the Government of the wider implications. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cefnogi gweithredu i wella bioamrywiaeth ac yn croesawu mentrau sy'n helpu rhywogaethau sy'n cael trafferth, fel y wennol ddu. Yn anffodus, mae'r boblogaeth o wenoliaid duon wedi bod yn gostwng yn gyflym, ac mae'r niferoedd yn y DU wedi gostwng bron 60 y cant ers 1995. Fel llawer o adar eraill, fel gwenoliaid y bondo, fel y soniwyd eisoes, ymunodd gwenoliaid duon â'r rhestr goch am y tro cyntaf yn 2021. Rhaid gwneud rhywbeth.
Dangoswyd bod briciau gwenoliaid duon yn darparu cynefin hanfodol i'r adar hyn ac maent yn gymharol rhad. Gellir eu gosod yn waliau allanol adeiladau yn gymharol hawdd. Er fy mod yn gefnogol iawn i'r briciau hyn gael eu gosod mewn adeiladau lle mae pobl eisiau helpu gwenoliaid duon ac adar tebyg i nythu, rwy'n ymwybodol o ambell beth.
Yn gyntaf, fy mhrofiad i o'r adar hyn yw eu bod yn fudr iawn. Rwyf wedi aros mewn tai gyda nythod gwenoliaid duon o dan y bondo, ac mae'r wal a'r llawr yn syth oddi tanynt wedi'u gorchuddio'n llwyr gan eu baw. Er efallai na fydd hyn yn broblem i rai pobl sy'n croesawu'r adar, gallaf weld problemau iechyd posib ac adegau pan na fydd rhai pobl yn eu croesawu.
Yn ail, pan fyddwn yn siarad am adeiladau newydd yng Nghymru, er nad yw ambell dŷ newydd yma ac acw yn mynd i achosi problem, bydd gan ystadau tai newydd nifer mawr o friciau gwenoliaid duon wedi'u gosod mewn ardal fach, a gallai hyn arwain at nifer o broblemau anfwriadol. Gan gyffwrdd eto â'r baw y gallant ei adael, rwy'n poeni y bydd llawer o bobl yn gorchuddio'r briciau hyn yn y pen draw. Ond yn bwysicach fyth, gall poblogaethau crynodedig o wenoliaid duon effeithio ar rywogaethau eraill sy'n cystadlu am yr un cynefin a ffynhonnell fwyd.
Yn olaf, gallai problemau cynllunio posib godi yn nes ymlaen. Os oes gennych adar nythu yn eich cartref, ni allwch gael gwared arnynt os ydych chi am adeiladu estyniad neu wneud gwaith cynnal a chadw. Ar gyfer adeiladau newydd, ni fydd hyn yn achosi trafferth ar unwaith, ond mewn 10, 15 mlynedd, gallai fod yn broblem. Yn y pen draw, bydd yn rhaid i dai gael cymalau ar adar nythu, a gallai hyn atal prynwyr posib ac effeithio ar dargedau adeiladu tai yn y pen draw.
Rwy'n gefnogol iawn i friciau gwenoliaid duon, ond rwy'n credu y bydd gorfodi adeiladwyr i'w gosod ym mhob adeilad newydd yn gamgymeriad. Yr hyn y byddai'n well gennyf ei weld fyddai cynllun cenedlaethol i sicrhau bod nifer priodol o friciau gwenoliaid duon ar gael mewn ardaloedd daearyddol penodol, gweithio'n agosach gydag adeiladwyr i nodi safleoedd nythu a allai fod yn dda a rhaglen i helpu adeiladwyr i'w gosod mewn mannau lle mae'r effaith yn fach iawn. Gallai hyn olygu bod tyrau adar yn cael eu hadeiladu'n bwrpasol a'u lleoli yn strategol ar ystadau newydd yn hytrach na'u rhoi'n uniongyrchol yng nghartrefi pobl.
Ddirprwy Lywydd, mae hon yn enghraifft o ddeiseb wych sy'n bendant wedi apelio at ddychymyg a denu sylw llawer o bobl yn y wlad hon, ond buaswn bob amser yn annog ymateb ystyriol a gwell dealltwriaeth gan y Llywodraeth o'r goblygiadau ehangach. Diolch.
Hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deisebau am ei waith ar y mater hwn ac i'r rhai wnaeth arwyddo'r ddeiseb. Mae eu hymroddiad i'r angen i ddiogelu'r wennol i'w glodfori, oherwydd nid aderyn yn unig ydy'r wennol, mae hi'n symbol o'n hafau. Pan ŷn ni'n clywed cân y wennol, rŷn ni'n gwybod bod yr haf wedi'n cyrraedd. Maent yn rhan o'n treftadaeth, a dylem ni fod yn falch ohonynt. Ond maen nhw yn diflannu. Ers 1995, mae'n debyg, mae'r wennol yng Nghymru wedi gostwng bron 76 y cant. Mae'n rhaid gweithredu, felly, ac mae'n rhaid inni greu gofod iddyn nhw allu ffynnu unwaith eto. Dylai'r gostyngiad yma rŷn ni wedi'i weld beri gofyn i ni oll.
Nawr, pan wyf i'n sôn am greu gofod, wel, mae yna ffordd eithaf literal o allu gwneud hwnna. Gall friciau gwennol fod o fudd mawr. Maen nhw'n cynnig cartref clyd, saff i'r wennol. Hoffwn wybod a fydd y Llywodraeth yn fodlon ystyried beth allai gael ei wneud. Rwyf i'n deall na fydd yna amser, efallai, am ddeddfwriaeth newydd yn y Senedd yma, ond beth allai gael ei wneud er mwyn annog hyn yn y diwydiant? Dylem ni ddim gweld bod hyn yn faich, os oeddem yn edrych ar reoliadau adeiladu, ond yn hytrach fel rhywbeth ymarferol ein bod ni'n gallu ei wneud er mwyn helpu un o'n rhywogaethau eiconig ni. Mae'n gwenoliaid ni wedi bod yn rhan o'n hafau ers cenedlaethau ac mae'n rhaid sicrhau eu bod nhw'n parhau i fod.
I'd like to thank the Petitions Committee for its work on this issue and to those who signed the petition. Their commitment to the need to safeguard the swift is to be applauded, because the swift is not only a bird, it is a symbol of our summers. When we hear the song of the swift, we know that the summer has arrived. They're part of our heritage, and we should be proud of them. But they are quickly disappearing. Since 1995, the swift in Wales has reduced by almost 76 per cent. We must therefore act, and we must create a space so that they can prosper once again. This decline that we have seen should cause concern to us all.
Now, when I talk about creating a space, well, there is quite a literal way of doing that. Swift bricks can be of great assistance. They offer a cosy, safe home for the swift. I would like to know if the Government would be willing to consider what could be done. I understand that there won’t be time, perhaps, for new legislation in this Senedd, but what could be done to encourage this within the industry? We shouldn't see this as a burden, if we're looking at building regulations and so on, but rather as a practical step that could be taken in order to assist one of our iconic species. Our swifts have been part of our summers for generations and we must ensure that that continues.
Gwnaeth Delyth Jewell ein hatgoffa ni heddiw am gân y wennol. Roedd pobl arfer holi, 'Ydych chi wedi clywed y wennol eto?', fel arwydd bod yr haf wedi cyrraedd. Wrth gwrs, dyw hynny ddim yn cael ei glywed mor aml bellach.
Dwi hefyd yn diolch i'r deisebydd a'r cefnogwyr. Fel y dywedodd y Cadeirydd, mae hwn yn un ffordd hawdd, ymarferol a rhad i helpu byd natur yng Nghymru, ac mae'n gweithio.
Delyth Jewell reminds us today of the song of the swift. People used to ask, ‘Have you heard the swift yet this year?’, as a sign that the summer had reached us. Of course, that is not to be heard as often these days.
I also thank the petitioner and the supporters. As the Chair has said, this is one easy, practical and cheap way to help nature in Wales, and it works.
Trials in the Duchy estate found that these bricks have been a huge success, seeing a 96 per cent occupancy rate. The swift is a classic bird in these islands, and the return of a number can only help in rebalancing our ecosystems. I'm sure people in the new builds, from a comfort point of view, will be happy to have the birds there, because they'll be able to eat mosquitos, aphids and other pests that might cause discomfort in the evenings.
Now, swift bricks have been an option for many years. Their inclusion in new-build estates will help biodiversity goals, and as we've already heard from the Chair, will also assist other native birds. I agree with my colleague on the committee, Joel James. We need to fully consider the unintended consequences, and as the Chair has already mentioned, there will be time to fully consider that. We are not going to see rushed legislation with regard to this, so we will be able to consider any unintended consequences. But as we see better insulation rolled out, as we see nests removed, making swift bricks compulsory in new builds will mitigate the loss we've seen over the years.
Canfu treialon ar ystad y Ddugiaeth fod y briciau hyn wedi bod yn llwyddiant ysgubol, gan weld cyfradd defnydd o 96 y cant. Mae'r wennol ddu yn aderyn clasurol yn yr ynysoedd hyn, a byddai adfer y niferoedd yn helpu i ailgydbwyso ein hecosystemau. Rwy'n siŵr y bydd pobl yn yr adeiladau newydd, o safbwynt cysur, yn hapus i gael yr adar yno, oherwydd byddant yn gallu bwyta mosgitos, phryfed gleision a phlâu eraill a allai achosi anghysur gyda'r nos.
Nawr, mae briciau gwenoliaid duon wedi bod yn opsiwn ers blynyddoedd lawer. Bydd eu cynnwys mewn ystadau newydd yn helpu nodau bioamrywiaeth, ac fel y clywsom gan y Cadeirydd eisoes, bydd hefyd yn cynorthwyo adar brodorol eraill. Rwy'n cytuno â fy nghyd-Aelod ar y pwyllgor, Joel James. Mae angen inni ystyried y canlyniadau anfwriadol yn llawn, ac fel y mae'r Cadeirydd eisoes wedi sôn, bydd amser i ystyried hynny'n llawn. Nid ydym yn mynd i weld deddfwriaeth ar frys mewn perthynas â hyn, felly byddwn yn gallu ystyried unrhyw ganlyniadau anfwriadol. Ond wrth inni weld gwell inswleiddio'n cael ei gyflwyno, wrth inni weld nythod yn cael eu tynnu, bydd gwneud briciau gwenoliaid duon yn orfodol mewn adeiladau newydd yn lliniaru'r golled a welsom dros y blynyddoedd.
Byddwn ni'n gallu, unwaith eto yng Nghymru, glywed yn aml gân y wennol yn dweud bod yr haf yn cyrraedd. Diolch yn fawr.
We will once again in Wales hear more often the song of the swift to tell us that the summer has arrived. Thank you.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
As the swift champion in the Senedd, I thank Julia for her petition, and I'm sorry that I'm such a useless champion in the sense that we haven't been able to reverse the species decline. It is seriously depressing that we are still seeing this decline, and I was pretty disappointed at the contribution of Joel James, that it creates mess, because actually I don't think that's the case with swifts. I think you may be confusing them with swallows or house martins. It's such an amazing bird, and it's the iconic cry on a summer's evening that is tragically all too rare.
There's a swift tower on the barrage, which emits the sound that nesting swifts make in order to try and attract swifts, but to my knowledge we've never had a swift go and nest there. Because it's difficult, isn't it? Swifts are relying on their historical memory and they will go back to where they went the previous year, just like many other migrating birds. The only place I absolutely know is hosting swifts in the summer is the area of Ely, because they have relatively high buildings and are an established community, long before similar communities were built in my constituency.
We're never going to be putting swift bricks into bungalows, because swifts are never going to want to nest in a bungalow, because it's far too low. These are aerial birds. I do know that one of my local churches with a very tall spire, which is a Victorian church, has indeed taken the trouble to install swift bricks, but I have yet to have reported to me that there are any swifts nesting there. So, it's a really complicated problem. We need to ensure that, when a building comes down that had swifts nesting in it, it's always, if it's going to replaced, always mandatory that they have to put swift bricks there. It's so easy to do, and they cost as little as £25. The constructors are up there anyway. Nobody else is ever going to go up there, so even if there was a bit of guano around the nest, this is not an area that anybody in their right mind is going to be going to. They require no maintenance, they give no access to the roof space—as Carolyn said, they're a one-way trip; you have to go out the way you came in.
The University of Sheffield study found that 75 per cent of bird and bat boxes as a condition of planning permission fail to materialise. So, I'd like to hear from the Cabinet Secretary how we could enforce the mandatory requirement that buildings over a certain height are expected to install swift bricks, unless there is a very good reason why they shouldn't be there. But this should be the local authority imposing the conditions that they have put to the development.
We can't go on like this, otherwise we will never have any swifts, and our grandchildren will never be able to hear them. It's an absolute tragedy, and we need to do more now to preserve and help this noble bird to multiply.
Fel hyrwyddwr y wennol ddu yn y Senedd, diolch i Julia am ei deiseb, ac mae'n ddrwg gennyf fy mod yn hyrwyddwr mor wael yn yr ystyr nad ydym wedi gallu gwrthdroi'r dirywiad yn y rhywogaeth. Mae'n ofnadwy o drist ein bod yn dal i weld dirywiad, ac roeddwn yn siomedig ynghylch cyfraniad Joel James, ei fod yn creu llanast, oherwydd nid wyf yn credu bod hynny'n wir am wenoliaid duon mewn gwirionedd. Rwy'n credu efallai eich bod yn drysu rhyngddynt a gwenoliaid neu wenoliaid y bondo. Mae'n aderyn mor anhygoel, ac mae ei gri eiconig ar noson o haf yn llawer rhy brin.
Mae yna dŵr gwenoliaid duon ar y morglawdd, sy'n allyrru'r sŵn y mae gwenoliaid duon sy'n nythu yn ei wneud er mwyn ceisio denu gwenoliaid duon, ond hyd y gwn i nid ydym erioed wedi cael gwenoliaid duon yn nythu yno. Oherwydd mae'n anodd, onid yw? Mae gwenoliaid duon yn dibynnu ar eu cof a byddant yn mynd yn ôl i ble'r aethant y flwyddyn flaenorol, fel llawer o adar mudol eraill. Yr unig le y gwn yn bendant ei fod yn gartref i wenoliaid duon yn yr haf yw ardal Trelái, oherwydd mae ganddynt adeiladau cymharol uchel ac yn gymuned sefydledig ers ymhell cyn i gymunedau tebyg gael eu hadeiladu yn fy etholaeth i.
Nid ydym yn mynd i roi briciau gwenoliaid duon mewn byngalos, oherwydd nid yw gwenoliaid duon byth yn mynd i fod eisiau nythu mewn byngalo, oherwydd mae'n llawer rhy isel. Adar yr awyr yw'r rhain. Rwy'n gwybod bod un o fy eglwysi lleol sydd â thŵr uchel iawn, eglwys Fictoraidd, wedi mynd i'r drafferth o osod briciau gwenoliaid duon, ond nid wyf wedi clywed eto fod unrhyw wenoliaid yn nythu yno. Felly, mae'n broblem gymhleth iawn. Pan fydd adeilad sydd â gwenoliaid yn nythu ynddo yn dod i lawr, os caiff adeilad ei godi yn ei le, mae angen inni sicrhau ei bod bob amser yn orfodol iddynt osod briciau gwenoliaid duon yno. Mae mor hawdd i'w wneud, ac maent yn costio cyn lleied â £25. Mae'r adeiladwyr i fyny yno beth bynnag. Nid oes neb arall byth yn mynd i fynd i fyny yno, felly hyd yn oed os oes ychydig o faw o gwmpas y nyth, nid yw'n fan y bydd unrhyw un yn eu hiawn bwyll yn mynd iddo. Nid oes angen unrhyw waith cynnal a chadw arnynt, nid oes mynediad i'r gofod to—fel y dywedodd Carolyn, un ffordd sydd; rhaid i chi fynd allan yr un ffordd ag y daethoch i mewn.
Canfu astudiaeth ym Mhrifysgol Sheffield na chaiff 75 y cant o'r blychau adar ac ystlumod a nodir fel amod caniatâd cynllunio yn dod i fodolaeth mewn gwirionedd. Felly, hoffwn glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet sut y gallem orfodi'r gofyniad fod disgwyl i adeiladau dros uchder penodol osod briciau gwenoliaid duon, oni bai bod rheswm da iawn pam na ddylent fod yno. Ond yr awdurdod lleol a ddylai orfodi'r amodau y maent wedi'u gosod a gyfer y datblygiad.
Ni allwn barhau fel hyn, ni fydd gennym wenoliaid duon ar ôl, ac ni fydd ein hwyrion byth yn eu clywed. Mae'n drasiedi, ac mae angen inni wneud mwy nawr i warchod a helpu'r aderyn ardderchog hwn i amlhau.
Do you know, I have to confess I love swifts and swallows, and sometimes I don't know which is which? But what we do know is that there has—
Wyddoch chi, mae'n rhaid imi gyfaddef fy mod i'n caru gwenoliaid duon a gwenoliaid, ac weithiau nid wyf yn gwybod pa un yw pa un? Ond yr hyn a wyddom yw bod yna—
You're not the only one. [Laughter.]
Nid chi yw'r unig un. [Chwerthin.]
Oh right, good. We do know that there has been a 76 per cent drop in the Welsh population of swifts since 1995. They're on the red list of bird species in the most serious decline. That's according to North Wales Wildlife Trust. This is the fastest-declining species in Wales. The average lifespan of a swift is nine years, but there is a record of one that lived until a record age of 21. These wonderful birds are currently, as I mentioned, red-listed as a bird of conservation concern.
One of the main reported reasons for their decline is the loss of suitable nesting sites. They are simply struggling to find appropriate spaces to build their nests, as they are becoming scarce. The petition—. Thank you to all the petitioners, and thank you to the Chair of our Petitions Committee. We are duty bound, as far as I'm concerned, now that we've got—. We've enhanced the Petitions Committee over the years; we're duty bound to listen to our concerned residents. And I have no hesitation in supporting, maintaining support, for swift bricks going in. It's not a lot of money for a house to be built with swift bricks in.
The petition highlights that many new builds currently offer no cavities suitable for nesting. This, along with the destruction of unprotected nesting sites, does raise serious concerns about the long-term survival of swifts in Wales and across the UK. They want to include swift bricks. These bricks are BSI standardised, affordable, sustainable, easy to install, and they don't require any maintenance. By building in these swift bricks, I think it'll be great for children. We see it with house martins when we go abroad. How often have we seen house martins nesting? And actually, now that our climate's going a little bit warmer, we see them in our country, and children are fascinated with them. And I think it teaches children about animal welfare and about being a compassionate individual.
We are facing a nature crisis. Taking steps like this will help address part of the problem. I've got to thank Julian from the Royal Society for the Protection of Birds for his dedication and ongoing work. He's one of my constituents. He's written a number of books on birds and about species decline, and he's just a credit to the RSPB. So, Cabinet Secretary, would you agree with me that urgent action does need to be taken to address the decline in nature, including the decline of swifts?
O, da iawn. Fe wyddom fod gostyngiad o 76 y cant wedi bod ym mhoblogaeth gwenoliaid duon Cymru ers 1995. Maent ar y rhestr goch o rywogaethau adar sy'n wynebu'r dirywiad mwyaf difrifol yn ôl Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru. Dyma'r rhywogaeth sy'n dirywio gyflymaf yng Nghymru. Hyd oes cyfartalog gwennol ddu yw naw mlynedd, ond mae cofnod o un a fu byw cyhyd â 21 mlynedd. Fel y soniais, mae'r adar gwych hyn ar y rhestr goch fel aderyn o bryder cadwraethol.
Un o'r prif resymau dros eu dirywiad yw colli safleoedd nythu addas. Maent yn cael trafferth dod o hyd i fannau priodol i adeiladu eu nythod, gan eu bod yn prinhau. Mae'r ddeiseb—. Diolch i'r holl ddeisebwyr, a diolch i Gadeirydd ein Pwyllgor Deisebau. Mae dyletswydd arnom, yn fy marn i, nawr fod gennym—. Rydym wedi gwella'r Pwyllgor Deisebau dros y blynyddoedd; mae dyletswydd arnom i wrando ar ein trigolion pryderus. Ac nid wyf yn oedi dim rhag rhoi cefnogaeth i osod briciau gwenoliaid duon. Nid yw'n costio llawer o arian i dŷ gael ei adeiladu gyda briciau gwenoliaid duon.
Mae'r ddeiseb yn tynnu sylw at y ffaith nad oes ceudodau addas ar gyfer nythu ar hyn o bryd. Mae hyn, ynghyd â dinistr safleoedd nythu heb eu gwarchod, yn codi pryderon difrifol am oroesiad hirdymor gwenoliaid duon yng Nghymru a ledled y DU. Maent eisiau cynnwys briciau gwenoliaid duon. Mae'r briciau hyn wedi'u cynhyrchu i safon BSI, yn fforddiadwy, yn gynaliadwy, yn hawdd i'w gosod, ac nid oes angen unrhyw waith cynnal a chadw arnynt. Rwy'n credu y bydd cynnwys briciau gwenoliaid duon yn wych i blant. Rydym yn ei weld gyda gwenoliaid y bondo pan awn dramor. Pa mor aml y gwelsom wenoliaid y bondo'n nythu? A dweud y gwir, gan fod ein hinsawdd yn cynhesu ychydig, rydym yn eu gweld yn ein gwlad ni, a chaiff plant eu swyno ganddynt. Ac rwy'n credu ei fod yn dysgu i blant am les anifeiliaid ac am fod yn unigolion tosturiol.
Rydym yn wynebu argyfwng natur. Bydd rhoi camau o'r fath ar waith yn helpu i fynd i'r afael â rhan o'r broblem. Rhaid i mi ddiolch i Julian o'r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar am ei ymroddiad a'i waith parhaus. Mae'n un o fy etholwyr. Mae wedi ysgrifennu nifer o lyfrau ar adar ac am ddirywiad rhywogaethau, ac mae'n glod i'r RSPB. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech chi'n cytuno â mi fod angen rhoi camau ar waith ar frys i fynd i'r afael â'r dirywiad ym myd natur, yn cynnwys y dirywiad yn niferoedd gwenoliaid duon?
Diolch i gefnogwyr y ddeiseb yma am dynnu sylw at ddull syml ond effeithiol a allai gael ei ddefnyddio mewn adeiladau newydd er mwyn gwarchod gwenoliaid du. Mae hyn yn sicr yn werth ei archwilio ymhellach. Mae yna nifer yn etholaeth Arfon wedi cysylltu â mi ynglŷn â'r mater, a dyma oedd gan un etholwr o Fangor i'w ddweud, a dwi'n ei ddyfynnu fo yn yr iaith wreiddiol:
Thank you to those who have signed this petition for drawing attention to a simple but effective method that could be used in new builds in order to safeguard the swift. This is certainly worth looking into further. There are a number in the Arfon constituency who've contacted me on this issue, and this is what one constituent from Bangor had to say, and I quote him in the original language:
'I've placed a swift nest box on my house and succeeded in attracting a nesting pair this year, but inserting a swift brick in new-build housing has minimal cost and is much safer than tottering up a ladder with a box under your arm. UK Government recently rejected this idea in the Planning and Infrastructure Bill, claiming there are other ways. I'm not sure how safe Ministers feel up a ladder. This is a chance for Wales to show the way again on environmental issues—a small brick in the wall, you could say.'
'Rwyf wedi gosod blwch nythu i wenoliaid duon ar fy nhŷ ac wedi llwyddo i ddenu pâr nythu eleni, ond mae gosod briciau gwenoliaid duon mewn tai newydd yn isel iawn o ran y gost ac mae'n llawer mwy diogel na mentro i ben ysgol gyda bocs o dan eich braich. Yn ddiweddar, gwrthododd Llywodraeth y DU y syniad hwn yn y Bil Cynllunio a Seilwaith, gan honni bod yna ffyrdd eraill. Nid wyf yn siŵr pa mor ddiogel y mae Gweinidogion yn ei deimlo wrth fynd i ben ysgol. Mae hwn yn gyfle i Gymru ddangos y ffordd eto ar faterion amgylcheddol—bricsen fach yn y wal, gallech ddweud.'
Diolch yn fawr.
Thank you.
Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Economi, Ynni a Chynllunio nawr sydd yn cyfrannu—Rebecca Evans.
The Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning to contribute to the debate— Rebecca Evans.
Thank you very much, and thank you to the Petitions Committee, and also to colleagues for some really passionate contributions in the debate this afternoon and for the chance to respond.
I commend the petitioner in seeking measures to secure the recovery of nature, and I just want to be really clear at the outset that the petitioner's intentions very closely match our own. Indeed, the Welsh Government is currently taking a new Bill through the Senedd to bolster our response to halting the decline of nature. The new Bill will require Welsh Ministers to set statutory domestic biodiversity targets. The Welsh Government's priority areas of safeguarding and recovering species and ecosystem resilience offer the potential for further action to support swift populations. And equally, the actions that we're currently taking to meet the United Nations global biodiversity framework, such as the 30x30 targets, will, over time, also deliver benefits for bird populations, including swifts. And whilst I can agree with the petition that a swift brick can certainly be an effective solution to help nature in some circumstances, my concern is that having too narrow a focus on one type of bird or intervention can have some unintended consequences. I want to avoid a situation where overall outcomes for biodiversity fall short of what we're already seeking as part of our legislative and policy frameworks.
Planning policy is already in place to ensure that new developments provide a net benefit for biodiversity, and this means leaving nature in a better state than before. This is achievable through our place-based approach in 'Planning Policy Wales', which allows us to get the right solution in the right place. Perhaps the most important point here is that a focus on the installation of swift bricks as the only contribution to securing a net benefit for biodiversity might mean that developers avoid doing wider and potentially more impactful work, such as providing pollinator-friendly planting, pond creation, hedgerow planting, or restoring degraded habitats.
Diolch yn fawr, a diolch i'r Pwyllgor Deisebau, a hefyd i gyd-Aelodau am gyfraniadau angerddol iawn yn y ddadl y prynhawn yma ac am y cyfle i ymateb.
Rwy'n canmol y deisebydd am geisio mesurau i sicrhau adferiad natur, ac rwyf am fod yn glir iawn ar y dechrau fod bwriadau'r deisebydd yn cyd-fynd yn agos iawn â'n rhai ni. Yn wir, mae Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yn mynd â Bil newydd drwy'r Senedd i gryfhau ein hymateb i atal dirywiad natur. Bydd y Bil newydd yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru osod targedau bioamrywiaeth domestig statudol. Mae meysydd blaenoriaeth Llywodraeth Cymru, sef diogelu ac adfer rhywogaethau a gwydnwch ecosystemau, yn cynnig potensial ar gyfer camau pellach i gefnogi poblogaethau gwenoliaid duon. Ac yn yr un modd, bydd y camau a gymerwn ar hyn o bryd i gydymffurfio â fframwaith bioamrywiaeth byd-eang y Cenhedloedd Unedig, fel y targedau 30x30, dros amser yn darparu manteision i boblogaethau adar, gan gynnwys gwenoliaid duon. Ac er y gallaf gytuno â'r ddeiseb y gall briciau gwenoliaid duon fod yn ateb effeithiol i helpu natur mewn rhai amgylchiadau, fy mhryder yw y gall ffocws rhy gul ar un math o aderyn neu ymyrraeth arwain at ganlyniadau anfwriadol. Rwyf am osgoi sefyllfa lle mae canlyniadau cyffredinol ar gyfer bioamrywiaeth yn llai na'r hyn yr ydym eisoes yn ei geisio yn rhan o'n fframweithiau deddfwriaethol a pholisi.
Mae polisi cynllunio eisoes ar waith i sicrhau bod datblygiadau newydd yn darparu budd net i fioamrywiaeth, a golyga hyn adael natur mewn cyflwr gwell nag o'r blaen. Mae modd gwneud hyn drwy ein dull seiliedig ar leoedd yn 'Polisi Cynllunio Cymru', sy'n ein galluogi i gael yr ateb cywir yn y lle iawn. Efallai mai'r pwynt pwysicaf yma yw y gallai ffocws ar osod briciau gwenoliaid duon fel yr unig gyfraniad at sicrhau budd net i fioamrywiaeth olygu bod datblygwyr yn osgoi gwneud gwaith ehangach, a mwy effeithiol o bosib, megis darparu planhigion sy'n denu pryfed peillio, creu pyllau, plannu gwrychoedd, neu adfer cynefinoedd sydd wedi dirywio.
Cabinet Secretary, will you take an intervention? I cannot see why something costing £25 that can be done in one movement by a bricklayer is going to deter them from doing other things like planting hedgerows. I really contest the argument you are making. We need action on swifts because they are in such catastrophic decline. That's why they're on the red list.
Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi dderbyn ymyriad? Ni allaf weld pam y mae rhywbeth sy'n costio £25 y gellir ei wneud mewn un cam gan friciwr yn mynd i'w hatal rhag gwneud pethau eraill fel plannu gwrychoedd. Rwy'n gwrthwynebu'r ddadl rydych chi'n ei gwneud. Mae angen gweithredu ar wenoliaid duon am fod eu dirywiad mor drychinebus. Dyna pam y maent wedi'u cynnwys ar y rhestr goch.
So, the argument I'm making is set within the legislative and policy framework that exists, and that is about ensuring that new developments provide a net benefit for biodiversity. So, you could find yourself in a situation where a developer will argue that the £25 swift brick will meet their obligations underneath the biodiversity targets, which would be a situation, then, where we're not maximising the impact that we really want to ask from developers. It would be wonderful if developers agreed to do this voluntarily and signed up to a charter to do it, and it would be wonderful if households decide to do that anyway. But the point here is that one single response isn't going to give us those wider net benefits for biodiversity overall.
Obtaining those wider benefits overall does need some upfront and thoughtful action as part of designing developments, rather than that single action, which would still be dependent on the effective discharge of a planning condition at the end of a design and build process. So, a swift brick is a measure that can be provided now in the right circumstances, and, whilst we don't dispute at all that they can be an important part of the mix of conservation measures, there is a real danger that the emphasis on one solution could impede securing more desirable overall outcomes. We do want development to play its part in reversing the decline of nature and the way that it can do it can vary hugely. But the real benefits do come from bespoke outcomes that reflect the needs and the ecology in particular areas, and which are shaped by professional ecological input.
We know seeking biodiversity outcomes through the planning process is increasingly challenging, but we can't be deflected from obtaining the most desirable measures. And the reality is that it's much easier to pursue a single conservation measure than to take wider and more beneficial actions. And the danger is that a single measure could detract from, rather than complement, net benefit efforts and, as a result, swift bricks might become the only outcome. Nature is complex, and what I don't want is for us to paint ourselves into a corner where a single solution is mandated above all others and this becomes the only way of delivering that net benefit for biodiversity, because the overall outcomes for nature and our environment will be less.
But, nonetheless, I absolutely welcome the passion of the people who have supported this petition, and I think that we genuinely do share that real desire to support biodiversity and nature recovery, and we do recognise that swift bricks can be an important part of that, but it's not the entire solution.
Mae'r ddadl rwy'n ei gwneud wedi'i gosod o fewn y fframwaith deddfwriaethol a pholisi sy'n bodoli, ac mae'n ymwneud â sicrhau bod datblygiadau newydd yn darparu budd net i fioamrywiaeth. Felly, gallech gael eich hun mewn sefyllfa lle bydd datblygwr yn dadlau y bydd y briciau gwenoliaid duon £25 yn bodloni eu rhwymedigaethau o dan y targedau bioamrywiaeth, a fyddai'n sefyllfa, felly, lle nad ydym yn gwneud y mwyaf o'r effaith a ddymunwn gan ddatblygwyr. Byddai'n wych pe bai datblygwyr yn cytuno i wneud hyn yn wirfoddol ac yn llofnodi siarter i'w wneud, a byddai'n wych pe bai aelwydydd yn penderfynu gwneud hynny beth bynnag. Ond y pwynt yma yw nad yw un ymateb unigol yn mynd i roi'r manteision net ehangach hynny i ni ar gyfer bioamrywiaeth yn gyffredinol.
Yn gyffredinol, mae cael y buddion ehangach hynny'n galw am weithredu ymlaen llaw a gweithredu meddylgar yn rhan o'r broses o gynllunio datblygiadau, yn hytrach na'r weithred unigol honno, a fyddai'n dal yn ddibynnol ar gyflawni amod cynllunio yn effeithiol ar ddiwedd proses gynllunio ac adeiladu. Felly, mae briciau gwenoliaid duon yn fesur y gellir ei ddarparu nawr yn yr amgylchiadau cywir, ac er nad ydym yn dadlau o gwbl y gallant fod yn rhan bwysig o'r cymysgedd o fesurau cadwraeth, mae perygl gwirioneddol y gallai'r pwyslais ar un ateb rwystro sicrwydd o gael canlyniadau cyffredinol mwy dymunol. Rydym eisiau i ddatblygiad chwarae ei ran i wrthdroi dirywiad natur a gall y ffordd y gall wneud hynny amrywio'n fawr. Ond daw'r manteision go iawn o ganlyniadau pwrpasol sy'n adlewyrchu'r anghenion a'r ecoleg mewn ardaloedd penodol, ac a gaiff eu siapio gan fewnbwn ecolegol proffesiynol.
Rydym yn gwybod bod ceisio canlyniadau bioamrywiaeth drwy'r broses gynllunio yn fwyfwy heriol, ond ni allwn gael ein dargyfeirio rhag cael y mesurau mwyaf dymunol. A'r gwir amdani yw ei bod yn llawer haws mynd ar drywydd un mesur cadwraeth na rhoi camau ehangach a mwy buddiol ar waith. A'r perygl yw y gallai mesur unigol dynnu sylw oddi wrth, yn hytrach nag ategu, ymdrechion budd net ac o ganlyniad, gallai briciau gwenoliaid duon ddod yn unig ganlyniad. Mae natur yn gymhleth, ac nid wyf am i ni baentio ein hunain i gornel lle mae un ateb yn cael ei orfodi uwchlaw pob un arall a'i fod yn dod yn unig ffordd o gyflawni'r budd net hwnnw ar gyfer bioamrywiaeth, oherwydd bydd y canlyniadau cyffredinol i natur a'n hamgylchedd yn llai.
Serch hynny, rwy'n croesawu angerdd y bobl sydd wedi cefnogi'r ddeiseb hon, ac rwy'n credu ein bod yn rhannu'r awydd gwirioneddol i gefnogi bioamrywiaeth ac adferiad natur, ac rydym yn cydnabod y gall briciau gwenoliaid duon fod yn rhan bwysig o hynny, ond nid dyna'r ateb cyfan.
Cadeirydd y pwyllgor nawr sy'n ymateb i'r ddadl. Carolyn Thomas.
The Chair of the committee now to reply to the debate. Carolyn Thomas.
Diolch, Llywydd. I'd like to thank Members for their contributions. Joel worried about the unintended consequences and Delyth spoke about how swifts are the sound of summer. Jenny spoke about the iconic sound we can hear when we go across the barrage. Delyth also asked about what can, actually, practically be done now. I was interested to hear from Rhys about the example of 96 per cent occupancy on the Duchy estate. So, that actually shows it does work, putting in these swift bricks.
Jenny, the swift champion—it was a really good point you raised that, if an old building is removed, then we need to make sure that there is mitigation so that those swifts have got somewhere to go. We do that for bats; we need to make sure we do it for swifts as well. Siân said that swift bricks are just so easy to input as part of a build—much easier than climbing up a ladder to try and put a box in later. And they're affordable as well, so, why can't we do that? And Janet also mentioned that, and she also said that we are in a nature emergency and we need to do everything we possibly can.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for her response. I hear what you say about that new developments have to provide net biodiversity and this could be one element. I think, from that, we need to lobby developers so that they understand the importance of swift bricks going forward.
I thank Julia Barrell and other campaigners; a few are here today, listening in to this debate. Thank you for coming today. We've had campaigners from a range of wildlife and bird organisations, so, thank you very much for all your efforts. A huge number of people—you know, signatures—have been collected for this debate.
I hope that today's debate has served to underline how urgent the crisis is for swifts and the need for greater action, whether it's continued lobbying or in our manifestos, going forward. Some of those actions we can take as individuals, though: have those messy gardens, create habitat—some in our communities and others at a national level. A summer without the sound of swifts would be a sadder summer for all of us. Thank you.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Roedd Joel yn poeni am y canlyniadau anfwriadol a nododd Delyth mai gwenoliaid duon yw sŵn yr haf. Siaradodd Jenny am y sŵn eiconig y gallwn ei glywed pan fyddwn yn croesi'r morglawdd. Gofynnodd Delyth hefyd am yr hyn y gellir ei wneud yn ymarferol nawr. Roedd yn ddiddorol clywed gan Rhys am enghraifft y 96 y cant o ddefnydd ar ystad y Ddugiaeth. Felly, mae hynny'n dangos bod gosod y briciau gwenoliaid duon yn gweithio.
Jenny, hyrwyddwr y wennol ddu—fe godoch chi bwynt da, os yw hen adeilad yn cael ei ddymchwel, fod angen inni sicrhau bod mesurau lliniarol ar waith fel bod gan wenoliaid duon le i fynd iddo. Rydym yn gwneud hynny ar gyfer ystlumod; mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn ei wneud ar gyfer gwenoliaid duon hefyd. Dywedodd Siân fod briciau gwenoliaid duon mor hawdd i'w gosod yn rhan o waith adeiladu—yn llawer haws na dringo i ben ysgol i geisio gosod bocs yn nes ymlaen. Ac maent yn fforddiadwy hefyd, felly, pam na allwn ni wneud hynny? A soniodd Janet am hynny, a dywedodd hefyd ein bod mewn argyfwng natur a bod angen inni wneud popeth yn ein gallu.
Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb. Rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch, fod yn rhaid i ddatblygiadau newydd ddarparu bioamrywiaeth net a gallai hyn fod yn un elfen. Rwy'n credu, o hynny, fod angen inni lobïo datblygwyr fel eu bod yn deall pwysigrwydd briciau gwenoliaid duon yn y dyfodol.
Diolch i Julia Barrell ac ymgyrchwyr eraill; mae rhai yma heddiw, yn gwrando ar y ddadl hon. Diolch am ddod heddiw. Rydym wedi cael ymgyrchwyr o amryw o sefydliadau adar a bywyd gwyllt, felly, diolch yn fawr am eich holl ymdrechion. Mae nifer enfawr o bobl—o lofnodion—wedi cael eu casglu ar gyfer y ddadl hon.
Rwy'n gobeithio bod y ddadl heddiw wedi tanlinellu'r brys a'r argyfwng i wenoliaid duon a'r angen am fwy o weithredu, boed yn lobïo parhaus neu yn ein maniffestos ar gyfer y dyfodol. Ond dyma rai o'r camau y gallwn eu cymryd fel unigolion: cael gerddi anniben, creu cynefin—yn ein cymunedau ac eraill ar lefel genedlaethol. Byddai haf heb sŵn gwenoliaid duon yn haf tristach i bob un ohonom. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? There is no objection. Therefore, the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Heledd Fychan. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Heledd Fychan. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Eitem 7 yw ddadl y Ceidwadwyr, ar yr economi. Mae'r cynnig heddiw i'w gyflwyno gan Samuel Kurtz.
Item 7 is the Welsh Conservatives debate, on the economy. The motion today is to be moved by Samuel Kurtz.
Cynnig NDM8988 Paul Davies
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi'r Trosolwg o'r Farchnad Lafur a gyhoeddwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar 16 Medi 2025.
2. Yn gresynu at y canlynol o dan Lywodraeth Cymru:
a) bod cyfradd ddiweithdra Cymru wedi cynyddu;
b) bod cyfradd cyflogaeth Cymru wedi gostwng a dyma'r isaf yn y Deyrnas Unedig;
c) bod cyfradd anweithgarwch economaidd Cymru wedi cynyddu a dyma'r uchaf ym Mhrydain Fawr; a
d) mai pecynnau cyflog Cymru yw'r isaf yn y Deyrnas Unedig.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i greu rhagor o swyddi yng Nghymru a rhoi hwb i dwf drwy:
a) torri cyfradd sylfaenol y dreth incwm 1 geiniog;
b) dileu ardrethi busnes ar gyfer busnesau bach;
c) dileu'r dreth dwristiaeth cyn iddi ddod i rym;
d) sicrhau chwarae teg i Gymru gyfan gyda lefelau digonol o fuddsoddiad ar gyfer pob rhan o'r wlad;
e) galw ar Lywodraeth y DU i roi'r gorau i'r cynnydd mewn Cyfraniadau Yswiriant Gwladol y Cyflogwr a gwrthdroi newidiadau i'r dreth etifeddiant sy'n effeithio'n andwyol ar gwmnïau teuluol a ffermydd teuluol Cymru; ac
f) dileu'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya i gael Cymru i symud.
Motion NDM8988 Paul Davies
To propose that the Senedd:
1. Notes the Labour Market Overview published by the Office for National Statistics on 16 September 2025.
2. Regrets that under the Welsh Government:
a) Wales’s unemployment rate has increased;
b) Wales’s employment rate has decreased and is the lowest in the United Kingdom;
c) Wales’s economic inactivity rate has increased and is the highest in Great Britain; and
d) Welsh wage packets are the lowest in the United Kingdom.
3. Calls on the Welsh Government to create more jobs in Wales and boost growth by:
a) cutting the basic rate of income tax by 1 pence;
b) scrapping business rates for small businesses;
c) axing the tourism tax before it comes into force;
d) levelling-up the whole of Wales with adequate levels of investment for all parts of the country;
e) calling on the UK Government to drop the increase in Employer's National Insurance Contributions and to reverse inheritance tax changes which are adversely impacting Welsh family firms and family farms; and
f) scrapping the default 20mph speed limit to get Wales moving.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to open today's debate, tabled in the name of Paul Davies, because the state of the Welsh economy is deeply concerning. The latest Office for National Statistics figures are stark. Wales has the lowest employment rate in the United Kingdom, the lowest wages and the highest rate of economic inactivity in Great Britain. After 26 years of Labour in Cardiff Bay, and just 15 months of a UK Labour Government, the Welsh economy is simply not delivering.
Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl heddiw a gyflwynwyd yn enw Paul Davies, oherwydd mae cyflwr economi Cymru yn peri pryder mawr. Mae ffigurau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn llwm. Cymru sydd â'r gyfradd gyflogaeth isaf yn y Deyrnas Unedig, y cyflogau isaf a'r gyfradd uchaf o anweithgarwch economaidd ym Mhrydain. Ar ôl 26 mlynedd o Lafur ym Mae Caerdydd, a dim ond 15 mis o Lywodraeth Lafur y DU, nid yw economi Cymru yn cyflawni.
And let us be clear what that means in practice: families here are taking home smaller pay packets than their counterparts in England or Scotland. Businesses are struggling under the heaviest business rates in Britain. Young people see fewer opportunities to build a career, and too often feel forced to leave the communities where they grew up. Instead of tackling these challenges, Welsh Labour presses ahead with policies that make life harder: a tourism tax that risks damaging a vital industry; the most punishing business rates in the United Kingdom; and a blanket 20 mph speed limit—some may call it 'not a blanket'—costing tens of millions to implement, estimated to drain up to £9 billion from the economy, and opposed by nearly 0.5 million people, the largest petition that this Senedd has ever seen.
This is not a recipe for growth; it is an economy being held back. And, Llywydd, the wider UK economic picture only adds to the concern. Both the Welsh and UK economies are stuck in the mud. As we approach the autumn budget, households and businesses in Wales face deepening uncertainty, with the Labour Chancellor poised to raise taxes yet again. Inflation remains stubbornly high, nearly double the target. This eats into savings, drives up the cost of a weekly shop for our constituents and erodes economic confidence.
And we know what follows, because as night follows day, Labour's economic mismanagement runs the same course time and time again: higher taxes, higher unemployment, and an economy that leaves people and businesses worse off. The facts bear this out. Thirty-year gilt yields are at the highest in a generation. The Office for Budget Responsibility is preparing to downgrade growth and productivity forecasts. And there is now a £50 billion black hole. All achieved in just 15 months of a Labour Government. That means less investment, fewer opportunities and even greater pressure on households and businesses here in Wales. And remember Sir Keir's promise to slash energy bills by £300? Since entering No. 10, they have gone up by nearly £200. And let us not forget the Chancellor's changes to agricultural property relief and business property relief, hitting family farms and family firms across Wales, undermining the very foundations of our rural and business communities.
Contrast all this with the vision that the Welsh Conservatives will set out here today. We want Wales open for business, with a clear plan to put money back into the people's pockets and to unleash growth. First, we would cut the basic rate of income tax by 1p in the pound, giving 1.7 million people a tax cut and leaving the average working family £450 better off each year. Second, we would scrap business rates for small firms, the backbone of our economy—245,000 businesses employing over 0.5 million people. Third, we would axe Labour's tourism tax before it does any lasting damage to a sector worth billions and so vital to communities in Wales. Fourth, we would level up the whole of Wales, ensuring investment reaches every corner, leaving no community behind. Fifth, we would call on the UK Government to scrap Labour's hike in employers' national insurance, a direct tax on jobs that makes it more expensive to employ people. And finally, we would replace the 20 mph limit with a common-sense approach, keeping lower limits where they are needed, but letting the rest of Wales to get moving once again.
But, Llywydd, let me also be clear: Labour is not the only party with an economic credibility problem. Plaid Cymru's dream of independence would blow a hole in the Welsh public finances, leaving a fiscal gap of between £10 billion and £15 billion. That would mean either punishing tax rises, huge cuts to services, or indeed both. It is economic fantasy that would leave Wales and its people poorer. And Reform? They promise £80 billion of unfunded spending and tax cuts, with no plan to pay for it. That's not a programme for government; it's a reckless wish list that would bankrupt this country.
So, whether it's Labour's economic mismanagement, Plaid's separatist illusions, or Reform's reckless unfunded promises, none of them can be trusted with the Welsh economy. Only the Welsh Conservatives have a serious plan: a plan to reward hard work, support business, back tourism, and spread opportunity to every part of our nation. After more than a quarter of a century of Labour, the evidence could not be clearer: Wales has fallen behind, and Labour has no plan to turn things around. It is still, and only, the Conservatives who can be trusted with the economy. Diolch, Llywydd.
A gadewch i ni fod yn glir beth y mae hynny'n ei olygu yn ymarferol: mae teuluoedd yma'n cael pecynnau cyflog llai na'u cymheiriaid yn Lloegr neu'r Alban. Mae busnesau'n ei chael hi'n anodd o dan yr ardrethi busnes trymaf ym Mhrydain. Mae pobl ifanc yn gweld llai o gyfleoedd i adeiladu gyrfa, ac yn rhy aml yn teimlo eu bod yn cael eu gorfodi i adael y cymunedau lle cawsant eu magu. Yn hytrach na mynd i'r afael â'r heriau hyn, mae Llafur Cymru yn bwrw ymlaen â pholisïau sy'n gwneud bywyd yn anos: treth dwristiaeth sy'n creu perygl o niweidio diwydiant allweddol; yr ardrethi busnes mwyaf cosbol yn y Deyrnas Unedig; a therfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya—efallai y bydd rhai'n ei alw'n derfyn 'nad yw'n gyffredinol'—sy'n costio degau o filiynau i'w weithredu, ac yr amcangyfrifir y bydd yn sugno hyd at £9 biliwn o'r economi, ac a wrthwynebir gan bron i 0.5 miliwn o bobl, y ddeiseb fwyaf y mae'r Senedd hon wedi'i gweld erioed.
Nid dyma'r rysáit ar gyfer twf; economi sy'n cael ei dal yn ôl ydyw. Lywydd, mae darlun economaidd ehangach y DU ond yn ychwanegu at y pryder. Mae economïau Cymru a'r DU dan lyffethair. Wrth inni agosáu at gyllideb yr hydref, mae aelwydydd a busnesau yng Nghymru yn wynebu ansicrwydd sy'n dyfnhau, gyda'r Canghellor Llafur yn barod i godi trethi unwaith eto. Mae chwyddiant yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel, bron ddwbl y targed. Mae hyn yn bwyta i mewn i gynilion, yn gwthio cost siopa wythnosol i fyny i'n hetholwyr ac yn erydu hyder economaidd.
Ac fe wyddom beth sy'n dilyn, oherwydd fel y mae'r nos yn dilyn y dydd, mae camreoli economaidd Llafur yn rhedeg yr un cwrs dro ar ôl tro: trethi uwch, diweithdra uwch, ac economi sy'n gadael pobl a busnesau yn waeth eu byd. Mae'r ffeithiau'n cadarnhau hyn. Mae arenillion gilt 30 mlynedd ar y lefel uchaf mewn cenhedlaeth. Mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn paratoi i israddio rhagolygon twf a chynhyrchiant. Ac erbyn hyn mae yna dwll du gwerth £50 biliwn. Cyflawnwyd y cyfan mewn cwta 15 mis o Lywodraeth Lafur. Mae hynny'n golygu llai o fuddsoddiad, llai o gyfleoedd a hyd yn oed mwy o bwysau ar aelwydydd a busnesau yma yng Nghymru. A chofiwch addewid Syr Keir i dorri £300 oddi ar filiau ynni. Ers cyrraedd Rhif 10, maent wedi codi bron £200. A gadewch inni beidio ag anghofio newidiadau'r Canghellor i ryddhad eiddo amaethyddol a rhyddhad eiddo busnes, gan daro ffermydd teuluol a chwmnïau teuluol ledled Cymru, a thanseilio sylfeini ein cymunedau gwledig a'n cymunedau busnes.
Cyferbynnwch hyn i gyd â'r weledigaeth y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ei nodi yma heddiw. Rydym eisiau i Gymru fod ar agor i fusnes, a chanddi gynllun clir i roi arian yn ôl ym mhocedi pobl ac i ryddhau twf. Yn gyntaf, byddem yn torri 1g yn y bunt oddi ar y gyfradd sylfaenol o dreth incwm, gan roi toriad treth i 1.7 miliwn o bobl a gadael y teulu cyffredin sy'n gweithio £450 yn well eu byd bob blwyddyn. Yn ail, byddem yn cael gwared ar ardrethi busnes i gwmnïau bach, asgwrn cefn ein heconomi—245,000 o fusnesau sy'n cyflogi dros 0.5 miliwn o bobl. Yn drydydd, byddem yn dileu treth dwristiaeth Llafur cyn iddi wneud unrhyw niwed parhaol i sector sy'n werth biliynau ac sydd mor allweddol i gymunedau yng Nghymru. Yn bedwerydd, byddem yn codi'r gwastad i Gymru gyfan, gan sicrhau bod buddsoddiad yn cyrraedd pob cornel, heb adael unrhyw gymuned ar ôl. Yn bumed, byddem yn galw ar Lywodraeth y DU i ddileu cynnydd Llafur i yswiriant gwladol cyflogwyr, treth uniongyrchol ar swyddi sy'n ei gwneud hi'n ddrytach i gyflogi pobl. Ac yn olaf, byddem yn cael gwared ar y terfyn 20 mya ac yn sicrhau dull synnwyr cyffredin o weithredu yn ei le, gan gadw terfynau is lle mae eu hangen, ond yn gadael i weddill Cymru symud unwaith eto.
Ond Lywydd, gadewch i mi fod yn glir: nid Llafur yw'r unig blaid sydd â phroblem hygrededd economaidd. Byddai breuddwyd Plaid Cymru o annibyniaeth yn chwythu twll yng nghyllid cyhoeddus Cymru, gan adael bwlch cyllidol o rhwng £10 biliwn a £15 biliwn. Byddai hynny'n golygu naill ai codiadau treth cosbol, toriadau enfawr i wasanaethau, neu'r ddau yn wir. Mae'n ffantasi economaidd a fyddai'n gadael Cymru a'i phobl yn dlotach. A Reform? Maent hwy'n addo £80 biliwn o wariant heb ei ariannu a thoriadau treth heb unrhyw gynllun i dalu amdano. Nid rhaglen lywodraethu yw honno ond rhestr ddymuniadau fyrbwyll a fyddai'n gwneud y wlad yn fethdalwr.
Felly, boed yn gamreoli economaidd Llafur, yn rhithiau ymwahanol Plaid Cymru, neu addewidion byrbwyll heb eu hariannu Reform, ni ellir ymddiried yn yr un ohonynt gydag economi Cymru. Dim ond y Ceidwadwyr Cymreig sydd â chynllun go iawn: cynllun i wobrwyo gwaith caled, cefnogi busnes, cefnogi twristiaeth, a lledaenu cyfleoedd i bob rhan o'n cenedl. Ar ôl mwy na chwarter canrif o Lafur, ni allai'r dystiolaeth fod yn gliriach: mae Cymru'n llusgo ar ei hôl hi, ac nid oes gan Lafur unrhyw gynllun i wrthdroi pethau. Ni ellir ymddiried yn neb heblaw'r Ceidwadwyr gyda'r economi. Diolch, Lywydd.
Rwyf wedi dethol y gwelliannau i'r cynnig, ac os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Gwelliant 1, felly, yn cael ei gynnig gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn ffurfiol.
I have selected the amendments to the motion, and if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Amendment 1 now, therefore, moved by the Cabinet Secretary formally.
Gwelliant 1—Jane Hutt
Dileu popeth ar ôl pwynt un a rhoi yn ei le:
Yn nodi cyhoeddiad Llywodraeth Cymru sef Trosolwg o’r farchnad lafur: Medi 2025.
Yn croesawu’r canlynol o dan Lywodraeth Cymru:
a) mae cyfradd ddiweithdra Cymru yn is na chyfradd y DU;
b) mae’r bwlch rhwng cyfradd gyflogaeth Cymru a chyfradd gyflogaeth y DU wedi lleihau yn ystod y cyfnod ers datganoli;
c) mae pecynnau cymorth amrywiol wedi’u cyflwyno er mwyn helpu pobl economaidd anweithgar i ddychwelyd i’r gwaith—ac yn enwedig y rhai sy’n wynebu rhwystrau cymhleth fel anabledd, cyflyrau iechyd hirdymor neu gyfrifoldebau gofalu; a
d) yn 2024, roedd yr enillion wythnosol gros canolrifol ar gyfer oedolion sy’n gweithio’n llawn amser yng Nghymru yn uwch na’r enillion yng Ngogledd-ddwyrain Lloegr, Dwyrain Canolbarth Lloegr, Gogledd Iwerddon a Swydd Efrog a Humber.
Amendment 1—Jane Hutt
Delete all after point 1 and replace with:
Notes the Welsh Government publication Labour market overview: September 2025.
Welcomes that under the Welsh Government:
a) Wales’s unemployment rate is lower than the UK rate;
b) the employment rate gap between Wales and the UK has narrowed over the period since devolution;
c) a range of support is in place to help economically inactive people return to work—particularly those facing complex barriers such as being disabled, long-term health conditions, or caring responsibilities; and
d) in 2024, median gross weekly earnings for full-time adults working in Wales were higher than the North East of England, East Midlands, Northern Ireland and Yorkshire and the Humber.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Moved.
Cyigiwyd.
Ydy, wedi ei symud. Luke Fletcher nawr sy'n cynnig gwelliant 2.
I see that it is moved. Luke Fletcher now to move amendment 2.
Gwelliant 2—Heledd Fychan
Dileu popeth ar ôl pwynt 2(d) a rhoi yn ei le:
Yn gresynu at effaith niweidiol penderfyniadau a wnaed gan Lywodraethau San Steffan ar economi Cymru, gan gynnwys:
a) effaith barhaus Brexit, sydd wedi achosi ergyd o £4 biliwn ar economi Cymru ac sy'n rhwystr mawr i dwf busnesau;
b) effaith barhaus mesurau cyni ar gyllid cyhoeddus;
c) y methiant i ddarparu fformiwla gyllido deg i Gymru, er gwaethaf cefnogaeth drawsbleidiol i hyn yn y Senedd;
d) y methiant i gyflawni addewidion i ddarparu mwy o hyblygrwydd i'r Senedd reoli ei chyllideb;
e) y methiant i ddatganoli Ystad y Goron er mwyn galluogi Cymru i elwa ar ei hadnoddau naturiol ei hun;
f) y methiant i ddarparu ei chyfran deg o symiau canlyniadol HS2 i Gymru;
g) y methiant i ailddosbarthu cyfoeth yn gyfartal ar draws y DU; a
h) goruchwylio polisïau cyllidol di-hid, megis mini-gyllideb Liz Truss, sydd wedi achosi caledi sylweddol i aelwydydd Cymru.
Yn credu bod Llywodraeth Geidwadol flaenorol y DU a Llywodraeth Lafur bresennol y DU wedi dangos dro ar ôl tro ac yn bendant eu diffyg ymrwymiad i hyrwyddo buddiannau ariannol ac economaidd Cymru.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi hwb i swyddi a thwf drwy:
a) dangos bod ganddi ddylanwad yn y 'bartneriaeth mewn pŵer' drwy orfodi Llywodraeth Lafur y DU i ymgysylltu o ddifrif â diwygio trefniadau cyllido Cymru;
b) gwneud sylwadau i Lywodraeth Lafur y DU i wrthdroi'r cynnydd i gyfraniadau Yswiriant Gwladol cyflogwr;
c) gwneud sylwadau i Lywodraeth Lafur y DU i ailymuno â marchnad sengl ac undeb tollau yr UE i hyrwyddo twf economaidd;
d) gwneud sylwadau i Lywodraeth Lafur y DU i wrthdroi newidiadau treth etifeddiant sy'n effeithio ar ffermydd teuluol Cymru;
e) mynnu iawndal llawn gan Lywodraeth Lafur y DU ar gyfer costau a ysgwyddwyd o ddylunio ac adeiladu seilwaith ffiniau diangen ym mhorthladdoedd Cymru, a buddsoddi'r elw i gefnogi masnach Cymru; ac
f) defnyddio pwerau newydd a ddarperir drwy'r Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol i greu lluosyddion ardrethi busnes ffafriol ar gyfer busnesau bach a chanolig.
Amendment NDM8988-2 Heledd Fychan
Delete all after point 2(d) and replace with:
Regrets the detrimental impact of decisions made by successive Westminster Governments on the Welsh economy, including:
a) the ongoing impact of Brexit, which has inflicted a £4 billion hit on the Welsh economy and is a major barrier to business growth;
b) the ongoing impact of austerity measures on public finances;
c) the failure to deliver a fair funding formula for Wales, despite cross-party support for this in the Senedd;
d) the failure to deliver promises to provide the Senedd with greater flexibilities to manage its budget;
e) the failure to devolve the Crown Estate to enable Wales to profit from its own natural resources;
f) the failure to provide Wales with its fair share of HS2 consequentials;
g) the failure to redistribute wealth evenly across the UK; and
h) overseeing reckless fiscal policies, such as the Liz Truss mini budget, that have caused significant hardship for Welsh households.
Believes that both the previous Conservative UK Government and the current Labour UK Government have repeatedly and emphatically demonstrated their lack of commitment to advancing Wales's financial and economic interests.
Calls on the Welsh Government to boost jobs and growth by:
a) showing it has influence within the ‘partnership of power’ by forcing the UK Labour Government to engage seriously with reforming Wales’s funding arrangements;
b) make representations to the UK Labour Government to reverse the increase to employer National Insurance contributions;
c) make representations to the UK Labour Government to rejoin the EU single market and customs union to promote economic growth;
d) make representations to the UK Labour Government to reverse inheritance tax changes affecting Welsh family farms;
e) demand full compensation from the UK Labour Government for costs incurred from designing and constructing redundant border infrastructure at Welsh ports, and invest the proceeds to support Welsh trade; and
f) utilise new powers provided through the Local Government Finance Act to create preferential business rate multipliers for SMEs.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Llywydd, and I move the amendment in the name of Heledd Fychan. The Welsh economy should work for the people of Wales, not the other way around. That's a really simple principle, but one, I think, that actually seems to get lost far too often in our discussions on the economy. We all know that Wales has long-standing economic vulnerabilities across a number of metrics—wealth, value added, productivity, employment, income. Wales continues to perform poorly, both in relative terms and absolute. There is broad agreement there. But there is, I think, actually, a fundamental problem that goes beyond just simply wanting to tinker with a tax system, and at the centre of this problem is the ownership gap.
The reality is that there are too few Welsh businesses, assets and institutions that are meaningfully Welsh owned. That limits investment, it slows business growth and it reduces the quality and availability of jobs. It also means that innovation struggles to take hold, and far too much profit leaves our communities. We need to change that. We need a Wales where communities, workers and businesses all benefit from the wealth that we create here. That's why, for example, we need a new national development agency, independent from Government, with a clear mandate to support Welsh-owned businesses, attract the right kind of investment and provide a single, easy-to-navigate point of support for businesses in every corner of Wales.
We also urgently need a new outlook on Wales's business support ecosystem. Now, by any measure, the current system is failing to deliver the kind of sustainable growth that our businesses, communities and people deserve. For too long, support has been fragmented, confusing and difficult for businesses to navigate, meaning that opportunities are being missed and Welsh enterprises are left without the guidance or investment that they need to thrive. Vital to this is the need to consolidate and rationalise business support in Wales, creating that one-stop shop that the Development Bank of Wales was intended to be from the very beginning. By unifying the services offered by Business Wales with those of the development bank, we can create then a streamlined, coherent and effective system that genuinely supports Welsh businesses to grow and innovate, but crucially remain rooted in our communities.
Of course, we all know how vital small and medium-sized enterprises are to our economy, and I will actually say it was encouraging to see the Cabinet Secretary for finance introduce plans to cut business rates for smaller retail shops back in May. Many of us in this Chamber are eagerly awaiting the publication of the consultation responses, but while this is a step in the right direction, it is far from enough. In the absence of action to curb absentee landlords, support local hospitality businesses or even reimagine high streets beyond retail undermines the impact of these plans. The exclusion of hospitality businesses in particular risks triggering a fresh wave of closures from April next year.
And then there are, of course, our natural resources. Plaid Cymru has long argued that any successful and fair green transition in Wales must begin with control over our own resources. Now, at the heart of this is the devolution of the Crown Estate. The Welsh Government, of course, has welcomed and accepted the recommendations of both the National Infrastructure Commission for Wales and the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, acknowledging the importance of returning control of our sea bed and coastal resources to Wales. Yet, despite these endorsements, there remains a well-documented reluctance on the part of Labour in Wales to even raise the issue of the devolution of the Crown Estate with their UK Government counterparts. And I think what is even more frustrating is the indifference or, actually, in some cases, outright hostility of the parliamentary Labour Party, including Welsh Labour MPs, towards any further devolution. This lack of resolve is holding Wales back from fully benefiting from renewable energy on the Welsh sea bed. Until Wales can exercise greater control over its natural resources, the Welsh Government must act decisively to ensure that we retain as much of the economic value generated here as possible.
I would argue that this means mandating community benefit funds, local ownership and shared ownership of commercial renewable energy developments. The reality is that, at present, there's general disregard for the Welsh Government's guidance on this. That can't continue. If we are serious about a green transition that benefits Welsh communities, we must make participation in these schemes mandatory. Llywydd, the Welsh economy can and must work for Wales, but right now, it doesn't.
Diolch, Lywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliant yn enw Heledd Fychan. Dylai economi Cymru weithio i bobl Cymru, nid fel arall. Mae honno'n egwyddor syml iawn, ond yn un sydd i'w gweld yn mynd ar goll yn llawer rhy aml yn ein trafodaethau ar yr economi. Rydym i gyd yn gwybod bod gan Gymru fannau gwan hirsefydlog yn economaidd ar draws nifer o fetrigau—cyfoeth, gwerth ychwanegol, cynhyrchiant, cyflogaeth, incwm. Mae Cymru'n parhau i berfformio'n wael mewn termau cymharol ac absoliwt. Ceir cytundeb eang ar hynny. Ond mae yna broblem sylfaenol mewn gwirionedd sy'n mynd y tu hwnt i ddim ond bod eisiau tincran gyda system dreth, ac yng nghanol y broblem honno mae'r bwlch perchnogaeth.
Y gwir amdani yw nad oes digon o fusnesau, asedau a sefydliadau yng Nghymru yn eiddo i bobl Cymru. Mae hynny'n cyfyngu ar fuddsoddiad, mae'n arafu twf busnes ac mae'n lleihau ansawdd ac argaeledd swyddi. Mae hefyd yn golygu bod arloesedd yn cael trafferth gwreiddio, ac mae llawer gormod o elw'n gadael ein cymunedau. Mae angen i ni newid hynny. Mae angen Cymru lle mae cymunedau, gweithwyr a busnesau i gyd yn elwa o'r cyfoeth a gaiff ei greu gennym yma. Dyna pam, er enghraifft, fod angen asiantaeth ddatblygu genedlaethol newydd, sy'n annibynnol ar y Llywodraeth, gyda mandad clir i gefnogi busnesau sy'n eiddo i bobl yng Nghymru, sy'n denu'r math cywir o fuddsoddiad ac sy'n darparu un pwynt cymorth hawdd ei lywio i fusnesau ym mhob cwr o Gymru.
Yn ogystal, mae gwir angen golwg newydd ar ecosystem cymorth busnes Cymru. Nawr, yn ôl unrhyw fesur, mae'r system bresennol yn methu cyflawni'r math o dwf cynaliadwy y mae ein busnesau, ein cymunedau a'n pobl yn ei haeddu. Ers gormod o amser, mae'r gefnogaeth wedi bod yn dameidiog, yn ddryslyd ac yn anodd i fusnesau ei llywio, sy'n golygu bod cyfleoedd yn cael eu colli a mentrau Cymru'n cael eu gadael heb yr arweiniad a'r buddsoddiad sydd eu hangen arnynt i ffynnu. Yn allweddol i hyn, mae angen atgyfnerthu a rhesymoli cymorth busnes yng Nghymru, gan greu'r siop un stop y bwriadwyd i Fanc Datblygu Cymru fod o'r cychwyn cyntaf. Drwy uno'r gwasanaethau a gynigir gan Busnes Cymru â gwasanaethau'r banc datblygu, gallwn greu system symlach, fwy cydlynol ac effeithiol sy'n rhoi cefnogaeth go iawn i fusnesau Cymru dyfu ac arloesi, ond gan barhau wedi'u gwreiddio yn ein cymunedau, sy'n hollbwysig.
Wrth gwrs, rydym i gyd yn gwybod pa mor hanfodol yw busnesau bach a chanolig i'n heconomi, ac roedd hi'n galonogol gweld Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn cyflwyno cynlluniau i dorri ardrethi busnes ar gyfer siopau manwerthu llai o faint yn ôl ym mis Mai. Mae llawer ohonom yn y Siambr hon yn disgwyl yn eiddgar i'r ymatebion i'r ymgynghoriad gael eu cyhoeddi, ond er bod hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir, mae'n bell o fod yn ddigon. Mae diffyg gweithredu i ffrwyno landlordiaid absennol, i gefnogi busnesau lletygarwch lleol neu hyd yn oed i ailddychmygu strydoedd mawr y tu hwnt i fanwerthu yn tanseilio effaith y cynlluniau hyn. Mae eithrio busnesau lletygarwch yn enwedig yn creu perygl o sbarduno ton newydd o fusnesau'n cau o fis Ebrill y flwyddyn nesaf.
Ac yna, wrth gwrs, mae gennym ein hadnoddau naturiol. Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro fod rhaid i unrhyw drawsnewidiad gwyrdd llwyddiannus a theg yng Nghymru ddechrau gyda rheolaeth dros ein hadnoddau ein hunain. Nawr, wrth wraidd hyn, mae datganoli Ystad y Goron. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, wedi croesawu a derbyn argymhellion Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru a'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, gan gydnabod pwysigrwydd adfer rheolaeth ar wely'r môr a'n hadnoddau arfordirol i Gymru. Eto, er gwaethaf y gymeradwyaeth hon, ceir amharodrwydd amlwg ar ran Llafur yng Nghymru i hyd yn oed godi mater datganoli Ystad y Goron gyda'u cymheiriaid yn Llywodraeth y DU. Ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n fwy rhwystredig fyth yw difaterwch, neu mewn rhai achosion, gelyniaeth lwyr y Blaid Lafur yn San Steffan, gan gynnwys ASau Llafur Cymru, tuag at unrhyw ddatganoli pellach. Mae'r diffyg penderfyniad hwn yn atal Cymru rhag elwa'n llawn o ynni adnewyddadwy ar wely'r môr yng Nghymru. Hyd nes y gall Cymru arfer mwy o reolaeth dros ei hadnoddau naturiol, rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu'n benderfynol i sicrhau ein bod yn cadw cymaint â phosib o'r gwerth economaidd a gynhyrchir yma.
Buaswn yn dadlau bod hyn yn golygu ei gwneud hi'n orfodol cael cronfeydd budd cymunedol, perchnogaeth leol a rhannu perchnogaeth ar ddatblygiadau ynni adnewyddadwy masnachol. Y gwir amdani yw bod diffyg ystyriaeth cyffredinol i ganllawiau Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Ni all hynny barhau. Os ydym o ddifrif ynglŷn â newid gwyrdd sydd o fudd i gymunedau Cymru, rhaid inni wneud cyfranogiad yn y cynlluniau hyn yn orfodol. Lywydd, fe all ac fe ddylai economi Cymru weithio i Gymru, ond ar hyn o bryd, nid yw'n gwneud hynny.
Wales deserves better. After 26 years of Labour in charge of our economy, what do we see? The lowest employment rate in Great Britain, the lowest wages, the highest economic inactivity, and a country where too many are held back and too few are getting on. The late Norman Tebbit once said his father got on his bike to find work when times were tough. That spirit of aspiration, of hard work, of self-resilience, of wanting to get on, is still alive in Wales today. But the sad truth is that our people have been held back by Labour policies that are there to block their paths at every turn. Labour, supported by their friends in Plaid Cymru and the Liberal Democrats, have saddled Wales with the highest business rates in Great Britain. And what has this socialist coalition delivered us? They've slapped on a tourism tax that will hammer rural communities. They've forced through a default 20 mph speed limit, costing our economy billions. This is not the agenda of a Government that wants people to succeed. It's the agenda of a Government that wants Wales to stand still and decline.
And now, Llywydd, what do we see Labour in Westminster preparing to do? They want to strangle Welsh family firms and farms with changes to inheritance tax reliefs. The reforms to agriculture and business property relief will hit hardest here in Wales. But don't just take it from us; take it from Family Business UK, the voice of family-owned businesses that employ 15 million people across the UK. They have made it crystal clear that these reforms will discourage investment, saddle family firms with unpayable tax bills and threaten succession planning. Their research shows that 208,000 jobs are at risk with £14 billion wiped off our economy, at a net fiscal loss to the Treasury of £1.9 billion. Llywydd, that is madness. This is Labour ideology trumping over economic reality, and it is the people here in Wales that will have to pay the price.
Family Business UK warns of the practical dangers too. Family firms that are asset rich, but cash poor, are being forced to sell land or take on debt just to pay the tax bill. Trustees are being asked to carry out complex business valuations. Trusts used for succession or charitable purposes are becoming so tangled in red tape that they may no longer be viable. Even the so-called £1 million allowance is a mirage as delayed indexing means inflation will erode its value before that even comes into force. This is not a policy designed to strengthen our economy; it's a policy designed to weaken it and punishes the very businesses that are the backbone of our Welsh economy—family firms, family farms and the small businesses that are rooted in our communities.
But on these benches, Llywydd, we say enough is enough. We are unapologetically the party that believes in aspiration, in rewarding hard work and in giving people a chance to get on. That is why we would cut income tax by 1p, putting £450 back in the pockets of working people. We would abolish business rates for small firms, unleashing the power of entrepreneurs in every community across the country. And we would axe the tourism tax before it decimates rural jobs. And we would scrap that 20 mph default limit to get Wales moving again. And we will always stand up for our farmers and our small family businesses against Labour's addiction to tax.
Under Labour, Wales is trapped in managed decline, and under a Welsh Conservative Government, as Sam has said, Wales would be open for business. So, it's time to back that aspiration. It's time to back the people of Wales and it's time to start giving them a hand up, and not a handout.
Mae Cymru'n haeddu gwell. Ar ôl 26 mlynedd o Lafur yn gyfrifol am ein heconomi, beth a welwn? Y gyfradd gyflogaeth isaf ym Mhrydain, y cyflogau isaf, yr anweithgarwch economaidd uchaf, a gwlad lle mae gormod yn cael eu dal yn ôl a rhy ychydig yn camu ymlaen. Dywedodd y diweddar Norman Tebbit unwaith fod ei dad wedi mynd ar ei feic i ddod o hyd i waith pan oedd hi'n adeg anodd. Mae'r ysbryd hwnnw o ddyhead, o waith caled, o wydnwch personol, o fod eisiau camu ymlaen, yn dal yn fyw yng Nghymru heddiw. Ond y gwir trist yw bod ein pobl wedi cael eu dal yn ôl gan bolisïau Llafur sydd yno i'w rhwystro bob gafael. Mae Llafur, gyda chefnogaeth eu ffrindiau ym Mhlaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol, wedi llesteirio Cymru â'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain. A beth y mae'r gynghrair sosialaidd hon wedi'i roi i ni? Maent wedi gosod treth dwristiaeth a fydd yn ergyd i gymunedau gwledig. Maent wedi gwthio terfyn cyflymder diofyn o 20 mya drwodd, gan gostio biliynau i'n heconomi. Nid agenda Llywodraeth sydd am i bobl lwyddo yw hon, ond agenda Llywodraeth sydd eisiau i Gymru sefyll yn llonydd a dirywio.
A nawr, Lywydd, beth y mae Llafur yn San Steffan yn paratoi i'w wneud? Maent eisiau tagu cwmnïau teuluol a ffermydd Cymru â newidiadau i ryddhad treth etifeddiant. Bydd y diwygiadau i amaethyddiaeth a rhyddhad eiddo busnes yn taro galetaf yma yng Nghymru. Ond peidiwch â'i gymryd gennym ni yn unig; dyna mae Family Business UK, llais busnesau teuluol sy'n cyflogi 15 miliwn o bobl ledled y DU yn ei ddweud. Maent yn dangos yn glir y bydd y diwygiadau hyn yn atal buddsoddiad, yn llyffetheirio cwmnïau teuluol â biliau treth na ellir eu talu ac yn bygwth cynlluniau olyniaeth. Mae eu hymchwil yn dangos bod 208,000 o swyddi mewn perygl gyda £14 biliwn wedi'i ddileu o'n heconomi, gyda cholled ariannol net o £1.9 biliwn i'r Trysorlys. Lywydd, mae'n wallgofrwydd. Dyma ideoleg Lafur sy'n drech na realiti economaidd, a'r bobl yma yng Nghymru sy'n mynd i orfod talu'r pris.
Mae Family Business UK yn rhybuddio am y peryglon ymarferol hefyd. Mae cwmnïau teuluol sy'n gyfoethog mewn asedau, ond yn dlawd o ran arian parod, yn cael eu gorfodi i werthu tir neu ysgwyddo dyled i dalu'r bil treth. Gofynnir i ymddiriedolwyr gynnal prisiadau busnes cymhleth. Mae ymddiriedolaethau a ddefnyddir at ddibenion olyniaeth neu ddibenion elusennol yn cael eu rhwydo i'r fath raddau mewn biwrocratiaeth fel nad ydynt yn hyfyw mwyach. Nid yw hyd yn oed y lwfans £1 filiwn fel y'i gelwir yn ddim byd mwy na rhith gan fod oedi cyn mynegeio yn golygu y bydd chwyddiant yn erydu ei werth cyn iddo ddod i rym hyd yn oed. Nid yw hwn yn bolisi sydd wedi'i gynllunio i gryfhau ein heconomi; mae'n bolisi sydd wedi'i gynllunio i'w gwanychu ac yn cosbi'r union fusnesau sy'n asgwrn cefn i'n heconomi yng Nghymru—cwmnïau teuluol, ffermydd teuluol a'r busnesau bach sydd wedi'u gwreiddio yn ein cymunedau.
Ond ar y meinciau hyn, Lywydd, rydym ni'n dweud digon yw digon. Ni yw'r blaid sy'n credu mewn dyhead, mewn gwobrwyo gwaith caled a rhoi cyfle i bobl gamu ymlaen. Dyna pam y byddem yn torri 1 geiniog oddi ar y dreth incwm, gan roi £450 yn ôl ym mhocedi pobl sy'n gweithio. Byddem yn diddymu ardrethi busnes i gwmnïau bach, gan ryddhau pŵer entrepreneuriaid ym mhob cymuned ledled y wlad. A byddem yn dileu'r dreth dwristiaeth cyn iddi ddinistrio swyddi gwledig. A byddem yn dileu'r terfyn diofyn o 20 mya i gael Cymru i symud eto. A byddwn bob amser yn sefyll dros ein ffermwyr a'n busnesau bach teuluol yn erbyn dibyniaeth Llafur ar drethiant.
O dan Lafur, mae Cymru wedi'i chaethiwo mewn dirywiad a reolir, ac o dan Lywodraeth Geidwadol Gymreig, fel y dywedodd Sam, byddai Cymru'n agored i fusnes. Felly, mae'n bryd cefnogi'r uchelgais hwnnw. Mae'n bryd cefnogi pobl Cymru ac mae'n bryd dechrau estyn llaw i'w helpu i gamu ymlaen, nid cardod.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
The Conservatives' economic strategy is to cut the Welsh Government's income whilst increasing expenditure. This would be more credible if it produced a balanced budget. If you look at countries with low tax and those with high tax, I'd ask you to compare South Sudan with Sweden. South Sudan has one of the lowest tax rates in the world, Sweden has one of the highest. Whose economy is doing best?
The Welsh economy has problems, many of them structural. The Welsh economy is performing poorly versus the rest of Great Britain, and has done for many years. GVA per head in Wales is 74 per cent of the UK figure, the second lowest of the UK countries and English regions. London has the highest GVA, followed by the south-east of England. Why don't you compare Cardiff against Cambridge in terms of economic development? Regions like the north-east and Northern Ireland were closer to Wales. This highlights the economic disparity between the different regions and nations of the UK, with London and the south-east being much wealthier than the other parts.
The economic difference between the regions such as those observed in the UK GVA per head can be attributed to a wide variety of factors. The first one is industrial structure. As people are well aware, we were metal making, metal bashing and coal mining for long periods of our history, and now we're not. That structure has not been replaced by one that I would like to see: pharmaceuticals, ICT and other high-value industries.
Finance and technology are prevalent in London. They're the ones driving the London economy. We have a greater proportion of lower value industries. The Conservatives talk about tourism. Name me a country, and I'll let you do it, that has become rich on tourism.
Strategaeth economaidd y Ceidwadwyr yw torri incwm Llywodraeth Cymru gan gynyddu gwariant. Byddai hyn yn fwy credadwy pe bai'n cynhyrchu cyllideb gytbwys. Os edrychwch ar wledydd sydd â threthi isel a'r rhai sydd â threthi uchel, gallwn ofyn i chi gymharu De Sudan â Sweden. Mae gan Dde Sudan un o'r cyfraddau treth isaf yn y byd, Sweden sydd ag un o'r cyfraddau treth uchaf. Pwy sy'n gwneud orau?
Mae gan economi Cymru broblemau, a llawer ohonynt yn strwythurol. Mae economi Cymru'n perfformio'n wael o'i gymharu â gweddill Prydain, ac mae wedi gwneud hynny ers blynyddoedd lawer. Mae gwerth ychwanegol gros y pen yng Nghymru yn 74 y cant o ffigur y DU, yr ail isaf o wledydd y DU a rhanbarthau Lloegr. Llundain sydd â'r gwerth ychwanegol gros uchaf, wedi'i dilyn gan dde-ddwyrain Lloegr. Pam nad ydych chi'n cymharu Caerdydd â Chaergrawnt o ran datblygu economaidd? Roedd rhanbarthau fel y gogledd-ddwyrain a Gogledd Iwerddon yn agosach at Gymru. Mae hyn yn amlygu'r gwahaniaeth economaidd rhwng gwahanol ranbarthau a gwledydd y DU, gyda Llundain a'r de-ddwyrain yn llawer cyfoethocach na'r rhannau eraill.
Gellir priodoli gwahaniaeth economaidd rhwng y rhanbarthau fel y rhai a welir yng ngwerth ychwanegol gros y pen y DU i amrywiaeth eang o ffactorau. Y cyntaf yw strwythur diwydiannol. Fel y mae pobl yn gwybod, roeddem yn gwneud gwaith metelau, trin metelau a mwyngloddio glo am gyfnodau hir o'n hanes, a nawr nid ydym yn gwneud hynny. Nid oes diwydiannau fel y rhai yr hoffwn eu gweld—fferyllol, TGCh a diwydiannau gwerth uchel eraill—wedi dod yn lle'r strwythur hwnnw.
Mae cyllid a thechnoleg yn flaenllaw yn Llundain. Dyna'r pethau sy'n gyrru economi Llundain. Mae gennym gyfran uwch o ddiwydiannau gwerth is. Mae'r Ceidwadwyr yn siarad am dwristiaeth. Enwch wlad i mi, ac fe adawaf i chi ei wneud, sydd wedi dod yn gyfoethog yn sgil twristiaeth.
Spain.
Sbaen.
Malta.
Malta.
New Zealand.
Seland Newydd.
I think that there's a complete lack of economic understanding on the Conservative benches, if nothing else.
Regions may specialise in different industries, with some focusing on high-value sectors like finance and technology, which are prevalent in London. Higher levels of investment in infrastructure, education and business can lead to great economic growth. London, for example, benefits from significant investment. Workforce skills—areas with a more skilled workforce tend to attract higher paying jobs, which contribute to higher GVA. Economic policy—Government policies can affect regional development through investment in local services.
Geographical factors. It used to be proximity to markets, and fast trains and fast roads. That's no longer true. The development of fast broadband reduces the need for proximity to markets. Just to help some of my friends on the Conservative benches, it has not stopped Dundee developing a computer games industry that is incredibly successful, despite the fact it's a long way from markets and a long way from London.
Historical factors. Industrial bases can shape the current economic landscape. These factors interplay in complex ways to create the economic landscape, leading to disparities in wealth and development across different regions. Understanding these can help in formulating policies aimed at reducing economic and regional disparities.
Wales has a greater portion of its population working in manufacturing, public administration, health and social services, and agriculture. Where Wales is weak is in areas such as ICT, real estate activities, administrative and support services, professional, scientific and technical services, arts and entertainment, more so than the rest of the UK. These are industries that pay high wages. There's a shortage of employment in higher paid sectors, and that is one of the problems we have in terms of our GVA.
Successful economies have a mixture of inward investment from international companies and locally developed companies. Major universities are very important to developing the economy—just look at Palo Alto. The key growth areas of life science and ICT are important to successful economies. Continuing having a search for the golden bullet of economic development has not worked. There have been successes and failures with each strategy, but not enough successes, apart from the relocation of Government departments and agencies. We need to learn from successes such as Admiral in Wales and successes in other parts of Europe. Building advanced factories, even giving them a new name like technium, does not work.
Five key actions: produce a strategy to increase ICT employment in Wales via inward investment and growing Welsh firms; produce a strategy to increase life science employment in Wales via inward investment and growing Welsh firms; negotiate with the Westminster Government the relocation of Westminster Government services with employment at all levels to Wales; hold a summit followed by an action plan with universities in Wales to develop companies from university research; set a target that each year Welsh GDP will increase by 1 per cent compared with the UK and plan accordingly. We need to have a successful economy. We need to know how we're going to do it, and quite frankly, what the Conservatives said will not work.
Rwy'n credu bod diffyg dealltwriaeth economaidd lwyr ar feinciau'r Ceidwadwyr, os dim byd arall.
Gall rhanbarthau arbenigo mewn gwahanol ddiwydiannau, gyda rhai'n canolbwyntio ar sectorau gwerth uchel fel cyllid a thechnoleg, sy'n flaenllaw yn Llundain. Gall lefelau uwch o fuddsoddiad mewn seilwaith, addysg a busnes arwain at dwf economaidd mawr. Mae Llundain, er enghraifft, yn elwa o fuddsoddiad sylweddol. Sgiliau'r gweithlu—mae meysydd sydd â gweithlu mwy medrus yn tueddu i ddenu swyddi sy'n talu mwy, sy'n cyfrannu at werth ychwanegol gros uwch. Polisi economaidd—gall polisïau Llywodraeth effeithio ar ddatblygiad rhanbarthol drwy fuddsoddiad mewn gwasanaethau lleol.
Ffactorau daearyddol. Arferai fod yn agosrwydd at farchnadoedd, a threnau cyflym a ffyrdd cyflym. Nid yw hynny'n wir mwyach. Mae datblygu band eang cyflym yn lleihau'r angen am agosrwydd at farchnadoedd. I helpu rhai o fy ffrindiau ar feinciau'r Ceidwadwyr, nid yw wedi atal Dundee rhag datblygu diwydiant gemau cyfrifiadurol sy'n hynod lwyddiannus, er ei bod yn bell o farchnadoedd ac yn bell o Lundain.
Ffactorau hanesyddol. Gall seiliau diwydiannol siapio'r dirwedd economaidd bresennol. Mae'r ffactorau hyn yn rhyngweithio mewn ffyrdd cymhleth i greu'r dirwedd economaidd, gan arwain at anghydraddoldebau mewn cyfoeth a datblygiad ar draws gwahanol ranbarthau. Gall deall y rhain helpu i lunio polisïau sy'n anelu at leihau gwahaniaethau economaidd a rhanbarthol.
Mae gan Gymru gyfran fwy o'i phoblogaeth yn gweithio ym maes gweithgynhyrchu, gweinyddiaeth gyhoeddus, iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ac amaethyddiaeth. Mae Cymru'n wan mewn meysydd fel TGCh, gweithgareddau eiddo tiriog, gwasanaethau gweinyddol a chymorth, gwasanaethau proffesiynol, gwyddonol a thechnegol, y celfyddydau ac adloniant, yn fwy felly na gweddill y DU. Mae'r rhain yn ddiwydiannau sy'n talu cyflogau uchel. Mae prinder cyflogaeth mewn sectorau cyflog uwch, a dyna un o'r problemau sydd gennym o ran ein gwerth ychwanegol gros.
Mae gan economïau llwyddiannus gymysgedd o fewnfuddsoddiad gan gwmnïau rhyngwladol a chwmnïau a ddatblygir yn lleol. Mae prifysgolion mawr yn bwysig iawn i ddatblygu'r economi—edrychwch ar Palo Alto. Mae meysydd twf allweddol gwyddorau bywyd a TGCh yn bwysig i economïau llwyddiannus. Nid yw parhau i chwilio am fwled aur datblygu economaidd wedi gweithio. Cafwyd llwyddiannau a methiannau gyda phob strategaeth, ond dim digon o lwyddiannau, ar wahân i adleoli adrannau ac asiantaethau'r Llywodraeth. Mae angen inni ddysgu o lwyddiannau fel Admiral yng Nghymru a llwyddiannau mewn rhannau eraill o Ewrop. Nid yw adeiladu ffatrïoedd gweithgynhyrchu uwch, a rhoi enw newydd fel technium iddynt, yn gweithio.
Pum cam gweithredu allweddol: llunio strategaeth i gynyddu cyflogaeth TGCh yng Nghymru drwy fewnfuddsoddiad a thyfu cwmnïau Cymreig; cynhyrchu strategaeth i gynyddu cyflogaeth gwyddorau bywyd yng Nghymru drwy fewnfuddsoddiad a thyfu cwmnïau Cymreig; trafod adleoli gwasanaethau Llywodraeth San Steffan gyda chyflogaeth ar bob lefel i Gymru gyda Llywodraeth San Steffan; cynnal uwchgynhadledd wedi'i dilyn gan gynllun gweithredu gyda phrifysgolion yng Nghymru i ddatblygu cwmnïau o ymchwil prifysgolion; gosod targed y bydd cynnyrch domestig gros Cymru yn cynyddu 1 y cant bob blwyddyn o'i gymharu â'r DU a chynllunio yn unol â hynny. Mae angen inni gael economi lwyddiannus. Mae angen inni wybod sut y'i gwnawn, ac yn hollol onest, ni fydd yr hyn a ddywedodd y Ceidwadwyr yn gweithio.
I've listened intently, so far, to the contributions of colleagues around this Chamber, and what strikes me, as a summary of where we're up to at the moment, is that Labour simply don't understand the economy. They don’t understand business. They don't understand the transformative power that a well-run business can have on an individual, their family or their communities. Labour think that they know best and don't trust people with their own money.
This is transparent through the make-up of the UK Government's Cabinet. Not one member of that Cabinet of the Labour UK Government has any business experience. They don't understand how business works. They don't understand how the economy works. This became all the more clear just a few years ago when the then economy Minister, an alumni of the Welsh Government, said this:
'For 20 years we've pretended we know what we're doing on the economy—and the truth is we don't really know what we're doing on the economy. Nobody knows what they're doing on the economy. Everybody is making it up as we go along'.
[Interruption.] Talking of which, I'll take the intervention.
Rwyf wedi gwrando'n astud hyd yma ar gyfraniadau cyd-Aelodau o gwmpas y Siambr hon, a'r hyn sy'n fy nharo, fel crynodeb o ble rydym arni ar hyn o bryd, yw nad yw Llafur yn deall yr economi. Nid ydynt yn deall busnes. Nid ydynt yn deall y pŵer trawsnewidiol y gall busnes a gaiff ei redeg yn dda ei roi i unigolyn, eu teulu neu eu cymunedau. Mae Llafur yn meddwl mai nhw sy'n gwybod orau ac nid ydynt yn ymddiried mewn pobl i reoli eu harian eu hunain.
Mae hyn yn amlwg yng nghyfansoddiad Cabinet Llywodraeth y DU. Nid oes gan unrhyw aelod o Gabinet Llywodraeth Lafur y DU unrhyw brofiad busnes. Nid ydynt yn deall sut y mae busnes yn gweithio. Nid ydynt yn deall sut y mae'r economi'n gweithio. Daeth hyn yn fwy amlwg ychydig flynyddoedd yn ôl pan ddywedodd Gweinidog yr economi yn Llywodraeth Cymru ar y pryd:
'Ers 20 mlynedd rydym wedi cymryd arnom ein bod yn gwybod beth rydym yn ei wneud ar yr economi—a'r gwir amdani yw nad ydym yn gwybod yn iawn beth rydym yn ei wneud ar yr economi. Nid oes unrhyw un yn gwybod beth y maent yn ei wneud ar yr economi. Dilyn ein trwynau y mae pawb ohonom'.
[Torri ar draws.] Gyda hynny, fe wnaf dderbyn yr ymyriad.
You say that having business experience is key to understanding business. I would just like your observations on the use of that business experience and the abuse of public money linked to a company run by Baroness Mone.
Rydych chi'n dweud bod cael profiad busnes yn allweddol i ddeall busnes. Hoffwn eich sylwadau ar y defnydd o'r profiad busnes hwnnw a chamddefnyddio arian cyhoeddus gan gwmni sy'n cael ei redeg gan y Farwnes Mone.
Thank you for the intervention from Joyce Watson. It is worth remembering that the Conservatives, in their 14 years of Government, created 4 million new jobs here in the UK, and we doubled the personal allowance for people's income tax from £6,500 up to £12,500. We trust people with their money; we trust people to spend it well.
The then Labour economy Minister went on to say that:
'Everybody is making it up as we go along—and let's just be honest about that'.
We're grateful for that honesty from the Labour economy Minister in the Welsh Government at the time. But I'm sure that the economy Minister here today is not as despairing as the then economy Minister, because Labour will say they have a plan, and, of course, they do have a plan. Their plan is to tax the economy to death. They are taxing working people through the national insurance contributions. They're taxing our farmers through the family farm tax, impacting farms and rural communities up and down Wales. They're taxing those tourism businesses that we've already heard about through the visitor levy, the tourism tax and through the unreasonable 182-day rule for self-catering accommodation. They're taxing our family firms with the highest business rates that we know of in Great Britain. And we now hear that Labour are looking to tax pensioners by raiding their pension pots in the November budget because of the £50 billion black hole that Sam Kurtz referred to earlier on.
As Conservatives, we know that they can't just keep taxing the economy to bring about any sort of life; you have to unleash the power of business and unleash that transformative power that businesses can have on individuals, families and on their communities. We need to invest in important infrastructure—something that the Welsh Government has pulled away from, disinvesting in roads here in Wales when actually those roads can unleash our economy up and down the country. We need to invest in those skills that enable people to climb that ladder into work, invest in apprenticeships, which, again, Welsh Labour have not been doing at the rate of other parts of the UK.
The Welsh Conservatives will put money back into people's pockets by cutting those taxes that erode people's personal responsibility. We support small businesses, protecting vital industries and investing across all of Wales and making smart transport decisions—the reverse of what Welsh Labour have done here in Wales. Wales deserves an economy that works for everyone and the Conservatives will deliver that. Diolch yn fawr iawn.
Diolch am yr ymyriad gan Joyce Watson. Mae'n werth cofio bod y Ceidwadwyr, yn eu 14 mlynedd o Lywodraeth, wedi creu 4 miliwn o swyddi newydd yma yn y DU, ac fe wnaethom ddyblu'r lwfans personol yn nhreth incwm pobl o £6,500 i £12,500. Rydym yn ymddiried mewn pobl i reoli eu harian eu hunain; rydym yn ymddiried mewn pobl i'w wario'n dda.
Aeth Gweinidog yr economi Llafur ar y pryd ymlaen i ddweud
'Dilyn ein trwynau y mae pawb ohonom—a gadewch i ni fod yn onest ynglŷn â hynny'.
Rydym yn ddiolchgar am y gonestrwydd hwnnw gan Weinidog yr economi Llafur yn Llywodraeth Cymru ar y pryd. Ond rwy'n siŵr nad yw Gweinidog yr economi yma heddiw mor ddiobaith â Gweinidog yr economi ar y pryd, oherwydd bydd Llafur yn dweud bod ganddynt gynllun, ac mae ganddynt gynllun wrth gwrs. Eu cynllun yw trethu'r economi i'r entrychion. Maent yn trethu pobl sy'n gweithio drwy'r cyfraniadau yswiriant gwladol. Maent yn trethu ein ffermwyr drwy'r dreth ar ffermydd teuluol, gan effeithio ar ffermydd a chymunedau gwledig ym mhob cwr o Gymru. Maent yn trethu'r busnesau twristiaeth y clywsom amdanynt eisoes drwy'r ardoll ymwelwyr, y dreth dwristiaeth a thrwy'r rheol 182 diwrnod afresymol ar gyfer llety hunanddarpar. Maent yn trethu ein cwmnïau teuluol gyda'r ardrethi busnes uchaf y gwyddom amdanynt ym Mhrydain. A nawr, rydym yn clywed bod Llafur am drethu pensiynwyr drwy wagio eu potiau pensiwn yng nghyllideb mis Tachwedd oherwydd y twll du o £50 biliwn y cyfeiriodd Sam Kurtz ato yn gynharach.
Fel Ceidwadwyr, gwyddom na allant barhau i drethu'r economi i greu unrhyw fath o fywyd; rhaid i chi ryddhau pŵer busnes a rhyddhau'r pŵer trawsnewidiol y gall busnesau ei roi i unigolion, teuluoedd a'u cymunedau. Mae angen i ni fuddsoddi mewn seilwaith pwysig—rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi troi ei chefn arno, gan ddadfuddsoddi mewn ffyrdd yma yng Nghymru pan all y ffyrdd hynny ryddhau ein heconomi ym mhob cwr o'r wlad. Mae angen i ni fuddsoddi yn y sgiliau sy'n galluogi pobl i ddringo'r ysgol i waith, buddsoddi mewn prentisiaethau, nad yw Llafur Cymru wedi bod yn ei wneud ar yr un gyfradd â rhannau eraill o'r DU.
Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl drwy dorri'r trethi sy'n erydu cyfrifoldeb personol pobl. Rydym yn cefnogi busnesau bach, yn diogelu diwydiannau hanfodol, yn buddsoddi ledled Cymru gyfan ac yn gwneud penderfyniadau doeth ynghylch trafnidiaeth—y gwrthwyneb i'r hyn y mae Llafur Cymru wedi'i wneud yma yng Nghymru. Mae Cymru'n haeddu economi sy'n gweithio i bawb a bydd y Ceidwadwyr yn cyflawni hynny. Diolch yn fawr.
Heledd Fychan.
Heledd Fychan.
I'm not down to speak.
Nid wyf i lawr i siarad.
You are on my list.
Rydych chi ar fy rhestr.
Apologies.
Rwy'n ymddiheuro.
Gareth Davies.
Gareth Davies.
Thank you very much. I'm always prepared to speak. People across Wales want to see our economy firing on all cylinders, but currently, the engine isn't turning over. After 26 years of Labour, propped up by their Plaid Cymru sidekicks, Wales is stagnating. We have the lowest employment rate, the lowest wages and the highest economic inactivity in Great Britain. Families and businesses in north Wales feel this failure every single day.
And yet what does the Welsh Government offer? Higher business rates, punitive taxes, and policies that drive investment away rather than bringing it in. The tourist tax, perhaps, is the clearest example of Labour and Plaid's anti-business agenda. This Welsh Labour Government is out of ideas, and Plaid Cymru are no better, with a plan for the economy that involves a wealth tax on what little wealth is created in Wales, and, of course, more demands for even greater funding from Westminster. That's not a sensible economic plan.
The most important sector to north Wales, Dirprwy Lywydd, is the tourism sector, which is already struggling and is now being hammered through the tourism tax, with the knock-on effect to hospitality being enormous. We are already seeing more than one pub closing every day in Wales, and we can expect this to rise further.
In north Wales, tourism sustains tens of thousands of jobs. It brings in billions of pounds, supporting pubs, shops, restaurants and small suppliers in every corner of the region. Yet Labour has forced through a new levy of £1.30 per person per night, with councils free to hike it even higher. Their own figures predict up to £576 million of economic damage over the next decade, and hundreds of job losses each year.
Deputy Llywydd, you don't need to be an economist to see the impact that this will have. Families already counting the pennies will be put off visiting, businesses will suffer, and the people of north Wales will pay the price. And at a time when our economy is already fragile, Labour is determined to hammer one of our most successful sectors, punishing the very businesses that keep rural and coastal Wales alive.
The Welsh Conservatives, by comparison, are calling for changes that will have a meaningful impact on the economy and, thus, people's lives. There will be no wealth for progressive politicians to redistribute if it is aggressively taxed before it is even created. And now, Rachel Reeves is refusing to rule out VAT rises, which means that people are expecting more pain to come.
The Labour Party's ideological attack on the landed population, which began in the 1990s by mounting an attack on hereditary peers, has continued with suffocating farming through regulation, and now culminates in an inheritance tax that will affect up to 70,000 farms and will be a huge hit to the Welsh economy. But the Welsh public are well aware that the Welsh Labour Government puts ideology before economic sense, which they've seen with the wildly unpopular default 20 mph policy, which is due to cost the Welsh economy £8.9 billion.
Diolch yn fawr. Rwyf i bob amser yn barod i siarad. Mae pobl ledled Cymru eisiau gweld ein heconomi'n tanio cystal ag y gall, ond ar hyn o bryd, nid yw'r injan i'w gweld yn rhedeg. Ar ôl 26 mlynedd o Lafur, wedi'i chefnogi gan eu partneriaid ym Mhlaid Cymru, mae Cymru'n marweiddio. Gennym ni y mae'r gyfradd gyflogaeth isaf, y cyflogau isaf a'r lefelau anweithgarwch economaidd uchaf ym Mhrydain. Mae teuluoedd a busnesau yng ngogledd Cymru yn teimlo'r methiant hwn bob dydd.
Ac eto, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig? Ardrethi busnes uwch, trethi cosbol, a pholisïau sy'n cadw buddsoddiad draw yn hytrach na'i ddenu i mewn. Y dreth dwristiaeth, efallai, yw'r enghraifft gliriaf o agenda wrth-fusnes Llafur a Phlaid Cymru. Mae'r Llywodraeth Lafur hon yn brin o syniadau, ac nid yw Plaid Cymru yn ddim gwell, gyda chynllun ar gyfer yr economi sy'n cynnwys treth gyfoeth ar yr ychydig gyfoeth sy'n cael ei greu yng Nghymru, ac wrth gwrs, mwy o alwadau am fwy fyth o gyllid gan San Steffan. Nid yw hwnnw'n gynllun economaidd synhwyrol.
Y sector pwysicaf i ogledd Cymru, Ddirprwy Lywydd, yw'r sector twristiaeth, sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ac sy'n cael ei daro nawr gan dreth dwristiaeth, gyda'r effaith ganlyniadol ar letygarwch yn enfawr. Rydym eisoes yn gweld mwy nag un dafarn yn cau bob dydd yng Nghymru, a gallwn ddisgwyl y bydd hyn yn cynyddu ymhellach.
Yng ngogledd Cymru, mae twristiaeth yn cynnal degau o filoedd o swyddi. Mae'n dod â biliynau o bunnoedd i mewn, gan gefnogi tafarndai, siopau, bwytai a chyflenwyr bach ym mhob cornel o'r rhanbarth. Ond eto, mae Llafur wedi gorfodi ardoll newydd o £1.30 y pen y noson, gyda chynghorau'n rhydd i'w chodi hyd yn oed yn uwch. Mae eu ffigurau eu hunain yn rhagweld hyd at £576 miliwn o niwed economaidd dros y degawd nesaf, a channoedd o swyddi'n cael eu colli bob blwyddyn.
Ddirprwy Lywydd, nid oes angen i chi fod yn economegydd i weld yr effaith y bydd hyn yn ei chael. Bydd teuluoedd sydd eisoes yn cyfrif y ceiniogau'n cael eu hannog i beidio ag ymweld, bydd busnesau'n dioddef, a phobl gogledd Cymru fydd yn talu'r pris. Ac ar adeg pan fo'n heconomi eisoes yn fregus, mae Llafur yn benderfynol o daro un o'n sectorau mwyaf llwyddiannus, gan gosbi'r union fusnesau sy'n cadw'r Gymru wledig a'r Gymru arfordirol yn fyw.
Mewn cymhariaeth, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn galw am newidiadau a fydd yn cael effaith ystyrlon ar yr economi, ac felly, ar fywydau pobl. Ni fydd cyfoeth i wleidyddion blaengar ei ailddosbarthu os caiff ei drethu'n ffyrnig cyn iddo gael ei greu hyd yn oed. A nawr, mae Rachel Reeves yn gwrthod diystyru codiadau TAW, sy'n golygu bod pobl yn disgwyl mwy o boen i ddod.
Mae ymosodiad ideolegol y Blaid Lafur ar boblogaeth y tir, a ddechreuodd yn y 1990au drwy ymosod ar arglwyddi etifeddol, wedi parhau gyda thagu ffermio drwy reoleiddio, ac mae bellach wedi arwain at dreth etifeddiant a fydd yn effeithio ar hyd at 70,000 o ffermydd ac yn ergyd enfawr i economi Cymru. Ond mae'r cyhoedd yng Nghymru yn ymwybodol iawn fod Llywodraeth Lafur Cymru yn rhoi ideoleg o flaen synnwyr cyffredin economaidd, fel y gwelsant gyda'r polisi 20 mya diofyn hynod amhoblogaidd, sy'n mynd i gostio £8.9 biliwn i economi Cymru.
Would you give way?
A wnewch chi ildio?
Of course, Mark. Yes.
Wrth gwrs, Mark. Gwnaf.
Before the Labour Welsh Government brought in the default 20 mph limits—supported by Plaid Cymru, of course—I warned that switching 30 mph limits to 20 mph limits would transfer the share of road casualties from one to the other, while also displacing drivers and, therefore, road casualties onto the wider road network.
The data for the first six months after this was introduced show that overall numbers of people killed or seriously injured on our roads were up 10 per cent, and the latest police recorded road casualties for January to March this year, published in August, showed that road casualties were 6 per cent higher than the same quarter in 2024. Do you share my concern that they ignored my warnings?
Cyn i Lywodraeth Lafur Cymru gyflwyno'r terfynau diofyn 20 mya—gyda chefnogaeth Plaid Cymru, wrth gwrs—rhybuddiais y byddai newid terfynau 30 mya i derfynau 20 mya yn trosglwyddo cyfran yr anafiadau ffyrdd o'r naill i'r llall, gan symud gyrwyr, ac felly anafiadau ffyrdd, i'r rhwydwaith ffyrdd ehangach.
Mae'r data ar gyfer y chwe mis cyntaf ar ôl cyflwyno hyn yn dangos bod nifer cyffredinol y bobl a laddwyd neu a anafwyd yn ddifrifol ar ein ffyrdd wedi cynyddu 10 y cant, ac roedd niferoedd diweddaraf yr anafiadau ffyrdd a gofnodwyd gan yr heddlu ar gyfer mis Ionawr i fis Mawrth eleni, ac a gyhoeddwyd ym mis Awst, yn dangos bod nifer yr anafiadau ffyrdd 6 y cant yn uwch na'r un chwarter yn 2024. A ydych chi'n rhannu fy mhryder eu bod wedi anwybyddu fy rhybuddion?
Absolutely, Mark, and that's a fantastic stat that you've quoted there. It's something that is very eye-opening, and I'm sure that the people of Wales will want to know those statistics before heading into the elections next year. If we're serious about saving lives, we need to invest that money into the health service and invest in our front-line staff—more doctors and nurses and not more politicians.
We are calling for the toxic tourist tax to be scrapped before it has a chance to wreak havoc on our communities. We would abolish business rates for small businesses, giving a vital lifeline to the micro and family businesses that make up over 99 per cent of Welsh enterprises. And we would cut the basic rate of income tax by 1p, putting £450 back into the pockets of the average Welsh family, as Sam has already mentioned—money that they could choose to spend supporting local businesses and north Wales beyond.
Wales doesn't need more barriers, more tax and more bureaucracy. It needs Government to get off their backs, allowing them to thrive. [Interruption.] Yes, Cefin.
Yn hollol, Mark, ac mae hwnnw'n ystadegyn gwych. Mae'n rhywbeth sy'n agoriad llygad, ac rwy'n siŵr y bydd pobl Cymru eisiau gwybod yr ystadegau hynny cyn yr etholiad y flwyddyn nesaf. Os ydym o ddifrif am achub bywydau, mae angen i ni fuddsoddi'r arian hwnnw yn y gwasanaeth iechyd a buddsoddi yn ein staff rheng flaen—mwy o feddygon a nyrsys ac nid mwy o wleidyddion.
Rydym yn galw am ddileu'r dreth dwristiaeth wenwynig cyn iddi gael cyfle i achosi hafoc yn ein cymunedau. Byddem yn diddymu ardrethi busnes i fusnesau bach, gan roi achubiaeth allweddol i ficrofusnesau a busnesau teuluol sy'n ffurfio dros 99 y cant o holl fentrau Cymru. A byddem yn torri 1 geiniog oddi ar y gyfradd sylfaenol o dreth incwm, gan roi £450 yn ôl ym mhocedi'r teulu cyffredin yng Nghymru, fel y soniodd Sam eisoes—arian y gallent ddewis ei wario ar gefnogi busnesau lleol a busnesau yng ngogledd Cymru y tu hwnt i hynny.
Nid oes angen mwy o rwystrau, mwy o dreth a mwy o fiwrocratiaeth ar Gymru. Mae angen i'r Llywodraeth roi'r gorau i'w llyffetheirio, a chaniatáu iddynt ffynnu. [Torri ar draws.] Ie, Cefin.
I've just been watching the Conservatives deliver some pretence about understanding the economy, and the rest of us here are aghast at the hypocrisy. Don't you feel the same sense of embarrassment that the rest of us feel when we look at you, knowing that Liz Truss trashed the economy, and the effect that that had on people across Wales and the United Kingdom? Do you feel now, after all of that, that you have lost all confidence as a party as the guardians of the economy? That reputation has been trashed. Do you agree with me?
Rwyf newydd fod yn gwylio'r Ceidwadwyr yn cyflwyno rhyw esgus am ddeall yr economi, ac mae'r gweddill ohonom yma'n gegrwth wrth wrando ar y rhagrith. Onid ydych chi'n teimlo'r un ymdeimlad o embaras ag y mae'r gweddill ohonom yn ei deimlo pan edrychwn arnoch chi, gan wybod bod Liz Truss wedi chwalu'r economi, a'r effaith a gafodd hynny ar bobl ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig? A ydych chi'n teimlo nawr, ar ôl hynny i gyd, fod pob hyder ynoch chi fel plaid sy'n gwarchod yr economi wedi'i golli'n llwyr? Mae'r enw da hwnnw wedi ei chwalu. A ydych chi'n cytuno â mi?
No, I don't—surprise, surprise. Sorry, Cefin, the hypocrisy is felt on these benches to the Plaid benches in return, really. You've propped up Labour here for 26 years. You've supported Government. When Lee Waters said that they don't know what they're doing with the economy, Plaid should have washed their hands with Labour. They should have said, 'We don't want anything to do with you', but yet, they got straight back into bed with them in 2021. And when I made an intervention to your party leader, he said that he couldn't rule out doing a deal with Labour in the future. So, it goes to show that you vote Plaid, get Labour, and vice versa. And that's why, under the Welsh Conservatives, Wales would be open for business and we would kick-start the Welsh economy.
So, in closing, Deputy Llywydd, I would like to urge Members to vote with our motion. And if the Welsh Government takes anything away from this debate, I hope that it is the harmful consequences that are about to befall north Wales from the toxic tourist tax, which I urge them to scrap before it's implemented.
Nac ydw—er mawr syndod. Mae'n ddrwg gennyf, Cefin, mewn gwirionedd mae'r meinciau hyn yn teimlo'r rhagrith ar feinciau Plaid Cymru. Rydych chi wedi cefnogi Llafur yma ers 26 mlynedd. Rydych chi wedi cefnogi'r Llywodraeth. Pan ddywedodd Lee Waters nad ydynt yn gwybod beth y maent yn ei wneud gyda'r economi, dylai Plaid Cymru fod wedi troi eu cefnau ar Lafur. Dylent fod wedi dweud, 'Nid ydym eisiau unrhyw beth i'w wneud â chi', ond eto, fe aethant yn ôl i'r gwely gyda nhw yn 2021. A phan wneuthum ymyriad ar arweinydd eich plaid, dywedodd na allai ddiystyru gwneud cytundeb gyda Llafur yn y dyfodol. Felly, mae'n dangos eich bod chi'n pleidleisio dros Blaid Cymru ac yn cael Llafur, ac fel arall. A dyna pam, o dan y Ceidwadwyr Cymreig, y byddai Cymru'n agored i fusnes a byddem yn rhoi hwb i economi Cymru.
Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn annog yr Aelodau i bleidleisio dros ein cynnig. Ac os yw Llywodraeth Cymru yn mynd i gymryd unrhyw beth o'r ddadl hon, rwy'n gobeithio mai'r canlyniadau niweidiol sydd ar fin digwydd yng ngogledd Cymru yn sgil y dreth dwristiaeth wenwynig fydd hynny, treth yr wyf yn eu hannog i'w dileu cyn iddi gael ei gweithredu.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, Rebecca Evans.
I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, Rebecca Evans.
Thank you very much for the opportunity to speak in this debate. It really does give me a chance to be very clear about how this Welsh Government is delivering for the people of Wales. We're investing in skills and backing our talent, including through our young person’s guarantee. We're backing future industries, such as semiconductors and gaming, with targeted investment and job creation. With our partners, we are decentralising economic development, giving our regions more control over employment, skills and investment. We're backing small and medium-sized enterprises, through Business Wales and the Development Bank of Wales, providing extensive support for start-ups, innovation, growth, exports and sustainability. We're driving innovation, partnership and collaboration, for example, at M-SParc in Anglesey, to foster collaboration between academia and industry. We're reforming infrastructure planning, particularly for renewable energy projects, reducing the decision-making times by up to 12 weeks. And we're investing in transport, housing and digital infrastructure, such as the south Wales metro, which builds social mobility to support economic growth.
So, what is the result of our investment and our work? Well, Wales is outperforming the UK average on employment. According to the annual population survey, our unemployment rate was 3.5 per cent—
Diolch yn fawr am y cyfle i siarad yn y ddadl hon. Mae'n rhoi cyfle i mi fod yn glir iawn ynglŷn â'r modd y mae'r Llywodraeth hon yn cyflawni i bobl Cymru. Rydym yn buddsoddi mewn sgiliau ac yn cefnogi ein talent, gan gynnwys drwy ein gwarant i bobl ifanc. Rydym yn cefnogi diwydiannau'r dyfodol, fel lled-ddargludyddion a gemau cyfrifiadurol, gyda buddsoddiad wedi'i dargedu a chreu swyddi. Gyda'n partneriaid, rydym yn datganoli datblygiad economaidd, gan roi mwy o reolaeth i'n rhanbarthau dros gyflogaeth, sgiliau a buddsoddiad. Rydym yn cefnogi mentrau bach a chanolig, drwy Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru, gan ddarparu cefnogaeth helaeth i fusnesau newydd, arloesedd, twf, allforion a chynaliadwyedd. Rydym yn ysgogi arloesedd, partneriaeth a chydweithrediad, er enghraifft, yn M-SParc yn Ynys Môn, i feithrin cydweithio rhwng y byd academaidd a diwydiant. Rydym yn diwygio cynlluniau seilwaith, yn enwedig ar gyfer prosiectau ynni adnewyddadwy, gan dorri hyd at 12 wythnos oddi ar amseroedd gwneud penderfyniadau. Ac rydym yn buddsoddi mewn trafnidiaeth, tai a seilwaith digidol, fel metro de Cymru, sy'n adeiladu symudedd cymdeithasol i gefnogi twf economaidd.
Felly, beth yw canlyniad ein buddsoddiad a'n gwaith? Wel, mae cyflogaeth yng Nghymru'n perfformio'n well na chyfartaledd y DU. Yn ôl yr arolwg poblogaeth blynyddol, roedd ein cyfradd ddiweithdra yn 3.5 y cant—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will in a moment. It was 3.5 per cent in the year ending March 2025, compared to 3.8 per cent across the UK. The employment rate gap between Wales and the UK has narrowed significantly.
Gwnaf, mewn eiliad. Roedd yn 3.5 y cant yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2025, o'i gymharu â 3.8 y cant ledled y DU. Mae'r bwlch cyfraddau cyflogaeth rhwng Cymru a'r DU wedi lleihau'n sylweddol.
Thank you for taking the intervention. How many new houses have you built in the last 12 months?
Diolch am dderbyn yr ymyriad. Faint o dai newydd a adeiladwyd gennych yn y 12 mis diwethaf?
I will check the figures with our housing Minister and write to you on that particular point.
We do continue to see an increase here in Wales in paid employees since 2021. Under the latest figure, early estimates for August 2025 indicate the number of paid employees in Wales increased in that month by over 100 to 1.31 million. At a UK level, for that same period, it showed a monthly decrease of 7,700.
So, as a Labour Government committed to ensuring that our economy benefits from everyone's talents, we know that support to help those people who need it to become members of the workforce should be tailored, and that's why I'm really proud of the programmes that we offer: Working Wales, Jobs Growth Wales, ReAct+, Communities for Work Plus and, most recently, our groundbreaking inactivity trailblazer pilots, which were launched in Blaenau Gwent, Denbighshire and Neath Port Talbot, and they're already helping people take meaningful steps towards employment, improving life outcomes for those who are currently furthest from the labour market. [Interruption.] Yes.
Fe wiriaf y ffigurau gyda'n Gweinidog tai ac fe ysgrifennaf atoch ar y pwynt hwnnw.
Rydym yn parhau i weld cynnydd yma yng Nghymru yn nifer y gweithwyr cyflogedig ers 2021. O dan y ffigur diweddaraf, mae amcangyfrifon cynnar ar gyfer mis Awst 2025 yn dangos bod nifer y gweithwyr cyflogedig yng Nghymru wedi cynyddu dros 100 i 1.31 miliwn yn y mis hwnnw. Ar lefel y DU, ar gyfer yr un cyfnod, dangosodd ostyngiad misol o 7,700.
Felly, fel Llywodraeth Lafur sydd wedi ymrwymo i sicrhau bod ein heconomi yn elwa o ddoniau pawb, fe wyddom y dylid teilwra cymorth i helpu'r bobl sydd ei angen i ddod yn aelodau o'r gweithlu, a dyna pam rwy'n falch iawn o'r rhaglenni a gynigir gennym: Cymru'n Gweithio, Twf Swyddi Cymru, ReAct, Cymunedau am Waith a Mwy, ac yn fwyaf diweddar, ein cynlluniau anweithgarwch arloesol, a lansiwyd ym Mlaenau Gwent, sir Ddinbych a Chastell-nedd Port Talbot, ac maent eisoes yn helpu pobl i gymryd camau ystyrlon tuag at gyflogaeth, gan wella canlyniadau bywyd i'r rhai sydd bellaf o'r farchnad lafur ar hyn o bryd. [Torri ar draws.] Ie.
Of those programmes that you've mentioned, how many people have meaningfully been employed in full-time employment?
O'r rhaglenni a grybwyllwyd gennych, faint o bobl sydd wedi cael eu cyflogi'n ystyrlon mewn gwaith amser llawn?
So, again, I will get those figures. I know that the Conservatives are very interested in figures this afternoon, so let me share this particular one with them. The Conservative motion calls for cuts to the basic rate of income tax by 1p. Now, that would cost £299 million, and that's 8 per cent of all Welsh rates of income tax income. And they tell us also to scrap business rates for small businesses, which would cost up to £370 million. All of this without even beginning to tell us how they would pay for it, and the level of cuts that they would have to implement would be huge. They would have to cut the entire transport revenue budget, and in fact, they'd still have change. And the Tories tell us, of course, to axe the visitor levy before it has even been introduced, depriving local authorities of the option to increase resources and investment. And whilst the Tories are busy making unfunded promises, we're busy working with partners to deliver the First Minister's priority of jobs and growth across Wales, urban and rural.
Green jobs in Wales are growing rapidly, driven by the Welsh Government's commitment to net zero. Projects like Morlais tidal energy and Celtic sea offshore wind are expected to create thousands of jobs. By 2035 renewables could deliver 8,000 skilled jobs and nearly £7 billion in GVA.
So, we are delivering. Welsh and UK Labour Governments are working together to deliver growth and to invest back in our industry and our talent. We're investing in city and growth deals, free ports, investment zones, a local innovation partnership, a defence cluster for Wales, and we're working to maximise opportunities across the national wealth fund and the British Business Bank. These will create quality jobs, will grow our supply chains and bring opportunity to people across Wales.
We have so much to be proud of, and it is really miserable to hear the opposition talking Wales down. This December, the Wales investment summit will bring global industry leaders and investors to Newport. We will showcase Wales as the dynamic economy and world-class investment destination that it is. We will present incredible local, regional and sector-based opportunities designed to unlock new opportunities and create well-paid, sustainable jobs for people in Wales. And that's the confidence and the pride that we will continue to bring to this, and we will continue to deliver for our economy in Wales. [Interruption.] I can expand at the end. I was finished.
Unwaith eto, fe gaf y ffigurau hynny. Rwy'n gwybod bod gan y Ceidwadwyr ddiddordeb mawr mewn ffigurau y prynhawn yma, felly gadewch i mi rannu'r un hwn gyda nhw. Mae'r cynnig Ceidwadol yn galw am dorri 1 geiniog oddi ar y gyfradd sylfaenol o dreth incwm. Nawr, byddai hynny'n costio £299 miliwn, sef 8 y cant o holl gyfraddau incwm treth incwm Cymru. Ac maent yn dweud wrthym hefyd am ddileu ardrethi busnes i fusnesau bach, a fyddai'n costio hyd at £370 miliwn. Hyn i gyd heb hyd yn oed ddechrau dweud wrthym sut y byddent yn talu amdano, a byddai'r lefel o doriadau y byddai'n rhaid iddynt eu gweithredu yn enfawr. Byddai'n rhaid iddynt dorri'r gyllideb refeniw trafnidiaeth gyfan, ac mewn gwirionedd, byddai'n dal i fod newid ganddynt. Ac mae'r Torïaid yn dweud wrthym am ddileu'r ardoll ymwelwyr cyn iddi gael ei chyflwyno hyd yn oed, gan amddifadu awdurdodau lleol o'r opsiwn i gynyddu adnoddau a buddsoddiad. A thra bo'r Torïaid yn brysur yn gwneud addewidion heb eu cyllido, rydym ni'n brysur yn gweithio gyda phartneriaid i gyflawni blaenoriaeth y Prif Weinidog ar gyfer swyddi a thwf ledled y Gymru drefol a gwledig.
Mae swyddi gwyrdd yng Nghymru yn tyfu'n gyflym, wedi'u hysgogi gan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sero net. Disgwylir i brosiectau fel ynni'r llanw Morlais a gwynt ar y môr y môr Celtaidd greu miloedd o swyddi. Erbyn 2035 gallai ynni adnewyddadwy ddarparu 8,000 o swyddi medrus a bron i £7 biliwn mewn gwerth ychwanegol gros.
Felly, rydym yn cyflawni. Mae Llywodraeth Lafur Cymru a'r DU yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau twf ac i fuddsoddi'n ôl yn ein diwydiant a'n talent. Rydym yn buddsoddi mewn bargeinion dinesig a thwf, porthladdoedd rhydd, parthau buddsoddi, partneriaeth arloesedd lleol, clwstwr amddiffyn i Gymru, ac rydym yn gweithio i wneud y mwyaf o gyfleoedd ar draws y gronfa gyfoeth genedlaethol a Banc Busnes Prydain. Bydd y rhain yn creu swyddi o safon, yn tyfu ein cadwyni cyflenwi ac yn dod â chyfleoedd i bobl ledled Cymru.
Mae gennym gymaint i fod yn falch ohono, ac mae'n wirioneddol druenus clywed yr wrthblaid yn lladd ar Gymru. Ym mis Rhagfyr, bydd uwchgynhadledd fuddsoddi Cymru yn dod ag arweinwyr a buddsoddwyr diwydiant byd-eang i Gasnewydd. Byddwn yn arddangos Cymru, yn briodol ddigon, fel economi ddeinamig a chyrchfan fuddsoddi o'r radd flaenaf. Byddwn yn cyflwyno cyfleoedd anhygoel yn lleol, yn rhanbarthol ac ar sail sector wedi'u cynllunio i ddatgloi cyfleoedd newydd a chreu swyddi cynaliadwy a chyflogau da i bobl yng Nghymru. A dyna'r hyder a'r balchder y byddwn yn parhau i'w gynnig, a byddwn yn parhau i gyflawni ar gyfer ein heconomi yng Nghymru. [Torri ar draws.] Gallaf ehangu ar y diwedd. Roeddwn wedi gorffen.
On the investment summit, would you release the list of RSVP'd companies who have confirmed that they're attending the investment summit?
Ar yr uwchgynhadledd fuddsoddi, a wnewch chi ryddhau'r rhestr o gwmnïau sydd wedi cadarnhau y byddant yn mynychu'r uwchgynhadledd fuddsoddi?
I certainly wouldn't be intending to do that at the moment, but I will say that we have had incredible interest from right across the globe in our investment summit. We have had huge, huge interest from across the globe, and particularly in the sectors that we're particularly keen to grow: compound semiconductors, tech and digital, clean energy, life sciences, advanced manufacturing and defence. All of those sectors are very keen to explore the opportunities that we have to grow those sectors with them here in Wales, but also very interested in our capital investment prospectus as well.
Yn sicr, nid wyf yn bwriadu gwneud hynny ar hyn o bryd, ond rydym wedi gweld diddordeb anhygoel o bob cwr o'r byd yn ein huwchgynhadledd fuddsoddi. Rydym wedi gweld diddordeb enfawr o bob cwr o'r byd, ac yn enwedig yn y sectorau yr ydym yn arbennig o awyddus i'w tyfu: lled-ddargludyddion cyfansawdd, technoleg a digidol, ynni glân, gwyddorau bywyd, gweithgynhyrchu uwch ac amddiffyn. Mae pob un o'r sectorau hynny'n awyddus iawn i archwilio'r cyfleoedd sydd gennym i dyfu'r sectorau hynny gyda nhw yma yng Nghymru, ond mae ganddynt ddiddordeb mawr hefyd yn ein prosbectws buddsoddi cyfalaf.
Galwaf ar Tom Giffard i ymateb i'r ddadl.
I call on Tom Giffard to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, and thank you to everybody that has taken part in today's Welsh Conservative debate on the economy. It's clear from listening to all of the contributions today that it is only the Welsh Conservatives that have a plan to turn the Welsh economy around. Week after week, month after month, we hear Senedd Members rightly asking for greater funding to fix the broken education system in Wales, to turn around the longest NHS waiting lists in the UK, to clean up some of the most polluted waterways in the country, or to improve the transport system. But it is clearly only the Welsh Conservatives that realise we need to grow our economy to be able to pay for any of it.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn nadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr economi heddiw. Mae'n amlwg o wrando ar yr holl gyfraniadau heddiw mai dim ond y Ceidwadwyr Cymreig sydd â chynllun i wrthdroi economi Cymru. Wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis, clywn Aelodau'r Senedd yn gofyn yn briodol ddigon am fwy o gyllid i drwsio'r system addysg doredig yng Nghymru, i wrthdroi'r rhestrau aros GIG hiraf yn y DU, i lanhau rhai o'r dyfrffyrdd mwyaf llygredig yn y wlad, neu i wella'r system drafnidiaeth. Ond mae'n amlwg mai dim ond y Ceidwadwyr Cymreig sy'n sylweddoli bod angen i ni dyfu ein heconomi i allu talu amdano.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Did you hear my five key action points?
A glywoch chi fy mhum pwynt gweithredu allweddol?
I always listen very intently, Mike, to the things that you have to say.
All those calls are ultimately futile unless a party has a plan to grow the Welsh economy. And we've seen, haven't we, that Labour simply don't have that plan. They are economically illiterate. Trust the Labour Party not to foresee that increasing national insurance would make employing staff ever more expensive, would lead to a jump in unemployment, would reduce the number of vacancies too. Only an economically illiterate Labour Party could not have foreseen that happening.
And even those fortunate enough to be in work are finding everyday things more and more expensive too. Before the election, the last Conservative Government reduced inflation down to the target of 2 per cent, but because Labour have lost control of the economy, it has now nearly doubled. And let's not think of inflation as some abstract economic measure divorced from the lives of ordinary people. Inflation impacts us all. It's the cost of the weekly shop going up once you reach the checkout, it's the price of putting fuel in the car to commute to work every day, and it's the increasing cost of paying the heating bill as winter draws ever closer. Because Labour have lost control of the economy and, in turn, inflation, far from delivering for working people, they're making life ever more difficult for working people, and I'm always struck by the human impact that that has. People are telling me they're cutting back both on the necessities and the nice-to-have things, the occasional takeaway, the weekend away with the family, the even longer bath. [Interruption.] I will take an intervention shortly. I want to live in a country where people can afford these things that give them joy, and that they're not taken away by a Government that can't control inflation or stolen in higher taxes. And that is the perfect time to give you the floor, Joyce Watson.
Rwyf bob amser yn gwrando'n astud iawn ar y pethau sydd gennych i'w dweud, Mike.
Mae'r holl alwadau hynny'n ofer yn y pen draw oni bai bod gan blaid gynllun i dyfu economi Cymru. Ac rydym wedi gweld, onid ydym, nad oes gan Lafur gynllun o'r fath. Maent yn economaidd anllythrennog. Gallwch ymddiried yn y Blaid Lafur i beidio â rhagweld y byddai cynyddu yswiriant gwladol yn gwneud cyflogi staff yn ddrytach, y byddai'n arwain at gynnydd mewn diweithdra, y byddai'n lleihau nifer y swyddi gwag hefyd. Dim ond Plaid Lafur economaidd anllythrennog a allai fod wedi methu rhagweld hynny.
Ac mae hyd yn oed y rhai sy'n ddigon ffodus i fod mewn gwaith yn gweld pethau bob dydd yn fwyfwy costus hefyd. Cyn yr etholiad, gostyngodd y Llywodraeth Geidwadol ddiwethaf chwyddiant i lawr i'r targed o 2 y cant, ond oherwydd bod Llafur wedi colli rheolaeth ar yr economi, mae bellach wedi dyblu bron iawn. A gadewch i ni beidio â meddwl am chwyddiant fel mesur economaidd haniaethol sy'n annibynnol ar fywydau pobl gyffredin. Mae chwyddiant yn effeithio arnom i gyd. Mae i'w weld yng nghost siopa wythnosol pan fyddwch chi'n talu, mae ym mhris tanwydd i'r car i gymudo i'r gwaith bob dydd, ac mae yn y gost gynyddol i dalu'r bil gwresogi wrth i'r gaeaf agosáu. Oherwydd bod Llafur wedi colli rheolaeth ar yr economi, ac ar chwyddiant yn ei dro, ymhell o fod yn cyflawni dros bobl sy'n gweithio, maent yn gwneud bywyd yn anos i bobl sy'n gweithio, a chaf fy mrawychu bob amser gan yr effaith ddynol sydd i hynny. Mae pobl yn dweud wrthyf eu bod yn torri yn ôl ar hanfodion a'r pethau braf i'w cael, y tecawê achlysurol, y penwythnos i ffwrdd gyda'r teulu, y bath hirach hyd yn oed. [Torri ar draws.] Fe wnaf dderbyn ymyriad cyn bo hir. Rwyf eisiau byw mewn gwlad lle gall pobl fforddio'r pethau sy'n rhoi llawenydd iddynt, ac nid wyf am iddynt gael eu cipio oddi wrthynt gan Lywodraeth nad yw'n gallu rheoli chwyddiant neu eu dwyn oddi wrthynt drwy drethi uwch. A dyna'r amser perffaith i adael i chi wneud ymyriad, Joyce Watson.
I'm just curious now how you try to square your management, because according to the figures—these are not mine—there are over 400,000 people in Wales, 30 per cent of all employees, in the public sector in Wales. And yet you stood by when investment in the public sector was being reduced, slashed, in Wales. You stood by the mismanagement of a previous Government who clearly didn't understand that the public sector was the biggest employer in Wales and that those people who were made unemployed, who couldn't afford to live—. You were actually impacting on every single community in Wales—every single community.
Rwy'n chwilfrydig nawr sut y bwriadwch chi gysoni eich dull o reoli, oherwydd yn ôl y ffigurau—nid fy rhai i—mae dros 400,000 o bobl Cymru, 30 y cant o'r holl weithwyr, yn y sector cyhoeddus yng Nghymru. Ac eto fe wnaethoch chi sefyll o'r neilltu wrth i fuddsoddiad yn y sector cyhoeddus gael ei leihau, ei dorri, yng Nghymru. Fe wnaethoch chi sefyll o'r neilltu wrth i Lywodraeth flaenorol gamreoli, Llywodraeth nad oedd yn deall mai'r sector cyhoeddus oedd y cyflogwr mwyaf yng Nghymru a bod y bobl a gâi eu gwneud yn ddi-waith, nad oeddent yn gallu fforddio byw—. Roeddech chi'n effeithio ar bob cymuned yng Nghymru—pob cymuned.
Let me tell you about the achievements of the last Conservative Government.: 4 million more people in a job since 2010, and in the public sector, 39,200 more doctors and 55,000 more nurses. I think that's a Conservative Government delivering.
But I want, as Joyce says, to live in a country that can invest in those public services, but the elephant in the room is that we simply can't do that because we're spending far too much money on debt interest. In fact, we're spending more on just servicing the nation's debt than we are on the schools or police combined. Unless we get serious about our debt problem by cutting welfare and getting people back to work, by making sure that we never pay people more not to work than they would in work, we will end up in a perpetual debt doom loop. [Interruption.] I'm happy to give the floor to the leader of Plaid Cymru if he wants to come in. There we are.
We've failed to cut spending and wasted a load of money, which means we need to borrow more to pay for it. Then the more we borrow, the more the markets lose confidence in our ability to pay it back, so they charge us more the next time. So, we have to raise taxes to cover that, only to waste more money, fail to cut spending and start the loop all over again.
It's clearer than ever that we need a plan to get us out of Labour's doom loop. And if you think Labour are bad, Llywydd, Reform might be even worse—a party that wants to spend even more on welfare. And the fact that they had nothing to say in this debate shows that they have nothing they want to say on how they want to grow our economy too. Nigel Farage, instead of putting forward serious plans to cut debt and, in turn, reduce taxes, plans to put working people under even more pressure by having to increase taxes through his billions of pounds of unfunded spending commitments.
The problem with trying to tell everyone everything that they want to hear is that eventually those sums start to add up. The Institute for Fiscal Studies estimates that Reform's plans and commitments so far add up to a whopping £141 billion in extra spending, with very limited plans on any ability to pay for it. In other words, as the IFS put it, the sums do not add up. No wonder they seem to want to privatise the NHS to cover that black hole, and it will only hurt ordinary Britons up and down the country—more unfunded spending, more debt, more borrowing, higher taxes, and round and round in that same loop we go. Put simply, Reform will hurt people in their wallets.
What we need is a party that will cut the deficit, encourage work, lower taxes and grow our economy, and most of all, a plan to do it. That's the role we as Conservatives have always played. When Labour ran to the International Monetary Fund in the 1970s for a bail-out, it was Margaret Thatcher's Conservative Party that modernised our economy, turned the country around and rescued Britain. And when the last Labour Government left a note behind after their last term in office that said there is no money left, it was David Cameron's Conservative Government that cut the deficit, created 400 new jobs every day and made sure that we had the money we needed when the pandemic hit. And when this tired Labour Government leaves office next year, having spent 26 years delivering the weakest economy in the UK, it will be Darren Millar's Welsh Conservative Party that will be there to get serious about the challenges our country faces, with our plan to cut income tax, to scrap business rates completely for small businesses, and growing our economy again. And that, Dirprwy Lywydd, is how we will fix Wales.
Gadewch i mi ddweud wrthych am gyflawniadau'r Llywodraeth Geidwadol ddiwethaf: 4 miliwn yn fwy o bobl mewn gwaith ers 2010, ac yn y sector cyhoeddus, 39,200 yn fwy o feddygon a 55,000 yn fwy o nyrsys. Rwy'n credu bod hynny'n brawf o Lywodraeth Geidwadol sy'n cyflawni.
Ond fel y dywed Joyce, rwyf eisiau byw mewn gwlad sy'n gallu buddsoddi yn y gwasanaethau cyhoeddus hynny, ond yr eliffant yn yr ystafell yw nad ydym yn gallu gwneud hynny am ein bod ni'n gwario llawer gormod o arian ar log dyled. Mewn gwirionedd, rydym yn gwario mwy ar ddyled y genedl nag a wnawn ar yr ysgolion neu'r heddlu gyda'i gilydd. Oni bai ein bod o ddifrif am ein problem ddyled drwy dorri lles a chael pobl yn ôl i'r gwaith, drwy wneud yn siŵr nad ydym byth yn talu mwy i bobl am beidio â gweithio nag y byddent yn ei gael drwy weithio, fe fyddwn yn sownd mewn cylch diddiwedd o ddyled barhaus. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i ildio i arweinydd Plaid Cymru os yw am wneud ymyriad. Dyna ni.
Rydym wedi methu torri gwariant ac wedi gwastraffu llwyth o arian, sy'n golygu bod angen i ni fenthyca mwy i dalu amdano. Yna, po fwyaf a fenthycwn, y mwyaf y mae'r marchnadoedd yn colli hyder yn ein gallu i'w dalu'n ôl, felly maent yn codi mwy arnom y tro nesaf. Felly, rhaid inni godi trethi i dalu am hynny, ddim ond i wastraffu mwy o arian, methu torri gwariant a dechrau'r cylch o'r newydd.
Mae'n gliriach nag erioed fod angen cynllun arnom i'n cael ni allan o gylch diddiwedd Llafur. Ac os ydych chi'n meddwl bod Llafur yn ddrwg, Lywydd, efallai y bydd Reform hyd yn oed yn waeth—plaid sydd eisiau gwario mwy fyth ar les. Ac mae'r ffaith nad oedd ganddynt unrhyw beth i'w ddweud yn y ddadl hon yn dangos nad oes ganddynt unrhyw beth y maent eisiau ei ddweud ar sut y maent eisiau tyfu ein heconomi. Yn hytrach na chyflwyno cynlluniau difrifol i dorri dyled, a lleihau trethi yn ei dro, bwriad Nigel Farage yw rhoi pobl sy'n gweithio dan fwy fyth o bwysau drwy orfod cynyddu trethi drwy'r biliynau o bunnoedd o ymrwymiadau gwariant nad yw wedi'u hariannu.
Y broblem gyda cheisio dweud popeth y maent eisiau ei glywed wrth bawb yw bod y symiau hynny'n cynyddu yn y pen draw. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn amcangyfrif bod cynlluniau ac ymrwymiadau Reform hyd yma yn £141 biliwn o wariant ychwanegol, gyda chynlluniau cyfyngedig iawn ar gyfer unrhyw allu i dalu amdano. Mewn geiriau eraill, fel y mae'r sefydliad yn dweud, nid yw'r symiau yno. Nid yw'n syndod eu bod eisiau preifateiddio'r GIG i dalu am y twll du hwnnw, a bydd ond yn brifo Prydeinwyr cyffredin ar hyd a lled y wlad—mwy o wariant heb ei ariannu, mwy o ddyled, mwy o fenthyca, trethi uwch, a rownd a rownd yn yr un cylch â ni. O'i roi'n syml, bydd Reform yn brifo pobl yn eu waledi.
Yr hyn sydd ei angen arnom yw plaid a fydd yn torri'r diffyg, yn annog gwaith, yn gostwng trethi ac yn tyfu ein heconomi, ac yn bennaf oll, cynllun i wneud hynny. Dyna'r rôl yr ydym ni fel Ceidwadwyr bob amser wedi'i chwarae. Pan aeth Llafur at y Gronfa Ariannol Ryngwladol yn y 1970au i ofyn am achubiaeth, Plaid Geidwadol Margaret Thatcher a foderneiddiodd ein heconomi, newid cyfeiriad y wlad ac achub Prydain. A phan adawodd y Llywodraeth Lafur ddiwethaf nodyn ar ôl wedi eu tymor diwethaf mewn grym a ddywedai nad oedd arian ar ôl, Llywodraeth Geidwadol David Cameron a dorrodd y diffyg, creu 400 o swyddi newydd bob dydd a gwneud yn siŵr fod gennym yr arian yr oedd ei angen arnom pan darodd y pandemig. A phan fydd y Llywodraeth Lafur dreuliedig hon yn gadael y flwyddyn nesaf, ar ôl treulio 26 mlynedd yn cyflawni'r economi wannaf yn y DU, bydd Plaid Geidwadol Gymreig Darren Millar yno i fod o ddifrif am yr heriau y mae ein gwlad yn eu hwynebu, gyda'n cynllun i dorri treth incwm, i ddileu ardrethi busnes yn llwyr i fusnesau bach, ac i dyfu ein heconomi eto. A dyna sut y byddwn yn trwsio Cymru, Ddirprwy Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Eitem 8 heddiw yw dadl Plaid Cymru, tlodi plant. Galwaf ar Sioned Williams i wneud y cynnig.
Item 8 today is the Plaid Cymru debate, on child poverty. I call on Sioned Williams to move the motion.
Cynnig NDM8990 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn condemnio lefelau ystyfnig tlodi plant yng Nghymru sydd yn 32 y cant ar hyn o bryd.
2. Yn gresynu fod y rhagolygon yn dangos mai gan Gymru fydd y lefelau uchaf o dlodi plant drwy’r DU erbyn 2029.
3. Yn cymeradwyo Llywodraeth yr Alban am gyflwyno Taliad Plant yr Alban, polisi y mae disgwyl iddo godi 60,000 o blant allan o dlodi yn 2025-26 ac i leoli’r Alban fel yr unig genedl yn y DU lle mae disgwyl i gyfraddau tlodi plant ostwng ar y cyfan erbyn 2029.
4. Yn nodi:
a) ymrwymiad Plaid Cymru i gyflwyno Cynnal, sef taliad plant i Gymru fel blaenoriaeth llywodraethol; a
b) bod Policy in Practice wedi adnabod mai’r ymyriad mwyaf pwerus ac effeithiol wedi’i ddylunio i leihau tlodi yw taliad plant uniongyrchol.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cyflwyno taliad plant; a
b) ail-ymrwymo i gael gwared ar dlodi plant yn llwyr gyda thargedau statudol mesuradwy.
Motion NDM8990 Rhun ap Iorwerth
To propose that the Senedd:
1. Condemns the stubborn levels of child poverty in Wales which currently stands at 32 per cent.
2. Regrets that Wales is predicted to have the highest child poverty rates across the UK by 2029.
3. Commends the Scottish Government for introducing the Scottish Child Payment, a policy projected to lift 60,000 children out of poverty in 2025–26 and to position Scotland as the only UK nation expected to see an overall reduction in child poverty rates by 2029.
4. Notes:
a) Plaid Cymru’s commitment to implement Cynnal, a child payment for Wales as a government priority; and
b) that Policy in Practice have identified that the most powerful and effective intervention designed to reduce poverty is a direct child payment.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) implement a child payment; and
b) re-commit to eradicating child poverty with measurable statutory targets.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I could spend all of my opening speech in this debate quoting the shocking evidence we see in report after report on the level and effect of the scandalous levels of child poverty in Wales, reiterate the fact it's going to get worse, with Wales predicted to have the highest child poverty rate in the UK, and I could, as I've done so many times before—too many times before—illustrate what this means to the everyday lives of Welsh families, and what it means to the future of our nation socially, educationally, economically and morally. But I'm not going to do that today, because I know how this debate is going to go.
As our motion suggests, Plaid Cymru believe we need more action on child poverty, and we'll hear why the action we've seen from the Welsh Government isn't sufficient, and what solutions we propose. The Tories will try to skirt over the role their party had in deepening those poverty levels by, as their amendment suggests, deleting mention of one of those solutions, the direct child payment. Because we know Tories are fundamentally opposed to ensuring the most vulnerable people are adequately supported through the social security system, so they'll talk about something their Government proposed instead. And the Welsh Government, yes, they'll do their thing again of defending their record, even though the evidence points to the contrary, while simultaneously claiming that Wales doesn't have the power it needs, even though their own party in Westminster could change that, if needed. And, of course, let's not forget we'll probably have an accusation somewhere along the lines of 'fantasy politics' and 'unseriousness' lobbed against Plaid Cymru to justify that position. It's Welsh Labour's current go-to when faced with the ambition and radicalism of Plaid Cymru.
And I'm sick of it, to tell you the truth. I'm sick of standing up here and talking about this issue, because we owe it, all of us, to the people we represent to do better. We need to see bold steps, the courage to act and even to try and fail, rather than tinker with non-binding strategies, non-measurable policies and shrinking from accountability, while mocking voices who say, 'Enough is enough', with tired tropes and slurs from Labour Members and Ministers in this Chamber and beyond—yes, even in the Labour Party conference in Liverpool—from the two women who should be fighting for those children. I've heard them again accuse Plaid Cymru of not being serious, often comparing our calls to student politics. Students—of whom too many again this year in Wales are not from low-income households—students have a loud and proud history of being agents of change, of speaking truth to power, of shaking the establishment in pursuit of fairness and justice, and I'm proud Plaid Cymru is a party that stands firmly in that tradition, and absolutely reject the patronising, paternalistic put-downs of an establishment party that have failed to change the dial on—and, in fact, have worsened—the degree of child poverty. We are meant to simply accept without protest, without consternation.
We remember those same insults flying when we pushed for free school meals, which we were also told rather dismissively were not affordable, credible or deliverable proposals—until, of course, they were. And I would like to assure those Labour Ministers that we are deadly, deadly serious about tackling child poverty. We have already worked out a way to progress a direct child payment, and we also agree with the Conservative amendment about the importance and benefits of improving childcare in Wales. That's why extending provision was part of the co-operation agreement, and we are proud that there has been significant progress for ensuring more two-year-olds can benefit from early years education, and believe this is a crucial step to help ensure socioeconomic and gender equality. But we have always wanted to go further. Again, when we have raised this, we have the usual telling off from Labour Ministers for asking for too much and the usual complacency from the Welsh Government, who seem to be content to collectively shrug and say, 'That's all we can do', even when people rightly feel now that this situation feels inequitable. But we won't be supporting the Conservative amendment as it removes our call for a direct child payment, and we believe that call is also crucial—too crucial to ignore.
Extending childcare isn't the limit of our ambition or our commitment to our children in Wales. It's going to take more than that. But I would like to hear what the Cabinet Secretary has to say about that, given it's now a Labour Government taking the childcare plan forward in England. And I remember that debate we had—that fierce debate we had—on the petition 11,000 people signed in Wales, asking for parity.
Labour have been in power in both Westminster and Wales for over a year. During that time alone, 65,000 children could have been raised out of poverty in Wales had the UK Labour Government not continued with one of the most cruel of the Tories' welfare policies—the two-child cap. We may hear some welcome news in the Chancellor's budget on scrapping the two-child benefit cap. I truly hope we do. But I would echo the calls of the End Child Poverty coalition, who have said that the cap must be completely lifted in full, for all.
The Resolution Foundation said in March that any three-child limit or a tapered system would leave between 120,000 and 350,000 more children in poverty than if the cap were fully scrapped. So, it would be good to hear from the Cabinet Secretary what impact assessments as regards this are being shared with her, as the options we hear are being worked on by Rachel Reeves are progressed at the moment.
We must never see a repeat of the shocking disregard with which disabled people in Wales were treated when the UK planned its disastrous reforms of their support, not sharing any impact or having even done an impact assessment on how that would affect people in Wales.
So, will this debate follow the pattern I've outlined, or will the Welsh Government, for once, be open to the possibility that they could do things better and show leadership, as we have seen the SNP Government in Scotland endeavour to do, rather than hide behind insults and excuses? I would love to be wrong. Show us that the red Welsh way is more than an empty, impotent slogan by supporting our motion, and, more importantly, taking the action it puts forward—realistic, effective, deliverable actions, which couldn't be more important for our nation's future. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gallwn dreulio fy holl araith agoriadol yn y ddadl hon yn dyfynnu'r dystiolaeth ysgytwol a welwn mewn adroddiad ar ôl adroddiad ar lefel ac effaith lefelau brawychus o dlodi plant yng Nghymru, yn ailadrodd y ffaith ei fod yn mynd i waethygu, gyda'r rhagolwg y bydd gan Gymru y gyfradd tlodi plant uchaf yn y DU, ac fel y gwneuthum gymaint o weithiau o'r blaen—gormod o weithiau o'r blaen—gallwn ddangos beth y mae hyn yn ei olygu i fywydau bob dydd teuluoedd yng Nghymru, a beth y mae'n ei olygu i ddyfodol ein cenedl yn gymdeithasol, yn addysgol, yn economaidd ac yn foesol. Ond nid wyf yn mynd i wneud hynny heddiw, oherwydd rwy'n gwybod sut y mae'r ddadl hon yn mynd i fynd.
Fel y mae ein cynnig yn awgrymu, mae Plaid Cymru yn credu bod angen mwy o weithredu ar dlodi plant, a byddwn yn clywed pam nad yw'r camau gweithredu a welsom gan Lywodraeth Cymru yn ddigon, a'r atebion rydym ni'n eu cynnig. Bydd y Torïaid yn ceisio osgoi rôl eu plaid nhw yn dyfnhau'r lefelau tlodi drwy ddileu, fel y mae eu gwelliant yn awgrymu, unrhyw sôn am un o'r atebion hynny, y taliad plant uniongyrchol. Oherwydd fe wyddom fod y Torïaid yn sylfaenol wrthwynebus i sicrhau bod y bobl fwyaf agored i niwed yn cael eu cefnogi'n ddigonol drwy'r system nawdd cymdeithasol, felly fe fyddant yn siarad am rywbeth a gynigiodd eu Llywodraeth nhw yn lle hynny. A bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud yr hyn a wnânt unwaith eto i amddiffyn eu record, er bod y dystiolaeth yn pwyntio i'r gwrthwyneb, gan honni ar yr un pryd nad oes gan Gymru y pŵer sydd ei angen arni, er y gallai eu plaid eu hunain yn San Steffan newid hynny pe bai angen. Ac wrth gwrs, gadewch i ni beidio ag anghofio y cawn gyhuddiad, mae'n siŵr, yn erbyn Plaid Cymru o rywbeth yn debyg i 'wleidyddiaeth ffantasi' a 'diffyg difrifoldeb' i gyfiawnhau'r safbwynt hwnnw. Dyma ffordd arferol Llafur Cymru ar hyn o bryd o wynebu uchelgais a radicaliaeth Plaid Cymru.
Ac rwyf wedi cael llond bol ar hynny a dweud y gwir. Rwyf wedi cael llond bol ar sefyll yma a siarad am y mater hwn, oherwydd mae dyletswydd arnom, pob un ohonom, i'r bobl a gynrychiolwn i wneud yn well. Mae angen inni weld camau beiddgar, dewrder i weithredu a hyd yn oed i geisio a methu, yn hytrach na thincran gyda strategaethau nad ydynt yn rhwymol, polisïau nad ydynt yn fesuradwy a chilio rhag atebolrwydd, gan wawdio lleisiau sy'n dweud 'Digon yw digon', a geiriau treuliedig o sarhad gan Aelodau a Gweinidogion Llafur yn y Siambr hon a thu hwnt—ie, hyd yn oed yng nghynhadledd y Blaid Lafur yn Lerpwl—gan y ddwy fenyw a ddylai fod yn ymladd dros y plant hynny. Fe'u clywais eto yn cyhuddo Plaid Cymru o beidio â bod o ddifrif, gan gymharu ein galwadau â gwleidyddiaeth myfyrwyr. Mae gan fyfyrwyr—nad oes digon ohonynt eto eleni yng Nghymru yn dod o aelwydydd incwm isel—hanes cadarn a balch o fod yn gyfryngau newid, o ddweud y gwir wrth rym, o ysgwyd y sefydliad er mwyn ceisio tegwch a chyfiawnder, ac rwy'n falch fod Plaid Cymru yn blaid sy'n sefyll yn gadarn yn y traddodiad hwnnw, ac sy'n gwrthod yn llwyr y bychanu nawddoglyd, tadofalaethol gan blaid y sefydliad sydd wedi methu gwrthdroi—ac mewn gwirionedd, wedi gwaethygu—graddau tlodi plant. Mae disgwyl i ni dderbyn heb brotest, heb gynhyrfu.
Rydym yn cofio'r un geiriau o sarhad yn yr aer pan wnaethom wthio am brydau ysgol am ddim, y dywedwyd wrthym yn ddigon swta nad oeddent yn gynigion fforddiadwy, credadwy na chyflawnadwy—tan eu bod, wrth gwrs. A hoffwn sicrhau'r Gweinidogion Llafur hynny ein bod ni'n gyfan gwbl o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â thlodi plant. Rydym eisoes wedi cynllunio ffordd o fwrw ymlaen â thaliad plant uniongyrchol, ac rydym hefyd yn cytuno â'r gwelliant Ceidwadol ynghylch pwysigrwydd a manteision gwella gofal plant yng Nghymru. Dyna pam yr oedd ymestyn y ddarpariaeth yn rhan o'r cytundeb cydweithio, ac rydym yn falch fod cynnydd sylweddol wedi bod i sicrhau bod mwy o blant dwy oed yn gallu elwa o addysg blynyddoedd cynnar, ac rydym yn credu bod hwn yn gam allweddol i helpu i sicrhau cydraddoldeb economaidd-gymdeithasol a chydraddoldeb rhywiol. Ond rydym bob amser wedi bod eisiau mynd ymhellach. Unwaith eto, pan godwyd hyn gennym, cawsom y dwrdio arferol gan Weinidogion Llafur am ofyn am ormod a'r hunanfodlonrwydd arferol gan Lywodraeth Cymru, sydd i'w gweld yn fodlon i godi ei hysgwyddau a dweud, 'Dyna'r cyfan y gallwn ei wneud', hyd yn oed pan fo pobl yn teimlo nawr, yn briodol ddigon, fod y sefyllfa hon yn teimlo'n anghyfiawn. Ond ni fyddwn yn cefnogi'r gwelliant Ceidwadol am ei fod yn dileu ein galwad am daliad plant uniongyrchol, a chredwn fod yr alwad honno hefyd yn hanfodol—yn rhy hanfodol i'w hanwybyddu.
Nid ymestyn gofal plant yw pen draw ein huchelgais na'n hymrwymiad i'n plant yng Nghymru. Mae'n mynd i gymryd mwy na hynny. Ond hoffwn glywed beth sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i'w ddweud am hynny, o ystyried mai Llywodraeth Lafur bellach sy'n bwrw ymlaen â'r cynllun gofal plant yn Lloegr. Ac rwy'n cofio'r ddadl a gawsom—y ddadl ffyrnig a gawsom—ar y ddeiseb a lofnodwyd gan 11,000 o bobl yng Nghymru, yn gofyn am gydraddoldeb.
Mae Llafur wedi bod mewn grym yn San Steffan a Chymru ers dros flwyddyn. Yn ystod y cyfnod hwnnw'n unig, gallai 65,000 o blant fod wedi cael eu codi allan o dlodi yng Nghymru pe na bai Llywodraeth Lafur y DU wedi parhau gydag un o bolisïau lles mwyaf creulon y Torïaid—y cap dau blentyn. Efallai y cawn glywed newyddion i'w groesawu yng nghyllideb y Canghellor ar ddileu'r cap dau blentyn ar fudd-daliadau. Rwy'n gobeithio hynny'n fawr. Ond rwy'n ategu galwadau'r gynghrair Dileu Tlodi Plant, sydd wedi dweud bod yn rhaid i'r cap gael ei godi'n llwyr i bawb.
Dywedodd Sefydliad Resolution ym mis Mawrth y byddai unrhyw derfyn tri phlentyn neu system daprog yn gadael rhwng 120,000 a 350,000 yn fwy o blant mewn tlodi na phe bai'r cap yn cael ei ddileu'n llwyr. Felly, byddai'n dda clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet pa asesiadau effaith ar hyn sy'n cael eu rhannu gyda hi, gan fod yr opsiynau y clywn fod Rachel Reeves yn gweithio arnynt yn cael eu datblygu ar hyn o bryd.
Ni ddylid byth ailadrodd y ffordd gwbl anystyriol y cafodd pobl anabl yng Nghymru eu trin pan gynlluniodd y DU ei diwygiadau trychinebus i'w cymorth, heb rannu unrhyw asesiadau effaith a heb wneud asesiadau effaith ar sut y byddai hynny'n effeithio ar bobl yng Nghymru.
Felly, a fydd y ddadl hon yn dilyn y patrwm a amlinellais, neu a fydd Llywodraeth Cymru, am unwaith, yn agored i'r posibilrwydd y gallent wneud pethau'n well a dangos arweiniad, fel y gwelsom Lywodraeth yr SNP yn yr Alban yn ymdrechu i'w wneud, yn hytrach na chuddio y tu ôl i eiriau sarhaus ac esgusodion? Buaswn yn falch iawn o fod yn anghywir. Dangoswch i ni fod y ffordd goch Gymreig yn fwy na slogan gwag, di-rym drwy gefnogi ein cynnig, ac yn bwysicach fyth, rhowch y camau y mae'n eu cyflwyno ar waith—camau gweithredu realistig, effeithiol, cyflawnadwy, na allent fod yn bwysicach i ddyfodol ein cenedl. Diolch.
Rwyf wedi dethol y gwelliannau i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol i gynnig gwelliant 1 yn ei henw ei hun.
I have selected the amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Social Justice to move amendment 1, tabled in her own name.
Gwelliant 1—Jane Hutt
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn credu bod yn rhaid i roi terfyn ar dlodi plant fod yn flaenoriaeth lwyr ar bob lefel o’r llywodraeth.
Yn cefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddefnyddio'r holl ysgogiadau datganoledig sydd ar gael i'w graddau llawn ac arwain wrth gydlynu camau gweithredu ehangach i roi terfyn ar dlodi plant, fel y nodir yn y Strategaeth Tlodi Plant.
Yn nodi bod Llywodraeth Cymru:
a) wedi galw dro ar ôl tro i’r terfyn dau blentyn a'r cap budd-daliadau lles ddod i ben;
b) heb bwerau ar hyn o bryd i ddeddfu ar gyfer taliad plant;
c) yn cefnogi Siarter Budd-daliadau Cymru, a fabwysiadwyd gan bob un o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru, sy'n darparu cefnogaeth wirioneddol i bobl wneud y mwyaf o incwm eu teulu; a
d) yn bwriadu cyhoeddi adroddiad cynnydd ar y Strategaeth Tlodi Plant yn ddiweddarach eleni.
Amendment 1—Jane Hutt
Delete all after point 1 and replace with:
Believes that ending child poverty must be an absolute priority for all levels of government.
Supports the Welsh Government’s commitment to using all the devolved levers available to their full extent and taking a leadership role in coordinating wider action to end child poverty, as set out in the Child Poverty Strategy.
Notes that the Welsh Government:
a) has repeatedly called for an end to the two-child limit and welfare benefit cap;
b) does not currently have the powers to legislate for a child payment;
c) supported the Welsh Benefits Charter, adopted by all 22 local authorities in Wales, that provides real support for people to maximise their family income; and
d) will be publishing a progress report on the Child Poverty Strategy later this year.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Diolch. Galwaf ar Altaf Hussain i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.
Thank you. I call on Altaf Hussain to move amendment 2, tabled in the name of Paul Davies.
Gwelliant 2—Paul Davies
Dileu'r cyfan ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn gresynu ymhellach mai teuluoedd Cymru sy'n talu'r costau gofal plant uchaf ym Mhrydain Fawr, sy'n cyfrannu at dlodi plant.
Yn credu ei bod yn well gwario arian trethdalwyr ar wella gofal plant yng Nghymru ac ar wella economi Cymru er mwyn codi mwy o deuluoedd allan o dlodi.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru:
a) i ddefnyddio cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU i sicrhau bod teuluoedd Cymru yn cael yr un swm o gymorth gofal plant ag y mae teuluoedd yn Lloegr yn ei gael; a
b) i ailymrwymo i ddileu tlodi plant gyda thargedau statudol mesuradwy.
Amendment 2—Paul Davies
Delete all after point 2 and replace with:
Further regrets that Welsh families pay the highest childcare costs in Great Britain, which contributes to child poverty.
Believes that taxpayer money is better spent on improving childcare in Wales and on improving the Welsh economy to lift more families out of poverty.
Calls on the Welsh Government to:
a) use consequential funding from the UK Government to ensure Welsh families receive the same amount of childcare support that families in England receive; and
b) re-commit to eradicating child poverty with measurable statutory targets.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
I do. Diolch, Dirprwy Lywydd. I thank Plaid for bringing forward this important debate. The Welsh Conservative group share Plaid's dismay over the fact that a third of Welsh children live in relative poverty. However, we don't agree that their so-called transformational plan will help tackle child poverty. Rather than focusing on tackling the root causes of child poverty, Plaid have decided to opt for headline-catching gimmicks. And it's not even their own idea. Once again, the Welsh nationalists are copying the Scottish nationalists, but they're stealing the ideas that have not even worked.
The Scottish child payment—[Interruption.] I'm coming to this, if you'll hear from me, please. The Scottish child payment is now nearly three times higher than when it was introduced. The SNP Government has spent £114.6 million between April and June this year alone, yet missed their legally binding target of fewer than 18 per cent of children living in poverty by 2025. Please, go ahead.
Gwnaf. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Mae grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn rhannu siom Plaid Cymru ynglŷn â'r ffaith bod traean o blant Cymru'n byw mewn tlodi cymharol. Fodd bynnag, nid ydym yn cytuno y bydd eu cynllun trawsnewidiol fel y'i gelwir yn helpu i fynd i'r afael â thlodi plant. Yn hytrach na chanolbwyntio ar fynd i'r afael ag achosion sylfaenol tlodi plant, mae Plaid Cymru wedi penderfynu dewis gimics sy'n denu'r penawdau. Ac nid eu syniad nhw eu hunain ydyw. Unwaith eto, mae'r cenedlaetholwyr Cymreig yn copïo cenedlaetholwyr yr Alban, ond maent yn dwyn y syniadau nad ydynt hyd yn oed wedi gweithio.
Taliad plant yr Alban—[Torri ar draws.] Rwy'n dod at hyn, os gwnewch chi wrando, os gwelwch yn dda. Mae taliad plant yr Alban bellach bron i dair gwaith yn uwch na phan gafodd ei gyflwyno. Mae Llywodraeth yr SNP wedi gwario £114.6 miliwn rhwng mis Ebrill a mis Mehefin eleni yn unig, ond wedi methu eu targed cyfreithiol rwymol i sicrhau bod llai na 18 y cant o blant yn byw mewn tlodi erbyn 2025. Ewch amdani.
I'm grateful to you for taking an intervention, but is the Member aware that Scotland is currently the only part of the UK where it is expected, because of the measures being taken, that we're going to be seeing a drop in child poverty levels?
Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn ymyriad, ond a yw'r Aelod yn ymwybodol mai'r Alban yw'r unig ran o'r DU ar hyn o bryd lle mae disgwyl y gwelwn ostyngiad yn y lefelau tlodi plant, a hynny oherwydd y mesurau sy'n cael eu rhoi ar waith?
Sioned, do you want to say something else?
Sioned, a ydych chi eisiau dweud rhywbeth arall?
That's exactly what I was going to say. The proof is there. We know that Scotland, by taking this intervention—and it's a proven intervention; it works—is the only place where the child poverty levels are going to come down in the UK. And experts have said—in the child poverty area—that this is why.
Dyna'n union beth oeddwn i'n mynd i'w ddweud. Mae'r prawf yno. Gwyddom fod yr Alban, drwy wneud yr ymyrraeth hon—ac mae'n ymyrraeth brofedig; mae'n gweithio—yw'r unig le lle mae'r lefelau tlodi plant yn mynd i ddod i lawr yn y DU. Ac mae arbenigwyr wedi dweud—yn y maes tlodi plant—mai dyna'r rheswm pam.
That's why I said that you're copying Scottish nationalists, and yet you've seen that they've spent already £114.6 million in a few months and they don't know whether they will keeping their promise that they have made that they will eliminate child poverty by the end of 2025. This is the policy Plaid wants to replicate in Wales, but they fail to tell us how they will fund it, or even where they will pilot it.
If Plaid are serious about tackling child poverty, their time would be better spent avoiding gimmicks and stopping supporting Welsh Labour budgets, which over the past 26 years have helped perpetuate poverty in Wales. Plaid have supported 99 per cent of Welsh Government's budgets. They were part of a Welsh Government that abandoned any pretence of economic targets. They had a chance to tackle the root cause of child poverty, namely economic inactivity, yet they chose to focus on constitutional matters instead. They now come up with gimmicks without telling the Welsh public what they will cut to fund their transformational plan.
As for Labour, we only have to look at the podium in Liverpool to realise that things will only get worse. Rachel Reeves has made it clear that more tax rises are coming. She was right in one regard: the country can't afford to spend £1 in every £10 on servicing debt interest, which is why the UK Government has so far ruled out scrapping the two-child limit, with its £3.5 billion price tag.
The Welsh Conservatives believe the path to eliminate child poverty is through work. We have to improve the economy and make the path to work easier, particularly for parents. The inadequate childcare support on offer to Welsh parents has helped the cost of childcare to soar in Wales, putting it beyond the reach of many families. This is a huge barrier to work and freedom from poverty for many parents with new or younger children. Unless the Welsh Government adopts more generous childcare, on offer across the Welsh nation, then child poverty in Wales will continue to grow.
I also urge the Welsh Cabinet to introduce statutory and measurable targets for eradicating child poverty. We have to make work the route out of poverty and help families to become economically active. Diolch yn fawr.
Dyna pam y dywedais eich bod chi'n copïo cenedlaetholwyr yr Alban, ac eto rydych chi wedi gweld eu bod eisoes wedi gwario £114.6 miliwn mewn ychydig fisoedd ac nid ydynt yn gwybod a fyddant yn cadw'r addewid a wnaethant y byddant yn dileu tlodi plant erbyn diwedd 2025. Dyma'r polisi y mae Plaid Cymru eisiau ei ailadrodd yng Nghymru, ond maent yn methu dweud wrthym sut y byddant yn ei ariannu, na hyd yn oed lle byddant yn ei dreialu.
Os yw Plaid Cymru o ddifrif am fynd i'r afael â thlodi plant, byddai'n well iddynt dreulio eu hamser yn osgoi gimics a rhoi'r gorau i gefnogi cyllidebau Llafur Cymru, sydd dros y 26 mlynedd diwethaf wedi helpu i gynnal tlodi yng Nghymru. Mae Plaid Cymru wedi cefnogi 99 y cant o gyllidebau Llywodraeth Cymru. Roeddent yn rhan o Lywodraeth Cymru a roddodd y gorau i unrhyw esgus o dargedau economaidd. Cawsant gyfle i fynd i'r afael ag achos sylfaenol tlodi plant, sef anweithgarwch economaidd, ond fe wnaethant ddewis canolbwyntio ar faterion cyfansoddiadol yn lle hynny. Maent bellach yn defnyddio gimics heb ddweud wrth y cyhoedd yng Nghymru beth fyddant yn ei dorri i ariannu eu cynllun trawsnewidiol.
O ran Llafur, dim ond edrych ar y podiwm yn Lerpwl sydd angen i ni ei wneud i sylweddoli y bydd pethau ond yn gwaethygu. Mae Rachel Reeves wedi dweud yn glir fod mwy o godiadau treth ar y ffordd. Roedd hi'n iawn mewn un ffordd: ni all y wlad fforddio gwario £1 ym mhob £10 ar dalu llog dyled, a dyna pam y mae Llywodraeth y DU hyd yma wedi diystyru cael gwared ar y terfyn dau blentyn, gyda'i gost o £3.5 biliwn.
Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu mai'r llwybr i ddileu tlodi plant yw drwy waith. Rhaid inni wella'r economi a gwneud y llwybr i waith yn haws, yn enwedig i rieni. Mae'r cymorth gofal plant annigonol a gynigir i rieni Cymru wedi helpu i godi cost gofal plant i'r entrychion yng Nghymru, gan ei roi y tu hwnt i gyrraedd llawer o deuluoedd. Mae hyn yn rhwystr enfawr i waith a rhyddid rhag tlodi i lawer o rieni sydd â phlant newydd neu iau. Oni bai bod Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu gofal plant mwy hael, i fod ar gael ar draws y genedl Gymreig, bydd tlodi plant yng Nghymru yn parhau i dyfu.
Rwy'n annog Cabinet Cymru hefyd i gyflwyno targedau statudol a mesuradwy ar gyfer dileu tlodi plant. Rhaid inni wneud gwaith yn llwybr allan o dlodi a helpu teuluoedd i fod yn economaidd weithgar. Diolch yn fawr.
I would just say, in response to the speech that we've just heard, yes, we are looking to learn from Scotland—unashamedly so. That is the point. An idea doesn't have to be new in order to be good or effective.
I would ask when this Government decided that child poverty was too tricky a problem for it to solve. Was it when even the target to end child poverty was scrapped, or was it when it became too awkward to disagree too openly with UK Labour's decision to continue with policies that keep so many children poor? In Caerphilly, in Merthyr Tydfil, in Blaenau Gwent and Rhymney, some of the highest figures for child poverty across the whole of Wales are to be found—Valleys communities where children's life chances are curtailed from when they're born; communities where young people find it difficult to focus in lessons because their stomachs are empty.
Now, I welcomed the policy Plaid was able to introduce, working with the Government, on free school meals. That is something tangible that will make a difference. It was interesting to see the First Minister claiming that as a Labour win at their conference, of course, when it would never have happened were it not for Plaid Cymru. But we should all be proud of it. There were too many votes and wasted opportunities, when it could have been introduced more quickly, of course. How many wasted votes, I wonder, and wasted chances, will we have to go through before a Government in Wales recognises the need to implement another Plaid policy—that of the direct child payment. It's something, yes, we have seen work in Scotland. It is baffling to see so much performative scepticism that surrounds this still. And, yes, we also agree that there should be a wealth tax to help end child poverty. But when will the Government here insist that their colleagues in London agree to it? What more convincing do they need?
There is more this Government could and should be doing to end child poverty, because if nothing changes, by 2029 Wales could have the highest levels of child poverty in the UK. That is a glaring warning. In the twenty-first century, in a part of the world that prides itself on being rich, how can it be right that any child should have to go to bed hungry or cold? What sort of future can children in Wales look forward to when so many of them have a start in life that is so unnecessarily and so cruelly constrained by a poverty that shouldn't exist?
Mewn ymateb i'r araith yr ydym newydd ei chlywed, rwyf am ddweud ein bod ni eisiau dysgu gan yr Alban—nid oes unrhyw gywilydd yn hynny. Dyna'r pwynt. Nid oes raid i syniad fod yn newydd er mwyn iddo fod yn dda neu'n effeithiol.
Hoffwn ofyn pryd y penderfynodd y Llywodraeth hon fod tlodi plant yn broblem rhy anodd i'w datrys. Ai pan gafodd hyd yn oed y targed i roi diwedd ar dlodi plant ei ddileu, neu pan ddaeth yn rhy lletchwith i anghytuno'n rhy agored â phenderfyniad Llafur y DU i barhau â pholisïau sy'n cadw cymaint o blant yn dlawd? Yng Nghaerffili, ym Merthyr Tudful, ym Mlaenau Gwent a Rhymni, gwelir rhai o'r ffigurau tlodi plant uchaf ar draws Cymru gyfan—cymunedau'r Cymoedd lle mae cyfleoedd bywyd plant yn cael eu cyfyngu o'r adeg pan gânt eu geni; cymunedau lle mae pobl ifanc yn ei chael hi'n anodd canolbwyntio mewn gwersi oherwydd bod eu stumogau'n wag.
Nawr, croesewais y polisi y gallodd Plaid Cymru ei gyflwyno, gan weithio gyda'r Llywodraeth, ar brydau ysgol am ddim. Mae hynny'n rhywbeth diriaethol a fydd yn gwneud gwahaniaeth. Roedd yn ddiddorol gweld y Prif Weinidog yn galw hynny'n fuddugoliaeth i Lafur yn eu cynhadledd er na fyddai byth wedi digwydd oni bai am Blaid Cymru. Ond dylem i gyd fod yn falch ohono. Cafodd gormod o bleidleisiau a chyfleoedd eu gwastraffu, pan allai fod wedi cael ei gyflwyno'n gyflymach. Tybed faint o bleidleisiau a chyfleoedd y bydd yn rhaid eu gwastraffu cyn i Lywodraeth yng Nghymru gydnabod yr angen i weithredu polisi arall gan Blaid Cymru—y taliad plant uniongyrchol. Mae'n rhywbeth y gwelsom ei fod yn gweithio yn yr Alban, ydy. Mae'n ddryslyd gweld cymaint o amheuaeth berfformiadol ynglŷn â hyn o hyd. Ac ydym, rydym hefyd yn cytuno y dylai fod treth gyfoeth i helpu i roi diwedd ar dlodi plant. Ond pa bryd fydd y Llywodraeth yma'n mynnu bod eu cymheiriaid yn Llundain yn cytuno iddi? Faint yn rhagor o argyhoeddi sydd ei angen arnynt?
Mae mwy y gallai'r Llywodraeth hon ei wneud i roi diwedd ar dlodi plant, oherwydd os nad oes unrhyw beth yn newid, erbyn 2029 mae'n bosib mai Cymru fydd â'r lefelau uchaf o dlodi plant yn y DU. Dyna rybudd clir. Yn yr unfed ganrif ar hugain, mewn rhan o'r byd sy'n ymfalchïo yn y ffaith ei bod yn gyfoethog, sut y gall fod yn iawn i unrhyw blentyn orfod mynd i'r gwely'n llwglyd neu'n oer? Pa fath o ddyfodol y gall plant yng Nghymru edrych ymlaen ato pan fydd cymaint ohonynt yn dechrau bywyd wedi'u cyfyngu mor ddiangen ac mor greulon gan dlodi na ddylai fodoli?
Earlier this week, I attended a meeting with representatives of Patriotic Millionaires UK. The billboard greeting passengers outside Lime Street station in Liverpool had a clear message: tax wealth, not work. Eighty per cent of high-net-worth individuals support a tax on wealth, because they want to live in an inclusive country. Why is the UK so reluctant to act? Because billionaires dominate the airwaves and most of the newspapers that are read in this country. So, I hope that the Chancellor of the Exchequer will act on the desire of millionaires to live in an inclusive country. They're knocking on an open door.
But now turning to what the Welsh Government can do, the Bevan Foundation commissioned Policy in Practice to look at six actions that could reduce child poverty. One of them was the Welsh child payment, which has just been discussed by earlier speakers. I wonder how easy that would be to do, given that we still don't have control over welfare benefits administration, because I recall that when we introduced the universal basic income for care leavers, the UK Government decided to remove the benefits that those young people were entitled to. That effectively nullified the impact of the policy, which was a pretty disgraceful way of testing a new policy to ensure that care leavers have better outcomes.
Yn gynharach yr wythnos hon, bûm mewn cyfarfod gyda chynrychiolwyr Patriotic Millionaires UK. Roedd gan yr hysbysfwrdd a oedd yn cyfarch teithwyr y tu allan i orsaf Lime Street yn Lerpwl neges glir: trethwch gyfoeth, nid gwaith. Mae 80 y cant o unigolion â gwerth net uchel yn cefnogi treth ar gyfoeth, am eu bod am fyw mewn gwlad gynhwysol. Pam y mae'r DU mor amharod i weithredu? Am fod biliwnyddion yn dominyddu'r tonnau awyr a'r rhan fwyaf o'r papurau newydd a ddarllenir yn y wlad hon. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Canghellor y Trysorlys yn gweithredu ar awydd miliwnyddion i fyw mewn gwlad gynhwysol. Maent yn curo ar ddrws agored.
Ond gan droi nawr at yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, comisiynwyd Policy in Practice gan Sefydliad Bevan i edrych ar chwe cham gweithredu a allai leihau tlodi plant. Un ohonynt oedd taliad plant Cymru, sydd newydd gael ei drafod gan siaradwyr cynharach. Tybed pa mor hawdd fyddai gwneud hynny, o ystyried nad oes gennym reolaeth o hyd dros weinyddu budd-daliadau lles, oherwydd pan wnaethom gyflwyno'r incwm sylfaenol cyffredinol ar gyfer pobl sy'n gadael gofal, rwy'n cofio bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu cael gwared ar y budd-daliadau yr oedd y bobl ifanc hynny'n gymwys i'w cael. I bob pwrpas, roedd hynny'n diddymu effaith y polisi, a oedd yn ffordd go warthus o brofi polisi newydd i sicrhau canlyniadau gwell i bobl sy'n gadael gofal.
Thank you for taking the intervention, and you're quite right, of course, that there are challenges in taking measures like this, because we don't have the powers that we believe we should have in Wales. We believe we have found a way of introducing such a direct payment. But I would like to note that I have asked the First Minister here to press on the Treasury to allow us in Wales to take these measures without penalising. Its silence that came in response.
Diolch am dderbyn yr ymyriad, ac rydych chi'n llygad eich lle, wrth gwrs, fod heriau i'w cael wrth gymryd camau fel hyn, gan nad oes gennym y pwerau y credwn y dylem eu cael yng Nghymru. Rydym yn credu ein bod wedi dod o hyd i ffordd o gyflwyno taliad uniongyrchol o'r fath. Ond hoffwn nodi fy mod wedi gofyn i'r Prif Weinidog yma bwyso ar y Trysorlys i ganiatáu i ni yng Nghymru gymryd y camau hyn heb gosb. Tawelwch oedd yr ymateb a gawsom.
Well, there's a long list of things that we need to have a better approach to by the UK Treasury, which is obviously run by control freaks who literally want to control everything that's going on in this country from Whitehall. It's a ridiculous way of proceeding, and it's one of the contributory factors to the discord in our society, frankly. I won't go any further on that at the moment.
Full-time work is obviously the best route out of poverty. As I used to run a Sure Start programme, I can assure you that that's absolutely the case, but it's extremely difficult for people with small children to take full-time work because the cost of the childcare outweighs whatever they're earning from their wage. So, as we're dealing here with child poverty, I think we should be focusing on improving the ability of parents to take part-time work, so that they can box and cox on the childcare arrangements.
Obviously, we have the Flying Start programme and the nursery education for two-year-olds, but that on its own won't enable people to work, because the timing is just not sufficient to enable you to get to work and back. So, I think that is certainly something we need to do more of, to make it easy, because when somebody's thinking about going back to work, they are going to be analysing, 'How long is it going to take me to get from the childcare to the place of work and back again, so that I can calculate exactly how much I'm going to have to pay over and above what I'm eligible for?'
Obviously, once children get older, it all becomes a lot easier, because things like the universal primary school breakfast is a huge benefit to working parents, because many of them don't necessarily need the breakfast in order to feed their children; they need it in order to be able to get to work on time. And, equally, after-school clubs are also another way that supports parents in work.
So, those things are things that we've done really well on, and we've been leading on what the UK Government is now spreading to England as well. But I think that the removal of the two-child limit is obviously the biggest way in which we will eliminate the largest amount of child poverty, and we just have to hope that the Chancellor will tackle it. It simply isn't good enough to say, 'Oh, we'll just remove it for the third child', because it's the right of the child, whether you're the fourth, fifth or sixth child, it is your right to have the support that the first and second children had. So, I absolutely don't buy that, and that is what we should expect from the UK Government, because in the sixth-largest economy in the world, we should be focusing on the needs of children. This is something that the Welsh Government can do, but it has to be done in collaboration with the UK Government.
Wel, mae yna restr hir o bethau y mae angen ymagwedd well tuag atynt gan Drysorlys y DU, sy'n amlwg yn cael ei redeg gan bobl sy'n hoff o reoli ac sy'n llythrennol eisiau rheoli popeth sy'n digwydd yn y wlad hon o Whitehall. Mae'n ffordd gwbl hurt o fwrw ymlaen, ac mae'n un o'r ffactorau sy'n cyfrannu at yr anghydfod yn ein cymdeithas, a bod yn onest. Nid wyf am ymhelaethu ar hynny nawr.
Yn amlwg, gwaith llawn amser yw'r llwybr gorau allan o dlodi. A minnau'n arfer rhedeg rhaglen Cychwyn Cadarn, gallaf eich sicrhau bod hynny'n hollol wir, ond mae'n anodd iawn i bobl â phlant bach gymryd gwaith llawn amser am fod cost y gofal plant yn fwy na beth bynnag y maent yn ei ennill drwy eu cyflog. Felly, gan ein bod yn delio yma â thlodi plant, credaf y dylem ganolbwyntio ar wella gallu rhieni i wneud gwaith rhan-amser, fel y gallant wneud y gorau o'r trefniadau gofal plant.
Yn amlwg, mae gennym raglen Dechrau'n Deg a'r addysg feithrin ar gyfer plant dwy oed, ond ni fydd hynny ynddo'i hun yn galluogi pobl i weithio, gan nad yw'r amseru'n ddigonol i'ch galluogi i fynd i'r gwaith ac yn ôl. Felly, rwy'n credu bod hynny'n sicr yn rhywbeth y mae angen inni wneud mwy ohono, i'w gwneud yn hawdd, oherwydd pan fydd rhywun yn meddwl am fynd yn ôl i'r gwaith, byddant yn pwyso a mesur, 'Pa mor hir y bydd yn ei gymryd i mi fynd o'r lleoliad gofal plant i'r gweithle ac yn ôl eto, fel y gallaf farnu'n union faint y bydd yn rhaid i mi ei dalu yn ychwanegol at yr hyn rwy'n gymwys i'w gael?'
Yn amlwg, unwaith y bydd plant yn hŷn, daw'r cyfan yn llawer haws, gan fod pethau fel y brecwast am ddim i bawb mewn ysgolion cynradd yn fantais enfawr i rieni sy'n gweithio, am nad oes angen y brecwast ar lawer ohonynt o reidrwydd i fwydo eu plant; mae arnynt ei angen er mwyn gallu cyrraedd y gwaith mewn pryd. Ac yn yr un modd, mae clybiau ar ôl ysgol hefyd yn ffordd arall o gefnogi rhieni sy'n gweithio.
Felly, mae'r pethau hynny'n bethau yr ydym wedi gwneud yn dda iawn arnynt, ac rydym wedi bod yn arwain ar yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei gynnig i Loegr hefyd erbyn hyn. Ond credaf mai diddymu'r terfyn dau blentyn yw'r ffordd fwyaf amlwg y byddwn yn cael gwared ar gymaint â phosib o dlodi plant, ac mae'n rhaid inni obeithio y bydd y Canghellor yn mynd i'r afael ag ef. Nid yw'n ddigon da dweud, 'O, fe wnawn ei ddiddymu ar gyfer y trydydd plentyn', gan mai hawl y plentyn ydyw; pa un a ydych chi'n bedwerydd, pumed neu chweched plentyn, mae gennych hawl i'r cymorth a gafodd y plentyn cyntaf a'r ail. Felly, nid wyf yn credu hynny o gwbl, a dyna ddylem ei ddisgwyl gan Lywodraeth y DU, oherwydd yn chweched economi fwyaf y byd, dylem fod yn canolbwyntio ar anghenion plant. Mae hyn yn rhywbeth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, ond mae'n rhaid ei wneud mewn cydweithrediad â Llywodraeth y DU.
Fel rydym ni wedi clywed yn barod, mae angen brys am ddull newydd a datrysiadau newydd i'r broblem o dlodi plant ar hyd a lled Cymru, gan fod, yn syfrdanol, 25 y cant neu fwy o blant yn byw mewn tlodi mewn 94 y cant o'n hetholaethau ni. Mae hwnna'n gwbl syfrdanol: bron ym mhob etholaeth yng Nghymru mae rhyw chwarter y plant yn byw mewn tlodi, felly mae'n broblem ar draws Cymru gyfan.
Fodd bynnag, dyw'r atebion ddim yr un fath ym mhob rhan o'r wlad. Rydym ni'n gwybod, er enghraifft, fod y ffactorau sy'n achosi tlodi yn ogystal â chanlyniadau tlodi mewn ardaloedd gwledig yn wahanol i’r rhai mewn ardaloedd trefol. Yn y rhan fwyaf o achosion, mae tlodi gwledig yn parhau i fod yn anodd i'w adnabod ac yn aml yn cael ei anwybyddu neu ei ddiystyru, gan gynnwys y rhai sy'n byw mewn tlodi.
Rydym ni'n gwybod hefyd, o sawl astudiaeth, fod tlodi gwledig yn ffenomenon aml-ddimensiwn a chymhleth. Yn ôl Sefydliad Bevan, mae teuluoedd gwledig yn wynebu gwasgfa driphlyg, neu triple squeeze: costau byw sy'n cynyddu’n gyflym, cyflogau isel, a chefnogaeth annigonol gan y wladwriaeth, gan gynnwys gwasanaethau cyhoeddus annibynadwy. Ac o ganlyniad, mae llawer o rieni yn cael eu gorfodi i wneud y penderfyniad creulon, eithriadol o anodd, rhwng gwresogi eu cartrefi neu fwydo eu plant.
Rydym ni'n gwybod bod methiannau meysydd polisi gwahanol yn pwyso'n drymach ar deuluoedd mewn cymunedau gwledig ac yn cyfrannu at lefelau tlodi gwaeth na'r cyfartaledd. Mae'r rhain yn cynnwys cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus gwael, diffyg tai fforddiadwy, costau ynni uwch, darpariaeth gofal plant tameidiog, mynediad digidol anghyson, mynediad cyfyngedig at hyfforddiant a rhwystrau i addysg bellach, ac wrth gwrs llai o gyfleoedd o ran swyddi sydd â chyflogau da.
Yn ogystal â hyn, mae'r ansicrwydd sy'n wynebu'r sector ffermio yng ngoleuni’r newidiadau cyfredol i daliadau amaethyddol yn dyfnhau'r broblem, ac fel rydym ni'n gwybod, mae'r fferm deuluol yn asgwrn cefn i economi cefn gwlad Cymru. Dangosodd adroddiad diweddar ar dlodi gwledig gan y Sefydliad Bevan fod cyfraddau cyflog gweithwyr mewn cymunedau gwledig yn gymharol isel. Er enghraifft, mae gweithiwr yn Arfon tua £1,000 y flwyddyn yn dlotach na gweithiwr tebyg mewn rhannau eraill o Gymru, a £3,000 yn dlotach na gweithiwr cyffelyb yng ngweddill y Deyrnas Gyfunol.
As we've heard already, there is an urgent need for a new approach and for new solutions to the problem of child poverty the length and breadth of Wales, because, staggeringly, 25 per cent or more of children are living in poverty in 94 per cent of our constituencies. That is shocking: in almost every constituency in Wales around a quarter of children are living in poverty, so it's a problem across Wales.
However, the solutions are not the same in every part of the country. We know, for example, that the factors that cause poverty as well as the consequences of poverty in rural areas are different to those in urban areas. In most cases, rural poverty remains difficult to identify and is often ignored or downplayed, including those living in poverty.
We also know from various studies that rural poverty is a multidimensional and complex phenomenon. According to the Bevan Foundation, rural families face a triple squeeze, with rapidly rising living costs, low wages, and insufficient support from the state, including unreliable public services. And as a result, many parents are being forced to make the cruel, exceptionally difficult choice between heating their homes or feeding their children.
We know that failures of policy in different areas have a greater impact on families in rural communities and contribute to worse than average poverty levels. These include poor public transport links, a lack of affordable housing, higher energy costs, piecemeal childcare provision, patchy digital access, limited access to training and barriers to further education, and of course fewer well-paid job opportunities.
Added to this is the uncertainty facing the farming sector in light of the current changes to agricultural payments, which is exacerbating the matter, and as we know, family farms are the backbone of Wales's rural economy. A recent report on rural poverty by the Bevan Foundation showed that rates of pay for workers in rural areas are comparatively low. For example, a worker in Arfon is about £1,000 per annum worse off than a comparable worker in other parts of Wales, and about £3,000 poorer than the equivalent worker in the rest of the United Kingdom.
The effects of poverty can last a lifetime. It impacts children’s health, well-being, confidence and education. All of this can make it harder for young people to stay in their communities and build a future close to home. Barnardo’s Cymru, in their manifesto launch today in the Senedd, shared data from a poll they carried out with the Bevan Foundation that showed that 43 per cent of parents thought their children’s opportunities at the age of 18 would be worse than their own. Forty-three per cent. This clearly shows how the negative impact of poverty blights life opportunities and erodes confidence and hope amongst young people. There is nothing worse for people living in dire hardship than the absence of hope.
That’s why we need a clear, targeted approach to tackle child poverty, including a particular focus on rural areas. Policies must address the specific challenges these communities face whilst also creating real economic opportunities for young people. Last year, I put forward a rural poverty strategy that included a proposal, as we've heard already—referenced by many in Plaid Cymru—for a child payment, similar to the one in Scotland. The evidence is clear that giving direct financial support to families is one of the most effective ways to reduce poverty and improve outcomes for children, and this is something that Plaid Cymru will do in Government. Finally, I also proposed entrenching the process of rural-proofing across all areas of Government policy, through the creation of a statutory duty.
So, finally, the Welsh Government has an opportunity to support these proposals and make a real difference for families across the country. It’s time to act in a way that gives every child the chance to thrive, no matter where they live, and to remove the dreadfully ingrained stigma and struggle associated with poverty.
Gall effeithiau tlodi bara am oes. Mae'n effeithio ar iechyd, lles, hyder ac addysg plant. Gall hyn oll ei gwneud yn anos i bobl ifanc aros yn eu cymunedau ac adeiladu dyfodol yn agos at adref. Yn lansiad eu maniffesto heddiw yn y Senedd, rhannodd Barnardo's Cymru ddata o arolwg barn a gynhaliwyd ganddynt gyda Sefydliad Bevan, a ddangosodd fod 43 y cant o rieni o'r farn y byddai cyfleoedd eu plant yn 18 oed yn waeth na'u rhai eu hunain. Pedwar deg tri y cant. Mae hyn yn dangos yn glir sut y mae effaith negyddol tlodi yn difetha cyfleoedd bywyd ac yn erydu hyder a gobaith ymhlith pobl ifanc. Nid oes unrhyw beth gwaeth i bobl sy'n byw mewn caledi enbyd na diffyg gobaith.
Dyna pam fod arnom angen dull clir wedi'i dargedu o drechu tlodi plant, gan gynnwys ffocws penodol ar ardaloedd gwledig. Rhaid i bolisïau fynd i'r afael â'r heriau penodol y mae'r cymunedau hyn yn eu hwynebu gan greu cyfleoedd economaidd go iawn i bobl ifanc hefyd. Y llynedd, cyflwynais strategaeth tlodi gwledig a oedd yn cynnwys cynnig, fel y clywsom eisoes—cyfeiriodd nifer ym Mhlaid Cymru ato—ar gyfer taliad plant, yn debyg i'r un yn yr Alban. Mae'r dystiolaeth yn glir fod rhoi cymorth ariannol uniongyrchol i deuluoedd yn un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol o leihau tlodi a gwella canlyniadau i blant, ac mae hyn yn rhywbeth y bydd Plaid Cymru yn ei wneud fel Llywodraeth. Yn olaf, gwneuthum gynnig hefyd i ymgorffori'r broses o brawfesur polisïau o safbwynt anghenion cefn gwlad ar draws pob un o feysydd polisi'r Llywodraeth, drwy greu dyletswydd statudol.
Felly, i gloi, mae gan Lywodraeth Cymru gyfle i gefnogi'r cynigion hyn a gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i deuluoedd ledled y wlad. Mae'n bryd gweithredu mewn ffordd sy'n rhoi cyfle i bob plentyn ffynnu, ble bynnag y maent yn byw, ac i gael gwared ar y stigma a'r trafferthion annatod sy'n gysylltiedig â thlodi.
Dwi'n sefyll yma y prynhawn yma wedi bod yn gwrando ar drafodaeth a gawson ni am yr economi, ac mae’n anodd datgysylltu yr hyn oedden ni’n ei glywed yn gynharach o’r ddadl hon, oherwydd mae’r cysylltiad yna mor amlwg. Beth sy’n fy ngwylltio i ydy diffyg ymwybyddiaeth y Torïaid o’r tlodi sydd wedi cael ei greu yma yng Nghymru ac mai gwaethygu wnaeth pethau, oherwydd mae yna gyfrifoldeb ar bob un ohonom ni, onid oes? Pam mae unrhyw un ohonom ni yma? Beth wnaeth i chi fod eisiau bod yn Aelod o’r Senedd? Wel, buaswn i’n gobeithio, pan dwi’n cael y cwestiwn yna mewn ysgolion, fel rydych chithau, ei fod o oherwydd ein bod ni eisiau gwneud gwahaniaeth, oherwydd ein bod ni eisiau gwella pethau yn ein cymunedau ni. Dwi’n mawr obeithio nad yw'r un ohonoch chi, pan ydych chi’n cael y cwestiwn yna fel dwi’n ei gael, yn ateb eich bod chi eisiau gwneud pethau’n waeth i bobl, oherwydd nid dyna pam ein bod ni yma. Mae yna gyfrifoldeb arnom ni.
Os nad ydyn ni’n gallu datrys hyn—tlodi—a rhoi’r dechrau gorau i bob plentyn yng Nghymru, yna pam ydyn ni yma? Ydyn, medrwn ni feio’r pethau sy’n digwydd, ond mae’n rhaid cymryd cyfrifoldeb hefyd am y ffaith mai penderfyniadau gwleidyddol sy’n creu tlodi, sy’n golygu bod penderfyniadau gwleidyddol yn gallu datrys tlodi. Felly, medrwn ni feio ein gilydd, ond mae yna gyfrifoldeb hefyd i edrych ar syniadau amgen, edrych yn rhyngwladol ar bethau sydd yn gweithio a lle mae’r dystiolaeth yna, i fod â’r hyder i fod yn eu cyflwyno nhw.
A dyna sydd gennym ni yma heddiw: cynnig difrifol ar gyfer sefyllfa argyfyngus o ran tlodi yng Nghymru. Wedi’r cyfan, mae gennym ni Ddeddf cenedlaethau’r dyfodol yma yng Nghymru, rhywbeth dwi’n falch iawn ohono fo, ond i blentyn yng Nghymru sydd yn mynd i’r gwely yn llwglyd, sydd efo iwnifform sydd ddim yn eu ffitio nhw’n iawn, sydd ddim yn gallu mynd ar y trip ysgol yna, ac weithiau yn methu mynd i’r ysgol gan fod eu rhieni nhw’n methu â fforddio’r bws—ac mae hwnna’n digwydd yma yng Nghymru rŵan, yn y cymunedau dwi’n eu cynrychioli—ydyn ni wir, wir yn gallu dweud wrthyn nhw ein bod ni yna iddyn nhw, i genedlaethau'r dyfodol, ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol? Na allwn. Felly, mae yna gyfrifoldeb arnom ni, nid i jest siarad am y pethau rydyn ni'n eu gwneud, ond i drawsnewid bywydau pobl.
I stand here this afternoon having listened to the debate that we had on the economy, and it's difficult to decouple what we heard earlier from this debate, because those links are so clear. What angers me is the lack of awareness from the Tories of the poverty that has been created here in Wales and that things got worse, because we are all duty-bound, aren't we? Why is any of us here? What made you want to become a Member of the Senedd? Well, I would hope, when I'm asked that question in schools, as you are, that it's because we wanted to make a difference, because we wanted to improve things in our communities. I very much hope that none of you, when you're asked that question, as I am, respond by saying that you want to make things worse for people, because that's not why we're here. We are duty-bound.
Unless we can resolve this—poverty—and give every child in Wales the best possible start, then why are we here? Yes, we can blame things that happen elsewhere, but we have to take responsibility too for the fact that it's political decisions that lead to poverty, which means that political decisions can resolve the issue of poverty too. So, we can blame each other, but we are also duty-bound to look at alternative ideas, to look internationally at things that do work and where that evidence exists, to have that confidence to introduce those policies.
And that's what we have here today: a serious motion for a critical situation in relation to poverty in Wales. After all, we have a future generations Act in Wales, something that I'm very proud of, but for a child in Wales who may go to bed hungry, who has an ill-fitting uniform, who can't go on that school trip, and who sometimes can't even go to school because their parents can't afford the bus fare—and that's happening here in Wales now, in the communities that I represent—can we really truly turn to them and say that we are there for them and for future generations, that we are doing everything within our ability for future generations? No, we can't. So, we are duty bound not just to talk about what we do, but to transform people's lives.
Because at a time when some people seem to have plentiful resources, to have more money than they could ever dream of spending—and thank you, Jenny, for reminding us of our wealth as a nation—some people are getting wealthier, but more and more people are getting poorer. The fact that foodbanks have become so normalised in our communities is something that is disgraceful. It's something that people will study in the future and think how shameful it is that we didn't take action. And I would like, again, to ask the Welsh Government to say in their response: how are we going to stop the need for foodbanks to exist? Because the latest report by Trussell around hunger in Wales should shame all of us—shame all of us—that this is the reality in Wales today. Too many children are currently being failed and they're being punished because of inaction. If we don't get to grips with child poverty, have these targeted plans and actually start to see improvements, then I don't think we should be going across the world talking about our future generations Act, if we're not improving the lives of children here in Wales.
Casework is something that all of us take extremely seriously, and poverty is something that strikes me as something that no-one should have to live with. Visiting our foodbanks and seeing the fantastic work being done by charities, third sector organisations and volunteers, all of that can be at risk as well, with some of the national insurance contribution rises. I don’t want to see us talking about child poverty and all these plans and so on, I want to see action. So, I urge every Member here: ask yourselves today why you are here. And when you're voting for the motion, support the need for a child payment, which is proven to work. We need to see action, not action plans.
Oherwydd ar adeg pan ymddengys bod gan rai pobl ddigonedd o adnoddau, mwy o arian nag y gallent fyth freuddwydio ei wario—a diolch, Jenny, am ein hatgoffa o'n cyfoeth fel cenedl—mae rhai pobl yn mynd yn gyfoethocach, ond mae mwy a mwy o bobl yn mynd yn dlotach. Mae'r ffaith bod banciau bwyd wedi'u normaleiddio i'r fath raddau yn ein cymunedau yn gywilyddus. Mae'n rhywbeth y bydd pobl yn ei astudio yn y dyfodol ac yn meddwl pa mor gywilyddus yw hi na wnaethom weithredu. A hoffwn ofyn, unwaith eto, i Lywodraeth Cymru ddweud yn eu hymateb: sut rydym yn mynd i atal yr angen i fanciau bwyd fodoli? Oherwydd dylai adroddiad diweddaraf Trussell ynghylch llwgu yng Nghymru godi cywilydd ar bob un ohonom—ar bob un ohonom—mai dyma'r realiti yng Nghymru heddiw. Mae gormod o blant yn cael cam ar hyn o bryd ac maent yn cael eu cosbi oherwydd diffyg gweithredu. Os nad awn i'r afael â thlodi plant, cael y cynlluniau wedi'u targedu hyn a dechrau gweld gwelliannau, ni chredaf y dylem fod yn mynd dros y byd i siarad am ein Deddf cenedlaethau'r dyfodol, os nad ydym yn gwella bywydau plant yma yng Nghymru.
Mae gwaith achos yn rhywbeth y mae pob un ohonom o ddifrif yn ei gylch, ac mae tlodi'n rhywbeth y credaf na ddylai unrhyw un orfod byw gydag ef. Ymweld â'n banciau bwyd a gweld y gwaith gwych sy'n cael ei wneud gan elusennau, sefydliadau'r trydydd sector a gwirfoddolwyr, gall hynny i gyd fod mewn perygl hefyd, gyda'r cynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol. Nid wyf eisiau ein gweld yn siarad am dlodi plant a'r holl gynlluniau hyn ac ati, rwyf eisiau gweld gweithredu'n digwydd. Felly, rwy'n annog pob Aelod yma: gofynnwch i chi'ch hunain heddiw pam eich bod chi yma. A phan fyddwch yn pleidleisio dros y cynnig, cefnogwch yr angen am daliad plant, y profwyd ei fod yn gweithio. Mae angen inni weld gweithredu, nid cynlluniau gweithredu.
Walk through any community in Wales, and you'll see what is a simple truth: health outcomes are not distributed evenly. In some postcodes, people live well into their nineties; in others, chronic illness begins in their fifties and lives are cut short decades too soon. The strongest determinant of those outcomes is poverty. Poverty shapes whether a family can afford healthy food, whether their home is warm and safe, whether work or play damages their lungs, and whether they can access medical care when something goes wrong. The gap in healthy life expectancy between the most and least deprived parts of Wales is nearly 17 years for women and over 13 years for men. In plain terms, where you live determines how long and how well you live.
The inequalities begin before a child is even born. The first 1,000 days of life from conception to age 2 are the most critical period for physical growth, brain development and emotional well-being. Yet children growing up in poverty are much more likely to face risks, even in those earliest days. Higher rates of smoking in pregnancy, lower rates of breastfeeding and greater likelihood of infant mortality. By 18 months, income-related gaps in language development and school readiness are already visible. That means disadvantage is built in before a child has even reached the school gates.
Persistent poverty in early life increases the risk of obesity and long-term health conditions later on. Chronic stress in these first years affects brain development, undermining mental health, emotional regulation and cognitive skills. The evidence is overwhelming: poverty in the first 1,000 days leaves a lasting mark.
As children grow, these inequalities widen. Cancer survival rates are nearly 20 percentage points lower in our poorest communities, compared with the wealthiest. Respiratory illness is more than twice as likely to be fatal in deprived areas, and obesity remains a pressing concern. Over a quarter of children aged four to five carry an unhealthy weight. In some areas, obesity when a child starts at school is as low as 9 per cent, but in more deprived areas, like Neath Port Talbot, it rises to 14 per cent or even up to 16 per cent. Severe obesity affects around 3.1 per cent of children, with almost double the rate in our poorest compared to our wealthiest areas.
The same inequality is clear in mental health. In 2023, one in five children aged eight to 16 in England were identified with a probable mental disorder, with rates higher among those growing up in poverty. Families struggling to get by are least able to afford the extra-curricular activities, safe housing and healthy food that support well-being.
If we are serious about tackling cancer, heart disease, mental illness, respiratory illness and far more, then tackling poverty can't be treated as someone else's responsibility. Tackling poverty is a health policy. It's prevention. It's resilience. It's fairness. Every pound that we invest in reducing deprivation is a pound invested in longer lives, healthier communities and a stronger, more resilient NHS. Poverty shortens lives. Tackling it will save them.
Cerddwch drwy unrhyw gymuned yng Nghymru, ac fe welwch wirionedd syml: nid yw canlyniadau iechyd wedi'u dosbarthu'n gyfartal. Mewn rhai codau post, mae pobl yn byw ymhell i mewn i'w nawdegau; mewn eraill, mae salwch cronig yn dechrau yn eu pumdegau ac mae bywydau'n cael eu torri'n fyr ddegawdau'n rhy gynnar. Y ffactor pennaf sy'n dylanwadu ar y canlyniadau hynny yw tlodi. Tlodi sy'n pennu a all teulu fforddio bwyd iach, a yw eu cartref yn gynnes ac yn ddiogel, a yw gwaith neu chwarae yn niweidio eu hysgyfaint, ac a allant gael mynediad at ofal meddygol pan fydd rhywbeth yn mynd o'i le. Mae'r bwlch mewn disgwyliad oes iach rhwng y rhannau mwyaf difreintiedig a lleiaf difreintiedig o Gymru bron yn 17 mlynedd i fenywod ac yn fwy na 13 mlynedd i ddynion. Yn syml iawn, mae lle rydych chi'n byw yn pennu pa mor hir a pha mor dda rydych chi'n byw.
Mae'r anghydraddoldebau'n dechrau cyn i blentyn gael ei eni hyd yn oed. Y 1,000 diwrnod cyntaf o fywyd o genhedlu hyd at 2 oed yw'r cyfnod pwysicaf ar gyfer twf corfforol, datblygiad yr ymennydd a lles emosiynol. Fodd bynnag, mae plant sy'n tyfu i fyny mewn tlodi yn llawer mwy tebygol o wynebu risgiau, hyd yn oed yn y dyddiau cynharaf hynny. Cyfraddau uwch o ysmygu yn ystod beichiogrwydd, cyfraddau is o fwydo ar y fron a thebygolrwydd uwch o farwolaethau babanod. Erbyn eu bod yn 18 mis, mae bylchau sy'n gysylltiedig ag incwm mewn datblygiad iaith a pharodrwydd ar gyfer yr ysgol eisoes yn weladwy. Golyga hynny fod anfantais yn anochel cyn i blentyn gyrraedd gatiau'r ysgol hyd yn oed.
Mae tlodi parhaus yn gynnar mewn bywyd yn cynyddu'r risg o ordewdra a chyflyrau iechyd hirdymor yn nes ymlaen. Mae straen cronig yn y blynyddoedd cyntaf hyn yn effeithio ar ddatblygiad yr ymennydd, gan danseilio iechyd meddwl, rheoleiddio emosiynol a sgiliau gwybyddol. Mae'r dystiolaeth yn llethol: mae tlodi yn y 1,000 diwrnod cyntaf yn gadael ôl parhaol.
Wrth i blant dyfu, mae'r anghydraddoldebau hyn yn ehangu. Mae cyfraddau goroesi canser bron i 20 pwynt canran yn is yn ein cymunedau tlotaf o gymharu â'r rhai cyfoethocaf. Mae salwch anadlol fwy na dwywaith yn fwy tebygol o fod yn angheuol mewn ardaloedd difreintiedig, ac mae gordewdra'n parhau i fod yn bryder dybryd. Mae dros chwarter y plant pedair i bump oed dros bwysau. Mewn rhai ardaloedd, mae gordewdra pan fydd plentyn yn dechrau yn yr ysgol mor isel â 9 y cant, ond mewn ardaloedd mwy difreintiedig, fel Castell-nedd Port Talbot, mae'n codi i 14 y cant neu hyd yn oed i 16 y cant. Mae gordewdra difrifol yn effeithio ar oddeutu 3.1 y cant o blant, gyda'r gyfradd yn ein hardaloedd tlotaf bron ddwywaith y gyfradd yn ein hardaloedd cyfoethocaf.
Mae'r un anghydraddoldeb yn amlwg ym maes iechyd meddwl. Yn 2023, nodwyd bod gan un o bob pump o blant rhwng wyth ac 16 oed yn Lloegr anhwylder meddwl tebygol, gyda chyfraddau'n uwch ymhlith y rheini sy'n tyfu i fyny mewn tlodi. Teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi yw'r rhai sydd leiaf abl i fforddio'r gweithgareddau allgyrsiol, tai diogel a bwyd iach sy'n cefnogi lles.
Os ydym o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â chanser, clefyd y galon, salwch meddwl, salwch anadlol a llawer mwy, ni ellir trin trechu tlodi fel cyfrifoldeb rhywun arall. Mae trechu tlodi'n bolisi iechyd. Mae a wnelo ag atal. Mae a wnelo â gwydnwch. Mae a wnelo â thegwch. Mae pob punt a fuddsoddwn i leihau amddifadedd yn bunt a fuddsoddir mewn bywydau hirach, cymunedau iachach a GIG cryfach a mwy gwydn. Mae tlodi'n byrhau bywydau. Bydd ei drechu yn eu hachub.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol a'r Trefnydd—Jane Hutt.
I call on the Cabinet Secretary for Social Justice and Trefnydd—Jane Hutt.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank Plaid Cymru for tabling this motion today.
We know that there are far too many children living in poverty. Our own statistics for the three years to 2024 show that 31 per cent of children are living in relative income poverty. The Joseph Rowntree Foundation is predicting this to be 32 per cent this year. There can be no hiding from these statistics. They're stark. They continue to show the scale of the challenge that children are facing every day.
This debate does give me the opportunity to reaffirm the Welsh Government's commitment to tackling child poverty as an absolute priority, using all the levers that we currently have at our disposal. Our child poverty strategy for Wales sets out the actions that we've been taking as a Welsh Government, signalling clearly our ambitions for the longer term. It outlines how we're working across Government, and with partners, to maximise the impact of the levers available to us to tackle child poverty.
I'll be publishing our report in early December on the delivery of the child poverty strategy. This will include our monitoring framework and evidence that we've gathered from those with lived experience of poverty. Between 2022 and 2026, we've invested over £7 billion in interventions that reduce costs and maximise the incomes of families, and keep money in the pockets of Welsh citizens, in line with objective 1 of our child poverty strategy.
As has been said in this debate, childcare is key to enabling parents to work. That, again, is identified in the Policy in Practice paper as key to tackling child poverty. Our childcare offer provides up to 30 hours of Welsh Government-funded nursery education and childcare for 48 weeks a year for eligible families.
We need to grow the workforce. We've increased the hourly rate to £6.40 for the childcare offer, and—as has been said and acknowledged—we're expanding our Flying Start childcare for two-year-olds in Wales, bringing Wales a step closer to the universal provision of childcare for all two-year-olds. This we agree on, and we seek to take forward together.
The Welsh Government is committed to ensuring that no child goes hungry. There is so much that we can agree on, and can agree on in this debate and in this motion, in how we tackle child poverty. Yes, we were the first UK nation to offer free school meals to all primary learners and, yes, it was as a result of our co-operation agreement with Plaid Cymru.
Our universal offer, alongside our school milk scheme and long-standing free school breakfasts in primary schools, means that Wales has the most generous food-in-school offer in the UK. It's important to put that on the record again for us today, making strides together. In 2021, the Bevan Foundation estimated that a free school meal was worth an average of £764 a year per child, and that averages to a financial contribution per child of just under £15 a week, getting money into the pockets of families for those children. I think this demonstrates the Welsh Government making a difference when we work together with the powers that we have. Our school essentials grant is providing £125 per eligible learner for all year groups up to year 11, with £200 for eligible learners in year 7, enabling children from low-income families to attend school and take part in activities at the same level as their peers.
Our work to streamline the Welsh benefits system is continuing at pace. We know that there are still millions of pounds of benefit entitlements unclaimed in Wales, and we have an absolute duty, in partnership with the UK Government and local government, to improve the uptake of these benefits for all generations, but particularly families with children. We're working with local government to deliver the Welsh benefits charter, which we launched at the same time as our child poverty strategy, streamlining the Welsh benefits route-map to simply access to free schools meals, the school essentials grant, as well as the £290 million council tax reduction scheme.
Our pilot with Policy in Practice is enabling 12 local authorities to explore the use of their data sharing low-income family tracker tool to identify entitlement to a range of means-tested support people are missing out on, including the Healthy Start vouchers, and we're continuing to invest in our flagship single advice fund.
Gwyddom fod gormod o blant yn byw mewn tlodi. Mae ein hystadegau ein hunain ar gyfer y tair blynedd hyd at 2024 yn dangos bod 31 y cant o blant yn byw mewn tlodi incwm cymharol. Mae Sefydliad Joseph Rowntree yn rhagweld y bydd yn 32 y cant eleni. Ni ellir cuddio rhag yr ystadegau hyn. Maent yn llwm. Maent yn parhau i ddangos maint yr her y mae plant yn ei hwynebu bob dydd.
Mae'r ddadl hon yn rhoi cyfle imi ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i drechu tlodi plant fel blaenoriaeth hollbwysig, gan ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni ar hyn o bryd. Mae strategaeth tlodi plant Cymru yn nodi'r camau gweithredu yr ydym wedi bod yn eu rhoi ar waith fel Llywodraeth Cymru, gan nodi'n glir ein huchelgeisiau ar gyfer y tymor hwy. Mae'n amlinellu sut rydym yn gweithio ar draws y Llywodraeth, a chyda phartneriaid, i wneud y mwyaf o effaith yr ysgogiadau sydd ar gael i ni er mwyn trechu tlodi plant.
Byddaf yn cyhoeddi ein hadroddiad ar gyflawni'r strategaeth tlodi plant ddechrau mis Rhagfyr. Bydd yn cynnwys ein fframwaith monitro a thystiolaeth a gasglwyd gennym oddi wrth bobl â phrofiad bywyd o dlodi. Rhwng 2022 a 2026, rydym wedi buddsoddi dros £7 biliwn mewn ymyriadau sy'n lleihau costau ac sy'n gwneud y gorau o incwm teuluoedd, ac yn cadw arian ym mhocedi dinasyddion Cymru, yn unol ag amcan 1 yn ein strategaeth tlodi plant.
Fel y nodwyd yn y ddadl hon, mae gofal plant yn allweddol i alluogi rhieni i weithio. Mae hynny, unwaith eto, wedi'i nodi fel elfen allweddol i drechu tlodi plant ym mhapur Policy in Practice. Mae ein cynnig gofal plant yn darparu hyd at 30 awr o addysg feithrin a gofal plant a ariennir gan Lywodraeth Cymru am 48 wythnos y flwyddyn i deuluoedd cymwys.
Mae angen inni dyfu'r gweithlu. Rydym wedi cynyddu'r gyfradd yr awr i £6.40 ar gyfer y cynnig gofal plant, ac—fel sydd wedi'i ddweud a'i gydnabod—rydym yn ehangu gofal plant Dechrau'n Deg ar gyfer plant dwy oed yng Nghymru, gan ddod â Chymru gam yn nes at ddarpariaeth ofal plant i bob plentyn dwy oed. Rydym yn cytuno ar hyn, ac mae'n rhywbeth rydym yn ceisio bwrw ymlaen ag ef gyda'n gilydd.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn llwgu. Mae cymaint y gallwn gytuno arno, ac y gallwn gytuno arno yn y ddadl hon ac yn y cynnig hwn, o ran sut yr awn ati i drechu tlodi plant. Ie, ni oedd y genedl gyntaf yn y DU i gynnig prydau ysgol am ddim i bob dysgwr cynradd, a do, fe ddigwyddodd hynny o ganlyniad i'n cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru.
Mae ein cynnig cyffredinol, ochr yn ochr â'n cynllun llaeth ysgol a pholisi hirsefydlog brecwastau ysgol am ddim mewn ysgolion cynradd, yn golygu mai Cymru sydd â'r cynnig mwyaf hael yn y DU o ran bwyd yn yr ysgol. Mae'n bwysig cofnodi hynny eto heddiw, ein bod yn gwneud cynnydd gyda'n gilydd. Yn 2021, amcangyfrifodd Sefydliad Bevan fod pryd ysgol am ddim yn werth £764 y plentyn y flwyddyn ar gyfartaledd, ac mae hynny'n cyfateb i gyfraniad ariannol fesul plentyn o ychydig o dan £15 yr wythnos, gan roi mwy o arian ym mhocedi teuluoedd ar gyfer y plant hynny. Rwy'n credu bod hyn yn dangos bod Llywodraeth Cymru yn gwneud gwahaniaeth pan fyddwn yn gweithio gyda'n gilydd gyda'r pwerau sydd gennym. Mae ein grant hanfodion ysgol yn darparu £125 fesul dysgwr cymwys ar gyfer pob grŵp blwyddyn hyd at flwyddyn 11, gyda £200 ar gyfer dysgwyr cymwys ym mlwyddyn 7, gan alluogi plant o deuluoedd incwm isel i fynychu'r ysgol a chymryd rhan mewn gweithgareddau ar yr un lefel â'u cyfoedion.
Mae ein gwaith i symleiddio system fudd-daliadau Cymru yn parhau ar gyflymder. Gwyddom fod gwerth miliynau o bunnoedd o fudd-daliadau heb eu hawlio yng Nghymru o hyd, ac mae gennym ddyletswydd, mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU a llywodraeth leol, i wella'r nifer sy'n manteisio ar y budd-daliadau hyn i bob cenhedlaeth, ond yn enwedig teuluoedd â phlant. Rydym yn gweithio gyda llywodraeth leol i gyflawni siarter budd-daliadau Cymru, a lansiwyd gennym ar yr un pryd â'n strategaeth tlodi plant, gan symleiddio budd-daliadau Cymru i fynediad at brydau ysgol am ddim, y grant hanfodion ysgol, yn ogystal â chynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, sy'n werth £290 miliwn.
Mae ein cynllun peilot gyda Policy in Practice yn galluogi 12 awdurdod lleol i archwilio'r defnydd o'u hofferyn tracio teuluoedd incwm isel sy'n rhannu data i nodi'r hawl y mae pobl yn colli allan arni i ystod o gymorth sy'n dibynnu ar brawf modd, gan gynnwys talebau Cychwyn Iach, ac rydym yn parhau i fuddsoddi yn ein cronfa gynghori sengl flaenllaw.
I'm glad you'll take the intervention. You've given us a list again of the things that you've done—some of which we've done in partnership, and we're proud of that—but we know, as Delyth Jewell said, that we have a glaring warning showing us that Wales is going to see the highest rate of child poverty by 2029. So, why do you think the things that you've done over the last 26 years haven't resulted in a reduction in child poverty?
Rwy'n falch eich bod yn derbyn yr ymyriad. Rydych wedi rhoi rhestr i ni eto o'r pethau yr ydych chi wedi'u gwneud—a rhai ohonynt wedi'u gwneud gennym mewn partneriaeth, ac rydym yn falch o hynny—ond fe wyddom, fel y dywedodd Delyth Jewell, ein bod wedi cael rhybudd clir yn dangos i ni y bydd Cymru yn wynebu'r gyfradd uchaf o dlodi plant erbyn 2029. Felly, pam eich bod chi'n credu nad yw'r pethau a wnaethoch dros y 26 mlynedd diwethaf wedi arwain at ostyngiad mewn tlodi plant?
I think the strongest action that can be taken to making an impact on child poverty levels today is through social security policies, and that comes over very clearly in all the evidence, and, indeed, in the Policy in Practice report. That's why I've consistently raised with this UK Government, through the four-nation engagement on the UK child poverty strategy. Along with the First Minister and the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language, I've consistently called, and we've debated it this afternoon, for an end to the benefit cap and to the two-child limit. It was heartening to see the headlines, wasn't it, yesterday? Rachel Reeves is to lift the two-child benefit cap in the November budget. That is good news, and we've called for that. I know that will have the biggest impact in terms of social security policies on the child—[Interruption.] Yes, I'm just finishing my sentence, thank you, Deputy Llywydd. Thank you, Sioned.
Rwy'n credu mai'r camau cryfaf y gellir eu cymryd i gael effaith ar lefelau tlodi plant heddiw yw drwy bolisïau nawdd cymdeithasol, ac mae hynny'n glir iawn yn yr holl dystiolaeth, ac yn wir, yn adroddiad Policy in Practice. Dyna pam fy mod wedi codi'r mater yn gyson gyda Llywodraeth y DU, drwy'r ymgysylltiad pedair gwlad ar strategaeth tlodi plant y DU. Ynghyd â'r Prif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg, rwyf wedi galw'n gyson, ac rydym wedi'i drafod y prynhawn yma, am gael gwared ar y cap ar fudd-daliadau a'r terfyn dau blentyn. Roedd yn galonogol gweld y penawdau ddoe, onid oedd? Bydd Rachel Reeves yn cael gwared ar y cap dau blentyn ar fudd-daliadau yng nghyllideb mis Tachwedd. Mae hynny'n newyddion da, ac rydym wedi galw am hynny. Gwn mai dyna fydd yn cael yr effaith fwyaf o ran polisïau nawdd cymdeithasol ar y plentyn—[Torri ar draws.] Iawn, rwy'n gorffen fy mrawddeg, diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch, Sioned.
Just a point of clarification on that, and I'm grateful to you for taking a further intervention. You're saying you're calling for an end of the two-child cap. Do you agree with the End Child Poverty coalition, for example, that that should be a full cap lifted for all? Is that what you're calling on Rachel Reeves to do in the November budget—a full lifting of it?
Dim ond pwynt o eglurhad ar hynny, ac rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn ymyriad pellach. Rydych chi'n dweud eich bod yn galw am gael gwared ar y cap dau blentyn. A ydych chi'n cytuno â chynghrair Dileu Tlodi Plant, er enghraifft, y dylid cael gwared ar y cap yn gyfan gwbl i bawb? Ai dyna rydych chi'n galw ar Rachel Reeves i'w wneud yng nghyllideb mis Tachwedd—cael gwared arno'n gyfan gwbl?
We've certainly called for that full lift in the two-child benefit cap, without reservation.
It is important, again, as I said, that we look at that child poverty review that the UK Government has done. I'm pleased that we can work with a Government, unlike the former Conservative Government, that is prepared to have a child poverty strategy, that is prepared to work across the four nations, that is prepared to hear me speak up as a Welsh Labour Minister, right from the word go, saying, 'This is the biggest impact you could have on tackling child poverty.'
I do want to acknowledge what Gordon Brown said last week, in 'Labour Works: Local Action on Child Poverty'. He said, 'The child poverty review is the time to show that as a society we are richer when we care for the poor, more secure when we come to the aid of the insecure, and when the strong help the weak, it makes us all stronger.'
Just returning to the specific point in the debate, I think it's important that we address the issue about the Scottish child payment. As Members are well aware, and we've discussed it, we simply don't have the devolved powers to legislate for a scheme along the lines of the Scottish child payment, but we recognise the progress that the Scottish Government has made with the child payment. We have actually committed to working with the Scottish Government to better understand the legislative, fiscal and other resources that would be required for us in Wales to make a payment at this time. We are doing research, as you know, to explore the infrastructure required to devolve the administration of welfare—I remember John Griffiths calling for this many moons back in his local government review—and identify those elements of the reserved social security system the Welsh Government could administer.
So, diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I think this is a very important debate today and I thank you for tabling it. My final point is that we are focusing our budget, our resources, our efforts and our powers on making the difference today to the children and families that need it most. And we can and will work together to make this change to tackle child poverty in Wales. Diolch yn fawr.
Rydym yn sicr wedi galw am gael gwared ar y cap dau blentyn ar fudd-daliadau yn gyfan gwbl, yn ddiamod.
Mae'n bwysig, unwaith eto, fel y dywedais, ein bod yn edrych ar yr adolygiad tlodi plant y mae Llywodraeth y DU wedi'i wneud. Rwy'n falch y gallwn weithio gyda Llywodraeth, yn wahanol i'r Llywodraeth Geidwadol flaenorol, sy'n barod i gael strategaeth tlodi plant, sy'n barod i weithio ar draws y pedair gwlad, sy'n barod i wrando arnaf yn siarad fel Gweinidog Llafur Cymru, o'r cychwyn cyntaf, yn dweud, 'Dyma'r effaith fwyaf y gallech ei chael ar drechu tlodi plant.'
Hoffwn gydnabod yr hyn a ddywedodd Gordon Brown yr wythnos diwethaf, yn 'Labour Works: Local Action on Child Poverty'. Fe ddywedodd, 'Yr adolygiad tlodi plant yw'r amser i ddangos ein bod ni fel cymdeithas yn gyfoethocach pan fyddwn yn gofalu am y tlodion, yn fwy diogel pan fyddwn yn cefnogi'r rhai bregus, a phan fydd y cryfion yn helpu'r gwan, mae'n gwneud pob un ohonom yn gryfach.'
Gan ddychwelyd at y pwynt penodol yn y ddadl, credaf ei bod yn bwysig ein bod yn rhoi sylw i'r mater yn ymwneud â thaliad plant yr Alban. Fel y gŵyr yr Aelodau'n iawn, ac rydym wedi'i drafod, nid oes gennym bwerau datganoledig i ddeddfu ar gyfer cynllun tebyg i daliad plant yr Alban, ond rydym yn cydnabod y cynnydd y mae Llywodraeth yr Alban wedi'i wneud gyda'r taliad plant. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda Llywodraeth yr Alban i ddeall yn well yr adnoddau deddfwriaethol, cyllidol ac adnoddau eraill y byddai eu hangen arnom yng Nghymru i wneud taliad ar hyn o bryd. Rydym yn gwneud ymchwil, fel y gwyddoch, i archwilio'r seilwaith sydd ei angen i ddatganoli gweinyddu lles—rwy'n cofio John Griffiths yn galw am hyn amser maith yn ôl yn ei adolygiad llywodraeth leol—a nodi'r elfennau yn y system nawdd cymdeithasol a gedwir yn ôl y gallai Llywodraeth Cymru eu gweinyddu.
Felly, diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Credaf fod hon yn ddadl bwysig iawn heddiw, a diolch i chi am ei chyflwyno. Fy mhwynt olaf yw ein bod yn canolbwyntio ein cyllideb, ein hadnoddau, ein hymdrechion a'n pwerau ar wneud gwahaniaeth heddiw i'r plant a'r teuluoedd sydd ei angen fwyaf. Ac fe allwn ac fe fyddwn yn gweithio gyda'n gilydd i wneud y newid hwn i drechu tlodi plant yng Nghymru. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Sioned Williams i ymateb i'r ddadl.
I call on Sioned Williams to reply to the debate.
Diolch yn fawr, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan. Roedd e'n siomedig i glywed ymateb y Ceidwadwyr, yn meddwl, fel gwnaeth Delyth sôn, nad yw unrhyw syniad sy'n effeithiol yn werth edrych arno o ran Cymru. Dwi jest yn siomedig iawn yng nghyfraniad Altaf Hussain, mae'n rhaid i mi ddweud. Doedd e ddim yn cynnig unrhyw syniadau ei hunan, jest yn difrïo syniadau rydyn ni’n gwybod sy'n gweithio. Doedd e jest ddim yn gwneud unrhyw synnwyr, a dweud y gwir.
Delyth, roedd y pwyslais yna ar gymunedau'r Cymoedd yn hollol iawn, gan dynnu ein sylw ni at y rhybudd clir yna o ran 2029, y risg yna y bydd Cymru â'r cyfradd tlodi plant uchaf yn y Deyrnas Gyfunol os na wnawn ni rywbeth yn wahanol.
Thank you, and thank you to everyone who's participated. It was disappointing to hear the Conservatives' response, as Delyth said, not believing that any idea that is effective is worth looking at in terms of Wales. And I was very disappointed with Altaf Hussain's contribution, I have to say. He didn't offer any ideas of his own, just talked down the ideas that we know work. It didn't make any sense, truth be told.
Delyth's emphasis on Valleys communities was entirely right, and she drew attention to that clear warning in terms of 2029 and the risk that Wales will have the highest child poverty rates in the UK if we don't do something differently.
Jenny, I really appreciate your contribution, and absolutely agree with you on the wealth tax. We have 1 per cent of people in this country who have more wealth than 70 per cent combined, and 16 million people live in poverty. And as you said, many of them—they call themselves the patriotic millionaires—are open to this tax. So, why aren't we acting? And I think you've put your finger on it. There are vested interests who control Governments and the press and the media in this country, and we need to change the narrative on that. Also, I think you were right to talk about the importance of control over welfare powers, so we can chart our own course in this country with our own values, also drawing attention to the disjointed and unaffordable nature of childcare provision in Wales and the effect that that has on poverty.
Jenny, rwy'n gwerthfawrogi eich cyfraniad yn fawr, ac yn cytuno'n llwyr â chi ar y dreth gyfoeth. Mae gennym 1 y cant o bobl yn y wlad hon sydd â mwy o gyfoeth na 70 y cant gyda'i gilydd, ac mae 16 miliwn o bobl yn byw mewn tlodi. Ac fel y dywedoch chi, mae llawer ohonynt—maent yn galw eu hunain yn filiwnyddion gwladgarol—yn croesawu'r dreth hon. Felly, pam nad ydym yn gweithredu? Ac rwy'n credu eich bod chi wedi rhoi eich bys ar y mater. Mae yna fuddiannau breiniedig sy'n rheoli Llywodraethau a'r wasg a'r cyfryngau yn y wlad hon, ac mae angen inni newid y naratif ar hynny. Hefyd, rwy'n credu eich bod chi'n gywir i siarad am bwysigrwydd rheolaeth dros bwerau lles, fel y gallwn lunio ein llwybr ein hunain yn y wlad hon gyda'n gwerthoedd ein hunain, gan dynnu sylw hefyd at natur anghyson ac anfforddiadwy'r ddarpariaeth gofal plant yng Nghymru a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar dlodi.
Roedd Cefin wedyn yn sôn am ardaloedd gwledig. Mae e mor bwysig i ni wybod bod angen i ni beidio cael one size fits all, onid yw e? Mae gan gymunedau yno natur gwahanol a heriau gwahanol, ac mae dimensiwn penodol i dlodi yng nghefn gwlad—a'r ystadegyn hynod frawychus yna, a sobreiddiol, sef bod chwarter o blant, 25 y cant o blant, yn byw mewn tlodi mewn 94 y cant o'n hetholaethau ni, yr etholaethau, fel roedd Heledd yn dweud, rŷn ni i gyd yn eu cynrychioli, ac mae gyda ni ddyletswydd i wasanaethu plant y cymunedau hynny.
Wedyn, roedd Heledd yn sôn hefyd am gymryd y cyfrifoldeb a bod penderfyniadau gwleidyddol yn creu tlodi, ac y bydd penderfyniadau gwleidyddol yn datrys tlodi. Dwi’n rhannu'r gofid o ran tlodi a banciau bwyd, ac yn y blaen, yn cael eu normaleiddio.
Cefin then talked about rural areas. It's so important that we know that there is a need for us not to have a one-size-fits-all approach. Communities have different characteristics and different challenges, and there's a specific dimension to poverty in rural areas. There’s that frightening, sobering statistic that a quarter, 25 per cent, of children are living in poverty in 94 per cent of our constituencies, the constituencies, as Heledd told us, we all represent, and we have a duty to serve children in those communities.
Heledd spoke about taking responsibility and how political decisions create poverty, but that it's also political decisions that will solve poverty. And I share the concern in terms of poverty, foodbanks, and so on, being normalised.
Mabon, you're so right to point out that the health, both physical and mental, outcomes are not distributed evenly in Wales. We know that the strongest determinant of those outcomes is poverty, and how those first 1,000 days—because we're talking about child poverty here, aren't we—leave that lasting mark.
Cabinet Secretary, I'm grateful for your response. We did again, as I said, hear that list of things that you have been doing. All, of course, are welcome, and, as I said, some of those we've done in partnership. You say that the strongest—you made that emphasis, didn't you—things that we could do here to shift the dial are not currently devolved, and that's social security policy. You said that work is ongoing on that, but you did again make reference even to one of your own Members many moons ago calling for this. I've been in this place four years. I've been calling for it for over four years and people who've been here since 1999, both on these benches and other benches, have been calling for those powers. Now that we have a Labour Government in the UK, after all those years of destruction and austerity and misery under the Tories, why isn't this happening? Why isn't it happening faster? We could have asked for it when—you referenced Gordon Brown—Gordon Brown was in power with Tony Blair. Why didn't it happen then?
Anyway, I'd like to just end by taking us back, actually, to the last Senedd election. We in this Chamber are very focused now on the next one, but just before the last Senedd election, the then First Minister, who is now, obviously, the finance Minister, was asked by Adam Price what answer he would give to the question of what should his Government have done better, looking back at his time in office. He didn't reference doing better on child poverty, but then, when he was asked a more hypothetical, philosophical question—as Adam is wont to do—as to what powers would he choose to leave in Westminster's hands, given at that time the possibility of further years of Tory rule, the First Minister then replied, and I quote,
'There are many things we could debate as to which matters would be left at a UK level. The key thing for my party is that all those things would be agreed, that we are a voluntary association of four nations...A voluntary association of four nations means that we agree the things that we choose to operate at a UK level. It's in our hands, not in the hands of Westminster to determine it.'
But, as the Government's motion makes clear, that's not true, is it? You may say you don't agree with the two-child cap, but the decision is in the hands of Westminster, by now Labour hands, and, in four years' time, welfare could be in the hands of far less progressive forces. You haven't asked for the powers that you say we need to make a vital difference now, or to safeguard our nation's children's futures.
Plaid Cymru will push the limits of devolution, build the case for welfare powers and use the Government of Wales Act 2006 to pilot and expand a child payment scheme. It is up to the UK Labour Government whether it chooses to obstruct those efforts to tackle child poverty, including ensuring that the payment does not affect benefit calculations. Would Labour, I wonder, put political point scoring before the well-being of the children of Wales if a new Plaid Cymru-led Welsh Government took that bold action?
There is a wider price to pay for inaction and I think, Jenny, you referenced this. We are witnessing it. Both bodies and souls in our towns and villages are at stake. We need to see faith restored, that Governments can change people's lives for the better, that they are willing to listen to the evidence of experts and stop with the empty sloganising when people feel nothing is changing. The existence of this Senedd, of our very democracy, depends on it. So, the time for managing poverty and dealing with its devastation is over. It's time for a new approach. I'm appealing to all Members to show they understand this by supporting our motion today. Diolch.
Mabon, rydych chi'n llygad eich lle yn nodi nad yw'r canlyniadau iechyd, corfforol a meddyliol, wedi'u dosbarthu'n gyfartal yng Nghymru. Rydym yn gwybod mai penderfynydd cryfaf y canlyniadau hynny yw tlodi, a'r ffordd y mae'r 1,000 diwrnod cyntaf—gan mai am dlodi plant y siaradwn yma, onid e—yn gadael marc parhaol.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n ddiolchgar am eich ymateb. Unwaith eto, fel y dywedais, fe wnaethom glywed y rhestr o'r pethau y buoch chi'n eu gwneud. Mae croeso i bob un ohonynt wrth gwrs, ac i rai o'r pethau a wnaethom mewn partneriaeth fel y dywedais. Rydych chi'n dweud nad yw'r pethau cryfaf—fe wnaethoch chi bwysleisio hynny, oni wnaethoch—pethau y gallem eu gwneud yma i sicrhau newid go iawn, wedi'u datganoli ar hyn o bryd, sef y polisi nawdd cymdeithasol. Fe ddywedoch chi fod gwaith yn mynd rhagddo ar hynny, ond fe wnaethoch chi gyfeirio eto at un o'ch Aelodau eich hun hyd yn oed yn galw am hyn dro yn ôl. Rwyf i wedi bod yn y lle hwn ers pedair blynedd. Rwyf i wedi bod yn galw amdano ers dros bedair blynedd ac mae pobl sydd wedi bod yma ers 1999, ar y meinciau hyn a meinciau eraill, wedi bod yn galw am y pwerau hynny. Gan fod gennym Lywodraeth Lafur yn y DU bellach, ar ôl yr holl flynyddoedd o ddinistr a chyni a diflastod o dan y Torïaid, pam nad yw hyn yn digwydd? Pam nad yw'n digwydd yn gyflymach? Gallem fod wedi gofyn amdano pan oedd Gordon Brown—fe gyfeirioch chi at Gordon Brown—mewn grym gyda Tony Blair. Pam na ddigwyddodd bryd hynny?
Beth bynnag, hoffwn orffen drwy fynd â ni'n ôl at etholiad diwethaf y Senedd. Rydym ni yn y Siambr hon yn canolbwyntio ar yr un nesaf nawr, ond ychydig cyn etholiad diwethaf y Senedd, gofynnodd Adam Price i'r Prif Weinidog ar y pryd, sydd bellach yn Weinidog Cyllid wrth gwrs, pa ateb y byddai'n ei roi i'r cwestiwn beth y dylai ei Lywodraeth fod wedi'i wneud yn well, wrth edrych yn ôl ar ei gyfnod yn y swydd. Ni chyfeiriodd at wneud yn well ar dlodi plant, ond wedyn, pan ofynnwyd cwestiwn mwy damcaniaethol, athronyddol iddo—fel y mae Adam yn tueddu i wneud—ynglŷn â pha bwerau y byddai'n dewis eu gadael yn nwylo San Steffan, o ystyried y posibilrwydd o flynyddoedd pellach o reolaeth y Torïaid ar y pryd, atebodd y Prif Weinidog ar y pryd, ac rwy'n dyfynnu,
'Mae llawer o bethau y gallem ni eu trafod ynghylch pa faterion fyddai'n cael eu gadael ar lefel y DU. Y peth allweddol i'm plaid i yw y byddai'r holl bethau hynny yn cael eu cytuno, ein bod ni'n gymdeithas wirfoddol o bedair gwlad... Mae cymdeithas wirfoddol o bedair gwlad yn golygu ein bod ni'n cytuno ar y pethau yr ydym ni'n dewis eu gweithredu ar lefel y DU. Mae yn ein dwylo ni, nid yn nwylo San Steffan i'w benderfynu.'
Ond fel y mae cynnig y Llywodraeth yn dangos yn glir, nid yw hynny'n wir. Efallai eich bod yn dweud nad ydych chi'n cytuno â'r cap dau blentyn, ond mae'r penderfyniad yn nwylo San Steffan, yn nwylo Llafur erbyn hyn, ac ymhen pedair blynedd, gallai lles fod yn nwylo grymoedd llawer llai blaengar. Nid ydych wedi gofyn am y pwerau y dywedwch fod eu hangen arnom i wneud gwahaniaeth allweddol nawr, neu i ddiogelu dyfodol plant ein cenedl.
Bydd Plaid Cymru yn gwthio terfynau datganoli, yn adeiladu'r achos dros gael pwerau lles ac yn defnyddio Deddf Llywodraeth Cymru 2006 i dreialu ac ehangu cynllun taliadau plant. Mater i Lywodraeth Lafur y DU yw pa un a yw'n dewis rhwystro'r ymdrechion hynny i fynd i'r afael â thlodi plant, gan gynnwys sicrhau nad yw'r taliad yn effeithio ar gyfrifiadau budd-daliadau. A fyddai Llafur, tybed, yn rhoi sgorio pwynt gwleidyddol o flaen lles plant Cymru pe bai Llywodraeth Cymru newydd dan arweiniad Plaid Cymru yn gweithredu yn y ffordd feiddgar honno?
Mae pris ehangach i'w dalu am ddiffyg gweithredu, a Jenny, fe gyfeirioch chi at hyn. Rydym yn dyst iddo. Mae cyrff ac eneidiau yn ein trefi a'n pentrefi yn y fantol. Mae angen inni weld adfer ffydd y gall Llywodraethau newid bywydau pobl er gwell, eu bod yn barod i wrando ar dystiolaeth arbenigwyr a rhoi'r gorau i sloganau gwag pan fo pobl yn teimlo nad oes unrhyw beth yn newid. Mae bodolaeth y Senedd hon, ein democratiaeth, yn dibynnu ar hynny. Felly, mae'r amser i reoli tlodi a delio â'i ddinistr ar ben. Mae'n bryd cael dull newydd o weithredu. Rwy'n apelio ar yr holl Aelodau i ddangos eu bod yn deall hyn drwy gefnogi ein cynnig heddiw. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will, therefore, defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rhun ap Iorwerth, did you want to raise a point of order?
Rhun ap Iorwerth, a oeddech chi eisiau codi pwynt o drefn?
It's all right. I'll write to you.
Mae'n iawn. Fe ysgrifennaf atoch.
Okay. Thank you.
O'r gorau. Diolch.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the votes.
Before I move on to the votes, there is a Member whose voting seems to be from his car and, therefore, I will not be accepting that vote, in accordance with guidance that has been issued.
Cyn i mi symud ymlaen at y pleidleisio, mae'n ymddangos bod yna Aelod yn pleidleisio o'i gar ac felly, ni fyddaf yn derbyn y bleidlais honno, yn unol â'r canllawiau sydd wedi'u cyhoeddi.
Mae'r bleidlais gyntaf heno ar eitem 5, dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod. Galwaf am bleidlais ar y cynnig yn enw Mick Antoniw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 34, 15 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The first vote this evening is on item 5, debate on a Member's legislative proposal. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 34, 15 abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 5. Dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod—Bil ar dipio anghyfreithlon: O blaid: 34, Yn erbyn: 0, Ymatal: 15
Derbyniwyd y cynnig
Item 5. Debate on a Member's legislative proposal—a Bill on fly-tipping : For: 34, Against: 0, Abstain: 15
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 7, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr economi. Galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, yn enw Paul Davies. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on item 7, the Welsh Conservatives' debate on the economy. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Paul Davies. If the motion is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 36 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Yr economi. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7. Welsh Conservatives' debate—The economy. Motion without amendment: For: 13, Against: 36, Abstain: 0
Motion has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 1 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Open the vote. Close the vote.
My apologies. I've got to do some calculations as to how I work the screen out, because it was tied, but I have to take one vote away, so it's not tied. So, I've got to try and sort my screen out.
Rwy'n ymddiheuro. Rhaid i mi weld sut i gael trefn ar y sgrin, am fod y bleidlais yn gyfartal, ond rhaid i mi dynnu un bleidlais, felly nid yw'n gyfartal. Felly, rhaid i mi geisio cael trefn ar fy sgrin.
O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Yr economi. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Welsh Conservatives' debate—The economy. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 2, yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Yr economi. Gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 11, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Welsh Conservatives' debate—The economy. Amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 11, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gan nad yw'r Senedd wedi derbyn y cynnig heb ei ddiwygio nac wedi derbyn y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig, caiff y cynnig, felly, ei wrthod.
Bydd y bleidlais derfynol heno ar eitem 8, dadl Plaid Cymru ar dlodi plant. Galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.
As the Senedd has not agreed the motion without amendment and has not agreed the amendments tabled to the motion, the motion is therefore not agreed.
The final vote this evening will be on item 8, the Plaid Cymru debate on child poverty. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the motion is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 38 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl Plaid Cymru - tlodi plant. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 11, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Plaid Cymru Debate - child poverty. Motion without amendment: For: 11, Against: 38, Abstain: 0
Motion has been rejected
Galwaf am bleidlais nawr ar welliant 1 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, 1 yn ymatal, 24 yn erbyn. Felly, mae'r bleidlais yn gyfartal. Fel sy'n orfodol, yn unol â Rheol Sefydlog 6.20, dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn gwelliant 1. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i wrthod.
I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Open the vote. Close the vote. In favour 24, 1 abstention, 24 against. Therefore, the vote is tied. As required under Standing Order 6.20, I exercise my casting vote against amendment 1. So, amendment 1 is not agreed.
Eitem 8. Dadl Plaid Cymru - tlodi plant. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 24, Yn erbyn: 24, Ymatal: 1
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Dirprwy Lywydd ei bleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 8. Plaid Cymru Debate - child poverty. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 24, Against: 24, Abstain: 1
As there was an equality of votes, the Deputy Presiding Officer used his casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Galwaf am bleidlais ar welliant 2 yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, 12 yn ymatal, 24 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi'i wrthod.
I call for a vote on amendment 2 tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 13, 12 abstentions, 24 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Eitem 8. Item title. Gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies: O blaid: 13, Yn erbyn: 24, Ymatal: 12
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 8. Amendment 2, tabled in the name of Paul Davies: For: 13, Against: 24, Abstain: 12
Amendment has been rejected
Gan nad yw'r Senedd wedi derbyn y cynnig heb ei ddiwygio nac wedi derbyn y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig, caiff y cynnig, felly, ei wrthod.
A dyna'r diwedd ar ein pleidleisio ni heddiw.
As the Senedd has not agreed the motion without amendment and has not agreed the amendments tabled to the motion, the motion is therefore not agreed.
And that concludes voting for today.
Symudwn ymlaen nawr at y ddadl fer, a galwaf ar Joyce Watson i siarad.
We will now move to the short debate, and I call on Joyce Watson to speak to the topic that she has chosen.
Please leave quietly.
A wnewch chi adael yn ddistaw os gwelwch yn dda?
Diolch, Dirprwy Lywydd. It's my pleasure to bring forward this evening's short debate. I'm delighted to give some of my time to Carolyn Thomas. I would like to thank the Wildlife Trusts Wales, for whom I'm honoured to be beaver champion, for their support in helping pull this debate together.
It's been some time since I had an opportunity to table a short debate, and with next year's election on the horizon, I reflected on the topics that I've used this platform to highlight over the nearly 20 years that I've represented Mid and West Wales—surface water flooding, blue-green recovery, rewilding—and today's debate touches on many of the themes that have interested and inspired me throughout my time as a Senedd Member. Indeed, I recall first learning about the feasibility studies on wild beaver release when campaigning for my first election soon after the Wildlife Trusts Wales began their beaver project in 2005. So, this is a debate long in the making. But it's also very current, with Government support here and in Westminster, and two decades of environmental campaigning and fieldwork coalescing to make now the time to deliver for beavers in Wales.
As I said, the Welsh beaver project has been investigating the feasibility of bringing wild beavers back to Wales since 2005. The main studies were undertaken between 2009 and 2012, investigating a range of topics, including beaver ecology, stakeholder opinion and beaver management. Ecological surveys undertaken to identify habitat suitability determined that there is abundant habitat, and that beaver reintroduction to Wales is both ecologically feasible and desirable. Six river catchments were selected as potential sites, and the project is currently focused on the Dyfi catchment, where a small number of beavers are living wild.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf gyflwyno'r ddadl fer heno. Rwy'n falch iawn o roi peth o fy amser i Carolyn Thomas. Hoffwn ddiolch i Ymddiriedolaethau Natur Cymru, y mae'n anrhydedd i mi fod yn hyrwyddwr afancod ar eu rhan, am eu cefnogaeth yn helpu i dynnu'r ddadl hon at ei gilydd.
Mae peth amser wedi mynd heibio ers i mi gael cyfle i gyflwyno dadl fer, a chydag etholiad y flwyddyn nesaf ar y gorwel, ystyriais y pynciau y defnyddiais y platfform hwn i dynnu sylw atynt dros y bron i 20 mlynedd y bûm yn cynrychioli Canolbarth a Gorllewin Cymru—llifogydd dŵr wyneb, adferiad glas a gwyrdd, dad-ddofi tir—ac mae'r ddadl heddiw'n cyffwrdd â llawer o'r themâu sydd wedi fy niddori a fy ysbrydoli drwy gydol fy nghyfnod fel Aelod o'r Senedd. Yn wir, rwy'n cofio dysgu am yr astudiaethau dichonoldeb ar ryddhau afancod gwyllt am y tro cyntaf wrth ymgyrchu ar gyfer fy etholiad cyntaf yn fuan ar ôl i Ymddiriedolaethau Natur Cymru ddechrau eu prosiect afancod yn 2005. Felly, mae hon yn ddadl sydd wedi bod yn yr arfaeth ers amser hir. Ond mae hefyd yn gyfredol iawn, gyda chefnogaeth y Llywodraeth yma ac yn San Steffan, a dau ddegawd o ymgyrchu amgylcheddol a gwaith maes yn dod at ei gilydd gan olygu mai nawr yw'r amser i gyflawni ar ran afancod yng Nghymru.
Fel y dywedais, mae prosiect afancod Cymru wedi bod yn ymchwilio i ddichonoldeb dod ag afancod gwyllt yn ôl i Gymru ers 2005. Cynhaliwyd y prif astudiaethau rhwng 2009 a 2012, gan ymchwilio i ystod o bynciau, yn cynnwys ecoleg afancod, barn rhanddeiliaid a rheoli afancod. Penderfynodd arolygon ecolegol a gynhaliwyd i nodi addasrwydd cynefinoedd fod digonedd o gynefin, a bod ailgyflwyno afancod i Gymru yn ecolegol ymarferol ac yn ddymunol. Dewiswyd chwe dalgylch afon fel safleoedd posib, ac ar hyn o bryd mae'r prosiect yn canolbwyntio ar ddalgylch Dyfi, lle mae nifer bach o afancod yn byw'n wyllt.
So, why should we introduce beavers to Wales? Primarily because, at a time when our rivers are under threat, they could be critical to improving water quality and reducing flood risk. Beavers are amazing eco engineers, innate wetland managers, restoring habitats, increasing biodiversity, preventing flooding and providing all manner of ecosystem services. They build dams only where needed, creating lush, diverse environments. They coppice trees, opening up the canopy to the benefit of smaller plants and wildlife and increase woodland health, riverbank stability and water quality.
I read an excellent account of how a farmer in Cornwall is using beavers to stop flooding. Since releasing a couple into an enclosure on his land in 2017, he says they've saved it from drought, prevented flooding in the nearby village, boosted the local economy and even improved oyster beds in Falmouth bay. And all the while, his farm is as economically productive as it was before. In short, re-establishing sustainable populations could breathe new life into our water system for the benefit of both wildlife and people.
But of course, any change in land management brings challenges. Some conflicts could arise from the presence of beavers, like localised flooding, crop damage and felling ornamental trees. Fish migration is a concern too, though, overall, beavers do have a positive effect on river health and therefore fish population. They have their innate diseases, but the parasites they carry are similar to other rodents, like rats and water voles. So, they're not bringing anything new into that ecosystem.
But we have to acknowledge and plan to mitigate these interactions, and the key to that is effective management. Crucially, beavers can be managed easily and at relatively low cost. We can learn on international models. Many European countries have developed robust beaver management systems. Bavaria has a 30-year history of beaver reintroduction, and it provides the best template for how conflict management can lead to the evolution of a system that encourages successful and sustainable co-existence between beaver and land user.
At the end of the last term, I hosted a Senedd screening of a new nature documentary that explores those particular issues. Produced by the Beaver Trust and wonderfully narrated by Dame Joanna Lumley, Balancing the Scales examines the relationship between beavers, fish and our river ecosystem.
And in recess, Carolyn, my colleague, and I joined the Welsh beaver project team at Cors Dyfi, where an enclosure supports a family of beavers. In fact, it's one beaver now. We discussed proposals pending approval by Natural Resources Wales to introduce a few more at the site and to improve the genetic health, and also a new enclosure near Tregaron where the organisation is working with the landowner on lots of exciting and innovative conservation work.
If we want to keep pace, we must give beavers protected species status. We must recognise them as a native species. Secondly, funding for the Welsh beaver project currently comes from the Nature Networks programme, delivered by the Heritage Fund on behalf of Welsh Government, and that ends in March 2026. There could be an opportunity to include beavers within the sustainable farming scheme. Measures need not specifically mention beavers, but could provide support for wetland habitat creation and be flexible enough to cope with beavers turning up or leaving midway through an SFS contract. The Cabinet Secretary issued a statement this time last year confirming the Welsh Government's support for the managed reintroduction of beavers in Wales, so today is a timely opportunity to update on that, and I very much look forward to your reply, Cabinet Secretary.
Beavers have been extinct in Wales since Tudor times, and yet this majestic animal retains a hold on our imaginations, with deep cultural roots in our place names and folklore, as well as the enormous environmental benefits they deliver. They are social animals, they pair for life, they live in close family groups, and perhaps we see our best selves in them. Ultimately, as with other once persecuted animals, like red kites and ospreys, beavers belong to Wales. We removed them; we need to bring them home. Thank you.
Felly, pam y dylem gyflwyno afancod i Gymru? Yn bennaf oherwydd, ar adeg pan fo'n hafonydd dan fygythiad, gallent fod yn hanfodol i wella ansawdd dŵr a lleihau perygl llifogydd. Mae afancod yn ecobeirianwyr anhygoel, yn rheolwyr gwlyptiroedd cynhenid, yn adfer cynefinoedd, yn cynyddu bioamrywiaeth, yn atal llifogydd ac yn darparu pob math o wasanaethau ecosystem. Maent yn adeiladu argaeau ddim ond lle bo'u hangen, gan greu amgylcheddau iraidd, amrywiol. Maent yn bondocio coed, gan agor y canopi er budd planhigion a bywyd gwyllt llai o faint ac yn gwella iechyd coetiroedd, sefydlogrwydd glannau afon ac ansawdd dŵr.
Darllenais adroddiad ardderchog ar y modd y mae ffermwr yng Nghernyw yn defnyddio afancod i atal llifogydd. Ers rhyddhau cwpl i mewn i gae ar ei dir yn 2017, mae'n dweud eu bod wedi ei arbed rhag sychder, wedi atal llifogydd yn y pentref cyfagos, wedi rhoi hwb i'r economi leol a hyd yn oed wedi gwella gwelyau wystrys ym mae Falmouth. Ac ar yr un pryd, mae ei fferm mor gynhyrchiol yn economaidd ag yr oedd o'r blaen. Yn fyr, gallai ailsefydlu poblogaethau cynaliadwy anadlu bywyd newydd i'n system ddŵr er budd bywyd gwyllt a phobl.
Ond wrth gwrs, mae unrhyw newid i reoli tir yn creu heriau. Gallai achosion o wrthdaro ddeillio o bresenoldeb afancod, fel llifogydd lleol, difrod i gnydau a chwympo coed addurnol. Mae pysgod sy'n mudo yn bryder hefyd, ond at ei gilydd, mae afancod yn cael effaith gadarnhaol ar iechyd afonydd ac felly ar boblogaeth pysgod. Mae ganddynt eu clefydau cynhenid, ond mae'r parasitiaid a gariant yn debyg i rai cnofilod eraill, fel llygod mawr a llygod y dŵr. Felly, nid ydynt yn dod ag unrhyw beth newydd i'r ecosystem honno.
Ond rhaid inni gydnabod a chynllunio i liniaru'r rhyngweithiadau hyn, a'r allwedd i hynny yw rheoli effeithiol. Yn allweddol, gellir rheoli afancod yn hawdd ac ar gost gymharol isel. Gallwn ddysgu o fodelau rhyngwladol. Mae llawer o wledydd Ewropeaidd wedi datblygu systemau rheoli afancod cadarn. Mae gan Bafaria hanes 30 mlynedd o ailgyflwyno afancod, a nhw sy'n darparu'r templed gorau ar gyfer y ffordd y gall rheoli gwrthdaro arwain at esblygiad system sy'n annog cyd-fodoli llwyddiannus a chynaliadwy rhwng afancod a defnyddwyr tir.
Ar ddiwedd y tymor diwethaf, cynhaliais ddigwyddiad yn y Senedd i ddangos rhaglen ddogfen natur newydd sy'n archwilio'r materion penodol hynny. Wedi'i chynhyrchu gan yr Ymddiriedolaeth Afancod a'i lleisio'n wych gan y Fonesig Joanna Lumley, mae Balancing the Scales yn archwilio'r berthynas rhwng afancod, pysgod a'n hecosystem afonydd.
Ac yn ystod y toriad, ymunodd Carolyn, fy nghyd-Aelod, a minnau â thîm prosiect afancod Cymru yng Nghors Dyfi, lle ceir cae sy'n cynnal teulu o afancod. Un afanc sydd yno nawr mewn gwirionedd. Buom yn trafod cynigion sydd i'w cymeradwyo gan Cyfoeth Naturiol Cymru i gyflwyno ychydig mwy ar y safle ac i wella'r iechyd genetig, a chae newydd hefyd ger Tregaron lle mae'r sefydliad yn gweithio gyda'r tirfeddiannwr ar lawer o waith cadwraeth cyffrous ac arloesol.
Os ydym am osgoi bod ar ei hôl hi, rhaid inni roi statws rhywogaethau gwarchodedig i afancod. Rhaid inni eu cydnabod fel rhywogaeth frodorol. Yn ail, daw'r cyllid ar gyfer prosiect afancod Cymru ar hyn o bryd o'r rhaglen Rhwydweithiau Natur, a ddarperir gan y Gronfa Dreftadaeth ar ran Llywodraeth Cymru, a daw'r rhaglen honno i ben ym mis Mawrth 2026. Gallai fod cyfle i gynnwys afancod yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Nid oes angen i fesurau sôn yn benodol am afancod, ond gallent ddarparu cymorth i greu cynefinoedd gwlyptir a bod yn ddigon hyblyg i ymdopi ag afancod sy'n dod yno neu sy'n gadael hanner ffordd drwy gytundeb cynllun ffermio cynaliadwy. Cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad yr adeg hon y llynedd yn cadarnhau cefnogaeth Llywodraeth Cymru i drefniadau dan reolaeth i ailgyflwyno afancod yng Nghymru, felly mae heddiw'n gyfle amserol i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny, ac edrychaf ymlaen yn fawr at eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet.
Mae afancod wedi diflannu yng Nghymru ers cyfnod y Tuduriaid, ac eto mae'r anifail mawreddog hwn yn dal ei afael ar ein dychymyg, gyda gwreiddiau diwylliannol dwfn yn ein henwau lleoedd a'n llên gwerin, yn ogystal â'r manteision amgylcheddol enfawr a ddaw yn eu sgil. Maent yn anifeiliaid cymdeithasol, maent yn paru am oes, maent yn byw mewn grwpiau teuluol agos, ac efallai ein bod ni'n gweld ein hunain ar ein gorau ynddynt. Yn y pen draw, fel gydag anifeiliaid eraill a arferai gael eu herlid, fel barcutiaid a gweilch y pysgod, mae afancod yn perthyn i Gymru. Fe gawsom wared arnynt; mae angen inni ddod â nhw adref. Diolch.
I would like to thank my colleague Joyce Watson for tabling this short debate and for giving me a minute of her time. According to legend, beaver taught salmon to jump—calling to mind images of salmon leaping over beaver dams. Beaver dams benefit a multitude of other species, including otters, trout and salmon. Some birds nest on top of their lodges. Beaver ponds store cool water in summer and create habitat. They are an important part of ecosystems. They improve water quality. They help prevent flooding and save land from drought. They don't eat fish. They are herbivores, living on leaves, grasses and some aquatic plants. They eat the inner bark of trees when the others are in short supply. They stay near their habitat. They don't overbreed, managing the population themselves. They are an important part of ecosystems, and I support the licensed reintroduction here in Wales, along with the species champion, Joyce Watson.
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-aelod Joyce Watson am gyflwyno'r ddadl fer hon ac am roi munud o'i hamser i mi. Yn ôl un chwedl, yr afanc a ddysgodd yr eog i neidio—gan ddwyn i gof y lluniau o eogiaid yn neidio dros argaeau afancod. Mae argaeau afancod o fudd i lu o rywogaethau eraill, gan gynnwys dyfrgwn, brithyllod ac eogiaid. Mae rhai adar yn nythu ar ben eu gwalau. Mae pyllau afancod yn storio dŵr oer yn yr haf ac yn creu cynefin. Maent yn rhan bwysig o ecosystemau. Maent yn gwella ansawdd dŵr. Maent yn helpu i atal llifogydd ac arbed tir rhag sychder. Nid ydynt yn bwyta pysgod. Maent yn llysysyddion, yn byw ar ddail, glaswelltau a rhai planhigion dyfrol. Maent yn bwyta rhisgl mewnol coed pan fydd y pethau eraill yn brin. Maent yn aros yn agos at eu cynefin. Nid ydynt yn gorfridio, gan reoli'r boblogaeth eu hunain. Maent yn rhan bwysig o ecosystemau, ac rwy'n cefnogi'r gwaith o ailgyflwyno trwyddedig yma yng Nghymru, fel y mae hyrwyddwr y rhywogaeth, Joyce Watson.
Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl—Huw Irranca-Davies.
I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to reply to the debate—Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da. Good afternoon, everyone. It's a real pleasure to be here today to speak on a topic that, as Joyce said in her opening remarks, is both timely and potentially transformative for our natural environment, namely the managed reintroduction of the European beaver in Wales. I'd like to take this opportunity to thank Joyce Watson MS, who is the dedicated species champion, nominated by Wales Environment Link for the European beaver, for her continued momentum and passion, which, I've got to say, has been vital in keeping this important conversation moving forward, and also for the work of Carolyn and others as well in support.
Now, as part of our broader commitment to tackling the climate and the nature emergencies, Welsh Government is proud to support this initiative. It's one that does reconnect us with a species that once played such a vital role in shaping our landscapes. Beavers, as has been remarked, are often called nature's engineers, and it's for good reason. They were native to Wales before being hunted to extinction centuries ago. So, their return would be not just symbolic, but actually, from a Welsh Government policy perspective, strategic too. Beavers are a keystone species, which means their presence has a disproportionately positive impact on biodiversity, and on the overall health of our ecosystems. As you've remarked already, we can take just one example, which is our water.
Water is one of our most fundamental resources, for people and for nature. We know that we have to clean up our rivers. At the water quality summit only last week, I stressed how the current state of our waterways in Wales is rightly a cause for concern for people up and down the country. Too many of our rivers are too polluted, and that can't continue. And the dam building activities of beavers, nature's engineers, create wetlands that store water, helping to mitigate flood risks further downstream. They filter pollutants, improving water quality in our rivers, and they support biodiversity because they provide those habitats for countless species, from amphibians to birds, to aquatic native plants. In short, beavers can help us build climate resilience and naturally restore our ecological balance. So, that's why, indeed, as has been remarked, last year we announced our support for managed reintroduction, and since then we've been working very closely with Natural Resources Wales and a wide range of stakeholders to shape a responsible path forward. So, today, I'm very pleased to announce that we will take forward legislation to recognise beavers as a native species and give them the important legal protection as a European protected species. This means it will be an offence to deliberately harm beavers or to damage their habitats. Indeed, earlier this year we undertook a targeted engagement exercise to gather views on the proposed amendments to legislation around beavers, and the decision announced today following that engagement will bring Wales now into line with that legislation that's in place in England and in Scotland.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Prynhawn da. Prynhawn da, bawb. Mae'n bleser gwirioneddol cael bod yma heddiw i siarad ar bwnc sydd, fel y dywedodd Joyce yn ei sylwadau agoriadol, yn amserol ac yn drawsnewidiol i'n hamgylchedd naturiol, sef ailgyflwyno dan reolaeth yr afanc Ewropeaidd yng Nghymru. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i Joyce Watson AS, sy'n hyrwyddwr rhywogaethau ymroddedig a enwebwyd gan Cyswllt Amgylchedd Cymru ar gyfer yr afanc Ewropeaidd am ei momentwm a'i hangerdd parhaus, sydd, rhaid dweud, wedi bod yn allweddol i gadw'r sgwrs bwysig hon yn fyw, a hefyd am waith Carolyn ac eraill yn cefnogi.
Nawr, yn rhan o'n hymrwymiad ehangach i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur, mae Llywodraeth Cymru yn falch o gefnogi'r fenter hon. Mae'n un sy'n ein hailgysylltu â rhywogaeth a oedd ar un adeg yn chwarae rhan mor hanfodol yn siapio ein tirweddau. Mae afancod, fel y nodwyd, yn aml yn cael eu galw'n beirianwyr natur, a hynny am reswm da. Roeddent yn frodorol yng Nghymru cyn cael eu hela i ddifodiant ganrifoedd yn ôl. Felly, byddai eu dychweliad nid yn unig yn symbolaidd, ond o safbwynt polisi Llywodraeth Cymru, yn strategol hefyd. Mae afancod yn rhywogaeth allweddol, sy'n golygu bod eu presenoldeb yn cael effaith gadarnhaol anghymesur ar fioamrywiaeth, ac ar iechyd cyffredinol ein hecosystemau. Fel y nodoch chi eisoes, mae dŵr yn un enghraifft.
Dŵr yw un o'n hadnoddau mwyaf sylfaenol, i bobl ac i natur. Fe wyddom fod yn rhaid i ni lanhau ein hafonydd. Yn yr uwchgynhadledd ansawdd dŵr yr wythnos diwethaf, pwysleisiais sut y mae cyflwr presennol ein dyfrffyrdd yng Nghymru yn achos pryder i bobl ledled y wlad, ac yn briodol felly. Mae gormod o'n hafonydd yn rhy llygredig, ac ni all hynny barhau. Ac mae gweithgareddau adeiladu argaeau afancod, peirianwyr natur, yn creu gwlyptiroedd sy'n storio dŵr, gan helpu i liniaru peryglon llifogydd ymhellach i lawr yr afon. Maent yn hidlo llygryddion, gan wella ansawdd dŵr yn ein hafonydd, ac yn cefnogi bioamrywiaeth am eu bod yn darparu cynefinoedd ar gyfer rhywogaethau dirifedi, o amffibiaid i adar, i blanhigion dyfrol brodorol. Yn fyr, gall afancod ein helpu i adeiladu gwydnwch hinsawdd ac adfer ein cydbwysedd ecolegol yn naturiol. Felly, dyna pam ein bod wedi cyhoeddi ein cefnogaeth i ailgyflwyno dan reolaeth y llynedd, fel y nodwyd, ac ers hynny rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ac ystod eang o randdeiliaid ar lunio llwybr cyfrifol ymlaen. Felly, heddiw, rwy'n falch iawn o gyhoeddi y byddwn yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth i gydnabod afancod fel rhywogaeth frodorol a rhoi gwarchodaeth gyfreithiol bwysig iddynt fel rhywogaeth a warchodir gan Ewrop. Mae hyn yn golygu y bydd yn drosedd i niweidio afancod yn fwriadol neu niweidio eu cynefinoedd. Yn wir, yn gynharach eleni fe wnaethom gynnal ymarfer ymgysylltu wedi'i dargedu i gasglu safbwyntiau ar y diwygiadau arfaethedig i ddeddfwriaeth yn gysylltiedig ag afancod, a bydd y penderfyniad a gyhoeddwyd heddiw yn dilyn yr ymgysylltiad hwnnw yn golygu bod y ddeddfwriaeth ar gyfer Cymru bellach yn cyd-fynd â'r ddeddfwriaeth sydd ar waith yn Lloegr ac yn yr Alban.
Can I just ask, please: will that be done in this legislative programme, this particular year, before we dissolve as a Parliament?
A gaf i ofyn, os gwelwch yn dda: a fydd hynny'n cael ei wneud yn y rhaglen ddeddfwriaethol hon, y flwyddyn benodol hon, cyn diddymu'r Senedd?
Thank you, Joyce, for that intervention. Yes, I can absolutely confirm the legislation will be brought forward in this Senedd term before we get to this election by this Welsh Labour Government, and we'll do it proudly.
I'd like to thank all those who took part in the stakeholder engagement for providing a really well-balanced and constructive view of both the benefits and some of the concerns as well. Whilst the response was largely positive, we also fully acknowledge the legitimate concerns raised by stakeholders, including those within the fisheries sector. Now, look, as salmon species champion, which I still am, I'm especially mindful of the need to protect our native salmon populations and the wider aquatic ecosystems they rely on. That's why, in taking this forward, we're committed to ensuring that robust management plans are in place—we will do this very carefully—and that further evidence is gathered wherever there are uncertainties. Natural Resources Wales will retain the requirement for licences for any release into the wild, and they will have the authority to issue management licences to mitigate adverse impacts.
Now, our support for reintroduction, as I say, is not without very careful consideration. This needs to be a managed process guided by evidence and collaboration. Natural Resources Wales has conducted a comprehensive review, and we will work closely with all those key stakeholders, landowners and, importantly, local communities, to ensure that all those voices are heard.
This is why I'm also announcing today that we are establishing the Wales beaver forum, which will meet in November, to ensure that collaborative, evidence-led approach to managing those concerns. This is about co-existence, not about conflict. Working together, we know that we need to go further than we have before, we need to challenge each other more than we have before, but we need to move quickly to make real improvements. The managed reintroduction of beavers aligns with our nature recovery action plan and our commitment to halt and reverse nature's decline. The managed reintroduction of beavers is just one example that shows our tangible, demonstrable commitment to delivering the ambition of the Environment (Principles, Governance and Biodiversity Targets) (Wales) Bill. It is a tangible step towards meeting future statutory biodiversity targets to reduce extinction risk of native species and effectively manage our ecosystems. Extending the legal protection to beavers not only supports our ambition to halt and reverse nature's decline, but it will also contribute to climate adaptation and help fulfil our international obligation for species recovery.
So, I'm very pleased, Dirprwy Lywydd, to make this beaver dam good announcement today—'dam', Dirprwy Lywydd. This is evidence of our further steps towards a Wales where nature is not just protected, but actively restored. Thank you for introducing this debate. I'm pleased to give that response, and thank you for all the supporters of managed reintroduction and the legal protection of beavers.
Diolch am yr ymyriad hwnnw, Joyce. Gallaf gadarnhau'n bendant y bydd y ddeddfwriaeth yn cael ei chyflwyno yn ystod y tymor hwn cyn yr etholiad gan Lywodraeth Lafur Cymru, a byddwn yn falch o'i wneud.
Hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran yn y gwaith ymgysylltu â rhanddeiliaid am ddarparu golwg gytbwys ac adeiladol iawn o'r manteision a rhai o'r pryderon hefyd. Er bod yr ymateb yn gadarnhaol at ei gilydd, rydym hefyd yn cydnabod yn llawn y pryderon dilys a godwyd gan randdeiliaid, gan gynnwys y rheini yn y sector pysgodfeydd. Nawr, edrychwch, a minnau'n dal i fod yn hyrwyddwr rhywogaeth yr eog, rwy'n arbennig o ymwybodol o'r angen i ddiogelu ein poblogaethau o eogiaid brodorol a'r ecosystemau dyfrol ehangach y maent yn dibynnu arnynt. Dyna pam, wrth symud hyn yn ei flaen, ein bod wedi ymrwymo i sicrhau bod cynlluniau rheoli cadarn ar waith—byddwn yn gwneud hyn yn ofalus iawn—a bod tystiolaeth bellach yn cael ei chasglu lle bynnag y ceir ansicrwydd. Bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cadw'r gofyniad am drwyddedau i ryddhau unrhyw anifeiliaid i'r gwyllt, a bydd ganddynt awdurdod i gyhoeddi trwyddedau rheoli i liniaru effeithiau andwyol.
Nawr, fel y dywedaf, nid yw ein cefnogaeth i ailgyflwyno wedi'i wneud heb ystyriaeth ofalus iawn. Mae angen i hon fod yn broses dan reolaeth sy'n cael ei harwain gan dystiolaeth a chydweithredu. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cynnal adolygiad cynhwysfawr, a byddwn yn gweithio'n agos gyda'r holl randdeiliaid allweddol, tirfeddianwyr, ac yn bwysig, cymunedau lleol, i sicrhau bod yr holl leisiau hynny'n cael eu clywed.
Dyma pam rwy'n cyhoeddi heddiw hefyd ein bod yn sefydlu fforwm afancod Cymru, a fydd yn cyfarfod ym mis Tachwedd, i sicrhau dull cydweithredol yn seiliedig ar dystiolaeth o reoli'r pryderon hynny. Mae hyn yn ymwneud â chyd-fodoli, nid gwrthdaro. Gan weithio gyda'n gilydd, fe wyddom fod angen inni fynd ymhellach nag a wnaethom o'r blaen, mae angen inni herio ein gilydd yn fwy nag a wnaethom o'r blaen, ond mae angen inni symud yn gyflym i wneud gwelliannau go iawn. Mae ailgyflwyno afancod dan reolaeth yn cyd-fynd â'n cynllun adfer natur a'n hymrwymiad i atal a gwrthdroi dirywiad natur. Un enghraifft yn unig yw ailgyflwyno afancod dan reolaeth sy'n dangos ein hymrwymiad diriaethol, clir i gyflawni uchelgais Bil yr Amgylchedd (Egwyddorion, Llywodraethiant a Thargedau Bioamrywiaeth) (Cymru). Mae'n gam diriaethol tuag at gyflawni targedau bioamrywiaeth statudol yn y dyfodol i leihau'r risg y bydd rhywogaethau brodorol yn diflannu ac i reoli ein hecosystemau yn effeithiol. Mae ymestyn y warchodaeth gyfreithiol i gynnwys afancod nid yn unig yn cefnogi ein huchelgais i atal a gwrthdroi dirywiad natur, bydd hefyd yn cyfrannu at addasu i'r hinsawdd ac yn helpu i gyflawni ein rhwymedigaeth ryngwladol i adfer rhywogaethau.
Felly, Ddirprwy Lywydd, rwy'n falch iawn o wneud y cyhoeddiad hwn heddiw. Mae'n dystiolaeth o'n camau pellach tuag at Gymru lle mae natur nid yn unig yn cael ei gwarchod, ond yn cael ei hadfer yn weithredol. Diolch am gyflwyno'r ddadl hon. Rwy'n falch o roi'r ymateb hwnnw, a diolch i bawb sy'n cefnogi ailgyflwyno dan reolaeth a diogelu afancod yn gyfreithiol.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch, bawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, Cabinet Secretary, and thank you, all. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:34.
The meeting ended at 18:34.