Y Cyfarfod Llawn
Plenary
13/05/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary session.
I want to start today’s proceedings by expressing the Senedd’s sadness at the untimely death of Claire O’Shea. Claire O’Shea’s testimony giving evidence to the inquiry on gynaecological cancer services was among the most powerful contributions ever heard by this Senedd. Through the determination to share her story and the establishment of Claire’s Campaign, she gave others a voice and demanded better for women across Wales. As a Senedd, we recognised her contribution to public life during the Senedd’s 25-year celebrations last year. Claire gave evidence to several Senedd committees, in various professional capacities. She was scheduled to give evidence on the Welsh Government’s international strategy to the culture committee tomorrow. I’m sure all Members will want to join me in sending our condolences to Claire’s family and friends.
Hoffwn ddechrau trafodion heddiw trwy fynegi tristwch y Senedd am farwolaeth gynamserol Claire O'Shea. Roedd tystiolaeth Claire O'Shea i'r ymchwiliad ar wasanaethau canser gynaecolegol ymhlith y cyfraniadau mwyaf grymus a glywyd erioed gan y Senedd hon. Drwy'r penderfyniad i rannu ei hanes a sefydlu Ymgyrch Claire, rhoddodd lais i bobl eraill a mynnodd well i fenywod ledled Cymru. Fel Senedd, fe wnaethom ni gydnabod ei chyfraniad at fywyd cyhoeddus yn ystod dathliadau 25 mlynedd y Senedd y llynedd. Rhoddodd Claire dystiolaeth i sawl pwyllgor Senedd, mewn swyddi proffesiynol amrywiol. Roedd hi i fod i roi tystiolaeth ar strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru i'r pwyllgor diwylliant yfory. Rwy'n siŵr y bydd yr holl Aelodau eisiau ymuno â mi i anfon ein cydymdeimlad at deulu a ffrindiau Claire.
Yr eitem gyntaf, felly, y prynhawn yma, fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Delyth Jewell.
1. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu pobl yng Nghymru y mae toriadau lles Llywodraeth y DU yn effeithio arnynt? OQ62715
1. What action will the Welsh Government take to help people in Wales affected by the UK Government's welfare cuts? OQ62715
Diolch yn fawr, Delyth. With your permission, Llywydd, I'd also like to pay tribute, as First Minister, to Claire O’Shea. Claire was a passionate campaigner and a valued member of the Labour family, contributing significantly to public service and global solidarity, through her incredible work through Hub Cymru Africa. She bravely used her personal journey not to blame, but to push for change. She raised awareness of critical issues in healthcare and gave a voice to those who have been overlooked, and her legacy is one of compassion, solidarity, and a belief in the power of advocacy to drive meaningful change. We remain committed to acting on the lessons she left behind, and our thoughts, of course, are with her friends and family at this very difficult time.
Diolch yn fawr, Delyth. Gyda'ch caniatâd, Llywydd, hoffwn innau dalu teyrnged hefyd, fel Prif Weinidog, i Claire O'Shea. Roedd Claire yn ymgyrchydd angerddol ac yn aelod gwerthfawr o deulu Llafur, gan gyfrannu'n sylweddol at wasanaeth cyhoeddus ac undod byd-eang, drwy ei gwaith anhygoel drwy Hub Cymru Africa. Defnyddiodd ei thaith bersonol yn ddewr nid i feio, ond i wthio am newid. Cododd ymwybyddiaeth o faterion hollbwysig ym maes gofal iechyd a rhoddodd lais i'r rhai sydd wedi cael eu hanwybyddu, ac mae ei hetifeddiaeth yn un o dosturi, undod a chred yng ngrym eiriolaeth i ysgogi newid ystyrlon. Rydym ni'n parhau i fod wedi ymrwymo i weithredu ar y gwersi a adawodd ar ei hôl, ac mae ein meddyliau, wrth gwrs, gyda'i ffrindiau a'i theulu ar yr adeg anodd iawn hon.
Bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud yn siŵr bod pawb sy’n cael eu heffeithio gan ddiwygiadau lles yn gallu cael mynediad at gymorth. Gallai hynny fod yn gymorth i gael gwaith addas a chadw swydd, neu gyngor diduedd ac arbenigol am eu hawliau drwy wasanaethau’r gronfa gynghori sengl.
The Welsh Government will ensure that anyone who will be affected by any reforms is able to access the help that they need. That could be support to enter and maintain suitable employment, or to receive impartial and specialist advice on their rights through our single advice fund services.
Diolch. I would associate myself entirely with what you've just said about Claire O'Shea.
On the welfare cuts, this is an issue that will affect thousands of people in the region I represent. Westminster’s welfare cuts will push thousands of people into further poverty. They will punish people for being disabled or out of work. They are cruel, they are avoidable, and they are being forced through by the Labour Party. Keir Starmer and Rachel Reeves evidently care more about abstract growth in spreadsheets than the reality of people’s lives—people’s lives that will be made more miserable, more frightening and more difficult because of this choice made in Downing Street to cut the support they receive. First Minister, will you condemn these cuts, and will you call on your Labour colleagues in Westminster to vote against them?
Diolch. Byddwn yn cysylltu fy hun yn llwyr â'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud am Claire O'Shea.
Ar y toriadau lles, mae hwn yn fater a fydd yn effeithio ar filoedd o bobl yn y rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli. Bydd toriadau lles San Steffan yn gwthio miloedd o bobl i dlodi pellach. Byddan nhw'n cosbi pobl am fod yn anabl neu'n ddi-waith. Maen nhw'n greulon, gellid eu hosgoi, ac maen nhw'n cael eu gorfodi drwodd gan y Blaid Lafur. Mae'n amlwg bod Keir Starmer a Rachel Reeves yn poeni mwy am dwf haniaethol mewn taenlenni nac am wirionedd bywydau pobl—bywydau pobl a fydd yn cael eu gwneud yn fwy truenus, yn fwy brawychus ac yn anoddach oherwydd y dewis hwn a wnaed yn Downing Street i gwtogi'r cymorth y maen nhw'n ei dderbyn. Prif Weinidog, a wnewch chi gondemnio'r toriadau hyn, ac a wnewch chi alw ar eich cydweithwyr Llafur yn San Steffan i bleidleisio yn eu herbyn?
I recognise there are people across Wales who are incredibly concerned about these cuts and how they may affect them. I think it is incumbent on the Government at the UK level to listen to the lived experience of people and to their concerns. We’ve been looking at the numbers who are in receipt of personal independence payments in particular in Wales—they number over 200,000. We think around 50,000 people in Wales could be specifically affected by the changes in PIP. But, also, I think it’s worth pointing out that, out of the 10 local authorities most affected in the whole of the United Kingdom, four of them are in Wales. So, of course, we will be responding to the paper that’s been written by the UK Government. We will be setting out our concerns and our objections to various parts of it. There are some positive points in the paper, but it is important that the voice of Wales is heard, and I’ll be making sure that that is heard loudly and clearly, along with the social justice Minister.
Rwy'n cydnabod bod yna bobl ledled Cymru sy'n eithriadol o bryderus am y toriadau hyn a sut y gallen nhw effeithio arnyn nhw. Rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar y Llywodraeth ar lefel y DU i wrando ar brofiad bywyd pobl a'u pryderon. Rydym ni wedi bod yn edrych ar y niferoedd sy'n derbyn taliadau annibyniaeth personol yn arbennig yng Nghymru—ceir mwy na 200,000 ohonyn nhw. Rydym ni'n credu y gallai tua 50,000 o bobl yng Nghymru gael eu heffeithio'n benodol gan y newidiadau i'r taliad annibyniaeth personol. Ond, hefyd, rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi, o'r 10 awdurdod lleol sy'n cael eu heffeithio fwyaf yn y Deyrnas Unedig gyfan, bod pedwar ohonyn nhw yng Nghymru. Felly, wrth gwrs, byddwn yn ymateb i'r papur sydd wedi cael ei ysgrifennu gan Lywodraeth y DU. Byddwn yn nodi ein pryderon a'n gwrthwynebiadau i wahanol rannau ohono. Mae yna rai pwyntiau cadarnhaol yn y papur, ond mae'n bwysig bod llais Cymru yn cael ei glywed, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod hwnnw'n cael ei glywed yn groch ac yn eglur, ynghyd â'r Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol.
I declare an interest, Llywydd—my daughter is learning disabled, and is in receipt of disability living allowance, and, when she’s 16, would, under the current system, move on to PIP. What I’m concerned about is that those people with mental health conditions who are older may have undiagnosed conditions—neurodivergent conditions, perhaps—and are on a waiting list. The Welsh Government's going to be submitting a response. Can I ask the First Minister to include in that response the fact that anyone who is on a waiting list for any neurodivergent assessment will have no benefits removed in the meantime while they are on the waiting list?
The other thing I'd say, I'm currently going to be putting my own response in to the Green Paper, with Chris Evans MP. I've spoken to such bodies as Learning Disability Wales, and constituents, people affected in my community by these benefit changes, and I will be putting a robust response in. And I offer the First Minister—. I'm more than happy to have a conversation with her about the nature of my response and the discussions I've had through those consultations.
Rwy'n datgan buddiant, Llywydd—mae gan fy merch anabledd dysgu, ac mae'n derbyn lwfans byw i'r anabl, a phan fydd hi'n 16 oed, byddai, o dan y system bresennol, yn symud ymlaen i daliad annibyniaeth personol. Yr hyn yr wyf i'n poeni amdano yw y gallai fod gan y bobl hynny â chyflyrau iechyd meddwl sy'n hŷn fod â chyflyrau nad ydyn nhw wedi cael diagnosis ohonyn nhw—cyflyrau niwroamrywiol, efallai—a'u bod ar restr aros. Mae Llywodraeth Cymru yn mynd i fod yn cyflwyno ymateb. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog gynnwys yn yr ymateb hwnnw y ffaith na fydd unrhyw un sydd ar restr aros ar gyfer unrhyw asesiad niwroamrywiol yn colli unrhyw fudd-daliadau yn y cyfamser tra eu bod ar y rhestr aros?
Y peth arall y byddwn i'n ei ddweud, ar hyn o bryd rwy'n mynd i roi fy ymateb fy hun i'r Papur Gwyrdd, gyda Chris Evans AS. Rwyf i wedi siarad gyda chyrff fel Anabledd Dysgu Cymru, ac etholwyr, pobl sy'n cael eu heffeithio yn fy nghymuned i gan y newidiadau hyn i fudd-daliadau, a byddaf yn cyflwyno ymateb cadarn. Ac rwy'n cynnig i'r Prif Weinidog—. Rwy'n fwy na hapus i gael sgwrs gyda hi am natur fy ymateb a'r trafodaethau yr wyf i wedi eu cael drwy'r ymgynghoriadau hynny.
Thanks very much. It is important that we hear from people who've got that lived experience. I know that the social justice Secretary is collating information from people who have been affected, so that we give a very true and comprehensive response. So, I'm sure she's heard the points that you've made today and will want to make sure that some of that is reflected in some of the concerns that we respond to the UK Government with.
Diolch yn fawr. Mae'n bwysig ein bod ni'n clywed gan bobl sydd â'r profiad bywyd hwnnw. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd cyfiawnder cymdeithasol yn casglu gwybodaeth gan bobl sydd wedi cael eu heffeithio, fel ein bod ni'n rhoi ymateb gwir a chynhwysfawr iawn. Felly, rwy'n siŵr ei bod hi wedi clywed y pwyntiau yr ydych chi wedi eu gwneud heddiw ac y bydd hi eisiau gwneud yn siŵr bod rhywfaint o hynny yn cael ei adlewyrchu yn rhai o'r pryderon yr ydym ni'n ymateb i Lywodraeth y DU â nhw.
Good afternoon, First Minister. I just want to look at another area of the cuts in terms of welfare, and that's the two-child benefit cap. We know that, in terms of children here in Wales, we are standing at 29 per cent of them living in poverty. There are no new reports for me to quote, there are no new statistics, but we need to be constantly reminded about the 29 per cent of our children who live in child poverty. In November 2024, the Equality and Social Justice Committee published a very well-evidenced report. In that, we called for only five recommendations, one of which was to have targets for child poverty to be reduced. We are also, in the cross-party group, developing a Bil pob plentyn, which will advocate for child poverty targets to be legal in Wales. So, I'd just like to ask you, as First Minister, for your particular position on lobbying Keir Starmer to scrap the two-child benefit cap, and, by May 2026, what do you want the target to be in terms of how many children here in Wales are living in this absolutely unbearable place of being poor? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Hoffwn edrych ar agwedd arall ar y toriadau o ran lles, sef y cap budd-dal dau blentyn. Rydym ni'n gwybod, o ran plant yma yng Nghymru, bod gennym ni 29 y cant ohonyn nhw'n byw mewn tlodi. Nid oes unrhyw adroddiadau newydd i mi eu dyfynnu, nid oes unrhyw ystadegau newydd, ond mae angen i ni gael ein hatgoffa'n gyson am y 29 y cant o'n plant sy'n byw mewn tlodi plant. Ym mis Tachwedd 2024, cyhoeddodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol adroddiad wedi'i gefnogi gan dystiolaeth dda iawn. Yn hwnnw, fe wnaethom ni alw am bum argymhelliad yn unig, ac un ohonyn nhw oedd cael targedau ar gyfer lleihau tlodi plant. Rydym ni hefyd, yn y grŵp trawsbleidiol, yn datblygu Bil pob plentyn, a fydd yn eirioli dros wneud targedau tlodi plant yn gyfreithlon yng Nghymru. Felly, hoffwn ofyn i chi, fel Prif Weinidog, am eich safbwynt penodol ar lobïo Keir Starmer i ddileu'r cap budd-dal dau blentyn, ac, erbyn mis Mai 2026, beth ydych chi eisiau i'r targed fod o ran faint o blant yma yng Nghymru sy'n byw yn y sefyllfa gwbl annioddefol hon o fod yn dlawd? Diolch yn fawr iawn.
As a Government, we are committed to tackling poverty as an absolute priority, and particularly child poverty. You will be aware that we don't have all of the levers at our disposal here. But I can assure you that the Cabinet Secretary for Social Justice has raised the issue at every single child poverty four-nations taskforce meeting with the UK Government, and has made the point that addressing the two-child limit is the most important lever in terms of tackling child poverty.
Fel Llywodraeth, rydym ni wedi ymrwymo i fynd i'r afael â thlodi fel blaenoriaeth bendant, ac yn enwedig tlodi plant. Byddwch yn ymwybodol nad oes gennym ni'r holl ysgogiadau ar gael i ni yma. Ond gallaf eich sicrhau bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol wedi codi'r mater ym mhob un o gyfarfodydd tasglu'r pedair gwlad ar dlodi plant gyda Llywodraeth y DU, ac wedi gwneud y pwynt mai mynd i'r afael â'r terfyn dau blentyn yw'r ysgogiad pwysicaf o ran mynd i'r afael â thlodi plant.
First Minister, you paid tribute to Claire O'Shea earlier, and I add myself to those remarks. One thing that Claire did very powerfully, of course, was to advocate for women who had been failed by the system in treating their cancers. I was contacted last week by a breast cancer sufferer in my constituency, in Blaenau Gwent, and she spoke about the terror and the sleepless nights that she has now as a consequence of the proposed changes to PIP. She currently is terrified that she will lose the support that she has. Surely, the best way to pay tribute to Claire is to ensure that our actions match our words, and that nobody suffering in this position in Blaenau Gwent or elsewhere in Wales should be worried about whether they can pay their bills at the end of the day, and that we should all be standing together to ensure that people who are recipients of PIP are supported and not penalised.
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi dalu teyrnged i Claire O'Shea yn gynharach, ac rwy'n ychwanegu fy hun at y sylwadau hynny. Un peth a wnaeth Claire yn rymus iawn, wrth gwrs, oedd eirioli dros fenywod a oedd wedi cael eu methu gan y system wrth drin eu canserau. Cysylltodd dioddefwr canser y fron yn fy etholaeth i, ym Mlaenau Gwent, â mi yr wythnos diwethaf a siaradodd am yr arswyd a'r nosweithiau di-gwsg y mae'n ei dioddef nawr o ganlyniad i'r newidiadau arfaethedig i'r taliad annibyniaeth personol. Ar hyn o bryd mae'n ofni'n fawr y bydd hi'n colli'r cymorth sydd ganddi. Siawns mai'r ffordd orau o dalu teyrnged i Claire yw sicrhau bod ein gweithredoedd yn cyd-fynd â'n geiriau, ac na ddylai unrhyw un sy'n dioddef yn y sefyllfa hon ym Mlaenau Gwent neu mewn mannau eraill yng Nghymru fod yn poeni a allan nhw dalu eu biliau ar ddiwedd y dydd, ac y dylem ni i gyd fod yn sefyll gyda'n gilydd i sicrhau bod pobl sy'n derbyn y taliad annibyniaeth personol yn cael eu cynorthwyo ac nid eu cosbi.
Thanks very much. I know there's big concern that Blaenau Gwent is going to be one of the areas hardest hit by this, which is why it is important that you make representations on their behalf, as we will as well. What is probably worth noting as well, though, is that there will be a trailblazer programme, which is a programme that the UK Government will work with us on to see how we can support disabled people into work. I think that is an opportunity, and I hope that those kinds of programmes will learn from the approach that we've had in relation to youth unemployment. So, there are things we can teach the UK Government. It's important that there's a two-way relationship when it comes to the UK Labour Government. There are lots of things that they can learn from us, including the way that we have brought youth unemployment down, and whether there are lessons to be learnt there in relation to how we can support disabled people into work.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod bod pryder mawr bod Blaenau Gwent yn mynd i fod yn un o'r ardaloedd sy'n cael eu taro galetaf gan hyn, a dyna pam mae'n bwysig eich bod chi'n gwneud sylwadau ar eu rhan, fel y byddwn ninnau hefyd. Yr hyn y mae'n debyg ei bod hi'n werth ei nodi hefyd, fodd bynnag, yw y bydd rhaglen arloesol, sy'n rhaglen y bydd Llywodraeth y DU yn gweithio gyda ni arni i weld sut y gallwn ni gynorthwyo pobl anabl i mewn i waith. Rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle, ac rwy'n gobeithio y bydd y mathau hynny o raglenni yn dysgu o'r dull a fu gennym ni o ran diweithdra ieuenctid. Felly, ceir pethau y gallwn ni eu haddysgu i Lywodraeth y DU. Mae'n bwysig bod perthynas ddwyffordd pan ddaw i Lywodraeth Lafur y DU. Ceir llawer o bethau y gallan nhw eu dysgu gennym ni, gan gynnwys y ffordd yr ydym ni wedi gostwng diweithdra ieuenctid, ac a oes gwersi i'w dysgu yn hynny o beth o ran sut y gallwn ni gynorthwyo pobl anabl i mewn i waith.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi plant sydd wedi cael eu cam-drin? OQ62696
2. What is the Welsh Government doing to support victims of child abuse? OQ62696
Children and young people have the right to be safe from abuse and to receive support when affected. This is reflected across our legislation and policy. Examples of this commitment include being the first UK nation to ban physical chastisement and our continued funding of support for victims.
Mae gan blant a phobl ifanc yr hawl i fod yn ddiogel rhag cam-drin ac i dderbyn cymorth pan fyddan nhw'n cael eu heffeithio. Mae hyn yn cael ei adlewyrchu ar draws ein deddfwriaeth a'n polisi. Mae enghreifftiau o'r ymrwymiad hwn yn cynnwys bod y genedl gyntaf yn y DU i wahardd cosbi corfforol a'n cyllid parhaus i gymorth i ddioddefwyr.
Could I begin by paying tribute to the counsellors, volunteers and the whole team of Stepping Stones North Wales, which is an organisation based in my constituency of Wrexham? It supports and provides free counselling and support services to adult survivors of childhood sexual abuse right across all the six counties of north Wales, and last year was the charity’s fortieth year. It was a particularly challenging year in terms of finance and also a significant increase in the demand for their services. Sustainable funding is challenging, and when I met with the team members of Stepping Stones recently, they highlighted to me, whilst they greatly value the support from Welsh Government, the ability to strategically plan for the longer term is really essential. So, First Minister, whilst I appreciate the Welsh Government budget is allocated on an annual basis, do you agree with me that multi-year funding settlements would assist organisations, such as Stepping Stones, to enable better long-term planning and provide support to many more individuals? Diolch.
A gaf i ddechrau drwy dalu teyrnged i'r cwnselwyr, y gwirfoddolwyr a thîm cyfan Cerrig Camu Gogledd Cymru, sy'n sefydliad sydd wedi'i leoli yn fy etholaeth i yn Wrecsam? Mae'n cynorthwyo ac yn darparu gwasanaethau cwnsela a chymorth am ddim i oedolion sy'n oroeswyr cam-drin rhywiol yn ystod plentyndod ym mhob un o'r chwe sir yng ngogledd Cymru, a'r llynedd oedd deugeinfed blwyddyn yr elusen. Roedd yn flwyddyn arbennig o heriol o ran cyllid a hefyd cynnydd sylweddol i'r galw am eu gwasanaethau. Mae cyllid cynaliadwy yn heriol, a phan wnes i gyfarfod ag aelodau tîm Cerrig Camu yn ddiweddar, fe wnaethon rannu â mi, er eu bod nhw'n gwerthfawrogi'n fawr y cymorth gan Lywodraeth Cymru, mae'r gallu i gynllunio'n strategol ar gyfer y tymor hwy yn wirioneddol hanfodol. Felly, Prif Weinidog, er fy mod i'n gwerthfawrogi bod cyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei dyrannu yn flynyddol, a ydych chi'n cytuno â mi y byddai setliadau cyllido aml-flwyddyn yn cynorthwyo sefydliadau, fel Cerrig Camu, i alluogi gwell cynllunio hirdymor ac i ddarparu cymorth i lawer mwy o unigolion? Diolch.
Thanks very much. I recognise the importance of service providers like Stepping Stones. I’d like to congratulate the organisation—they won this year’s GSK impact award. And we were very pleased to be able to give them an additional £102,000 this year to help reduce their waiting lists. They are making a difference to thousands of people in north Wales, and it was great that you went to visit them. Of course, in an ideal world, we'd like to see multi-annual funding. There are rules within our budgetary system that allows some of that to happen, but, obviously, up until very recently we’ve only had an annual funding settlement. But the multi-year funding is a key consideration of the Welsh Government because we recognise the importance of delivery on a sustainable basis, and to make sure that people can keep their jobs and keep the skills that are so critical in an area like this.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n cydnabod pwysigrwydd darparwyr gwasanaeth fel Cerrig Camu. Hoffwn longyfarch y sefydliad—fe wnaethon nhw ennill gwobr effaith GSK eleni. Ac roeddem ni'n falch iawn o allu rhoi £102,000 ychwanegol iddyn nhw eleni i helpu i leihau eu rhestrau aros. Maen nhw'n gwneud gwahaniaeth i filoedd o bobl yn y gogledd, ac roedd yn wych eich bod chi wedi mynd i ymweld â nhw. Wrth gwrs, mewn byd delfrydol, hoffem ni weld cyllid aml-flynyddol. Ceir rheolau yn ein system gyllidebol sy'n caniatáu i rywfaint o hynny ddigwydd, ond, yn amlwg, tan yn ddiweddar iawn dim ond setliad cyllido blynyddol fu gennym ni. Ond mae'r cyllid aml-flwyddyn yn ystyriaeth allweddol gan Lywodraeth Cymru gan ein bod ni'n cydnabod pwysigrwydd cyflawni ar sail gynaliadwy, a gwneud yn siŵr bod pobl yn gallu cadw eu swyddi a chadw'r sgiliau sydd mor hanfodol mewn maes fel hwn.
First Minister, the independent inquiry review of child exploitation published in February 2022 identified that young and teenage boys are frequently being sexually exploited and there are often identifiable patterns, starting with online exploitation. This online abuse and grooming then escalates to physical abuse, rape and other appalling violations. The extent of sexual abuse involving boys is significantly under-reported, likely to do with cultural and gender stereotypes, and victims often report that there needs to be a clearer distinction between male and female child and young adult abuse, in the hope that it may give male victims more confidence in coming forward. In the Welsh Government’s most recent policy and strategy document, 'Violence against women, domestic abuse and sexual violence: strategy 2022 to 2026', and the national adviser’s annual plan 2025-26, there is no specific mention of actions addressing the abuse faced by young boys, or young girls for that matter, and the challenges they face. First Minister, you no doubt share my concerns over the seriousness of this issue, but I’d like to know what the Welsh Government is doing to actively address it. Thank you.
Prif Weinidog, nododd adolygiad yr ymchwiliad annibynnol i gamfanteisio ar blant a gyhoeddwyd ym mis Chwefror 2022 bod bechgyn ifanc a bechgyn yn eu harddegau yn dioddef camfanteisio rhywiol yn rheolaidd ac yn aml ceir patrymau adnabyddadwy, gan ddechrau gyda chamfanteisio ar-lein. Mae'r cam-drin a'r meithrin perthynas amhriodol ar-lein yn datblygu wedyn i gam-drin corfforol, trais a throseddau erchyll eraill. Mae graddfa'r cam-drin rhywiol yn ymwneud â bechgyn yn cael ei danadrodd yn sylweddol, ac yn debygol o ymwneud â stereoteipiau diwylliannol a rhywedd, ac mae dioddefwyr yn aml yn adrodd bod angen gwahaniaethu mwy eglur rhwng cam-drin plant ac oedolion ifanc gwrywaidd a benywaidd, yn y gobaith y gallai roi mwy o hyder i ddioddefwyr gwrywaidd gyflwyno eu hunain. Yn nogfen bolisi a strategaeth ddiweddaraf Llywodraeth Cymru, 'Trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol: strategaeth 2022 i 2026', a chynllun blynyddol y cynghorydd cenedlaethol ar gyfer 2025-26, nid oes unrhyw gyfeiriad penodol at gamau gweithredu sy'n mynd i'r afael â'r cam-drin a wynebir gan fechgyn ifanc, neu ferched ifanc o ran hynny, a'r heriau y maen nhw'n eu hwynebu. Prif Weinidog, rwy'n siŵr eich bod chi'n rhannu fy mhryderon ynghylch difrifoldeb y mater hwn, ond hoffwn wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael ag ef yn weithredol. Diolch.
Thanks very much. I do think this is an issue we need to take very seriously. Exploitation of young children, the grooming of young boys, I think that is something that absolutely deserves the attention that it needs. Obviously, a programme entitled 'stopping violence against women' will focus on that, but there are other programmes that address issues like the exploitation of young boys. And, obviously, we have had the independent inquiry into child sexual abuse and we are implementing those recommendations.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod hwn yn fater y mae angen i ni ei gymryd o ddifrif iawn. Mae camfanteisio ar blant ifanc, meithrin perthynas amhriodol â bechgyn ifanc, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n sicr yn haeddu'r sylw sydd ei angen arno. Yn amlwg, bydd rhaglen o'r enw 'atal trais yn erbyn menywod' yn canolbwyntio ar hynny, ond ceir rhaglenni eraill sy'n mynd i'r afael â materion fel camfanteisio ar fechgyn ifanc. Ac, yn amlwg, rydym ni wedi cael yr ymchwiliad annibynnol i gam-drin plant yn rhywiol ac rydym ni'n gweithredu'r argymhellion hynny.
Fel y gwyddoch chi, cafwyd achos erchyll o gamdriniaeth rywiol mewn ysgol yn fy etholaeth i, a bellach mae'r pedoffeil Neil Foden yn y carchar. Mae'r dioddefwyr ar ein meddyliau ni'n gyson, ac mae Cyngor Gwynedd wedi pasio cynnig yn ddiweddar i gefnogi ymgyrch o'r enw 'Not My Shame/Nid Fy Nghywilydd'. Mae'r ymgyrch am i ni ddatgan yn glir nad cywilydd y dioddefwr ydy camdriniaeth rywiol, ond cywilydd y troseddwr. Gisèle Pelicot ddywedodd, 'Mae'n rhaid i gywilydd newid ochrau.' Yn aml iawn, mae dioddefwyr trais rhywiol yn cario cywilydd y drosedd yn ogystal â phoen dwfn efo nhw am weddill eu hoes. A wnewch chi felly ystyried rhoi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r ymgyrch 'Not My Shame/Nid Fy Nghywilydd' er mwyn rhoi'r cywilydd yn ôl lle dylai fod, sef ar ysgwyddau'r troseddwr? Mi fyddai cefnogi'r ymgyrch yn cynnwys nodi diwrnod ym mis Mai fel diwrnod i gofio am ddioddefwyr bob blwyddyn. Diolch.
As you know, there was an appalling case of sexual abuse at a school in my constituency, and now the paedophile Neil Foden is in prison. The victims are always on our minds, and Gwynedd Council has passed a motion recently to support a campaign called 'Not My Shame'. The campaign wants us to clearly state that it's not the shame of the victim, that's not what sexual abuse is, it's the shame of the offender. Gisèle Pelicot said that, 'Shame must change sides.' Very often, victims of sexual violence carry the shame of the offence as well as deep pain for the rest of their lives. Will you therefore consider giving Welsh Government's support to the 'Not My Shame' campaign in order to place the shame back where it should be, namely on the shoulders of the offender? Supporting the campaign would include marking a day in May as a day of remembrance for victims every year. Thank you.
Diolch yn fawr, Siân. Mae nifer o bobl wedi dioddef yn eich ardal chi o ganlyniad i'r pethau erchyll sydd wedi digwydd yn yr ysgol yn fanna. Rŷch yn eithaf reit fod angen i ni sicrhau bod y cywilydd ar y troseddwyr, ac nid ar y bobl sydd wedi dioddef. Gaf i edrych mewn i hwnna jest i weld pa mor bell gallwn ni fynd ac a oes yna rywbeth arall rŷn ni'n ei wneud sydd yn golygu ein bod ni'n methu ei wneud e? O ran egwyddor, does dim gyda fi yn erbyn e, ond cawn ni weld os yw'n bosibl.
Thank you very much, Siân. A number of people have suffered in your area as a result of the terrible things that have happened in that school. You're right that we need to ensure that the shame is on the perpetrator, not on those who have suffered, not on the victims. Could I look into that just to see how far we can go and whether there's anything else that we do that means that we can't do it? In principle, I don't have anything against it, but we'll see whether it's possible.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Darren Millar.
Thank you, Llywydd. Can I echo the comments made by the Llywydd, the First Minister, and other Members of this Chamber on behalf of the Welsh Conservative group on the passing of Claire O'Shea? She was a formidable campaigner for cancer patients, and of course she was a champion for women's health more widely. We owe it to her now, I think, collectively, as Members of this Senedd, to drive forward the agenda that she was pursuing in terms of improving access to healthcare, speedier diagnosis for people, particularly with cancer, and making sure that the recommendations of that health committee report are fully implemented. So, we extend our deepest sympathy to her friends and her loved ones.
First Minister, do you agree that immigration to the United Kingdom is too high and that we risk becoming an island of strangers? And if so, do you support the proposals in the UK Government's new White Paper on immigration that was published yesterday?
Diolch, Llywydd. A gaf i adleisio'r sylwadau a wnaed gan y Llywydd, y Prif Weinidog, ac Aelodau eraill yn y Siambr hon ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig ar farwolaeth Claire O'Shea? Roedd yn ymgyrchydd dygn dros gleifion canser, ac wrth gwrs roedd yn hyrwyddwr dros iechyd menywod yn ehangach. Mae gennym ni ddyled iddi nawr, rwy'n credu, ar y cyd, fel Aelodau o'r Senedd hon, i fwrw ymlaen â'r agenda yr oedd hi'n ei dilyn o ran gwella mynediad at ofal iechyd, diagnosis cyflymach i bobl, yn enwedig â chanser, a gwneud yn siŵr bod argymhellion yr adroddiad pwyllgor iechyd hwnnw yn cael eu gweithredu'n llawn. Felly, rydym ni'n estyn ein cydymdeimlad dwysaf â'i ffrindiau a'i hanwyliaid.
Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno bod mewnfudo i'r Deyrnas Unedig yn rhy uchel a'n bod ni mewn perygl o ddod yn ynys o ddieithriaid? Ac os felly, a ydych chi'n cefnogi'r cynigion ym Mhapur Gwyn newydd Llywodraeth y DU ar fewnfudo a gyhoeddwyd ddoe?
Wales is a welcoming nation. I think we're very proud to be associated with the values and the positive things that immigration can bring and contribute to our communities and our societies, and the vast contribution that they make to our public services, in particular when we consider that about 40 per cent of the medical consultants in Wales were born outside the UK—you can see the kind of contribution that they are making to our communities. So, I will not be drawn into a debate where people are using divisive language when it comes to immigration.
Mae Cymru yn genedl groesawgar. Rwy'n credu ein bod ni'n falch iawn o fod yn gysylltiedig â'r gwerthoedd a'r pethau cadarnhaol y gall mewnfudo eu cynnig a'u cyfrannu at ein cymunedau a'n cymdeithasau, a'r cyfraniad enfawr y maen nhw'n ei wneud at ein gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig pan fyddwn ni'n ystyried bod tua 40 y cant o'r meddygon ymgynghorol yng Nghymru wedi cael eu geni y tu allan i'r DU—gallwch weld y math o gyfraniad y maen nhw'n ei wneud at ein cymunedau. Felly, ni wnaf i gael fy nhynnu i mewn i ddadl lle mae pobl yn defnyddio iaith rwygol o ran mewnfudo.
Well, you didn't answer the question as to whether you agree with the UK Prime Minister that the United Kingdom will, if we don't deal with the immigration issue, become an island of strangers. Nor did you say whether you thought that immigration was too high.
Look, the reality is, First Minister, that we continue to see excessive numbers of people who come to settle in our country who can't speak English. They fail to integrate, some of those people, into their local communities. And I'm afraid that I agree with the Prime Minister that we will become an island of strangers if we don't deal with this issue. [Interruption.] I can hear the heckling from people, but millions of people across Wales are concerned about this issue and raise it with you when you are on the doorsteps talking to them. Don't pretend that that is not the case. It is clear that it's a concern of theirs, and that is why we need to have these discussions here in the Senedd.
The UK doesn't have enough homes, hospital beds or school places to cater for a population that grows every single year by the size of Cardiff, Swansea and Wrexham combined. The reality is that your UK colleagues in Westminster simply are not going far enough. Can I ask you this? Do you agree with me that Wales needs a UK Government that will bring in a cap on immigration, and that any foreign criminals should be deported, including anybody who arrives in the UK illegally?
Wel, wnaethoch chi ddim ateb y cwestiwn pa un a ydych chi'n cytuno â Phrif Weinidog y DU y bydd y Deyrnas Unedig, os nad ydym ni'n delio â'r mater mewnfudo, yn dod yn ynys o ddieithriaid. Ac wnaethoch chi ddim dweud chwaith pa un a ydych chi'n meddwl bod mewnfudo yn rhy uchel.
Edrychwch, y gwir amdani, Prif Weinidog, yw ein bod yn parhau i weld nifer ormodol o bobl sy'n dod i ymgartrefu yn ein gwlad nad ydyn nhw'n gallu siarad Saesneg. Maen nhw'n methu ag integreiddio, rhai o'r bobl hynny, i'w cymunedau lleol. Ac mae gen i ofn fy mod i'n cytuno â Phrif Weinidog y DU y byddwn ni'n dod yn ynys o ddieithriaid os nad ydym ni'n delio â'r mater hwn. [Torri ar draws.] Gallaf glywed yr heclo gan bobl, ond mae miliynau o bobl ledled Cymru yn poeni am y mater hwn ac yn ei godi gyda chi pan fyddwch chi ar garreg y drws yn siarad â nhw. Peidiwch ag esgus nad yw hynny'n wir. Mae'n amlwg ei fod yn un o'u pryderon, a dyna pam mae angen i ni gael y trafodaethau hyn yma yn y Senedd.
Nid oes gan y DU ddigon o gartrefi, gwelyau ysbyty na lleoedd ysgol i ddarparu ar gyfer poblogaeth sy'n tyfu bob un blwyddyn o faint Caerdydd, Abertawe a Wrecsam wedi'u cyfuno. Y gwir amdani yw nad yw eich cydweithwyr yn San Steffan yn mynd yn ddigon pell. A gaf i ofyn hyn i chi? A ydych chi'n cytuno â mi bod Cymru angen Llywodraeth y DU a fydd yn cyflwyno cap ar fewnfudo, ac y dylid allgludo unrhyw droseddwyr tramor, gan gynnwys unrhyw un sy'n cyrraedd y DU yn anghyfreithlon?
Look, I recognise that there are concerns in some of our communities, but I would point out that the levels of immigration in Wales are actually quite low. They're 7 per cent across the country, and those people, on the whole, are making a huge contribution to our public services. You're more likely to be treated by a doctor from overseas than being stopped in the queue by somebody from overseas in Wales. That is the reality, and I do think it's important that we recognise that the contribution they are making to our communities is significant.
And I do think it's important also for us to recognise that we will need to work through the implications of the paper that was published yesterday, because they could have an impact, in particular in relation to care, the care sector. I am extremely concerned about our ability to recruit to the care sector as it is at the moment, and people need to recognise that there is a direct knock-on effect on hospital waits and how long people have to wait in emergency departments because of the fragility of the care sector. We are proud, in Wales, that we pay the real living wage to our care workers, whether they are from here or from abroad, but they are making a valuable contribution to our communities and, relative to other parts of the country, actually they're very, very low numbers in Wales, as was recognised by one of the spokespeople of the Reform Party, who said it publicly, that actually the levels are low and, on the whole, it's been a positive impact on the economy. And for stating that, he has been knocked out of his position.
Edrychwch, rwy'n cydnabod bod pryderon yn rhai o'n cymunedau, ond byddwn yn nodi bod lefelau mewnfudo yng Nghymru yn eithaf isel mewn gwirionedd. Maen nhw'n 7 y cant ledled y wlad, ac mae'r bobl hynny, ar y cyfan, yn gwneud cyfraniad enfawr at ein gwasanaethau cyhoeddus. Rydych chi'n fwy tebygol o gael eich trin gan feddyg o dramor na chael eich stopio yn y ciw gan rywun o dramor yng Nghymru. Dyna'r realiti, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod bod y cyfraniad y maen nhw'n ei wneud at ein cymunedau yn sylweddol.
Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig hefyd i ni gydnabod y bydd angen i ni weithio trwy oblygiadau'r papur a gyhoeddwyd ddoe, oherwydd gallen nhw gael effaith, yn enwedig o ran gofal, y sector gofal. Rwy'n bryderus dros ben am ein gallu i recriwtio i'r sector gofal fel y mae hi ar hyn o bryd, ac mae angen i bobl gydnabod bod sgil-effaith uniongyrchol ar amseroedd aros mewn ysbytai a pha mor hir y mae'n rhaid i bobl aros mewn adrannau achosion brys oherwydd bregusrwydd y sector gofal. Rydym ni'n falch, yng Nghymru, ein bod ni'n talu'r cyflog byw gwirioneddol i'n gweithwyr gofal, pa un a ydyn nhw'n dod o'r fan yma neu o dramor, ond maen nhw'n gwneud cyfraniad gwerthfawr at ein cymunedau ac, o'u cymharu â rhannau eraill o'r wlad, mewn gwirionedd maen nhw'n niferoedd isel iawn, iawn yng Nghymru, fel y cydnabuwyd gan un o lefarwyr Plaid Reform, a'i ddywedodd yn gyhoeddus, bod y lefelau yn isel, ac ar y cyfan bu'n effaith gadarnhaol ar yr economi. Ac am ddweud hynny, mae wedi cael ei wthio allan o'i swydd.
Well, you still haven't said whether you think immigration is too high across the United Kingdom, nor have you said whether you support the action that's being taken by the UK Government. The reality is this: if immigration is too high across the United Kingdom, there are consequences for Wales, because there are consequences in the funding that's available to fund our public services.
You mentioned the social care sector. The reality is that people are less satisfied in Wales with their social care than they are in any other part of Great Britain—that is a statement of fact from the British attitudes survey, an absolute statement of fact—as they are with your national health service as well. Now, the people of Wales expect their First Minister to reflect their priorities. They want immigration down, they want foreign criminals gone, and they do not want their hard-earned taxes lining the pockets of immigration lawyers who are greedy and who undermine our borders and our security. So, will you put the people of Wales first, not your political ambitions and parties, and petition the Labour Government in Westminster to make sure that these proposals are actually toughened up so that we can have an immigration system in the United Kingdom that works for the United Kingdom and works for Wales too?
Wel, dydych chi'n dal ddim wedi dweud a ydych chi'n meddwl bod mewnfudo yn rhy uchel ledled y Deyrnas Unedig, ac nid ydych chi wedi dweud chwaith pa un a ydych chi'n cefnogi'r camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth y DU. Y gwir amdani yw hyn: os yw mewnfudo yn rhy uchel ledled y Deyrnas Unedig, mae canlyniadau i Gymru, oherwydd mae canlyniadau yn y cyllid sydd ar gael i ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus.
Fe wnaethoch chi sôn am y sector gofal cymdeithasol. Y gwir amdani yw bod pobl yn llai bodlon yng Nghymru gyda'u gofal cymdeithasol nag y maen nhw mewn unrhyw ran arall o Brydain Fawr—mae hwnnw'n ddatganiad o ffaith o'r arolwg agweddau Prydeinig, datganiad pendant o ffaith—fel y maen nhw gyda'ch gwasanaeth iechyd gwladol hefyd. Nawr, mae pobl Cymru yn disgwyl i'w Prif Weinidog adlewyrchu eu blaenoriaethau. Maen nhw eisiau llai o fewnfudo, maen nhw eisiau troseddwyr tramor allan, a dydyn nhw ddim eisiau eu trethi y maen nhw'n gweithio'n galed i'w hennill leinio pocedi cyfreithwyr mewnfudo sy'n farus ac sy'n tanseilio ein ffiniau a'n diogelwch. Felly, a wnewch chi roi pobl Cymru yn gyntaf, nid eich uchelgeisiau a'ch pleidiau gwleidyddol, ac erfyn ar y Llywodraeth Lafur yn San Steffan i wneud yn siŵr bod y cynigion hyn yn cael eu cryfhau mewn gwirionedd fel y gallwn ni gael system fewnfudo yn y Deyrnas Unedig sy'n gweithio i'r Deyrnas Unedig ac sy'n gweithio i Gymru hefyd?
Look, if you wanted to discuss immigration, you should have gone to Westminster. This is a devolved—. We do not have responsibility. There is an impact here—there is an impact here—I recognise that, and I recognise also that we've gone much further in some areas in relation to things like ensuring that our care workers get the real living wage and that we've got a cap on care of £100 a week for domiciliary care in Wales, which is an important point. And I think it would be very interesting to see your factual evidence, because I'd be very surprised if people found—. The services in England in relation to care collapsed under the Tory leadership. We are in a different situation, but it is under strain. But I think that it is important for us to recognise that there will be challenges as a result of these proposals.
Edrychwch, os oeddech chi eisiau trafod mewnfudo, fe ddylech chi fod wedi mynd i San Steffan. Sefydliad datganoledig yw hwn—. Nid oes gennym ni gyfrifoldeb. Mae yna effaith yma—mae yna effaith yma—rwy'n cydnabod hynny, ac rwy'n cydnabod hefyd ein bod ni wedi mynd llawer ymhellach mewn rhai meysydd o ran pethau fel sicrhau bod ein gweithwyr gofal yn cael y cyflog byw gwirioneddol a bod gennym ni gap ar ofal o £100 yr wythnos ar gyfer gofal cartref yng Nghymru, sy'n bwynt pwysig. Ac rwy'n credu y byddai'n ddiddorol iawn gweld eich tystiolaeth ffeithiol, oherwydd byddwn i'n synnu'n fawr pe bai pobl yn canfod—. Aeth y gwasanaethau yn Lloegr ar chwâl o ran gofal o dan arweinyddiaeth y Torïaid. Rydym ni mewn sefyllfa wahanol, ond mae o dan straen. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod y bydd heriau o ganlyniad i'r cynigion hyn.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd, a dwi hefyd yn anfon cydymdeimlad dwysaf Plaid Cymru i deulu ac anwyliaid Claire O'Shea, a dwi am ddiolch iddi hi am bopeth y gwnaeth hi i roi gwell cyfle i eraill yn y frwydr yn erbyn canser.
Thank you, Llywydd, and I also send Plaid Cymru's sincerest condolences to the family and loved ones of Claire O'Shea, and I want to thank her for everything that she did to give others a better opportunity in the battle against cancer.
Llywydd, Keir Starmer this week decided to target care workers in Labour's latest bit to out-Reform Reform, but yet another Labour lurch to the right will have potentially serious repercussions. Yes, of course we need to prioritise creating skills within our own workforce, and Plaid Cymru has long advocated increasing wages for care workers to make the profession more attractive. I also remember Labour blocking many attempts of ours to stop zero-hours working, but the general secretary of Unison was spot-on on Sunday, saying that the NHS and the care sector would have collapsed long ago without the thousands of workers who've come to the UK from overseas. Age UK agrees that overseas staff have been keeping many services afloat and says care homes could close because of this, piling yet more pressure on the NHS. Welsh Government's own website refers to the benefits of international recruitment as part of the mix, but now her party leader, the Prime Minister, wants to undermine that for political reasons, even adopting the language of division, and I ask her to distance herself from that language of division that has been repeated so comfortably today by the leader of the Conservatives. But what is her plan now to ensure those reliant on the care sector in Wales aren't punished by her party's latest dog-whistle actions?
Llywydd, penderfynodd Keir Starmer yr wythnos hon dargedu gweithwyr gofal yn ymdrech ddiweddaraf Llafur i fod yn debycach i Reform na Reform, ond mae'n bosibl y bydd naid arall i'r dde gan Lafur yn cael effaith ddifrifol. Oes, wrth gwrs, mae angen i ni flaenoriaethu creu sgiliau yn ein gweithlu ein hunain, ac mae Plaid Cymru wedi eirioli dros gynyddu cyflogau gweithwyr gofal ers amser maith er mwyn gwneud y proffesiwn yn fwy deniadol. Rwy'n cofio hefyd Llafur yn rhwystro llawer o'n hymdrechion i roi terfyn ar weithio dim oriau, ond roedd ysgrifennydd cyffredinol Unsain yn llygad ei le ddydd Sul, gan ddweud y byddai'r GIG a'r sector gofal wedi mynd ar chwâl amser maith yn ôl heb y miloedd o weithwyr sydd wedi dod i'r DU o dramor. Mae Age UK yn cytuno bod staff tramor wedi bod yn cynnal llawer o wasanaethau ac yn dweud y gallai cartrefi gofal gau oherwydd hyn, gan bentyrru mwy o bwysau fyth ar y GIG. Mae gwefan Llywodraeth Cymru ei hun yn cyfeirio at fanteision recriwtio rhyngwladol yn rhan o'r gymysgedd, ond nawr mae arweinydd ei phlaid, y Prif Weinidog, eisiau tanseilio hynny am resymau gwleidyddol, gan hyd yn oed fabwysiadu iaith rwygol, ac rwy'n gofyn iddi ymbellhau ei hun oddi wrth yr iaith honno o rwyg sydd wedi cael ei hailadrodd mor gyfforddus heddiw gan arweinydd y Ceidwadwyr. Ond beth yw ei chynllun nawr i sicrhau nad yw'r rhai sy'n dibynnu ar y sector gofal yng Nghymru yn cael eu cosbi gan weithredoedd chwiban ci diweddaraf ei phlaid?
I'm not going to use divisive language when it comes to immigration—that is not the value that we have in Welsh Labour—but what I can say is that we are committed to making sure that we do our very best to ensure that we can provide a care service in Wales, and that will be more difficult if it is not possible to recruit people from abroad. These things need to be worked through. If there was a whole load of extra cash that came with it to help us to pay additional money to those care workers—and who knows, it may come—then that may make it easier to recruit people locally. So, let's see if that is something on the agenda.
But I do think that we have to recognise the significant contribution that our migrant workers make to our communities, including the 38 per cent of medical consultants who are treating people in our hospitals on a daily basis—38 per cent. Let's just be absolutely clear that these people are making a significant contribution to our communities.
Nid wyf i'n mynd i ddefnyddio iaith rwygol o ran mewnfudo—nid dyna'r gwerth sydd gennym ni yn Llafur Cymru—ond yr hyn y gallaf ei ddweud yw ein bod ni wedi ymrwymo i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud ein gorau glas i sicrhau y gallwn ni ddarparu gwasanaeth gofal yng Nghymru, a bydd hynny'n anoddach os nad yw'n bosibl recriwtio pobl o dramor. Mae angen gweithio drwy'r pethau hyn. Pe bai llwyth o arian ychwanegol yn dod gydag ef i'n helpu i dalu arian ychwanegol i'r gweithwyr gofal hynny—a phwy a ŵyr, efallai y bydd yn dod—yna gallai hynny ei gwneud hi'n haws recriwtio pobl yn lleol. Felly, gadewch i ni weld a yw hynny'n rhywbeth ar yr agenda.
Ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod y cyfraniad sylweddol y mae ein gweithwyr mudol yn ei wneud at ein cymunedau, gan gynnwys y 38 y cant o feddygon ymgynghorol sy'n trin pobl yn ein hysbytai bob dydd—38 y cant. Gadewch i ni fod yn gwbl eglur bod y bobl hyn yn gwneud cyfraniad sylweddol at ein cymunedau.
We can agree on many things, but once again we note a refusal to actually criticise the divisive language used by Keir Starmer.
Gallwn gytuno ar lawer o bethau, ond unwaith eto rydym ni'n nodi gwrthodiad mewn gwirionedd i feirniadu'r iaith rwygol a ddefnyddiwyd gan Keir Starmer.
I droi at bwnc arall fu unwaith yn agos at galon y Prif Weinidog, mae hi'n ddwy flynedd i'r wythnos yma ers iddi agor labordy monitro dŵr gwastraff newydd ym Mhrifysgol Bangor yn dilyn buddsoddiad ariannol gan Lywodraeth Cymru. Mi wnaeth y ganolfan gwaith amhrisiadwy, wrth gwrs, yn ystod y pandemig COVID, yn monitro lledaeniad y feirws ac adnabod streiniau gwahanol ohono fo'n gynnar ac ati, ond mae o'n gallu gwneud gymaint mwy na hynny. Mi ddywedodd y Prif Weinidog ar y pryd fod y dechnoleg yma, sy'n flaenllaw drwy'r byd, yn mynd i allu bod yn allweddol yn llywio sut y byddwn ni'n ymateb i heriau iechyd yn y dyfodol. All y Prif Weinidog gadarnhau faint o gefnogaeth mae'r Llywodraeth yn ei rhoi i'r ganolfan heddiw?
Turning to another issue that was once close to the heart of the First Minister, it’s two years to this week since she opened the new waste water monitoring programme at Bangor University following investment by the Welsh Government. The centre did great work during the COVID pandemic, monitoring the spread of the virus and identifying different strains of it early, but it can do so much more than just that. The First Minister at the time said that this technology, which is groundbreaking globally, could be crucial in steering how we respond to future health challenges. Can the First Minister confirm how much support the Government is providing to the centre today?
Wel, rŷn ni wedi rhoi cefnogaeth i'r ganolfan, ond y ffaith oedd mi wnaethon nhw waith arbennig o dda yn ystod y pandemig ym Mangor gydag asesu'r dŵr gwastraff a beth oedd yn y dŵr, fel ein bod ni'n gallu bod yn ymwybodol am faint o COVID oedd yn y gymuned, ond mi oedd yn rhaid inni wneud penderfyniadau caled iawn ar ôl y pandemig, achos bod cymaint o doriadau wedi dod ar ôl hynny o gyfeiriad Llywodraeth y Torïaid. Felly, roedd yn rhaid gwneud penderfyniadau caled, ond rŷn ni'n dal i fuddsoddi yn y ganolfan.
Well, we have provided support to the centre, but the fact is that they did excellent work during the pandemic in Bangor in terms of assessing the waste water and what was in the water, so that we could be aware of how much COVID was present in the community, but we had to make some very difficult decisions after the pandemic, because so many cuts had followed that from the Tory Government. And so we had to make difficult decisions, but we are still investing in the centre.
Nac ydych. Y gwir ydy bod y Llywodraeth wedi tynnu ei chefnogaeth ariannol yn ôl yn llwyr, a dwi'n cofio perswadio'r Gweinidog iechyd ar y pryd i adfer ar ôl torri arian y tro diwethaf. Dwi'n gorfod gwneud hynny eto. Tra bod Llywodraethau eraill yn dal i ddibynnu ar y dechnoleg, mae Llywodraeth Cymru wedi mynd o fod yn un o'r prif bartneriaid i beidio chwarae rhan o gwbl, enghraifft wych o weithio mewn seilo a meddylfryd byr dymor sydd wedi bod mor nodweddiadol, onid ydy, o'r Llywodraeth Lafur yma.
No, you're not. The truth is that the Government has withdrawn its financial support completely, and I remember persuading the then health Minister to restore following the most recent cut. I have to do that again. Whilst other Governments continue to rely on the technology, the Welsh Government has gone from being one of the chief partners to playing no role whatsoever, an excellent example of silo working and short-term thinking that's been so characteristic of this Labour Government.
The failure to continue to invest at all in this world-leading water-testing technology at Bangor University is a backwards move that will have serious repercussions for public health in Wales. Investing a very, very modest amount in the centre could save that many times over. On the response to norovirus alone, this centre can give a heads-up to hospitals of an increase in norovirus prevalence, allowing them to step up biosecurity measures and avoid closing wards, something that costs perhaps £5 million a year in Wales. That's it: paid for itself five times over.
When Welsh Government funding ceased, Verily, a sister company of Google, invested heavily in the centre as its sole research and innovation hub worldwide. That's supporting the setting up of national programmes in other countries right now, most recently Barbados, and supporting new innovations, but Wales can't benefit because we have no national programme. Is the First Minister ready to admit her Government's mistake and resume investment in this vital facility?
Mae'r methiant i barhau i fuddsoddi o gwbl yn y dechnoleg profi dŵr hon sy'n arwain y byd ym Mhrifysgol Bangor yn gam yn ôl a fydd yn cael sgil-effeithiau difrifol ar iechyd y cyhoedd yng Nghymru. Gallai buddsoddi swm cymedrol iawn, iawn yn y ganolfan arbed hynny sawl gwaith drosodd. O ran yr ymateb i norofeirws yn unig, gall y ganolfan hon roi rhybudd i ysbytai am gynnydd i nifer yr achosion o norofeirws, gan ganiatáu iddyn nhw gynyddu mesurau bioddiogelwch ac osgoi cau wardiau, rhywbeth sy'n costio efallai £5 miliwn y flwyddyn yng Nghymru. Dyna ni: wedi talu amdano'i hun bum gwaith drosodd.
Pan ddaeth cyllid Llywodraeth Cymru i ben, fe wnaeth Verily, chwaer-gwmni i Google, fuddsoddi'n drwm yn y ganolfan fel ei unig ganolfan ymchwil ac arloesi ledled y byd. Mae hynny'n cynorthwyo sefydlu rhaglenni cenedlaethol mewn gwledydd eraill ar hyn o bryd, Barbados yn fwyaf diweddar, a chefnogi arloesiadau newydd, ond ni all Cymru elwa gan nad oes gennym ni unrhyw raglen genedlaethol. A yw'r Prif Weinidog yn barod i gyfaddef camgymeriad ei Llywodraeth ac ailddechrau buddsoddi yn y cyfleuster hanfodol hwn?
We're going to focus on the priorities that the people told us were important to them. That includes health and that includes, in particular in health, bringing the waiting lists down. I'm very proud that we've seen, in one month, a 26 per cent drop in two-year waits—in one month. That is an almighty effort by the people working in our hospitals. It is thanks to the additional funding that's come as a result of a UK Labour Government that you voted against. Those waiting lists would not be coming down if we'd left it to you. You keep on promising things to all kinds of people, but when push comes to shove, you do not support your communities. That is the truth.
Rydym ni'n mynd i ganolbwyntio ar y blaenoriaethau y dywedodd y bobl wrthym ni sy'n bwysig iddyn nhw. Mae hynny'n cynnwys iechyd ac mae hynny'n cynnwys, ym maes iechyd yn benodol, lleihau'r rhestrau aros. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gweld, mewn un mis, gostyngiad o 26 y cant i arosiadau dwy flynedd—mewn un mis. Mae honno'n ymdrech aruthrol gan y bobl sy'n gweithio yn ein hysbytai. Diolch i'r cyllid ychwanegol sydd wedi dod o ganlyniad i Lywodraeth Lafur y DU y gwnaethoch chi bleidleisio yn ei erbyn. Ni fyddai'r rhestrau aros hynny yn lleihau pe baem ni wedi ei adael i chi. Rydych chi'n parhau i addo pethau i bob math o bobl, ond yn y pen draw, nid ydych chi'n cefnogi eich cymunedau. Dyna'r gwir.
3. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith diffodd y rhwydwaith ffôn copr ar drigolion Cymru? OQ62706
3. What assessment has the Welsh Government made of the impact on Welsh residents of the copper phone network switch-off? OQ62706
Mae diffodd y rhwydwaith ffôn cyhoeddus analog yn waith sy’n cael ei arwain gan y diwydiant, a Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy’n gyfrifol am delathrebu—telecommunications. Er hynny, mae fy swyddogion yn arwain ar waith i sicrhau bod cyrff cyhoeddus Cymru a’u gwasanaethau yn barod ar gyfer y diffodd.
The switch-off of the public switched telephone network is an industry-led initiative, and the UK Government is responsible for telecommunications. However, my officials are leading work to ensure that Welsh public bodies and their services are ready for the switch-off.
Mae'n bwysig i gydnabod, wrth gwrs, fod Cymru yn fwy bregus o ran y diffodd yma, gan fod yna ganran uwch o bobl hŷn gyda ni ac mae yna ganran uchel o bobl yn byw mewn cymunedau gwledig sydd heb ffeibr o gwbl. Ydy'r Llywodraeth wedi edrych yn benodol ar y broblem o ran dyfeisiadau teleofal, er enghraifft, a sut mae'r rheini'n mynd i weithio, yn arbennig mewn sefyllfa o doriadau pŵer, sy'n mynd i fod yn fwyfwy cyffredin yn y dyfodol, gan fod yr amserlen wedi ei gohirio unwaith yn barod oherwydd bod pobl ddim yn teimlo'n sicr ar hyn o bryd fod y problemau yna wedi eu datrys? A fyddwch chi'n cael addewid gan Openreach ac Ofcom y bydd gohiriad pellach oni bai bod y materion hyn yn cael eu datrys?
Hefyd, o ran cysylltu mwy o gymunedau i ffeibr, a ydych chi'n gallu cadarnhau bod y prosiect Allwedd Band Eang Cymru, oedd wedi ei oedi, wedi ei ailagor o ran grantiau? Hefyd, pa bryd y bydd y prosiect dilynol o ran Cyflymu Cymru, y £70 miliwn sydd yn dal yn y pot, yn cael ei ddefnyddio er mwyn cysylltu cymunedau sydd yn dal heb ffeibr ar draws Cymru?
It's important to recognise, of course, that Wales is more vulnerable to this switch-off because we have a higher percentage of older people and there is a high percentage of people living in rural communities without any fibre whatsoever. Has the Government looked specifically at the problem in terms of telecare devices, for example, and how those may work, particularly in a situation of power cuts, which are going to be more and more common in future, as the timetable has already been delayed once because people were uncertain that these problems had been resolved? Will you seek a pledge from Openreach and Ofcom that there will be a further delay unless these issues are addressed?
Also, in terms of connecting more communities to fibre, can you confirm that the Access Broadband Cymru project, which had been paused, has been reopened in terms of grants? Also, when will the follow-up programme in terms of Superfast Cymru, the £70 million still in the pot, be used in order to connect communities that still don't have fibre across Wales?
Diolch yn fawr. Bydd y rhwydwaith ffôn yn cael ei ddiffodd erbyn mis Ionawr 2027—hynny yw, y gwifrau sydd fel arfer yn mynd mewn i dai pobl yn y ffordd draddodiadol roedd ffonau yn cael eu defnyddio. Rŷn ni'n ymwybodol iawn o'r effaith ar bethau fel larymau teleofal, lifftiau, ac yn y blaen. Felly, mae lot fawr o waith yn cael ei wneud i baratoi ar gyfer hyn. Mae diffodd y gwasanaeth yn cael ei arwain gan y diwydiant. Mae'r cyfrifoldeb polisi gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ond mae gennym ni'r public sector readiness working group wedi ei sefydlu, ac rŷn ni'n gweithio ar y cyd â Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn aml iawn, rŷn ni'n codi cwestiynau fel sut mae hwnna'n cysylltu o ran y larymau teleofal yma, ac am sut mae'n cysylltu â phŵer hefyd. Felly, mae'r rhain i gyd, cyd-gysylltu'r rheini, yn rhan bwysig hefyd.
Thank you very much. The phone network will be switched off by January 2027—that is, the wires that usually go into people's homes in the traditional way in which phones were usually used. We're very aware of the impact on things like telecare alarms, lifts and so forth. So, a lot of work is being done to prepare for this. The service switch-off is being led by the industry. The policy responsibility rests with the UK Government, but we have the public sector readiness working group that has been established, and we're working jointly with the UK Government. Very often, we raise questions such as how does that link up in terms of these telecare alarms, and about how that links up with the power as well. So, all of those, connecting those, are a very important part as well.
On a similar theme, First Minister, while there are clearly advantages of implementation of these newer Wi-Fi-based phones, the problem is that they are only as good as the Wi-Fi signal that supports them. Yes, many of us can benefit from mobile signals so that we can make do in the times of breakdown, but some people haven't even got a good mobile system and, as you are aware, many broadband feeds are still fed by copper and there is no sight of fibre coming in the near future, and certainly not by 2027, I doubt. With this in mind, First Minister, is there anything further you can share that the Welsh Government will be doing to ensure that older people across rural Wales are not left isolated as a result of turning off copper?
Ar thema debyg, Prif Weinidog, er bod manteision amlwg o gyflwyno'r ffonau Wi-Fi mwy newydd hyn, y broblem yw eu bod nhw ddim ond cystal â'r signal Wi-Fi sy'n eu cefnogi. Mae'n wir y gall llawer ohonom ni elwa o signalau symudol fel y gallwn ni ymdopi pan fydd pethau'n torri, ond nid oes gan rai pobl system symudol dda hyd yn oed ac, fel y gwyddoch chi, mae llawer o wifrau band eang yn dal wedi eu gwneud o gopr ac nid oes unrhyw arwydd o ffeibr yn dod yn y dyfodol agos, ac yn sicr nid erbyn 2027, rwy'n amau. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, a oes unrhyw beth arall y gallwch chi ei rannu y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw pobl hŷn ledled Cymru wledig yn cael eu gadael wedi'u hynysu o ganlyniad i ddiffodd copr?
Thanks very much. You'll be aware, because your Government was in power, of the fact that, actually, there were vast areas of Wales that didn’t have broadband access, and the Welsh Government, along with European funding, had to step in and make up for the lack of progress by the UK Government. There was a real issue there; it was the responsibility of the UK Government, but we had to step in and sort it out. So, we’ve gone from 30 per cent coverage up to beyond 90 per cent and more, as a result of that investment. So, we’re in a very different place from where we were a few years ago. We’ve got pockets still, I recognise that, and we will obviously continue to work on those.
Diolch yn fawr iawn. Byddwch yn ymwybodol, gan fod eich Llywodraeth chi mewn grym, o'r ffaith bod ardaloedd helaeth o Gymru nad oedd ganddyn nhw fynediad at fand eang mewn gwirionedd, ac y bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru, ynghyd â chyllid Ewropeaidd, gamu i mewn a gwneud iawn am y diffyg cynnydd gan Lywodraeth y DU. Roedd problem go iawn yn hynny o beth; cyfrifoldeb Llywodraeth y DU oedd hyn, ond bu'n rhaid i ni gamu i mewn a'i ddatrys. Felly, rydym ni wedi mynd o 30 y cant o signal i fyny y tu hwnt i 90 y cant a mwy, o ganlyniad i'r buddsoddiad hwnnw. Felly, rydym ni mewn sefyllfa wahanol iawn i ble'r oedden ni ychydig flynyddoedd yn ôl. Mae gennym ni bocedi o hyd, rwy'n cydnabod hynny, a byddwn ni'n amlwg yn parhau i weithio ar y rheini.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gogledd-ddwyrain Cymru yn parhau i fod yn lle deniadol i fusnesau fuddsoddi ynddo? OQ62694
4. How is the Welsh Government ensuring that north-east Wales continues to be an attractive place for businesses to invest? OQ62694
Working with our regional partners, we are driving forward a range of actions to ensure that north-east Wales remains an attractive location for inward and indigenous investment. The north Wales corporate joint committee is critical to this, aligning strategic land-use planning, regional transport, economic well-being and regional skills development.
Gan weithio gyda'n partneriaid rhanbarthol, rydym ni'n bwrw ymlaen ag amrywiaeth o gamau i sicrhau bod gogledd-ddwyrain Cymru yn parhau i fod yn lleoliad deniadol ar gyfer mewnfuddsoddiad buddsoddiad brodorol. Mae cyd-bwyllgor corfforedig gogledd Cymru yn hollbwysig i hyn, gan gysoni gwaith cynllunio defnydd tir strategol, trafnidiaeth ranbarthol, llesiant economaidd a datblygu sgiliau rhanbarthol.
Thank you, First Minister. I’m glad to see that there is work ongoing in this area. I recently had the privilege of meeting businesses from across Wrexham industrial estate, including JCB, Kellogg’s and Net World Sports who, between them, employ hundreds, if not thousands, of people from around the Wrexham and Flintshire area. And you’ll recognise that north-east Wales is a really important economic hub, not just for my part of the world, but for Wales as a whole. And I was able to share with the transport Minister just over a week ago some of the issues they raised around public transport, and I’m grateful for his response to those.
There is a broader issue, First Minister, around transport infrastructure in north-east Wales, which is holding back investment for some of these businesses. It’s been described to me that some of the trunk roads in that part of the world are overused and underinvested in, particularly thinking of roads like the A55, the A494 and the A483, which get clogged up time and time again, slowing business down, making it less of an attractive place for investment in the future. So, I’m wondering what assurances you can give me and my residents in north-east Wales that there’ll be further investment in our road infrastructure in north-east Wales so we can continue to see that important investment—important not just for my part of the world, but for Wales as a whole. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n falch o weld bod gwaith yn parhau yn y maes hwn. Cefais y fraint yn ddiweddar o gyfarfod â busnesau o bob rhan o ystad ddiwydiannol Wrecsam, gan gynnwys JCB, Kellogg's a Net World Sports sydd, rhyngddynt, yn cyflogi cannoedd, os nad miloedd, o bobl o bob rhan o ardal Wrecsam a sir y Fflint. A byddwch yn cydnabod bod gogledd-ddwyrain Cymru yn ganolfan economaidd bwysig iawn, nid yn unig i'm rhan i o'r byd, ond i Gymru yn ei chyfanrwydd. Ac roeddwn i'n gallu rhannu gyda'r Gweinidog trafnidiaeth ychydig dros wythnos yn ôl rhai o'r materion a godwyd ganddyn nhw ynglŷn â thrafnidiaeth gyhoeddus, ac rwy'n ddiolchgar am ei ymateb i'r rheini.
Ceir mater ehangach, Prif Weinidog, ynglŷn â seilwaith trafnidiaeth yng ngogledd-ddwyrain Cymru, sy'n atal buddsoddiad ar gyfer rhai o'r busnesau hyn. Disgrifiwyd i mi bod rhai o'r cefnffyrdd yn y rhan honno o'r byd yn cael eu gorddefnyddio a bod tanfuddsoddiad ynddyn nhw, gan feddwl yn arbennig am ffyrdd fel yr A55, yr A494 a'r A483, sy'n dioddef tagfeydd dro ar ôl tro, gan arafu busnes, ei wneud yn lle llai deniadol ar gyfer buddsoddi yn y dyfodol. Felly, meddwl ydw i tybed pa sicrwydd allwch chi eu rhoi i mi a'm trigolion yng ngogledd-ddwyrain Cymru y bydd buddsoddiad pellach yn ein seilwaith ffyrdd yn y gogledd-ddwyrain fel y gallwn ni barhau i weld y buddsoddiad pwysig hwnnw—sy'n bwysig nid yn unig i'm rhan i o'r byd, ond i Gymru yn ei chyfanrwydd. Diolch yn fawr iawn.
Well, thanks very much. I know that there’s been huge investment by companies on the Wrexham industrial estate. It’s a massive industrial estate that employs thousands of people; it really is a jewel in the crown of industrial development in north Wales. I’ll be very pleased, later this week, to be going to visit some businesses in north Wales, including some town-centre locations and the Dinorwig power station, and there are real opportunities, also, for us to invest in those town centres. There’s going to be a statement later today on our investment in town centres, which is critical for industry and business.
When it come to transport, of course, what’s important is that we recognise that now there is a need to work on a regional basis and that the priorities set, going forward, need to be those that are agreed by the CJCs and that they’re working together to prioritise, and it’s up to them to come up with what they think those priorities should be in north Wales.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod y bu buddsoddiad enfawr gan gwmnïau ar ystad ddiwydiannol Wrecsam. Mae'n ystad ddiwydiannol enfawr sy'n cyflogi miloedd o bobl; mae wir yn drysor yng nghoron datblygiad diwydiannol yng ngogledd Cymru. Byddaf yn falch iawn, yn ddiweddarach yr wythnos hon, o fynd i ymweld â rhai busnesau yn y gogledd, gan gynnwys rhai lleoliadau yng nghanol trefi a gorsaf bŵer Dinorwig, a cheir cyfleoedd gwirioneddol hefyd i ni fuddsoddi yng nghanol y trefi hynny. Bydd datganiad yn ddiweddarach heddiw ar ein buddsoddiad yng nghanol trefi, sy'n hollbwysig i ddiwydiant a busnes.
O ran trafnidiaeth, wrth gwrs, yr hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n cydnabod bod angen gweithio ar sail ranbarthol nawr a bod angen i'r blaenoriaethau a osodir, ar gyfer y dyfodol, fod y rhai y cytunwyd arnyn nhw gan y cyd-bwyllgorau corfforedig a'u bod nhw'n gweithio gyda'i gilydd i flaenoriaethu, a'u cyfrifoldeb nhw yw cyflwyno'r hyn y maen nhw'n meddwl ddylai'r blaenoriaethau hynny fod yn y gogledd.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar ariannu gwasanaethau iechyd cynradd? OQ62718
5. Will the First Minister make a statement on the funding of primary health services? OQ62718
Yn ystod 2024-25, fe wnaeth Llywodraeth Cymru roi cyllid gwerth dros £1.1 biliwn i fyrddau iechyd i fuddsoddi yn y pedwar gwasanaeth gofal sylfaenol, sef gwasanaethau meddygol cyffredinol, fferylliaeth gymunedol, gwasanaethau deintyddol cyffredinol a gwasanaethau offthalmig cyffredinol.
In 2024-25 the Welsh Government provided health boards with over £1.1 billion to invest in the four primary care services: general medical services, community pharmacy, general dental services and general ophthalmic services.
Diolch am yr ateb, Brif Weinidog. Wythnos diwethaf, fe gyhoeddodd Ysgrifennydd iechyd Llywodraeth San Steffan dros £100 miliwn er mwyn buddsoddi mewn i feddygfeydd teuluol yn Lloegr. Fe gyfeiriodd Wes Streeting at arian sy’n dod drwy godiadau cyfraniadau yswiriant gwladol fel ffynhonnell yr ariannu yma. A all y Prif Weinidog gadarnhau os ydy’r gwariant yma am gael ei Barnett-eiddio, os oes yna swm cyfatebol am ddod i Gymru, hynny ydy, a pha gynrychiolaeth y mae’r Llywodraeth yma wedi’i gwneud i Lywodraeth San Steffan ynghylch hyn?
Thank you for that response, First Minister. Last week, the Westminster Government's Secretary for health announced over £100 million to invest in GP surgeries in England. Wes Streeting referred to funding coming from increases in national insurance contributions as the source of this funding. Can the First Minister confirm whether this expenditure will be Barnettised, whether there is going to be a consequential for Wales as a result of that, that is, and what representation has the Government here made to the Westminster Government on this issue?
Diolch yn fawr. Rŷn ni wedi buddsoddi lot mewn meddygaeth teulu. Y ffaith yw bod yna £52 miliwn yn ychwanegol i GPs eleni. Rŷn ni wedi bod yn helpu ariannu ac mae gennym ni bot sylweddol sydd yn helpu i ddatblygu surgeries ar draws Cymru, ac mae hwnna’n rhedeg i lot mwy na £100 miliwn. Felly, rŷn ni eisoes yn gwneud y gwaith yma yng Nghymru.
Thank you very much. We have invested a lot in general practice. The fact is that there is £52 million in additional funding for GPs this year. We have been helping to fund that and we have a significant pot that helps to develop surgeries across Wales, and that runs to a lot more than £100 million. So, we are already undertaking this work in Wales.
First Minister, you say you've put additional money into GPs, but there is an escalating crisis in primary care services across north Wales, and most of them are in our GP services, especially in rural areas. In my constituency in Radnorshire, this area has experienced significant challenges with funding and with recruiting and retaining GPs, and that's leading to increased workloads for existing GPs and longer waiting times for patients. A recent report highlighted that some practices are operating with one single GP and others are at risk of closing altogether due to staff shortages. This situation not only compromises patient care, but it also, as you know, places additional strain on other parts of our healthcare system, including emergency services, when patients cannot see their GP.
So, given these pressing issues, what immediate and long-term strategy is this Welsh Government implementing to address the shortage of GPs in rural areas? And, specifically, how does the Government plan to make these positions more attractive to new and existing practitioners? I'd also like to know what support is being given to ensure that we've got those GP services in these communities in the future, because the Welsh Government talk a good game about providing funding for GPs, but then, actually, on the ground, it doesn't seem to be coming through.
Prif Weinidog, rydych chi'n dweud eich bod chi wedi rhoi arian ychwanegol i feddygon teulu, ond mae argyfwng cynyddol mewn gwasanaethau gofal sylfaenol ar draws y gogledd, ac mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw yn ein gwasanaethau meddygon teulu, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Yn fy etholaeth i yn sir Faesyfed, mae'r maes hwn wedi dioddef heriau sylweddol o ran cyllid ac o ran recriwtio a chadw meddygon teulu, ac mae hynny'n arwain at lwythi gwaith mwy i feddygon teulu presennol ac amseroedd aros hwy i gleifion. Tynnodd adroddiad diweddar sylw at y ffaith bod rhai meddygfeydd yn gweithredu gydag un meddyg teulu a bod eraill mewn perygl o gau'n gyfan gwbl oherwydd prinder staff. Mae'r sefyllfa hon nid yn unig yn peryglu gofal cleifion, ond mae hefyd, fel y gwyddoch chi, yn rhoi straen ychwanegol ar rannau eraill o'n system gofal iechyd, gan gynnwys gwasanaethau brys, pan na all cleifion weld eu meddyg teulu.
Felly, o ystyried y materion dybryd hyn, pa strategaeth uniongyrchol a hirdymor y mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn ei rhoi ar waith i fynd i'r afael â'r prinder meddygon teulu mewn ardaloedd gwledig? Ac, yn benodol, sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu gwneud y swyddi hyn yn fwy deniadol i ymarferwyr newydd a phresennol? Hoffwn wybod hefyd pa gymorth sy'n cael ei roi i sicrhau bod gennym ni'r gwasanaethau meddygon teulu hynny yn y cymunedau hyn yn y dyfodol, oherwydd mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno darlun da o ran darparu cyllid ar gyfer meddygon teulu, ond yna, mewn gwirionedd, ar lawr gwlad, nid yw'n ymddangos ei fod yn dod drwodd.
Well, you might feel like that, but the fact is that 1.5 million people every single month are getting to see their GPs. That's the equivalent of half the population of Wales, so somebody is getting a service somewhere. Now, I recognise that not everyone's getting a perfect service and I recognise that there's more to do, but over-half-the-population equivalent is not a bad figure, and I'd like to pay tribute to the incredible work that our GPs are undertaking. We've seen a 13 per cent increase in the number of salaried GPs in Wales. You want us to recruit more; well, we may be able to recruit more if you allowed us to try to recruit from abroad, but your leader doesn't want us to do that. So, you do have to decide which side you're on in relation to providing public services.
Wel, efallai eich bod chi'n teimlo felly, ond y gwir yw bod 1.5 miliwn o bobl bob mis yn cael gweld eu meddygon teulu. Mae hynny'n cyfateb i hanner poblogaeth Cymru, felly mae rhywun yn cael gwasanaeth yn rhywle. Nawr, rwy'n cydnabod nad yw pawb yn cael gwasanaeth perffaith ac rwy'n cydnabod bod mwy i'w wneud, ond nid yw'r hyn sy'n cyfateb i dros hanner y boblogaeth yn ffigur gwael, a hoffwn dalu teyrnged i'r gwaith anhygoel y mae ein meddygon teulu yn ei wneud. Rydym ni wedi gweld cynnydd o 13 y cant i nifer y meddygon teulu cyflogedig yng Nghymru. Rydych chi eisiau i ni recriwtio mwy; wel, efallai y gallem ni recriwtio mwy pe baech chi'n caniatáu i ni geisio recriwtio o dramor, ond nid yw eich arweinydd eisiau i ni wneud hynny. Felly, mae'n rhaid i chi benderfynu ar ba ochr ydych chi o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus.
Primary care via GP surgeries is the major provider of healthcare to patients. The share of the health budget spent on primary care has reduced substantially. The lack of primary care provision provides responses from GP surgeries such as, 'Our goal is to keep the Ask My GP system open from 8 a.m. to 12 p.m. Monday to Friday, but it sometimes closes earlier due to reaching the full safe capacity for the day.' When patients cannot get a GP appointment, they're either referred by the GP surgery to accident and emergency departments or they go there as the only way of seeing a doctor, hence long waits in A&E, corridor care and ambulances waiting outside A&E. Will the First Minister instruct health boards to protect the percentage of the health board's spend on primary care?
Gofal sylfaenol trwy feddygfeydd teulu yw'r prif ddarparwr gofal iechyd i gleifion. Mae'r gyfran o'r gyllideb iechyd sy'n cael ei gwario ar ofal sylfaenol wedi gostwng yn sylweddol. Mae'r diffyg darpariaeth gofal sylfaenol yn darparu ymatebion gan feddygfeydd fel, 'Ein nod yw cadw'r system Ask My GP ar agor rhwng 8 a.m. a 12 p.m. dydd Llun i ddydd Gwener, ond mae weithiau'n cau'n gynharach gan ei fod yn cyrraedd y capasiti diogel llawn ar gyfer y dydd.' Pan na all cleifion gael apwyntiad meddyg teulu, maen nhw naill ai'n cael eu hatgyfeirio gan y feddygfa deulu i adrannau damweiniau ac achosion brys neu maen nhw'n mynd yno fel yr unig ffordd o weld meddyg, sy'n arwain at arosiadau hir mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, gofal mewn coridorau ac ambiwlansys yn aros y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys. A wnaiff y Prif Weinidog gyfarwyddo byrddau iechyd i ddiogelu canran gwariant y bwrdd iechyd ar ofal sylfaenol?
Well, thanks very much. The Cabinet Secretary for Health and Social Care has been very clear on his expectations that health boards must demonstrate how they're increasing their spend on primary and community care services, and those discussions have already begun. But the fact is, you know, that we've made it very clear as a priority this term that we want to tackle the waiting lists that built up as a result of the pandemic. Now, when you're looking at proportions, then, clearly, you are going to be seeing a greater proportion, while you're doing that work, being spent in secondary care. But we recognise that we're on a journey. We've always said we’ll want to see more being spent in primary care, in our communities, in prevention and in digital, and that's the journey that we will continue on. But our priority is getting those waiting lists down, and I'm very pleased to say that that work is really paying dividends.
Wel, diolch yn fawr iawn. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi bod yn eglur iawn ynghylch ei ddisgwyliadau bod yn rhaid i fyrddau iechyd ddangos sut maen nhw'n cynyddu eu gwariant ar wasanaethau gofal sylfaenol a chymunedol, ac mae'r trafodaethau hynny eisoes wedi cychwyn. Ond y gwir amdani, wyddoch chi, yw ein bod ni wedi ei gwneud hi'n eglur iawn fel blaenoriaeth y tymor hwn ein bod ni eisiau mynd i'r afael â'r rhestrau aros a ddatblygodd o ganlyniad i'r pandemig. Nawr, pan fyddwch chi'n edrych ar gyfrannau, yna, yn amlwg, rydych chi'n mynd i fod yn gweld cyfran fwy, tra eich bod yn gwneud y gwaith hwnnw, yn cael ei gwario ym maes gofal eilaidd. Ond rydym ni'n cydnabod ein bod ni ar daith. Rydym ni wedi dweud erioed y byddwn ni eisiau gweld mwy yn cael ei wario ym maes gofal sylfaenol, yn ein cymunedau, ar atal ac ar ddigidol, a dyna'r daith y byddwn ni'n parhau arni. Ond ein blaenoriaeth yw lleihau'r rhestrau aros hynny, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod y gwaith hwnnw wir yn talu ar ei ganfed.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ac yn gweithio gyda Chyngor Dinas Casnewydd ar fentrau diogelwch ar y ffyrdd yn Nwyrain Casnewydd? OQ62717
6. How is the Welsh Government working with and supporting Newport City Council on road safety initiatives in Newport East? OQ62717
Across Wales, we support local authorities in implementing road safety measures tailored to local needs. We work closely with Newport City Council on initiatives in Newport East, providing funding for road safety projects and integrating safety into the regional transport plan to create safer, healthier communities and reduce road casualties.
Ledled Cymru, rydym ni'n cynorthwyo awdurdodau lleol i weithredu mesurau diogelwch ar y ffyrdd wedi'u teilwra i anghenion lleol. Rydym ni'n gweithio'n agos gyda Chyngor Dinas Casnewydd ar fentrau yn Nwyrain Casnewydd, gan ddarparu cyllid ar gyfer prosiectau diogelwch ar y ffyrdd ac integreiddio diogelwch yn y cynllun trafnidiaeth rhanbarthol i greu cymunedau mwy diogel ac iachach a lleihau anafiadau ar y ffyrdd.
First Minister, last month there was a collision between a motorcyclist and a car in the Beechwood and St Julians area of Newport in which the motorcyclist was, tragically, killed. The incident is subject to ongoing work by Gwent Police, but this has understandably caused a lot of anxiety and distress in the local community. The area where the collision happened is residential and includes a park and schools. It's used by a lot of children and parents. The ward councillors for the area are working with the local community, including the newly formed St Julians and Beechwood community action group, to address concerns around traffic and road safety. As you mentioned, First Minister, the Welsh Government has and continues to fund initiatives to make our roads and streets safer for our communities. In the wake of this tragedy, will you ensure the Welsh Government works with the city council, the community, the police and others to make roads safer for all road users?
Prif Weinidog, bu gwrthdrawiad fis diwethaf rhwng beiciwr modur a char yn ardal Beechwood a St Julians yng Nghasnewydd lle, yn drasig, y lladdwyd y beiciwr modur. Mae'r digwyddiad yn destun gwaith parhaus gan Heddlu Gwent, ond mae hyn yn ddealladwy wedi achosi llawer o bryder a gofid yn y gymuned leol. Mae'r ardal lle digwyddodd y gwrthdrawiad yn un breswyl ac yn cynnwys parc ac ysgolion. Mae'n cael ei defnyddio gan lawer o blant a rhieni. Mae'r cynghorwyr ward ar gyfer yr ardal yn gweithio gyda'r gymuned leol, gan gynnwys grŵp gweithredu cymunedol newydd St Julians a Beechwood, i fynd i'r afael â phryderon ynghylch traffig a diogelwch ar y ffyrdd. Fel y gwnaethoch chi sôn, Prif Weinidog, mae Llywodraeth Cymru wedi ac yn parhau i ariannu mentrau i wneud ein ffyrdd a'n strydoedd yn fwy diogel i'n cymunedau. Yn sgil y drasiedi hon, a wnewch chi sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chyngor y ddinas, y gymuned, yr heddlu ac eraill i wneud ffyrdd yn fwy diogel i holl ddefnyddwyr y ffyrdd?
Thanks very much, John. I'm very sorry to hear about a tragedy on our roads. Of course, that was the primary driver for the introduction of the 20 mph speed limit, particularly around schools and hospitals. That, I hope, speaks to the people who might have been affected here. We have seen a significant reduction in terms of accidents since the introduction of that. There will be some tweaks that need to be made in parts of Newport City Council, which they are consulting on at the moment, but the important thing is to recognise that, actually, that policy has seen a reduction. We're not going to be able to stop every accident in Wales, I think we've got to be realistic, but we do need to encourage people to drive safely and responsibly.
Diolch yn fawr iawn, John. Mae'n ddrwg gen i glywed am drychineb ar ein ffyrdd. Wrth gwrs, dyna oedd y prif ysgogydd ar gyfer cyflwyno'r terfyn cyflymder 20 mya, yn enwedig wrth ymyl ysgolion ac ysbytai. Mae hynny, rwy'n gobeithio, yn cyfleu rhywbeth i'r bobl a allai fod wedi cael eu heffeithio yma. Fe welsom ni ostyngiad sylweddol o ran damweiniau ers cyflwyno hwnnw. Fe fydd yna rai newidiadau y mae angen eu gwneud mewn rhannau o Gyngor Dinas Casnewydd, y maen nhw'n ymgynghori arnyn nhw ar hyn o bryd, ond y peth pwysig yw cydnabod bod y polisi hwnnw, mewn gwirionedd, wedi dangos gostyngiad. Ni fyddwn ni'n gallu atal pob damwain yng Nghymru, rwy'n credu ei bod hi'n rhaid i ni fod yn realistig, ond mae angen i ni annog pobl i yrru yn ddiogel a chyfrifol.
7. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i deuluoedd sy'n magu plant anabl? OQ62676
7. What support does the Welsh Government provide for families raising disabled children? OQ62676
The Welsh Government works in partnership with local authorities as statutory duty bearers, and with other stakeholders, to provide support for families, including those raising disabled children. This is done through both policy development and targeted grant funding across areas such as childcare, education, social care, play and breaks from caring.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol oherwydd y dyletswyddau statudol sydd arni, a chyda rhanddeiliaid eraill, i estyn cymorth i deuluoedd, sy'n cynnwys rhai sy'n magu plant anabl. Fe wneir hyn trwy ddatblygu polisi a chyllid grant wedi'i dargedu ar draws meysydd fel gofal plant, addysg, gofal cymdeithasol, chwarae a seibiannau oddi wrth ofalu.
Two weeks ago, I had the pleasure of hosting the Family Fund's launch event at their 'Cost of Caring 2025' report. The Family Fund, the UK's largest charity for families with disabled or seriously ill children, provides grants for essential items and services. The report underscores the financial hardships faced by disabled families, with almost half experiencing income insufficiency, almost 90 per cent of parent carers unable to work as many hours as they would like, and two thirds saying their financial situation has affected their child's emotional well-being.
Family Fund services help with early intervention and prevention, taking some of the pressures off those families and saving public services in Wales millions every year. However, their support currently only reaches a small fraction of those in need. I'm sure you'll agree we must ensure disabled families are heard, seen, supported and valued, not just with words, but real action. How, therefore, do you respond to the concern expressed by senior third sector representatives in the audience that, quote, 'It's time to talk about the wholesale crisis we are in for disabled children and adults in Wales'?
Bythefnos yn ôl, fe gefais i'r pleser o gynnal digwyddiad lansio Cronfa'r Teulu o adroddiad 'Cost Gofalu 2025'. Mae Cronfa'r Teulu, elusen fwyaf y DU ar gyfer teuluoedd â phlant anabl neu ddifrifol sâl, yn darparu grantiau ar gyfer eitemau a gwasanaethau hanfodol. Mae'r adroddiad yn tanlinellu'r caledi ariannol sy'n wynebu teuluoedd anabl, gyda bron i'w hanner yn profi annigonolrwydd incwm, bron i 90 y cant o ofalwyr sy'n rhieni yn methu gweithio cymaint o oriau ag y bydden nhw'n dymuno, a dwy ran o dair yn dweud bod eu sefyllfa ariannol wedi effeithio ar lesiant emosiynol eu plentyn.
Mae gwasanaethau Cronfa'r Teulu yn helpu gydag ymyrraeth gynnar ac atal, gan dynnu rhywfaint o'r pwysau oddi ar y teuluoedd hynny ac arbed miliynau i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru bob blwyddyn. Er hynny, ar hyn o bryd dim ond cyfran fach iawn o'r rhai sydd mewn angen sy'n gallu elwa ar eu cefnogaeth. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno ei bod yn rhaid i ni sicrhau y bydd teuluoedd â phlant anabl yn cael eu clywed, eu gweld, eu cefnogi a'u gwerthfawrogi, nid yn unig gyda geiriau, ond â chamau gwirioneddol. Sut, felly, ydych chi'n ymateb i'r pryder a fynegwyd gan uwch gynrychiolwyr y trydydd sector yn y gynulleidfa, ac rwy'n dyfynnu, 'Mae'n bryd inni siarad am yr argyfwng mawr yr ydym ni ynddo o ran plant ac oedolion anabl yng Nghymru'?
Thanks very much, Mark, and thanks for your continued action in relation to supporting disabled people, in particular, in this case, children. I'm familiar with the 'Cost of Caring' report. There are lots of issues that are raised there that, obviously, we need to take seriously.
We are trying to do what we can to put support in place for those people, including, for example, short breaks and carer support. We've done this through providing £5.25 million to provide those individualised breaks for unpaid carers, including parents of disabled children.
We've also got £360,000 of Welsh Government funding for the Family Fund's Take a Break project, which offers those grants, again, for short breaks for families whose children are seriously ill or disabled. We've got Families First as well, and Flying Start. All of these have tailored support packages and accessible resources to support disabled children.
Diolch yn fawr iawn, Mark, a diolch i chi am eich gweithredu parhaus o ran cefnogaeth i bobl anabl, a phlant yn enwedig, yn yr achos hwn. Rwy'n gyfarwydd ag adroddiad 'Cost Gofalu'. Fe gaiff llawer o faterion eu codi yn hwnnw y mae, yn amlwg, angen i ni eu cymryd o ddifrif.
Rydym ni'n ceisio gwneud yr hyn a allwn ni i roi cefnogaeth i'r bobl hynny, gan gynnwys, er enghraifft, seibiannau byr a chefnogaeth i ofalwyr. Fe wnaethom ni hyn drwy ddarparu £5.25 miliwn i ddarparu'r seibiannau pwrpasol hynny i ofalwyr di-dâl, sy'n cynnwys rhieni plant anabl.
Mae gennym ni £360,000 o gyllid gan Lywodraeth Cymru ar gyfer prosiect Cymryd Egwyl Cronfa'r Teulu, sy'n cynnig y grantiau hynny, unwaith eto, ar gyfer seibiannau byr i deuluoedd y mae eu plant yn ddifrifol sâl neu'n anabl. Mae Teuluoedd yn Gyntaf gennym ni hefyd, a Dechrau'n Deg. Mae pecynnau cymorth wedi eu teilwra ar gael gan bob un o'r rhain yn ogystal ag adnoddau hygyrch i gefnogi plant anabl.
Cwestiwn 8, yn olaf, Gareth Davies.
Question 8, finally, Gareth Davies.
8. Pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu i awdurdodau lleol ynglŷn â chyflenwi darpariaeth hamdden? OQ62678
8. What guidance does the Welsh Government provide to local authorities regarding the delivery of leisure provision? OQ62678
The provision and delivery of leisure services is the responsibility of the local authorities themselves, taking into account local needs and priorities.
Cyfrifoldeb yr awdurdodau lleol eu hunain yw darparu a chyflenwi gwasanaethau hamdden, gan gymryd anghenion a blaenoriaethau lleol i ystyriaeth.
Thank you for that answer, First Minister. Denbighshire County Council's proposal to sell off its leisure arm, Denbighshire Leisure Ltd, has invoked a great deal of concern amongst residents, councillors and other stakeholders. At a behind-closed-doors meeting in March, councillors backed the selling of the council's eight leisure centres and other venues to a private equity investor by 20 votes to 17, but that deal collapsed at the end of April. A report into the controversial sale of Denbighshire County Council's leisure facilities commissioned by Unison and carried out by the Association for Public Service Excellence raises issues about the conflicts of interest, potential beneficiaries, lack of transparency and possible breaches of procurement law.
The council has issued a statement criticising the report as it was made without the council's permission, which further inflames feelings that they believe in acting with impunity and minimal oversight, a bit like the Chinese Government. A lot of residents are rightly annoyed at the £62,000 spent for independent advice on the failed deal. Given some of the very serious concerns raised in the APSE report, can the First Minister make a statement regarding how the Welsh Government can learn from this debacle to provide more robust guidance to local authorities?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae cynnig Cyngor Sir Ddinbych i werthu ei gangen hamdden, Denbighshire Leisure Ltd, wedi achosi llawer o bryder ymysg trigolion, cynghorwyr a rhanddeiliaid eraill. Mewn cyfarfod y tu ôl i ddrysau caeedig ym mis Mawrth, fe gefnogodd cynghorwyr y bwriad i werthu wyth o ganolfannau hamdden y cyngor a lleoliadau eraill i fuddsoddwr ecwiti preifat o 20 pleidlais o blaid i 17 yn erbyn, ond fe chwalodd y cytundeb hwnnw ddiwedd mis Ebrill. Mae adroddiad ar werthiant dadleuol cyfleusterau hamdden Cyngor Sir Ddinbych a gomisiynwyd gan UNSAIN ac a gynhaliwyd gan y Gymdeithas Rhagoriaeth mewn Gwasanaeth Cyhoeddus yn codi materion ynglŷn â gwrthdaro buddiannau, buddiolwyr posibl, diffyg tryloywder a thorri cyfraith gaffael o bosibl.
Mae'r cyngor wedi cyhoeddi datganiad yn beirniadu'r adroddiad gan ei fod wedi ei wneud heb ganiatâd y cyngor, sy'n creu rhagor o ymdeimlad eu bod nhw o'r farn y gallan nhw weithredu yn ddigerydd a chydag ychydig iawn o oruchwyliaeth, fel Llywodraeth Tsieina i ryw raddau. Mae llawer o drigolion yn ddig, a hynny'n gyfiawn, am y £62,000 a wariwyd ar gyngor annibynnol ar y cytundeb a chwalodd. O ystyried rhai o'r pryderon difrifol iawn a godwyd yn adroddiad y Gymdeithas Rhagoriaeth mewn Gwasanaeth Cyhoeddus, a all y Prif Weinidog wneud datganiad ynglŷn â sut y gall Llywodraeth Cymru ddysgu o'r llanastr hwn i ddarparu canllawiau mwy cadarn i awdurdodau lleol?
Thanks. I'm not going to comment on the specific report, but what I can say is that local authorities are going to receive £6.1 billion-worth of funding plus the non-domestic rates spending that they can use on key services. They have to determine how they spend that, and it's up to them.
Obviously there's an issue in relation to this. The council should look into it. We do have guidance on these things and they should undertake to consider that guidance when they're going out to determine how they're going to run their leisure facilities.
Diolch. Nid wyf am wneud sylwadau ar yr adroddiad penodol, ond yr hyn y gallaf ei ddweud yw y bydd yr awdurdodau lleol yn cael gwerth £6.1 biliwn o gyllid ynghyd â'r gwariant ardrethi annomestig y gallan nhw eu defnyddio ar wasanaethau allweddol. Mae'n rhaid iddyn nhw benderfynu sut y byddan nhw'n gwario hwnnw, a'u dewis nhw fydd hynny.
Yn amlwg, mae yna broblem ynglŷn â hyn. Fe ddylai'r cyngor ystyried y mater. Mae canllawiau gennym ni ar y pethau hyn ac fe ddylen nhw ystyried y canllawiau hynny wrth iddyn nhw fynd allan i benderfynu sut y byddan nhw'n cynnal eu cyfleusterau hamdden.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, eitem 2, fydd y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Rhys ab Owen.
The next item, item 2, will be questions to the Counsel General and Minister for Delivery, and the first question today is from Rhys ab Owen.
1. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith y gweithgor llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol? OQ62685
1. Will the Counsel General provide an update on the work of the family drug and alcohol court working group? OQ62685
Diolch, Rhys. The working group is due to meet again in June and report in the summer. It is working with agencies to explore a problem-solving approach and considering the model in the wider context of services to families with children on the edge of care, or in the public law outline process.
Diolch, Rhys. Disgwylir i'r gweithgor gyfarfod unwaith eto ym mis Mehefin ac adrodd yn ystod yr haf. Mae hwnnw'n gweithio gydag asiantaethau i archwilio ymagwedd datrys problemau ac ystyried y model yng nghyd-destun mwy eang y gwasanaethau i deuluoedd â phlant ar gyrion gofal, neu yn y broses amlinellu cyfraith gyhoeddus.
Diolch yn fawr. I'm sure it comes as no surprise to you that you've received another question on this matter, but I make no apologies for asking it, because I think this court is desperately needed, and the benefits for families are clear. I've previously quoted to you a circuit judge that gave examples of children being taken into care because this pilot has come to an end. I am concerned how long this is taking, because in the meantime we are letting families and children down. The pilot concluded in November 2023, the CASCADE evaluation by Cardiff University concluded in June of last year, and the working group was established in January and is not due to report back till the end of the summer. Following on from that, what can realistically be achieved, Cwnsler Cyffredinol, by the end of this Senedd?
Diolch yn fawr. Rwy'n siŵr nad yw hi'n syndod o gwbl i chi eich bod wedi cael cwestiwn arall ar y mater hwn, ond nid wyf i'n ymddiheuro am ei ofyn, am fy mod i o'r farn fod taer angen am y llys hwn, ac mae'r manteision i deuluoedd yn amlwg. Rwyf i wedi dyfynnu barnwr cylchdaith i chi'n flaenorol a oedd yn rhoi enghreifftiau o blant yn cael eu cymryd i ofal oherwydd bod y cynllun peilot hwn wedi dod i ben. Rwy'n pryderu ynglŷn â pha mor hir y mae hyn yn ei gymryd, oherwydd rydym ni'n siomi teuluoedd a phlant yn y cyfamser. Fe ddaeth y cynllun peilot i ben ym mis Tachwedd 2023, fe ddaeth gwerthusiad Canolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol Plant Prifysgol Caerdydd i ben ym mis Mehefin y llynedd, ac fe sefydlwyd y gweithgor ym mis Ionawr ac nid oes disgwyl y bydd yn adrodd yn ôl tan ddiwedd yr haf. Yn dilyn ymlaen o hynny, beth ellir ei gyflawni o ddifrif, Cwnsler Cyffredinol, erbyn diwedd y Senedd hon?
Thank you, Rhys. I share your concern with where we're going with this, but we are trying to get it right. There are a number of moving parts in this, as you know, and you've outlined a few of them there.
There is a workshop in June with local authorities and wider partners to consider good practice already in place and how we can ensure there are services and structures to better support children and families on a multi-agency basis. We're also considering and exploring the move from adversarial court proceedings to a more trauma-informed problem-solving approach with families—how we can put a greater set of support mechanisms in place for the families who are in the process, if you like. It's not just about the court, it's about all of the surrounding moving pieces that go with it.
We're also trying to overcome the funding issues, which are not insubstantial. The family drug and alcohol courts in England have largely been dependent on additional start-up funding, and quite a lot of them have closed when that initial funding has finished. So we've got to try and find a sustainable funding mechanism, which is easy to say and has turned out to be quite complicated to do.
I'm going to get some advice from the working group in the summer on the scalability options for the court in Wales and how this problem-solving approach could be applied more widely in family courts, actually, not just in the drug and alcohol courts. We're looking to see how it fits wider services and Jane Hutt and myself are looking to see how it works up in Manchester as well, in a slightly wider setting. I'm also hopeful that discussions with the Ministry of Justice around shifting the focus of family courts in Wales to a problem-solving approach more generally will help a revised approach spread out.
I'm pleased that we did the pilot, but we need to find a way to scale it that's manageable. I hope very much that by the end of the Senedd term we will have a clear plan for this court that we can adopt in manifesto commitments—hopefully, by more than one party—and then we can get a commitment to it. We aren't going to get further than that in this Senedd term, but we are working more widely to get the family court system to work more appropriately.
Diolch, Rhys. Rwy'n rhannu eich pryderon chi ynglŷn â'n cyfeiriad ni yn hyn o beth, ond rydym ni'n ceisio gwneud hyn yn iawn. Mae yna nifer o ddarnau sy'n symud yn hyn o beth, fel y gwyddoch chi, ac fe wnaethoch chi amlinellu rhai ohonyn nhw nawr.
Fe fydd gweithdy ym mis Mehefin gydag awdurdodau lleol a phartneriaid yn fwy eang ar gyfer ystyried yr arfer da sydd eisoes ar waith a sut y gallwn ni sicrhau y bydd gwasanaethau a strwythurau i gefnogi plant a theuluoedd yn gweithio ar sail aml-asiantaeth yn well. Rydym ni hefyd yn ystyried ac yn archwilio'r symudiad oddi wrth achosion llys gwrthwynebol at ymagwedd o fod yn datrys problemau gyda theuluoedd sy'n fwy deallus ynglŷn â thrawma—sut y gallwn roi set fwy o fecanweithiau cymorth ar waith er mwyn teuluoedd sydd yn y broses, os hoffech chi. Nid yw hynny'n ymwneud â'r llys yn unig, mae'n ymwneud â'r darnau sy'n symud i gyd o'i gwmpas ac yn cyd-fynd â hyn.
Rydym ni hefyd yn ceisio goresgyn y materion o ran cyllido, sy'n sylweddol. Mae'r llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol yn Lloegr wedi bod yn dibynnu i raddau helaeth ar gyllid cychwynnol ychwanegol, ac mae cryn dipyn ohonyn nhw wedi cau pan ddaeth y cyllid cychwynnol hwnnw i ben. Felly mae'n rhaid i ni geisio dod o hyd i fecanwaith cyllido sy'n gynaliadwy, sy'n hawdd ei ddweud ond yn gymhleth iawn i'w wneud.
Fe fyddaf i'n cael rhywfaint o gyngor gan y gweithgor yn ystod yr haf ar y dewisiadau o ran ehangu yng Nghymru a sut y gellid cymhwyso'r dull hwn o ddatrys problemau yn fwy eang mewn llysoedd teulu, mewn gwirionedd, nid yn y llysoedd cyffuriau ac alcohol yn unig. Rydym ni'n ymchwilio i weld sut mae hyn yn cymryd ei le yn y gwasanaethau ehangach ac mae Jane Hutt a minnau'n ymchwilio i'w gweithrediad ym Manceinion hefyd, mewn lleoliad ychydig yn ehangach. Rwy'n gobeithio hefyd y bydd trafodaethau gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch symud pwyslais llysoedd teulu yng Nghymru at ymagwedd o ddatrys problemau yn fwy cyffredinol yn helpu i fynd ag ymagwedd ddiwygiedig ar led.
Rwy'n falch ein bod wedi cynnal y cynllun peilot, ond mae angen i ni ddod o hyd i ffordd i'w gyflwyno ar raddfa fwy y gellir ei rheoli. Rwy'n gobeithio yn fawr y bydd gennym ni gynllun eglur erbyn diwedd tymor y Senedd ar gyfer y llys hwn y gallwn ei fabwysiadu mewn ymrwymiadau maniffesto—gan fwy nag un blaid, gyda gobaith—ac yna fe allwn ni fod ag ymrwymiad iddo. Nid awn ni ddim pellach na hynny yn nhymor y Senedd hwn, ond rydym ni'n gweithio yn ehangach i wneud i'r system llysoedd teulu weithio yn fwy priodol.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynglŷn â goblygiadau'r ffaith bod glo yn fater a gedwir yn ôl o dan Atodlen 7A i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 ar gyfer ei gallu i fynd i'r afael â diogelwch tomenni glo? OQ62690
2. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding the implications of coal being a reserved matter under Schedule 7A to the Government of Wales Act 2006 for its ability to address coal tip safety? OQ62690
Thank you, Delyth. The Government remains committed to addressing the safety of coal tips, as highlighted by the Disused Mine and Quarry Tips (Wales) Bill, which, as you know, is progressing through the Senedd at the moment and which will establish a new regime for disused tip safety. The Government of Wales Act 2006 includes a reservation in relation to coal, but this does not prevent us in any way from taking steps to address the safety of coal tips in Wales.
Diolch i chi, Delyth. Mae'r Llywodraeth yn parhau i fod yn ymrwymedig i fynd i'r afael â diogelwch tomenni glo, fel amlygodd y Bil Tomenni Mwyngloddiau a Chwareli Nas Defnyddir (Cymru), sydd, fel y gwyddoch chi, yn gwneud ei ffordd drwy'r Senedd ar hyn o bryd ac a fydd yn sefydlu trefn newydd ar gyfer diogelwch tomenni nas defnyddir. Mae Deddf Llywodraeth Cymru 2006 yn cynnwys cymal cadw o ran glo, ond nid yw hyn yn ein hatal ni mewn unrhyw ffordd rhag cymryd camau i fynd i'r afael â diogelwch tomenni glo yng Nghymru.
Thank you for that. I've been working on amendments to that legislation, and it was during the course of helping to draft those that something struck me as odd. Coal is a reserved matter—that is in legislation. It's specified as coming under the control of Westminster, not Wales. That surely lends strength to my argument and that of Plaid Cymru that Westminster should be paying far more to make coal tips safe, but I'd ask what the practical implications are of this fact. Does this compromise what we can do in terms of banning further coal extraction from coal tips, for example?
I'd ask whether the Welsh Government has had any legal discussions with the UK Government about devolving powers over coal, given the planning, licensing and infrastructure powers over coal mining are already devolved. Do you believe the current legal situation restricts the Welsh Government's ability to deal fully with these issues? And finally, would you agree with me that this places not just a moral obligation on the UK Government to fully fund coal tip safety, but also a legal obligation?
Diolch i chi am hynna. Rwyf wedi bod yn gweithio ar welliannau i'r ddeddfwriaeth honno, ac wrth gynorthwyo gyda drafftio'r rhain fe'm trawyd i gan rywbeth annisgwyl. Mae glo yn fater a gadwyd yn ôl—mae hynny mewn deddfwriaeth. Mae'n cael ei nodi fel un sy'n dod o dan reolaeth San Steffan, nid Cymru. Mae hynny'n sicr yn ategu fy nadl i a dadl Plaid Cymru sef y dylai San Steffan fod yn talu llawer mwy i wneud tomenni glo yn ddiogel, ond fe fyddwn i'n gofyn beth yw goblygiadau'r ffaith honno'n ymarferol. A yw hyn yn peryglu'r hyn y gallwn ni ei wneud o ran gwahardd tynnu rhagor o lo o domenni glo, er enghraifft?
Fe fyddwn i'n gofyn a yw Llywodraeth Cymru wedi cynnal unrhyw drafodaethau cyfreithiol gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â datganoli pwerau i ymdrin â glo, o ystyried bod y pwerau cynllunio, trwyddedu a seilwaith dros gloddio wedi cael eu datganoli eisoes. A ydych chi o'r farn bod y sefyllfa gyfreithiol ar hyn o bryd yn cyfyngu ar allu Llywodraeth Cymru i ymdrin â'r materion hyn yn llawn? Ac yn olaf, a fyddech chi'n cytuno â mi fod hyn nid yn unig yn rhoi rhwymedigaeth foesol ar Lywodraeth y DU i ariannu diogelwch tomenni glo yn llawn, ond rhwymedigaeth gyfreithiol hefyd?
I think the First Minister is on record, previous First Ministers are also on record, and I myself am on record in a number of previous jobs, being really straight that the UK Government needs to fund the remediation programmes. That's not the safety programme; that's the remediation programme. It's the remediation programme that has the big money attached to it.
Coal is clearly a legacy industry; it existed a long time before devolution. I could talk for two hours about extracting resources from Wales for the benefit of elsewhere in the UK, leaving us with a legacy to clean up, and that's clearly not right. The current First Minister has made a lot of points along those lines to various Ministers and to the Prime Minister, the previous First Minister did, I did. It's an ongoing conversation that we will certainly not be giving up on anytime soon.
In the meantime, we obviously need to make sure our communities are safe. That's obviously very culturally important to us as well, hence the Bill. The aim of the Bill is to protect human welfare by introducing a consistent and robust system of assessment, registration, management, monitoring and oversight of all disused tips, not just coal tips. So, it's actually quite important in terms of the legalities of it. The Mining Remediation Authority owns the vast majority of unworked coal in Great Britain, and remains responsible for licensing coal mining operations across the UK. But coal found within disused tips no longer belongs to the Mining Remediation Authority, and does not require a mining operations or access licence for its removal or processing. These are quite important distinctions if you're looking at amendments to the the Bill.
Planning permission is required to modify tips and to extract coal, and any decision taken is subject to devolved policy and the presumption against coal extraction. It's the established policy, and has been for many years, of the Welsh Government to bring a managed end to the extraction and use of all coal. Welsh Ministers do not intend to authorise new coal mining operations or the extraction of coal from disused tips, unless necessary in wholly exceptional circumstances. The policy requires the proposal must clearly demonstrate why the extraction is needed to ensure the safe winding down of mining operations, site remediation or non-energy uses. Of course, each proposal is considered on its individual merits, but there's a presumption against coal extraction.
The remediation programme, of course, is about safety. Sometimes, coal will need to be moved around, or spoil including other minerals will need to be moved around, and so the Bill does need to to cover that off. But we've had a couple of tests in the court recently on our policy, and so far it has held.
Rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi rhoi ar gofnod, a Phrif Weinidogion blaenorol hefyd, ac fe ddywedais innau mewn nifer o swyddi blaenorol ac mae hynny ar gofnod hefyd, heb flewyn ar dafod o ran yr angen i Lywodraeth y DU fod yn ariannu'r rhaglenni adfer. Nid y rhaglen ddiogelwch mo honno; ond y rhaglen adfer. Y rhaglen adfer sydd â'r arian mawr wedi'i ei atodi iddi.
Mae glo yn amlwg yn ddiwydiant gwaddol; roedd yn bodoli amser maith cyn datganoli. Fe allwn i siarad am ddwy awr am echdynnu adnoddau o Gymru er budd mannau eraill yn y DU, gan adael gwaddol i ni ei gymoni, ac mae'n amlwg nad yw hynny'n gyfiawn. Mae'r Prif Weinidog presennol wedi gwneud llawer o bwyntiau i'r cyfeiriad hwnnw i wahanol Weinidogion a Phrif Weinidog y DU, fe wnaeth Prif Weinidog blaenorol Cymru hynny, ac fe wnes innau. Yn sicr, mae honno'n sgwrs barhaus na fyddwn ni'n rhoi'r gorau iddi ar unrhyw bryd yn y dyfodol agos.
Yn y cyfamser, yn amlwg, mae angen i ni sicrhau bod ein cymunedau ni'n ddiogel. Mae hynny'n amlwg yn bwysig iawn i ni o ran ein diwylliant hefyd, ac felly fe gafwyd y Bil. Nod y Bil yw diogelu lles pobl trwy gyflwyno system gyson a chadarn o ran asesu, cofrestru, rheoli, monitro a goruchwylio pob tomen nas defnyddir, nid tomenni glo yn unig. Felly, mae'n wirioneddol bwysig o ran y gyfraith sydd ynghlwm â'r mater. Yr Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio sy'n berchen ar y mwyafrif helaeth o lo heb ei drin ym Mhrydain Fawr, ac mae'n dal i fod yn gyfrifol am drwyddedu gweithfeydd mwyngloddio glo ledled y DU. Ond nid yw'r glo sydd i'w gael mewn tomenni nas defnyddir yn perthyn i'r Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio erbyn hyn, ac nid oes angen trwydded gwaith mwyngloddio na thrwydded mynediad ar gyfer ei gymryd na'i brosesu. Mae'r rhain yn wahaniaethau pwysig iawn os ydych chi'n ystyried gwelliannau i'r Bil.
Mae angen caniatâd cynllunio ar gyfer addasu tomenni ac echdynnu glo, ac mae unrhyw benderfyniad a wneir yn ddarostyngedig i bolisi datganoledig a'r rhagdybiaeth yn erbyn echdynnu glo. Hwn yw'r polisi sefydledig, ac mae hynny wedi bod ers blynyddoedd lawer, gan Lywodraeth Cymru er mwyn cael diwedd rheoledig ar echdynnu a defnydd o unrhyw lo. Nid yw Gweinidogion Cymru yn bwriadu awdurdodi gweithfeydd mwyngloddio glo newydd nac echdynnu glo o domenni nas defnyddir, oni bai bod angen hynny dan amgylchiadau cwbl eithriadol. Mae'r polisi yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r cynnig arddangos yn eglur pam mae angen yr echdynnu hwnnw i sicrhau dirwyn gweithfeydd mwyngloddio i ben mewn ffordd ddiogel, ar gyfer adfer safleoedd neu ddefnydd heb fod ar gyfer ynni. Wrth gwrs, mae pob cynnig yn cael ei ystyried ar ei rinweddau unigol, ond fe geir rhagdybiaeth yn erbyn echdynnu glo.
Mae'r rhaglen adfer, wrth gwrs, yn ymwneud â diogelwch. Weithiau, fe fydd angen symud glo o gwmpas, neu fe fydd angen symud rwbel yn cynnwys mwynau eraill, ac felly mae angen i'r Bil gwmpasu hynny. Ond rydym ni wedi cael cwpl o brofion yn y llys yn ddiweddar o ran ein polisi ni, ac mae hwnnw wedi dal hyd yn hyn.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Tom Giffard.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Tom Giffard.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Good afternoon, Counsel General. Just over an hour ago, my Welsh Conservative colleagues and I met with members of the Wales Women’s Rights Network on the steps of the Senedd, who were welcoming the ruling by the Supreme Court in terms of its definition of a woman, and welcomed the clarity and the certainty that that provided. When I went there, they mentioned to me that no Labour or Plaid Cymru MS had been out to see them at the point at which I did, which is disappointing. But they were also concerned about the Welsh Government’s inclination to abide by the ruling, to listen to the ruling, and to reflect it in the guidance that it offers. So, a month on from the ruling, can you tell us what has changed since that ruling, in terms of the Welsh Government’s implementation of it?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Prynhawn da, Cwnsler Cyffredinol. Ychydig dros awr yn ôl, fe gyfarfu fy nghyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig a minnau ag aelodau o Rwydwaith Hawliau Menywod Cymru ar risiau'r Senedd, a oedd yn croesawu dyfarniad y Goruchaf Lys o ran ei ddiffiniad o fenyw, ac yn croesawu'r eglurder a'r sicrwydd yr oedd hynny'n ei ddarparu. Pan es i yno, fe wnaethon nhw sôn wrthyf i nad oedd unrhyw Aelod Llafur na Phlaid Cymru o'r Senedd wedi bod allan i'w gweld nhw ar yr adeg yr oeddwn i yno, sy'n siomedig. Ond roedden nhw'n pryderu hefyd am awydd Llywodraeth Cymru i gadw at y dyfarniad, i wrando ar y dyfarniad, a'i adlewyrchu yn y canllawiau a gynigir ganddi. Felly, fis ar ôl y dyfarniad, a wnewch chi ddweud wrthym ni beth sydd wedi newid ers y dyfarniad hwnnw, o ran ei roi ar waith gan Lywodraeth Cymru?
The Welsh Government believes in the rule of law, and we will consider the judgment carefully and take any steps required to meet our obligations under the Equality Act 2010, as interpreted by the court.
Mae Llywodraeth Cymru yn credu yn rheolaeth y gyfraith, ac fe fyddwn yn ystyried y dyfarniad yn ofalus ac yn cymryd unrhyw gamau sy'n ofynnol i fodloni ein rhwymedigaethau ni dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, fel y'i dehonglwyd hi gan y llys.
I’m not really sure that that will give those members an awful lot of faith, Counsel General. I appreciate you saying that you will need to take time. You’ve had a month to consider that ruling, but some of that work has already been done for you. So, for example, the Equality and Human Rights Commission provided an interim update on the practical implications of the Supreme Court judgment, which stated that schools in England and Wales must provide separate single-sex toilets for boys and girls over the age of eight, and it is also compulsory for them to provide single-sex changing facilities for boys and girls over the age of 11.
Now, during my time as shadow Cabinet Secretary for education, I visited many schools across Wales, and one in particular had installed a brand-new gender-neutral toilet within the last 18 months or so. So, clearly, to comply with that ruling, that will now need to be looked at again. So, will you commit to providing funding and further guidance to schools and local authorities to ensure that these gender-neutral spaces are removed?
Nid wyf i'n siŵr y bydd hynny'n rhoi llawer o ffydd i'r aelodau hynny, Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi'n dweud y bydd angen i chi gymryd amser. Rydych chi wedi cael mis i ystyried y dyfarniad hwnnw, ond mae rhywfaint o'r gwaith hwnnw wedi ei wneud i chi'n barod. Felly, er enghraifft, fe roddodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ddiweddariad interim ar oblygiadau ymarferol dyfarniad y Goruchaf Lys, a oedd yn nodi y bydd yn rhaid i ysgolion yng Nghymru a Lloegr ddarparu toiledau un rhyw ar wahân i fechgyn a merched dros wyth oed, ac mae hi'n orfodol iddyn nhw ddarparu cyfleusterau newid un rhyw i fechgyn a merched dros 11 oed hefyd.
Nawr, yn ystod fy nghyfnod i'n Ysgrifennydd Cabinet cysgodol dros addysg, fe ymwelais i â llawer o ysgolion ledled Cymru, ac roedd un yn arbennig wedi gosod toiled niwtral o ran rhywedd newydd sbon yn ystod y 18 mis diwethaf. Felly, yn amlwg, ar gyfer cydymffurfio â'r dyfarniad hwnnw, fe fydd angen ailystyried hynny. Felly, a wnewch chi ymrwymo i ddarparu cyllid ac arweiniad pellach i ysgolion ac awdurdodau lleol i sicrhau y bydd y mannau niwtral hyn o ran rhywedd yn cael eu diddymu?
No. That's a very straightforward 'no'. The Act—. The Supreme Court judgment very clearly sets out, Tom, as you well know, that trans people are also protected under the Equality Act. All they're doing is pointing out that, for the purposes of single-sex spaces, the biological sex matters. But the removal of gender-neutral spaces is not specified, and we will not be looking at it.
Na wnawn. Mae hwnnw'n wrthodiad syml iawn. Y Ddeddf—. Mae dyfarniad y Goruchaf Lys yn nodi yn eglur iawn, Tom, fel y gwyddoch chi'n dda, fod pobl draws yn cael eu diogelu hefyd dan y Ddeddf Cydraddoldeb. Y cyfan maen nhw'n ei wneud yw tynnu sylw at y ffaith, at ddibenion mannau un rhyw, bod rhyw biolegol yn cyfrif. Ond ni nodwyd gofyniad penodol i gael gwared ar fannau niwtral o ran rhywedd, ac ni fyddwn ni'n edrych ar hynny.
Well, as I said, it was very clear about the need to provide—I’ll read it again, if you really want me to—
'single-sex toilets for boys and girls over the age of 8',
and
'single-sex changing facilities for boys and girls over the age of 11.'
That’s the Equality and Human Rights Commission who have provided that interim report.
Now, the Labour MP for Gower, Tonia Antoniazzi, has also come out and said that the Welsh Government has been captured by organisations like Stonewall and Mermaids, who are, seemingly, writing these policies for you. And it seems from the responses we’ve heard so far today that that is the case. She also said that some of these organisations have lied to children and young people about the possibility of being able to change their sex, and have worked with you to change equality policy to include gender identity instead of gender reassignment—again, a characteristic not covered in law. Yet, when this was previously pointed out, a Welsh Government spokesperson said that the Government feels that the term does not misrepresent the Equality Act, in terms of the spirit of the law.
Now, equality law is defined by the Supreme Court—now under the microscope more than ever—and elements of equality policy must follow the ruling to provide clarity, not only in workplaces, but for our young people and our schools. We can’t afford to have policies led by the spirit of the law—a vague way of avoiding a contentious issue on which the people of Wales deserve clarity and guidance.
So, Minister will you listen to the clear calls from your Labour colleagues to stop affiliating with those organisations, to provide that clarity and that leadership for our children and young people, act now to ensure that you’re not in breach of the law, and get on with delivering the change that the court has told you to do?
Wel, fel y dywedais i, roedd hyn yn eglur iawn o ran yr angen i ddarparu—fe wnaf ei ddarllen eto, os ydych chi wir eisiau i mi wneud hynny—
'toiledau un rhyw i fechgyn a merched dros 8 oed',
a
'chyfleusterau newid un rhyw ar gyfer bechgyn a merched dros 11 oed.'
Dyna a ddywedodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol sydd wedi darparu'r adroddiad interim hwnnw.
Nawr, mae Aelod Seneddol Llafur Gŵyr, Tonia Antoniazzi, wedi dweud hefyd bod Llywodraeth Cymru wedi cael ei dal gan sefydliadau fel Stonewall a Mermaids, sydd, yn ôl pob tebyg, yn ysgrifennu'r polisïau hyn ar eich cyfer chi. Ac mae'n ymddangos o'r ymatebion a glywsom ni heddiw hyd yn hyn fod hynny'n wir. Fe ddywedodd hi hefyd fod rhai o'r sefydliadau hyn wedi dweud celwydd wrth blant a phobl ifanc am y posibilrwydd o allu newid eu rhyw, ac wedi gweithio gyda chi i newid polisi cydraddoldeb i gynnwys hunaniaeth rhywedd yn hytrach nag ailbennu rhywedd—unwaith eto, nodwedd nad yw'n cael ei chwmpasu yn y gyfraith. Ac eto, pan nodwyd hyn o'r blaen, fe ddywedodd llefarydd ar ran Llywodraeth Cymru fod y Llywodraeth yn teimlo nad yw'r term yn camgynrychioli'r Ddeddf Cydraddoldeb, o ran ysbryd y gyfraith.
Nawr, mae cyfraith cydraddoldeb yn cael ei diffinio gan y Goruchaf Lys—sydd dan y microsgop yn fwy nag erioed nawr—ac mae'n rhaid i elfennau o bolisi cydraddoldeb ddilyn y dyfarniad ar gyfer rhoi eglurder, nid yn unig mewn gweithleoedd, ond i'n pobl ifanc a'n hysgolion. Ni allwn fforddio bod â pholisïau a arweinir gan ysbryd y gyfraith—ffordd amwys o osgoi mater dadleuol y mae pobl Cymru yn haeddu eglurder ac arweiniad ynglŷn ag ef.
Felly, Gweinidog, a wnewch chi wrando ar y galwadau pendant gan eich cyd-Aelodau yn y Blaid Lafur i roi'r gorau i fod â chysylltiad â'r sefydliadau hynny, i ddarparu'r eglurder hwnnw a'r arweinyddiaeth honno i'n plant a'n pobl ifanc, gan weithredu nawr i sicrhau nad ydych chi'n torri'r gyfraith, ac yn bwrw ymlaen â chyflawni'r newid y mae'r llys wedi dweud wrthych chi am ei wneud?
Well, Tom, I've already answered the question about implementing the judgment. I am not going to indulge in the kind of culture war that you clearly want me to. Providing single-sex spaces will be necessary, I’m sure, under the new interpretation of the Equality Act. That does not require the removal of gender-neutral spaces in any way. If you read the judgment, you will see for yourself that the court goes out of its way to say that this is not a triumph of one group over another. I suggest you take that in the spirit in which it was intended.
Wel, Tom, rwyf i wedi ateb y cwestiwn am roi'r dyfarniad ar waith eisoes. Nid wyf i am ymhél a'r rhyfel diwylliannol o'r fath yr ydych chi'n amlwg yn dymuno i mi wneud. Bydd darparu mannau un rhyw yn angenrheidiol, rwy'n siŵr, dan ddehongliad newydd y Ddeddf Cydraddoldeb. Ond nid yw hynny'n ei gwneud yn ofynnol i gael gwared ar fannau niwtral o ran rhywedd mewn unrhyw ffordd. Os darllenwch chi'r dyfarniad, fe welwch chi drosoch eich hun fod y llys yn mynd allan o'i ffordd i ddweud nad buddugoliaeth un grŵp dros un arall mo hyn. Rwy'n awgrymu eich bod chi'n cymryd hynny yn yr ysbryd a fwriadwyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
Diolch, Llywydd. The First Minister has promised a 'red Welsh way', and insisted that, if it’s good enough for Scotland, it should be good enough for Wales. Yet, the Welsh Government has rejected parity motions with Scotland three times, while Westminster Labour only pledges to explore the devolution of youth justice and probation. Well, we’re used to the gulf between rhetoric and reality, but I think where the Counsel General can help us is understanding the policy gap currently between the two Governments. So, will you commit, first, to publishing which new powers are already agreed between the Welsh Government and the UK Minister; secondly, to clarifying those powers that remain contested, and why; and, thirdly, will you provide, before 2026, your timetable for achieving, your proposal for achieving, full Scottish-level powers, or should the people of Wales simply accept that your Government's ambitious words will not be matched by equally ambitious action?
Diolch, Llywydd. Mae'r Prif Weinidog wedi addo 'ffordd goch i Gymru', ac wedi mynnu, os yw hynny'n ddigon da i'r Alban, fe ddylai fod yn ddigon da i Gymru. Eto, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod cynigion cydraddoldeb gyda'r Alban dair gwaith, tra bod Plaid Lafur San Steffan yn gwneud dim ond addo archwilio datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf. Wel, rydym ni wedi arfer gyda'r gagendor rhwng rhethreg a'r sefyllfa wirioneddol, ond rwy'n credu y gall y Cwnsler Cyffredinol ein helpu ni o ran deall y bwlch mewn polisi rhwng y ddwy Lywodraeth ar hyn o bryd. Felly, a wnewch chi ymrwymo, yn gyntaf, i gyhoeddi pa bwerau newydd a gafodd eu cytuno eisoes rhwng Llywodraeth Cymru a Gweinidog y DU; yn ail, i egluro'r pwerau hynny sy'n dal i fod yn ddadleuol, a pham hynny; ac, yn drydydd, a wnewch chi ddarparu, cyn 2026, eich amserlen chi ar gyfer cyflawniad, eich cynnig chi ar gyfer cyflawni pwerau llawn ar lefel yr Alban, neu a ddylai pobl Cymru wneud dim ond derbyn na fydd geiriau uchelgeisiol eich Llywodraeth chi'n cael eu cyfateb gan gamau sydd yr un mor uchelgeisiol?
Adam, that's not a matter for me, that's a matter of policy for the First Minister. I appreciate the shoehorning of it into legal advice, but it really isn't a matter for me. There are ongoing discussions between the Welsh Government and the UK Government across a whole range of areas around the edge of devolution; some are highly technical, some are policy-driven, some are proposals for devolution. The incoming UK Government had, in its own manifesto, proposals for devolution of various bits of youth justice to Wales, for example. So, that's not a matter for me, that's a matter for the First Minister, and you should take it up with her.
Adam, nid mater i mi mo hwnnw, mae hwnnw'n fater o bolisi ar gyfer y Prif Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi'r ffordd y gwnaethoch chi ei wasgu i mewn i gyngor cyfreithiol, ond nid mater i mi mohono mewn gwirionedd. Mae trafodaethau parhaus yn digwydd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar draws ystod eang o feysydd ar ymylon datganoli; mae rhai yn dechnegol iawn, rhai o ran polisi, ac eraill yn gynigion ar gyfer datganoli. Roedd gan Lywodraeth newydd y DU, yn ei maniffesto hi, gynigion ar gyfer datganoli gwahanol ddarnau o gyfiawnder ieuenctid i Gymru, er enghraifft. Felly, nid mater i mi mohono, mater i'r Prif Weinidog yw hwnnw, ac fe ddylech chi godi'r mater gyda hi.
I'm asking in your status as the Minister for Delivery. The First Minister says,
'We will not let them take our wind'—
powerful words that make you want to march on the Treasury behind a Welsh flag. But when Plaid Cymru proposed devolving the Crown Estate, Welsh Labour MPs walked through the Westminster lobbies to defeat it. I'm no lawyer, but I can spot a contradiction when I see one. So, a straight question to you, Counsel General: if polite discussions with Westminster don't deliver Crown Estate control, will you use every available lever, including withholding support for legislative consent motions, or will we continue this pattern of tough talk followed by meek surrender? Because—and let me put this plainly—you can't claim they're stealing your wallet while you hold the door open for the thieves.
Gofyn yn rhinwedd eich statws chi fel y Gweinidog Cyflawni ydw i. Mae'r Prif Weinidog yn dweud,
'Ni fyddwn ni'n gadael iddyn nhw dynnu'r gwynt o'n hwyliau ni'—
geiriau grymus sy'n gwneud i chi fod ag awydd gorymdeithio i'r Trysorlys tu ôl i faner Cymru. Ond pan gynigiodd Plaid Cymru ddatganoli Ystad y Goron, fe gerddodd ASau Llafur Cymru trwy lobïau San Steffan i'w drechu. Dydw i ddim yn gyfreithiwr, ond rwy'n gallu gweld gwrthgyferbyniad pan welaf i un. Felly, cwestiwn uniongyrchol i chi, Cwnsler Cyffredinol: os na wnaiff trafodaethau cwrtais gyda San Steffan ddarparu rheolaeth ar Ystad y Goron, a wnewch chi ddefnyddio pob ysgogiad sydd ar gael, gan gynnwys atal cefnogaeth i gynigion cydsyniad deddfwriaethol, neu a fyddwn ni'n parhau â'r patrwm hwn o glochdar mawr ac yna ymostyngiad llariaidd? Oherwydd—a gadewch i mi ddweud hyn yn eglur—allwch chi ddim honni eu bod nhw'n dwyn eich waled tra byddwch yn dal y drws yn agored i'r lladron.
I'm not sure that's legally accurate, actually, but anyway. In fact, I'm pretty sure it isn't. Of course we want the Crown Estate devolved—it's clearly been our policy in the Welsh Government for a long time. However, there is a process to go through with all of these devolution journeys. It's a journey, and we continue to be on that journey. We're not always in the same place, of course, but we continue to be on that journey. I'm very pleased, for example, to see that there's going to be a commissioner for Wales appointed for the Crown Estate. It's a small step in the right direction. It's not where I'd like to be, it's certainly not where the First Minister would like to be. We will continue to have those conversations.
Nid wyf i'n siŵr bod hynna'n gyfreithiol gywir, a dweud y gwir, ond beth bynnag am hynny. Mewn gwirionedd, rwy'n eithaf siŵr nad ydyw hynny'n wir. Wrth gwrs, rydym ni'n dymuno datganoli Ystad y Goron—dyna yw ein polisi ni yn Llywodraeth Cymru ers amser maith, yn amlwg. Serch hynny, mae yna broses i fynd drwyddi gyda'r teithiau hyn i gyd o ran datganoli. Taith ydyw hi, ac rydym ni'n dal i fod ar y daith honno. Nid ydym ni yn yr un sefyllfa bob amser, wrth gwrs, ond rydym ni'n dal i fod ar y daith honno. Rwy'n falch iawn, er enghraifft, o weld y bydd comisiynydd Cymru yn cael ei benodi ar gyfer Ystad y Goron. Dyna gam bychan i'r cyfeiriad iawn. Nid yn y fan honno'r hoffwn i fod, ac yn sicr ni fyddai'r Prif Weinidog yn hoffi bod yn y fan honno chwaith. Fe fyddwn ni'n parhau â'r sgyrsiau hynny.
The First Minister also pledged to shake things up and condemned Westminster's one-size-fits-all approach. Yet the immigration White Paper published this week embodies exactly that—raising salary thresholds and tightening or scrapping visas that sustain Welsh care homes, hospitality businesses and universities, without recognising our unique circumstances. Plaid Cymru has long proposed Welsh-specific visa quotas. Your Government once branded UK targets arbitrary and was supportive of this idea of a Welsh-specific approach. Will you, therefore, within 60 days, or whatever is reasonable, publish a sector-by-sector assessment of the impact upon Wales of these proposals, present at the next Joint Ministerial Committee a plan for devolved visas, such as a Welsh sponsorship route, and disclose the strategy that will turn 'shaking things up' into tangible results? Because we've had enough warm words, haven't we, to heat every home in Wales next winter; what we need now is delivery.
Addawodd y Prif Weinidog y byddai'n ceisio newid pethau a chondemniodd ddull un maint ar gyfer pawb San Steffan. Ond mae'r Papur Gwyn a gyhoeddwyd yr wythnos hon ar fewnfudo yn ymgorfforiad perffaith o hynny—codi trothwyon cyflog a thynhau neu ddiddymu fisâu sy'n cynnal cartrefi gofal, busnesau lletygarwch a phrifysgolion Cymru, heb gydnabod yr amgylchiadau sy'n unigryw i ni. Mae Plaid Cymru wedi cynnig cwotâu fisa penodol i Gymru ers amser maith. Ar un adeg, roedd eich Llywodraeth chi'n galw nodau'r DU yn fympwyol ac roedd hi'n gefnogol o'r syniad hwn o fod ag ymagwedd benodol i Gymru. A wnewch chi, felly, o fewn 60 diwrnod, neu beth bynnag fo'n rhesymol, gyhoeddi asesiad fesul sector o effaith y cynigion hyn ar Gymru, a chyflwyno cynllun ar gyfer fisâu datganoledig, megis llwybr nawdd i Gymru yn y Cyd-bwyllgor Gweinidogol nesaf, a datgelu'r strategaeth a fydd yn troi 'newid pethau' yn ganlyniadau y gellir eu gweld? Oherwydd rydym ni wedi cael digon o eiriau cynnes, onid ydym ni, i gynhesu pob cartref yng Nghymru y gaeaf nesaf, yr hyn sydd ei angen arnom ni nawr yw cyflawni.
I think the First Minister was very straightforward in answering questions earlier today—that there is a very big difference between the way we regard immigration here in Wales as a Welsh Government, and as a Welsh people, I would go so far as to say, and the way that the UK Government regards it, because of a whole host of things that we are very well aware of. I know that there are ongoing conversations between the First Minister, the Minister for health and the Minister for social services around the impact on that. There will be other impacts. My colleague Jane Hutt, who is sitting here listening to this, I know is involved in discussions around some of the impact of this. As soon as we know what the impacts are and we are able to make our proposals as a result of knowing that, I'm sure the Senedd will be kept informed.
Rwyf o'r farn y bu'r Prif Weinidog yn uniongyrchol iawn wrth ateb cwestiynau yn gynharach heddiw—bod gwahaniaeth enfawr rhwng y ffordd yr ydym ni'n ystyried mewnfudo yma yng Nghymru yn Llywodraeth Cymru, ac fel Cymry, fe fyddwn i'n mynd cyn belled â dweud, a'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ei ystyried, o achos myrdd o bethau'r ydym ni'n ymwybodol iawn ohonyn nhw. Rwy'n gwybod bod sgyrsiau parhaus yn cael eu cynnal rhwng y Prif Weinidog, y Gweinidog Iechyd a'r Gweinidog dros Wasanaethau Cymdeithasol ynghylch yr effaith yn hynny o beth. Fe fydd yna effeithiau eraill. Mae fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, sy'n eistedd yma yn gwrando ar hyn, rwy'n gwybod yn rhan o'r trafodaethau ynghylch rhywfaint o effaith hyn. Cyn gynted ag y byddwn ni'n gwybod beth yw'r effeithiau ac y byddwn ni'n gallu gwneud ein cynigion ni o ganlyniad i wybod hynny, rwy'n siŵr y bydd y Senedd yn cael gwybod.
3. Pa asesiad cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r newidiadau y bydd angen i'r sector cyhoeddus yng Nghymru eu gweithredu mewn ymateb i'r dyfarniad yn yr achos For Women Scotland Ltd v. Gweinidogion yr Alban? OQ62674
3. What legal assessment has the Counsel General made of the changes that the public sector in Wales will need to implement in response to the judgement in the case of For Women Scotland Ltd v. The Scottish Ministers? OQ62674
I've largely answered this already, Janet. We will consider the judgment carefully and take any steps required to meet our obligations under the Equality Act 2010. We are firmly committed to equality and inclusion and protecting the dignity and human rights of all people in Wales.
Rwyf wedi ateb hyn i raddau helaeth eisoes, Janet. Fe fyddwn ni'n ystyried y dyfarniad yn ofalus ac yn cymryd unrhyw gamau sy'n ofynnol i fodloni ein rhwymedigaethau ni'n unol â Deddf Cydraddoldeb 2010. Rydym ni wedi ymrwymo yn gadarn i gydraddoldeb a chynhwysiant ac amddiffyn urddas a hawliau dynol holl bobl Cymru.
Thank you. On 16 April, as you well know, the UK Supreme Court delivered its unanimous judgment that the terms 'sex', 'man' and 'woman' in the Equality Act 2010 referred to biological sex not certificated sex. The Equality and Human Rights Commission are already working on guidance on how everyone can comply with this judgment. In workplaces, it is compulsory to supply sufficient single-sex toilets; in schools, there must be single-sex toilets for boys and girls over the age of eight; associations of 25 or more people can be limited to a single sex. Now, whilst we are awaiting more guidance, it is already clear that this judgment does have massive consequences for the private, public and voluntary sector in Wales. What steps are you taking to co-operate with the Equality and Human Rights Commission to ensure that the people of Wales have the clearest guidance possible? And, obviously, we want you to assure us that you are intent on complying with the latest judgment.
Diolch i chi. Ar 16 Ebrill, fel yr ydych yn ei wybod yn dda, fe roddodd Goruchaf Lys y DU ei ddyfarniad unfrydol o ran bod y termau 'rhyw', 'dyn' a 'menyw' yn Neddf Cydraddoldeb 2010 yn cyfeirio at ryw fiolegol ac nid rhyw ardystiedig. Mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn gweithio ar ganllawiau eisoes ynglŷn â sut y gall pawb gydymffurfio â'r dyfarniad hwn. Mewn gweithleoedd, mae hi'n orfodol i ddarparu digon o doiledau un rhyw; mewn ysgolion, mae'n rhaid bod â thoiledau un rhyw ar gyfer bechgyn a merched dros wyth oed; fe all cymdeithasau o 25 neu fwy o bobl gael eu cyfyngu i un rhyw. Nawr, er ein bod ni'n aros am fwy o arweiniad, mae hi'n amlwg yn barod fod gan y dyfarniad hwn ganlyniadau enfawr i'r sectorau preifat, cyhoeddus a gwirfoddol yng Nghymru. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd i gydweithio â'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i sicrhau y bydd pobl Cymru yn cael y canllawiau mwyaf eglur posibl? Ac, yn amlwg, rydym ni'n dymuno i chi roi sicrwydd i ni eich bod chi'n bwriadu cydymffurfio â'r dyfarniad diweddaraf.
Well, I've already said that at least three times this afternoon, so I'll repeat it again: Welsh Government believes in the rule of law and, of course, we will implement any judgment of the Supreme Court.
Just to be really clear, the judgment clarifies that the provisions in the Equality Act 2010 referring to the terms 'man', 'woman' and 'sex' can only be interpreted as referring to biological sex. The judgment does not remove protections for trans people with or without a gender recognition certificate. Gender reassignment remains a protected characteristic under the Equality Act 2010. The judgment was more than plain about that, and, as I said to Tom Giffard earlier, went out of its way to say that this was not a triumph of one group over another, something I think you’d do well to consider.
We will be working at pace to understand the implications of this ruling on the public sector and for Wales as a whole. We’ll be considering the Equality and Human Rights Commission’s updated guidance and the code of practice once published. We’ll have to consider what exactly needs to happen in order to comply.
Wel, rwyf wedi dweud hynny dair gwaith o leiaf y prynhawn yma'n barod, felly dyma ailadrodd hynny eto: mae Llywodraeth Cymru yn credu yn rheolaeth y gyfraith ac, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n rhoi unrhyw ddyfarniad gan y Goruchaf Lys ar waith.
Dim ond er mwyn bod yn eglur iawn, mae'r dyfarniad yn egluro y gellir dehongli'r darpariaethau yn Neddf Cydraddoldeb 2010 sy'n cyfeirio at y termau 'dyn', 'menyw' a 'rhyw' fel rhai sy'n cyfeirio at ryw fiolegol. Nid yw'r dyfarniad yn diddymu amddiffyniadau i bobl drawsrywiol sydd â thystysgrif cydnabod rhywedd neu nad oes ganddynt un. Mae ailbennu rhywedd yn dal i fod yn nodwedd warchodedig dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Roedd y dyfarniad yn fwy na phlaen ynglŷn â hynny, ac, fel y dywedais i wrth Tom Giffard yn gynharach, fe aeth o'i ffordd i ddweud nad buddugoliaeth un grŵp dros un arall oedd hyn, sy'n rhywbeth y byddech chi'n elwa ar ei ystyried, yn fy marn i.
Fe fyddwn ni'n gweithio ar garlam i ddeall goblygiadau'r dyfarniad hwn ar y sector cyhoeddus ac ar Gymru gyfan. Fe fyddwn ni'n ystyried canllawiau diweddaredig y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a'r cod ymarfer ar ôl iddynt gael eu cyhoeddi. Fe fydd yn rhaid i ni ystyried beth yn union sydd angen digwydd er mwyn cydymffurfio.
4. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynglŷn â rôl awdurdodau lleol wrth weithredu Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016? OQ62683
4. What legal advice has the Counsel General provided the Welsh Government regarding the role of local authorities in implementing the Environment (Wales) Act 2016? OQ62683
Local authorities in Wales have a number of duties under the Environment (Wales) Act 2016, and the Welsh Government remains committed to tackling the nature emergency whilst supporting local authorities to carry out their duties under the legislation.
Mae gan awdurdodau lleol yng Nghymru nifer o ddyletswyddau dan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, ac mae Llywodraeth Cymru yn dal i fod yn ymrwymedig i fynd i'r afael â'r argyfwng natur wrth gefnogi'r awdurdodau lleol i gyflawni eu dyletswyddau yn unol â'r ddeddfwriaeth.
Thank you. The recent Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report highlighted that, at the time, Part I of the 2016 Act was considered forward-thinking and innovative, putting in place a framework to support the development and implementation of policies to manage Wales's natural resources sustainably. However, the evidence we have received suggests the Act has not bedded in as intended and key components have been largely ineffective in driving action forward for nature. The evidence we received highlighted that the problems with the 2016 Act were twofold: weaknesses in the drafting of certain provisions and ineffective implementation. What steps is the Counsel General taking to ensure that the Welsh Government learns lessons from the experience of the 2016 Act for the drafting of any future Bills going forward?
Diolch i chi. Roedd adroddiad diweddar y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a'r Seilwaith yn tynnu sylw at y ffaith fod Adran 1 Deddf 2016 yn cael ei hystyried yn flaengar ac arloesol, ac yn rhoi fframwaith ar waith i gefnogi'r gwaith o ddatblygu a gweithredu polisïau ar gyfer rheoli adnoddau naturiol Cymru mewn ffordd gynaliadwy. Er hynny, mae'r dystiolaeth a gawsom ni'n awgrymu nad yw'r Ddeddf wedi ymwreiddio fel y bwriadwyd ac mae elfennau allweddol wedi bod yn aneffeithiol i raddau helaeth wrth ysgogi camau ymlaen er mwyn byd natur. Mae'r dystiolaeth a gawsom ni'n tynnu sylw at y ffaith fod y problemau gyda Deddf 2016 yn ddeublyg: gwendidau o ran drafftio darpariaethau penodol ac aneffeithiolrwydd o ran rhoi ar waith. Pa gamau y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn eu cymryd i sicrhau y bydd Llywodraeth Cymru yn dysgu gwersi o brofiad Deddf 2016 ar gyfer drafftio unrhyw Filiau yn y dyfodol?
Thank you, Janet. That's actually a very important point. So, we do regularly review all the Bills and make sure that they remain fit for purpose, that they aren’t superseded, that they require clarification or amendment or whatever. The environment principles, governance and biodiversity targets (Wales) Bill will seek to address a number of issues raised in the Audit Wales report, for example, and in the committee report, through the creation of the governance body, whose remit will include overseeing compliance with the environmental law. And they’ll be enabled to give us advice about things that were considered to be pretty cutting edge at the time, but which are no longer perhaps as cutting edge or perhaps are not as practically implementable as we might have liked.
The Audit Wales report focused on the section 6 duty, but there are lots of biodiversity-type issues that wouldn’t have been as obvious back then, so they’ll be taken into account in the new Bill. But we do have a process for regularly reviewing legislation of that sort; it’s very valuable in doing so, and there are lots of 'lessons learned' reports that go alongside that that will help the committees inform their scrutiny of the Bill as it goes through.
Diolch i chi, Janet. Mae hwnna'n bwynt pwysig iawn mewn gwirionedd. Felly, rydym ni'n adolygu'r Biliau i gyd yn rheolaidd ac yn sicrhau eu bod nhw'n dal i fod yn addas i'r diben, nad ydyn nhw wedi cael eu disodli, bod angen eglurhad neu ddiwygiad arnyn nhw neu beth bynnag allai fod. Fe fydd Bil yr amgylchedd (llywodraethiant, egwyddorion a thargedau bioamrywiaeth) (Cymru) yn ceisio mynd i'r afael â nifer o faterion a godwyd yn adroddiad Archwilio Cymru, er enghraifft, ac yn adroddiad y pwyllgor, drwy greu corff llywodraethu, y bydd ei gylch gwaith yn cynnwys goruchwylio cydymffurfiaeth â'r gyfraith amgylcheddol. Ac fe fyddan nhw'n cael eu galluogi i roi cyngor i ni ynglŷn â phethau a oedd yn cael eu hystyried yn eithaf blaengar ar y pryd, ond nad ydyn nhw mor flaengar erbyn hyn neu nad ydyn nhw mor ymarferol i'w gweithredu ag y byddem ni wedi hoffi, efallai.
Roedd adroddiad Archwilio Cymru yn canolbwyntio ar y ddyletswydd yn adran 6, ond mae yna lawer o faterion ynglŷn â bioamrywiaeth na fydden nhw wedi bod mor amlwg ar yr adeg honno, ac felly fe fyddan nhw'n cael eu hystyried yn y Bil newydd. Ond mae gennym ni broses ar gyfer adolygiad rheolaidd o ddeddfwriaeth o'r math hwnnw; mae hi'n werthfawr iawn wrth wneud hynny, ac mae yna lawer o adroddiadau 'gwersi a ddysgwyd' sy'n cyd-fynd â hynny a fydd yn helpu'r pwyllgorau i lywio eu craffu nhw ar y Bil wrth iddo wneud ei ffordd drwodd.
5. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y diwygiadau arfaethedig i dribiwnlysoedd Cymru? OQ62686
5. Will the Counsel General provide an update on the proposed reforms to Welsh tribunals? OQ62686
Diolch, Rhys. Work continues to draft the legislation necessary to fulfil our ambitions for a coherent devolved tribunal system in Wales. Our intention is to have a draft Bill prepared before the end of the current Senedd.
Diolch i chi, Rhys. Mae'r gwaith yn parhau o ran drafftio'r ddeddfwriaeth angenrheidiol ar gyfer cyflawni ein huchelgeisiau er mwyn bod â chyfundrefn ddatganoledig o dribiwnlysoedd sy'n gydlynol yng Nghymru. Ein bwriad ni yw paratoi Bil drafft cyn diwedd y Senedd gyfredol.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol. In FMQs today, lawyers working within the immigration tribunal were described as lining their own pockets and 'greedy'. Every immigration lawyer I have met upholds the rule of law and the salaries of the vast majority of immigration lawyers are much lower than that of a Senedd Member and certainly nowhere near that of the leader of the opposition here. As Wales's chief legal adviser, will you defend lawyers working within our tribunal system in Wales and agree with me that this is a lazy and dangerous stereotype? Diolch yn fawr.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol. Yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog heddiw, fe ddisgrifiwyd cyfreithwyr sy'n gweithio yn y tribiwnlys mewnfudo fel rhai sy'n pluo eu nythod eu hunain a 'barus'. Mae pob un o'r cyfreithiwr mewnfudo yr wyf i wedi cwrdd â nhw yn cynnal rheolaeth y gyfraith ac mae cyflogau'r mwyafrif helaeth o gyfreithwyr mewnfudo yn llawer is na chyflog Aelod o'r Senedd ac yn sicr heb ddod yn agos at gyflog arweinydd yr wrthblaid yn y fan hon. Yn rhinwedd eich swydd fel prif gynghorydd cyfreithiol Cymru, a wnewch chi amddiffyn cyfreithwyr sy'n gweithio yn ein system dribiwnlysoedd ni yng Nghymru ac a fyddech chi'n cytuno â mi fod hwn yn bortread difeddwl a pheryglus? Diolch yn fawr.
I will wholeheartedly agree with that, Rhys. Most lawyers working in the immigration, welfare and legal aid sector generally work very hard indeed for very little remuneration, and do an enormous amount of pro bono work on top of what they do in order to keep some kind of roof over their heads. I wish that there were more of them, not less.
We absolutely would like to see—and my colleague Jane Hutt, through the single advice fund, has been assisting with this—a better state of affairs. I would very much like to see a fully functional law centre in Wales, for example, that would allow people to have access to justice. Without access to justice, there is no rule of law, and so I concur entirely with your remarks.
Rwy'n cytuno yn llwyr â hynna, Rhys. Mae'r rhan fwyaf o gyfreithwyr sy'n gweithio yn y sector mewnfudo, lles a chymorth cyfreithiol yn gweithio yn galed iawn am ychydig iawn o dâl yn gyffredinol, ac yn gwneud llawer iawn o waith er lles y cyhoedd ar ben yr hyn maen nhw'n ei wneud i gadw rhyw fath o do uwch eu pennau. Fe fyddai hi'n dda gennyf i pe byddai mwy ohonyn nhw, nid llai.
Fe hoffem ni weld—ac mae fy nghyd-Aelod Jane Hutt, trwy'r gronfa gynghori sengl, wedi bod yn cynorthwyo gyda hyn—sefyllfa well. Fe hoffwn i weld canolfan i'r gyfraith sy'n gwbl weithredol yng Nghymru, er enghraifft, a fyddai'n caniatáu i bobl gael mynediad at gyfiawnder. Heb fynediad at gyfiawnder, ni cheir rheolaeth y gyfraith, ac felly rwy'n cytuno yn gyfan gwbl â'ch sylwadau chi.
Cwestiwn 6, yn olaf, Delyth Jewell.
Question 6, finally, Delyth Jewell.
6. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynglŷn â'i phwerau i gefnogi ymgyrch menywod a anwyd yn y 1950au y gwrthodwyd eu pensiynau iddynt? OQ62677
6. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government about its powers to support the campaign of women born in the 1950s denied their pensions? OQ62677
State pension matters are non-devolved and are the responsibility of the Department for Work and Pensions in the UK Government. So, I've provided no such advice.
Nid yw materion pensiwn y wladwriaeth wedi eu datganoli ac maen nhw'n gyfrifoldeb i'r Adran Gwaith a Phensiynau yn Llywodraeth y DU. Felly, nid wyf wedi rhoi unrhyw gyngor o'r fath.
Okay. Thank you for that. I declare an interest as my mother was born in the 1950s. There are many groups of people who have been denied—[Inaudible.] Forgive me, Counsel General, I'm sorry. [Laughter.] Dai Rees is never happy with me when I say that either.
There are many groups of people who have been denied justice by Westminster, of course, and the WASPI women are amongst them. Women born in the 1950s were denied their state pensions at the time they needed that support. Many women have died without receiving the money. It is a bitter injustice and they deserve redress. What unites many groups campaigning for justice on this issue is the need for mediation between the women affected and the Department for Work and Pensions. Will this Government please encourage for that to happen at a UK level? Do you agree with me that a public inquiry should be held, similar to what has happened with sub-postmasters? I am grateful you have agreed to have a meeting with me to discuss these issues soon. I am grateful because women are tired of waiting and they deserve this wrong to be made right.
Iawn. Diolch i chi am hynny. Rwy'n datgan buddiant oherwydd fe gafodd fy mam ei geni yn y 1950au. Mae yna lawer o grwpiau o bobl sydd wedi—[Anghlywadwy.] Maddeuwch i mi, Cwnsler Cyffredinol, mae'n ddrwg gen i. [Chwerthin.] Dydy Dai Rees byth yn hapus gyda mi pan fyddaf i'n dweud hynny chwaith.
Mae yna lawer o grwpiau o bobl sydd wedi gweld cyfiawnder yn cael ei warafun iddyn nhw gan San Steffan, wrth gwrs, ac mae menywod WASPI ymhlith y rhain. Fe wrthodwyd pensiynau'r wladwriaeth i fenywod a anwyd yn y 1950au ar yr union amser yr oedd angen y gefnogaeth honno arnyn nhw. Bu farw llawer o fenywod heb gael yr arian. Mae'n anghyfiawnder chwerw ac maen nhw'n haeddu iawn. Yr hyn sy'n gyffredin i lawer o grwpiau sy'n ymgyrchu dros gyfiawnder gyda'r mater hwn yw'r angen am gyfryngu rhwng y menywod yr effeithiwyd arnynt a'r Adran Gwaith a Phensiynau. A wnaiff y Llywodraeth hon annog hynny i ddigwydd ar lefel y DU? A ydych chi'n cytuno â mi y dylid cynnal ymchwiliad cyhoeddus, yn debyg i'r un sydd wedi digwydd gydag is-bostfeistri? Rwy'n ddiolchgar i chi am gytuno i gael cyfarfod gyda mi i drafod y materion hyn yn fuan. Rwy'n ddiolchgar oherwydd mae menywod wedi blino aros ac maen nhw'n haeddu cael unioni'r cam hwn.
I feel now, Llywydd, that I should declare an interest because, unfortunately, like Delyth's mother, I was also born in the 1950s. Way to go at making me feel very ancient indeed, Delyth. [Laughter.]
Look, there was an ombudsman investigation into this, but the investigation only looked at how the change in the state pension age was communicated; it did not look at the actual change. The policy itself had been agreed by Parliament back in 1995, and it's already been looked at by the courts and considered to be lawful. So, I think there's a limited amount that you can do once that has happened. The ombudsman found that 90 per cent of women were aware that the state pension age was changing, but not necessarily how it affected them. Then, it recommended a series of compensatory packages, which I know the First Minister has discussed with the UK Government. I myself have discussed with my partner MP in my area, who happens to be a junior Minister in charge of pensions, so I have had that discussion with him myself.
In the meantime, as always, the Welsh Government provides a range of support to people in financial difficulties, including through the single advice fund and the 'Claim what's yours' national benefit take-up campaign. My colleague Jane Hutt has worked very tirelessly to make sure that we do that. We do look to passport benefits as well. So, once you are eligible, for example, for council tax benefit, then you will be passported through to all of the others, and many of the women in this category would fall into that. So, we do do what we can. This, however, is not a ragged edge of devolution; it is just not a devolved area. So, there's a limit to what we can do, other than in that kind of financial assistance.
Rwy'n teimlo nawr, Llywydd, y dylwn innau ddatgan buddiant oherwydd, yn anffodus, fel mam Delyth, fe gefais innau fy ngeni yn y 1950au. Llongyfarchiadau ar wneud i mi deimlo yn hen iawn, Delyth. [Chwerthin.]
Edrychwch, roedd yna ymchwiliad ombwdsmon i hyn, ond gwnaeth yr ymchwiliad edrych ar sut y cyfathrebwyd y newid i oedran pensiwn y wladwriaeth yn unig; ni wnaeth edrych ar y newid gwirioneddol. Cytunwyd ar y polisi ei hun gan Senedd y DU yn ôl yn 1995, ac mae wedi'i ystyried gan y llysoedd eisoes, a'i ystyried yn gyfreithlon. Felly, rwyf i o'r farn mai ychydig iawn y gallwch chi ei wneud pan fydd hynny wedi digwydd. Canfu'r ombwdsmon bod 90 y cant o fenywod yn ymwybodol fod oedran pensiwn y wladwriaeth yn newid, ond nid o reidrwydd sut y byddai hynny'n effeithio arnyn nhw. Yna, fe argymhellodd gyfres o becynnau iawndal, y gwn i'r Prif Weinidog eu trafod gyda Llywodraeth y DU. Rwyf i fy hun wedi trafod gyda'm AS partner yn fy ardal i, sy'n digwydd bod yn Weinidog iau sy'n gyfrifol am bensiynau, ac felly rwyf wedi cael y drafodaeth honno fy hunan gydag ef.
Yn y cyfamser, fel bob amser, mae Llywodraeth Cymru yn darparu ystod o gymorth i bobl mewn trafferthion ariannol, gan gynnwys drwy'r gronfa gynghori sengl a'r ymgyrch genedlaethol i fanteisio ar fudd-daliadau, 'Hawliwch yr Hyn sy’n Ddyledus i Chi'. Mae fy nghydweithiwr Jane Hutt wedi gweithio yn ddiflino iawn i sicrhau ein bod ni'n gwneud hynny. Rydym ni'n edrych ar fudd-daliadau pasbort hefyd. Felly, pan fydd rhywun yn gymwys, er enghraifft, i gael budd-dal treth gyngor, yna fe fydd yn cael pasbort ar gyfer pob un o'r lleill, ac fe fyddai llawer o'r menywod yn y categori hwn yn gynwysedig yn hynny. Felly, rydym ni'n gwneud yr hyn y gallwn ni. Nid yw hyn, serch hynny, ar ymyl garw datganoli; nid yw'r maes hwn wedi ei ddatganoli. Felly, mae terfyn ar yr hyn y gallwn ni ei wneud, heblaw am y cymorth ariannol o'r math hwnnw.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 3 sydd nesaf, a'r datganiad a chyhoeddiad busnes yw hwn. Y Trefnydd, felly, sy'n gwneud y datganiad yma—Jane Hutt.
Item 3 is next, the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement—Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are no changes to this week's business. Business for the next three weeks is shown on the business statement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, I'd like to call for a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the performance of the Welsh ambulance service. An elderly constituent of mine had to wait 12 hours to be taken to Withybush General Hospital recently and, on the same day, another constituent of mine who had broken their back was told that they would also have to wait hours and hours for an ambulance. Trefnydd, despite the hard work of our nurses, paramedics, doctors and hospital staff, it's absolutely clear that the system is just at breaking point. Indeed, a former director of Withybush Hospital has gone as far as to say, and I quote,
'The government has failed to deliver, failed to organise, and the NHS is frankly on the point of failure. That is bad for patients, bad for staff, and bad for the country.'
Therefore, given just how serious this matter is, I'd be grateful if we could have an urgent statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care as soon as possible.
Trefnydd, fe hoffwn i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar berfformiad gwasanaeth ambiwlans Cymru. Bu'n rhaid i etholwr i mi sy'n oedrannus aros am 12 awr i gael ei gludo i Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg yn ddiweddar ac, ar yr un diwrnod, fe ddywedwyd wrth etholwr arall i mi a oedd wedi torri ei gefn y byddai'n rhaid iddo aros am oriau lawer am ambiwlans hefyd. Trefnydd, er gwaethaf gwaith caled nyrsys, parafeddygon, meddygon a staff ein hysbytai, mae hi'n hollol amlwg fod y system ar fin torri. Yn wir, mae cyn-gyfarwyddwr Ysbyty Llwynhelyg wedi mynd mor bell â dweud, ac rwy'n dyfynnu,
'Mae'r llywodraeth wedi methu â chyflawni, wedi methu â chael trefn, ac mae'r GIG ar fin methu, a dweud y gwir. Mae hynny'n niweidiol i gleifion, yn niweidiol i staff, ac yn niweidiol i'r wlad.'
Felly, o ystyried pa mor ddifrifol yw'r mater hwn, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol cyn gynted â phosibl.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you very much, Paul Davies, for raising this and the very regrettable reports from your constituents. I'm sure that you have followed those up with the Welsh ambulance trust directly. I can't recall whether it was raised last week, when the Cabinet Secretary for Health and Social Care had his oral Senedd questions, but clearly this is a matter that is now on record and will be drawn to the attention of the Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn i chi, Paul Davies, am godi hyn a'r adroddiadau anffodus iawn oddi wrth eich etholwyr. Rwy'n siŵr eich bod chi wedi bod ar drywydd y rhain gydag ymddiriedolaeth ambiwlans Cymru yn uniongyrchol. Nid wyf i'n gallu cofio a gafodd hyn ei godi'r wythnos diwethaf, pan gafodd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ei gwestiynau llafar yn y Senedd, ond yn amlwg mae hwn yn fater sydd ar y cofnod erbyn hyn ac fe fydd yn cael ei ddwyn i sylw'r Ysgrifennydd Cabinet.
Trefnydd, yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddwyd adroddiad damniol am gyfres o ffaeleddau yn ymwneud ag arweinyddiaeth, diwylliant, ymddygiad a methiant i gadw at bolisïau a threfniadau diogelwch yn ysbyty athrofaol Caerdydd. Er y bu trafodaeth fer am hyn yn ystod y cwestiynau i'r Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd yr wythnos diwethaf, gyda Mabon ap Gwynfor yn gofyn cwestiwn, dwi'n credu, oherwydd difrifoldeb y sefyllfa, ein bod ni angen cyfle ar lawr y Senedd hon i'w drafod, a byddwn i'n ddiolchgar pe baech chi'n creu amser yn yr amserlen i sicrhau hynny.
Trefnydd, last week, a damning report was published that highlighted a series of failings relating to culture, leadership and a failure to adhere to policies and safety arrangements at the University Hospital of Wales in Cardiff. Although there was a brief discussion on this during questions to the Cabinet Secretary for health last week, with Mabon ap Gwynfor posing a question, I do think that, because of the gravity of the situation, we do need an opportunity in this Senedd to discuss the issue. I'd be grateful if you could find time in the timetable to ensure that that happens.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, and yes, indeed, I recall the questions and the points being made to the Cabinet Secretary for Health and Social Care, and he did agree to respond and to come back when he'd considered the report. I think that the report on the service review of theatres actually makes 66 recommendations, and it is interesting that it's looking, the review, into the culture within theatres at UHW, but there's a separate ongoing investigation into the concerns raised about members of the public—raised by Andrew R.T. Davies as well—previously being allowed into theatres. That's due to report later this month. So, we are aware that the health boards are considering these reports and recommending actions and the implications of these reviews, and this must be taken very seriously in terms of patient safety, but also be very clear about those responses in terms of the opportunities for staff to raise concerns via the Speaking up Safely process. So, thank you for drawing this again to our attention in the business statement today.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, ac ydw, yn wir, rwy'n cofio'r cwestiynau a'r pwyntiau a gafodd eu gwneud i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ac fe gytunodd ef i ymateb a dychwelyd ar ôl iddo ystyried yr adroddiad. Rwy'n credu bod yr adroddiad ar yr adolygiad o wasanaeth theatrau yn gwneud 66 o argymhellion mewn gwirionedd, ac mae hi'n ddiddorol ei fod yn ystyried y diwylliant o fewn theatrau yn Ysbyty Athrofaol Cymru, ond mae ymchwiliad parhaus ar wahân i'r pryderon a godwyd ynglŷn ag aelodau o'r cyhoedd—a gododd Andrew R.T. Davies hefyd—yn cael eu caniatáu i theatrau yn flaenorol. Mae disgwyl i hwnnw adrodd yn ddiweddarach y mis hwn. Felly, rydym ni'n ymwybodol fod y byrddau iechyd yn ystyried yr adroddiadau hyn ac yn argymell camau gweithredu a goblygiadau'r adolygiadau hyn, ac mae'n rhaid cymryd hyn o ddifrif iawn o ran diogelwch cleifion, ond gan fod yn eglur iawn hefyd am yr ymatebion hynny o ran y cyfleoedd i staff godi pryderon trwy broses Codi Llais Heb Ofn. Felly, diolch i chi am dynnu hyn at ein sylw ni unwaith eto yn y datganiad busnes heddiw.
I'm asking for a statement on Welsh Government support for the football foundations, which are the charitable arm of professional football clubs and which strive to inspire and engage people from all backgrounds, with a mission to use professional football clubs as a force for positive change within communities. They engage with young people who other organisations find it difficult to engage with. Their aim is to build prosperity, develop resilience, improve health and, perhaps most importantly, to support inclusivity and to support the most disadvantaged and work for equality and inclusion. The Swansea City AFC Foundation, in 2023-24, had a total social value of over £22 million, which was generated by the projects and the programmes delivered to the community of south-west Wales. Building upon last season, the Swansea City AFC Foundation assures that they will provide high-quality provision to everyone who participates in foundation activities. They are fully committed to eradicating discrimination in our communities and educating participants in how we can promote respect.
Rwy'n gofyn am ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r sefydliadau pêl-droed, sef cangen elusennol clybiau pêl-droed proffesiynol sy'n ymdrechu i ysbrydoli ac ymgysylltu â phobl o bob cefndir, gyda chenhadaeth i ddefnyddio clybiau pêl-droed proffesiynol fel grym ar gyfer newid cadarnhaol mewn cymunedau. Maen nhw'n ymgysylltu â phobl ifanc y mae sefydliadau eraill yn ei chael hi'n anodd ymgysylltu â nhw. Eu nod yw meithrin ffyniant, datblygu gwytnwch, gwella iechyd ac, efallai yn bwysicaf oll, cefnogi cynhwysiant a chefnogi'r rhai mwyaf difreintiedig a gweithio er mwyn cydraddoldeb a chynhwysiant. Roedd gan Sefydliad Clwb Pêl-droed Dinas Abertawe, yn 2023-24, gyfanswm gwerth cymdeithasol o dros £22 miliwn, a gynhyrchwyd gan y prosiectau a'r rhaglenni a gyflwynwyd i gymuned y de-orllewin. Gan adeiladu ar yr hyn a gyflawnwyd yn y tymor diwethaf, mae Sefydliad Clwb Pêl-droed Dinas Abertawe yn sicrhau y byddan nhw'n cynnig darpariaeth o ansawdd uchel i bawb sy'n cymryd rhan yng ngweithgareddau'r sefydliad. Maen nhw wedi ymrwymo yn llwyr i ddileu gwahaniaethu yn ein cymunedau ni ac addysgu cyfranogwyr ynglŷn â sut y gallwn ni hyrwyddo parch.
Thank you very much for drawing this to our attention, Mike Hedges. It is really important that we recognise these kinds of initiatives, which are so important in our communities. You'll be aware, of course, that the Welsh Government doesn't provide regular financial support to the foundations of the four professional football clubs in Wales, but it's the work that's done in Wales in terms of those foundations that they undertake, that deliver against many of our priorities. We have provided support of over £200,000 in this financial year to the Football Association of Wales with regard to the Fit Fans programme, and it is important that it's a collaboration between the Football Association of Wales the English Football League Trust, and it's delivered via the charitable arms of the Welsh football clubs: Swansea, Wrexham, Newport and Cardiff.
Diolch yn fawr iawn i chi am dynnu ein sylw ni at hyn, Mike Hedges. Mae'n bwysig iawn inni gydnabod mentrau o'r fath, sydd mor bwysig yn ein cymunedau ni. Rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol, wrth gwrs, nad yw Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth ariannol yn rheolaidd i sefydliadau'r pedwar clwb pêl-droed proffesiynol yng Nghymru, ond mae'r gwaith sy'n cael ei wneud yng Nghymru o ran yr hyn y mae'r sefydliadau hynny'n ei wneud yn cyflawni llawer sy'n cyd-fynd â'n blaenoriaethau ni. Rydym ni wedi darparu cefnogaeth o dros £200,000 yn ystod y flwyddyn ariannol hon i Gymdeithas Bêl-droed Cymru ar gyfer y rhaglen Cefnogwyr Ffit, ac mae'n bwysig mai cydweithrediad yw hwn rhwng Cymdeithas Bêl-droed Cymru ac Ymddiriedolaeth Cynghrair Pêl-droed Lloegr, ac fe gaiff ei gyflwyno drwy ganghennau elusennol clybiau pêl-droed Cymru: Abertawe, Wrecsam, Casnewydd a Chaerdydd.
As you may be aware, Trefnydd, a few weeks ago, the Royal National Institute for Deaf People released their report, 'The Fight for Accessible Healthcare'. This report evidences the significant shortcomings of NHS Wales in meeting the communication needs of people who are deaf or who have hearing loss, and it reveals a persistent lack of systems and processes necessary for these individuals to access appropriate healthcare. Consequently, people who are deaf or who have hearing loss face substantial barriers from being unable to book a GP appointment to not even understanding what is happening to them in emergency care. Despite the introduction of the all-Wales standards in 2013, which aimed to address this inequality and set the standard of care for people with sensory loss, little has changed over the past decade. This ongoing failure to provide proper access contravenes the rights established by various legislations, including the Equality Act 2010 and the principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. In light of this damning report, will you bring forward an oral statement where the Welsh Government can publicly restate its commitment to revising, strengthening and enforcing the all-Wales standards, and will it commit to publishing an action plan with clear time frames on how it intends to improve healthcare accessibility for deaf individuals and those with hearing loss? Thank you.
Fel y gwyddoch chi efallai, Trefnydd, ychydig wythnosau yn ôl, fe gyhoeddodd y Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Fyddar ei adroddiad, 'The Fight for Accessible Healthcare'. Mae'r adroddiad hwn yn tynnu sylw at ddiffygion sylweddol GIG Cymru o ran diwallu anghenion cyfathrebu pobl sy'n fyddar neu sydd â cholled clyw, ac mae'n dadlennu diffygion parhaus o ran systemau a phrosesau angenrheidiol i'r unigolion hyn gael gafael ar ofal iechyd priodol. O ganlyniad i hynny, mae pobl sy'n fyddar neu sydd â cholled clyw yn wynebu rhwystrau sylweddol o fethu â threfnu apwyntiad meddyg teulu hyd at beidio â deall beth sy'n digwydd iddyn nhw mewn gofal brys hyd yn oed. Er gwaethaf cyflwyno'r safonau ar gyfer Cymru gyfan yn 2013, a oedd â'r nod o fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb hwn a phennu safon ar gyfer gofal i bobl â cholled synhwyraidd, ychydig sydd wedi newid dros y degawd diwethaf. Mae'r methiant parhaus hwn o ran darpariaeth briodol yn groes i'r hawliau a sefydlwyd gan ddeddfau amrywiol, sy'n cynnwys Deddf Cydraddoldeb 2010 ac egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Yng ngoleuni'r adroddiad damniol hwn, a wnewch chi roi datganiad llafar er mwyn i Lywodraeth Cymru allu datgan o'r newydd yn gyhoeddus ei hymrwymiad hi i adolygu, grymuso a gorfodi safonau ledled Cymru, ac a wnaiff hi ymrwymo i gyhoeddi cynllun gweithredu gydag amserlenni eglur o ran sut y mae hi'n bwriadu gwella hygyrchedd gofal iechyd i unigolion byddar a'r rhai sydd â cholled clyw? Diolch i chi.
Thank you for drawing attention to this important report, Joel James. I will refer, as you did, to the all-Wales standards for communication and information for people with sensory loss in health. They are being renewed, those standards. Health colleagues continue to be engaged—particularly important that they are engaged—with those key stakeholders who are drawing attention to the need, because we need equitable health services for all those users. The renewed standards will also, importantly, include patients whose main language is not English or Welsh, including BSL.
I would also like to, at this point, draw attention to the fact that I will be launching the disabled people's rights plan on Thursday of this week. So, I'm glad that I've had the opportunity, as a response to your question, to make that important announcement.
Diolch i chi am dynnu sylw at yr adroddiad pwysig hwn, Joel James. Rwyf i am gyfeirio, fel gwnaethoch chi, at safonau Cymru gyfan ar gyfer cyfathrebu a gwybodaeth i bobl sydd â cholled synhwyraidd o ran gofal iechyd. Fe fyddan nhw'n cael eu hadnewyddu, y safonau hynny. Mae cydweithwyr iechyd yn dal i fod yn ymgysylltu—sy'n arbennig o bwysig eu bod nhw'n ymgysylltu—gyda'r rhanddeiliaid allweddol hynny sy'n tynnu sylw at yr angen, oherwydd mae angen gwasanaethau iechyd cyfiawn arnom ni i'r defnyddwyr hynny i gyd. Fe fydd y safonau adnewyddedig hefyd, sy'n bwysig iawn, yn cynnwys cleifion nad y Gymraeg na'r Saesneg yw eu prif iaith, yn cynnwys Iaith Arwyddion Prydain.
Fe hoffwn i hefyd, ar y pwynt hwn, dynnu sylw at y ffaith y byddaf i'n lansio'r cynllun hawliau pobl anabl ddydd Iau'r wythnos hon. Felly, rwy'n falch fy mod i wedi cael y cyfle, wrth ymateb i'ch cwestiwn chi, i wneud y cyhoeddiad pwysig hwnnw.
A gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ynghylch eich bwriad i sicrhau bod cyfnod COVID-19 a phenderfyniadau'r Llywodraeth am gael eu craffu yn llawn? Wrth gwrs, dylem fod wedi gweld ymrwymiad gan y Llywodraeth yma i gael ymchwiliad annibynnol i ddechrau, ond fe wrthodwyd hynny, ac fe ddaeth y Llywodraeth a'r Ceidwadwyr i fyny â ffordd o osgoi craffu yn llwyr gan warchod buddiannau y ddwy Lywodraeth ar y pryd trwy greu pwyllgor arbennig yma yn y Senedd a gobeithio y byddai'r cyfan yn cael ei gicio lawr y ffordd. Ond, ddwy flynedd yn ddiweddarach, mae'r pwyllgor, drwy waith prifysgolion Abertawe a Nottingham Trent, wedi adnabod naw bwlch amlwg yn ymchwiliad y Deyrnas Gyfunol—bylchau sydd yn haeddu cael eu craffu. Canlyniad hyn? Wel, y canlyniad ydy bod y ddwy blaid sydd am osgoi cael eu Gweinidogion wedi craffu wedi arwain at sefyllfa lle nad oes craffu o unrhyw fath yn digwydd ar hyn o bryd. A gawn ni, felly, ddatganiad am beth ydy bwriad y Llywodraeth yma i sicrhau bod y penderfyniadau a wnaed adeg COVID yn cael eu craffu a bod y gwersi yn cael eu dysgu?
Can we have a statement from the Government on your intention to ensure that the COVID-19 period and Government decisions are to be fully scrutinised? Of course, we should have seen a commitment from this Government to have an independent inquiry in the first instance, but that was rejected, and the Government and the Conservatives came up with a way of avoiding scrutiny entirely and protecting the interests of both Governments at the time, by creating a special purpose committee here in the Senedd in the hope that everything would be kicked down the road. But, two years later, the committee, through the work of Swansea and Nottingham Trent universities, have identified nine clear gaps in the UK inquiry—nine gaps that deserved scrutiny. The upshot of this? Well, the upshot is that the two parties that want to avoid the scrutiny of their Ministers have led to a situation where there is no scrutiny at all happening at the moment. Could we, therefore, have a statement as to the Government's intent to ensure that the decisions taken at the time of COVID are properly scrutinised and that lessons are learned?
Diolch yn fawr, Mabon, and it's a really important question that is being discussed and considered. Indeed, we were discussing it this morning in the Business Committee. And we must recognise the work—the important work—of that joint committee, which, of course, was jointly chaired by Joyce Watson and Tom Giffard. But I have to say, we were very disappointed when the Welsh Conservatives withdrew from that report. They withdrew from the membership, undermining, I would say, the purpose and the terms of reference setting up that joint committee, which, indeed, was was established by a former First Minister and a former leader of the Welsh Conservatives, coming together and looking to see if there was a way forward to ensure there could be scrutiny of the outcomes of the COVID-19 inquiries.
Indeed, of course, the work continues of the UK COVID-19 inquiry. The Cabinet Secretary for Health and Social Care will be giving evidence shortly. So, it is important that we find a way forward to ensure that the work of the joint committee that's already taken place can be scrutinised, as a starting point, and, indeed, I hope some resolution will be found in the coming days.
Diolch yn fawr, Mabon, ac mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn sy'n cael ei drafod a'i ystyried. Yn wir, roeddem ni'n trafod hyn yn y Pwyllgor Busnes y bore yma. Ac mae'n rhaid i ni gydnabod gwaith—gwaith pwysig—y cyd-bwyllgor hwnnw, sydd, wrth gwrs, yn cael ei gadeirio ar y cyd gan Joyce Watson a Tom Giffard. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, roeddem ni'n siomedig iawn pan dynnodd y Ceidwadwyr Cymreig yn ôl o'r adroddiad hwnnw. Fe wnaethon nhw dynnu'n ôl o aelodaeth ohono, a oedd yn tanseilio, yn fy marn i, y pwrpas a'r cylch gwaith sefydlu'r cyd-bwyllgor hwnnw, a sefydlwyd gan gyn-Brif Weinidog Cymru a chyn-arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, a ddaeth at ei gilydd i ystyried a oedd yna ffordd ymlaen i sicrhau y gellid craffu ar ganlyniadau'r ymchwiliadau COVID-19.
Yn wir, wrth gwrs, mae gwaith ymchwiliad COVID-19 y DU yn parhau. Fe fydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn rhoi tystiolaeth cyn bo hir. Felly, mae'n bwysig ein bod ni'n canfod ffordd ymlaen ar gyfer sicrhau y gellir craffu ar y gwaith a wnaeth y cyd-bwyllgor eisoes, fel man cychwyn, ac, yn wir, rwy'n gobeithio y bydd rhywfaint o ddatrysiad yn cael ei ganfod yn y dyddiau nesaf.
Last week, the infected blood inquiry was recalled as its chair, Sir Brian Langstaff, had serious concerns about the timeliness and the adequacy of the Government's response to compensation. The Cabinet Secretary may remember that we debated this in this Chamber a couple of weeks ago. Sir Brian heard from a panel of people representing different campaign groups, including Lynne Kelly, the chair of Haemophilia Wales, and many people who'd been infected. The panel didn't hold back their frustration about how the compensation scheme was being administered, believing that many of the decisions had been taken and the systems put in place. They are concerned that they think it's a deliberate delaying tactic.
So, we're now expecting Sir Brian to report on what he heard at the hearings. So, please, could I ask for a statement from the Government on its reaction to this situation about paying out the compensation, and also on its reactions to the hearings last week, and also what it intends to do once it has considered Sir Brian's report? We shouldn't be still fighting for justice for the victims of the infected blood scandal, and I hope the Welsh Government will be a leading voice in urging the UK Government to create a seamless system for everyone to receive compensation.
Yr wythnos diwethaf, cafodd yr ymchwiliad gwaed heintiedig ei alw'n ôl gan fod gan ei gadeirydd, Syr Brian Langstaff, bryderon difrifol am amseroldeb a digonolrwydd ymateb y Llywodraeth i iawndal. Efallai y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn cofio inni drafod hyn yn y Siambr hon ychydig wythnosau yn ôl. Clywodd Syr Brian gan banel o bobl a oedd yn cynrychioli gwahanol grwpiau ymgyrchu, gan gynnwys Lynne Kelly, cadeirydd Haemophilia Wales, a llawer o bobl a oedd wedi cael eu heintio. Ni wnaeth aelodau'r panel guddio eu rhwystredigaeth ynglŷn â'r ffordd roedd y cynllun iawndal yn cael ei weinyddu, gan gredu bod llawer o'r penderfyniadau wedi'u gwneud a'r systemau wedi'u rhoi ar waith. Maen nhw'n pryderu am eu bod yn meddwl ei fod yn dacteg oedi fwriadol.
Felly, rydyn ni nawr yn disgwyl i Syr Brian adrodd ar yr hyn a glywodd yn y gwrandawiadau. Felly, a gaf i ofyn, os gwelwch yn dda, am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ei hymateb i'r sefyllfa hon ynglŷn â thalu'r iawndal, a hefyd ar ei hymatebion i'r gwrandawiadau yr wythnos diwethaf, a hefyd yr hyn y mae'n bwriadu ei wneud unwaith y bydd wedi ystyried adroddiad Syr Brian? Ni ddylen ni fod yn ymladd o hyd am gyfiawnder i ddioddefwyr y sgandal gwaed heintiedig, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn llais blaenllaw wrth annog Llywodraeth y DU i greu system ddi-dor i bawb gael iawndal.
Thank you very much indeed for raising that question, Julie Morgan. It is important that it is raised here. So much work has been done, cross-party, led very much by yourself, working with Lynne Kelly. Can we pay tribute to Lynne Kelly, chair of Haemophilia Wales, who actually gave evidence last week when the IBI actually was reconvened as a result of the chair, Sir Brian Langstaff, asking for it to be reconvened as a result of delays in paying compensation? They heard those hearings about the timeliness and adequacy of the UK Government's response to compensation. It is their responsibility, and indeed the Minister for the Cabinet Office, Nick Thomas-Symonds, was asked to provide additional information. He appeared before the inquiry in terms of that further hearing, and the Cabinet Office, we know, is working on this response.
On 2 May, our Cabinet Secretary for Health and Social Care wrote to the Minister for the Cabinet Office, Nick Thomas-Symonds, outlining the issues that were raised in the Senedd. I think that's important, that, cross-party, these issues were raised in the Senedd, and I know that they were discussed on the steps of the Senedd with families, many of whom, including myself, have got constituents who were affected.
He wrote, the Cabinet Secretary, Jeremy Miles, on behalf of the beneficiaries, around the speed, accuracy and appropriateness of the communication style of the Infected Blood Compensation Authority. So, these issues are regularly being reviewed by officials. All those infected and affected by this terrible healthcare scandal are encouraged to register on the IBCA website for regular updates, which includes information about the next steps. The Cabinet Secretary will update Members when we hear of the UK Government's response to the IBI recommendations of this latest hearing. But I think it's important that this Welsh Parliament, the Senedd, actually does keep us engaged and held accountable in terms of working to get those responses too.
Diolch yn fawr iawn am godi'r cwestiwn hwnnw, Julie Morgan. Mae'n bwysig ei fod yn cael ei godi yma. Mae cymaint o waith wedi'i wneud, yn drawsbleidiol, wedi'i arwain gennych chi eich hun, i raddau helaeth, yn gweithio gyda Lynne Kelly. A gawn ni dalu teyrnged i Lynne Kelly, cadeirydd Haemophilia Wales, a roddodd dystiolaeth yr wythnos diwethaf pan gafodd yr ymchwiliad gwaed heintiedig ei ailgynnull am fod y cadeirydd, Syr Brian Langstaff, wedi gofyn iddo gael ei ailgynnull oherwydd oedi wrth dalu iawndal? Fe wnaethon nhw glywed y gwrandawiadau hynny am brydlondeb a digonolrwydd ymateb Llywodraeth y DU i iawndal. Eu cyfrifoldeb nhw ydyw, ac yn wir gofynnwyd i Weinidog Swyddfa'r Cabinet, Nick Thomas-Symonds, ddarparu gwybodaeth ychwanegol. Ymddangosodd gerbron yr ymchwiliad o ran y gwrandawiad pellach hwnnw, ac mae Swyddfa'r Cabinet, rydym yn gwybod, yn gweithio ar yr ymateb hwn.
Ar 2 Mai, ysgrifennodd ein Hysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol at Weinidog Swyddfa'r Cabinet, Nick Thomas-Symonds, yn amlinellu'r materion a gafodd eu codi yn y Senedd. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig, bod y materion hyn wedi'u codi'n drawsbleidiol yn y Senedd, ac rwy'n gwybod eu bod wedi cael eu trafod ar risiau'r Senedd gyda theuluoedd, y mae gan lawer ohonyn nhw, gan gynnwys fi fy hun, etholwyr yr effeithiwyd arnyn nhw.
Fe ysgrifennodd e, yr Ysgrifennydd Cabinet, Jeremy Miles, ar ran y buddiolwyr, ynghylch cyflymder, cywirdeb a phriodoldeb arddull gyfathrebu'r Awdurdod Iawndal Gwaed Heintiedig. Felly, mae'r materion hyn yn cael eu hadolygu'n rheolaidd gan swyddogion. Anogir pawb sydd wedi'u heintio ac y mae'r sgandal gofal iechyd ofnadwy hon wedi effeithio arnyn nhw i gofrestru ar wefan IBCA i gael yr wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd, sy'n cynnwys gwybodaeth am y camau nesaf. Bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fyddwn ni'n clywed ymateb Llywodraeth y DU i argymhellion yr ymchwiliad gwaed heintiedig yn sgil y gwrandawiad diweddaraf hwn. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod Senedd Cymru, y Senedd, yn sicrhau ein bod ni'n parhau i ymgysylltu a'n bod ni'n cael ein dwyn i gyfrif o ran gweithio i gael yr ymatebion hynny hefyd.
Trefnydd, I would like to request an urgent statement from the Cabinet Secretary for Education. Last week, parents of pupils at St Clare's School in Porthcawl and Oakleigh House in Swansea were told that the owner of those private schools, Cognita, proposes to close those schools at the end of the year. The Welsh Government were warned that the UK Government's introduction of VAT on school fees, as well as their own decision to axe charitable business rates relief for fee-paying schools, would have dire consequences. We are now seeing those decisions come home to roost, and I doubt these two schools in my region will be the last to close. We need to know what the Welsh Government is doing to ensure that there are sufficient state school places for all these former fee-paying pupils as an indication of how these pupils will be supported in the transition. I therefore call for an urgent oral statement to this Chamber so we can provide surety for our constituents and their children. Diolch yn fawr.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Yr wythnos diwethaf, cafodd rhieni disgyblion Ysgol St Clare ym Mhorthcawl a Thŷ Oakleigh yn Abertawe wybod bod perchennog yr ysgolion preifat hynny, Cognita, yn bwriadu cau'r ysgolion hynny ar ddiwedd y flwyddyn. Cafodd Llywodraeth Cymru ei rhybuddio y byddai'r TAW a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU ar ffioedd ysgol, yn ogystal â'i phenderfyniad ei hun i atal rhyddhad ardrethi busnes elusennol ar gyfer ysgolion sy'n codi ffioedd, yn cael canlyniadau enbyd. Rydyn ni nawr yn gweld canlyniadau'r penderfyniadau hynny, ac rwy'n amau nad y ddwy ysgol yn fy rhanbarth fydd yr olaf i gau. Mae angen i ni wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod digon o leoedd ar gael mewn ysgolion gwladol ar gyfer yr holl ddisgyblion hyn a oedd yn talu ffioedd fel arwydd o'r ffordd y bydd y disgyblion hyn yn cael eu cefnogi yn y cyfnod pontio. Felly, rwy'n galw am ddatganiad llafar brys i'r Siambr hon fel y gallwn ni roi sicrwydd i'n hetholwyr a'u plant. Diolch yn fawr.
Thank you very much, Altaf Hussain, and, of course, independent schools are autonomous. They're not controlled or funded by Government. But earlier this year we did end business rates relief for some fee-charging schools. Actually, St Clare's School wasn't identified as one of those schools receiving business rates relief. And we had a robust debate on this. We ended business rates relief for some fee-charging schools to use the funding to support local public services, to support our education services here in Wales. And, of course, that decision also brought independent schools with charitable status in line with other independent schools in Wales. But I can assure you that families impacted by the closure of St Clare's School can get in touch with their local authority to discuss options for continuing their education. And we know that Bridgend council is keen to work with St Clare's School to understand where children are resident, provide support, to ensure the continuing education for the children affected.
Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain, ac, wrth gwrs, mae ysgolion annibynnol yn ymreolaethol. Dydyn nhw ddim yn cael eu rheoli na'u hariannu gan y Llywodraeth. Ond yn gynharach eleni fe wnaethon ni roi terfyn ar ryddhad ardrethi busnes ar gyfer rhai ysgolion sy'n codi ffioedd. A dweud y gwir, ni chafodd Ysgol St Clare ei nodi fel un o'r ysgolion hynny sy'n derbyn rhyddhad ardrethi busnes. Ac fe gawson ni ddadl gadarn ar hyn. Fe wnaethon ni roi terfyn ar ryddhad ardrethi busnes i rai ysgolion sy'n codi ffioedd i ddefnyddio'r cyllid i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus lleol, i gefnogi ein gwasanaethau addysg yma yng Nghymru. Ac, wrth gwrs, sicrhaodd y penderfyniad hwnnw hefyd fod ysgolion annibynnol â statws elusennol yn gyson ag ysgolion annibynnol eraill yng Nghymru. Ond gallaf eich sicrhau y gall teuluoedd y mae'r penderfyniad i gau Ysgol St Clare yn effeithio arnyn nhw gysylltu â'u hawdurdod lleol i drafod dewisiadau ar gyfer parhau â'u haddysg. Ac rydyn ni'n gwybod bod cyngor Pen-y-bont ar Ogwr yn awyddus i weithio gydag Ysgol St Clare i ddeall lle mae plant yn byw, i roi cefnogaeth, i sicrhau addysg barhaus i'r plant y mae hyn yn effeithio arnyn nhw.
I'd like a Government statement, please, on how we better protect and futureproof our vital community facilities from flooding in future. Due to the worsening climate crisis, these freak storms are here to stay, and they're going to become more frequent, so we should prepare accordingly. This is in particular reference to rugby clubs that were flooded in November, but applies across the board to all community facilities at risk of flooding.
I have visited some of the clubs that were devastated by the most recent flooding in November during storm Bert. Both Newport High School Old Boys and Blackwood Rugby Football Club suffered heavy financial costs on top of the losses they had already suffered during storm Dennis in 2020. In the case of Blackwood RFC, November's flood cost them £233,260. This does not factor in smaller costs, so the actual cost is likely to be higher. By way of contrast, the club has obtained £22,099 in grants and donations, less than a tenth of what they have lost. It is not an exaggeration to say that some clubs and some community facilities could not sustain the consequences of another storm Dennis or Bert, having depleted their reserves. If we could have a statement on how we protect these vital community hubs, with a particular focus on sports clubs, I would be very grateful.
Hoffwn ddatganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, ar sut allwn ni ddiogelu ein cyfleusterau cymunedol hanfodol rhag llifogydd, a'u diogelu ar gyfer y dyfodol. Oherwydd yr argyfwng hinsawdd sy'n gwaethygu, bydd y stormydd eithriadol hyn yn parhau, ac maen nhw'n mynd i ddigwydd yn amlach, felly dylen ni baratoi yn unol â hynny. Mae hyn yn cyfeirio'n benodol at glybiau rygbi a ddioddefodd lifogydd ym mis Tachwedd, ond mae'n berthnasol i bob cyfleuster cymunedol sy'n wynebu'r risg o lifogydd.
Rwyf wedi ymweld â rhai o'r clybiau a gafodd eu difrodi gan y llifogydd diweddaraf ym mis Tachwedd yn ystod storm Bert. Gadawyd Clybiau Rygbi Hen Fechgyn Ysgol Uwchradd Casnewydd a'r Coed Duon gyda chostau ariannol trwm ar ben y colledion roedden nhw eisoes wedi'u dioddef yn ystod storm Dennis yn 2020. Yn achos Clwb Rygbi'r Coed Duon, costiodd llifogydd mis Tachwedd £233,260 iddyn nhw. Nid yw hyn yn cynnwys costau llai, felly mae'r gost wirioneddol yn debygol o fod yn uwch. Mewn cyferbyniad, mae'r clwb wedi cael £22,099 mewn grantiau a rhoddion, llai na degfed o'r hyn maen nhw wedi'i golli. Nid yw dweud na allai rhai clybiau a rhai cyfleusterau cymunedol oroesi canlyniadau storm Dennis neu Bert arall yn or-ddweud, gan eu bod nhw wedi defnyddio eu cronfeydd wrth gefn. Petai modd i ni gael datganiad ar sut allwn ni ddiogelu'r canolfannau cymunedol hanfodol hyn, gyda ffocws penodol ar glybiau chwaraeon, byddwn i'n ddiolchgar iawn.
Diolch yn fawr, Peredur. It is so important that we support these clubs. They're at the heart of their community. They're so important to social inclusion, to the activity and the engagement of all generations, and it is important that you've drawn to our attention not one club, but more than one, in terms of your understanding. So, I will write to you on the support that has been provided, in terms of there was a particular flood scheme, I recall, a flood grant scheme, that was provided. The most important point that you make is that this could happen again, because of the impact of climate change and flooding, and it needs to be part of the consideration of the preventative work that we're doing, of course, in terms of flood alleviation. So, I will include that in my letter, and I'd be happy to share it with all Members.
Diolch yn fawr, Peredur. Mae hi mor bwysig ein bod ni'n cefnogi'r clybiau hyn. Maen nhw wrth wraidd eu cymuned. Maen nhw mor bwysig i gynhwysiant cymdeithasol, i weithgarwch ac ymgysylltiad pob cenhedlaeth, ac mae'n bwysig eich bod chi wedi tynnu ein sylw nid at un clwb, ond mwy nag un, o ran eich dealltwriaeth chi. Felly, fe wnaf i ysgrifennu atoch chi am y cymorth sydd wedi'i ddarparu, roedd yna gynllun llifogydd penodol, rwy'n cofio, cynllun grant llifogydd, a gafodd ei ddarparu. Y pwynt pwysicaf rydych chi'n ei wneud yw y gallai hyn ddigwydd eto, oherwydd effaith newid hinsawdd a llifogydd, ac mae angen iddo gael ei ystyried fel rhan o'r gwaith ataliol rydyn ni'n ei wneud, wrth gwrs, o ran lliniaru llifogydd. Felly, fe wnaf i gynnwys hynny yn fy llythyr, a byddwn i'n hapus i'w rannu gyda'r holl Aelodau.
I'd like to request two statements, please, the first being a statement on the Welsh Government's strategy to prevent spiking in Wales. You may have seen on the news my constituent Libby Woolford, from Porth, who recently shared her traumatic experience. Spiking incidents are on the rise, and Libby bravely shared her experience to support others. There have since been renewed calls from campaigners like Yasmin Khan for improved training for healthcare and hospitality staff and more support for victims. No-one should go on a night out fearing they won't make it home safely.
The second statement I would like to request is a statement on home-to-school transport, following the recent learner travel summit. We know that lack of transport is a major factor in pupil absence. Local councils and councillors across Wales are being forced into impossible decisions, cutting eligibility for free school transport due to limited budgets. We should be making access to education easier, not harder. I completely understand how costly extending eligibility would be, and that this is one of the issues at the top of the Cabinet Secretary's agenda, so a statement on the progress made would be much appreciated.
Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, y cyntaf ohonynt yw datganiad ar strategaeth Llywodraeth Cymru i atal sbeicio diodydd yng Nghymru. Efallai eich bod chi wedi gweld fy etholwr, Libby Woolford o'r Porth, a rannodd ei phrofiad trawmatig yn ddiweddar, ar y newyddion. Mae digwyddiadau sbeicio diodydd ar gynnydd, a rhannodd Libby ei phrofiad yn ddewr i gefnogi eraill. Ers hynny, mae galwadau o'r newydd wedi dod gan ymgyrchwyr fel Yasmin Khan am well hyfforddiant i staff gofal iechyd a lletygarwch a mwy o gymorth i ddioddefwyr. Ni ddylai neb fynd ar noson allan gan ofni na fyddan nhw'n cyrraedd adref yn ddiogel.
Yr ail ddatganiad yr hoffwn ofyn amdano yw datganiad ar gludiant rhwng y cartref a'r ysgol, yn dilyn yr uwchgynhadledd teithio i ddysgwyr yn ddiweddar. Rydyn ni'n gwybod bod diffyg cludiant yn ffactor pwysig o ran absenoldeb disgyblion. Mae cynghorau lleol a chynghorwyr ledled Cymru yn cael eu gorfodi i wneud penderfyniadau amhosibl, gan dorri cymhwysedd ar gyfer cludiant am ddim i'r ysgol oherwydd cyllidebau cyfyngedig. Dylen ni fod yn gwneud mynediad at addysg yn haws, nid yn anoddach. Rwy'n deall yn iawn pa mor gostus fyddai ymestyn cymhwysedd, a bod hyn yn un o'r materion ar frig agenda'r Ysgrifennydd Cabinet, felly byddai datganiad ar y cynnydd sydd wedi'i wneud yn cael ei groesawu'n fawr.
Diolch yn fawr, and thank you again, Buffy Williams, for raising this issue about spiking in Wales. And you know, in terms of our commitment to tackling violence against women and girls, that it's never acceptable and must not be tolerated. This is very clear. And of course, we recognise the trauma that that young woman must have faced, her experience as a victim of spiking—Libby Woolford. Thank you for drawing that to our attention, and we think of her and what she has suffered.
We do have this new specific offence for spiking, which will help address this. It's to improve clarity, support victims and strengthen policing response. It's in the newly laid Crime and Policing Bill. It was in the King's Speech to the UK Government in July. And it will include an offence specific to spiking. In fact, this is something that has been raised across this Chamber.
But it is also an opportunity to say two things: first of all, we should be calling out inappropriate behaviours that actually result in this abusive, misogynist behaviour, and, unfortunately, we recognise that men are, and boys are, often empowered to engage with other men and boys to actually—. The misogynist narrative online, on social media, is so damaging. But so many men are responding to positive masculinity, the Sound campaign, changing their attitudes and behaviours around gender based violence. And secondly, anyone affected by spiking or other forms of abuse should report it and seek support. The Live Fear Free helpline is available 24 hours a day for support and advice.
In terms of learner travel, and the first learner travel summit that took place last Friday 9 May, it was very important that the Cabinet Secretaries for transport and education attended that summit, and local authorities, the Welsh Local Government Association and also young people themselves. This is about a safe, sustainable learner travel offer to children and young people. And of course, we have got the recently announced 12-month trial of the new discounted travel initiative for young people aged 16 to 21, which will commence in September of this year.
Diolch yn fawr, a diolch eto, Buffy Williams, am godi'r mater hwn am sbeicio diodydd yng Nghymru. Ac rydych chi'n gwybod, o ran ein hymrwymiad i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched, nad yw byth yn dderbyniol ac na ddylai gael ei oddef. Mae hyn yn glir iawn. Ac wrth gwrs, rydyn ni'n cydnabod y trawma y mae'n rhaid bod y fenyw ifanc honno wedi'i wynebu, ei phrofiad fel dioddefwr sbeicio diodydd—Libby Woolford. Diolch am dynnu hynny at ein sylw, ac rydyn ni'n meddwl amdani hi a'r hyn y mae hi wedi'i ddioddef.
Mae gennym ni'r drosedd benodol newydd hon ar gyfer sbeicio diodydd, a fydd yn helpu i ymdrin â hyn. Mae'n gwella eglurder, yn cefnogi dioddefwyr ac yn cryfhau ymateb yr heddlu. Mae'n rhan o Fil Troseddu a Phlismona sydd newydd gael ei osod. Cafodd ei gynnwys yn Araith y Brenin i Lywodraeth y DU ym mis Gorffennaf. A bydd yn cynnwys trosedd sy'n benodol i sbeicio diodydd. A dweud y gwir, mae hyn yn rhywbeth sydd wedi'i godi ar draws y Siambr hon.
Ond mae hefyd yn gyfle i ddweud dau beth: yn gyntaf oll, dylen ni fod yn tynnu sylw at ymddygiad amhriodol sy'n arwain, mewn gwirionedd, at yr ymddygiad camdriniol a misogynistaidd hwn, ac, yn anffodus, rydyn ni'n cydnabod bod dynion a bechgyn yn aml yn cael eu grymuso i ymgysylltu â dynion a bechgyn eraill i—. Mae'r naratif misogynistaidd ar-lein, ar y cyfryngau cymdeithasol, mor niweidiol. Ond mae cymaint o ddynion yn ymateb i wrywdod cadarnhaol, ymgyrch Sound, yn newid eu hagweddau a'u hymddygiad ynghylch trais ar sail rhywedd. Ac yn ail, dylai unrhyw un y mae sbeicio diodydd neu fathau eraill o gam-drin yn effeithio arnyn nhw roi gwybod amdano a cheisio cymorth. Mae'r llinell gymorth Byw Heb Ofn ar gael 24 awr y dydd am gymorth a chyngor.
O ran cludiant i ddysgwyr, a'r uwchgynhadledd teithio i ddysgwyr gyntaf a gynhaliwyd ddydd Gwener diwethaf 9 Mai, roedd yn bwysig iawn bod Ysgrifenyddion y Cabinet dros drafnidiaeth ac addysg yn bresennol yn yr uwchgynhadledd honno, ac awdurdodau lleol, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a phobl ifanc eu hunain. Mae hyn yn ymwneud â chynnig cludiant i ddysgwyr diogel a chynaliadwy i blant a phobl ifanc. Ac wrth gwrs, mae gennym ni dreial 12 mis o'r fenter teithio rhatach newydd i bobl ifanc rhwng 16 a 21 oed a gyhoeddwyd yn ddiweddar, a fydd yn dechrau ym mis Medi eleni.
Leader of the house, you've had this raised with you by Heledd Fychan, and I raised it last week with the health Minister, about the report that Cardiff and Vale health board brought forward last week into the condition and operating environment of the theatres at University Hospital of Wales, where their own report stated that there were illegal drugs, there was sabotage, there was outright criminal behaviour, and you could have a whole host of other situations that no one would want to see in a clinical setting, let alone any other setting. You touched on a report that we're still waiting on that I've raised on several occasions, about members of the public being in operating theatres when operations were being performed, and we await that report. I had hoped by now that we would have seen a statement responding from the health Minister as to how the Government, along with the health board, were going to enact the 65 recommendations that were in the report that came forward last week, because that report painted a picture of a department that is completely out of control and a management at Cardiff and Vale that is completely inept at best.
So, can we have a statement from the health Minister confirming that he has had that urgent meeting with the health board in light of this report, and what actions the Welsh Government are going to take to hold the health board to account, so people can rebuild their confidence, both from a staffing point of view, but importantly a patient point of view, that their dignity and respect will be reintroduced to that department, so that people can have confidence that when they go in for an operation at the University Hospital of Wales, that operation will be performed to the highest standard?
Arweinydd y tŷ, mae Heledd Fychan wedi codi hyn gyda chi, ac fe wnes i ei godi'r wythnos diwethaf gyda'r Gweinidog iechyd, ynglŷn â'r adroddiad a gyflwynodd bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro yr wythnos diwethaf i gyflwr ac amgylchedd gweithredu'r theatrau yn Ysbyty Athrofaol Cymru, lle nododd eu hadroddiad eu hunain fod yna gyffuriau anghyfreithlon, tanseilio, ymddygiad troseddol diamwys, ac fe allech chi gael llu o sefyllfaoedd eraill na fyddai neb eisiau eu gweld mewn lleoliad clinigol, heb sôn am unrhyw leoliad arall. Fe wnaethoch chi gyfeirio at adroddiad rydym yn dal yn aros amdano yr wyf wedi'i godi sawl gwaith, ynghylch presenoldeb aelodau o'r cyhoedd mewn theatrau llawdriniaeth pan oedd llawdriniaeth yn cael ei pherfformio, ac rydyn ni'n aros am yr adroddiad hwnnw. Roeddwn i wedi gobeithio erbyn hyn y byddwn ni wedi gweld datganiad yn rhoi ymateb gan y Gweinidog iechyd ynghylch sut roedd y Llywodraeth, ynghyd â'r bwrdd iechyd, yn mynd i weithredu'r 65 o argymhellion a oedd yn yr adroddiad a gyflwynwyd yr wythnos diwethaf, oherwydd fe wnaeth yr adroddiad hwnnw baentio darlun o adran sy'n gwbl allan o reolaeth a rheolwyr yng Nghaerdydd a'r Fro sy'n gwbl ddi-glem ar y gorau.
Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd yn cadarnhau ei fod wedi cael y cyfarfod brys hwnnw gyda'r bwrdd iechyd yng ngoleuni'r adroddiad hwn, a'r camau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddwyn y bwrdd iechyd i gyfrif, fel bod pobl yn gallu teimlo'n hyderus unwaith eto, o safbwynt staffio, ond yn bwysig, o safbwynt cleifion, y bydd eu hurddas a'u parch yn cael eu hailgyflwyno i'r adran honno, fel bod pobl yn gallu bod yn hyderus, pan fyddan nhw'n mynd i Ysbyty Athrofaol Cymru i gael llawdriniaeth, y bydd y llawdriniaeth honno yn cael ei pherfformio i'r safon uchaf?
Well, thank you, Andrew R.T. Davies. The Cabinet Secretary for Health and Social Care did respond last week, albeit in his oral Senedd questions, and he did agree to come back when he had considered the report, and he has also heard the strong concerns and calls this afternoon for this.
It is so important that the health board takes responsibility, and they are committed to improving the working environment and culture, addressing all the issues raised, because they have to retain the trust and confidence of patients and staff. I've already responded to Heledd Fychan on the importance of the Speaking up Safely process, which is in place.
I think this is something where we need to look at all health boards in terms of their policies and protocols, in terms of patient consent, particularly patient consent in relation to the members of the public who were allowed to watch proceedings taking place, and, of course, we have had and still do have the Saving Lives in Cardiff broadcast, which you will have seen. But this is something that is important that it’s come up again this afternoon in such a serious way.
Wel, diolch, Andrew R.T. Davies. Ymatebodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yr wythnos diwethaf, er iddo wneud hynny yn ei gwestiynau llafar yn y Senedd, ac fe gytunodd i ddod yn ôl pan oedd wedi ystyried yr adroddiad, ac mae hefyd wedi clywed y pryderon a'r galwadau cryf y prynhawn yma am hyn.
Mae hi mor bwysig bod y bwrdd iechyd yn cymryd cyfrifoldeb, a'u bod nhw'n ymrwymedig i wella'r amgylchedd gwaith a'r diwylliant, gan ymdrin â'r holl faterion sydd wedi'u codi, oherwydd mae'n rhaid iddyn nhw gadw ymddiriedaeth a hyder cleifion a staff. Rwyf eisoes wedi ymateb i Heledd Fychan ar bwysigrwydd y broses Codi Llais heb Ofn, sydd ar waith.
Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle mae angen i ni edrych ar yr holl fyrddau iechyd o ran eu polisïau a'u protocolau, o ran cydsyniad cleifion, yn enwedig cydsyniad cleifion o ran aelodau o'r cyhoedd y caniatawyd iddyn nhw wylio'r hyn oedd yn digwydd, ac, wrth gwrs, rydyn ni wedi cael Saving Lives in Cardiff, sy'n dal i gael ei darlledu, y byddwch chi wedi'i gweld. Ond mae hyn yn rhywbeth y mae'n bwysig ei fod wedi cael ei godi eto y prynhawn yma mewn ffordd mor ddifrifol.
Ac yn olaf, Gareth Davies.
And finally, Gareth Davies.
Diolch, Deputy Llywydd. I would like to raise a statement, please, from the Cabinet Secretary for Health and Social Care this afternoon regarding funding for household adaptations for individuals living with disabilities. Recently, I met with a constituent who suffers from a neurological condition that has left him dependent on a wheelchair. Shockingly, it took over 18 months for him to receive a suitable wheelchair through the NHS, and even then, his specific needs were not fully taken into account. For the past three years, he has also been trying without success to obtain funding from either the NHS or the local authority for a stairlift, a vital adaptation that would allow him to access his home safely and independently.
With no support forthcoming, his family have been left with no choice but to launch a GoFundMe campaign to raise the necessary funds themselves. It is deeply concerning, Trefnydd, that in 2025 people with disabilities are being forced to rely on charitable donations to secure basic equipment essential for daily living. This is not just a matter of practicality, it is a matter of dignity and human rights. Therefore, can we have a statement from the Cabinet Secretary explaining what steps the Welsh Government is taking to ensure that disabled people have timely and equitable access to equipment and the adaptations that they need, and no-one is left dependent on crowdfunding to live a safe and independent life?
I just want to reiterate as well that this is not a matter of welfare; this is purely health and social care spend, which is purely a devolved matter to the Welsh Government, health authorities and indeed local councils as well.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn alw am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol y prynhawn yma ynglŷn â chyllid ar gyfer addasiadau yn y cartref ar gyfer unigolion sy'n byw gydag anableddau. Yn ddiweddar, fe wnes i gwrdd ag etholwr sydd â chyflwr niwrolegol sydd wedi'i adael yn ddibynnol ar gadair olwyn. Yn syfrdanol, cymerodd dros 18 mis iddo gael cadair olwyn addas drwy'r GIG, a hyd yn oed wedyn, ni chafodd ei anghenion penodol eu hystyried yn llawn. Am y tair blynedd diwethaf, mae hefyd wedi bod yn ceisio heb lwyddiant i gael cyllid gan naill ai'r GIG neu'r awdurdod lleol ar gyfer lifft grisiau, addasiad hanfodol a fyddai'n caniatáu iddo gael mynediad i'w gartref yn ddiogel ac yn annibynnol.
Heb unrhyw gymorth ar ddod, nid oedd unrhyw ddewis gan ei deulu ond lansio ymgyrch GoFundMe i godi'r arian angenrheidiol eu hunain. Mae'n bryderus iawn, Trefnydd, bod pobl ag anableddau yn cael eu gorfodi i ddibynnu ar roddion elusennol yn 2025 i sicrhau offer sylfaenol sy'n hanfodol ar gyfer bywyd bob dydd. Nid mater o ymarferoldeb yn unig yw hyn, mae'n fater o urddas a hawliau dynol. Felly, a gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn egluro'r camau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan bobl anabl fynediad amserol a chyfartal at offer a'r addasiadau sydd eu hangen arnyn nhw, ac nad oes neb yn gorfod dibynnu ar gyllid torfol i fyw bywyd diogel ac annibynnol?
Rwyf eisiau ailadrodd hefyd nad mater o lesiant yw hyn; gwariant iechyd a gofal cymdeithasol yn unig yw hwn, sy'n fater sydd wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru, awdurdodau iechyd ac yn wir cynghorau lleol hefyd.
Thank you very much for drawing attention to this case, which is of great concern when you hear the circumstances. Clearly, there has to be an assessment of need; we’re not sure of the particular circumstances. I hope you, on behalf of your constituents, have raised this directly, with the patient's consent, the constituent's consent, to understand why those needs were not met, which you've raised today, as it is so important that disabled people have access to that equipment and then, of course, are able to live independently, and the support.
I know this is of course across Government, across more than one Cabinet Secretary's responsibilities in terms of housing and adaptations, health and social care. I am very minded of the good work of Care and Repair, for example, which is a charity, who also do minor adaptations and also engage very clearly with funding from the Cabinet Secretary for Housing and Local Government.
So, again, if you want to write to us about this particular case, then we will follow it up to see what went wrong in terms of that assessment to move to the appropriate equipment being provided. As I said earlier on, these are issues that we are seeking to address in our disabled people's rights plan, which I'm launching later this week, which has been co-produced with disabled people in Wales.
Diolch yn fawr iawn am dynnu sylw at yr achos hwn, sy'n destun pryder mawr pan ydych chi'n clywed am yr amgylchiadau. Yn amlwg, mae'n rhaid bod asesiad o angen; dydyn ni ddim yn siŵr am yr amgylchiadau penodol. Rwy'n gobeithio eich bod chi, ar ran eich etholwyr, wedi codi hyn yn uniongyrchol, gyda chydsyniad y claf, cydsyniad yr etholwr, i ddeall pam na chafodd yr anghenion hynny eu diwallu, yr ydych wedi'i godi heddiw, gan ei bod mor bwysig bod gan bobl anabl fynediad at y cyfarpar hwnnw ac yna, wrth gwrs, eu bod yn gallu byw'n annibynnol, a'r gefnogaeth.
Rwy'n gwybod bod hyn wrth gwrs ar draws y Llywodraeth, ar draws cyfrifoldebau mwy nag un Ysgrifennydd Cabinet o ran tai ac addasiadau, iechyd a gofal cymdeithasol. Rwy'n ymwybodol iawn o waith da Gofal a Thrwsio, er enghraifft, sy'n elusen, sydd hefyd yn gwneud mân addasiadau ac sy'n ymgysylltu'n glir iawn hefyd â chyllid gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol.
Felly, unwaith eto, os ydych chi eisiau ysgrifennu atom ni am yr achos penodol hwn, yna byddwn ni'n ei ddilyn i weld beth aeth o'i le o ran yr asesiad hwnnw er mwyn sicrhau bod y cyfarpar priodol yn cael ei ddarparu. Fel y dywedais yn gynharach, mae'r rhain yn faterion rydym yn ceisio ymdrin â nhw yn ein cynllun hawliau pobl anabl, yr wyf yn ei lansio yn ddiweddarach yr wythnos hon, sydd wedi'i gyd-gynhyrchu gyda phobl anabl yng Nghymru.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Eitem 4 yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai: Trawsnewid Trefi ac adfywio canol trefi. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jayne Bryant.
Item 4 is a statement by the Cabinet Secretary for Housing and Local Government: Transforming Towns and regeneration. I call on the Cabinet Secretary, Jayne Bryant.
Diolch, Deputy Llywydd. Over the past few months, I’ve spoken to residents, businesses and local organisations about the important role that towns and city centres play in communities across Wales. Our high streets bring people together, sustain local economies and deepen that sense of local pride and belonging that’s so important to us all. And it’s more than that. People care about their high streets. It’s about a sense of place and how we feel about where we live, and we know how much community matters to people in Wales.
That’s why this Welsh Labour Government is doing more than ever before to push forward town and high-street regeneration. During the summer, the First Minister led a listening exercise to hear from communities about what really matters to them, and, again and again, people told her about their pride in their locality. Towns are the beating hearts of our communities, and we’re working hard to ensure they thrive for generations to come.
This is a Government of ambition and delivery, and that’s why we’re putting words into action, driving forward the changes that our communities want to see through initiatives like our Transforming Towns programme. Through the programme, we’ve been able to provide over £31 million in additional funding for new regeneration projects across Wales. That includes almost £17 million in grant support to help refurbishment and acquisition projects in places like Llandudno, Pontardawe, Haverfordwest and Port Talbot, and almost £15 million in loan funding to Ceredigion, Caerphilly and Swansea councils, to help push projects forward, working together to deliver for the people of Wales, now and for generations to come.
This is on top of the almost £222 million investment the Welsh Government has already made in towns and cities across Wales during this Senedd term. That’s because town regeneration is a priority, not just for Welsh Government, but for the people of Wales too. It’s our towns and high streets that give us that sense of togetherness, of community, of friendship. These are the spaces in which we tell the stories of our past, as well as the future.
That’s why our approach to town regeneration has had to be about more than just bricks and mortar, economic development or planning. Lasting value comes when we look at regeneration through the lens of what matters most to the people that our high streets and towns serve. People, after all, are the heart of our communities.
Places like Caernarfon, where the old NatWest building is being transformed into a community hub to support vulnerable young people. The project, which received £750,000 from the Transforming Towns programme, also includes flats and training facilities. This project is a great example of how a local authority, Welsh Government and third sector organisations, like GISDA, can work together to maximise their resources and expertise for the benefit of local communities. As projects like this show, regeneration isn’t just about the construction of new buildings or the refurbishment of old ones. It’s also about creating welcoming, well-designed public spaces that are accessible to all.
That’s why I've agreed pan-Wales funding of up to £26 million across the next two financial years to support the continued delivery of our placemaking grants programme. In Morriston, for example, a £250,000 placemaking grant has supported the redevelopment of the historic Tabernacle chapel on Woodfield Street, ensuring that this building can be preserved and modernised for the community to use for years to come. In Llandysul, a £250,000 placemaking grant supported the renovation of part of the former Ysgol Dyffryn Teifi, which has now been converted into office space. A global tech company has relocated its headquarters to the site, bringing many high-quality jobs to Ceredigion. And in Llandudno high street, a £250,000 grant has supported work on the former Marks & Spencer building, enabling urgent works to be undertaken, like the removal of asbestos.
But the placemaking grant programme also demonstrates how smaller investments can make a real difference, such as the £7,000 provided for the purchase of 30 gazebos and supporting weights to facilitate regular market activity across Bridgend, Maesteg and Porthcawl. These are places with rich histories that we as Welsh Government want to support and see protected for generations to come. That’s because the heart of any town is not just its people, but also its history, a history that Welsh Government is keen to honour and champion.
The Cambrian Hotel in Aberystwyth is a great example of this. Due to be completed in May, the project has benefited from over £250,000 in funding and will include five town-centre homes, while securing the future of this historic local building. And town-centre living is a cornerstone of the Transforming Towns programme, because we know that footfall is key to thriving towns. When people live in the heart of their communities, they are supporting local shops and services and contributing to the safety and security of their town centres. We’re working with local communities to seize the opportunity that town-centre living offers. Take, for example, Pentrebane Street in Caerphilly, which is benefiting from £6 million in Transforming Towns grant funding to get a mixed-use development of 73 high-quality homes with ground-floor commercial spaces to encourage local businesses.
Underpinning all of this is the Welsh Government’s drive to support and champion communities right across Wales and ensure delivery in action. Because transforming our towns is more than just about enhancing local buildings or boosting economic growth, it’s about meeting the challenges of the future, creating a lasting impact, restoring pride in local spaces and helping communities to tell their own story, not just about their past, but their future too. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dros y misoedd diwethaf, rwyf wedi siarad â thrigolion, busnesau a sefydliadau lleol am y rôl bwysig mae trefi a chanol dinasoedd yn ei chwarae mewn cymunedau ledled Cymru. Mae ein strydoedd mawr yn dod â phobl at ei gilydd, yn cynnal economïau lleol ac yn dwysáu'r ymdeimlad hwnnw o falchder lleol a pherthyn sydd mor bwysig i ni i gyd. Ac mae'n fwy na hynny. Mae pobl yn poeni am eu strydoedd mawr. Mae'n ymwneud ag ymdeimlad o le a sut rydyn ni'n teimlo am ble rydyn ni'n byw, ac rydyn ni'n gwybod pa mor bwysig yw cymuned i bobl yng Nghymru.
Dyna pam mae'r Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn gwneud mwy nag erioed o'r blaen i fwrw ymlaen ag adfywio trefi a'r stryd fawr. Yn ystod yr haf, arweiniodd y Prif Weinidog ymarfer gwrando i glywed gan gymunedau am yr hyn sy'n wirioneddol bwysig iddyn nhw, a thro ar ôl tro, dywedodd pobl wrthi am eu balchder yn eu hardal. Trefi yw anadl einioes ein cymunedau, ac rydyn ni'n gweithio'n galed i sicrhau eu bod yn ffynnu am genedlaethau i ddod.
Mae hon yn Llywodraeth uchelgeisiol sydd eisiau cyflawni, a dyna pam rydyn ni'n troi geiriau'n weithredoedd, gan ysgogi newidiadau mae ein cymunedau eisiau eu gweld trwy fentrau fel ein rhaglen Trawsnewid Trefi. Trwy'r rhaglen, rydyn ni wedi gallu rhoi dros £31 miliwn mewn cyllid ychwanegol ar gyfer prosiectau adfywio newydd ledled Cymru. Mae hynny'n cynnwys bron i £17 miliwn mewn cymorth grant i helpu prosiectau adnewyddu a chaffael mewn lleoedd fel Llandudno, Pontardawe, Hwlffordd a Phort Talbot, a bron i £15 miliwn mewn cyllid benthyciadau i gynghorau Ceredigion, Caerffili ac Abertawe, i helpu i wthio prosiectau ymlaen, gan weithio gyda'n gilydd i gyflawni ar gyfer pobl Cymru, nawr ac ar gyfer cenedlaethau i ddod.
Mae hyn yn ychwanegol at bron i £222 miliwn y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi'i fuddsoddi mewn trefi a dinasoedd ledled Cymru yn ystod tymor y Senedd hon. Mae hynny oherwydd bod adfywio trefi yn flaenoriaeth, nid yn unig i Lywodraeth Cymru, ond i bobl Cymru hefyd. Ein trefi a'n strydoedd mawr sy'n rhoi'r ymdeimlad hwnnw o gydberthynas, o gymuned, o gyfeillgarwch i ni. Dyma'r mannau lle rydyn ni'n adrodd straeon ein gorffennol, yn ogystal â'r dyfodol.
Dyna pam roedd yn rhaid i'n dull o adfywio trefi ymwneud â mwy na dim ond adeiladau, datblygu economaidd neu gynllunio. Daw gwerth parhaol pan edrychwn ni ar adfywio o safbwynt yr hyn sydd bwysicaf oll i'r bobl y mae ein strydoedd mawr a'n trefi yn eu gwasanaethu. Pobl, wedi'r cyfan, yw calon ein cymunedau.
Llefydd fel Caernarfon, lle mae hen adeilad NatWest yn cael ei drawsnewid yn ganolfan gymunedol i gefnogi pobl ifanc agored i niwed. Mae'r prosiect, a dderbyniodd £750,000 o'r rhaglen Trawsnewid Trefi, hefyd yn cynnwys fflatiau a chyfleusterau hyfforddi. Mae'r prosiect hwn yn enghraifft wych o sut y gall awdurdod lleol, Llywodraeth Cymru a sefydliadau'r trydydd sector, fel GISDA, weithio gyda'i gilydd i wneud y mwyaf o'u hadnoddau a'u harbenigedd er budd cymunedau lleol. Fel y mae prosiectau fel hyn yn ei ddangos, nid yw adfywio yn ymwneud â chodi adeiladau newydd neu adnewyddu hen rai yn unig. Mae hefyd yn ymwneud â chreu mannau cyhoeddus croesawgar, wedi'u cynllunio'n dda sy'n hygyrch i bawb.
Dyna pam rwyf wedi cytuno ar gyllid Cymru gyfan o hyd at £26 miliwn ar draws y ddwy flynedd ariannol nesaf i gefnogi'r gwaith parhaus o gyflawni ein rhaglen grantiau creu lleoedd. Yn Nhreforys, er enghraifft, mae grant creu lleoedd gwerth £250,000 wedi cefnogi'r gwaith o ailddatblygu capel hanesyddol y Tabernacl ar Stryd Woodfield, gan sicrhau bod modd cadw'r adeilad hwn a'i foderneiddio er mwyn i'r gymuned ei ddefnyddio am flynyddoedd i ddod. Yn Llandysul, gwnaeth grant o £250,000 gefnogi'r gwaith o adnewyddu rhan o hen Ysgol Dyffryn Teifi, sydd bellach wedi'i thrawsnewid yn ofod swyddfa. Mae cwmni technoleg byd-eang wedi adleoli ei bencadlys i'r safle, gan ddod â llawer o swyddi o ansawdd uchel i Geredigion. Ac ar stryd fawr Llandudno, mae grant o £250,000 wedi cefnogi gwaith ar hen adeilad Marks & Spencer, gan alluogi gwaith brys i gael ei wneud, fel cael gwared ar asbestos.
Ond mae'r rhaglen grant creu lleoedd hefyd yn dangos sut y gall buddsoddiadau llai wneud gwahaniaeth gwirioneddol, megis y £7,000 a gafodd ei ddarparu ar gyfer prynu 30 o gasebos a phwysau ategol i hwyluso gweithgarwch marchnad rheolaidd ar draws Pen-y-bont ar Ogwr, Maesteg a Phorthcawl. Mae'r rhain yn llefydd â hanes cyfoethog yr ydyn ni fel Llywodraeth Cymru eisiau eu cefnogi a'u gweld yn cael eu diogelu ar gyfer cenedlaethau i ddod. Mae hynny oherwydd nad ei phobl yn unig yw calon unrhyw dref, ond ei hanes hefyd, hanes y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i'w anrhydeddu a'i hyrwyddo.
Mae Gwesty'r Cambrian yn Aberystwyth yn enghraifft wych o hyn. Mae'r prosiect, y disgwylir iddo gael ei gwblhau ym mis Mai, wedi elwa ar dros £250,000 o gyllid a bydd yn cynnwys pum cartref yng nghanol y dref, gan sicrhau dyfodol yr adeilad lleol hanesyddol hwn. Ac mae byw yng nghanol y dref yn un o gonglfeini'r rhaglen Trawsnewid Trefi, oherwydd rydyn ni'n gwybod bod nifer yr ymwelwyr yn allweddol i drefi ffyniannus. Pan fydd pobl yn byw yng nghanol eu cymunedau, maen nhw'n cefnogi siopau a gwasanaethau lleol ac yn cyfrannu at ddiogelwch canol eu trefi. Rydyn ni'n gweithio gyda chymunedau lleol i fanteisio ar y cyfle y mae byw yng nghanol y dref yn ei gynnig. Cymerwch, er enghraifft, Stryd Pentrebane yng Nghaerffili, sy'n elwa ar £6 miliwn o gyllid grant Trawsnewid Trefi i gael datblygiad defnydd cymysg o 73 o gartrefi o ansawdd uchel gyda mannau masnachol ar y llawr gwaelod i annog busnesau lleol.
Yn sail i hyn i gyd mae ymgyrch Llywodraeth Cymru i gefnogi a hyrwyddo cymunedau ledled Cymru a sicrhau bod pethau'n cael eu cyflawni. Oherwydd mae trawsnewid ein trefi yn ymwneud â mwy na gwella adeiladau lleol neu hybu twf economaidd yn unig, mae'n ymwneud â mynd i'r afael â heriau'r dyfodol, creu effaith barhaol, adfer balchder mewn mannau lleol a helpu cymunedau i adrodd eu straeon eu hunain, nid dim ond am eu gorffennol, ond am eu dyfodol hefyd. Diolch.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I will refer Members to my declaration of interest as regards commercial property.
I, of course, welcome any investment in our towns, because they desperately need it. And it’s nice to hear that my home town of Llandudno, one of the towns that’s never really received any funding support—I’m sure that the £275,000 will be very welcome. But let’s be honest, we’ve had years and years of promises from this Welsh Labour Government. Still, far too many towns across Wales, including in north Wales, remain blighted by empty shop fronts, declining footfall and a lack of long-term vision, with footfall in Wales decreasing in March 2025 by 8.3 per cent. Wales also has the third lowest growth rate out of all regions and nations in Great Britain, yet millions have been poured into town-centre regeneration over the years.
I have to be honest, I have real concerns about this Welsh Government just handing money over and not providing more specific guidance to local authorities in terms of procurement and the auditing of these moneys. I, first-hand, have witnessed regeneration schemes that, in some instances, have left properties and property owners seething, because the quality of the works has been shambolic, and when trying to contact the local authority, they’re told, 'Oh, well.' And there was a recent scheme in north Wales whereby they had about five tiers of people responsible for actually sorting the town regeneration programme out and it was impossible to get them back to put any faults right. So, we’ve got to make it clear.
Audit Wales has made it clear too that many local authorities simply lack the skills capacity to manage town centre renewal effectively. The poor local government finance settlement has also left councils across Wales underfunded in terms of officers. You can’t just hand this money to a local authority and expect the current officers, with all this extra workload, to get it right, so I’m not blaming them. So, how can we seriously expect councils to transform their towns, while your own budget decisions have left them overstretched and under-resourced?
You are talking about the Transforming Towns fund, but you’re avoiding the real issues. High business rates and taxes on jobs are strangling small businesses and suffocating our high streets. Across Wales, we’re seeing business after business after business closing down; they’ve just had enough. And for some businesses, with Rachel Reeves—your party—and the moves that she’s done against business, with an anti-business policy, that's not helping us in the slightest.
The Federation of Small Businesses couldn’t be clearer. The current business rates regime punishes the very traders we need to rebuild our town centres. Until you reform this system, the Welsh Government is simply bailing out water from a boat riddled with holes. We need to scrap business rates for small businesses. It’s that simple, and the Welsh Conservatives would do that. This would level the playing field, encourage entrepreneurship, and offer real relief to the lifeblood of our communities.
Let’s not ignore the barriers beyond taxation. Inaccessible public parking continues. So many local authorities, now, are looking to make a quick buck out of visitors and residents coming into our towns by putting parking meters in place, and it’s acting as a deterrent to people shopping in those towns. The FSB has identified poor parking as a major obstacle.
In my own town of Llandudno, we have very poor mobile signal, a very poor internet service—all things that this Welsh Government have promised over the years to improve. If you’re serious about increasing footfall, why not introduce free parking in town centres during key holiday periods? Liaise with local authorities and show them there is another way to do this.
On transport, while I don’t support the principle of bus franchising, we do need to prioritise routes that connect people to town centres and local hubs. What specific plans does the—[Interruption.] Do you want to intervene? Right. What specific plans does the Welsh Government have to promote free and accessible parking across Welsh town centres?
Then there’s crime, anti-social behaviour, of which we’ve suffered a lot in my constituency of Aberconwy. Business owners are having to close up early because youngsters are causing such a misery. It has sadly become normal to see people walking into shops like Greggs, or local convenience stores, and walking out without paying. Shoplifting in north Wales has risen by 5 per cent in just the last 12 months. What conversations are you having with the Police and Crime Commissioner for North Wales about this very worrying trend?
Isn’t it time for this Welsh Government to stop the spin, fund our councils properly, cut the red tape, and finally deliver real sustainable transformation for the towns that are being left behind? That is what the Welsh Conservatives will do under Darren Millar, after the Senedd elections next year. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Cyfeiriaf yr Aelodau at fy natgadiad o fuddiant o ran eiddo masnachol.
Rydw i, wrth gwrs, yn croesawu unrhyw fuddsoddiad yn ein trefi ni, oherwydd mae ei angen yn daer arnyn nhw. Ac mae'n braf clywed bod fy nhref enedigol, Llandudno, un o'r trefi sydd erioed wedi derbyn unrhyw gymorth ariannol mewn gwirionedd—rwy'n siŵr y bydd y £275,000 yn cael croeso mawr. Ond gadewch i ni fod yn onest, rydyn ni wedi cael blynyddoedd a blynyddoedd o addewidion gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Eto, mae llawer gormod o drefi ledled Cymru, gan gynnwys yn y gogledd, yn parhau i gael eu difetha gan ffenestri siopau gwag, llai o ymwelwyr a diffyg gweledigaeth hirdymor, gyda nifer yr ymwelwyr yng Nghymru yn gostwng 8.3 y cant ym mis Mawrth 2025. Cymru hefyd sydd â'r drydedd gyfradd twf isaf o'r holl ranbarthau a gwledydd ym Mhrydain Fawr, ac eto mae miliynau wedi cael eu gwario ar adfywio canol trefi dros y blynyddoedd.
Mae'n rhaid i mi fod yn onest, mae gen i bryderon gwirioneddol am y Llywodraeth Cymru hon yn trosglwyddo arian ac yn methu â darparu arweiniad mwy penodol i awdurdodau lleol o ran caffael ac archwilio'r arian hwn. Rydw i, yn uniongyrchol, wedi gweld cynlluniau adfywio sydd, mewn rhai achosion, wedi gadael eiddo a pherchnogion eiddo yn corddi gan ddicter, oherwydd bod ansawdd y gwaith mor wael, a phan ydyn nhw'n ceisio cysylltu â'r awdurdod lleol, yr ymateb maen nhw'n ei gael yw 'O, wel'. Ac roedd yna gynllun diweddar yn y gogledd lle roedd ganddyn nhw tua phum haen o bobl yn gyfrifol am weithredu rhaglen adfywio'r dref ac roedd yn amhosibl eu cael nhw'n ôl i gywiro unrhyw ddiffygion. Felly, mae'n rhaid i ni ei wneud yn glir.
Mae Archwilio Cymru hefyd wedi ei gwneud yn glir nad oes gan lawer o awdurdodau y sgiliau i reoli adnewyddu canol trefi yn effeithiol. Mae'r setliad cyllid llywodraeth leol gwael hefyd wedi gadael cynghorau ledled Cymru wedi'u tanariannu o ran swyddogion. Allwch chi ddim rhoi'r arian hwn i awdurdod lleol a disgwyl i'r swyddogion presennol, gyda'r holl lwyth gwaith ychwanegol hwn, ei gyflawni'n gywir, felly dydw i ddim yn rhoi'r bai arnyn nhw. Felly, sut allwn ni ddisgwyl o ddifrif i gynghorau drawsnewid eu trefi, pan fod eich penderfyniadau cyllideb eich hun wedi'u gadael yn brin o arian ac adnoddau?
Rydych chi'n sôn am y gronfa Trawsnewid Trefi, ond rydych chi'n osgoi'r problemau gwirioneddol. Mae ardrethi busnes uchel a threthi ar swyddi yn tagu busnesau bach ac yn mygu ein strydoedd mawr. Ledled Cymru, rydyn ni'n gweld busnes ar ôl busnes ar ôl busnes yn cau; maen nhw wedi cael digon. Ac i rai busnesau, gyda Rachel Reeves—eich plaid chi—a'r gweithredu y mae hi wedi'i wneud yn erbyn busnesau, gyda pholisi gwrth-fusnes, dydy hynny ddim yn ein helpu ni yn y lleiaf.
Ni allai'r Ffederasiwn Busnesau Bach fod yn gliriach. Mae'r gyfundrefn ardrethi busnesau bresennol yn cosbi'r union fasnachwyr sydd eu hangen arnon ni i ailddatblygu canol ein trefi. Tan i chi ddiwygio'r system hon, mae Llywodraeth Cymru yn tynnu dŵr o gwch sy'n llawn tyllau. Mae angen i ni gael gwared ar ardrethi busnes ar gyfer busnesau bach. Mae hi mor syml â hynny, ac fe fyddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn gwneud hynny. Byddai hyn yn sicrhau chwarae teg i bawb, yn annog entrepreneuriaeth, ac yn cynnig rhyddhad gwirioneddol i enaid ein cymunedau.
Gadewch i ni beidio ag anwybyddu'r rhwystrau y tu hwnt i drethiant. Mae parcio cyhoeddus anhygyrch yn parhau. Mae cymaint o awdurdodau lleol, nawr, yn ceisio gwneud arian cyflym o ymwelwyr a thrigolion sy'n dod i'n trefi trwy roi mesuryddion parcio yn eu lle, ac mae hynny'n atal pobl rhag siopa yn y trefi hynny. Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi nodi bod parcio gwael yn rhwystr mawr.
Yn fy nhref fy hun, Llandudno, mae gennym ni signal ffôn symudol gwael iawn, gwasanaeth rhyngrwyd gwael iawn—mae'r rhain i gyd yn bethau y mae Llywodraeth Cymru wedi addo i'w gwella dros y blynyddoedd. Os ydych chi o ddifrif ynglŷn â chynyddu nifer yr ymwelwyr, beth am gyflwyno parcio am ddim yng nghanol trefi yn ystod cyfnodau gwyliau allweddol? Cysylltwch ag awdurdodau lleol a dangoswch iddyn nhw fod ffordd arall o wneud hyn.
O ran trafnidiaeth, er nad wyf i'n cefnogi'r egwyddor o fasnachfreinio bysiau, mae angen i ni flaenoriaethu llwybrau sy'n cysylltu pobl â chanol trefi a chanolfannau lleol. Pa gynlluniau penodol sydd—[Torri ar draws.] Ydych chi eisiau ymyrryd? Iawn. Pa gynlluniau penodol sydd gan Lywodraeth Cymru i hyrwyddo parcio hygyrch am ddim yng nghanol trefi Cymru?
Yna mae troseddu, ymddygiad gwrthgymdeithasol, yr ydyn ni wedi dioddef llawer ohono yn fy etholaeth i yn Aberconwy. Mae perchnogion busnesau'n gorfod cau'n gynnar oherwydd bod pobl ifanc yn achosi cymaint o drallod. Yn anffodus, mae'n arferol nawr gweld pobl yn cerdded i mewn i siopau fel Greggs, neu siopau cyfleustra lleol, a cherdded allan heb dalu. Mae dwyn o siopau yn y gogledd wedi cynyddu 5 y cant yn ystod y 12 mis diwethaf yn unig. Pa sgyrsiau ydych chi'n eu cael gyda Chomisiynydd yr Heddlu a Throseddu Gogledd Cymru am y duedd bryderus iawn hon?
Onid yw'n bryd i'r Llywodraeth hon yng Nghymru stopio'r sbin, ariannu ein cynghorau'n iawn, torri'r fiwrocratiaeth, a sicrhau trawsnewidiad cynaliadwy gwirioneddol, o'r diwedd, i'r trefi sy'n cael eu gadael ar ôl? Dyna fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ei wneud o dan Darren Millar, ar ôl etholiadau'r Senedd y flwyddyn nesaf. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Janet. Thank you for that series of questions. Perhaps I can highlight, as I’ve done earlier on in the statement, what this Welsh Labour Government is doing under the leadership of Eluned Morgan as First Minister. Because we are investing in our town centres. As I’ve said, we work with our local authorities through the programme. We’ve protected budgets for the Transforming Towns programme, with £40 million available for 2025-26.
I mentioned the investment that’s going into Llandudno, but there’s also investment that’s gone in to the redevelopment of 7 Abergele Road in Colwyn Bay, the upgrade of the Glasdir building in Llanrwst, to house the public library and office space, and in terms of the refurbishment at Venue Cymru in Llandudno. Venue Cymru is the second largest arts venue in Wales, and central to the town’s placemaking plans. What’s really important is that we work with local authorities to develop these placemaking plans, so that we know that people in Wales get to have their say in what they want their community to look like. So, those placemaking plans are really important, and that local authorities work with communities around that.
In terms of the non-domestic rates, we're providing a package of non-domestic rates support, worth £335 million in 2025-26. Every ratepayer will benefit from this package, which demonstrates the Welsh Government's continued commitment to supporting businesses to recover and thrive following those economic challenges.
In terms of crime, I know that this is something that constituents raise across Wales as well. We've seen that, sadly, not just in Wales but across the UK. But what I would say is that, after 14 years of austerity, in which we've seen policing numbers drop throughout Wales, the pressures on policing, I think, as we've all come to see—. I know that the police are working hard with our local authorities on making sure that town centres are policed well. On your point around shoplifting, which I know, again, is something that we've seen, there have been some really good campaigns from trade unions such as USDAW in terms of shop workers as well around some of the threats that we've seen to shop workers in the past.
But I'm a lot more optimistic than Janet. I think that there's a lot in this plan and a lot to welcome here in Wales in terms of seeing the investment that we're putting in to our towns and city centres.
Diolch yn fawr, Janet. Diolch am y gyfres honno o gwestiynau. Efallai y gallaf dynnu sylw, fel yr wyf wedi'i wneud yn gynharach yn y datganiad, at yr hyn y mae'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn ei wneud o dan arweinyddiaeth Eluned Morgan fel Prif Weinidog. Oherwydd rydyn ni'n buddsoddi yng nghanol ein trefi. Fel y dywedais i, rydyn ni'n gweithio gyda'n hawdurdodau lleol drwy'r rhaglen. Rydyn ni wedi diogelu cyllidebau ar gyfer y rhaglen Trawsnewid Trefi, gyda £40 miliwn ar gael ar gyfer 2025-26.
Fe soniais i am y buddsoddiad yn Llandudno, ond mae yna fuddsoddiad hefyd sydd wedi mynd i ailddatblygu 7 Ffordd Abergele ym Mae Colwyn, uwchraddio adeilad Glasdir yn Llanrwst, i ddarparu lle ar gyfer y llyfrgell gyhoeddus a gofod swyddfa, ac o ran y gwaith adnewyddu yn Venue Cymru yn Llandudno. Venue Cymru yw'r ail leoliad celfyddydol mwyaf yng Nghymru, ac mae'n ganolog i gynlluniau creu lleoedd y dref. Yr hyn sy'n bwysig iawn yw ein bod ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu'r cynlluniau creu lleoedd hyn, fel ein bod ni'n gwybod bod pobl yng Nghymru yn cael dweud eu dweud am sut maen nhw eisiau i'w cymuned edrych. Felly, mae'r cynlluniau creu lleoedd hynny'n bwysig iawn, ac mae awdurdodau lleol yn gweithio gyda chymunedau o gwmpas hynny.
O ran yr ardrethi annomestig, rydyn ni'n darparu pecyn o gymorth ardrethi annomestig, gwerth £335 miliwn yn 2025-26. Bydd pob talwr ardrethi yn elwa ar y pecyn hwn, sy'n dangos ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i helpu busnesau i adfer a ffynnu yn dilyn yr heriau economaidd hynny.
O ran troseddu, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth y mae etholwyr yn ei godi ledled Cymru hefyd. Rydyn ni wedi gweld hynny, yn anffodus, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU. Ond yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw, ar ôl 14 mlynedd o gyni, lle rydyn ni wedi gweld nifer swyddogion yr heddlu yn gostwng ledled Cymru, mae'r pwysau ar blismona, rwy'n credu, fel rydyn ni i gyd wedi'i weld—. Rwy'n gwybod bod yr heddlu'n gweithio'n galed gyda'n hawdurdodau lleol i wneud yn siŵr bod canol trefi yn cael eu plismona'n dda. O ran eich pwynt ynglŷn â dwyn o siopau sydd, eto, rwy'n gwybod, yn rhywbeth rydyn ni wedi'i weld, mae rhai ymgyrchoedd da iawn wedi bod gan undebau llafur fel USDAW o ran gweithwyr siopau hefyd ynghylch rhai o'r bygythiadau rydyn ni wedi'u gweld i weithwyr siopau yn y gorffennol.
Ond rwy'n llawer mwy gobeithiol na Janet. Rwy'n credu bod llawer yn y cynllun hwn a llawer i'w groesawu yma yng Nghymru o ran gweld y buddsoddiad rydyn ni'n ei roi i mewn i'n trefi a chanol ein dinasoedd.
Diolch am y datganiad. Wrth gwrs, dwi'n croesawu'r cyllid ychwanegol—mae ei angen yn fawr ar gyfer adfywio trefi ledled y wlad. Dwi'n arbennig o falch o'r arian ar gyfer cynllun GISDA yng Nghaernarfon, yn fy etholaeth i. Ro'n i'n digwydd bod yn un o sylfaenwyr yr elusen GISDA, rai blynyddoedd yn ôl. Gaf i ofyn i chi am ddiweddariad ar y cynllun canolfan iechyd a llesiant ym Mangor, os gwelwch yn dda?
Yn anffodus, mi fydd y cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol yn ergyd drom i'n strydoedd mawr a'n busnesau bach. Ydych chi wedi gwneud asesiad o'r effaith y bydd hyn yn ei gael ar gynaliadwyedd busnesau yng nghanol ein trefi ni? Mae'r cynnydd yswiriant gwladol wedi dod yn ychwanegol, wrth gwrs, at ostyngiad mewn rhyddhad ardrethi busnes, felly cosb ddwbl i fusnesau, sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd. Os ydy'r Llywodraeth yma wir eisiau adfywio strydoedd mawr, un o'r prif arfau sydd gan Lywodraeth Cymru ydy amrywio ardrethi busnes. Dwi'n methu deall pam nad ydy'r Llywodraeth ddim wedi mynd ati i amrywio'r lluosydd i roi mantais i fusnesau bach lleol dros ddatblygiadau mawr y tu allan i'r dref. Mae'r Llywodraeth wedi derbyn bod angen diwygio'r system, ac rŵan mae angen symud ymlaen i ddefnyddio ardrethi busnes i'r pwrpas penodol o annog twf yn y sector busnesau bach lleol yng nghanol ein trefi ni.
Mae eiddo gwag yn graith ar ein strydoedd mawr, gydag un o bob chwe uned yn wag. Yng nghanol yr argyfwng tai, rydym yn gweld lleoedd gwag, lleoedd y gellid eu trawsnewid yn dai y mae mawr eu hangen, a thai cymdeithasol hefyd. Mae angen cyflymu'r broses o ddod â'r lleoedd gwag yma yn ôl i ddefnydd. Mae cymdeithas y tenantiaid, TPAS, wedi awgrymu bod angen hyblygrwydd o ran dod ag eiddo yng nghanol ein trefi ni sydd yn wag ac sydd yn addas ar gyfer bod yn gartrefi yn y sector tai cymdeithasol i fyny i safon. Ydych chi'n ystyried hynny?
Rydyn ni'n gwybod bod gwasanaethau angori fel y banciau a swyddfeydd post yn hollbwysig, ond mae hi yn warthus, onid ydy, gweld y ffordd y mae Swyddfa'r Post yn troi ei chefn ar wasanaethau yn ein trefi ni. Mae hynny'n cynnwys yng Ngwynedd, lle rydyn ni wedi gweld y swyddfa bost yng Nghricieth yn cau a'r bygythiad i swyddfa bost y Goron yng Nghaernarfon, yn ogystal â gwasanaethau symudol yn cael eu torri. Beth ydych chi fel Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud i herio Swyddfa'r Post a Llywodraeth y Deyrnas Unedig i ddiogelu gwasanaethau ar ein strydoedd mawr ni?
Yn olaf, dwi'n troi at fater pwysig arall, sef cludiant. Mae gwella cysylltiadau trafnidiaeth yn allweddol i alluogi pobl i wneud defnydd o'r stryd fawr a'i gwasanaethau. Mae gwaith gan y Ffederasiwn Busnesau Bach yn dangos pa mor bwysig ydy hyn i ddinasyddion a pherchnogion busnes, ac mae'n rhy hawdd mynd i unedau manwerthu tu allan i'r dref, efo parcio am ddim ac yn y blaen, o'i gymharu efo cyrraedd canol ein trefi. Dwi yn gobeithio bod y Bil bysiau yn cynnig cyfle mawr i fynd i'r afael â'r materion yma a chefnogi trafnidiaeth gynaliadwy. Felly, hoffwn i wybod pa drafodaethau ydych chi'n eu cael efo'r Ysgrifennydd Cabinet trafnidiaeth i sicrhau bod y Mesur bysiau yn cefnogi datblygiad economaidd yng nghanol ein trefi ni. Mae nifer o themâu yn fanna; os cawn ni atebion i'r rheini, os gwelwch yn dda. Diolch.
Thank you for the statement. Of course, I do welcome the additional funding—it's greatly needed for regenerating towns across the country. I'm particularly pleased about the money for the GISDA scheme in Caernarfon, in my constituency. I happened to be one of the founders of the GISDA charity, some years ago. Could I ask you for an update about the health and well-being centre in Bangor, please?
Unfortunately, the increase in national insurance contributions will be a heavy blow for our high streets and our small businesses. Have you undertaken an assessment of the impact that this will have on the sustainability of businesses in our town centres? The NI increase is on top of the reduction in business rate relief, so it's a double blow for businesses, who are already finding it difficult. If this Government truly wants to regenerate our high streets, one of the main tools that the Welsh Government has is varying business rates. I can't understand why the Government hasn't proceeded to vary the multiplier to give small businesses an advantage over out-of-town major businesses. The Government has accepted that we need to reform the system, and now we need to proceed and use business rates for the specific purpose of encouraging growth in the small local business sector in our town centres.
Empty properties scar our high streets, with one in every six units lying empty. Amid the housing crisis, we see empty properties, properties that could be transformed into houses that are greatly needed, and social housing as well. We need to accelerate the process of bringing those empty spaces back into use. The tenants' association, TPAS, has suggested that we need flexibility in terms of bringing town centre properties that are empty and that are suitable for being homes in the social housing sector up to quality. Are you considering that?
We know that anchor services such as the bank and post offices are vital, but it's disgraceful, isn't it, to see how the Post Office is turning its back on services in our communities. That includes Gwynedd, where we have seen the Cricieth post office closing and threats to the Caernarfon Crown post office, as well as mobile services being cut. What are you doing as a Cabinet Secretary to challenge the Post Office and the UK Government to safeguard services on our high streets?
Finally, I turn to another important issue, namely transport. Improving transport links are vital to allow people to make use of our high streets and their services. Work by the FSB shows how important it is for citizens and business owners, and it's too easy to go to out-of-town retail units with free parking and so forth, compared with getting to our town centres. I do hope that the new bus Bill will offer a major opportunity to tackle these issues and support sustainable transport. So, I'd like to know what discussions you are having with the Cabinet Secretary for Transport to ensure that the bus Bill will support economic development in our town centres. There are a number of themes there; if we could have answers to those, please.
Diolch, Siân. Thank you for the welcome to the statement and the investment, and also I want to put on record my thanks for the work that GISDA do. I know they are a really great organisation, and I think—as I've mentioned them in the statement—the work that they've done is a great example of local authority, Welsh Government and that third sector working closely together. There are a number of questions in there, and I will do my best to answer as many of them as I can.
Firstly, just around the update on the health and well-being hub in the old Debenhams building in Bangor town centre, the project has already benefited from £992,000 of Transforming Towns funding. Funding applications are currently being scrutinised by both the integration and rebalancing capital fund and the regeneration grants panel at the moment. So, when I have any further information, I'll make sure that the Senedd is aware of that, and that you, as the local Member, have that update.
You mention national insurance increases, and that is something that my colleague Mark Drakeford has been leading on in those discussions. As you know, the First Minister has as well, but that is something that is a UK Government decision.
In terms of your points around out-of-town centres, we know that 'Planning Policy Wales' and 'Future Wales' both have clear policies for promoting 'town centre first' principles for the planning system in Wales. While the policy framework is established, we'll implement the policy through detailed scrutiny of revised local development plans. So, there is a lot going on within that at the moment. But, obviously, 'town centre first' is something that is a cross-Government issue as well, and I know that all my Cabinet colleagues are aware of that. I think that's, again, another really good example of the Welsh Government coming together across each portfolio. So, that touches on your point around the bus Bill as well. I will certainly have discussions with my colleague Ken Skates around that, and also other colleagues on other points.
In terms of the point you made around post offices, I'm sorry to hear about that issue. It's something that I can also take up with my Cabinet colleague for social justice, perhaps, on the issue around the post office. We know we've seen this through high-street banking services as well. We've seen a lot of bank branches becoming a major cause of concern for closures. I know that the Welsh Government held a second 'banking in Welsh communities' event in March. That event focused on how stakeholders and partners, including banks, building societies, tech companies, credit unions and others can support financial inclusion and maintain that vital access to cash and other banking services. I know that in Wales there are now nine banking hubs open, with a further four recommended in Flint, Holyhead, Monmouth and Ystradgynlais. So, there are some similarities there, but I'll certainly make sure that my colleague Jane Hutt is aware of the issues around post offices as well.
In terms of empty properties, absolutely, we know that empty properties have a detrimental impact on communities. It's incredibly frustrating to see them. We know that that's what people feel. They're are a wasted housing resource, they attract anti-social behaviour and they really do contribute to a real feel of decline in an area. That's why we've got a number of interventions to help bring those empty properties back to use. So, through our funding programmes, we're working with local authorities to redevelop empty properties, including empty commercial properties, across Wales. I've seen some really good examples myself. Even when I was on a visit last Thursday, when I was in Carmarthenshire—in Llanelli, some of the examples were really great to see, and I talked with some of the traders who are in those buildings at the moment. So, that's really good to see, but we do need to see more of that—those properties being revitalised for mixed-use development, including, as you say, much-needed residential housing.
Diolch, Siân. Diolch am y croeso i'r datganiad a'r buddsoddiad, a hefyd rwyf am roi ar y cofnod fy niolch am y gwaith y mae GISDA yn ei wneud. Rwy'n gwybod ei fod yn sefydliad gwych iawn, ac rwy'n credu—fel yr wyf wedi sôn amdanynt yn y datganiad—mae'r gwaith maen nhw wedi'i wneud yn enghraifft wych o awdurdod lleol, Llywodraeth Cymru a'r trydydd sector hwnnw yn gweithio'n agos gyda'i gilydd. Mae yna nifer o gwestiynau yn y fan yna, a gwnaf fy ngorau i ateb cymaint ohonynt ag y gallaf.
Yn gyntaf, ynghylch y wybodaeth ddiweddaraf am yr hwb iechyd a lles yn hen adeilad Debenhams yng nghanol tref Bangor, mae'r prosiect eisoes wedi elwa o £992,000 o gyllid Trawsnewid Trefi. Mae'r gronfa gyfalaf integreiddio ac ailgydbwyso a'r panel grantiau adfywio wrthi'n craffu ar geisiadau am gyllid ar hyn o bryd. Felly, pan fydd gen i unrhyw wybodaeth bellach, byddaf yn gwneud yn siŵr bod y Senedd yn ymwybodol o hynny, a'ch bod chi, yr Aelod lleol, yn cael y diweddariad hwnnw.
Rydych chi'n sôn am gynnydd mewn yswiriant gwladol, ac mae hynny'n rhywbeth y mae fy nghyd-Aelod Mark Drakeford wedi bod yn ei arwain yn y trafodaethau hynny. Fel y gwyddoch chi, mae'r Prif Weinidog wedi hefyd, ond mae hynny'n rhywbeth sy'n benderfyniad i Lywodraeth y DU.
O ran eich pwyntiau ynglŷn â chanolfannau y tu allan i drefi, gwyddom fod polisïau clir yn 'Polisi Cynllunio Cymru' a 'Dyfodol Cymru' ar gyfer hyrwyddo egwyddorion 'canol trefi yn gyntaf' ar gyfer y system gynllunio yng Nghymru. Er bod y fframwaith polisi wedi'i sefydlu, byddwn yn gweithredu'r polisi trwy graffu'n fanwl ar gynlluniau datblygu lleol diwygiedig. Felly, mae llawer yn digwydd o fewn hynny ar hyn o bryd. Ond, yn amlwg, mae 'canol trefi yn gyntaf' yn rhywbeth sy'n fater traws-lywodraethol hefyd, ac rwy'n gwybod bod fy holl gyd-Aelodau yn y Cabinet yn ymwybodol o hynny. Rwy'n credu bod hynny, unwaith eto, yn enghraifft dda iawn arall o Lywodraeth Cymru yn dod at ei gilydd ar draws pob portffolio. Felly, mae hynny'n cyffwrdd ar eich pwynt ynghylch y Bil bysiau hefyd. Byddaf yn sicr yn cael trafodaethau gyda fy nghyd-Aelod Ken Skates ynghylch hynny, a hefyd cyd-Aelodau eraill ar bwyntiau eraill.
O ran y pwynt a wnaethoch ynglŷn â swyddfeydd post, mae'n ddrwg gen i glywed am y mater hwnnw. Mae'n rhywbeth y gallaf hefyd ei godi gyda fy nghyd-Aelod yn y Cabinet dros gyfiawnder cymdeithasol, efallai, ar y mater ynghylch y swyddfa bost. Rydyn ni'n gwybod ein bod wedi gweld hyn trwy wasanaethau bancio'r stryd fawr hefyd. Rydym wedi gweld llawer o ganghennau banciau yn dod yn achos pryder mawr o ran eu cau. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi cynnal ail ddigwyddiad 'bancio yng nghymunedau Cymru' ym mis Mawrth. Roedd y digwyddiad hwnnw'n canolbwyntio ar sut y gall rhanddeiliaid a phartneriaid, gan gynnwys banciau, cymdeithasau adeiladu, cwmnïau technoleg, undebau credyd ac eraill, gefnogi cynhwysiant ariannol a chynnal y mynediad hanfodol hwnnw at arian parod a gwasanaethau bancio eraill. Rwy'n gwybod bod naw canolfan fancio bellach ar agor yng Nghymru, a phedwar arall yn cael eu hargymell yn y Fflint, Caergybi, Trefynwy ac Ystradgynlais. Felly, mae rhywfaint o debygrwydd yn y fan yna, ond byddaf yn sicr yn gwneud yn siŵr bod fy nghyd-Aelod Jane Hutt yn ymwybodol o'r materion sy'n ymwneud â swyddfeydd post hefyd.
O ran eiddo gwag, yn sicr, rydym yn gwybod bod eiddo gwag yn cael effaith andwyol ar gymunedau. Mae'n anhygoel o rhwystredig eu gweld. Rydyn ni'n gwybod mai dyna beth mae pobl yn ei deimlo. Maen nhw'n adnodd tai gwastraff, maen nhw'n denu ymddygiad gwrthgymdeithasol ac maen nhw'n cyfrannu at deimlad gwirioneddol o ddirywiad mewn ardal. Dyna pam mae gennym nifer o ymyraethau i helpu i ddod â'r eiddo gwag hynny yn ôl i ddefnydd. Felly, drwy ein rhaglenni cyllido, rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ailddatblygu eiddo gwag, gan gynnwys eiddo masnachol gwag, ledled Cymru. Rydw i wedi gweld rhai enghreifftiau da iawn fy hun. Hyd yn oed pan oeddwn ar ymweliad ddydd Iau diwethaf, pan oeddwn yn sir Gaerfyrddin—yn Llanelli, roedd rhai o'r enghreifftiau yn wych iawn i'w gweld, a siaradais â rhai o'r masnachwyr sydd yn yr adeiladau hynny ar hyn o bryd. Felly, mae hynny'n dda iawn i'w weld, ond mae angen i ni weld mwy o hynny—yr eiddo hynny yn cael eu hadfywio ar gyfer datblygiad defnydd cymysg, gan gynnwys, fel y dywedwch chi, tai preswyl mawr eu hangen.
I very much welcome the Minister's statement. Town and city high streets used to be described as shopping centres. That is no longer true. The growth of online shopping has hollowed out high-street shopping centres. There has been a growth in businesses such as hairdressers, nail bars and cafes as retail premises close, including large retailers such as Wilko and Debenhams. As online retail continues to grow, the loss of retail premises is likely to increase.
I welcome the development in Morriston, where a £250,000 placemaking grant has supported the redevelopment of the historic Tabernacle chapel on Woodfield Street, once described as the cathedral of Welsh nonconformity, ensuring this building has been preserved and modernised for the community to use for years to come. I will be there this Thursday attending Cymdeithas Gymraeg Treforys. We have also seen developments around the chapel following the development at the chapel.
Churches, chapels and pubs on high streets, including Woodfield Street, have closed. Will the Minister make a further statement on the future use of empty churches, chapels and pubs on the high street? Will the Minister also provide a vision statement on what she expects the high street will look like in 2035?
Rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog yn fawr. Roedd strydoedd mawr trefi a dinasoedd yn arfer cael eu disgrifio fel canolfannau siopa. Nid yw hynny'n wir mwyach. Mae twf siopa ar-lein wedi gwagio canolfannau siopa ar y stryd fawr. Bu twf mewn busnesau fel trinwyr gwallt, bariau ewinedd a chaffis wrth i adeiladau manwerthu gau, gan gynnwys manwerthwyr mawr fel Wilko a Debenhams. Wrth i fanwerthu ar-lein barhau i dyfu, mae colli adeiladau manwerthu yn debygol o gynyddu.
Rwy'n croesawu'r datblygiad yn Nhreforys, lle mae grant creu lleoedd o £250,000 wedi cefnogi'r gwaith o ailddatblygu capel hanesyddol y Tabernacl ar Stryd Woodfield, a ddisgrifiwyd unwaith fel eglwys gadeiriol anghydffurfiaeth Gymreig, gan sicrhau bod yr adeilad hwn wedi'i gadw a'i foderneiddio i'r gymuned ei ddefnyddio am flynyddoedd i ddod. Byddaf yno ddydd Iau yma yn mynychu Cymdeithas Gymraeg Treforys. Rydym hefyd wedi gweld datblygiadau o amgylch y capel yn dilyn datblygu'r capel.
Mae eglwysi, capeli a thafarndai ar strydoedd mawr, gan gynnwys Stryd Woodfield, wedi cau. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad pellach ar y defnydd o eglwysi, capeli a thafarndai gwag ar y stryd fawr yn y dyfodol? A wnaiff y Gweinidog hefyd roi datganiad gweledigaeth ar sut mae hi'n disgwyl y bydd y stryd fawr yn edrych yn 2035?
Diolch, Mike. Well, 2035 doesn't seem that far away in some ways, but in other ways it feels like a lifetime, doesn't it? I think that's why our placemaking plans are so important, where we have the grants provided for that as well. Again, it's making sure we have those plans in place so that we can work together to achieve those.
I think you've touched on, as I did in the statement, the redevelopment of the Tabernacle in Swansea. It's been really exciting to visit Swansea on a number of occasions now to see them using incredibly well our Transforming Towns grant and loan funds. I think there is so much going on there. It is really transforming the city of Swansea before our eyes. I think there's just an incredible amount of work that's going on in Swansea.
Just to give another feel of what's happening in Swansea, we've got the restoration of the Palace Theatre and Albert Hall in the city centre. We've seen regeneration projects in district centres of Morriston, Mumbles, Sketty, Uplands, Gorseinon, Clydach and Pontarddulais. They're being supported by Welsh Government funding. There's Y Storfa, the community hub on the former BHS site, which is really exciting, where the archives and library will be. I've had a look at it myself in the building phase; I'm very excited to go back there. There's the phase 2 of the JT Morgan project, the redevelopment of Castle Square, Coastal Housing on Kings Lane, and the former Castle Cinema. So, there's a huge amount going on, supported by those loans and grants from the Transforming Towns programme. It just shows that, here in Wales, Welsh Labour Government is investing in the future of our towns.
Diolch, Mike. Wel, nid yw 2035 yn ymddangos mor bell i ffwrdd mewn rhai ffyrdd, ond mewn ffyrdd eraill mae'n teimlo fel oes, on'd yw e? Rwy'n credu mai dyna pam mae ein cynlluniau creu lleoedd mor bwysig, lle mae gennym y grantiau a ddarperir ar gyfer hynny hefyd. Unwaith eto, mae'n gwneud yn siŵr bod gennym y cynlluniau hynny ar waith fel y gallwn ni weithio gyda'n gilydd i gyflawni'r rheini.
Rwy'n credu eich bod wedi cyfeirio, fel y gwnes i yn y datganiad, at ailddatblygu'r Tabernacl yn Abertawe. Mae wedi bod yn gyffrous iawn ymweld ag Abertawe ar sawl achlysur nawr i'w gweld nhw'n defnyddio ein cronfeydd grant a benthyciadau Trawsnewid Trefi yn anhygoel o dda. Rwy'n credu bod cymaint yn digwydd yno. Mae'n trawsnewid dinas Abertawe o flaen ein llygaid mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod yna lawer iawn o waith sy'n digwydd yn Abertawe.
Dim ond i roi agwedd arall ar yr hyn sy'n digwydd yn Abertawe, mae gennym y gwaith o adfer Theatr y Palas a Neuadd Albert yng nghanol y ddinas. Rydym wedi gweld prosiectau adfywio yng nghanolfannau ardaloedd Treforys, y Mwmbwls, Sgeti, Uplands, Gorseinon, Clydach a Phontarddulais. Maen nhw'n cael eu cefnogi gan gyllid Llywodraeth Cymru. Mae Y Storfa, y ganolfan gymunedol ar hen safle BHS, sy'n gyffrous iawn, lle bydd yr archifau a'r llyfrgell. Rydw i wedi cael golwg arno fy hun yn y cyfnod adeiladu; rwy'n edrych ymlaen yn fawr at fynd yn ôl yno. Mae cam 2 prosiect JT Morgan, ailddatblygu Sgwâr y Castell, Tai Arfordirol ar Lôn y Brenin, a hen Sinema'r Castell. Felly, mae llawer iawn yn mynd ymlaen, gyda chefnogaeth y benthyciadau a'r grantiau hynny o'r rhaglen Trawsnewid Trefi. Mae'n dangos bod Llywodraeth Lafur Cymru yn buddsoddi yn nyfodol ein trefi yma yng Nghymru.
Cabinet Secretary, I want to make an obvious point, but I think it's an important point to make this week, and that is how immigration has created exciting and vibrant town centres. If you came with me to City Road or Cowbridge Road in Cardiff, we could visit several countries without even leaving our capital city. Rather than creating strangeness, it adds vibrancy and excitement to our shopping centres. It helps ensure that our shopping centres are not clones of each other.
In my local shopping centre, I get my diminished hair cut by an Italian barber, my groceries from an Iraqi, bread from a Kurd, and food from across the world—countries including Vietnam, Turkey, Bangladesh, China, Mexico and Jamaica. I feel fortunate, Cabinet Secretary, to live in a community like that. Will you agree with me about the great contribution the migrant population in Wales have done to our shopping centres and will continue to do so? Diolch yn fawr.
Ysgrifennydd Cabinet, rwyf am wneud pwynt amlwg, ond rwy'n credu ei fod yn bwynt pwysig i'w wneud yr wythnos hon, sef sut mae mewnfudo wedi creu canol trefi cyffrous a bywiog. Pe baech chi'n dod gyda mi i Heol y Ddinas neu Heol y Bont-faen yng Nghaerdydd, gallem ymweld â sawl gwlad heb hyd yn oed gadael ein prifddinas. Yn hytrach na chreu dieithrwydd, mae'n ychwanegu bywiogrwydd a chyffro i'n canolfannau siopa. Mae'n helpu i sicrhau nad yw ein canolfannau siopa yn glonau o'i gilydd.
Yn fy nghanolfan siopa leol, rwy'n cael y gwallt sydd gennyf wedi'i dorri gan farbwr Eidalaidd, fy nwyddau bwyd gan rywun o Irac, bara gan Gwrd, a bwyd o bob cwr o'r byd—gwledydd gan gynnwys Fietnam, Twrci, Bangladesh, Tsieina, Mecsico a Jamaica. Rwy'n teimlo'n ffodus, Ysgrifennydd Cabinet, i fyw mewn cymuned fel yna. A fyddwch chi'n cytuno â mi am y cyfraniad gwych y mae'r boblogaeth fudol yng Nghymru wedi'i wneud i'n canolfannau siopa ac y byddant yn parhau i wneud? Diolch yn fawr.
Diolch, Rhys. Absolutely, I wholeheartedly agree with you on that. As somebody who was born in Maindee in Newport, which is a very vibrant community, and I now represent an area, Pill, in Newport, where you can go down the street in Pill and find Ethiopian coffee, Iraqi and Somali coffee shops and food stores. There's so much going on in those areas. And I think, as you rightly say, historically those communities have been part of a vibrant community, have made our towns and cities part of that vibrant community. I'm very proud of that. I see that as something that I'm very proud of, where I'm from, and I'm really pleased that you are as well others across this Chamber, because there is so much to celebrate within our communities, and that richness of communities from across the world is very much celebrated here in Wales.
Diolch, Rhys. Yn sicr, rwy'n cytuno'n llwyr â chi ar hynny. Fel rhywun a anwyd ym Maendy yng Nghasnewydd, sy'n gymuned fywiog iawn, ac rydw i bellach yn cynrychioli ardal, Pilgwenlli, yng Nghasnewydd, lle gallwch fynd i lawr y stryd ym Mhilgwenlli a gweld siopau coffi a siopau bwyd o Ethiopia, Irac a Somalia. Mae cymaint yn digwydd yn yr ardaloedd hynny. Ac rwy'n credu, fel rydych chi'n ei ddweud yn briodol, yn hanesyddol mae'r cymunedau hynny wedi bod yn rhan o gymuned fywiog, wedi gwneud ein trefi a'n dinasoedd yn rhan o'r gymuned fywiog honno. Rwy'n falch iawn o hynny. Rwy'n gweld hynny fel rhywbeth yr wyf yn falch iawn ohono, o ble rydw i'n dod, ac rwy'n falch iawn eich bod chi, yn ogystal ag eraill ar draws y Siambr hon, oherwydd mae cymaint i'w ddathlu o fewn ein cymunedau, ac mae'r cyfoeth hwnnw o gymunedau o bob cwr o'r byd yn sicr yn cael ei ddathlu yma yng Nghymru.
Cabinet Secretary, thank you very much for your statement. I know, in my own area, we've had substantial funding from the Transforming Towns and regeneration pot. In Newport, it's over £4.5 million, including money towards the new Coleg Gwent development for the city centre and the refurbishment and redevelopment of the grade II listed Market Arcade, for example. And I know that you will be particularly well aware of those investments. And in Monmouthshire, there has been some £1.8 million for property enhancement, green infrastructure, public realm improvements and active travel along the gateway to the town centre in Caldicot.
In February, I was pleased to speak at a round-table organised by Insider Media, entitled 'Thriving Newport', which was well attended by the private and public sectors, as well as the local authority, Newport business improvement district et cetera. And one of the matters I raised there and that was seen as significant was compulsory purchase powers. So, I just wonder, Minister, given the difficulty of identifying the ownership of properties and working with owners, knowing that compulsory purchase is sometimes crucial to those town centre projects, will you look at a recommendation from the committee I chair, the Local Government and Housing Committee, to provide a Wales-wide resource of legal expertise to overcome the caution that local authority lawyers sometimes feel in using those compulsory purchase powers?
Ysgrifennydd Cabinet, diolch yn fawr iawn am eich datganiad. Rwy'n gwybod, yn fy ardal i fy hun, rydym wedi cael cyllid sylweddol gan Trawsnewid Trefi a'r pot adfywio. Yng Nghasnewydd, mae'n dros £4.5 miliwn, gan gynnwys arian tuag at ddatblygiad newydd Coleg Gwent yng nghanol y ddinas ac adnewyddu ac ailddatblygu'r Arcêd Farchnad rhestredig gradd II, er enghraifft. Ac rwy'n gwybod y byddwch chi'n arbennig o ymwybodol o'r buddsoddiadau hynny. Ac yn sir Fynwy, bu tua £1.8 miliwn ar gyfer gwella eiddo, seilwaith gwyrdd, gwelliannau i dir y cyhoedd a theithio llesol ar hyd y porth i ganol y dref yng Nghil-y-coed.
Ym mis Chwefror, roeddwn yn falch o siarad mewn bwrdd crwn a drefnwyd gan Insider Media, o'r enw 'Thriving Newport', ac roedd llawer iawn o'r sector preifat a'r sector chyhoeddus yno, yn ogystal â'r awdurdod lleol, ardal gwella busnes Casnewydd ac ati. Ac un o'r materion a godais yno ac a ystyriwyd yn arwyddocaol oedd pwerau prynu gorfodol. Felly, tybed, Gweinidog, o ystyried yr anhawster o nodi perchnogaeth eiddo a gweithio gyda pherchnogion, gan wybod bod prynu gorfodol weithiau'n hanfodol i'r prosiectau hynny yng nghanol y dref, a wnewch chi edrych ar argymhelliad gan y pwyllgor rwy'n ei gadeirio, y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, i ddarparu adnodd o arbenigedd cyfreithiol ledled Cymru i oresgyn y pwyll y mae cyfreithwyr awdurdodau lleol weithiau'n ei deimlo wrth ddefnyddio'r pwerau prynu gorfodol hynny?
Diolch. Thank you, John, and I absolutely agree with you on the exciting future for Newport and the things that are happening in Newport at the moment. You mentioned the redevelopment of the historic market, which is excellent. It's so good to see it thriving. People are often queuing outside the door in the evenings, on weekends, to go in to taste the many varieties of food that are on offer there as well.
Another example that will be happening, which we've supported, is the Newport leisure and well-being centre. We're proud to be supporting one of the first net-zero-in-operation leisure facilities in the UK. That's being built to the highest possible environmental and sustainability standards, and that's going to be a really important part of the city centre of Newport, because having that leisure centre there will really help to bring people in, as well as, as you mentioned, Coleg Gwent, which will also bring young people into our city centre.
In terms of enforcement and the empty properties, absolutely, we recognise how frustrating it is for people to see. I can tell you I'm as frustrated as anyone here when we know that there are empty properties and it's very difficult to find the owner, the leaseholder, the freeholder, and all of the complications that go with that, whether that's historical buildings that are being left empty or just shops that we've seen, over a number of years, just being left to deteriorate. That is something that we are working on. We do have schemes and enforcements schemes to assist local authorities to deal with long-term empty properties, and we've got a Transforming Towns empty property enforcement fund. That's a fund available to local authorities that wish to undertake enforcement action on those prominent town centre properties or residential properties in those locations.
We've commissioned a review of the empty properties enforcement fund, just to see if it is useful and accessible for local authorities to tackle those empty properties in their areas. Officials are currently considering the recommendations; that will be, obviously, instrumental in informing the focus of our ongoing support to local authorities, because we're determined to reduce the number of empty properties in our towns and city centres.
Diolch. Diolch, John, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi ar y dyfodol cyffrous i Gasnewydd a'r pethau sy'n digwydd yng Nghasnewydd ar hyn o bryd. Fe wnaethoch chi sôn am ailddatblygu'r farchnad hanesyddol, sy'n ardderchog. Mae mor dda ei gweld yn ffynnu. Mae pobl yn aml yn ciwio y tu allan i'r drws gyda'r nos, ar benwythnosau, i fynd i mewn i flasu'r dewis rhyfeddol o fwyd sydd ar gael yno hefyd.
Enghraifft arall a fydd yn digwydd, yr ydym ni wedi'i chefnogi, yw canolfan hamdden a lles Casnewydd. Rydym yn falch o fod yn cefnogi un o'r cyfleusterau hamdden sero net wrth weithredu cyntaf yn y DU. Mae'n cael ei hadeiladu i'r safonau amgylcheddol a chynaliadwyedd uchaf posibl, ac mae hynny'n mynd i fod yn rhan bwysig iawn o ganol dinas Casnewydd, oherwydd bydd bod â'r ganolfan hamdden honno yno yn helpu i ddod â phobl i mewn, yn ogystal â, fel y soniwyd gennych, Coleg Gwent, a fydd hefyd yn dod â phobl ifanc i ganol ein dinas.
O ran gorfodi a'r eiddo gwag, yn sicr, rydyn ni'n cydnabod pa mor rhwystredig yw hi i bobl ei weld. Gallaf ddweud wrthych fy mod i mor rhwystredig ag unrhyw un yma pan ydyn ni'n gwybod bod yna eiddo gwag ac mae'n anodd iawn dod o hyd i'r perchennog, y lesddeiliad, y rhydd-ddeiliad, a'r holl gymhlethdodau sy'n gysylltiedig â hynny, boed hynny'n adeiladau hanesyddol sy'n cael eu gadael yn wag neu siopau yr ydym wedi'u gweld, dros nifer o flynyddoedd, yn cael eu gadael i ddirywio. Mae hynny'n rhywbeth rydyn ni'n gweithio arno. Mae gennym gynlluniau a chynlluniau gorfodi i gynorthwyo awdurdodau lleol i ddelio ag eiddo gwag hirdymor, ac mae gennym gronfa gorfodi eiddo gwag Trawsnewid Trefi. Mae honno'n gronfa sydd ar gael i awdurdodau lleol sy'n dymuno ymgymryd â chamau gorfodi ar yr eiddo amlwg hynny yng nghanol y dref neu eiddo preswyl yn y lleoliadau hynny.
Rydym wedi comisiynu adolygiad o'r gronfa gorfodi eiddo gwag, dim ond i weld a yw'n ddefnyddiol ac yn hygyrch i awdurdodau lleol fynd i'r afael â'r eiddo gwag hynny yn eu hardaloedd. Mae swyddogion yn ystyried yr argymhellion ar hyn o bryd; bydd hynny, yn amlwg, yn allweddol wrth lywio ffocws ein cefnogaeth barhaus i awdurdodau lleol, oherwydd rydym yn benderfynol o leihau nifer yr eiddo gwag yng nghanol ein trefi a'n dinasoedd.
Pontypridd town centre has benefited from investment from the Transforming Towns programme, but one issue that you'll be fully aware of, I'm sure, is the continued risk of flooding. Businesses are really concerned now that there may be some streets, such as Mill Street, where it isn't viable for businesses to be able to continue to be there, and that would be detrimental to the future of the town centre.
In December 2021, when Lee Waters was the Minister responsible for Transforming Towns, he committed to looking at how the climate and nature emergency could be incorporated into those plans so that we're helping businesses that are at risk of flooding to build resilience. At the moment, each business can apply individually for support, but there isn't a whole-town approach or a whole-street approach. Is this something that could be progressed and would you consider meeting with me so that we could discuss further the support that could be provided?
Mae canol tref Pontypridd wedi elwa o fuddsoddiad gan y rhaglen Trawsnewid Trefi, ond un mater y byddwch chi'n gwbl ymwybodol ohono, rwy'n siŵr, yw'r risg barhaus o lifogydd. Mae busnesau'n bryderus iawn nawr y gallai fod rhai strydoedd, fel Stryd y Felin, lle nad yw'n hyfyw i fusnesau allu parhau i fod yno, a byddai hynny'n niweidiol i ddyfodol canol y dref.
Ym mis Rhagfyr 2021, pan oedd Lee Waters yn Weinidog yn gyfrifol am Trawsnewid Trefi, ymrwymodd i ystyried sut y gellid ymgorffori'r argyfwng hinsawdd a natur yn y cynlluniau hynny fel ein bod yn helpu busnesau sydd mewn perygl o lifogydd i feithrin gwytnwch. Ar hyn o bryd, gall pob busnes wneud cais yn unigol am gymorth, ond nid oes dull tref gyfan na dull stryd gyfan. A yw hyn yn rhywbeth y gellid ei symud ymlaen ac a fyddech chi'n ystyried cwrdd â mi er mwyn i ni allu trafod ymhellach y gefnogaeth y gellid ei darparu?
Diolch Heledd. Thank you for that, and thank you for the welcome for the statement and the investment. We've seen the investment from the Welsh Government to Rhondda Cynon Taf, in particular when you mentioned Pontypridd, some of the work that's gone on there, in particular the access bridge to Ynysangharad park. There have been lots of things going on in RCT, and there are pipeline projects around that as well, which is really exciting.
In terms of the point you make around flooding, I absolutely take your point, and I was able to visit Pontypridd myself to go and see some of the aftermath of the flooding, and I know that you've eloquently talked about that within the Chamber previously as well. Just around the points that you make, I'd be very happy to meet to discuss this further. We've got programmes with the Development Bank of Wales to support smaller businesses with micro loan funds, and, obviously, businesses affected should contact Business Wales. But I’m really happy to talk more about a 'town centre first' approach, along with my colleague Huw Irranca-Davies—I can have those discussions as well.
Diolch Heledd. Diolch am hynny, a diolch am y croeso i'r datganiad a'r buddsoddiad. Rydym wedi gweld y buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru i Rhondda Cynon Taf, yn enwedig pan sonioch chi am Bontypridd, peth o'r gwaith sydd wedi digwydd yno, yn enwedig y bont fynediad i barc Ynysangharad. Mae llawer o bethau wedi bod yn digwydd yn RhCT, ac mae yna lif o brosiectau o gwmpas hynny hefyd, sy'n gyffrous iawn.
O ran y pwynt rydych chi'n ei wneud ynglŷn â llifogydd, rwy'n sicr yn derbyn eich pwynt, a bu modd i mi ymweld â Phontypridd fy hun i fynd i weld rhai o ganlyniadau'r llifogydd, ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi siarad yn huawdl am hynny yn y Siambr o'r blaen hefyd. O ran y pwyntiau rydych chi'n eu gwneud, byddwn i'n hapus iawn i gwrdd i drafod hyn ymhellach. Mae gennym raglenni gyda Banc Datblygu Cymru i gefnogi busnesau llai gyda chronfeydd microfenthyciadau, ac, yn amlwg, dylai busnesau yr effeithir arnynt gysylltu â Busnes Cymru. Ond rwy'n hapus iawn i siarad mwy am ddull 'canol trefi yn gyntaf', ynghyd â fy nghyd-Aelod Huw Irranca-Davies—gallaf gael y trafodaethau hynny hefyd.
It was good to welcome the Cabinet Secretary to Abertillery a few months ago, where she opened the new library, of course, which is located in Trinity—the old chapel in the centre of the town. That demonstrates how investments such as this can bring new life and breathe new life into our town centres. I'd be delighted to invite you back to Blaenau Gwent, in fact, Cabinet Secretary, to see again how these investments can help transform our town centres; you'll have seen it in Tredegar as well.
But we do need, I think, to reinvent the purpose of our town centres, because all too often the debate is about trying to recreate something that existed a lifetime ago, and those days are gone. If we are serious about our town centres to have a vibrant future, then we need to think harder about what that future is. Many of our town centres are, frankly, too big for the role that they play today. Our needs today are different from our needs a century ago, or even 50 years ago, when I was growing up in Tredegar, and our needs in the future, when our children are growing up, will be different again. So, will you come to Blaenau Gwent, Cabinet Secretary, and host this sort of conversation in Tredegar, Ebbw Vale, Brynmawr, Nantyglo, Blaina or Rhymney, where we can have those conversations about what our vision for the future of our town centres is and the role that the Welsh Government can play in helping make that ambition a reality?
Roedd yn dda croesawu'r Ysgrifennydd Cabinet i Abertyleri ychydig fisoedd yn ôl, lle agorodd y llyfrgell newydd, wrth gwrs, sydd wedi'i lleoli yn y Drindod—yr hen gapel yng nghanol y dref. Mae hynny'n dangos sut y gall buddsoddiadau fel hyn ddod â bywyd newydd ac anadlu bywyd newydd i ganol ein trefi. A dweud y gwir, byddwn yn falch iawn o'ch gwahodd yn ôl i Flaenau Gwent, Ysgrifennydd Cabinet, i weld eto sut y gall y buddsoddiadau hyn helpu i drawsnewid canol ein trefi; byddwch wedi ei weld yn Nhredegar hefyd.
Ond mae angen i ni, rwy'n credu, ailddyfeisio diben canol ein trefi, oherwydd yn rhy aml mae'r ddadl yn ymwneud â cheisio ail-greu rhywbeth a oedd yn bodoli oes yn ôl, ac mae'r dyddiau hynny wedi mynd. Os ydym o ddifrif ynglŷn â bod dyfodol bywiog i ganol ein trefi, yna mae angen i ni feddwl yn galetach am beth yw'r dyfodol hwnnw. Mae llawer o'n canol trefi, i fod yn onest, yn rhy fawr i'r rôl sydd ganddyn nhw heddiw. Mae ein hanghenion heddiw yn wahanol i'n hanghenion ganrif yn ôl, neu hyd yn oed 50 mlynedd yn ôl, pan oeddwn i'n tyfu i fyny yn Nhredegar, a bydd ein hanghenion yn y dyfodol, pan fydd ein plant yn tyfu i fyny, yn wahanol eto. Felly, a ddewch chi i Flaenau Gwent, Ysgrifennydd Cabinet, a chynnal y math hwn o sgwrs yn Nhredegar, Glynebwy, Brynmawr, Nant-y-glo, Blaenau neu Rymni, lle gallwn gael y sgyrsiau hynny am beth yw ein gweledigaeth ar gyfer dyfodol canol ein trefi a'r rôl y gall Llywodraeth Cymru ei chwarae wrth helpu i wireddu'r uchelgais honno?
Absolutely, thank you, diolch, Alun, for that, and thank you again for the welcome. Transforming Towns isn't just a snappy title or jargon, it really is money in the hands of local communities, which know how best to use it and to reinvigorate their towns. I think that's why it's so important to have those conversations, isn't it: to make sure that we're not just talking about and remembering the past of what our thriving town centres used to be. We know that they're going to be something different in the future, and we have to be ready and willing to make sure that they are what people want for the future.
I had an excellent visit. I was really pleased to join you in Abertillery. It was really wonderful to see that really landmark building being brought back to life, with the library—the children's library—part downstairs, right on the shop front, attracting people in, so doing that joint thing in terms of bringing people into the library. Lots of things going on within that building, and also it's really good to hear how that building, and the increase of footfall, had actually impacted on other businesses across the way. So, we have to remember the impact doesn't just stick with one building, really. I'd be very keen to come and join you in Blaenau Gwent, in any of those locations, to discuss that, and I very much look forward to doing so.
Yn sicr, diolch, Alun, am hynny, a diolch eto am y croeso. Nid teitl neu jargon bachog yn unig yw Trawsnewid Trefi, mae'n arian gwirioneddol yn nwylo cymunedau lleol, sy'n gwybod sut orau i'w ddefnyddio ac i adfywio eu trefi. Rwy'n credu mai dyna pam mae hi mor bwysig cael y sgyrsiau hynny, on'd yw e: i wneud yn siŵr nad ydym ond yn sôn am y gorffennol a chofio yr hyn yr arferai canol ein trefi ffyniannus fod. Rydyn ni'n gwybod eu bod nhw'n mynd i fod yn rhywbeth gwahanol yn y dyfodol, ac mae'n rhaid i ni fod wedi paratoi ac yn barod i wneud yn siŵr mai nhw yw'r hyn y mae pobl ei eisiau ar gyfer y dyfodol.
Cefais ymweliad ardderchog. Roeddwn i'n falch iawn o ymuno â chi yn Abertyleri. Roedd yn wirioneddol wych gweld yr adeilad gwirioneddol nodedig hwnnw'n dod yn ôl yn fyw, gyda'r llyfrgell—y llyfrgell plant—y rhan i lawr y grisiau, reit ar flaen y siop, yn denu pobl i mewn, felly gwneud y peth ar y cyd hwnnw o ran dod â phobl i'r llyfrgell. Mae llawer o bethau'n digwydd o fewn yr adeilad hwnnw, a hefyd mae'n dda iawn clywed sut roedd yr adeilad hwnnw, a'r cynnydd mewn ymwelwyr, wedi effeithio ar fusnesau eraill dros y ffordd. Felly, mae'n rhaid i ni gofio nad yw'r effaith ond ar un adeilad yn unig, mewn gwirionedd. Byddwn i'n awyddus iawn i ddod i ymuno â chi ym Mlaenau Gwent, yn unrhyw un o'r lleoliadau hynny, i drafod hynny, ac edrychaf ymlaen yn fawr at wneud hynny.
Ac yn olaf, Julie Morgan.
And finally, Julie Morgan.
Diolch. Thank you very much to the Cabinet Secretary for this statement, which I welcome very much. Having thriving towns and places is absolutely crucial, not only for our economy, but for our well-being.
I welcome the money given to Cardiff—the nearly £9.5 million. I'm very pleased that some of it is going on the Old Library, where I studied as a student, and also on the market. I'm a big supporter of markets, as I know the Cabinet Secretary is. I believe they can bring so much benefit to an area. And, of course, as well as the gem that is the old Cardiff market, we do have a number of farmers' markets throughout Cardiff—in Rhiwbina, in my own constituency, in Roath, in Jenny Rathbone's constituency, and in Riverside, where I get my food every Sunday morning. I think markets support small businesses, promote shopping local and allow people to have access to locally grown fresh food. They're also a hub of activity. And bearing in mind what Rhys ab Owen has said, you can go down the Riverside market and you can shop all over the world in one street. And I'd also like to say what a great contribution he's made.
And just finally, before I end, could I also ask what the Cabinet Secretary is doing to ensure that towns and the places that we make are fully accessible to all people—disabled people and people who have specific needs?
Diolch. Diolch yn fawr iawn i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad hwn, rwyf yn ei groesawu'n fawr iawn. Mae bod â threfi a lleoedd ffyniannus yn hollol hanfodol, nid yn unig i'n heconomi, ond i'n llesiant.
Rwy'n croesawu'r arian a roddwyd i Gaerdydd—y bron i £9.5 miliwn. Rwy'n falch iawn bod rhywfaint ohono yn mynd i'r Hen Lyfrgell, lle astudiais fel myfyriwr, a hefyd ar y farchnad. Rwy'n gefnogwr mawr o farchnadoedd, fel rwy'n gwybod y mae'r Ysgrifennydd Cabinet. Rwy'n credu y gallant ddod â chymaint o fudd i ardal. Ac, wrth gwrs, yn ogystal â'r perl sef hen farchnad Caerdydd, mae gennym nifer o farchnadoedd ffermwyr ledled Caerdydd—yn Rhiwbeina, yn fy etholaeth fy hun, yn y Rhath, yn etholaeth Jenny Rathbone, ac yng Nglan-yr-afon, lle rwy'n cael fy mwyd bob bore Sul. Rwy'n credu bod marchnadoedd yn cefnogi busnesau bach, yn hyrwyddo siopa lleol ac yn caniatáu i bobl gael mynediad at fwyd ffres a dyfir yn lleol. Maen nhw hefyd yn ganolbwynt gweithgarwch. A chan gofio'r hyn y mae Rhys ab Owen wedi'i ddweud, gallwch fynd i lawr i farchnad Glan-yr-afon a gallwch siopa ledled y byd mewn un stryd. A hoffwn hefyd ddweud ei fod ef wedi gwneud cyfraniad gwych.
Ac yn olaf, cyn i mi orffen, a allaf i hefyd ofyn beth mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn ei wneud i sicrhau bod trefi a'r lleoedd rydyn ni'n eu creu yn gwbl hygyrch i bawb—pobl anabl a phobl sydd ag anghenion penodol?
Diolch, Julie, and thank you very much for that. It's really exciting to see the investment in Cardiff, as you say, in Cardiff market, the Old Library, which sounds great, and also improvements to Tudor Street in Riverside, including that public realm improvement, and shop-front improvements as well. You're absolutely right, farmers' markets are, really, an extra addition, which is so welcome, isn't it, to see how many people visit these farmers' markets. I do within my constituency, and I've heard of the famous Riverside market as well, which is really, really exciting. But, absolutely, I'm really keen on how we reinvigorate markets. I've been fortunate to be able to go and open Cardigan market, which is fantastic and, again, another building that's—. A market's been in Cardigan for so many years—hundreds of years, in some form or another—and to see that thriving is really, really exciting. Every time I visit these markets, though—I think it's an occupational hazard, isn't it—I can't go away without buying something from the market. But it was really, really wonderful to see that.
And you're absolutely right, our town centres need to be accessible. The 'Manual for Streets' sets out our expectations for inclusive places. It also explains how to design, construct and to adopt and maintain new and existing residential streets, provides technical guidance on matters such as the use of shared surfaces, dropped kerbs and disabled parking provision. So, there's a lot that we require on that, and we're also committed to ensuring that disabled people are not designed out of inclusion and participation. Our disability action plan, which my colleague, the Cabinet Secretary for Social Justice, leads on, is due to be put out for consultation in spring this year, and it's been informed by the valuable work of the disability rights taskforce. So, we'll work with disabled people and disabled groups to make sure that that plan is delivered and that they are very much at the heart of what we do in terms of our city and town-centre regeneration.
Diolch, Julie, a diolch yn fawr iawn am hynny. Mae'n gyffrous iawn gweld y buddsoddiad yng Nghaerdydd, fel y dywedwch chi, ym marchnad Caerdydd, yr Hen Lyfrgell, sy'n swnio'n wych, a gwelliannau hefyd i Stryd Tudor yng Nglan-yr-afon, gan gynnwys y gwelliant hwnnw i dir y cyhoedd, a gwelliannau blaen siop hefyd. Rydych chi'n hollol iawn, mae marchnadoedd ffermwyr, mewn gwirionedd, yn ychwanegiad ychwanegol, y mae cymaint o groeso iddynt, on'd oes e, i weld faint o bobl sy'n ymweld â'r marchnadoedd ffermwyr hyn. Rwy'n gwneud hynny yn fy etholaeth i, ac rydw i wedi clywed am farchnad enwog Glan-yr-afon hefyd, sy'n wirioneddol gyffrous. Ond, yn sicr, rwy'n awyddus iawn o ran sut rydyn ni'n adfywio marchnadoedd. Rydw i wedi bod yn ffodus i allu mynd i agor marchnad Aberteifi, sy'n wych ac, eto, adeilad arall sy'n—. Mae marchnad wedi bod yn Aberteifi ers cymaint o flynyddoedd—cannoedd o flynyddoedd, mewn rhyw ffurf neu'i gilydd—ac mae ei gweld yn ffynnu yn gyffrous iawn, iawn. Bob tro y byddaf yn ymweld â'r marchnadoedd hyn, fodd bynnag—rwy'n credu ei fod yn berygl galwedigaethol, on'd yw e—gallaf i ddim gadael heb brynu rhywbeth o'r farchnad. Ond roedd yn wirioneddol wych gweld hynny.
Ac rydych chi'n hollol iawn, mae angen i ganol ein trefi fod yn hygyrch. Mae'r 'Llawlyfr Strydoedd' yn nodi ein disgwyliadau ar gyfer lleoedd cynhwysol. Mae hefyd yn esbonio sut i ddylunio, adeiladu a mabwysiadu a chynnal strydoedd preswyl newydd a phresennol, yn darparu canllawiau technegol ar faterion fel defnyddio arwynebau a rennir, cyrbiau is a darpariaeth parcio i'r anabl. Felly, mae llawer sydd ei angen arnom ar hynny, ac rydym hefyd wedi ymrwymo i sicrhau nad yw pobl anabl yn cael eu cynllunio allan o gynhwysiant a chyfranogiad. Disgwylir i'n cynllun gweithredu anabledd, y mae fy nghyd-Aelod, yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, yn arwain arno, gael ei roi allan ar gyfer ymgynghoriad dros y gwanwyn eleni, ac mae wedi cael ei lywio gan waith gwerthfawr y tasglu hawliau anabledd. Felly, byddwn yn gweithio gyda phobl anabl a grwpiau anabl i wneud yn siŵr bod y cynllun hwnnw'n cael ei gyflawni a'u bod nhw wrth wraidd yr hyn rydyn ni'n ei wneud o ran adfywio canol ein dinasoedd a'n trefi.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 5 heddiw yw datganiad gan y Prif Weinidog, fframwaith gwydnwch Cymru a’r cynllun cyflawni. Galwaf ar y Prif Weinidog, Eluned Morgan.
Item 5 this afternoon is a statement by the First Minister, the Wales resilience framework and delivery plan. I call on the First Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to announce the publication of the first national resilience framework for Wales. This landmark document is the result of two years of close collaborative work with key partners from across the emergency responder community. It embodies the collective commitment of the Welsh Government and our partners to enhancing preparedness, response and recovery capabilities, and ensuring a more resilient Wales both now and for the future.
We're living in an era of unprecedented challenge and uncertainty. As we continue to recover from the devastating impacts of the COVID pandemic and we grapple with economic and cost-of-living challenges in the face of geopolitical uncertainty, we're threatened by a range of ever more complex and evolving threats. The emergency services, local government, Natural Resources Wales and the voluntary sector play a vital role in keeping us safe, and I want to take this opportunity to thank them for their work. In the last 12 months alone, over 60 local major incidents have occurred across Wales, many of which have required a co-ordinated, multi-agency response and swift action by responders to keep our citizens safe. Storms Bert and Darragh, which hit our shores only weeks apart towards the end of 2024, had a devastating impact on many people and communities in Wales. They had an impact on homes, businesses, transport and energy infrastructure. The threat of storms and flooding, public and animal health risks and wider national security and cyber threats are ever present. And while our emergency planning and response structures continue to protect the people of Wales, our resilience is being tested relentlessly.
As the risk landscape evolves, maintaining our resilience is becoming more challenging and more complex. It’s imperative we continue to improve our preparedness by enhancing our response and recovery capabilities, ensuring that they are fit for purpose and able to protect our communities now and in the future.
The ‘Wales Resilience Framework’, which I've published today, reaffirms our commitment to reduce the risk and impact of emergencies. It sets out our vision, expectations and how we’re going to continue to work with and support responders and Wales's local resilience forums. We’ll continue to build on partnership working with the responder community and the voluntary and third sector communities and businesses to enhance our preparedness and response capabilities. We’ll continue to improve how we assess risks and take an evidence-led approach to understanding the risks Wales faces. We are also committed to learning and enabling continuous improvement, and will continue to draw on the lessons from inquiries such as the Manchester Arena bombing, the COVID pandemic and the Grenfell fire, as well as incidents and exercises.
We know that emergencies don’t respect borders and will continue to build strong and mutually supportive relationships with the UK Government, Scottish Government and Northern Ireland Executive to achieve our shared resilience goals. A resilient Wales means a more resilient United Kingdom, and our collective efforts are an integral part of the UK's overall resilience and national security arrangements.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf gyhoeddi'r fframwaith gwydnwch cenedlaethol cyntaf i Gymru. Mae'r ddogfen nodedig hon yn ganlyniad dwy flynedd o waith cydweithredol agos gyda phartneriaid allweddol o bob rhan o'r gymuned ymatebwr brys. Mae'n ymgorffori ymrwymiad cyfunol Llywodraeth Cymru a'n partneriaid i wella parodrwydd, galluoedd ymateb ac adfer, a sicrhau Cymru fwy gwydn nawr ac ar gyfer y dyfodol.
Rydyn ni'n byw mewn oes o her ac ansicrwydd digynsail. Wrth i ni barhau i adfer o effeithiau dinistriol pandemig COVID ac rydym yn ymdopi â heriau economaidd a chostau byw yn wyneb ansicrwydd geowleidyddol, rydym yn cael ein bygwth gan ystod o fygythiadau mwy cymhleth ac esblygol. Mae'r gwasanaethau brys, llywodraeth leol, Cyfoeth Naturiol Cymru a'r sector gwirfoddol yn chwarae rhan hanfodol wrth ein cadw'n ddiogel, ac rwyf am fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch iddynt am eu gwaith. Yn ystod y 12 mis diwethaf yn unig, mae dros 60 o ddigwyddiadau mawr lleol wedi digwydd ledled Cymru, ac mae llawer ohonynt wedi gofyn am ymateb cydgysylltiedig, aml-asiantaeth a gweithredu cyflym gan ymatebwyr i gadw ein dinasyddion yn ddiogel. Cafodd stormydd Bert a Darragh, a darodd ein glannau ychydig wythnosau ar wahân tua diwedd 2024, effaith ddinistriol ar lawer o bobl a chymunedau yng Nghymru. Fe wnaethant gael effaith ar gartrefi, busnesau, seilwaith trafnidiaeth ac ynni. Mae bygythiad stormydd a llifogydd, risgiau iechyd y cyhoedd ac anifeiliaid a diogelwch cenedlaethol ehangach a bygythiadau seiber yno trwy'r amser. Ac er bod ein strwythurau cynllunio ac ymateb brys yn parhau i amddiffyn pobl Cymru, mae ein gwydnwch yn cael ei brofi'n ddi-baid.
Wrth i'r dirwedd risg esblygu, mae cynnal ein gwydnwch yn dod yn fwy heriol ac yn fwy cymhleth. Mae'n hanfodol ein bod yn parhau i wella ein parodrwydd trwy wella ein galluoedd ymateb ac adferiad, gan sicrhau eu bod yn addas i'r diben ac yn gallu amddiffyn ein cymunedau nawr ac yn y dyfodol.
Mae 'Fframwaith Gwydnwch Cymru', yr wyf wedi'i gyhoeddi heddiw, yn ailddatgan ein hymrwymiad i leihau risg ac effaith argyfyngau. Mae'n nodi ein gweledigaeth, ein disgwyliadau a sut rydyn ni'n mynd i barhau i weithio gydag ymatebwyr a fforymau gwydnwch lleol Cymru. Byddwn yn parhau i ategu gweithio mewn partneriaeth gyda'r gymuned ymatebwyr a'r cymunedau a busnesau gwirfoddol a'r trydydd sector i wella ein galluoedd ymateb a pharodrwydd. Byddwn yn parhau i wella sut rydym yn asesu risgiau ac yn mabwysiadu dull sy'n seiliedig ar dystiolaeth o ddeall y risgiau y mae Cymru'n eu hwynebu. Rydym hefyd wedi ymrwymo i ddysgu a galluogi gwelliant parhaus, a byddwn yn parhau i ddysgu o'r wybodaeth o ymchwiliadau fel bomio Arena Manceinion, pandemig COVID a thân Grenfell, yn ogystal â digwyddiadau ac ymarferion.
Rydym yn gwybod nad yw achosion brys yn parchu ffiniau a byddwn yn parhau i greu perthnasoedd cryf a chefnogol gyda Llywodraeth y DU, Llywodraeth yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon i gyflawni ein nodau gwydnwch cyffredin. Mae Cymru wydn yn golygu Teyrnas Unedig fwy gwydn, ac mae ein hymdrechion ar y cyd yn rhan annatod o drefniadau gwydnwch a diogelwch cenedlaethol cyffredinol y DU.
Rŷn ni wedi symud ymlaen yn sylweddol yn barod o ran ein prif addewidion. Er mwyn paratoi ar gyfer argyfyngau, mae'n rhaid i ni ddeall yn iawn pa fath o risgiau mae Cymru'n eu hwynebu. Mae'r dystiolaeth newydd sydd gyda ni yn helpu gwella'r ffordd rŷn ni ac ymatebwyr brys yn rheoli risgiau ac yn arwain blaenoriaethau strategol yn genedlaethol ac yn lleol. Rŷn ni wedi symleiddio trefniadau llywodraethu a goruchwylio Llywodraeth Cymru a Chymru gyfan er mwyn cael arweiniad strategol cadarn sydd wedi'i ffocysu. Rŷn ni hefyd wedi gwella'n trefniadau rheoli argyfwng ein hunain ac wedi cryfhau'r bartneriaeth gyda'r ymatebwyr lleol. Fel rhan o hyn, rŷn ni'n rhoi arian sydd ei angen i'w helpu gyda'r gwaith hanfodol sy'n digwydd ar draws Cymru i gynllunio ac ymarfer ar gyfer argyfyngau.
Ond mae'n bwysig peidio ag eistedd nôl, achos gallwn ni wneud mwy. Mae'r camau gweithredu sy'n cael eu cynnig wedi cael eu nodi mewn cynllun cyflawni sy'n cael ei gyhoeddi gyda'r fframwaith. Mae'r cynllun cyflawni yn nodi blaenoriaethau a'r camau gweithredu sydd angen sylw dros y misoedd nesaf a'r blynyddoedd sydd i ddod. Byddwn ni'n gwneud hyn fesul cam, gyda rhai camau gweithredu penodol i ddigwydd dros y 12 mis nesaf, wedyn y pum mlynedd nesaf ac ymlaen. Bydd y camau gweithredu hyn yn cael eu rhoi ar waith gyda chefnogaeth trefniadau llywodraethiant cryfach o dan arweiniad fforwm gwydnwch Cymru er mwyn gwella atebolrwydd a sicrwydd.
Os ŷn ni am lwyddo, rhaid inni ystyried gwydnwch neu resilience ym mhob agwedd ar wasanaethau cyhoeddus ledled Cymru. Mae gwydnwch yn effeithio arnom ni i gyd ac mae'n rhaid i'r gymdeithas gyfan chwarae rhan er mwyn gwneud yn siŵr bod pawb—unigolion, cymunedau, busnesau—ar lefel ranbarthol a chenedlaethol yn deall ac yn cymryd cyfrifoldeb am leihau risg a chryfhau'r cymunedau rŷn ni'n byw ynddyn nhw.
Mae hefyd yn hanfodol i ni, fel Llywodraeth, gymryd camau i fod yn fwy atebol ac i fod yn fwy agored. Felly, mae'r fframwaith gwydnwch yn gofyn i Lywodraeth Cymru gyhoeddi adroddiad i'r Senedd pob pedair blynedd, gyda datganiad blynyddol i'r Senedd yn nodi'n parodrwydd a'n gallu i ymateb.
Mae'n rhaid i ni hefyd gryfhau ein cymunedau er mwyn iddyn nhw fod yn fwy ymwybodol o'r risgiau a gwella eu gwydnwch a'u gallu i ddibynnu ar eu hunain yn ystod argyfyngau. Byddwn ni'n cyhoeddi'r wybodaeth i'r cyhoedd er mwyn eu helpu nhw i ddeall yn well sut y gall unigolion a theuluoedd baratoi ar gyfer risgiau, a gwella eu gwydnwch nhw eu hun. Byddwn ni hefyd yn gweithio gyda'n partneriaid a'r sector gwirfoddol i helpu'n cymunedau baratoi ar gyfer digwyddiadau mawr, ymateb iddyn nhw ac adfer eu hunain.
We've already made significant progress on our key commitments. Preparing for emergencies is reliant on having a clear understanding of the risks that Wales faces. Our new evidence is helping to improve how we and emergency responders manage risks and guide strategic priorities both nationally and locally. We have streamlined and simplified Welsh Government and pan-Wales governance and oversight arrangements to provide focused and robust strategic leadership. We have also enhanced our own crisis management arrangements while strengthening partnership working with our local responders. As part of that, we are providing much-needed funding to support the vital emergency planning and exercising work that they undertake across Wales.
But we must not be complacent, because we can do more. The actions that are proposed are set out in a supporting delivery plan, which is being published alongside the framework. The delivery plan sets out prioritised commitments and the scale of action we believe is necessary in the months and years ahead. We will undertake this in a phased approach, with specific actions to be delivered over the next 12 months, the next five years and beyond. Implementation of these actions will be supported by strengthened governance arrangements, led by the Wales resilience forum, to provide improved accountability and assurance.
If we are to achieve our ambitions, resilience thinking must be incorporated into all aspects of public service delivery across Wales. Resilience affects us all and the whole of society needs to play a role in order to ensure that individuals, communities, businesses at regional and national level all understand and take responsibility for reducing risk, and strengthening the communities in which we live.
It is also vital that we, as a Government, take steps to be more accountable and to be more transparent. So, the resilience framework asks the Welsh Government to publish a report to the Senedd every four years, with a specific statement to the Senedd to set out preparedness levels and capabilities.
Empowering our communities to improve their awareness of risks and build their resilience and self-reliance during emergencies is vital. We will publish information for the public to help them better understand how individuals and households can prepare for risks and improve their own resilience. We will also work with our partners and the voluntary sector to enable our communities to be better prepared and able to respond to, and recover from, major incidents.
Our focus has been, and will continue to be, on supporting the most vulnerable in our society who will feel the impacts of emergencies most profoundly. Work is already under way to improve access to reliable data for civil emergencies. This work will improve our understanding of how different groups and communities are affected by emergencies, and provide our partners in the responder community with clearer information to improve emergency planning processes to ensure that, when incidents occur, timely and appropriate support is given to those who need it most.
Tomorrow, I'm going to be chairing a meeting of the newly-reconstituted Wales resilience forum, where I will be discussing our approach to implementation of the framework with senior leaders from the responder community. The Welsh Government’s primary responsibility is to keep the people of Wales safe, and I welcome the support of all Members as we move forward with this vital work. Diolch yn fawr.
Mae ein pwyslais wedi bod, a bydd yn parhau i fod, ar gefnogi'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas a fydd yn teimlo effeithiau argyfyngau ddwysaf. Mae gwaith eisoes ar y gweill i wella mynediad at ddata dibynadwy ar gyfer argyfyngau sifil. Bydd y gwaith hwn yn gwella ein dealltwriaeth o sut mae argyfyngau yn effeithio ar wahanol grwpiau a chymunedau, ac yn darparu gwybodaeth gliriach i'n partneriaid yn y gymuned ymatebwyr i wella prosesau cynllunio argyfwng er mwyn sicrhau, pan fydd achosion yn digwydd, bod cymorth amserol a phriodol yn cael ei roi i'r rhai sydd ei angen fwyaf.
Yfory, byddaf yn cadeirio cyfarfod o fforwm gwydnwch newydd Cymru, lle byddaf yn trafod ein dull o weithredu'r fframwaith gydag uwch arweinwyr o'r gymuned ymatebwyr. Prif gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw cadw pobl Cymru yn ddiogel, ac rwy'n croesawu cefnogaeth yr holl Aelodau wrth i ni symud ymlaen gyda'r gwaith hanfodol hwn. Diolch yn fawr.
Can I thank you, First Minister, for bringing forward today's statement and for sharing in advance with all Members details of the new Wales resilience framework? On these sides of the Chamber, we agree that preparing for emergencies demands a whole-society approach that draws together the capability of Government, the public, voluntary sector, communities and businesses too. I want to thank everybody who's been involved in the development of this framework and, indeed, in responding to incidents that we've seen in recent years. Very pleased to hear you make reference to the importance of resilience across the whole of the United Kingdom as well, because one of the things that makes Wales more resilient is our membership of the United Kingdom, and I think that it's a tragedy that people want to divorce us from it here in Wales.
Obviously, you retain responsibility for civil contingencies and the wider resilience matters, and I think it's right that this is a portfolio held within the office of the First Minister of Wales, given the importance of these issues, as we saw with the COVID-19 pandemic. Now, what we do know is that not all the lessons from the COVID-19 pandemic have yet been learnt. We still have an ongoing UK inquiry. Of course, we would like there to be a better focus on the decisions that were very often made in a different way, working to a different time frame, here in Wales, for which Welsh Ministers are accountable. That's why we still firmly believe that there should be, just as is the case in Scotland, a national Welsh COVID inquiry that is independent, which can really make sure that there's no stone unturned in terms of being able to learn lessons from that pandemic. Because we know people are still living with the legacy of what happened during that pandemic in terms of their health, in terms of the lives of people who were lost, and, of course, the impact on their livelihoods too.
In addition, though, to the COVID pandemic, you mention flooding. Now, flooding, of course, is a major issue across Wales. It perhaps presents the most frequent risk that many communities might face, because, you know, it rains pretty regularly, and we've got a lot of coastline. That means that our rivers sometimes get overwhelmed and it means that we are at risk, in stormy weather in particular, along our coasts. I live in a community that is at risk of flooding, and I've experienced flooding myself. It's an absolutely devastating thing. You mentioned that there have been 60 incidents that have been responded to by NRW, local authorities, the police and other fire and rescue services, and other partners, in just recent times, and, of course, each one of those throws up new learning opportunities, and it's important that we're able to bring those learning opportunities together, because there are common themes, very often, that come out of these things. I think it is absolutely vital, First Minister, that, within the resilience framework, there are fresh opportunities to look back, in the immediate aftermath of these incidents, so that those rapid learning opportunities can be taken up immediately, not having to take years before we actually make a change to the arrangements. So, I'd be grateful if you could give me those assurances. I know that you're going to periodically report back, on a four-year basis, with updates to this framework, but I think refreshing these things needs to be swifter sometimes.
Can I also ask what action is going to be taken to make sure that some of our critical infrastructure is more engaged? We saw the water supply disruption in north Wales just a couple of months back—absolutely devastating. It was an absolute shambles, to be honest, in terms of the response by Welsh Water, and the communication with people on the ground. I was very pleased with the engagement of the Welsh Government in trying to help with those communications, and obviously the local authorities worked hard as well, to be able to respond to that crisis—and it was a crisis. There were people without water for a number of days. Now, we all know you can't survive if you don't have water, and we had many people in rural communities who were simply not able to access the clean water for their healthcare needs or, indeed, for consumption. Now, we need to make sure that Dŵr Cymru are more embedded in these things in the future, so that when incidents like that do occur—and, hopefully, they won't occur too often—that the response is swift and that everybody's working to the same page.
I think that's all I want to say for now, but as I say, I would appreciate some confidence from you as First Minister that immediate lessons can be learned rapidly when things go wrong, rather than us having to wait, sometimes for many years, before reviews actually report and we can take action to plug the gaps that, sometimes, are found.
A gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw ac am rannu manylion fframwaith gwydnwch newydd Cymru ymlaen llaw gyda'r holl Aelodau? Ar yr ochrau hyn o'r Siambr, rydym yn cytuno bod paratoi ar gyfer argyfyngau yn gofyn am ddull cymdeithas gyfan sy'n tynnu ynghyd allu'r Llywodraeth, y cyhoedd, y sector gwirfoddol, cymunedau a busnesau hefyd. Rwyf am ddiolch i bawb sydd wedi bod yn rhan o ddatblygu'r fframwaith hwn ac, yn wir, wrth ymateb i ddigwyddiadau rydym wedi'u gweld yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Balch iawn o'ch clywed yn cyfeirio at bwysigrwydd gwydnwch ar draws y Deyrnas Unedig gyfan hefyd, oherwydd un o'r pethau sy'n gwneud Cymru'n fwy gwydn yw ein haelodaeth o'r Deyrnas Unedig, ac rwy'n credu ei bod yn drasiedi bod pobl eisiau ein gwahanu oddi wrthi yma yng Nghymru.
Yn amlwg, rydych chi'n gyfrifol am argyfyngau sifil posibl a'r materion gwydnwch ehangach, ac rwy'n credu ei fod yn iawn bod hwn yn bortffolio a gynhelir o fewn swyddfa Prif Weinidog Cymru, o ystyried pwysigrwydd y materion hyn, fel y gwelsom gyda phandemig COVID-19. Nawr, yr hyn rydyn ni'n ei wybod yw nad yw'r holl wersi o'r pandemig COVID-19 wedi'u dysgu eto. Mae gennym ymchwiliad parhaus yn y DU o hyd. Wrth gwrs, hoffem fod yna fwy o ffocws ar y penderfyniadau a wnaed yn aml iawn mewn ffordd wahanol, gan weithio i amserlen wahanol, yma yng Nghymru, y mae Gweinidogion Cymru yn atebol amdanynt. Dyna pam rydyn ni'n dal i gredu'n gryf y dylai fod, yn union fel yn yr Alban, ymchwiliad COVID cenedlaethol yng Nghymru sy'n annibynnol, sy'n gallu gwneud yn siŵr nad oes unrhyw beth yn cael ei fethu o ran gallu dysgu gwersi o'r pandemig hwnnw. Oherwydd rydyn ni'n gwybod bod pobl yn dal i fyw gyda gwaddol yr hyn a ddigwyddodd yn ystod y pandemig hwnnw o ran eu hiechyd, o ran bywydau pobl a gollwyd, ac, wrth gwrs, yr effaith ar eu bywoliaeth hefyd.
Yn ogystal â phandemig COVID, fodd bynnag, rydych chi'n sôn am lifogydd. Nawr, mae llifogydd, wrth gwrs, yn broblem fawr ledled Cymru. Efallai ei fod yn cyflwyno'r risg fwyaf cyffredin y gallai llawer o gymunedau ei hwynebu, oherwydd, wyddoch chi, mae'n bwrw glaw yn eithaf rheolaidd, ac mae gennym lawer o arfordir. Mae hynny'n golygu bod ein hafonydd weithiau'n cael eu gorlwytho ac mae'n golygu ein bod mewn perygl, mewn tywydd stormus yn arbennig, ar hyd ein harfordiroedd. Rwy'n byw mewn cymuned sydd mewn perygl o lifogydd, ac rydw i wedi profi llifogydd fy hun. Mae'n beth hollol ddinistriol. Fe wnaethoch chi sôn bod Cyfoeth Naturiol Cymru, awdurdodau lleol, yr heddlu a gwasanaethau tân ac achub eraill, a phartneriaid eraill, wedi ymateb i 60 o ddigwyddiadau yn ddiweddar, ac, wrth gwrs, mae pob un o'r rheiny'n esgor ar gyfleoedd dysgu newydd, ac mae'n bwysig ein bod yn gallu dod â'r cyfleoedd dysgu hynny at ei gilydd, oherwydd mae yna themâu cyffredin, yn aml iawn, sy'n dod allan o'r pethau hyn. Rwy'n credu ei bod yn hollol hanfodol, Prif Weinidog, bod cyfleoedd newydd, o fewn y fframwaith gwydnwch, i edrych yn ôl, yn syth ar ôl y digwyddiadau hyn, fel y gellir manteisio ar y cyfleoedd dysgu cyflym hynny ar unwaith, heb orfod cymryd blynyddoedd cyn i ni wneud newid i'r trefniadau. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi roi'r sicrwydd hwnnw i mi. Rwy'n gwybod eich bod chi'n mynd i adrodd yn ôl bob pedair blynedd gyda diweddariadau i'r fframwaith hwn, ond rwy'n credu bod angen diweddaru'r pethau hyn yn gyflymach weithiau.
A allaf hefyd ofyn pa gamau sy'n mynd i gael eu cymryd i wneud yn siŵr bod rhywfaint o'n seilwaith critigol yn fwy ymgysylltiedig? Gwelsom yr amhariad ar y cyflenwad dŵr yn y gogledd ychydig fisoedd yn ôl—roedd yn hollol ddinistriol. Roedd yn draed moch, i fod yn onest, o ran yr ymateb gan Dŵr Cymru, a'r cyfathrebu â phobl ar lawr gwlad. Roeddwn yn falch iawn o ymrwymiad Llywodraeth Cymru wrth geisio helpu gyda'r cyfathrebu hynny, ac yn amlwg fe weithiodd yr awdurdodau lleol yn galed hefyd i allu ymateb i'r argyfwng hwnnw—ac argyfwng oedd e. Roedd pobl heb ddŵr am nifer o ddyddiau. Nawr, rydyn ni i gyd yn gwybod na allwch oroesi os nad oes gennych ddŵr, ac roedd gennym lawer o bobl mewn cymunedau gwledig nad oeddent yn gallu cael gafael ar y dŵr glân ar gyfer eu hanghenion gofal iechyd neu, yn wir, i'w yfed. Nawr, mae angen i ni wneud yn siŵr bod Dŵr Cymru wedi ymwreiddio'n fwy yn y pethau hyn yn y dyfodol er mwyn sicrhau, pan fydd achosion fel yr un yna yn digwydd—a, gobeithio, na fyddant yn digwydd yn rhy aml—bod yr ymateb yn gyflym a bod pawb yn gweithio'n gytûn.
Rwy'n credu mai dyna'r cyfan rydw i eisiau ei ddweud am y tro, ond fel y dywedais, byddwn yn gwerthfawrogi rhywfaint o hyder gennych chi fel Prif Weinidog y gellir dysgu gwersi uniongyrchol yn gyflym pan fydd pethau'n mynd o chwith, yn hytrach na gorfod aros, am flynyddoedd lawer weithiau, cyn i adolygiadau adrodd ac y gallwn gymryd camau i lenwi'r bylchau sydd, weithiau, yn cael eu canfod.
Well, thanks very much, Darren, and it's good, when we can agree, for us to agree. I think it's important in particular when it comes to issues of security and protecting the public; if we can get on the same page on those things, that is extremely useful. I would agree with you, though: the fact that we can access the UK areas in terms of their expertise and things is helpful, in particular when it comes to these kinds of resilience frameworks, although we will always have our local circumstances. And actually, it's the very local things where you need to make sure you have a strengthened position and the structure, and that's what we're trying to do with this approach.
We have got to learn lessons. I can assure you, we are learning lessons through the COVID inquiry. We were learning lessons as we went along during that process, but I can assure you that the inquiry have been asking some very, very searching questions of us as Ministers who were in position during that time. And we've been asking questions of ourselves in terms of what we could learn and what we could have done differently, and that is important, because there were lots of people who suffered, and we need to learn lessons.
You're quite right: you need to learn the lessons as quickly as you can. What is good is that I can give you an example of where that happened. Just this winter, you saw the huge storms Bert and Darragh occur, and immediately after storm Bert we got together with the local authorities, asked them what we could have done differently, and a few days later we were able to put those into practice when it came to storm Darragh. So, we're not talking months before we make those lessons more active, and certainly that made a difference. And there always things that we can do differently, always things that we can improve on, but streamlining decision making, making sure that things are accountable, those are absolutely central to what we're trying to do here.
And then just in terms of critical infrastructure, quite right, we need to get the right people around the table, and that's what we'll be doing tomorrow. We've invited all of the key people who will be needed in those circumstances to gather together, so that we can make sure that not just the framework that has been agreed, but the delivery plan that stands with it, are actually enacted. So, they'll be there at the meeting tomorrow, and I hope we will be able to see some change and co-operation in future. So, thank you.
Wel, diolch yn fawr iawn, Darren, ac mae'n dda, pan allwn gytuno, i ni gytuno. Rwy'n credu ei fod yn bwysig yn arbennig pan ddaw hi i faterion diogelwch a diogelu'r cyhoedd; os gallwn ni fod ar yr un dudalen ar y pethau hynny, mae hynny'n hynod ddefnyddiol. Byddwn yn cytuno â chi, fodd bynnag: mae'r ffaith y gallwn ni gael mynediad at ardaloedd y DU o ran eu harbenigedd a phethau yn ddefnyddiol, yn enwedig pan ddaw i'r mathau hyn o fframweithiau gwydnwch, er y bydd gennym ein hamgylchiadau lleol ein hunain bob amser. Ac mewn gwirionedd, y pethau lleol iawn yw lle mae angen i chi wneud yn siŵr bod gennych chi sefyllfa gryfach a'r strwythur, a dyna'r hyn rydyn ni'n ceisio ei wneud gyda'r dull hwn.
Mae'n rhaid i ni ddysgu gwersi. Gallaf eich sicrhau, rydym yn dysgu gwersi trwy ymchwiliad COVID. Roedden ni'n dysgu gwersi wrth i ni fynd ymlaen yn ystod y broses honno, ond gallaf eich sicrhau bod yr ymchwiliad wedi bod yn gofyn rhai cwestiynau treiddgar iawn, iawn i ni fel Gweinidogion a oedd yn ein swyddi yn ystod y cyfnod hwnnw. Ac rydyn ni wedi bod yn gofyn cwestiynau i ni ein hunain o ran yr hyn y gallem ei ddysgu a'r hyn y gallem fod wedi ei wneud yn wahanol, ac mae hynny'n bwysig, oherwydd roedd yna lawer o bobl a ddioddefodd, ac mae angen i ni ddysgu gwersi.
Rydych chi'n hollol iawn: mae angen i chi ddysgu'r gwersi mor gyflym ag y gallwch chi. Yr hyn sy'n dda yw y gallaf roi enghraifft i chi o ble y digwyddodd hynny. Dim ond y gaeaf hwn, fe welsoch chi stormydd enfawr Bert a Darragh, ac yn syth ar ôl storm Bert fe ddaethon ni ynghyd gyda'r awdurdodau lleol a gofyn iddyn nhw beth y gallem fod wedi ei wneud yn wahanol, ac ychydig ddyddiau'n ddiweddarach roedden ni'n gallu rhoi'r rheini ar waith pan ddaeth i storm Darragh. Felly, nid ydym yn siarad misoedd cyn i ni wneud y gwersi hynny'n fwy gweithredol, ac yn sicr fe wnaeth hynny wahaniaeth. Ac mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud yn wahanol bob amser, pethau y gallwn ni wella arnynt bob amser, ond symleiddio gwneud penderfyniadau, gwneud yn siŵr bod yna atebolrwydd, mae'r rheiny'n hollol ganolog i'r hyn rydyn ni'n ceisio ei wneud yma.
Ac yna o ran seilwaith critigol, yn hollol gywir, mae angen i ni gael y bobl iawn o gwmpas y bwrdd, a dyna beth fyddwn ni'n ei wneud yfory. Rydym wedi gwahodd yr holl bobl allweddol y bydd eu hangen yn yr amgylchiadau hynny i ddod ynghyd, fel y gallwn wneud yn siŵr nad dim ond y fframwaith y cytunwyd arno sy'n cael ei gyflawni, ond y cynllun cyflawni sy'n cyd-fynd ag ef hefyd. Felly, byddan nhw yno yn y cyfarfod yfory, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu gweld rhywfaint o newid a chydweithrediad yn y dyfodol. Felly, diolch.
Diolch i'r Prif Weinidog. A ninnau mewn byd cynyddol ansefydlog, dwi'n croesawu'r datganiad yma. Dwi am ganolbwyntio ar dri maes penodol ac, yn gyntaf, paratoadau ar gyfer argyfwng iechyd cyhoeddus arall, a'r gwersi sydd wedi neu sydd eto i'w dysgu o'r pandemig COVID. Dwi'n siŵr nad fi oedd yr unig un oedd wedi drysu braidd yn gwrando ar brif weithredwr NHS Cymru ar y pryd, Dr Andrew Goodall, yn ceisio egluro wrth ymchwiliad COVID y Deyrnas Gyfunol yr holl grwpiau, y fforymau, a'r cyrff gwahanol oedd yn rhan o ymateb Llywodraeth Cymru i'r pandemig. Gwnaeth cadeirydd yr ymchwiliad eu disgrifio nhw fel:
Thank you to the First Minister. In an increasingly unstable world, I very much welcome this statement. I want to focus on three particular areas and, first of all, preparedness for another public health emergency, and the lessons that have or have yet to be learnt from the COVID pandemic. I'm sure I wasn't the only one who was rather confused when listening to the chief executive of NHS Wales at the time, Dr Andrew Goodall, trying to explain to the UK COVID inquiry all the different groups, forums and bodies that were part of the Welsh Government's response to the pandemic. The chair of the inquiry described them as:
'labyrinthine' and 'hampered by undue complexity'. I'm pleased to see Welsh Government accept the inquiry's recommendation to simplify structures and make progress on strengthening internal governance arrangements. I'm also pleased that the Welsh Government has agreed also to publish reports on whole-system civil emergency preparedness and resilience, and to make statements to the Senedd to this end. The First Minister also mentioned, in the revised framework, the need to increase public accountability on risk management. I wonder if she could perhaps elaborate on what that actually looks like in practice.
Turning to the module 1 recommendation to establish a new UK-wide independent statutory body for whole-system civil emergency preparedness and resilience, I note the Welsh Government's response that delivering this will require further collaborative working across the UK, with UK Government and other devolved Governments. I would be grateful if the First Minister could perhaps update the Senedd on progress on that collaborative working, to set out how the unique challenges faced by Wales—poor transport links, rurality, ageing population and so on—are properly accounted for when developing future plans. Does she believe that current inter-governmental frameworks are sufficient in that respect? What lessons have been learnt since the pandemic, when inter-governmental channels, of course, were placed under considerable strain, to ensure that Welsh-specific needs are fairly heard and proportionately resourced? Does she also agree with me that enhancing public understanding of devolved responsibilities is important too?
'labyrinth' ac 'wedi'u hatal gan gymhlethdod diangen'. Rwy'n falch o weld Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhelliad yr ymchwiliad i symleiddio strwythurau a gwneud cynnydd ar gryfhau trefniadau llywodraethu mewnol. Rwyf hefyd yn falch bod Llywodraeth Cymru wedi cytuno hefyd i gyhoeddi adroddiadau ar barodrwydd a gwydnwch argyfwng sifil system gyfan, ac i wneud datganiadau i'r Senedd i'r perwyl hwn. Soniodd y Prif Weinidog hefyd, yn y fframwaith diwygiedig, am yr angen i gynyddu atebolrwydd cyhoeddus ar reoli risg. Tybed a allai efallai ymhelaethu ar sut mae hynny'n edrych yn ymarferol.
Gan droi at argymhelliad modiwl 1 i sefydlu corff statudol annibynnol newydd ledled y DU ar gyfer parodrwydd a gwydnwch argyfwng sifil system gyfan, nodaf ymateb Llywodraeth Cymru, sef y bydd angen cydweithio pellach ar draws y DU, gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau datganoledig eraill, i gyflawni hyn. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog ddiweddaru'r Senedd efallai ar gynnydd o ran y cydweithio hwnnw, i nodi sut y rhoddir cyfrif priodol am yr heriau unigryw sy'n wynebu Cymru—cysylltiadau trafnidiaeth gwael, natur wledig, poblogaeth sy'n heneiddio ac yn y blaen—wrth ddatblygu cynlluniau i'r dyfodol. A yw hi'n credu bod fframweithiau rhynglywodraethol presennol yn ddigonol yn hynny o beth? Pa wersi sydd wedi'u dysgu ers y pandemig, pan gafodd sianeli rhynglywodraethol, wrth gwrs, eu rhoi dan straen sylweddol, i sicrhau bod anghenion penodol i Gymru yn cael eu clywed yn deg ac yn cael adnoddau cymesur? A yw hi hefyd yn cytuno â mi bod gwella dealltwriaeth y cyhoedd o gyfrifoldebau datganoledig yn bwysig hefyd?
Dirprwy Lywydd, mae'r heriau unigryw yma'n cryfhau'r angen am waith paratoi gofalus, dwi'n meddwl, gan y Llywodraeth, nid yn unig ar gyfer y pandemig nesaf, sydd yn siŵr o ddod, ond hefyd er mwyn bod yn barod ar gyfer argyfyngau amgylcheddol, stormydd a llifogydd, sef yr ail fater dwi am droi ato fo. Mae yna gymunedau fel rhai yn Rhondda Cynon Taf, er enghraifft—roeddwn i'n trafod efo Heledd Fychan yn gynharach—sy'n byw mewn ofn y byddan nhw unwaith eto'n wynebu difrod os ydy gwersi ddim yn cael eu dysgu ar frys.
Fis Hydref diwethaf, fe gyhoeddodd Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru adroddiad dan yr enw 'Meithrin y gallu i wrthsefyll llifogydd yng Nghymru erbyn 2050', ac mi argymhellon nhw ddatblygu strategaeth gwytnwch tair blynedd yn erbyn llifogydd ac erydu arfordirol. Wrth ymateb i'r argymhelliad, mi ddywedodd pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol Llywodraeth Cymru fod achos cryf wedi cael ei wneud dros ddechrau paratoi strategaeth newydd o'r fath, felly ateb cadarnhaol. Ym mis Ionawr y cafwyd yr ymateb cadarnhaol hwnnw, ond o ystyried ei bod hi rŵan yn ganol mis Mai, ac mai’r argymhelliad oedd i ddatblygu'r strategaeth erbyn 2026, mi fuaswn i yn croesawu diweddariad gan y Prif Weinidog ar y gwaith penodol hwnnw.
Dirprwy Lywydd, these unique challenges bolster the need for careful preparatory work by Government, not only for the next pandemic, which surely will come, but also in order to be ready for environmental emergencies, storms and floods, which is the second issue I want to turn to. There are communities such as those in Rhondda Cynon Taf, for example, that I've discussed earlier with Heledd Fychan, who live in fear that they will once again face damage if lessons are not learnt as a matter of urgency.
Last October, the National Infrastructure Commission for Wales published a report titled 'Building resilience to flooding in Wales by 2050', and they recommended the development of a three-year resilience strategy against flooding and coastal erosion. In responding to the recommendation, the Welsh Government's flood and coastal erosion committee said that a strong case had been made for starting to prepare a new strategy of that kind, so that was a positive response. Now, that positive response was received in January, but given that it's now mid May and that the recommendation was to develop the strategy by 2026, I would welcome an update from the First Minister on that particular piece of work.
Finally, I'll just turn quickly to the threat of cyber security attacks. From Co-op to M&S to Harrods, high-profile attacks are becoming more commonplace, and I fear it is only a matter of time before the disruption has more serious and widespread repercussions for society. What happened in Spain and Portugal recently, we know now it wasn't a cyber attack, but it did show us how entire countries can come to a standstill when entire electricity networks are disrupted. So, we have to be better prepared than ever before for the prospect of bad actors disrupting critical infrastructure. So, I'll finish by just asking the First Minister for an update on the cyber action plan, which was introduced, you could look at it as fairly recently, back in 2023, but it was a very different world back then to the one we live in now, just a couple of years later. So, does she agree that, as cyber attacks become more complex as well as more frequent, there's a strong case for reviewing that particular plan, which should include an urgent national audit of data sources used by public institutions such as the NHS?
Yn olaf, hoffwn droi'n gyflym at fygythiad ymosodiadau seiberddiogelwch. O Co-op i M&S i Harrods, mae ymosodiadau proffil uchel yn dod yn fwy cyffredin, ac rwy'n ofni mai dim ond mater o amser yw hi cyn i'r aflonyddwch gael effaith fwy difrifol ac eang ar gymdeithas. Mae'r hyn a ddigwyddodd yn Sbaen a Phortiwgal yn ddiweddar, rydym yn gwybod nawr nad ymosodiad seiber ydoedd, ond fe ddangosodd i ni sut y gall gwledydd cyfan ddod i stop pan fydd tarfu ar rwydweithiau trydan cyfan. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn fwy parod nag erioed o'r blaen ar gyfer y posibilrwydd o actorion drwg yn tarfu ar seilwaith critigol. Felly, fe orffennaf drwy ofyn i'r Prif Weinidog am ddiweddariad ar y cynllun gweithredu seiber, a gyflwynwyd, y gallech chi ystyried ei fod yn weddol ddiweddar, yn ôl yn 2023, ond roedd yn fyd gwahanol iawn bryd hynny i'r un rydyn ni'n byw ynddo nawr, ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Felly, a yw hi'n cytuno, wrth i ymosodiadau seiber ddod yn fwy cymhleth yn ogystal ag yn fwy rheolaidd, bod achos cryf dros adolygu'r cynllun penodol hwnnw, a ddylai gynnwys archwiliad cenedlaethol brys o ffynonellau data a ddefnyddir gan sefydliadau cyhoeddus fel y GIG?
Diolch yn fawr iawn. I think there are lessons to be learned as a result of the pandemic, but also as a result of the fact that we are facing different threats today from the ones we were facing before, and you noted it there in particular in relation to cyber security: it's not something that we had to consider to the extent that we do today, and it is important that we move on with things like that.
Just on that particular issue, we have invested in several projects to support and protect our Welsh public sector. We've got the CymruSOC, and that's an innovative national cyber security operations centre, and that's been protecting local authorities, our fire and rescue services, against cyber attacks. We've got a whole department within the NHS that looks at resilience and making sure that we are protected there. But we know that, every day, these things are becoming more sophisticated, so staying ahead of these cyber attackers is actually very difficult and is very resource intensive. But we know that the consequence of not doing it can be catastrophic.
As you say, you noted that there was an incident in Spain and Portugal. We're not clear yet what the cause of that was, but the effect was incredibly dramatic, and we have got to prepare for those situations, because we don't know when they're going to arise. And the key thing there is to make sure that the most vulnerable people are protected during those times of crisis, and to make sure we've the right data sets so we can identify who they are. Putting in protective measures to support them is key. That is certainly something that is within this framework.
Just in terms of collaborative working across the UK, the inter-governmental systems have been strengthened. There are always areas where we can go further, though, and there are also lessons that we can learn. If you see a concert being attacked in Manchester, there are lessons we need to learn from that. We've also got to understand that you actually have to fix things locally. That’s how you’re going to support things. So, making sure that that resilience exists locally is absolutely critical.
And then, just in terms of an update on the issues from before, we'll be dealing with some of these in the Wales resilience framework, so I can give you an update after we’ve had that meeting tomorrow on what's happening in relation to that. So, I hope that helps. But it is key that we make sure that we've got a sense of where the risks are coming from, and that's why one of the things we have now is a bespoke risk register for Wales, so that we've identified where we think threats are going to come from. We can't ever know and be absolutely comprehensive about it, but we can prepare for the ones that we think are most likely to hit us.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod gwersi i'w dysgu o ganlyniad i'r pandemig, ond hefyd o ganlyniad i'r ffaith ein bod yn wynebu bygythiadau gwahanol heddiw i'r rhai yr oeddem yn eu hwynebu o'r blaen, ac fe wnaethoch chi nodi hynny yn y fan yna yn arbennig mewn perthynas â seiberddiogelwch: nid oedd yn rhywbeth yr oedd yn rhaid i ni ei ystyried i'r graddau yr ydym yn ei wneud heddiw, ac mae'n bwysig ein bod ni'n symud ymlaen gyda phethau fel yna.
O ran y mater penodol hwnnw, rydym wedi buddsoddi mewn sawl prosiect i gefnogi a diogelu ein sector cyhoeddus yng Nghymru. Mae gennym y CymruSOC, sy'n ganolfan gweithrediadau seiberddiogelwch genedlaethol arloesol, ac mae honno wedi bod yn amddiffyn awdurdodau lleol, ein gwasanaethau tân ac achub, rhag ymosodiadau seiber. Mae gennym adran gyfan o fewn y GIG sy'n edrych ar wydnwch ac sy'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael ein diogelu yn hynny o beth. Ond rydyn ni'n gwybod bod y pethau hyn yn dod yn fwy soffistigedig bob dydd, felly mae achub y blaen ar yr ymosodwyr seiber hyn yn anodd iawn mewn gwirionedd ac yn defnyddio llawer o adnoddau. Ond gwyddom y gall canlyniad peidio â gwneud hynny fod yn gatastroffig.
Fel y dywedwch, fe wnaethoch chi nodi bod digwyddiad yn Sbaen a Phortiwgal. Dydyn ni ddim yn glir eto beth oedd achos hynny, ond roedd yr effaith yn anhygoel o ddramatig, ac mae'n rhaid i ni baratoi ar gyfer y sefyllfaoedd hynny, oherwydd dydyn ni ddim yn gwybod pryd maen nhw'n mynd i godi. A'r peth allweddol yn y fan yna yw gwneud yn siŵr bod y bobl fwyaf agored i niwed yn cael eu hamddiffyn yn ystod yr amseroedd hynny o argyfwng, a gwneud yn siŵr bod gennym y setiau data cywir fel y gallwn ni nodi pwy ydyn nhw. Mae rhoi mesurau amddiffynnol ar waith i'w cefnogi yn allweddol. Mae hynny'n sicr yn rhywbeth sydd o fewn y fframwaith hwn.
O ran gweithio ar y cyd ledled y DU, mae'r systemau rhynglywodraethol wedi'u cryfhau. Mae yna wastad meysydd lle gallwn fynd ymhellach, fodd bynnag, ac mae yna wersi y gallwn ni eu dysgu hefyd. Os ydych chi'n gweld ymosodiad ar gyngerdd ym Manceinion, mae gwersi y mae angen i ni eu dysgu o hynny. Mae'n rhaid i ni hefyd ddeall bod yn rhaid i chi drwsio pethau'n lleol. Dyna sut rydych chi'n mynd i gefnogi pethau. Felly, mae gwneud yn siŵr bod y gwydnwch hwnnw'n bodoli'n lleol yn hollol hanfodol.
Ac yna o ran diweddariad ar y materion a nodwyd o'r blaen, byddwn yn delio â rhai o'r rhain yn fframwaith gwydnwch Cymru, felly gallaf roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar ôl i ni gael y cyfarfod hwnnw yfory ar yr hyn sy'n digwydd mewn perthynas â hynny. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n helpu. Ond mae'n allweddol ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod gennym ni ymdeimlad o ble mae'r risgiau'n dod, a dyna pam mai un o'r pethau sydd gennym nawr yw cofrestr risg bwrpasol ar gyfer Cymru, fel ein bod ni wedi nodi o ble rydyn ni'n meddwl bod bygythiadau'n mynd i ddod. Ni allwn byth wybod a bod yn hollol gynhwysfawr amdano, ond gallwn ni baratoi ar gyfer y rhai rydyn ni'n meddwl sydd fwyaf tebygol o'n taro ni.
Thank you very much for your statement on this really important issue. In your meeting tomorrow, I wonder if you can raise two things. One is how we manage water. Darren Millar has already mentioned flooding, but what about drought? We predict that there will be a drought this summer, or the meteorologists do, and meanwhile, we use drinking water to flush the loo, and we allow rainwater to go into the sewerage system, at huge cost, to bring it back to us as drinking water. So, this is a major issue, and one I hope your resilience forum will discuss.
The second one is food resilience. Food isn't even mentioned in the redacted version of your resilience report, and yet Tim Lang published 'Just in Case: narrowing the UK civil food resilience gap' in February—the same month as your report—and we can see from what's happened in Spain and Portugal and elsewhere, with the Co-op et cetera not being able to predict who needed what foods to be delivered, that we need to have much more resilience in our food availability, because it has to be the first duty of Government, does it not, to ensure that we can both provide drinking water and food to our population.
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad ar y mater pwysig iawn hwn. Yn eich cyfarfod yfory, tybed a allwch chi godi dau beth. Un yw sut rydyn ni'n rheoli dŵr. Mae Darren Millar eisoes wedi sôn am lifogydd, ond beth am sychder? Rydym yn rhagweld y bydd sychder yr haf hwn, neu mae'r meteorolegwyr yn rhagweld hynny, ac yn y cyfamser, rydym yn defnyddio dŵr yfed i fflysio'r toiled, ac rydym yn caniatáu i ddŵr glaw fynd i'r system garthffosiaeth, ar gost enfawr, i'w ddod yn ôl atom fel dŵr yfed. Felly, mae hon yn broblem fawr, ac yn un rwy'n gobeithio y bydd eich fforwm gwydnwch yn ei thrafod.
Yr ail yw gwydnwch bwyd. Dydy bwyd ddim hyd yn oed yn cael ei grybwyll yn y fersiwn wedi'i golygu o'ch adroddiad gwydnwch, ac eto cyhoeddodd Tim Lang 'Just in Case: narrowing the UK civil food resilience gap' ym mis Chwefror—yr un mis â'ch adroddiad—a gallwn weld o'r hyn sydd wedi digwydd yn Sbaen a Phortiwgal ac mewn mannau eraill, gyda'r Co-op ac ati yn methu â rhagweld pwy oedd angen i ba fwydydd gael eu dosbarthu, bod angen llawer mwy o wydnwch arnom o ran argaeledd bwyd, oherwydd onid dyletswydd gyntaf Llywodraeth yw sicrhau y gallwn ni ddarparu dŵr yfed a bwyd i'n poblogaeth.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Thanks very much. Certainly, we're working with partners to monitor the levels of water bodies across Wales. That's already being done, and the Welsh Government's drought liaison group has already been stood up and is going to be meeting regularly to share situational updates, so that that will inform contingency planning, and obviously we'll be agreeing then to action in relation to managing water supplies this summer. We've all got a responsibility, I think, to use water sensibly and sustainably, and we need to work with our communities to ensure that use of water has the interests of the current and future generations at heart.
When it comes to food, as I say, one of the things we're trying to do as a result of seeing what happened after one of those storms hit is that we recognised that the databases that people used didn't speak to each other and weren't co-ordinated, so there's a lot of work being done now so that the database of vulnerable people who were cut off the electricity needs to be fairly similar to the ones that are held by local government. So, we're trying to see where it's possible to make sure that that can be done, and obviously then to make sure that they have the resources that they need, including food.
Diolch yn fawr. Yn sicr, rydym yn gweithio gyda phartneriaid i fonitro lefelau cyrff dŵr ledled Cymru. Mae hynny'n cael ei wneud eisoes, ac mae grŵp cyswllt sychder Llywodraeth Cymru eisoes wedi'i sefydlu ac mae'n mynd i fod yn cyfarfod yn rheolaidd i rannu diweddariadau sefyllfaol, fel y bydd hynny'n llywio cynlluniau wrth gefn, ac yn amlwg byddwn yn cytuno wedyn i weithredu mewn perthynas â rheoli cyflenwadau dŵr yr haf hwn. Mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb, rwy'n credu, i ddefnyddio dŵr yn synhwyrol ac yn gynaliadwy, ac mae angen i ni weithio gyda'n cymunedau i sicrhau bod buddiannau'r genhedlaeth bresennol a chenedlaethau'r dyfodol yn ystyriaeth ganolog wrth ddefnyddio dŵr.
O ran bwyd, fel y dywedais, un o'r pethau rydyn ni'n ceisio ei wneud o ganlyniad i weld beth ddigwyddodd ar ôl i un o'r stormydd hynny daro yw y gwnaethon ni gydnabod nad oedd y cronfeydd data a ddefnyddiwyd gan bobl yn cyd-fynd â'i gilydd ac nad oeddent wedi'u cydgysylltu, felly mae llawer o waith yn cael ei wneud nawr er mwyn sicrhau bod y gronfa ddata o bobl agored i niwed a gollodd eu trydan yn eithaf tebyg i'r rhai sy'n cael eu dal gan lywodraeth leol. Felly, rydyn ni'n ceisio gweld lle mae'n bosibl gwneud yn siŵr bod modd gwneud hynny, ac yn amlwg wedyn gwneud yn siŵr bod ganddyn nhw'r adnoddau sydd eu hangen arnynt, gan gynnwys bwyd.
Brif Weinidog, yn dilyn storm Dennis yn 2020 a'r llifogydd dinistriol a welwyd adeg hynny, mi ddaeth hi'n amlwg nad oedd y gwasanaethau brys na'r awdurdodau yn gallu ymdopi, ond hefyd nad oedd hi'n bosib iddyn nhw gyrraedd rhai cymunedau oherwydd difrifoldeb y sefyllfa a'n bod ni'n gwybod am rai cymunedau rŵan na fydd hi'n bosib i wasanaethau brys eu cyrraedd nhw mewn pryd. Felly, mae hi'n hanfodol, fel rydych chi'n nodi yn eich datganiad, ein bod ni'n ymbweru cymunedau i fedru ymateb, nid dim ond cyfathrebu iddyn nhw sut maen nhw'n gallu gwneud, ond rhoi cefnogaeth ymarferol. Un peth sy'n fy mhryderu i ydy o ran un enghraifft yn fy rhanbarth i, Clydach Terrace yn Ynysybwl; mae hi wedi cymryd pum mlynedd bron i gael cynllun argyfwng o'r fath yn ei le, ac mae yna gymaint o gymunedau eraill angen cynlluniau brys a'r hyfforddiant parhaus hwnnw i sicrhau eu bod nhw'n gallu ymateb. Felly, a fedrwch chi roi ymrwymiad? Oes yna amserlen i gyd-fynd efo sut rydyn ni'n mynd i sicrhau ein bod ni'n rhoi'r ymbweriad yma i wirfoddolwyr, yn gweithio gyda'r Groes Goch, er enghraifft, a sefydliadau eraill? Oherwydd heb ymateb yn y gymuned, mae yna risg posib byddwn ni ddim yn gallu cefnogi pobl a bod bywydau pobl yn mynd i fod mewn peryg.
First Minister, following storm Dennis in 2020 and the destructive flooding that we saw at that point, it became apparent that the emergency services and authorities couldn't cope, but also that it wasn't possible for them to get to certain communities because of the gravity of the situation, and we know of some communities now that the emergency services won't be able to access in time. So, it's crucial, as you set out in your statement, that we empower communities to respond, not just by communicating with them how they can do that, but by providing practical support. One thing that worries me is in terms of one example in my own area, Clydach Terrace in Ynysybwl; it has taken almost five years to get an emergency plan in place, and there are so many other communities that need these plans and the ongoing training to ensure that they can respond. So, can you give us a commitment? Is there a timetable to run along with how we ensure that we do empower these volunteers, working with the Red Cross, for example, and other organisations? Because without a response in the community, there is a possible risk that we won't be able to support people and people's lives will be at risk.
Diolch yn fawr. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig i ymbweru cymunedau ac unigolion i ymateb, ac mae'n rhaid inni sicrhau bod pobl yn datblygu'r gwytnwch yna sydd ei angen arnyn nhw, ac mae'n ddiddorol, achos bydd pethau'n newid gyda newid hinsawdd. Fydd hi ddim yn bosibl i ddiogelu pob tŷ yng Nghymru. Mae pethau'n mynd i newid, ond beth fyddwn ni'n gallu gwneud, fel y gwelon ni ym Mhontypridd, er enghraifft, roedd un flwyddyn ble roedd yna lifogydd, gwnaeth y siopau gael eu heffeithio, cymron nhw wythnosau i ailagor. Ar ôl i ni roi arian iddyn nhw i'w helpu nhw, gyda llywodraeth leol, mi newidion nhw y ffordd rôn nhw wedi datblygu y siopau, ac o fewn diwrnod neu ddau ar ôl y llifogydd y tro yma, rôn nhw wedi ailagor. Felly mae hi'n bwysig ein bod ni'n deall bod angen datblygu'r gwytnwch yna, ond ambell waith fydd hi ddim yn bosibl i'w diogelu nhw yn llwyr, ond mi allwn ni eu helpu nhw i addasu. Beth sy'n bwysig yw ein bod ni'n gweithio gyda'r local resilience forum, a tu fewn i'r delivery plan bydd yna fesurau i sicrhau bod hynny'n digwydd.
Thank you very much. I think it is important to empower communities and individuals to respond, and we have to ensure that people do develop that resilience that they need, and it's interesting, because things will change with climate change. It won't be possible to safeguard every house in Wales. Things are going to change, but what we will be able to do, as we saw in Pontypridd, for example, was one year where there were floods, the shops were affected, and they took weeks to reopen. After we'd provided funding to help them, along with local government, they changed the way in which they had developed the shops, and within a day or two, after the later floods, they could reopen. So, it's important that we do understand that we need to develop that resilience, but sometimes it won't be possible to completely safeguard them, but we will be able to help them to adapt and adjust. What's important is that we work with the local resilience forum, and within the delivery plan there will be measures to ensure that that does happen.
I'm very grateful to you for your statement this afternoon, but my question is very simple: so what? What does this mean to the people of Blaenau Gwent and Rhymney, for example? What does it mean to people who are terrified by the prospect of floods every time there's a serious storm, the people of Cwmtillery, who've seen a coal tip slide down their streets? What does it mean to people who are shopping, for example, in Marks and Spencer's today? What does it mean to people who see these threats around them, but are unsure whether either the Welsh Government or others are in a position to protect them? So, when you spoke in your statement about empowering communities, I think it's a very powerful statement to make, but the people I represent want to know that the Welsh Government is acting as a catalyst, ensuring that the right people are brought together at the right time, both to prepare for both natural emergencies and the sort of cyber crime that we're becoming all too familiar with, but also that they can feel safe in the knowledge that you as First Minister, the Welsh Government, are bringing together people, to ensure that they are safe and that they can rely on both the emergency services and all the other agencies that are required to face up to a major incident or emergency.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am eich datganiad y prynhawn yma, ond mae fy nghwestiwn yn syml iawn: felly beth? Beth mae hyn yn ei olygu i bobl Blaenau Gwent a Rhymni, er enghraifft? Beth mae'n ei olygu i bobl sy'n ofni'r posibilrwydd o lifogydd bob tro y bydd storm ddifrifol, pobl Cwmtyleri, sydd wedi gweld tomen lo yn llithro i lawr eu strydoedd? Beth mae'n ei olygu i bobl sy'n siopa, er enghraifft, yn Marks and Spencer's heddiw? Beth mae'n ei olygu i bobl sy'n gweld y bygythiadau hyn o'u cwmpas, ond nad ydynt yn siŵr a yw Llywodraeth Cymru neu eraill mewn sefyllfa i'w hamddiffyn? Felly, pan wnaethoch chi siarad yn eich datganiad am rymuso cymunedau, rwy'n credu ei fod yn ddatganiad pwerus iawn i'w wneud, ond mae'r bobl rwy'n eu cynrychioli eisiau gwybod bod Llywodraeth Cymru yn gweithredu fel catalydd, gan sicrhau bod y bobl iawn yn cael eu dwyn ynghyd ar yr adeg iawn, i baratoi ar gyfer argyfyngau naturiol a'r math o seiberdroseddu yr ydym yn dod yn rhy gyfarwydd ag ef, ond hefyd eu bod yn gallu teimlo'n ddiogel yn gwybod eich bod chi fel Prif Weinidog, Llywodraeth Cymru, yn dod â phobl at ei gilydd i sicrhau eu bod yn ddiogel ac y gallant ddibynnu ar y gwasanaethau brys a'r holl asiantaethau eraill sydd eu hangen i fynd i'r afael â digwyddiad neu argyfwng mawr.
Thanks very much. I think you're quite right: what difference will it make? Well, I do think it's important for us to prepare for the worst; that's part of our responsibility. Our absolutely No. 1 goal is to keep the people of Wales safe; that's what we're here to do, and we need to make sure that we can put all measures in place to do that. Part of that is about making sure that we use our responsibility that we have as a Government to intervene where necessary. The fact is that there are 273,000 properties at risk of flooding in Wales, but because of the intervention that we've made as a Government, the chances of them being affected have been massively reduced. We have put £291 million into the flood and coastal risk management programme, which makes a huge difference; that's a huge amount of money over five years.
When it comes to coal tip safety, we all watched that coal tip slip in Tylorstown, and we were all taken straight back to Aberfan, and it was terrifying. What have we done as a result of that? We've introduced a law. We've made sure that all of these are being registered. They're being categorised in terms of risk. We're keeping an eye on them, and we're making sure that we're putting money into that—as, of course, is the UK Government. We've put £34 million in; the UK Government has put £25 million in. We want a bit more and we'll be pushing for more money from the UK Government to help us with that, because this is a unique legacy, pre-devolution legacy, 130 coal tips that are at risk, and it is important that the recognition of Wales to the development of the economy, historically, of this nation, the wider nation, is recognised, because that legacy should not be paid by the people of Wales. We need further contribution from them.
But, yes, we've got the right people at the right time, in the right place. They'll be around the table tomorrow speaking with me, and obviously, there'll be regular meetings after that to make sure that we don't just have a strategy and a framework. Those things are no good unless you have a very clear delivery programme that stands beside it, and that's what we'll start to drive tomorrow.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn: pa wahaniaeth fydd yn ei wneud? Wel, rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni baratoi ar gyfer y gwaethaf; mae hynny'n rhan o'n cyfrifoldeb. Ein prif nod yw cadw pobl Cymru yn ddiogel; dyna beth rydyn ni yma i'w wneud, ac mae angen i ni wneud yn siŵr y gallwn roi'r holl fesurau ar waith i wneud hynny. Rhan o hynny yw gwneud yn siŵr ein bod yn defnyddio'r cyfrifoldeb sydd gennym fel Llywodraeth i ymyrryd lle bo angen. Y gwir amdani yw bod 273,000 o eiddo mewn perygl o lifogydd yng Nghymru, ond oherwydd yr ymyrraeth rydyn ni wedi'i gwneud fel Llywodraeth, mae'r siawns y byddant yn cael eu heffeithio wedi cael ei lleihau'n sylweddol. Rydym wedi rhoi £291 miliwn i mewn i'r rhaglen rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd, sy'n gwneud gwahaniaeth enfawr; mae hynny'n swm enfawr o arian dros bum mlynedd.
O ran diogelwch tomenni glo, fe wnaethon ni i gyd wylio'r domen lo yn llithro yn Tylorstown, ac fe gawsom ni i gyd ein cymryd yn syth yn ôl i Aberfan, ac roedd yn frawychus. Beth rydyn ni wedi'i wneud o ganlyniad i hynny? Rydyn ni wedi cyflwyno cyfraith. Rydyn ni wedi gwneud yn siŵr bod pob un o'r rhain yn cael eu cofrestru. Maen nhw'n cael eu categoreiddio yn nhermau risg. Rydyn ni'n cadw llygad arnyn nhw, ac rydyn ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n rhoi arian i mewn i hynny—fel, wrth gwrs, mae Llywodraeth y DU. Rydym wedi rhoi £34 miliwn i mewn; mae Llywodraeth y DU wedi rhoi £25 miliwn i mewn. Rydyn ni eisiau ychydig mwy a byddwn yn pwyso am fwy o arian gan Lywodraeth y DU i'n helpu gyda hynny, oherwydd mae hon yn etifeddiaeth unigryw, yn etifeddiaeth cyn datganoli, 130 o domenni glo sydd mewn perygl, ac mae'n bwysig bod cydnabyddiaeth Cymru i ddatblygiad economi'r genedl hon, y genedl ehangach, yn hanesyddol, yn cael ei gydnabod, oherwydd ni ddylai'r etifeddiaeth honno gael ei thalu gan bobl Cymru. Mae angen cyfraniad pellach arnom ganddynt.
Ond, oes, mae gennym y bobl iawn ar yr adeg iawn, yn y lle iawn. Byddan nhw o gwmpas y bwrdd yfory yn siarad â mi, ac yn amlwg, bydd yna gyfarfodydd rheolaidd ar ôl hynny i wneud yn siŵr nad strategaeth a fframwaith yn unig sydd gennym. Does dim gwerth i'r pethau hynny oni bai bod gennych chi raglen gyflawni glir iawn ochr yn ochr ag ef, a dyna'r hyn y byddwn ni'n dechrau mynd i'r afael ag ef yfory.
Rwyf fi eisiau gofyn i chi am domenni glo hefyd. Rwy’n croesawu’r buddsoddiad sydd wedi mynd i mewn i hyn, ac rwyf i yn croesawu'r ddeddfwriaeth newydd hefyd. Ond mae’r cwestiwn yn dal yna, mae e wedi cael ei godi yn barod gyda chi y prynhawn yma: pwy fydd yn talu? Dŷch chi wedi cydnabod cyn heddiw a hefyd yn ystod eich ymateb i Alun Davies fod yn rhaid i San Steffan roi mwy inni, achos, yn amlwg, dyw £25 miliwn ddim yn mynd i fod yn ddigon o gwbl achos bydd bron yr holl swm yna yn cael ei gymryd, efallai, gydag un tomen lo, fel oedden ni'n gweld gyda chlirio'r llanast wedi Tylorstown. Allwch chi ddweud, plis, pa drafodaethau buan a brys byddwch chi’n eu cael gyda Llywodraeth San Steffan i sicrhau’r arian ychwanegol rŷn ni ei angen? Oherwydd cyfrifoldeb San Steffan ydy glo o hyd, mae e'n reserved matter o dan ddeddfwriaeth, felly pam nad ydyn nhw yn gallu talu i glirio olion cywilyddus y tomenni?
I'd like to ask you about coal tips as well. I do welcome the investment that has gone into this, and I do welcome the new legislation as well. But the question remains, and it's been asked already this afternoon: who will pay for this? You've acknowledged before today and also during your response to Alun Davies that Westminster has to give us more, because, obviously, £25 million is not going to be enough, because nearly all of that amount could be used to clear up one coal tip. That's what we saw with cleaning up the mess after Tylorstown. Could you tell us, please, what swift and urgent discussions will you be having with the Westminster Government to ensure the additional money that we need? Because Westminster is still responsible for coal, it's a reserved matter in legislation, so why can't they pay to clear the shameful remains of these tips?
I'm very pleased that the UK Government did make a contribution of £25 million, which is what we asked them for, because we didn't think we could absorb any more money than that, because you need to make sure you've got people to do the work, you need the skills, you need to make sure things are ready. So, we will keep pushing and make sure that we ask for that additional funding, but there's no point in just asking for funding that you can't then spend. So, it is important, and this is an issue that I've raised with Keir Starmer just over the past few days, and so, obviously, it will be an issue that we will continue to put at the very top of our agenda.
Rwy'n falch iawn bod Llywodraeth y DU wedi gwneud cyfraniad o £25 miliwn, sef yr hyn y gwnaethom ofyn iddynt amdano, oherwydd doeddem ni ddim yn meddwl y gallem ni amsugno mwy o arian na hynny, oherwydd mae angen i chi wneud yn siŵr bod gennych bobl i wneud y gwaith, mae angen y sgiliau arnoch chi, mae angen i chi wneud yn siŵr bod pethau'n barod. Felly, byddwn yn parhau i wthio a gwneud yn siŵr ein bod yn gofyn am y cyllid ychwanegol hwnnw, ond does dim pwynt gofyn am gyllid na allwch ei wario wedyn. Felly, mae'n bwysig, ac mae hwn yn fater rydw i wedi'i godi gyda Keir Starmer dros y dyddiau diwethaf, ac felly, yn amlwg, bydd yn fater y byddwn yn parhau i'w roi ar frig ein hagenda.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Eitem 6 sydd nesaf, y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yw hwn, diweddariad ar wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Yr Ysgrifennydd Cabinet, felly, Jeremy Miles.
Item 6 is next, a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care, update on maternity and neonatal services at Swansea Bay University Health Board. I call on the Cabinet Secretary, Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd. Mae beichiogrwydd a geni plant yn ddigwyddiadau sy'n newid bywydau menywod a'u teuluoedd. Mae gan staff gofal mamolaeth a newyddenedigol rôl unigryw wrth helpu menywod, eu partneriaid a'u babanod drwy'r rhain. Rhaid i wasanaethau'r NHS sicrhau bod pob menyw a babi yn cael gofal diogel a thosturiol, a sicrhau eu bod nhw'n cael y profiadau a'r canlyniadau gorau posib yn ystod beichiogrwydd a genedigaeth.
Rwyf i am amlinellu heddiw y gwaith parhaus ŷn ni a'r NHS yn ei wneud i wella gofal mamolaeth a newyddenedigol gan ddysgu o'r adolygiadau sydd wedi eu cynnal ar draws Cymru ac yn ehangach yn y Deyrnas Unedig. Rwyf i eisiau dweud ar y dechrau fel hyn mae'n ddrwg gen i i unrhyw deulu sydd heb gael y gwasanaeth roedden nhw'n ei ddisgwyl neu yn ei haeddu.
Thank you, Llywydd. Pregnancy and childbirth are life-changing events for women and their families. Maternity and neonatal staff have a unique role to play as they support women, their partners and babies through pregnancy and childbirth. NHS services must ensure that all women and babies receive safe and compassionate care, while ensuring that they receive the best possible experiences and outcomes during pregnancy and birth.
I want to set out today the ongoing work that we and the NHS are doing to improve maternity and neonatal care, learning from the reviews that have taken place across Wales and more widely around the UK. I wish to say at the outset that I'm sorry to any family who haven't had the service they expected or deserved.
I want to say at the outset that I'm sorry to any family that has not had the service they deserved and expected.
Rwyf am ddweud ar y dechrau ei bod yn ddrwg gennyf i unrhyw deulu nad yw wedi cael y gwasanaeth yr oeddent yn ei haeddu ac yn ei ddisgwyl.
Rwy'n gwneud y datganiad hwn gan fod Llais heddiw wedi cyhoeddi ei adroddiad ar brofiadau mewn gwasanaethau mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Er bod rhai teuluoedd yn disgrifio gofal tosturiol a phroffesiynol, mae adroddiad Llais yn cynnwys canfyddiadau anodd a phrofiadau uniongyrchol gofidus gan fenywod sydd wedi cael gofal gwael. Roedd rhai menywod yn dweud eu bod yn teimlo nad oedd eu llais yn cael ei glywed, nad oedden nhw'n cael cefnogaeth neu nad oedden nhw'n ddiogel ar wahanol adegau yn ystod eu gofal wrth esgor, ar ôl genedigaeth neu wrth geisio codi pryderon.
I make this statement as Llais has today published its report on maternity experiences in Swansea Bay University Health Board. While some families described compassionate and professional care, the Llais report includes some difficult findings and distressing first-hand experiences from women who have experienced poor care. Some women said that they felt unheard, unsupported or unsafe at different stages of their care during labour, after birth or when trying to raise concerns.
This is not acceptable and this is not the standard that we expect from the health service. I have discussed this report with the chair and the chief executive of Swansea Bay University Health Board, and I expect that the Llais report will be shared with the independent review into maternity services so that the experiences of women can be taken into account. I've also written to families from the Swansea Bay maternity support group, and I will be meeting with them over the coming weeks.
The health board has confirmed that it will provide counselling services free of charge for those engaging with the independent review and will be making available information about advice, advocacy and support services both locally and nationally. A help desk has been established. After the report has been published, I would encourage anyone who is concerned about their birth plans to make contact with the help desk to discuss their concerns.
Nid yw hyn yn dderbyniol ac nid dyma'r safon yr ydym ni'n ei ddisgwyl gan y gwasanaeth iechyd. Rwyf wedi trafod yr adroddiad hwn gyda chadeirydd a phrif weithredwr Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, ac rwy'n disgwyl y bydd adroddiad Llais yn cael ei rannu gyda'r adolygiad annibynnol o wasanaethau mamolaeth fel y gellir ystyried profiadau menywod. Rwyf hefyd wedi ysgrifennu at deuluoedd o grŵp cymorth mamolaeth Bae Abertawe a byddaf yn cwrdd â nhw dros yr wythnosau nesaf.
Mae'r bwrdd iechyd wedi cadarnhau y bydd yn darparu gwasanaethau cwnsela am ddim i'r rhai sy'n ymwneud â'r adolygiad annibynnol a bydd yn darparu gwybodaeth am wasanaethau cyngor, eiriolaeth a chymorth yn lleol ac yn genedlaethol. Mae desg gymorth wedi'i sefydlu. Ar ôl i'r adroddiad gael ei gyhoeddi, byddwn yn annog unrhyw un sy'n poeni am eu cynlluniau genedigaeth i gysylltu â'r ddesg gymorth i drafod eu pryderon.
As Members will be aware, the independent review was commissioned by the health board following the publication of two unannounced inspections into maternity services at Swansea Bay University Health Board by Healthcare Inspectorate Wales. There have also been two Health Education and Improvement Wales targeted inspections of obstetrics and gynaecology. The Welsh Government escalated the maternity and neonatal services to level 3 in December 2023. Since then, there have been the following changes, including changes in leadership—a new chair, chief executive, executive director of nursing and director of midwifery—that have all made a material impact to the way the service is run. There have been increases in staffing, including the introduction of additional clinical roles. The health board is using feedback from mothers and families and staff to improve services and mothers’ experiences. Quarterly incident learning reviews have been introduced. And women have more choices about where to give birth, following the reopening of the Neath Port Talbot birthing centre and the reintroduction of the home birthing service last autumn.
Last week, HIW published the conclusions of its unannounced inspection of the Neath Port Talbot birthing centre. Feedback from people using the service was positive, particularly in relation to the professionalism of midwives and the welcoming environment. I’m pleased to see these improvements in maternity services in Swansea bay, but as the Llais report indicates, there is still more to do to improve the experience for all women using these services.
Llywydd, my primary concern is to ensure that all maternity and obstetric services in Wales provide safe and compassionate care and have learned from the high-profile reviews carried out into services in Wales and across the UK. In February, we published the 'Quality statement for maternity and neonatal services', which sets out the outcomes and standards that mothers-to-be and their families can expect to receive when accessing care. It makes crystal clear what good looks like and helps to drive improved outcomes and experiences for women and their families. The quality statement was born from work undertaken by the maternity and neonatal safety support programme, which was commissioned in 2022 to lead an all-Wales improvement approach and learn from the independent reviews of maternity and neonatal services. The programme is the vehicle for improving quality and safety across maternity and neonatal services across Wales.
Llywydd, as part of my commitment to increased transparency, NHS performance and improvement will, in future, be publishing regular progress updates on the implementation of the maternity and neonatal safety support programme, with the first update to be published in July and then biannually. This will ensure that Members, the public and patients can scrutinise both Welsh Government and the local health boards in their actions to improve the quality and safety of the services.
Llywydd, an assessment of every service has been undertaken, which has identified a series of actions to be taken. It's been supported by a Welsh Government review of all the data and audits relating to maternity and neonatal care in 2023-24, providing assurance about services. However, in light of recent developments in Wales and across the UK, including the latest findings from the Ockenden review and the ongoing independent review of maternity care in Nottingham, it's time to repeat that assessment. I will therefore task NHS performance and improvement, which is the new name for the NHS executive, to undertake this assessment starting in July. It will build on the latest set of Mothers and Babies: Reducing Risk through Audits and Confidential Enquiries audit results, and will include today’s Llais report and the findings and conclusions from the Swansea bay independent review, when they are available. This will allow us to assess where all our maternity services in Wales currently are and how they are performing against national guidelines. This will enable us to continue to support health boards to make the changes needed to improve care and to improve the services they provide to women and babies. I will undertake to keep Members updated about progress.
Fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, comisiynwyd yr adolygiad annibynnol gan y bwrdd iechyd yn dilyn cyhoeddi dau arolygiad dirybudd i wasanaethau mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Bu dau arolygiad wedi'u targedu gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru hefyd o obstetreg a gynaecoleg. Uwchgyfeiriodd Llywodraeth Cymru y gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol i lefel 3 ym mis Rhagfyr 2023. Ers hynny, bu'r newidiadau canlynol, gan gynnwys newidiadau mewn arweinyddiaeth—cadeirydd, prif weithredwr, cyfarwyddwr nyrsio gweithredol a chyfarwyddwr bydwreigiaeth newydd—sydd i gyd wedi cael effaith sylweddol ar y ffordd y mae'r gwasanaeth yn cael ei redeg. Bu cynnydd mewn staffio, gan gynnwys cyflwyno rolau clinigol ychwanegol. Mae'r bwrdd iechyd yn defnyddio adborth gan famau a theuluoedd a staff i wella gwasanaethau a phrofiadau mamau. Cyflwynwyd adolygiadau dysgu o ddigwyddiadau chwarterol. Ac mae gan fenywod fwy o ddewisiadau ynglŷn â ble i roi genedigaeth, yn dilyn ailagor canolfan geni Castell-nedd Port Talbot ac ailgyflwyno'r gwasanaeth geni gartref hydref diwethaf.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd AGIC gasgliadau ei arolygiad dirybudd o ganolfan geni Castell-nedd Port Talbot. Roedd yr adborth gan bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth yn gadarnhaol, yn enwedig mewn perthynas â phroffesiynoldeb bydwragedd a'r amgylchedd croesawgar. Rwy'n falch o weld y gwelliannau hyn mewn gwasanaethau mamolaeth ym Mae Abertawe, ond fel y mae adroddiad Llais yn nodi, mae mwy i'w wneud o hyd i wella'r profiad i bob menyw sy'n defnyddio'r gwasanaethau hyn.
Llywydd, fy mhrif bryder yw sicrhau bod yr holl wasanaethau mamolaeth ac obstetreg yng Nghymru yn darparu gofal diogel a thosturiol ac rwyf wedi dysgu o'r adolygiadau proffil uchel a gynhaliwyd i wasanaethau yng Nghymru ac ar draws y DU. Ym mis Chwefror, gwnaethom gyhoeddi'r 'Datganiad Ansawdd ar gyfer gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol', sy'n nodi'r canlyniadau a'r safonau y gall darpar famau a'u teuluoedd ddisgwyl eu derbyn wrth gael mynediad at ofal. Mae'n dangos yn glir sut olwg sydd ar dda ac yn helpu i ysgogi canlyniadau a phrofiadau gwell i fenywod a'u teuluoedd. Dechreuwyd y datganiad ansawdd o waith a wnaed gan y rhaglen cymorth diogelwch mamolaeth a newyddenedigol, a gomisiynwyd yn 2022 i arwain dull gwella Cymru gyfan a dysgu o'r adolygiadau annibynnol o wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol. Y rhaglen yw'r cyfrwng ar gyfer gwella ansawdd a diogelwch ar draws gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol ledled Cymru.
Llywydd, fel rhan o'm hymrwymiad i gynyddu tryloywder, bydd perfformiad a gwella'r GIG, yn y dyfodol, yn cyhoeddi diweddariadau rheolaidd ar y gwaith o weithredu'r rhaglen cymorth diogelwch mamolaeth a newyddenedigol, gyda'r diweddariad cyntaf i'w gyhoeddi ym mis Gorffennaf ac yna bob dwy flynedd. Bydd hyn yn sicrhau y gall yr Aelodau, y cyhoedd a'r cleifion graffu ar Lywodraeth Cymru a'r byrddau iechyd lleol yn eu camau gweithredu i wella ansawdd a diogelwch y gwasanaethau.
Llywydd, mae asesiad o bob gwasanaeth wedi'i gynnal, sydd wedi nodi cyfres o gamau i'w cymryd. Mae wedi ei gefnogi gan adolygiad gan Lywodraeth Cymru o'r holl ddata ac archwiliadau sy'n ymwneud â gofal mamolaeth a newyddenedigol yn 2023-24, gan roi sicrwydd am wasanaethau. Fodd bynnag, yng ngoleuni'r datblygiadau diweddar yng Nghymru ac ar draws y DU, gan gynnwys y canfyddiadau diweddaraf o adolygiad Ockenden a'r adolygiad annibynnol parhaus o ofal mamolaeth yn Nottingham, mae'n bryd ailadrodd yr asesiad hwnnw. Felly, byddaf yn gofyn i berfformiad a gwella'r GIG, sef yr enw newydd ar weithrediaeth y GIG, gynnal yr asesiad hwn gan ddechrau ym mis Gorffennaf. Bydd yn ategu'r set ddiweddaraf o ganlyniadau archwilio Mamau a Babanod: Lleihau Risg trwy Archwiliadau ac Ymholiadau Cyfrinachol, a bydd yn cynnwys adroddiad Llais heddiw a chanfyddiadau a chasgliadau adolygiad annibynnol Bae Abertawe, pan fyddant ar gael. Bydd hyn yn ein galluogi i asesu sefyllfa ein holl wasanaethau mamolaeth yng Nghymru ar hyn o bryd a sut maent yn perfformio yn erbyn canllawiau cenedlaethol. Bydd hyn yn ein galluogi i barhau i gefnogi byrddau iechyd i wneud y newidiadau sydd eu hangen i wella gofal ac i wella'r gwasanaethau y maent yn eu darparu i fenywod a babanod. Byddaf yn ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today. As a recent father, it's extremely worrying to read about what families have been enduring in order to access maternity and neonatal services in Swansea Bay University Health Board. I'm glad to hear from your statement of the actions that have been taken, the improvements that have been seen and your recognition that more work is still needed to be done to improve patient care. However, what is immediately noticeable from the Llais report is that a lot of issues come from staff seemingly following procedure, then completely discounting the empathetic human element that comes with caring. For instance, the report states that many
'were made to feel like they were overreacting, imagining things, or not to be trusted about what was happening to their own bodies. It left them feeling confused and undermined.'
Such actions included being questioned as to why they needed pain relief immediately after stitches. Cabinet Secretary, again I speak from a personal perspective as a first-time parent: the whole experience can be quite overwhelming, and I wasn't the one giving birth. I'm sure that nurses have a requirement not to just dish out painkillers, but to ascertain from the patient why they believe painkillers are needed, to try and describe the pain, but clearly this isn't being done in the most empathetic manner, especially if patients are saying that the questioning felt unwarranted or derogatory.
This sense of being dismissed is a common theme across various healthcare areas, including endometriosis, menopause and urogynecological conditions. Though we have had countless debates in here on the state of women's healthcare and the disparities that they face, I'm concerned that this report, again, adds to this disparity, and I'm keen to know if you do too. The fact that there was agreement across all the focus groups that women felt that they were shown disrespect through the use of clinical terms and attitudes expressed towards them is, I believe, part of a much wider issue that warrants more investigation by the Welsh Government. What improvements do you think could be made to help mothers and fathers, particularly first-time parents, understand the experiences that they are to expect and the types of questions that they are going to face?
One of the lessons that my family learnt was the importance of BRAIN—benefits, risk, alternatives, intuition and nothing. I am conscious that this came about as a result of attending a maternity class, and I would be keen to know, Cabinet Secretary, how widespread this policy is within the other health boards. Some parents go through a lot of anxiety and stress during the pregnancy and I believe that improving communication early on is a key part of reducing that. Do you think that there is scope to better prepare parents during the pregnancy stages?
In healthcare today, much of the work is driven by the need to fit neatly into clinical pathways. Medical professionals don't really have the scope to describe clinical situations without the use of clinical terms. They are limited in their use of non-medical terms because it can open them up to malpractice lawsuits because of subjectivity of interpretation. They have to be able to record and evidence what they have told patients about their condition. They do this because, when something goes wrong and their practice and discussions fall under scrutiny of the medicolegal microscope, expert witnesses refer to best practice guidelines to assess their actions, and criticisms are made if professionals veer off from following procedure. This is not an easy situation to resolve and I imagine the medical staff are themselves quite frustrated. Therefore, Cabinet Secretary, what do you think can be done about this? I would not be surprised, if measured, these were the type of issues found in a lot of clinical settings.
Two of the most distressing parts of this report is that there were unsafe environments in which women were giving birth, which amounts to negligence by senior staff and those responsible. The second was that mental health provision was found to be inconsistent. I find it particularly concerning that there were failures in recognising and treating infections, degrading treatment and potential neglect in postnatal care, and that some people were denied access to mental health support due to delays referring them on to the right service. The startling fact, Cabinet Secretary, is that some people were not offered support even after experiencing a stillbirth. I cannot imagine what they must have been going through. I recognise in the report that the health board has addressed these specific issues, but what guarantees can you give as Cabinet Secretary that they will ultimately be implemented effectively?
As you will know, the Llais report doesn't mention the actions that were taken against staff to hold them accountable. We cannot have a system that allows staff to remain in post who have failed in their duties to make a safe environment and to have mental health care available. I do not accept the argument that there is a lack of training or that more training is needed. This is not the case in other health board maternity units, whose staff would have access to the same training. Cabinet Secretary, what action have you taken to review the staff responsible for making the maternity unit safe and providing access to mental health care?
Finally, evidence has shown that the continuous media portrayal of an NHS in crisis is shaping negative public perception, and is making patients feel that they must manage their own care to avoid being overlooked. As a result, many patients seek out health-related information before their appointments, which can unintentionally set the stage for confrontational or expectation-laden consultations where they identify that they are not being listened to. Clinicians have also expressed concern that they are increasingly portrayed as villains who are not working in the best interests of the patients, and this complicates their ability to provide care and can create barriers between them and the patients before treatment even begins. With this in mind, Cabinet Secretary, what action is the Welsh Government taking to improve patient confidence in the advice and care that they are receiving, especially from medical staff at the maternity and neonatal unit in question? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad heddiw. Fel tad diweddar, mae'n hynod bryderus darllen am yr hyn y mae teuluoedd wedi bod yn ei ddioddef er mwyn cael mynediad at wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Rwy'n falch o glywed o'ch datganiad o'r camau sydd wedi'u cymryd, y gwelliannau a welwyd a'ch cydnabyddiaeth bod angen gwneud mwy o waith i wella gofal cleifion. Fodd bynnag, yr hyn sy'n amlwg ar unwaith o adroddiad Llais yw bod llawer o faterion yn dod wrth i staff ddilyn y weithdrefn, mae'n ymddangos, ac yna'n diystyru'n llwyr yr elfen ddynol empathig sy'n dod gyda gofalu. Er enghraifft, mae'r adroddiad yn nodi:
'Dywedodd llawer eu bod wedi cael eu gwneud i deimlo fel eu bod yn gorymateb, yn dychmygu pethau, neu na ddylid ymddiried ynddynt ynglŷn â’r hyn oedd yn digwydd i’w cyrff eu hunain. Gadawodd hwy’n teimlo’n ddryslyd ac yn cael eu tanseilio.'
Roedd gweithredoedd o'r fath yn cynnwys cael eu holi pam roedd angen lleddfu poen ar unwaith ar ôl pwythau. Ysgrifennydd Cabinet, eto rwy'n siarad o safbwynt personol fel rhiant am y tro cyntaf: gall yr holl brofiad eich llethu, ac nid fi oedd yr un a oedd yn geni babi. Rwy'n siŵr bod gofyniad ar nyrsys nid yn unig i roi poenladdwyr, ond i sicrhau gan y claf pam maen nhw'n credu bod angen poenladdwyr, i geisio disgrifio'r boen, ond yn amlwg nid yw hyn yn cael ei wneud yn y ffordd fwyaf empathetig, yn enwedig os yw cleifion yn dweud bod y cwestiynu yn teimlo'n ddiangen neu'n fychanol.
Mae'r ymdeimlad hwn o gael eich diystyru yn thema gyffredin ar draws gwahanol feysydd gofal iechyd, gan gynnwys endometriosis, menopos a chyflyrau wro-gynaecolegol. Er ein bod wedi cael dadleuon di-ri yma ar gyflwr gofal iechyd menywod a'r gwahaniaethau y maen nhw'n eu hwynebu, rwy'n pryderu bod yr adroddiad hwn, unwaith eto, yn ychwanegu at y gwahaniaeth hwn, ac rwy'n awyddus i wybod a ydych chi hefyd. Mae'r ffaith bod cytundeb ar draws yr holl grwpiau ffocws bod menywod o'r farn y dangoswyd diffyg parch tuag atynt trwy ddefnyddio termau clinigol ac agweddau a fynegwyd tuag atynt, rwy'n credu, yn rhan o broblem llawer ehangach sy'n haeddu mwy o ymchwiliad gan Lywodraeth Cymru. Pa welliannau ydych chi'n meddwl y gellid eu gwneud i helpu mamau a thadau, yn enwedig rhieni am tro cyntaf, i ddeall y profiadau y maen nhw i'w disgwyl a'r mathau o gwestiynau y maen nhw'n mynd i'w hwynebu?
Un o'r gwersi a ddysgodd fy nheulu i oedd pwysigrwydd BRAIN—buddion, risg, amgen, greddf a dim. Rwy'n ymwybodol bod hyn wedi digwydd o ganlyniad i fynychu dosbarth mamolaeth, a byddwn i'n awyddus i wybod, Ysgrifennydd Cabinet, pa mor eang yw'r polisi hwn o fewn y byrddau iechyd eraill. Mae rhai rhieni yn mynd trwy lawer o bryder a straen yn ystod y beichiogrwydd ac rwy'n credu bod gwella cyfathrebu yn gynnar yn rhan allweddol o leihau hynny. Ydych chi'n meddwl bod lle i baratoi rhieni yn well yn ystod y camau beichiogrwydd?
Mewn gofal iechyd heddiw, mae llawer o'r gwaith yn cael ei ysgogi gan yr angen i gyd-fynd yn daclus â llwybrau clinigol. Nid oes gan weithwyr proffesiynol meddygol y cwmpas i ddisgrifio sefyllfaoedd clinigol heb ddefnyddio termau clinigol. Maen nhw'n gyfyngedig yn eu defnydd o dermau anfeddygol oherwydd gall eu hamlygu i achosion cyfreithiol camymarfer oherwydd goddrychedd wrth ddehongli. Mae'n rhaid iddyn nhw allu cofnodi a thystiolaethu yr hyn y maen nhw wedi'i ddweud wrth gleifion am eu cyflwr. Maen nhw'n gwneud hyn oherwydd, pan fydd rhywbeth yn mynd o'i le ac mae eu hymarfer a'u trafodaethau yn cael eu craffu arnynt gan y microsgop meddygol-gyfreithiol, mae tystion arbenigol yn cyfeirio at ganllawiau arfer gorau i asesu eu gweithredoedd, ac mae beirniadaeth yn cael ei wneud os yw gweithwyr proffesiynol yn gwyro oddi wrth dilyn y weithdrefn. Nid yw hon yn sefyllfa hawdd i'w datrys ac rwy'n dychmygu bod y staff meddygol eu hunain yn eithaf rhwystredig. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, beth ydych chi'n meddwl y gellir ei wneud am hyn? Ni fyddwn yn synnu, pe bai nhw'n cael eu mesur, mai dyma'r math o broblemau a geir mewn llawer o leoliadau clinigol.
Dwy o'r rhannau mwyaf gofidus o'r adroddiad hwn yw bod amgylcheddau anniogel lle roedd menywod yn geni babi, sy'n gyfystyr ag esgeulustod gan uwch staff a'r rhai hynny sy'n gyfrifol. Yr ail oedd bod darpariaeth iechyd meddwl yn anghyson. Mae'n arbennig o bryderus i mi bod methiannau wrth nodi a thrin heintiau, triniaeth ddiraddiol ac esgeulustod posibl mewn gofal ôl-enedigol, a bod rhai pobl yn cael mynediad at gymorth iechyd meddwl wedi ei wrthod oherwydd oedi wrth eu hatgyfeirio at y gwasanaeth cywir. Y ffaith syfrdanol, Ysgrifennydd Cabinet, yw nad oedd rhai pobl yn cael cynnig cymorth hyd yn oed ar ôl profi marw-enedigaeth. Ni allaf ddychmygu yr hyn yr oeddynt yn mynd drwyddo. Rwy'n cydnabod yn yr adroddiad bod y bwrdd iechyd wedi mynd i'r afael â'r materion penodol hyn, ond pa warantau allwch chi eu rhoi fel Ysgrifennydd Cabinet y byddan nhw'n cael eu gweithredu'n effeithiol yn y pen draw?
Fel y gwyddoch chi, nid yw adroddiad Llais yn sôn am y camau a gymerwyd yn erbyn staff i'w dal yn atebol. Ni allwn fod â system sy'n caniatáu i staff aros yn eu swyddi, sydd wedi methu yn eu dyletswyddau i greu amgylchedd diogel ac i sicrhau bod gofal iechyd meddwl ar gael. Nid wyf yn derbyn y ddadl bod diffyg hyfforddiant neu fod angen mwy o hyfforddiant. Nid yw hyn yn unedau mamolaeth byrddau iechyd eraill, y byddai gan eu staff fynediad i'r un hyfforddiant. Ysgrifennydd Cabinet, pa gamau rydych chi wedi'u cymryd i adolygu'r staff sy'n gyfrifol am wneud yr uned famolaeth yn ddiogel a darparu mynediad at ofal iechyd meddwl?
Yn olaf, mae tystiolaeth wedi dangos bod y portread parhaus yn y cyfryngau o GIG mewn argyfwng yn llunio canfyddiad negyddol y cyhoedd, ac yn gwneud i gleifion deimlo bod yn rhaid iddynt reoli eu gofal eu hunain er mwyn osgoi cael eu hanwybyddu. O ganlyniad, mae llawer o gleifion yn chwilio am wybodaeth sy'n gysylltiedig ag iechyd cyn eu hapwyntiadau, a all yn anfwriadol greu sefyllfa ar gyfer ymgynghoriadau lle ceir gwrthdaro neu lawer o ddisgwyliadau lle maent yn nodi nad yw clinigwyr yn gwrando arnynt. Mae clinigwyr hefyd wedi mynegi pryder eu bod yn cael eu portreadu fwyfwy fel dihirod nad ydynt yn gweithio er budd gorau'r cleifion, ac mae hyn yn cymhlethu eu gallu i ddarparu gofal a gall greu rhwystrau rhyngddyn nhw a'r cleifion cyn i'r driniaeth ddechrau hyd yn oed. Gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd Cabinet, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella hyder cleifion yn y cyngor a'r gofal y maen nhw'n eu cael, yn enwedig gan staff meddygol yn yr uned mamolaeth a newyddenedigol dan sylw? Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I thank Joel James for those questions, and he cites several examples that are described in the Llais report, which highlights serious issues in the way that he described in his question, ranging from patient experience—he gave examples of those—but also in relation to communication, engagement, and he also touched on questions to do with quality and safety. As I indicated in my statement, women were telling Llais that they felt unheard or unsupported or sometimes unsafe at points in their journey, and we would all regard that as absolutely unacceptable, of course.
He made some specific points in relation to the experience of mothers about to give birth and engagement, and he made some important points about staffing. I think the theme that emerges both from the Llais report and from the work that has already been undertaken separately is that several of the challenges have been based upon the insufficient staffing levels, which were previously one of the features of the service. I think that's an area where there has been significant improvement in terms of the recruitment of additional staff to enable the service to be properly staffed. I am aware that the health board has invested significantly in the recruitment of 23 midwives and 14 maternity care assistants for its service. This has obviously then led to an increase in the numbers available for rostering and has provided greater resilience.
He touched on the point about training. We require Swansea bay, as all other health boards, to report back regularly on training compliance to the Welsh Government in the quarterly rhythm of meetings that we have. We have seen, I think both in Swansea but also across Wales, actually, a steady improvement in the rate of compliance with training guidance, but as he points out in his question, it is absolutely fundamental that that is maintained. That will go to the heart of the quality of the care that the service is able to provide.
I think the engagement with families, the engagement with mums, is a really important part of what the Llais report tells us and what other work has also told us. I know that this has been an area where the health board has sought to bring some focus. I know that they have recently implemented a pilot for the new perinatal engagement measures, which I will say a little bit more about in a second, through Civica, where every woman receives, for example, a text questionnaire at specified points in pregnancy so that she can feed back on her experiences.
One of the key areas where I feel in the future significant change will be able to be introduced right across Wales will flow from the quality statement, which I spoke about in my statement. One of the requirements in that is the implementation of the new perinatal engagement framework, which does exactly what the Member was asking for us to do, which is to make sure that there is structured, regular means for engaging with families, with mums, in relation to their expectations, the choices that they make in the context of, for example, where they may want to give birth and a range of other important points of engagement on the journey. One of the key actions for the quality statement in the year ahead is for health boards to work in partnership with NHS Wales performance and improvement, and design an implementation plan so that can be delivered right across Wales, including in Swansea.
Diolch i Joel James am y cwestiynau hynny, ac mae'n nodi sawl enghraifft a ddisgrifir yn adroddiad Llais, sy'n tynnu sylw at faterion difrifol yn y ffordd a ddisgrifiodd yn ei gwestiwn, yn amrywio o brofiad cleifion—rhoddodd enghreifftiau o'r rheini—ond hefyd o ran cyfathrebu, ymgysylltu, ac fe wnaeth e hefyd grybwyll cwestiynau yn ymwneud ag ansawdd a diogelwch. Fel y nodais yn fy natganiad, roedd menywod yn dweud wrth Llais eu bod yn teimlo nad oedd neb yn gwrando arnynt nac yn eu cefnogi neu eu bod weithiau teimlo'n anniogel ar adegau yn ystod eu taith, ac fe fydden ni i gyd yn ystyried bod hynny'n gwbl annerbyniol, wrth gwrs.
Fe wnaeth rai pwyntiau penodol am brofiad mamau sydd ar fin rhoi genedigaeth ac ymgysylltu, ac fe wnaeth rai pwyntiau pwysig am staffio. Rwy'n credu mai'r thema sy'n dod i'r amlwg o adroddiad Llais ac o'r gwaith sydd eisoes wedi'i wneud ar wahân yw bod nifer o'r heriau wedi bod yn seiliedig ar y lefelau staffio annigonol, a oedd yn un o nodweddion y gwasanaeth yn flaenorol. Rwy'n credu bod hwnnw'n faes lle mae gwelliant sylweddol wedi bod o ran recriwtio staff ychwanegol i alluogi'r gwasanaeth i gael ei staffio'n briodol. Rwy'n ymwybodol bod y bwrdd iechyd wedi buddsoddi'n sylweddol mewn recriwtio 23 o fydwragedd a 14 o gynorthwywyr gofal mamolaeth ar gyfer ei wasanaeth. Mae hyn yn amlwg wedi arwain wedyn at gynnydd yn y niferoedd sydd ar gael ar gyfer yr amserlen ac wedi darparu mwy o wydnwch.
Fe grybwyllodd y pwynt am hyfforddiant. Rydym yn gofyn i Fae Abertawe, fel pob bwrdd iechyd arall, adrodd yn ôl yn rheolaidd ar gydymffurfiaeth â hyfforddiant i Lywodraeth Cymru yn y rhythm chwarterol o gyfarfodydd sydd gennym. Rydym wedi gweld, rwy'n credu yn Abertawe ond hefyd ledled Cymru, mewn gwirionedd, welliant cyson yn y gyfradd cydymffurfio â chanllawiau hyfforddi, ond fel y mae'n nodi yn ei gwestiwn, mae'n gwbl hanfodol bod hynny'n cael ei gynnal. Bydd hynny'n mynd i galon ansawdd y gofal y mae'r gwasanaeth yn gallu ei ddarparu.
Rwy'n credu bod yr ymgysylltiad â theuluoedd, yr ymgysylltiad â mamau, yn rhan bwysig iawn o'r hyn y mae adroddiad Llais yn ei ddweud wrthym a'r hyn y mae gwaith arall wedi'i ddweud wrthym hefyd. Rwy'n gwybod bod hwn wedi bod yn faes lle mae'r bwrdd iechyd wedi ceisio dod â rhywfaint o ffocws. Rwy'n gwybod eu bod wedi gweithredu peilot yn ddiweddar ar gyfer y mesurau ymgysylltu amenedigol newydd, y byddaf yn dweud ychydig mwy amdanyn nhw mewn eiliad, trwy Civica, lle mae pob menyw yn derbyn, er enghraifft, holiadur testun ar adegau penodol yn ystod beichiogrwydd er mwyn iddi allu bwydo'n ôl ar ei phrofiadau.
Bydd un o'r meysydd allweddol lle rwy'n teimlo y bydd newid sylweddol yn gallu cael ei gyflwyno ledled Cymru yn y dyfodol yn deillio o'r datganiad ansawdd, y soniais amdano yn fy natganiad. Un o'r gofynion yn hwnnw yw gweithredu'r fframwaith ymgysylltu amenedigol newydd, sy'n gwneud yn union yr hyn yr oedd yr Aelod yn gofyn i ni ei wneud, sef sicrhau bod yna ffyrdd strwythuredig, rheolaidd o ymgysylltu â theuluoedd, â mamau, o ran eu disgwyliadau, y dewisiadau maen nhw'n eu gwneud yng nghyd-destun, er enghraifft, lle gallan nhw fod eisiau rhoi genedigaeth ac ystod o bwyntiau pwysig eraill o ran ymgysylltu ar y daith. Un o'r camau gweithredu allweddol ar gyfer y datganiad ansawdd yn y flwyddyn i ddod yw i fyrddau iechyd weithio mewn partneriaeth â pherfformiad a gwella GIG Cymru, a dylunio cynllun gweithredu a all gael ei gyflwyno ledled Cymru, gan gynnwys yn Abertawe.
Firstly, I'd like to pay tribute to the Channon family—and Rob is in the Chamber today and I understand you met him earlier—the Borland family, the Barrett family and the rest of the Swansea bay maternity family support group, who have been campaigning tirelessly amidst their unimaginable personal traumas for improved standards in maternity care. What should have been the happiest moments of their lives were cruelly denied to them by serious failings at the health board, failings that went unheeded for far too long. And let's be clear: this isn't simply a case of clinical negligence. What we have here is a chronic lack of institutional accountability and transparency, as the Llais report lays out in damning detail.
How can it be that the concerns identified all the way back in March 2022 by the Kirkup report were not acted on when they were first raised with the Welsh Government? How can it be that the affected families had so little faith in the internal review mechanisms of the health board, they felt like they had no option but to establish their own inquiry? And how can it be that, years later, maternity deaths at Singleton Hospital remain above average, as is indicated by the most recent MBRRACE death data? Simply put, we should never have reached this point.
But here we are, so the very least the Channons and the other affected families deserve now is their decisive leadership and political willpower in enacting positive change. Because, despite welcome progress in some areas, such as the latest HIW report into the Neath Port Talbot birthing centre, there's clearly a long way to go. Here are some actions that would go some way towards rebuilding the confidence of the public.
Firstly, the unravelling of trust in the health board's review process speaks volumes as to its avoidance of scrutiny and its failure to uphold robust standards of impartiality. To quote Dr Dewi Evans, having the health board appoint its own independent review is no better than getting your mother to write your reference or testimonial, and instead of constructively engaging with the legitimate concerns, they have instead resorted to hiring a consulting firm that has shamefully cast aspersions on the motives and methods of the family-led campaign. So, will the Cabinet Secretary commit to reviewing the relevant accountability frameworks that enabled the health board to effectively mark its own homework, and introduce new rules preventing private consulting firms from having such a prominent role in future inquiries?
Secondly, now that the work is under way of the affected families' own inquiry, it should be given a fair hearing. The Cabinet Secretary will be aware of Ockenden's criticism of the Government for failing to take an active role in the independent review of maternity services at Swansea bay. Considering this, will the Cabinet Secretary bring forward a statement to the Senedd upon publication of the family-led inquiry, and engage in good faith with its conclusions and recommendations?
Thirdly, lessons should have been learnt from the tragic cases that resulted in Cwm Taf Morgannwg maternity services being placed in special measures years ago, but it seems that any lessons from there have not been cascaded. We need to see the specific remedial action at Swansea bay become a catalyst for embedding improved standards on a national scale. The new maternity and neonatal quality statement is a good start, but now we need to see tangible progress on translating this vision into lasting results. But what assurances can the Cabinet Secretary give us that these lessons are learnt and shared across every health board in Wales?
You will recall me raising the point during the announcement of the quality statement that, unlike NHS England, Wales doesn't have a specific target to reduce rates of stillbirth, neonatal death, pre-term birth, maternal death and brain injury. Does the Cabinet Secretary believe that introducing such a target would be beneficial here in Wales? I'd also welcome an update as to the number of health boards in Wales that currently meet the recommended safe staffing levels for midwifery, as set out by the Birthrate Plus workforce tool.
Finally, the maternity service at Swansea bay has been in enhanced monitoring status for two years, and still we have these significant concerns. Will the Cabinet Secretary now increase the intervention level to special measures so that they get the full support required to put things right? Diolch.
Yn gyntaf, hoffwn dalu teyrnged i'r teulu Channon—ac mae Rob yn y Siambr heddiw ac rwy'n deall eich bod chi wedi cwrdd ag ef yn gynharach—y teulu Borland, y teulu Barrett a gweddill grŵp cymorth teuluoedd mamolaeth Bae Abertawe, sydd wedi bod yn ymgyrchu'n ddiflino yng nghanol trawma annirnadwy iddyn nhw'n bersonol dros well safonau ym maes gofal mamolaeth. Cafodd yr hyn a ddylai fod wedi bod yn eiliadau hapusaf eu bywydau eu gwadu'n greulon iddyn nhw gan fethiannau difrifol yn y bwrdd iechyd, methiannau a aeth heb sylw am lawer rhy hir. A gadewch i ni fod yn glir: nid achos o esgeulustod clinigol yn unig yw hwn. Yr hyn sydd gennym yma yw diffyg cronig o atebolrwydd a thryloywder sefydliadol, fel mae'r manylion damniol yn adroddiad Llais yn ei nodi.
Sut y gall fod na chafodd camau eu cymryd i fynd i'r afael â'r pryderon a nodwyd yr holl ffordd yn ôl ym mis Mawrth 2022 gan adroddiad Kirkup pan gawson nhw eu codi gyntaf gyda Llywodraeth Cymru? Sut y gall fod bod gan y teuluoedd yr effeithiwyd arnyn nhw gyn lleied o ffydd ym mecanweithiau adolygu mewnol y bwrdd iechyd fel eu bod yn teimlo nad oedd ganddyn nhw unrhyw opsiwn ond sefydlu eu hymchwiliad eu hunain? A sut y gall fod, flynyddoedd yn ddiweddarach, bod marwolaethau mamolaeth yn Ysbyty Singleton yn parhau i fod yn uwch na'r cyfartaledd, fel y dangosir gan ddata diweddaraf MBRRACE ar farwolaethau? Yn syml, ni ddylem byth fod wedi cyrraedd y pwynt hwn.
Ond dyma lle rydym ni, felly y lleiaf y mae'r teulu Channon a'r teuluoedd eraill yr effeithiwyd arnyn nhw'n ei haeddu nawr yw eu harweinyddiaeth benderfynol a'u hewyllys gwleidyddol i sicrhau newid cadarnhaol. Oherwydd, er gwaethaf cynnydd i'w groesawu mewn rhai meysydd, fel adroddiad diweddaraf AaGIC i ganolfan geni Castell-nedd Port Talbot, mae'n amlwg bod llawer o ffordd i fynd. Dyma rai camau a fyddai'n mynd rhywfaint o'r ffordd tuag at ailennyn hyder y cyhoedd.
Yn gyntaf, mae'r ymddiriedaeth sydd wedi'i cholli ym mhroses adolygu'r bwrdd iechyd yn siarad cyfrolau am y gwaith craffu y mae wedi'i osgoi a'i fethiant i gynnal safonau cadarn o ddidueddrwydd. I ddyfynnu Dr Dewi Evans, dydy cael y bwrdd iechyd i benodi ei adolygiad annibynnol ei hun yn ddim gwell na chael eich mam i ysgrifennu eich geirda neu'ch tysteb, ac yn hytrach nag ymgysylltu'n adeiladol â'r pryderon dilys, maen nhw wedi cyflogi cwmni ymgynghori sydd wedi lladd yn gywilyddus ar gymhellion a dulliau'r ymgyrch a arweinir gan deuluoedd. Felly, a fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymrwymo i adolygu'r fframweithiau atebolrwydd perthnasol a alluogodd y bwrdd iechyd i nodi ei waith cartref ei hun i bob diben, a chyflwyno rheolau newydd sy'n atal cwmnïau ymgynghori preifat rhag cael rôl mor amlwg mewn ymchwiliadau yn y dyfodol?
Yn ail, nawr bod ymchwiliad y teuluoedd yr effeithiwyd arnynt yn mynd rhagddo, dylai gael gwrandawiad teg. Bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o feirniadaeth Ockenden o fethiant y Llywodraeth i gymryd rhan weithredol yn yr adolygiad annibynnol o wasanaethau mamolaeth ym Mae Abertawe. O ystyried hyn, a wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet gyflwyno datganiad i'r Senedd ar ôl cyhoeddi'r ymchwiliad a arweinir gan deuluoedd, ac ymgysylltu'n ddidwyll â'i gasgliadau a'i argymhellion?
Yn drydydd, dylid bod wedi dysgu gwersi o'r achosion trasig a arweiniodd at wasanaethau mamolaeth Cwm Taf Morgannwg yn cael eu rhoi mewn mesurau arbennig flynyddoedd yn ôl, ond mae'n ymddangos nad yw unrhyw wersi o'r fan honno wedi'u rhaeadru. Mae angen i ni weld y camau adfer penodol ym Mae Abertawe yn dod yn gatalydd ar gyfer ymgorffori safonau gwell ar raddfa genedlaethol. Mae'r datganiad ansawdd newydd ar wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol yn ddechrau da, ond nawr mae angen i ni weld cynnydd diriaethol ar droi'r weledigaeth hon yn ganlyniadau parhaol. Ond pa sicrwydd y gall yr Ysgrifennydd Cabinet ei roi i ni bod y gwersi hyn yn cael eu dysgu a'u rhannu ar draws pob bwrdd iechyd yng Nghymru?
Fe fyddwch chi'n cofio imi godi'r pwynt yn ystod cyhoeddi'r datganiad ansawdd, nad oes gan Gymru, yn wahanol i GIG Lloegr, darged penodol i leihau cyfraddau marw-enedigaethau, marwolaethau newyddenedigol, genedigaethau cynamserol, marwolaethau mamau ac anafiadau i'r ymennydd. A yw'r Ysgrifennydd Cabinet o'r farn y byddai cyflwyno targed o'r fath yn fuddiol yma yng Nghymru? Byddwn i hefyd yn croesawu diweddariad ynghylch nifer y byrddau iechyd yng Nghymru sy'n bodloni'r lefelau staffio diogel a argymhellir ar gyfer bydwreigiaeth ar hyn o bryd, fel y nodir gan offeryn y gweithlu Birthrate Plus.
Yn olaf, mae'r gwasanaeth mamolaeth ym Mae Abertawe wedi bod o dan statws monitro uwch ers dwy flynedd, ac mae gennym ni'r pryderon sylweddol hyn o hyd. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet gynyddu'r lefel ymyrraeth i fesurau arbennig nawr fel eu bod yn cael y gefnogaeth lawn sydd ei hangen i unioni pethau? Diolch.
Thank you to Mabon ap Gwynfor for those questions. Yes, Mr Channon is here in the public gallery, and I had an opportunity to meet with him briefly earlier. As I mentioned in my statement, I'm looking forward to meeting with a number of families in the coming weeks, to have the opportunity of a longer reflection on the report as we see it, and the work that's going on separately to this report, which we're discussing today.
He made a number of points in relation to the relationship between the statement today and the review, which will be published in July. I think the review has provided an opportunity for there to be a thorough clinical case review, a governance review, and also to look at current safety indicators. I acknowledge the point that the Member made in relation to the families seeking a separate mechanism for families' voices to be heard in addition to the work of the review, and I know that the outcome of that piece of work, which will enable the range of families' voices to be taken into account, will be fed into the independent review, as indeed will the Llais report that we're discussing today, so that it can take full account of the range of experiences that we would want it to be able to consider.
The Member made a number of points in relation to what can be learnt from the experience in Swansea and, indeed, in other parts of Wales and, indeed, elsewhere. I mentioned the quality statement—he's acknowledged that, and I'm grateful to him for the welcome that he has given to that. That will set out clearly what's expected of health boards and, importantly, what families can expect, what women can expect, as they engage with maternity and neonatal services in Wales.
Alongside that, NHS Wales performance and improvement are developing a perinatal service specification, which, effectively, is a way of underpinning the quality statement, and that will set out how health boards can meet the expectations, can meet the ambitions, in the quality statement. Health boards will be required to develop a measurable action plan to enable those expectations to be met, and for that plan itself to align with the support programme, which, as the Member will know, has been the vehicle through which we've sought to improve services right across Wales.
In the year ahead, in order to implement that range of interventions that the Government is putting in place, we will expect all health boards, for example, to deploy the national digital maternity system, which will, I think, be potentially transformative—we certainly hope it will have that effect—to implement the perinatal engagement framework, which I referred to in my answer to Joel James; to work with HEIW to prioritise the early actions in the perinatal strategic workforce plan, which will ensure staffing levels are where they need to be and the availability of staff to recruit is where we need it to be; and there are a range of other specific measures in the quality statement that we will expect to be implemented over the course of the year.
He asked what we're doing to satisfy ourselves that services right across Wales are meeting the standards that we expect. That will be very much the purpose of the assessment, the national assessment, which I spoke about in my statement. So, that will not be so much an assessment of, if I can put it in these terms, the input steps—so, whether health boards have met the interventions that we've asked—it'll be a measure of the outcomes, which is what we will all want to see have improved. So, there's a rich range of data that we can look at—MBRRACE-UK is one set, but there's a range of other data that the system reports to us as a Government. So, we'll want to look at all of that to understand the output in every service in Wales, and we will commit to publishing that as well. I hope that he will welcome the transparency with which I've said I will report biannually to the Senedd on the implementation of the support programme. My reflections on it are that there has been quite substantial progress, but, in a world where people are seeking confidence, reassurance, and, frankly, also the ability to scrutinise both the Government's actions and local health boards' actions, I think it's important that that is in the public domain, so Members and others can engage with that fully.
Diolch i Mabon ap Gwynfor am y cwestiynau hynny. Ydy, mae Mr Channon yma yn yr oriel gyhoeddus, ac fe ges i gyfle i gwrdd ag ef yn gyflym yn gynharach. Fel y soniais i yn fy natganiad, rwy'n edrych ymlaen at gwrdd â nifer o deuluoedd yn yr wythnosau nesaf, i gael cyfle i fyfyrio'n hirach ar yr adroddiad fel yr ydym yn ei weld, a'r gwaith sy'n digwydd ar wahân i'r adroddiad hwn, yr ydym yn ei drafod heddiw.
Fe wnaeth nifer o bwyntiau o ran y berthynas rhwng y datganiad heddiw a'r adolygiad, a gaiff ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf. Rwy'n credu bod yr adolygiad wedi rhoi cyfle i gael adolygiad achos clinigol trylwyr, adolygiad llywodraethu, a hefyd i edrych ar ddangosyddion diogelwch cyfredol. Rwy'n cydnabod y pwynt a wnaeth yr Aelod o ran y ffaith bod y teuluoedd wedi ceisio mecanwaith ar wahân er mwyn i leisiau teuluoedd gael eu clywed yn ychwanegol at waith yr adolygiad, ac rwy'n gwybod y bydd canlyniad y darn hwnnw o waith, a fydd yn sicrhau bod modd ystyried ystod lleisiau'r teuluoedd, yn cael ei fwydo i mewn i'r adolygiad annibynnol, fel y bydd adroddiad Llais yr ydym yn ei drafod heddiw, fel y gall ystyried yn llawn yr ystod o brofiadau y byddem am iddo allu eu hystyried.
Gwnaeth yr Aelod nifer o bwyntiau o ran yr hyn y gellir ei ddysgu o'r profiad yn Abertawe ac, yn wir, mewn rhannau eraill o Gymru ac, yn wir, mewn mannau eraill. Soniais am y datganiad ansawdd—mae wedi cydnabod y datganiad hwnnw, ac rwy'n ddiolchgar iddo am y croeso y mae wedi'i roi iddo. Bydd y datganiad hwnnw'n nodi'n glir yr hyn a ddisgwylir gan fyrddau iechyd ac, yn bwysig, yr hyn y gall teuluoedd ei ddisgwyl, yr hyn y gall menywod ei ddisgwyl, wrth iddyn nhw ymgysylltu â gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol yng Nghymru.
Ochr yn ochr â hynny, mae perfformiad a gwella GIG Cymru yn datblygu manyleb gwasanaeth amenedigol, sydd, i bob pwrpas, yn ffordd o ategu'r datganiad ansawdd, a bydd honno'n nodi sut y gall byrddau iechyd fodloni'r disgwyliadau, bodloni'r uchelgeisiau, yn y datganiad ansawdd. Bydd gofyn i fyrddau iechyd ddatblygu cynllun gweithredu mesuradwy i sicrhau bod modd bodloni'r disgwyliadau hynny, ac i'r cynllun hwnnw ei hun alinio â'r rhaglen gymorth, sydd, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, wedi bod yn gyfrwng yr ydym wedi'i ddefnyddio i geisio gwella gwasanaethau ledled Cymru.
Yn y flwyddyn sydd i ddod, er mwyn gweithredu'r ystod honno o ymyriadau y mae'r Llywodraeth yn eu rhoi ar waith, byddwn ni'n disgwyl i bob bwrdd iechyd, er enghraifft, ddefnyddio'r system mamolaeth ddigidol genedlaethol, a allai, rwy'n credu, fod yn drawsnewidiol—rydym yn sicr yn gobeithio y bydd yn cael yr effaith honno—i weithredu'r fframwaith ymgysylltu amenedigol, y cyfeiriais ato yn fy ateb i Joel James; gweithio gydag AaGIC i flaenoriaethu'r camau cynnar yn y cynllun gweithlu strategol amenedigol, a fydd yn sicrhau bod lefelau staffio lle mae angen iddyn nhw fod a bod argaeledd staff i'w recriwtio lle mae angen iddo fod; ac mae yna ystod o fesurau penodol eraill yn y datganiad ansawdd y byddwn ni'n disgwyl eu gweithredu yn ystod y flwyddyn.
Gofynnodd beth rydym yn ei wneud i fodloni ein hunain bod gwasanaethau ledled Cymru yn cyflawni'r safonau rydym yn eu disgwyl. Dyna fydd pwrpas yr asesiad, yr asesiad cenedlaethol y soniais amdano yn fy natganiad, i raddau helaeth. Felly, ni fydd hynny'n gymaint o asesiad o, os gallaf ei roi yn y termau hyn, y camau mewnbwn—felly, a yw byrddau iechyd wedi gweithredu'r ymyriadau rydym wedi gofyn amdanyn nhw—bydd yn fesur o'r canlyniadau, sef yr hyn y byddwn ni i gyd eisiau gweld eu bod wedi gwella. Felly, mae yna ystod gyfoethog o ddata y gallwn ni edrych arno—mae MBRRACE-UK yn un set, ond mae yna ystod o ddata arall y mae'r system yn adrodd i ni fel Llywodraeth. Felly, byddwn ni eisiau edrych ar hynny i gyd i ddeall yr allbwn ym mhob gwasanaeth yng Nghymru, a byddwn ni'n ymrwymo i gyhoeddi hynny hefyd. Rwy'n gobeithio y bydd yn croesawu'r tryloywder wrth imi ddweud y byddaf yn adrodd i'r Senedd ddwywaith y flwyddyn ar weithredu'r rhaglen gymorth. Fy myfyrdodau arno yw bod cynnydd eithaf sylweddol wedi'i wneud, ond, mewn byd lle mae pobl yn ceisio hyder, sicrwydd, ac, i fod yn onest, y gallu i graffu ar weithredoedd y Llywodraeth a gweithredoedd byrddau iechyd lleol hefyd, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod hynny yn y parth cyhoeddus, fel bod yr Aelodau ac eraill yn gallu ymgysylltu â hynny'n llawn.
Firstly, can I thank the Minister for your statement? I want to acknowledge the trauma and stress being suffered by those with poor experiences or adverse outcomes from Swansea bay maternity and neonatal services. I'm grateful to Llais and everyone who has contributed to Llais's work and to the comprehensive engagement activity also undertaken by the independent review. The independent review has committed to publish its final report by the end of July, and I know the Llais input will be an extremely important element of that, alongside the feedback from wider engagement activity, as well as a thorough review of clinical cases and the interrogation of data.
I understand the independent review will also report on leadership and governance. I've got two questions. Firstly, will there be a further statement following the independent review? Because I don't want this to be a one-off. And secondly, would Wales benefit from having fewer, specialist hospitals providing maternity and neonatal services?
Yn gyntaf, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am eich datganiad? Rwyf am gydnabod y trawma a'r straen y mae'r rhai sydd â phrofiadau gwael neu ganlyniadau andwyol o wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol Bae Abertawe yn eu hwynebu. Rwy'n ddiolchgar i Llais a phawb sydd wedi cyfrannu at waith Llais ac at y gweithgarwch ymgysylltu cynhwysfawr a gynhaliwyd gan yr adolygiad annibynnol hefyd. Mae'r adolygiad annibynnol wedi ymrwymo i gyhoeddi ei adroddiad terfynol erbyn diwedd mis Gorffennaf, ac rwy'n gwybod y bydd mewnbwn Llais yn elfen hynod bwysig o hynny, ochr yn ochr â'r adborth yn sgil gweithgarwch ymgysylltu ehangach, yn ogystal ag adolygiad trylwyr o achosion clinigol a dadansoddi data.
Rwy'n deall y bydd yr adolygiad annibynnol hefyd yn adrodd ar arweinyddiaeth a llywodraethu. Mae gen i ddau gwestiwn. Yn gyntaf, a fydd datganiad pellach yn dilyn yr adolygiad annibynnol? Oherwydd dydw i ddim eisiau i hwn fod yr unig un. Ac yn ail, a fyddai Cymru yn elwa o gael llai o ysbytai arbenigol sy'n darparu gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol?
Thank you to Mike Hedges for that question. Can I just acknowledge the point he made at the start of his question in relation to the trauma that families and parents will have experienced in this context? One of the three next steps that Llais proposed should be taken is to work with Llais, which we look forward to doing, in relation to how we can reflect that and support that experience for families who have had poor experiences of maternity and neonatal services. So, we look forward to taking that piece of work forward with Llais.
I think, on the first point, yes, I'll be happy to make another statement in light of the further—when the review is published. It may be that doing so after the recess may be better, so that we can take into account the full range of actions that I referred to in the statement today, but I will be very happy to make a further statement, certainly.
In relation to the configuration of services, obviously that's a clinically led judgment. What seems to me clear is that people's expectations and choices will evolve over time in relation to how families, how mothers, want to access maternity and neonatal services, so obviously the health service will take that into account in how services are configured into the future.
Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn hwnnw. A gaf i gydnabod y pwynt a wnaeth ar ddechrau ei gwestiwn o ran y trawma y bydd teuluoedd a rhieni wedi'u profi yn y cyd-destun hwn? Un o'r tri cham nesaf y cynigiodd Llais y dylid eu cymryd yw gweithio gyda Llais, yr ydym yn edrych ymlaen at ei wneud, o ran sut y gallwn ni adlewyrchu hynny a chefnogi'r profiad hwnnw i deuluoedd sydd wedi cael profiadau gwael o wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol. Felly, edrychwn ymlaen at fynd â'r darn hwnnw o waith ymlaen gyda Llais.
Rwy'n credu, o ran y pwynt cyntaf, byddaf, byddaf yn hapus i wneud datganiad arall yng ngoleuni'r—pan fydd yr adolygiad yn cael ei gyhoeddi. Efallai y bydd yn well gwneud hynny ar ôl y toriad, fel y gallwn ni ystyried yr ystod lawn o gamau gweithredu y cyfeiriais atyn nhw yn y datganiad heddiw, ond byddaf yn hapus iawn i wneud datganiad pellach, yn sicr.
O ran cyflunio gwasanaethau, yn amlwg mae hynny'n farn a arweinir yn glinigol. Yr hyn sy'n ymddangos yn glir i mi yw y bydd disgwyliadau a dewisiadau pobl yn esblygu dros amser o ran sut mae teuluoedd, sut mae mamau, eisiau cael mynediad at wasanaethau mamolaeth a newyddenedigol, felly yn amlwg bydd y gwasanaeth iechyd yn ystyried hynny yn y ffordd y caiff gwasanaethau eu cyflunio yn y dyfodol.
Cabinet Secretary, we're joined today in the public gallery by my constituent Rob Channon, who, six years ago, when his son was born, found what should have been the happiest day of his life turned into a nightmare for him and for his family. In those six years, he has been campaigning on a number of the issues that have been raised in this report today. He's also been trying to have a meeting with the Welsh Government in that time, and I understand that first such meeting was held just 10 minutes before you made the statement today, which is somewhat disappointing, but at least I know you will be familiar with his case and the cases of so many other families that were in a similar position to him.
Repeatedly, he told me that his experiences were denied, that the health board denied initially that there was a problem, and he feels understandably that if he was listened to sooner, many other families might not have had to go through many of the experiences that he did. We've seen a number of the issues that he's been trying to highlight for some time now about the quality of care, the ignoring of concerns, and the way people are being treated and spoken to. So, he is calling for—and I as his Senedd Member am calling for on his behalf—a full apology and a recognition that he and his family should have been listened to sooner and better and supported through this incredibly difficult situation, and, secondly, an escalation of the maternity service in Swansea Bay University Health Board. We've been in enhanced monitoring now for some time and these issues continue to persist. So, if this report is not the trigger to put the Swansea bay maternity and neonatal services into special measures, what would be the trigger?
Ysgrifennydd Cabinet, yn ymuno â ni heddiw yn yr oriel gyhoeddus mae fy etholwr Rob Channon, y trodd yr hyn y dylai fod wedi bod yn ddiwrnod hapusaf ei fywyd yn hunllef iddo ef a'i deulu pan anwyd ei fab chwe blynedd yn ôl. Yn y chwe blynedd hynny, mae wedi bod yn ymgyrchu dros nifer o'r materion sydd wedi'u nodi yn yr adroddiad hwn heddiw. Mae hefyd wedi bod yn ceisio cael cyfarfod gyda Llywodraeth Cymru yn y cyfnod hwnnw, ac rwy'n deall bod y cyfarfod cyntaf o'i fath wedi'i gynnal dim ond 10 munud cyn i chi wneud y datganiad heddiw, sydd braidd yn siomedig, ond o leiaf rwy'n gwybod y byddwch chi'n gyfarwydd â'i achos ac achosion cynifer o deuluoedd eraill a oedd mewn sefyllfa debyg iddo.
Dro ar ôl tro, fe ddywedodd wrthyf fod ei brofiadau wedi'u gwadu, bod y bwrdd iechyd wedi gwadu i ddechrau bod yna broblem, ac mae'n teimlo, yn ddealladwy, pe bai pobl wedi gwrando arno'n gynt, efallai na fyddai llawer o deuluoedd eraill wedi gorfod mynd trwy lawer o'r profiadau y bu'n rhaid iddo fynd drwyddyn nhw. Rydym wedi gweld nifer o'r materion y mae wedi bod yn ceisio tynnu sylw atyn nhw ers peth amser nawr o ran ansawdd gofal, anwybyddu pryderon, a'r ffordd y mae pobl yn cael eu trin a'r ffordd y mae pobl yn siarad â nhw. Felly, mae e'n galw—ac rwyf innau fel ei Aelod Senedd ef yn galw ar ei ran—am ymddiheuriad llawn a chydnabyddiaeth y dylai pobl fod wedi gwrando arno ef a'i deulu yn gynt ac yn well ac y dylen nhw fod wedi cael eu cefnogi trwy'r sefyllfa anodd iawn hon, ac, yn ail, am i'r gwasanaeth mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe gael ei uwchgyfeirio. Rydym wedi bod yn destun mesurau monitro uwch nawr ers peth amser ac mae'r materion hyn yn parhau. Felly, os nad yr adroddiad hwn yw'r sbardun i roi gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol Bae Abertawe mewn mesurau arbennig, beth fyddai'r sbardun?
I hope the Member will have found some of the replies I've given already of some value in answering the questions that he's just asked. I just want to acknowledge the point that he makes in relation to Mr Channon. I was able to meet him briefly, since he's taken the trouble of coming here to listen to the statement today, and, as I mentioned in my statement earlier, I've already arranged to meet with families over the coming week so that we can have those discussions directly, and I hope families—. I'm looking forward to those discussions, and I hope everyone else who participates will find them of value to them as well.
The points that the Member makes in relation to the themes in the Llais report—. I think I've already acknowledged in my earlier answers the experiences referred to in the report extend from 2019 through to 2024, and my understanding is that they are consistent with the themes that have emerged in the work that the health board has been doing through the independent review, and I imagine as well through the work that the families are doing to ensure their experiences and their testimony are fully recorded as part of that.
I've set out in the statement today how I intend to respond to what we've learned in the Llais report, and that I will come back to the Senedd with a further statement in light of the independent review. The assessment work, which we will do, will help us to gain the assurance that the standards and the expectations that we set are being met in maternity services across Wales. I hope the Member will have heard the remarks I made at the very start of my statement about how sorry I am for families who've been through this experience, and I was able to say that directly to Mr Channon earlier. I have no hesitation in repeating that. The task that we have is to make sure that lessons are learned from the experiences of Mr Channon and other parents and families as well.
In my statement, I've tried to reflect where I feel there has been improvement. There have been examples in terms of leadership, in terms of staffing, in terms of training, in terms of engagement. But it is absolutely clear, I think, from what I've already said that I think there is journey that the health board is on, and that we need to make sure that we see further improvement. That's the very purpose of having enhanced monitoring for the health board, and we will want to make sure that it's meeting its obligations, responding to the recommendations, and implementing those before we're able to consider removing that level of escalation.
Rwy'n gobeithio bod yr Aelod wedi ffeindio bod rhai o'r atebion rwyf wedi'u rhoi eisoes wedi bod o ryw werth wrth ateb y cwestiynau y mae newydd eu gofyn. Rwyf am gydnabod y pwynt mae'n ei wneud mewn perthynas â Mr Channon. Fe wnes i allu cwrdd ag ef yn gyflym, gan ei fod wedi mynd i'r drafferth o ddod yma i wrando ar y datganiad heddiw, ac, fel y soniais yn fy natganiad yn gynharach, rwyf eisoes wedi trefnu i gyfarfod â theuluoedd dros yr wythnos nesaf fel y gallwn ni gael y trafodaethau hynny yn uniongyrchol, ac rwy'n gobeithio y bydd teuluoedd—. Rwy'n edrych ymlaen at y trafodaethau hynny, ac rwy'n gobeithio y byddan nhw o werth i bawb arall sy'n cymryd rhan hefyd.
Y pwyntiau mae'r Aelod yn eu gwneud o ran y themâu yn adroddiad Llais—. Rwy'n credu fy mod eisoes wedi cydnabod yn fy atebion cynharach bod y profiadau y cyfeirir atyn nhw yn yr adroddiad yn ymestyn o 2019 hyd at 2024, a fy nealltwriaeth i yw eu bod yn gyson â'r themâu sydd wedi dod i'r amlwg yn y gwaith y mae'r bwrdd iechyd wedi bod yn ei wneud drwy'r adolygiad annibynnol, ac rwy'n dychmygu hefyd trwy'r gwaith y mae'r teuluoedd yn ei wneud i sicrhau bod eu profiadau a'u tystiolaeth nhw yn cael eu cofnodi'n llawn fel rhan o hynny.
Rwyf wedi nodi yn y datganiad heddiw sut rwy'n bwriadu ymateb i'r hyn rydym wedi'i ddysgu yn adroddiad Llais, ac y byddaf yn dod yn ôl i'r Senedd gyda datganiad pellach yng ngoleuni'r adolygiad annibynnol. Bydd y gwaith asesu, y byddwn ni'n ei wneud, yn ein helpu i gael sicrwydd bod y safonau a'r disgwyliadau a osodwyd gennym yn cael eu bodloni mewn gwasanaethau mamolaeth ledled Cymru. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod wedi clywed y sylwadau a wnes ar ddechrau fy natganiad am ba mor ddrwg rwy'n teimlo dros deuluoedd sydd wedi bod trwy'r profiad hwn, ac fe wnes i allu dweud hynny'n uniongyrchol wrth Mr Channon yn gynharach. Rwy'n barod iawn i ailadrodd hynny. Y dasg sydd gennym yw sicrhau bod gwersi yn cael eu dysgu o brofiadau Mr Channon a rhieni a theuluoedd eraill hefyd.
Yn fy natganiad, rwyf wedi ceisio adlewyrchu lle rwy'n teimlo bod gwelliant wedi bod. Mae enghreifftiau wedi bod o ran arweinyddiaeth, o ran staffio, o ran hyfforddiant, o ran ymgysylltu. Ond mae'n hollol glir, rwy'n credu, o'r hyn rwyf wedi'i ddweud eisoes, fy mod i'n credu bod y bwrdd iechyd ar daith, a bod angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n gweld gwelliant pellach. Dyna union bwrpas cael trefn monitro uwch ar gyfer y bwrdd iechyd, a byddwn ni am wneud yn siŵr ei fod yn bodloni ei rwymedigaethau, yn ymateb i'r argymhellion, ac yn rhoi'r rheini ar waith cyn i ni allu ystyried cael gwared ar y lefel uwchgyfeirio honno.
I think what's clear with this report today is that the serious concerns regarding that past situation and indeed the continuing situation with maternity and neonatal care in Swansea bay, raised on numerous occasions, since 2022 especially, are valid, and really they should have been addressed earlier, and I want to pay tribute to all the families that have spoken up so bravely through this report and for years now. It's difficult when people don't believe you, and I think many Members have referred to the fact that women especially find this. It's been proven in many reports and in many papers on women's health inequality that women are just not listened to.
So, the Swansea Bay Maternity Support Group now, which you'll know has over 100 members, they meet to provide support and advice to families who feel harmed by maternity services and, as you know, they have long ago lost faith in the review due to report shortly. And they don't think that things have improved sufficiently, despite the Welsh Government intervention in 2023, and I think we see this in Llais, don't we? Nobody who spoke to Llais for this report had a positive experience from beginning to end.
So, I welcome the actions you've listed, and also I was very glad to hear you apologise in the way you did to all who feel they've had poor care. I think that's really, really valuable. But I want to know how you will ensure the full confidence of all concerned parents—past, present and future—in the Swansea bay area, especially, of course, those families affected by the concerns documented in the Llais report. Do you accept that Government oversight of maternity services in Swansea bay has been insufficient?
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n glir gyda'r adroddiad hwn heddiw yw bod y pryderon difrifol ynglŷn â'r sefyllfa honno yn y gorffennol ac yn wir y sefyllfa barhaus gyda gofal mamolaeth a newyddenedigol ym Mae Abertawe, a godwyd ar sawl achlysur, ers 2022 yn arbennig, yn ddilys, ac mewn gwirionedd dylid bod wedi rhoi sylw iddyn nhw'n gynharach, ac fe hoffwn i dalu teyrnged i'r holl deuluoedd sydd wedi siarad mor ddewr drwy'r adroddiad hwn ac ers blynyddoedd bellach. Mae'n anodd pan nad yw pobl yn eich credu, ac rwy'n credu bod llawer o Aelodau wedi cyfeirio at y ffaith bod menywod yn arbennig yn wynebu'r sefyllfa hon. Mae wedi cael ei brofi mewn llawer o adroddiadau ac mewn llawer o bapurau ar anghydraddoldeb iechyd menywod nad yw menywod yn cael gwrandawiad.
Felly, mae Grŵp Cymorth Mamolaeth Bae Abertawe nawr, y gwyddoch chi bod ganddo dros 100 o aelodau, maen nhw'n cwrdd i ddarparu cymorth a chyngor i deuluoedd sy'n teimlo eu bod wedi'u niweidio gan wasanaethau mamolaeth ac, fel y gwyddoch chi, maen nhw wedi colli ffydd yn yr adolygiad sydd i fod i adrodd cyn bo hir. Ac nid ydyn nhw'n meddwl bod pethau wedi gwella'n ddigonol, er gwaethaf ymyrraeth Llywodraeth Cymru yn 2023, ac rwy'n meddwl ein bod ni'n gweld hyn yn Llais, onid ydym ni? Ni chafodd unrhyw un a siaradodd â Llais am yr adroddiad hwn brofiad cadarnhaol o'r dechrau i'r diwedd.
Felly, rwy'n croesawu'r camau rydych chi wedi'u rhestru, a hefyd roeddwn i'n falch iawn o'ch clywed yn ymddiheuro yn y ffordd y gwnaethoch chi i bawb sy'n teimlo eu bod wedi cael gofal gwael. Rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol werthfawr. Ond fe hoffwn i wybod sut y byddwch chi'n sicrhau hyder llawn yr holl rieni pryderus—y gorffennol, y presennol a'r dyfodol—yn ardal Bae Abertawe, yn enwedig, wrth gwrs, y teuluoedd hynny a effeithwyd gan y pryderon a ddogfennwyd yn adroddiad Llais. Ydych chi'n derbyn y bu goruchwyliaeth y Llywodraeth o wasanaethau mamolaeth ym Mae Abertawe yn annigonol?
I thank Sioned Williams for those questions, and I hope she will have heard, from the tone in which I've tried to describe the Government's response, that I think it is important that we seek to do two things: firstly, identify where further improvement is required, and there's clearly a range of ways in which that's the case, and I know that the recommendations from the independent review—. I heard what the Member said, but there is a full review, and it will take into account both what Llais have said in this report and the report of the family engagement work, which has been undertaken and led by families, and I think that will allow the range of patient experiences and voices to be taken fully into account. But there will be recommendations in that, and I will expect to see those implemented, as we all would.
In terms of the assurance, which we have, this is fundamental to the process of escalation, isn't it? That granular understanding. And I think that the engagement, which the Welsh Government has had with the health board, has enabled us to understand where improvement has happened and where there still needs to be improvement. I do think one of the important things here—I don't think I heard her say this in her question—is how we can make sure that all parts of Wales are learning from the experiences that we've seen in Swansea bay. I think the report, as I say, describes the experiences of women—. I'm not sure I would agree exactly with the way she described it, if I may put it like that; I think there were experiences in the report that did describe positive care, but obviously that is not the burden of the report. None of us would say that. But I do think it's important, as we seek to support health boards in all their endeavours to try and improve, that we acknowledge where there is progress, as well as setting clear expectations for where there needs to be further progress.
Diolch i Sioned Williams am y cwestiynau hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd hi wedi clywed, o'r ffordd yr wyf wedi ceisio disgrifio ymateb y Llywodraeth, fy mod yn credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn ceisio gwneud dau beth: yn gyntaf, nodi lle mae angen gwelliannau pellach, ac mae'n amlwg bod amrywiaeth o ffyrdd lle mae hynny'n wir, ac rwy'n gwybod bod yr argymhellion o'r adolygiad annibynnol—. Clywais yr hyn a ddywedodd yr Aelod, ond mae adolygiad llawn, a bydd yn ystyried yr hyn y mae Llais wedi'i ddweud yn yr adroddiad hwn a'r adroddiad o'r gwaith ymgysylltu â theuluoedd, sydd wedi'i wneud a'i arwain gan deuluoedd, ac rwy'n credu y bydd hynny'n caniatáu i'r ystod o brofiadau a lleisiau cleifion gael eu hystyried yn llawn. Ond bydd argymhellion yn hynny, a byddaf yn disgwyl gweld y rheini yn cael eu gweithredu, fel y byddwn ni i gyd.
O ran y sicrwydd, sydd gennym ni, mae hyn yn sylfaenol i'r broses o uwchgyfeirio, yntydi? Y ddealltwriaeth fanwl honno. Ac rwy'n credu bod yr ymgysylltu, y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gael gyda'r bwrdd iechyd, wedi ein galluogi i ddeall lle y bu gwelliant a lle mae angen gwella o hyd. Rwy'n credu mai un o'r pethau pwysig yma—dydw i ddim yn meddwl fy mod i wedi ei chlywed hi'n dweud hyn yn ei chwestiwn—yw sut y gallwn ni wneud yn siŵr bod pob rhan o Gymru yn dysgu o'r profiadau rydym ni wedi'u gweld ym Mae Abertawe. Rwy'n credu bod yr adroddiad, fel y dywedais i, yn disgrifio profiadau menywod—. Dydw i ddim yn siŵr y byddwn i'n cytuno'n union â'r ffordd y disgrifiodd hi, os caf i ei fynegi fel yna; rwy'n credu bod profiadau yn yr adroddiad a oedd yn disgrifio gofal cadarnhaol, ond yn amlwg nid dyna fwriad yr adroddiad. Ni fyddai unrhyw un ohonom ni'n dweud hynny. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, wrth i ni geisio cefnogi byrddau iechyd yn eu holl ymdrechion i geisio gwella, ein bod yn cydnabod lle mae cynnydd, yn ogystal â gosod disgwyliadau clir ar gyfer lle mae angen cynnydd pellach.
I thank Llais for its very balanced report, because I think it's really important that we don't go overboard. There are some positives that are reported by Llais, of people having good experiences, but nevertheless it is unacceptable that 40 per cent of the people they spoke to didn't feel they'd been involved in their care, which is absolutely astonishing, given that of all the patients who use the NHS, the distinction is that people who are pregnant are not ill. They may have—. A minority of them may be unwell for other reasons, but the process of pregnancy is an entirely normal one, and they absolutely have to be involved in it, because it's the woman who is going to do the work, not the other people who are involved in it. So, I think it's essential that we try and ensure that this obviously sorry saga changes the culture, so that there is co-production of the services that people want.
It is pretty astonishing that people were being asked to travel to different parts of the area. On the one case, they had to go to Neath Port Talbot Hospital, they had to go to Singleton Hospital and they went to other health centres. There should be a clearly demarcated team serving each GP cluster, so that you get that continuity of care, which is essential for preparing women for giving birth, so that when you come to difficult conversations about interventions that may or may not be necessary, they trust what the midwife is telling them, because without that continuity of care, they are doomed. How on earth can people who don't have continuity of care be invited to disclose the risk of domestic violence, which we know doubles when people are pregnant, and also the possibility of postnatal depression, which can in many cases be identified antenatally? The job of the midwife cannot be done without that continuity of care, so I hope that this will be an important feature of the changes that I would hope we will see.
Diolch i Llais am ei adroddiad cytbwys iawn, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad ydym yn mynd dros ben llestri. Mae yna rai pethau positif sy'n cael eu hadrodd gan Llais, o bobl sy'n cael profiadau da, ond serch hynny mae'n annerbyniol nad oedd 40 y cant o'r bobl y gwnaethon nhw siarad â nhw yn teimlo eu bod wedi cael eu cynnwys yn eu gofal, sy'n hollol syfrdanol, o ystyried, o'r holl gleifion sy'n defnyddio'r GIG, y gwahaniaeth yw nad yw pobl sy'n feichiog yn sâl. Efallai fod ganddyn nhw—. Efallai y bydd lleiafrif ohonyn nhw'n sâl am resymau eraill, ond mae'r broses o feichiogrwydd yn un hollol arferol, ac yn sicr mae'n rhaid iddyn nhw gael eu cynnwys ynddo, oherwydd mai'r fenyw sy'n mynd i wneud y gwaith, nid y bobl eraill sy'n ymwneud ag ef. Felly, rwy'n credu ei bod yn hanfodol ein bod yn ceisio sicrhau bod y saga hon sy'n amlwg yn ofnadwy yn newid y diwylliant, fel bod cyd-gynhyrchu o'r gwasanaethau y mae pobl eu heisiau.
Mae'n eithaf rhyfeddol bod pobl yn cael eu gofyn i deithio i wahanol rannau o'r ardal. Mewn un achos, bu'n rhaid iddyn nhw fynd i Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, bu'n rhaid iddyn nhw fynd i Ysbyty Singleton ac fe aethon nhw i ganolfannau iechyd eraill. Dylai fod tîm wedi'i ddiffinio'n glir sy'n gwasanaethu pob clwstwr meddyg teulu, fel eich bod yn cael y parhad gofal hwnnw, sy'n hanfodol ar gyfer paratoi menywod ar gyfer geni babi, felly pan fyddwch chi'n dod i sgyrsiau anodd am ymyraethau a allai fod yn angenrheidiol neu beidio, eu bod yn ymddiried yn yr hyn y mae'r fydwraig yn ei ddweud wrthyn nhw, oherwydd heb y parhad gofal hwnnw, mae hi wedi canu arnyn nhw. Sut ar y ddaear y gellir gwahodd pobl nad oes ganddyn nhw barhad gofal i ddatgelu'r risg o drais domestig, y gwyddom ei fod yn dyblu pan fydd pobl yn feichiog, a hefyd y posibilrwydd o iselder ôl-enedigol, y gellir ei adnabod mewn llawer o achosion yn y cyfnod cynenedigol? Ni ellir gwneud gwaith y fydwraig heb y parhad gofal hwnnw, felly rwy'n gobeithio y bydd hyn yn nodwedd bwysig o'r newidiadau yr wyf yn gobeithio y byddwn ni'n eu gweld.
Thank you, Jenny Rathbone, for those questions. I think it is right to say that the Llais report does set out in a number of areas the improvements that it has seen the health board introduce, reflecting some of the concerns that are quoted in the report, and in other ways as well. I do think it is important that we reflect improvement where it has happened, even though we acknowledge that further action and further progress are obviously required.
Just on the point about continuity of care, I think there are two or three things in this space particular to Swansea bay. One is, as I pointed out earlier, the improvement in the staffing ratios, which has enabled a better staffed service, frankly, which will help with some of that continuity and some of that access to the professionals that women using the service will want to see, for the very reason that Jenny Rathbone pointed out. But I think, as well, as we see the engagement framework bedding in over the course of the next year—that's the perinatal engagement framework—I think that will drive those improvements as well. The face-to-face engagement is critical, but I think access to digital records, so that when people are accessing different parts of the service, being able to have continuity in that is important as well, so rolling that out over the course of the next year will be important.
Diolch, Jenny Rathbone, am y cwestiynau hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n iawn dweud bod adroddiad Llais yn nodi mewn nifer o feysydd, y gwelliannau y mae'r bwrdd iechyd wedi'u cyflwyno, gan gyfleu rhai o'r pryderon a ddyfynnir yn yr adroddiad, ac mewn ffyrdd eraill hefyd. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn cydnabod gwelliant lle bu hynny, er ein bod yn cydnabod bod angen gweithredu pellach a chynnydd pellach yn amlwg.
Dim ond o ran y sylw am barhad gofal, rwy'n credu bod dau neu dri pheth yn y maes yma'n benodol i Fae Abertawe. Un yw, fel y nodais i yn gynharach, y gwelliant yn y cymarebau staffio, sydd wedi galluogi gwasanaeth wedi'i staffio'n well, a fydd yn helpu gyda rhywfaint o'r parhad hwnnw a rhywfaint o'r mynediad hwnnw i'r gweithwyr proffesiynol y bydd menywod sy'n defnyddio'r gwasanaeth eisiau eu gweld, am yr union reswm y nododd Jenny Rathbone. Ond rwy'n credu, hefyd, wrth i ni weld y fframwaith ymgysylltu yn ymwreiddio yn ystod y flwyddyn nesaf—dyna'r fframwaith ymgysylltu amenedigol—rwy'n credu y bydd hynny'n sbarduno'r gwelliannau hynny hefyd. Mae'r ymgysylltiad wyneb yn wyneb yn hanfodol, ond rwy'n credu bod mynediad at gofnodion digidol, felly pan fydd pobl yn defnyddio gwahanol rannau o'r gwasanaeth, mae gallu cael parhad yn hynny yn bwysig hefyd, felly bydd cyflwyno hynny yn ystod y flwyddyn nesaf yn bwysig.
Ac yn olaf, Delyth Jewell.
And finally, Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r tôn rydych chi'n ei gymryd a'r empathi rydych chi'n ei ddangos yn yr ymatebion. Rwy'n meddwl bod hwnna'n rhywbeth rili pwerus i bobl ei glywed.
Dydy'r bwrdd iechyd yma ddim yn rhan o fy rhanbarth, ond roeddwn i eisiau siarad achos mae'r straeon yn seinio cymaint. Mae cymaint o'r menywod a'r mamau hyn oedd yn mynd trwy un o'r cyfnodau mwyaf bregus yn eu bywydau nhw wedi profi poen annerbyniol a thrawma, a'r ffaith bod cymaint ohonyn nhw yn mynd trwy boen difrifol ac yn cael cynnig paracetamol yn unig, neu roedden nhw'n teimlo, roedd rhai ohonyn nhw'n dweud, eu bod nhw'n cael eu cosbi achos y poen roedden nhw ynddo fe, ac roedden nhw'n teimlo, fel mae Sioned Williams wedi dweud, eu bod nhw ddim yn cael eu credu am y poen.
Ydych chi'n cytuno ei fod yn destun cywilydd ar ein cymdeithas ni? Mae hynny'n cael ei adlewyrchu mewn cymaint o ffyrdd yn y gwasanaeth iechyd yn rhy aml, ac mae e'n rhywbeth am ein cymdeithas ni hefyd, ein bod ni'n derbyn poen menywod fel rhan anochel o fywyd. Dyw e ddim yn normal i deimlo poen yn y ffordd yma. Dwi wedi galw ar y Llywodraeth i sicrhau bod y cynllun iechyd menywod yn mynd i'r afael â'r broblem hon i sicrhau bod meddygon yn cael hyfforddiant arbenigol i sicrhau nad ydyn ni'n gallu normaleiddio poen menywod mwyach. Ydych chi'n cytuno â hynny ac ydych chi'n cytuno bod yr esiamplau hyn yn dangos pam mae hynny mor angenrheidiol o hyd?
Thank you, Dirprwy Lywydd. I welcome the tone that you've adopted and the empathy that you have shown in your responses. I think that is very powerful for people to hear.
This health board isn't in my region, but I wanted to speak because the stories resonate greatly. So many of these women and mothers who were going through one of the most vulnerable periods in their lives have experienced unacceptable pain and trauma, and it's the fact that so many of them were experiencing severe pain and were being offered paracetamol only, or they felt, some of them said, that they were being punished because of the pain that they were in, and they felt, as Sioned Williams has said, that they weren't believed regarding that pain.
Do you agree that it is shameful for our society? It is reflected in so many ways within the health service too often, but it's something societal too, that we accept women's pain as an inevitability. It's not normal to feel pain in that way. I have called on the Government to ensure that the women's health plan tackles this problem in order to ensure that doctors get specialist training to ensure that we don't normalise women's pain any more. Do you agree with that and do you agree that these examples show why that is so necessary still?
Ie, byddwn i'n dweud, yr wythnos hon, rwy'n teimlo bod amryw bethau wedi ein hatgoffa ni o bwysigrwydd iechyd menywod a chymryd lleisiau menywod o ddifrif yn y gwasanaeth iechyd, am resymau amlwg yng nghyd-destun yr wythnos hon, ac mae'r dystiolaeth yn yr adroddiad hwn yn cynnwys enghreifftiau o hynny hefyd, wrth gwrs, felly byddwn i'n cytuno â'r pwynt mae'r Aelod yn ei wneud.
Beth fyddwn i hefyd yn ei ddweud, ac mae hyn wedi dod yn glir i fi yn y trafodaethau rwy wedi eu cael gyda chadeirydd newydd y bwrdd, yw fy mod yn credu bod dealltwriaeth glir o hynny yn sut mae'r bwrdd yn mynd i'r afael ag ymateb i'r her hon o ran profiadau menywod, o ran y gwaith maen nhw wedi'i wneud gyda Llais, ond hefyd yr adolygiad fydd yn cael ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf.
Yes, I would say, this week, I feel that a variety of things have reminded us of the importance of women's health and taking women's voices seriously in the health service, for very obvious reasons in the context of this week, and the evidence in this report includes examples of that too, of course, so I would agree with the point that the Member makes.
What I'd also say, and this has become clear to me in the discussions I've had with the new chair of the board, is that I think that there is a clear understanding of that in terms of how the board tackles the response to this challenge in terms of women's experiences, in terms of the work that they have done with Llais, but also the review that will be published in July.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 7 heddiw yw datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig: diweddariad ar y rhaglen dileu TB buchol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Huw Irranca-Davies.
Item 7 this afternoon is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs: an update on the bovine TB eradication programme. I call on the Cabinet Secretary, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae ychydig dros ddwy flynedd wedi mynd heibio ers i ni lansio ein cynllun cyflawni newydd ar gyfer y rhaglen dileu TB. Rwy'n croesawu’r cyfle yma i roi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau am hynt y gwaith.
Thank you, Dirprwy Lywydd. A little more than two years has passed since we launched our refreshed TB eradication delivery plan. I welcome this opportunity to update Members on progress.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I'd like to begin the statement, if I could, by just reflecting on the human impacts of bovine TB. I am deeply and acutely aware of the distress and the anxiety that exists in the run-up to a TB test and, indeed, a TB breakdown. I've been there first-hand and have seen with families the real impact this has on farmers and their families and businesses.
But I also want to reflect that the current TB picture in Wales is varied. Over the 12 months to December 2024, the latest TB statistics show short and longer term decreases in new herd incidence. But, conversely, we saw an increase in the number of TB-affected cattle slaughtered last year. I understand that this can appear alarming, but much of the rise in 2024 is attributable to the targeted use of the highly sensitive gamma interferon blood test. It's important to understand that using this gamma test alongside a standard skin test can improve the identification of TB infection within herds. This should ultimately lead to a reduction in infection rates, minimising the risk of disease spread and of recurring breakdowns in the longer term. However, more gamma testing, coupled with an increased positivity rate of cattle, has indeed increased the number of animals slaughtered for bovine TB control during 2024.
But there are families, there are lives and livelihoods behind every one of these animals slaughtered. The slaughter of TB reactors on-farm, although sometimes unavoidable, can be particularly harrowing to witness. And that is why, I have to say, that reviewing the on-farm slaughter policy was the technical advisory group's very first priority. Following advice from TAG, interim arrangements were quickly put in place in the summer of 2024 to allow farmers to delay the removal of heavily pregnant cattle prior to permanent arrangements and advice published in November. Feedback on the policy change has been positive, with a number of farmers choosing now to delay the slaughter of eligible cattle.
Since the introduction of this new policy a year ago, on-farm slaughter has been avoided and removal has been delayed for around a quarter of the animals, 242 animals, which would previously have been slaughtered on-farm. And my officials, and the programme board, indeed, will continue to work with industry representatives to co-design and to deliver awareness throughout the industry to further reduce the number of cattle having to be slaughtered on-farm. We will review the approaches taken when on-farm slaughter is necessary, and to monitor and to communicate the delivery and the effectiveness of these new arrangements.
Bovine TB is just one of the many challenges the agricultural industry is currently facing, and the work of the farming charities out there is more important now than ever. It is vital that individuals receive the support that they need. So, I would urge anyone who is struggling, listening to this, to contact one of the organisations who provide support in difficult times. Their highly trained and knowledgeable staff are on hand to find ways to support and to help you through.
Fe hoffwn i ddechrau'r datganiad, os caf i, drwy fyfyrio ar effeithiau dynol TB mewn gwartheg. Rwy'n ymwybodol iawn o'r trallod a'r pryder sy'n bodoli yn y cyfnod cyn prawf TB ac, yn wir, os ceir haint TB. Rydw i wedi bod yno yn uniongyrchol ac wedi gweld gyda theuluoedd yr effaith wirioneddol y mae hyn yn ei gael ar ffermwyr a'u teuluoedd a'u busnesau.
Ond fe hoffwn i ddweud hefyd bod y darlun TB presennol yng Nghymru yn amrywiol. Dros y 12 mis hyd at fis Rhagfyr 2024, mae'r ystadegau TB diweddaraf yn dangos gostyngiadau tymor byr a hirdymor mewn nifer yr achosion mewn buchesi newydd. Ond, i'r gwrthwyneb, gwelsom gynnydd yn nifer y gwartheg yr effeithiwyd arnyn nhw gan TB a laddwyd y llynedd. Rwy'n deall y gall hyn ymddangos yn frawychus, ond mae llawer o'r cynnydd yn 2024 oherwydd defnydd penodol o'r prawf gwaed interferon gamma sensitif iawn. Mae'n bwysig deall y gall defnyddio'r prawf gama hwn ochr yn ochr â phrawf croen safonol wella adnabod haint TB mewn buchesi. Dylai hyn arwain at ostyngiad mewn cyfraddau heintio yn y pen draw, gan leihau'r risg o ledaeniad y clefyd a heintiau cyson yn y tymor hwy. Fodd bynnag, mae mwy o brofion gama, ynghyd â chyfradd positifrwydd uwch mewn gwartheg, wedi cynyddu nifer yr anifeiliaid a laddwyd er mwyn rheoli TB mewn gwartheg yn ystod 2024.
Ond mae yna deuluoedd, mae bywydau a bywoliaethau y tu ôl i bob un o'r anifeiliaid hyn sy'n cael eu lladd. Gall lladd gwartheg adweithiol gyda TB ar y fferm, er ei fod weithiau'n anochel, fod yn arbennig o erchyll i'w weld. A dyna pam, mae'n rhaid i mi ddweud, mai adolygu'r polisi lladd ar y fferm oedd blaenoriaeth gyntaf y grŵp cyngor technegol. Yn dilyn cyngor gan y grŵp cyngor, rhoddwyd trefniadau dros dro ar waith yn gyflym yn haf 2024 i ganiatáu i ffermwyr ohirio symud gwartheg beichiog trwm cyn trefniadau parhaol a chyngor a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd. Mae adborth ar y newid polisi wedi bod yn gadarnhaol, gyda nifer o ffermwyr yn dewis nawr gohirio lladd gwartheg perthnasol.
Ers cyflwyno'r polisi newydd hwn flwyddyn yn ôl, mae lladd ar y fferm wedi'i osgoi ac mae symud wedi cael ei ohirio ar gyfer tua chwarter yr anifeiliaid, 242 o anifeiliaid, a fyddai wedi cael eu lladd ar y fferm yn flaenorol. A bydd fy swyddogion, a bwrdd y rhaglen, yn wir, yn parhau i weithio gyda chynrychiolwyr y diwydiant i gyd-ddylunio ac i ddarparu ymwybyddiaeth ledled y diwydiant i leihau ymhellach nifer y gwartheg sy'n gorfod cael eu lladd ar y fferm. Byddwn yn adolygu'r ffordd yr eir ati pan fydd angen lladd ar y fferm, ac i fonitro ac i gyfathrebu cyflawni ac effeithiolrwydd y trefniadau newydd hyn.
TB mewn gwartheg yw un o'r heriau niferus y mae'r diwydiant amaethyddol yn eu hwynebu ar hyn o bryd, ac mae gwaith yr elusennau ffermio sy'n bodoli yn bwysicach nawr nag erioed. Mae'n hanfodol bod unigolion yn derbyn y gefnogaeth sydd ei angen arnyn nhw. Felly, byddwn yn annog unrhyw un sy'n cael trafferth, sy'n gwrando ar hyn, i gysylltu ag un o'r sefydliadau sy'n darparu cymorth mewn amseroedd anodd. Mae eu staff hyfforddedig a gwybodus iawn wrth law i ddod o hyd i ffyrdd i'ch cefnogi a'ch helpu drwy'r cyfnod.
Understanding the importance of mental health support to the farming industry in Wales, I'm very pleased to welcome a representative from Farming Community Network on to the TB eradication programme board. Having this link between the programme board and the mental health support sector is going to be invaluable in shaping our approach in moving forward.
Joining the programme board also is a representative of young farmers clubs Wales, recognising the relevance of bovine TB to young people who are entering the farming sector, and for sustainability and succession for the next generation as we work towards TB eradication in 2041.
With the establishment of the programme board and the TAG now complete, we have achieved the governance commitments that we set out in the current five-year TB eradication programme delivery plan. This partnership approach is fully engaged and it has shown its value recently when working through options, evidence and advice in respect of inconclusive reactor policies. This, again, follows requests from industry to consider these policies, due to the risk that inconclusive reactor cattle pose. The TAG considered the available evidence and heard representations from stakeholders. The TAG provided their advice to the programme board at their inaugural meeting on 3 December, who have since provided their recommendations to me.
In line with the programme board and TAG’s advice, I am today announcing changes concerning the so-called 'resolved standard IRs'. These are animals that give an inconclusive result to the skin test at standard interpretation, but subsequently test clear. Evidence shows that these resolved standard IR cattle are higher risk than animals that have never tested inconclusive, because a larger proportion of them go on to become TB reactors at some point later. Therefore, there is a risk that cattle with undetected infection could be moved and could spread TB to other herds. So, under the new arrangements, they will be restricted to their herd with only licenced movements permitted direct to slaughter, or into an approved finishing unit. I anticipate this policy change will take effect from this autumn.
I'd like to thank again members of both the programme board and the TAG for their hard work and dedication so far. I'm really confident we have the right skill set, experience and expertise amongst both groups to provide the best possible advice to Government on bovine TB.
With those governance arrangements now complete, Llywydd, I'm committed to accelerating action to help us meet our target of a TB-free Wales by 2041. The Pembrokeshire project demonstrates how another facet of our partnership approach is working really well, and it highlights the crucial importance of the farmer and the private vet relationship. We also recognise the importance of the links with an Animal and Plant Health Agency case vet too. We are helping to empower vets and farmers involved in the Pembrokeshire project through data provision and education to control TB on their farms. We're still learning, but I'm keen to explore ways in which we can promote and support this level of co-working further and in other areas.
Adopting principles and good practice learned from this initiative, a new project is beginning in the lower TB incidence area of north Wales. Its aim is to help keep the disease out. Proactive vets, approved tuberculin testers and farmers are currently being identified to participate.
The five-year delivery plan committed us to review TB compensation arrangements, and that work is under way. Initial work is focused on considering systems in other countries and developing initial options. This internal review process will be completed before the end of this Senedd term before moving on to public consultation.
Gan ddeall pwysigrwydd cymorth iechyd meddwl i'r diwydiant ffermio yng Nghymru, rwy'n falch iawn o groesawu cynrychiolydd o'r Rhwydwaith Cymunedol Ffermio ar fwrdd y rhaglen dileu TB. Bydd cael y cysylltiad hwn rhwng bwrdd y rhaglen a'r sector cymorth iechyd meddwl yn amhrisiadwy wrth lunio sut y byddwn ni'n mynd ati yn y dyfodol.
Yn ymuno â bwrdd y rhaglen hefyd mae cynrychiolydd clybiau ffermwyr ifanc Cymru, sy'n cydnabod perthnasedd TB mewn gwartheg i bobl ifanc sy'n ymuno â'r sector ffermio, ac ar gyfer cynaliadwyedd ac olyniaeth i'r genhedlaeth nesaf wrth i ni weithio tuag at ddileu TB yn 2041.
Gyda sefydlu'r bwrdd rhaglen a'r grŵp cyngor technegol bellach wedi'i gwblhau, rydym ni wedi cyflawni'r ymrwymiadau llywodraethu a nodwyd gennym ni yn y cynllun cyflawni rhaglen pum mlynedd presennol i ddileu TB. Mae'r dull partneriaeth hwn wedi'i ymgysylltu'n llawn ac mae wedi dangos ei werth yn ddiweddar wrth weithio trwy opsiynau, tystiolaeth a chyngor mewn perthynas â pholisïau ynghylch gwartheg sydd wedi cael adwaith amhendant i'r prawf TB. Mae hyn, unwaith eto, yn dilyn ceisiadau gan y diwydiant i ystyried y polisïau hyn, oherwydd y risg y mae gwartheg sydd wedi cael adwaith amhendant i'r prawf TB yn ei achosi. Ystyriodd y grŵp cyngor technegol y dystiolaeth sydd ar gael a chlywed sylwadau gan randdeiliaid. Rhoddodd y grŵp eu cyngor i fwrdd y rhaglen yn eu cyfarfod agoriadol ar 3 Rhagfyr, sydd ers hynny wedi darparu eu hargymhellion i mi.
Yn unol â chyngor bwrdd y rhaglen a'r grŵp cyngor technegol, rwy'n cyhoeddi heddiw newidiadau ynglŷn â'r hyn a elwir yn 'adweithyddion safonol pendant'. Anifeiliaid yw'r rhain lle ceir canlyniad amhendant i'r prawf croen yn y dehongliad safonol, ond sydd wedyn yn profi'n glir. Mae tystiolaeth yn dangos bod y gwartheg sydd wedi cael adwaith amhendant safonol pendant hyn yn risg uwch nag anifeiliaid nad ydynt erioed wedi profi'n amhendant, oherwydd bod cyfran fwy ohonynt yn dod yn adweithyddion TB rywbryd yn ddiweddarach. Felly, mae risg y gallai gwartheg sydd â haint heb ei ganfod gael eu symud a gallent ledaenu TB i fuchesi eraill. Felly, o dan y trefniadau newydd, byddant yn cael eu cyfyngu i'w buches gyda dim ond symudiadau trwyddedig a ganiateir i'w lladd, neu i uned orffen gymeradwy. Rwy'n rhagweld y bydd y newid polisi hwn yn dod i rym o'r hydref hwn.
Fe hoffwn i ddiolch eto i aelodau o fwrdd y rhaglen a'r grŵp cyngor technegol am eu gwaith caled a'u hymroddiad hyd yn hyn. Rwy'n hyderus iawn bod gennym ni'r sgiliau, y profiad a'r arbenigedd cywir ymhlith y ddau grŵp i ddarparu'r cyngor gorau posibl i'r Llywodraeth ar TB mewn gwartheg.
Gyda'r trefniadau llywodraethu hynny bellach wedi'u cwblhau, Llywydd, rwy'n ymrwymedig i brysuro iddi i'n helpu i gyrraedd ein targed o Gymru ddi-TB erbyn 2041. Mae prosiect sir Benfro yn dangos sut mae agwedd arall ar ein dull partneriaeth yn gweithio'n dda iawn, ac mae'n tynnu sylw at bwysigrwydd hanfodol y berthynas rhwng y ffermwr a'r milfeddyg preifat. Rydym ni hefyd yn cydnabod pwysigrwydd y cysylltiadau â milfeddyg achosion yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion hefyd. Rydym ni'n helpu i rymuso milfeddygon a ffermwyr sy'n ymwneud â phrosiect sir Benfro drwy ddarparu data ac addysg i reoli TB ar eu ffermydd. Rydym ni'n dal i ddysgu, ond rwy'n awyddus i archwilio ffyrdd y gallwn ni hyrwyddo a chefnogi'r lefel hon o gydweithio ymhellach ac mewn meysydd eraill.
Gan fabwysiadu egwyddorion ac arferion da a ddysgwyd o'r fenter hon, mae prosiect newydd yn dechrau yn ardaloedd hynny o'r gogledd lle ceir llai o achosion o TB. Ei nod yw helpu i gadw'r clefyd draw. Mae milfeddygon rhagweithiol, profwyr twbercwlin cymeradwy a ffermwyr yn cael eu nodi ar hyn o bryd i gymryd rhan.
Mae'r cynllun cyflawni pum mlynedd wedi ein hymrwymo i adolygu trefniadau iawndal TB, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Mae'r gwaith cychwynnol yn canolbwyntio ar ystyried systemau mewn gwledydd eraill a datblygu opsiynau cychwynnol. Bydd y broses adolygu fewnol hon yn cael ei chwblhau cyn diwedd tymor y Senedd hwn cyn symud ymlaen i ymgynghoriad cyhoeddus.
I gloi, Llywydd, mae llawer o waith i'w wneud o hyd, ond rwy'n parhau i gredu y gallwn gyflawni camau sylweddol trwy gydweithio. Gan fod rhanddeiliaid wrth wraidd ein holl waith, mae gennym bellach raglen gryfach a mwy gwydn ar gyfer dileu TB. Rwy'n edrych ymlaen at gyflwyno mwy o ddiweddariadau wrth i'r rhaglen barhau. Diolch yn fawr.
To conclude, Llywydd, we have a lot of work ahead of us, but I remain steadfast that we can continue to make significant strides by working together. As stakeholders are at the heart of everything we do, we now have a stronger and more resilient TB eradication programme. I look forward to providing further updates as our programme progresses. Thank you.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement this afternoon? Bovine TB continues to have an enormous impact on farms across Wales, and I know from personal experience as my wife’s family farm continues to be affected by this disease. They, along with many other farmers, feel that, despite the Welsh Government’s warm words, things just aren’t getting any better. Year after year, farmers across Wales raise the issue of bovine TB and they urge the Welsh Government to do more to tackle this disease holistically because this disease has an enormous impact on their livelihoods and their well-being.
The latest statistics recorded show that over 13,000 cattle were slaughtered in Wales last year due to bovine TB. That is the highest annual total ever recorded. Today’s statement rightly says that there are families, lives and livelihoods behind every one of those animals slaughtered. For many farmers, the sheer number of slaughtered cattle shows that the Welsh Government’s eradication strategy is simply not working and so, Cabinet Secretary, begs the question: do you really believe that a 27 per cent increase in slaughtering cattle can be considered evidence of progress? What is your message to Welsh farmers who believe that these statistics only prove that the current strategy isn’t working?
Cabinet Secretary, I’m pleased that you’ve recognised the important work of farming charities in your statement. You’ll also be aware of the Farming Community Network report at the start of the year that reconfirmed the serious health impact of bovine TB in terms of financial costs and in terms of mental and physical health and well-being. I’m pleased to see that a representative from Farming Community Network and a representative from young farmers clubs Wales will now be on the TB eradication programme board. However, perhaps you could tell us a bit more about how the Welsh Government is reaching out to farmers who are struggling with their mental health as a result of bovine TB.
Bovine TB is not just emotionally affecting farmers; this disease affects farm profitability and has led to some farmers leaving the industry altogether. Farmers are being left with huge compensation delays and losses totalling £74 million over the past five years. Indeed, we know that the Welsh Government has overspent on TB compensation every year since 2015, with the most recent accounts forecasting a £1 million overspend for 2023-24. This is clearly unsustainable in the long term, and so perhaps you can tell us what is being done to address this situation going forward.
I welcome the recent reforms to on-farm slaughter policy mentioned in the statement. It’s an issue that we on this side of the Chamber have long fought to change. The previous approach was not just traumatic for farmers, it was unjustifiable. It has taken far too long for the Government to act on this issue and it’s vital that there are now mechanisms in place to ensure that animal health decisions are guided not just by clinical advice but also by compassion and practicalities too.
Today’s statement also makes it clear that there are changes concerning resolved standard inconclusive reactors. This is a way of taking the highest risk animals out of the marketplace, but it will require careful communications to ensure that the new rules and rationale are understood, given that there will be a further constraint on farmers. Therefore, perhaps you can tell us how you will be communicating this change to farmers and, indeed, to the industry.
The statement also briefly refers to the Pembrokeshire project and how it’s empowering vets and farmers through data provision and education. I know you say that you’re still learning, but perhaps you can give us an assessment as to the effectiveness of these projects and how they're informing the work being done on the new project that you referred to in north Wales.
Communication with the sector more widely is key and farming unions like the NFU Cymru are right to say that farmers are having to comply with more and more rules and regulations whilst there is uncertainty around the sustainable farming scheme and a general lack of confidence in the sector. NFU Cymru has called for an independent review group to be established to consider the cumulative burden of regulations and policies on Welsh farm businesses and I’d be grateful for your thoughts on this specific proposal.
Cabinet Secretary, we on this side of the Chamber believe that all scientifically proven tools must be on the table if we are serious about defeating this disease, including wildlife control. Welsh farmers produce food for our nation. They are the custodians of our land, and I believe they deserve better. Successive Governments have failed to tackle bovine TB because of a reluctance to deal with TB in the wildlife reservoir, and until that changes, we will continue to have the same conversations year after year after year whilst more farmers leave the industry. Cabinet Secretary, we need action from you and your Government before it's too late, given that this issue is still having a huge impact on the Welsh farming industry. Diolch, Llywydd.
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad y prynhawn yma? Mae TB mewn gwartheg yn parhau i gael effaith enfawr ar ffermydd ledled Cymru, ac rwy'n gwybod o brofiad personol gan fod fferm deuluol fy ngwraig yn parhau i gael ei heffeithio gan y clefyd hwn. Maen nhw, ynghyd â llawer o ffermwyr eraill, yn teimlo, er gwaethaf geiriau cysurus Llywodraeth Cymru, nad yw pethau'n gwella. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae ffermwyr ledled Cymru yn codi mater TB mewn gwartheg ac maen nhw'n annog Llywodraeth Cymru i wneud mwy i fynd i'r afael â'r clefyd hwn yn holistaidd oherwydd bod y clefyd hwn yn cael effaith enfawr ar eu bywoliaethau a'u lles.
Mae'r ystadegau diweddaraf a gofnodwyd yn dangos bod dros 13,000 o wartheg wedi'u lladd yng Nghymru y llynedd oherwydd TB mewn gwartheg. Dyna'r cyfanswm blynyddol uchaf a gofnodwyd erioed. Mae'r datganiad heddiw yn dweud yn gywir bod teuluoedd, bywydau a bywoliaethau y tu ôl i bob un o'r anifeiliaid hynny sy'n cael eu lladd. I lawer o ffermwyr, mae'r nifer fawr o wartheg sy'n cael eu lladd yn dangos nad yw strategaeth ddileu Llywodraeth Cymru yn gweithio ac felly, Ysgrifennydd Cabinet, mae'n rhaid gofyn y cwestiwn: a ydych chi wir yn credu y gellir ystyried cynnydd o 27 y cant yn nifer y gwartheg sy'n cael eu lladd yn dystiolaeth o gynnydd? Beth yw eich neges i ffermwyr Cymru sy'n credu bod yr ystadegau hyn ond yn profi nad yw'r strategaeth bresennol yn gweithio?
Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n falch eich bod wedi cydnabod gwaith pwysig elusennau ffermio yn eich datganiad. Byddwch hefyd yn ymwybodol o adroddiad Rhwydwaith y Gymuned Ffermio ar ddechrau'r flwyddyn a gadarnhaodd effaith ddifrifol TB mewn gwartheg ar iechyd o ran costau ariannol ac o ran iechyd a lles meddwl a chorfforol. Rwy'n falch o weld y bydd cynrychiolydd o Rwydwaith y Gymuned Ffermio a chynrychiolydd o glybiau ffermwyr ifanc Cymru nawr ar fwrdd y rhaglen dileu TB. Fodd bynnag, efallai y gallech chi ddweud ychydig mwy wrthym ni am sut mae Llywodraeth Cymru yn estyn allan at ffermwyr sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl o ganlyniad i TB mewn gwartheg.
Nid yw TB mewn gwartheg yn effeithio ar ffermwyr yn emosiynol yn unig; mae'r clefyd hwn yn effeithio ar broffidioldeb ffermydd ac wedi arwain at rai ffermwyr yn gadael y diwydiant yn gyfan gwbl. Gadewir ffermwyr yn disgwyl yn hir am iawndal a gyda cholledion o £74 miliwn dros y pum mlynedd diwethaf. Yn wir, fe wyddom ni fod Llywodraeth Cymru wedi gorwario ar iawndal TB bob blwyddyn ers 2015, gyda'r cyfrifon diweddaraf yn rhagweld gorwariant o £1 miliwn ar gyfer 2023-24. Mae hyn yn amlwg yn anghynaladwy yn y tymor hir, ac felly efallai y gallwch chi ddweud wrthym ni beth sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon yn y dyfodol.
Rwy'n croesawu'r diwygiadau diweddar i'r polisi lladd ar y fferm a grybwyllir yn y datganiad. Mae'n fater yr ydym ni ar yr ochr hon o'r Siambr wedi brwydro i'w newid ers amser maith. Roedd y dull blaenorol nid yn unig yn drawmatig i ffermwyr, ond doedd dim modd ei gyfiawnhau. Mae wedi cymryd llawer rhy hir i'r Llywodraeth weithredu ar y mater hwn ac mae'n hanfodol bod mecanweithiau bellach ar waith i sicrhau bod penderfyniadau iechyd anifeiliaid yn seiliedig nid yn unig ar gyngor clinigol ond hefyd ar dosturi ac ymarferoldeb hefyd.
Mae'r datganiad heddiw hefyd yn ei gwneud hi'n glir bod newidiadau ynglŷn â gwartheg sydd wedi cael adwaith amhendant safonol pendant. Mae hyn yn ffordd o dynnu'r anifeiliaid risg uchaf allan o'r farchnad, ond bydd angen cyfathrebu gofalus i sicrhau bod dealltwriaeth o'r rheolau a'r rhesymeg newydd, o ystyried y bydd cyfyngiad pellach ar ffermwyr. Felly, efallai y gallwch chi ddweud wrthym ni sut y byddwch chi'n cyfathrebu'r newid hwn i ffermwyr ac, yn wir, i'r diwydiant.
Mae'r datganiad hefyd yn cyfeirio'n fyr at brosiect sir Benfro a sut mae'n grymuso milfeddygon a ffermwyr trwy ddarparu data ac addysg. Rwy'n gwybod eich bod chi'n dweud eich bod chi'n dal i ddysgu, ond efallai y gallwch chi roi asesiad i ni o effeithiolrwydd y prosiectau hyn a sut maen nhw'n llywio'r gwaith sy'n cael ei wneud ar y prosiect newydd y cyfeirioch chi ato yn y gogledd.
Mae cyfathrebu â'r sector yn ehangach yn allweddol ac mae undebau ffermio fel NFU Cymru yn iawn i ddweud bod ffermwyr yn gorfod cydymffurfio â mwy a mwy o reolau a rheoliadau tra bod ansicrwydd ynghylch y cynllun ffermio cynaliadwy a diffyg hyder cyffredinol yn y sector. Mae NFU Cymru wedi galw am sefydlu grŵp adolygu annibynnol i ystyried baich cronnol rheoliadau a pholisïau ar fusnesau fferm yng Nghymru a byddwn yn ddiolchgar am eich barn ar y cynnig penodol hwn.
Ysgrifennydd Cabinet, rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn credu bod yn rhaid ystyried pob offer sydd wedi'i brofi yn wyddonol os ydym ni o ddifrif am drechu'r clefyd hwn, gan gynnwys rheoli bywyd gwyllt. Mae ffermwyr Cymru yn cynhyrchu bwyd i'n cenedl. Nhw yw ceidwaid ein tir, ac rwy'n credu eu bod yn haeddu gwell. Mae llywodraethau olynol wedi methu â mynd i'r afael â TB mewn gwartheg oherwydd amharodrwydd i ddelio â TB mewn bywyd gwyllt, a hyd nes y bydd hynny'n newid, byddwn yn parhau i gael yr un sgyrsiau flwyddyn ar ôl blwyddyn tra bod mwy o ffermwyr yn gadael y diwydiant. Ysgrifennydd Cabinet, mae angen inni weld gweithredu gennych chi a'ch Llywodraeth cyn ei bod hi'n rhy hwyr, o ystyried bod y mater hwn yn dal i gael effaith enfawr ar ddiwydiant ffermio Cymru. Diolch, Llywydd.
Diolch, Paul. Thank you. Llywydd, to answer all the questions, I might be here for half an hour, but I'll try and answer as many as I can. And I'm more than happy to discuss this further in great detail with you as well, Paul. But I think you raised about six, seven or eight points. I'll try and deal with them as much as I can.
First of all, on the issue of the data, you are right that, as I said in my opening remarks, there has been an increase in the number of cattle culled—that's unarguable. But, as I said in my opening remarks, and I know you were listening to me as I said it, that is a measure of the introduction of the new gamma interferon test. That's a higher sensitivity test, which means we can get ahead of the disease, particularly in those herds where there is stickiness, where there is prevalence within those herds. So, far from being a mark of failure, that is a mark of activity in trying to get ahead of the disease in herds, but it will mean that we have increased numbers of culls. The alternative is we don't do that sensitivity of testing and we allow it to be stuck there in those herds and then for cattle to go down with TB again and again and again in those herds.
It is difficult to compare. It's not quite apples and pears. The English data and the Welsh data is done in slightly different ways. But let me just say, in terms of the trends that we are seeing, beyond the increase in culling, which I've explained, new incidents—and this is an important point—have decreased from 1,185 in 2009 to 596 in the 12 months to December 2024. That's a 49.8 per cent decrease in new incidents. We are trying to stamp down on this and drive it out. On a 10-year basis, in the 12 months to December 2024, new incidents decreased by 30.5 per cent. On a five-year trend, there was a decrease of 10.6 per cent. And I could go on. So, what I'm saying to you is, even though we're pursuing different approaches, or we have been, on the two different sides of the border, what we are seeing is that the policies we're putting in place, working with farmers, dealing with biosecurity, security around on-farm movements, all of those aspects, are paying dividends. It's really hard work. And some of the best stuff that we're seeing, actually, is in Pembrokeshire as well, with the Pembrokeshire project, and putting farmers at the heart of the way forward.
You mentioned mental health there, which I opened with in my remarks, because it is so important. It is still a priority for the Welsh Government. It's vital we do all we can to raise awareness of the importance of mental health and well-being, and the support. That's why I always speak out, and, at all the agricultural shows, we regularly have stalls and stands with local charities, but also with the Farming Connect network, supported by Welsh Government. And there is now an online platform as well, because some farmers will choose not to go in-person, but will want to look at it through using their phone, their mobile device or in the quiet of the night. So, we work with industry-led and third sector organisations the Farming Community Network, Tir Dewi, the DPJ Foundation, the Royal Agricultural Benevolent Institution, as well as the FCN-run FarmWell Wales information hub. We've invested £45,000 to develop FarmWell Wales, and this is a hub on personal as well as business resilience for farmers and their families. It's had 9,000 users since we launched it in March 2020—it's proving useful.
You mentioned the issue of compensation, which I referred to in my opening remarks. You are right. We are continually overspending in terms of compensation against our TB budget. The overspend in 2023-24 was £2.8 million. We're forecasting an overspend of around £5 million to £5.6 million in 2024-25, pending end-of-year adjustments. That's a lot of money that we're overspending on. That's why I referred to the consultation that we carried out back in 2021-22, which attracted a lot of interest from correspondents. The views were enormously varied on the way forward, but what I can say is that there was less support, if we were to do any changes, for the proposal of a straightforward table valuation, which many felt would be disadvantageous, particularly to the very highest quality livestock, the pedigree herds and so on. The proposal for an industry-led, independent-led levy attracted most of the support there, but there were variations within it. But we're not, Paul, at the point where we can announce the revised TB payments regime. There's more work, significant work, that is required. But as I said in my opening remarks, we are starting it now, but then we will actually need to move into public consultation, which we will not be ready for until post the May 2026 election.
There were many other remarks that you covered in your points, but can I just address the cumulative burden aspect, which you came to in the end? This is something, actually, that we regularly discuss within the SFS ministerial round-table, and I also discuss directly with National Farmers Union and Farmers Union of Wales representatives as well. I share with them the ambition that both in the design of the SFS, but also the wider piece as well—. There is good regulation, by the way. The regulation is there for a reason. But when you go and see farmers and they bring out from the bottom of their cupboard a stack of things, some of which is replication and duplication—. So, as we take forward the SFS, we need to design a scheme that simplifies some of that, so you do not have to end up doing the same forms again and again and again for different purposes. But also, in the cumulative burden, looking at that, it is a piece I am really interested in.
What I would say to you, however, Paul, and to the NFU and FUW and individual farmers, is: can we not try to do everything at once? If we can get to the point where we can take forward the SFS, which will be introduced next January, we will have announcements on it before we get to the summer, take it forward in January. There is a piece that we need to move into as well, sooner rather than later, on the cumulative burden. But good regulation to deal with things such as not only the due process of allocating public money to farmers to do a range of not only food but public goods, but also things like water quality, soil quality et cetera—. There is a good reason to have regulation, but what we need to look at is that cumulative burden. Sorry, Llywydd, there were probably three or four other questions I could not get to.
Diolch, Paul. Diolch. Llywydd, i ateb yr holl gwestiynau, efallai y byddaf yma am hanner awr, ond byddaf yn ceisio ateb cymaint ag y gallaf. Ac rwy'n fwy na hapus i drafod hyn ymhellach yn fanwl gyda chi hefyd, Paul. Ond rwy'n credu eich bod wedi codi tua chwech, saith neu wyth pwynt. Byddaf yn ceisio delio â nhw gymaint ag y gallaf.
Yn gyntaf oll, ar fater y data, rydych chi'n iawn, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, bod cynnydd wedi bod yn nifer y gwartheg sy'n cael eu difa—mae hynny'n ddiymwad. Ond, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, ac rwy'n gwybod eich bod chi'n gwrando arnaf wrth i mi ei ddweud, mae hynny'n fesur o gyflwyno'r prawf interferon gamma newydd. Mae hynny'n brawf sensitifrwydd uwch, sy'n golygu y gallwn ni achub y blaen ar y clefyd, yn enwedig yn y buchesi hynny lle mae'r haint yn gyndyn o ymadael, lle mae achosion o fewn y buchesi hynny. Felly, ymhell o fod yn arwydd o fethiant, mae hynny'n arwydd o weithgarwch wrth geisio achub y blaen ar y clefyd mewn buchesi, ond bydd yn golygu bod gennym ni fwy yn cael eu difa. Y dewis arall yw nad ydym yn defnyddio profion mor sensitif ac yn caniatáu i'r haint bara yno yn y buchesi hynny ac yna i wartheg gael eu heintio gyda TB dro ar ôl tro ac eto yn y buchesi hynny.
Mae'n anodd cymharu. Nid yw'n fater o gymharu tebyg a thebyg chwaith. Caiff y data o Loegr a Chymru eu casglu mewn ffyrdd ychydig yn wahanol. Ond gadewch imi ddweud, o ran y tueddiadau rydym ni'n eu gweld, y tu hwnt i'r cynnydd mewn difa, yr wyf wedi'i esbonio, mae achosion newydd—ac mae hyn yn bwynt pwysig—wedi gostwng o 1,185 yn 2009 i 596 yn y 12 mis hyd at fis Rhagfyr 2024. Mae hynny'n ostyngiad o 49.8 y cant mewn achosion newydd. Rydym ni'n ceisio atal hyn a'i waredu. Ar sail 10 mlynedd, yn y 12 mis hyd at fis Rhagfyr 2024, gostyngodd achosion newydd 30.5 y cant. Ar duedd pum mlynedd, bu gostyngiad o 10.6 y cant. A gallwn fynd ymlaen. Felly, yr hyn rydw i'n ei ddweud wrthych chi, er ein bod ni'n dilyn dulliau gwahanol, neu y buom ni, ar ddwy ochr wahanol y ffin, yr hyn rydym ni'n ei weld yw bod y polisïau rydym ni'n eu rhoi ar waith, gweithio gyda ffermwyr, delio â bioddiogelwch, diogelwch o amgylch symudiadau ar y fferm, yr holl agweddau hynny, yn dwyn ffrwyth. Mae'n waith caled iawn. Ac mae rhai o'r pethau gorau rydym ni'n eu gweld, mewn gwirionedd, yn sir Benfro hefyd, gyda phrosiect sir Benfro, a rhoi ffermwyr wrth wraidd y ffordd ymlaen.
Fe wnaethoch chi sôn am iechyd meddwl yno, ac fe wnes i agor gyda hynny yn fy sylwadau, oherwydd ei fod mor bwysig. Mae'n dal i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae'n hanfodol ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i godi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd iechyd meddwl a lles, a'r gefnogaeth. Dyna pam rydw i bob amser yn siarad am hyn, ac, ym mhob sioe amaethyddol, mae gennym ni stondinau a byrddau gydag elusennau lleol yn rheolaidd, ond hefyd gyda rhwydwaith Cyswllt Ffermio, gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru. Ac mae yna blatfform ar-lein bellach hefyd, oherwydd bydd rhai ffermwyr yn dewis peidio â mynd yn bersonol, ond byddant eisiau edrych arno drwy ddefnyddio eu ffôn, eu dyfais symudol neu yn nhawelwch y nos. Felly, rydym ni'n gweithio gyda sefydliadau sy'n cael eu harwain gan y diwydiant a'r trydydd sector, Rhwydwaith y Gymuned Ffermio, Tir Dewi, Sefydliad DPJ, y Sefydliad Lles Amaethyddol Brenhinol, yn ogystal â chanolfan wybodaeth FarmWell Cymru sy'n cael ei redeg gan Rwydwaith y Gymuned Ffermio. Rydym ni wedi buddsoddi £45,000 i ddatblygu FarmWell Cymru, ac mae hon yn ganolfan sy'n rhoi sylw i wydnwch personol yn ogystal â gwydnwch busnes i ffermwyr a'u teuluoedd. Mae wedi cael 9,000 o ddefnyddwyr ers i ni ei lansio ym mis Mawrth 2020—mae'n profi'n ddefnyddiol.
Fe wnaethoch chi sôn am fater iawndal, y cyfeiriais i ato yn fy sylwadau agoriadol. Rydych chi'n iawn. Rydym ni'n gorwario yn barhaus o ran iawndal yn erbyn ein cyllideb TB. Y gorwariant yn 2023-24 oedd £2.8 miliwn. Rydym yn rhagweld gorwariant o tua £5 miliwn i £5.6 miliwn yn 2024-25, yn ddibynnol ar addasiadau diwedd y flwyddyn. Dyna lawer o arian rydym ni'n gorwario arno. Dyna pam y cyfeiriais i at yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym ni yn ôl yn 2021-22, a ddenodd lawer o ddiddordeb gan ohebwyr. Roedd y safbwyntiau yn amrywiol iawn o ran y ffordd ymlaen, ond yr hyn y gallaf ei ddweud yw bod llai o gefnogaeth, pe baem yn gwneud unrhyw newidiadau, i'r cynnig o brisiad tabl syml, yr oedd llawer yn teimlo y byddai'n anfanteisiol, yn enwedig i'r da byw o'r ansawdd uchaf, y buchesi pedigri ac yn y blaen. Denodd y cynnig ar gyfer ardoll dan arweiniad diwydiant, dan arweiniad annibynnol y rhan fwyaf o'r gefnogaeth yno, ond roedd amrywiadau ynddo. Ond nid ydym ni, Paul, ar y pwynt lle gallwn ni gyhoeddi'r drefn taliadau TB diwygiedig. Mae mwy o waith, gwaith sylweddol, sydd ei angen. Ond fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, rydym ni'n dechrau ar hynny nawr, ond yna bydd angen i ni symud i ymgynghoriad cyhoeddus, na fyddwn yn barod amdano tan ar ôl etholiad Mai 2026.
Roedd yna lawer o sylwadau eraill y gwnaethoch chi yn eich pwyntiau, ond a allaf fynd i'r afael â'r agwedd baich cronnus, y daethoch ati yn y diwedd? Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni'n ei drafod yn rheolaidd o fewn bwrdd crwn gweinidogol y Cynllun Ffermio Cynaliadwy, ac rwyf hefyd yn trafod yn uniongyrchol gyda chynrychiolwyr Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr ac Undeb Amaethwyr Cymru hefyd. Rwy'n rhannu'r uchelgais gyda nhw yn nyluniad y Cynllun Ffermio Cynaliadwy, ond hefyd y darn ehangach hefyd—. Mae yna reoleiddio da, gyda llaw. Mae'r rheoliad yno am reswm. Ond pan fyddwch chi'n mynd i weld ffermwyr ac maen nhw'n dod â phentwr o bethau allan o waelod eu cwpwrdd, rhai ohonynt yn bethau wedi eu dyblygu a'u hailadrodd—. Felly, wrth i ni fwrw ymlaen â'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy, mae angen i ni ddylunio cynllun sy'n symleiddio rhywfaint o hynny, fel nad oes rhaid i chi wneud yr un ffurflenni dro ar ôl tro ac eto at ddibenion gwahanol. Ond hefyd, yn y baich cronnus, wrth edrych ar hynny, mae'n ddarn sydd gen i ddiddordeb mawr ynddo.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud wrthych chi, fodd bynnag, Paul, ac i'r NFU ac Undeb Amaethwyr Cymru a ffermwyr unigol, yw: allwn ni ddim ceisio gwneud popeth ar unwaith? Os gallwn ni gyrraedd y pwynt lle gallwn fwrw ymlaen â'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy, a fydd yn cael ei gyflwyno fis Ionawr nesaf, bydd gennym ni gyhoeddiadau arno cyn i ni gyrraedd yr haf, a gweithredu ym mis Ionawr. Mae yna elfen y mae angen i ni ei ddatrys hefyd, yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, sef y baich cronnus. Ond rheoleiddio da i ddelio â phethau fel nid yn unig y broses ddyledus o ddyrannu arian cyhoeddus i ffermwyr i wneud ystod o nid yn unig bwyd ond nwyddau cyhoeddus, ond hefyd pethau fel ansawdd dŵr, ansawdd y pridd ac ati—. Mae rheswm da dros gael rheoleiddio, ond yr hyn y mae angen i ni edrych arno yw'r baich cronnus hwnnw. Mae'n ddrwg gennyf, Llywydd, mae'n debyg bod tri neu bedwar cwestiwn arall na allwn roi sylw iddyn nhw.
Mae yna berygl ein bod ni’n mynd lawr twll cwningen, dwi’n meddwl, yn sôn am ystadegau, oherwydd rŷch chi wedi rhestru rhai ystadegau, ond dŷn nhw ddim yn gyson gyda rhai o’r ystadegau dwi wedi’u gweld. Roeddech chi’n sôn bod herd incidence lawr yn y tymor byr; wel, y ffigur y gwelais i oedd 6.8 y cant yn 2023 a 6.8 y cant 12 mis yn ddiweddarach. Felly, dyw hwnna ddim wedi mynd lawr. Mae herd prevalance wedi mynd lan—er dim ond o gyfran fach iawn, ond mae e wedi cynyddu.
Ac fel rŷn ni wedi clywed, wrth gwrs, rŷn ni’n gwybod am y ffaith ein bod ni wedi difa yng Nghymru'r nifer fwyaf erioed o wartheg yn y cyfnod 12 mis diwethaf y mae gyda ni ffigurau ar ei gyfer e. Nawr, rŷch chi wedi rhoi esboniad am hynny yn eich barn chi, ond y neges dwi'n ei chlywed yw ein bod ni ddim yn ennill y frwydr yn erbyn TB. Dŷn ni ddim yn mynd i nunlle. Rŷn ni’n mynd rownd a rownd mewn cylchoedd unwaith eto, fel rŷn ni wedi gwneud ers degawd a mwy ar y mater yma. Pa ryfedd, felly, fod pobl yn colli ffydd, colli hyder ac yn tynnu gwallt eu pennau mewn rhwystredigaeth? A hynny, wrth gwrs, yn dangos ei hunan drwy broblemau iechyd meddwl.
Nawr, rŷn ni'n parhau yng Nghymru i dynhau'r rheolau ar wartheg a symud gwartheg. Fel Llywodraeth, rŷch chi’n parhau i gyflwyno cyfyngiadau pellach ar ffermydd, ond rŷch chi'n parhau hefyd i wrthod mynd i'r afael â TB mewn bywyd gwyllt. Nawr, mi ddywedoch chi ar Ffermio rhai misoedd yn ôl—ac mi sylwais i, mi gofia i hyn—petai'r grŵp cynghori technegol yn dod nôl gydag argymhelliad i chi fod angen mynd i'r afael o ddifri â TB mewn bywyd gwyllt, byddai hynny'n rhywbeth y byddech chi yn ei ystyried. Os atebwch chi ddim ond un cwestiwn i fi y prynhawn yma, a wnewch chi gadarnhau mai dyna yw eich barn chi o hyd, ac y byddech chi, petai'r cyngor yn dod yn ôl fod angen symud i'r cyfeiriad yna, yn barod i wneud hynny?
Dwi'n croesawu'r ffaith fod y gwaith project yn sir Benfro yn cael ei estyn i ogledd Cymru, ac wrth gwrs mewn cyd-destun ychydig yn wahanol, ond yn bwysig yn yr un ffordd. Efallai y gallwch chi awgrymu a ydych chi'n teimlo bod hwn yn gam nesaf mewn ymdrech yn y pen draw i sicrhau bod y math yna o approach ar gael i bob rhan o Gymru. Dwi hefyd yn croesawu'r ffaith fod y ffermwyr ifanc yn mynd i gael lle ar y bwrdd, yn ogystal, wrth gwrs, â'r FCN. Efallai y byddwch chi hefyd yn ymwybodol o waith sydd wedi digwydd yn sir Benfro drwy grŵp Agrisgôp, sydd wedi dod â’r rheini sydd o dan gyfyngiadau TB at ei gilydd. Maen nhw wedi rhoi cefnogaeth i'w gilydd wrth drafod, efallai, rai o'r elfennau ymarferol ar y fferm, yn rhannu profiadau, ond hefyd yn rhannu'r baich emosiynol yna, ac mae e wedi cael impact positif o ran iechyd meddwl. A ydy hwnna'n rhywbeth efallai y byddech chi fel Llywodraeth yn gallu edrych i geisio ei ariannu er mwyn annog hynny i ddigwydd mewn ardaloedd eraill, oherwydd yr impact positif mae e'n ei gael yn ymarferol ar y fferm, ond hefyd o safbwynt emosiynol yn ogystal?
Ac yn olaf, rŷch chi'n sôn am y resolved standard inconclusive reactor cattle a sut mae'r profi yna yn dangos ei hun, efallai, yn wahanol mewn rhai sefyllfaoedd. Beth mae hynny'n ei wneud i fi yw amlygu'r ffaith fod y system brofi sydd gyda ni ddim mor effeithiol ag y byddem ni i gyd eisiau, ac y dylai hi fod. Efallai y gallwch chi sôn wrthym ni am ba waith sydd yn digwydd er mwyn ceisio sicrhau bod gennym ni brosesau profi yng Nghymru sydd actually yn rhoi canlyniadau i ni y gallwn ni ddibynnu arnyn nhw. Diolch.
There is a risk of us going down a rabbit hole talking about statistics, I think, because you have listed some statistics, but they are not consistent with some of the statistics that I have seen. You mentioned that herd incidence was down in the short term, but the figure I saw was 6.8 per cent in 2023 and 6.8 per cent 12 months later. So, that has not gone down. Herd prevalence has gone up—only by a very small percentage, but it has increased.
And as we have heard, of course, we are aware of the fact that we have slaughtered in Wales the highest-ever number of cattle in the past 12-month period that we have figures for. Now, you have given an explanation as to why that is the case in your view, but the message I am hearing is that we are not winning the battle against TB. We are getting nowhere. We are going round and round in circles again, as we have done for a decade and more on this particular issue. Is it any surprise, therefore, that people are losing confidence and faith and are pulling their hair out in frustration? And that, of course, demonstrates itself in mental health issues suffered by people.
Now, in Wales we continue to tighten the rules on cattle and cattle movements. You as a Government continue to introduce further restrictions on farms, but you also refuse to tackle TB in wildlife. You said on Ffermio some months ago, and I remember this, that if the technical advisory group were to come back with a recommendation to you that we really do need to address TB in wildlife, then that would be something that you would consider. If you only answer one of my questions this afternoon, will you confirm that that remains your view, and that if that advice were to be provided, that we need to move in that direction, you would be willing to do so?
I welcome the fact that the Pembrokeshire project is being extended to north Wales, and of course in a slightly different context, but still important in the same way. Perhaps you could tell us whether you think that this is a next step in an effort ultimately to ensure that that kind of approach is available in all parts of Wales. I also welcome the fact that the young farmers are to have a place around the table, as well as the Farming Community Network. Perhaps you will also be aware of work that has happened in Pembrokeshire through the Agrisgôp group, which has brought those who are under TB restrictions together. They have provided support for each other in discussing some of the on-farm practicalities and sharing experiences, but also sharing the emotional burden, and it has had a positive impact in terms of mental health. Is that something that you as a Government could look at funding in order to encourage that in other areas, because of the positive impact that it has practically on the farm, but also in emotional terms too?
And finally, you mentioned the resolved standard inconclusive reactor cattle and how that testing perhaps shows up differently in certain circumstances. What that says to me is that the testing system that we have isn't as effective as we would all want it to be, and as it should be. So, perhaps you could tell us what work is ongoing in order to ensure that we do have testing processes in Wales that actually provide accurate results that we can depend on. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llyr. First of all, let me say, let's not trade stats back and data back on a year-by-year basis. I think one of the things we can say, both in terms of England but also in terms of Wales, is that there are two really interesting things going on here that take it apart from what happens in any one year. There's a long-term trend—and it's been sustained over a long period—of herd incidence declining; in herd prevalence, we're not seeing the same success.
So, in answer to you, and Paul's previous points as well, why are we seeing more culling? Because we've put in place now—. The best advice that we've got available from the TAG group and others is we're doing that gamma interferon testing into those herds where the disease is probably in there, but latent, to identify those animals, which means we are identifying it, the ones who are probably going to go down, and there is an increased culling as well. But in the long term, away from the year by year where we can trade back figures, I just want to say, because it's really important to say, we are having success with the work that we're doing with farmers on driving down TB and new herd incidence. The prevalence is the question we need to do, including some of the hotspot areas, and then in places like north Wales, keep it out—keep it out. So, that's why I'm keen on the projects that we're initiating now in north Wales as well.
And I've probably made a rod for my own back in doing this, Llywydd, because I suspect we will have, indeed, many more parts of Wales saying, 'Well, we've heard what's going on, we like the farmer being right at the heart of the decision making—we'd like that as well.' But there are some resource implications behind this, but we're keen to do this because we think this is a model. And Llyr, you will know, and Paul, you will know, when you speak to those farmers involved in the Pembrokeshire project, they will say where we need to go further, but they will be evangelical about what they are doing, being at the heart of giving them the data, giving them the tools, letting them be the decision maker on their cattle, on their herds. They know it best, and they can work with their own vet. And that's why we are indeed looking at innovating now into north Wales, which is a very different area. People often have this perception that there is just one homogenous area of TB within Wales. No, there isn't. The vast majority of our areas are TB free. Then, we have other areas with high spots, and then we have other areas where it's starting to make inroads. In other areas, we're driving it out. We need to treat each one differently.
You referred there to the north Wales project. Just to say that we'll be building on and learning from the lessons that we've learned in the Pembrokeshire project. It'll be specifically tailored towards north Wales. It'll help farmers and vets and give them the training towards succeeding in keeping TB out of herds. It's in its early stages, Llyr. However, we're developing the work at pace to ensure the future success of the project.
So, the current stage—and I'm going to ask for your help and other Members from north Wales here in a moment—is trying to identify participants for the project. So, if we could encourage those in the north Wales area who are contacted about the project to consider taking part and put themselves forward. We're at the same stage as when we started the Pembrokeshire project from a few years ago. When we started that, by the way, there was a bit of scepticism about it. There isn't now. So, let's make sure we do that.
You rightly mentioned the issue of wildlife. Can I say to colleagues, we have to also deal with the issue of TB in wildlife, for the welfare of wildlife, I've got to say, as well as the infection between species? We still know, by the way, that the tenfold factor here, or determinant, is bovine TB cattle to cattle. But if you have a situation where—. And the two predominant species in Wales—it's different in different countries as you look at it; my goodness, I've spent years looking at this—it's deer and it's badgers, and there is an issue of welfare within them.
Now, the TAG at their most recent meeting considered the role that is played by wildlife in the spread and the maintenance of bovine TB. Now, the initial meeting focused on identifying those evidence gaps—and there are evidence gaps still—and areas where there's additional research needed to inform policy decisions. And can I say, this is the strength of the TB advisory group, and the Sêr Cymru TB centre of excellence in Aberystwyth? So, a number of papers were presented to the TAG, including those from NFU Cymru, who also participated in the question and answer session. Now, whilst the role of wildlife in bovine TB is very complex and it cannot be addressed in a single meeting, I think it is an important first step that's taken by the TAG. So, I've asked the programme board and the TAG to develop their thoughts on a position paper on TB eradication, towards that eradication by 2041, which we're all set on. So, they're currently developing a position paper that they'll bring forward some time in spring 2026 or thereabouts, but it will need to fill the evidence gap. The TAG is yet to advise on the extent of the role that they think badgers may be playing in the bovine TB of Wales, so they've got to do their work.
The Welsh Government's programme for government confirms that we will not implement badger culling in Wales, and studies, as I've said, have shown that cattle-to-cattle transmission rates are far greater than badger to cattle. So, it's correct that the focus that we've got is on other methods for managing bovine TB in cattle, including—and I thank farmers for this—the enhanced biosecurity measures, improved cattle testing, movement controls and so on. And there are other ways that farmers can limit the introduction of TB into their herds through that good biosecurity, so measures that I think we need to say together, such as reducing the risk of buying infected cattle into their farms, or allowing cattle-to-cattle contact with neighbouring farms, along with limiting contact with wildlife. And I've seen some of this good practice in play. And farmers can also consider privately vaccinating badgers when the vaccination grants are available.
The other thing to touch on is the advances in the genome sequencing as well, which is driven with some of the work that's going on in Wales as well. This allows us to trace the transmission routes between species. And the findings, I have to say, suggest that within-species transmissions are more common than between species. Now, there's more I can add to this, but I think the work that they've set out on in looking at that more holistic approach is a good piece of work, and we'll see what they come up with. But it's evidence-driven, rather than to start from where you want it to go, and work with the evidence as well.
You also touched on on-farm slaughter. No, no—. You touched on on-farm slaughter, and I think you welcomed our approach with that. And on inconclusive reactors—the resolved standard inconclusive reactors—just to say, the partnership approach we've got is fully engaged. It's shown its value recently in bringing forward this policy. So, several studies have shown that the resolved standard IRs are more likely to test positive subsequently than animals that are not resolved standard IRs. In a study that considered the fate of both standard and severe IRs, it found that around a third of resolved standard IRs became either reactors or confirmed slaughterhouse cases within a five-year period. So, we know where the evidence has taken us on that. Under the current policy, there's a risk that resolved standard IRs with undetected infection could be moved and spread that TB around other herds as well. So, that is why we've moved the position on that.
And just finally, we welcome all those out there who are trying to deal with the mental health and well-being aspects of this. We don't put money into every organisation, but we do put it into some, and the Farming Connect network and the hub that we have as well. But we're also very supportive of the other charities who do this, and, indeed, they're also represented on the ministerial advisory group with SFS as well, as well as on the programme board for TB.
Diolch yn fawr iawn, Llyr. Yn gyntaf oll, gadewch i mi ddweud, gadewch i ni beidio â chyfnewid ystadegau a data o flwyddyn i'r llall. Rwy'n credu mai un o'r pethau y gallwn i ei ddweud, o ran Lloegr ond hefyd o ran Cymru, yw bod dau beth diddorol iawn yn digwydd yma sy'n ei wahanu o'r hyn sy'n digwydd mewn unrhyw flwyddyn benodol. Ceir tuedd hirdymor—ac mae wedi cael ei gynnal dros gyfnod hir—o nifer yr achosion mewn buchesi yn gostwng; o ran mynychder mewn buchesi, nid ydym ni'n gweld yr un llwyddiant.
Felly, mewn ymateb i chi, a phwyntiau blaenorol Paul hefyd, pam rydym ni'n gweld mwy o ddifa? Oherwydd rydym ni wedi rhoi ar waith nawr—. Y cyngor gorau sydd gennym ni ar gael gan y grŵp cynghori technegol ac eraill yw ein bod ni'n cynnal y profion interferon gamma hynny ar y buchesi hynny lle mae'r clefyd yn debygol o fod yno, ond yn gudd, i nodi'r anifeiliaid hynny, sy'n golygu ein bod ni'n ei ddarganfod, y rhai sy'n debygol o gael eu heffeithio, a cheir mwy o ddifa hefyd. Ond yn y tymor hir, oddi wrth cyfnewid ffigurau o un flwyddyn i'r llall, hoffwn ddweud, oherwydd mae'n bwysig iawn dweud, ein bod ni'n cael llwyddiant gyda'r gwaith rydym ni'n ei wneud gyda ffermwyr ar leihau TB ac achosion newydd mewn buchesi. Y mynychder yw'r cwestiwn y mae angen i ni ei ateb, gan gynnwys rhai o'r ardaloedd problemus, ac yna mewn lleoedd fel gogledd Cymru, ei gadw allan—ei gadw allan. Felly, dyna pam rwy'n frwdfrydig am y prosiectau yr ydym ni'n eu sefydlu nawr yn y gogledd hefyd.
Ac mae'n debyg fy mod i wedi gwneud croes i'm cefn fy hun o wneud hyn, Llywydd, oherwydd rwy'n amau y bydd gennym ni, yn wir, lawer mwy o rannau o Gymru yn dweud, 'Wel, rydym ni wedi clywed beth sy'n digwydd, rydym ni'n hoffi'r ffaith fod y ffermwr yn ganolog i'r broses o wneud penderfyniadau—byddem ninnau'n hoffi hynny hefyd.' Ond ceir rhai goblygiadau o ran adnoddau y tu ôl i hyn, ond rydym ni'n awyddus i wneud hyn gan ein bod ni'n meddwl bod hwn yn fodel. A Llyr, byddwch chi'n gwybod, a Paul, byddwch chi'n gwybod, pan fyddwch chi'n siarad â'r ffermwyr hynny sy'n rhan o brosiect sir Benfro, byddan nhw'n dweud lle mae angen i ni fynd ymhellach, ond byddan nhw'n efengylaidd ynglŷn â'r hyn y maen nhw'n ei wneud, o fod yn ganolog i roi'r data iddyn nhw, i roi'r arfau iddyn nhw, gadael iddyn nhw fod y sawl sy'n gwneud y penderfyniadau am eu gwartheg, am eu buchesi. Nhw'n sy'n adnabod y sefyllfa orau, ac fe allan nhw weithio gyda'u milfeddyg eu hunain. A dyna pam rydym ni'n edrych, yn wir, ar arloesi nawr i ogledd Cymru, sy'n ardal wahanol iawn. Mae gan bobl y dybiaeth yn aml mai dim ond un ardal homogenaidd o TB sydd yng Nghymru. Na, nid yw hynny'n wir. Does dim TB yn y mwyafrif llethol o'n hardaloedd. Yna, mae gennym ni ardaloedd eraill â sefyllfaoedd problemus, ac yna mae gennym ni ardaloedd eraill lle mae'n dechrau cynyddu. Mewn ardaloedd eraill, rydym ni'n ei yrru allan. Mae angen i ni drin pob un yn wahanol.
Fe wnaethoch chi gyfeirio yn y fan yna at brosiect gogledd Cymru. Dim ond i ddweud y byddwn ni'n adeiladu ar y gwersi yr ydym ni wedi eu dysgu ym mhrosiect sir Benfro ac yn eu dysgu ohonyn nhw. Bydd wedi'i deilwra'n benodol tuag at y gogledd. Bydd yn helpu ffermwyr a milfeddygon ac yn rhoi'r hyfforddiant iddyn nhw tuag at lwyddo i gadw TB allan o fuchesi. Mae ar ei gamau cynnar, Llyr. Fodd bynnag, rydym ni'n datblygu'r gwaith yn gyflym i sicrhau llwyddiant y prosiect yn y dyfodol.
Felly, mae'r cam presennol—ac rwy'n mynd i ofyn am eich cymorth chi ac Aelodau eraill o'r gogledd yma mewn eiliad—yn ceisio dod o hyd i bobl i gymryd rhan yn y prosiect. Felly, pe gallwn i annog y rhai yn ardal y gogledd y mae pobl yn cysylltu â nhw am y prosiect i ystyried cymryd rhan a chynnig eu hunain. Rydym ni ar yr un cam â phan wnaethon ni ddechrau prosiect sir Benfro ychydig flynyddoedd yn ôl. Pan wnaethon ni ddechrau hwnnw, gyda llaw, roedd dipyn o amheuaeth amdano. Nid oes nawr. Felly, gadewch i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud hynny.
Fe wnaethoch chi sôn yn briodol am fater bywyd gwyllt. A gaf i ddweud wrth gyd-Aelodau, bod yn rhaid i ni hefyd ddelio â mater TB mewn bywyd gwyllt, er lles bywyd gwyllt, mae'n rhaid i mi ddweud, yn ogystal â'r haint rhwng rhywogaethau? Rydym ni'n dal i wybod, gyda llaw, mai'r ffactor, neu'r penderfynydd, deg gwaith yma yw TB buchol rhwng gwartheg. Ond os oes gennych chi sefyllfa lle—. A'r ddwy brif rywogaeth yng Nghymru—mae'n wahanol mewn gwahanol wledydd wrth i chi edrych arno; bobl bach, rwyf i wedi treulio blynyddoedd yn edrych ar hyn—mae'n fater o geirw a moch daear, a cheir mater o les yn eu plith.
Nawr, ystyriodd y grŵp cynghori technegol yn eu cyfarfod diweddaraf y rhan sy'n cael ei chwarae gan fywyd gwyllt o ran lledaenu a chynnal TB buchol. Nawr, canolbwyntiodd y cyfarfod cychwynnol ar nodi'r bylchau tystiolaeth hynny— a cheir bylchau tystiolaeth o hyd—ac ardaloedd lle mae angen ymchwil ychwanegol i hysbysu penderfyniadau polisi. Ac a gaf i ddweud, dyma gryfder y grŵp cynghori ar TB, a chanolfan ragoriaeth TB Sêr Cymru yn Aberystwyth? Felly, cyflwynwyd nifer o bapurau i'r grŵp cynghori technegol, gan gynnwys rhai gan NFU Cymru, a gymerodd ran yn y sesiwn holi ac ateb hefyd. Nawr, er bod swyddogaeth bywyd gwyllt o ran TB buchol yn gymhleth iawn ac ni ellir mynd i'r afael â hi mewn un cyfarfod, rwy'n credu ei fod yn gam cyntaf pwysig sy'n cael ei gymryd gan y grŵp cynghori technegol. Felly, rwyf i wedi gofyn i fwrdd y rhaglen a'r grŵp cynghori technegol ddatblygu eu syniadau ar bapur safbwynt ar ddileu TB, tuag at y dileu hwnnw erbyn 2041, yr ydym ni i gyd yn gweithio tuag ato. Felly, ar hyn o bryd maen nhw'n datblygu papur safbwynt y byddan nhw'n ei gyflwyno rywbryd yng ngwanwyn 2026 neu oddeutu hynny, ond bydd angen iddo lenwi'r bwlch tystiolaeth. Nid yw'r grŵp cynghori technegol wedi cynghori eto ar faint o ran y maen nhw'n meddwl y gallai moch daear fod yn ei chwarae o ran TB buchol yng Nghymru, felly mae'n rhaid iddyn nhw wneud eu gwaith.
Mae rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn cadarnhau na fyddwn ni'n cyflwyno trefn difa moch daear yng Nghymru, ac mae astudiaethau, fel y dywedais, wedi dangos bod cyfraddau trosglwyddo rhwng gwartheg yn llawer uwch na moch daear i wartheg. Felly, mae'n gywir bod y pwyslais sydd gennym ni ar ddulliau eraill o reoli TB mewn gwartheg, gan gynnwys—ac rwy'n diolch i ffermwyr am hyn—y mesurau bioddiogelwch gwell, trefn profi gwartheg well, rheolaethau symud ac yn y blaen. A cheir ffyrdd eraill y gall ffermwyr gyfyngu cyflwyniad TB i'w buchesi trwy'r bioddiogelwch da hwnnw, felly mesurau y credaf fod angen i ni eu dweud gyda'n gilydd, fel lleihau'r perygl o brynu gwartheg heintiedig i'w ffermydd, neu ganiatáu cyswllt rhwng gwartheg o ffermydd cyfagos, ynghyd â chyfyngu cyswllt â bywyd gwyllt. Ac rwyf i wedi gweld rhai o'r arferion da hyn ar waith. A gall ffermwyr hefyd ystyried brechu moch daear yn breifat pan fydd y grantiau brechu ar gael.
Y peth arall i'w grybwyll yw'r datblygiadau o ran dilyniannu genom hefyd, sy'n cael ei yrru gan rywfaint o'r gwaith sy'n digwydd yng Nghymru hefyd. Mae hyn yn caniatáu i ni olrhain y llwybrau trosglwyddo rhwng rhywogaethau. Ac mae'r canfyddiadau, mae'n rhaid i mi ddweud, yn awgrymu bod trosglwyddiadau o fewn rhywogaethau yn fwy cyffredin na rhwng rhywogaethau. Nawr, mae mwy y gallaf ei ychwanegu at hyn, ond rwy'n credu bod y gwaith y maen nhw wedi ei gychwyn o ran edrych ar y dull mwy cyfannol hwnnw yn ddarn da o waith, a byddwn yn gweld beth maen nhw'n ei ddarganfod. Ond mae'n cael ei yrru gan dystiolaeth, yn hytrach na dechrau o le'r ydych chi eisiau iddo fynd, a gweithio gyda'r dystiolaeth hefyd.
Fe wnaethoch chi hefyd sôn am ladd ar ffermydd. Na, na—. Fe wnaethoch chi sôm am ladd ar y fferm, ac rwy'n credu eich bod chi wedi croesawu ein dull yn hynny o beth. Ac ar adweithyddion amhendant—yr adweithyddion amhendant safonol datrysedig—dim ond i ddweud, mae'r dull partneriaeth sydd gennym ni yn gwbl weithredol. Mae wedi dangos ei werth yn ddiweddar wrth ddatblygu'r polisi hwn. Felly, mae sawl astudiaeth wedi dangos bod yr adweithyddion amhendant safonol datrysedig yn fwy tebygol o brofi'n bositif wedyn nag anifeiliaid nad ydynt yn adweithyddion amhendant safonol datrysedig. Mewn astudiaeth a ystyriodd dynged adweithyddion amhendant safonol a difrifol, canfu fod tua un rhan o dair o adweithyddion amhendant safonol datrysedig wedi troi naill ai'n adweithyddion neu achosion lladd-dy wedi'u cadarnhau o fewn cyfnod o bum mlynedd. Felly, rydym ni'n gwybod i le mae'r dystiolaeth wedi mynd â ni yn hynny o beth. O dan y polisi presennol, ceir perygl y gallai adweithyddion amhendant safonol datrysedig â haint heb ei ganfod gael eu symud a lledaenu'r TB hwnnw o amgylch buchesi eraill hefyd. Felly, dyna pam rydym ni wedi newid ein safbwynt ar hynny.
Ac i gloi, rydym ni'n croesawu pawb sy'n ceisio delio ag agweddau iechyd meddwl a llesiant meddyliol hyn. Nid ydym ni'n rhoi arian ym mhob sefydliad, ond rydym ni'n ei roi i rai, a'r rhwydwaith Cyswllt Ffermio a'r ganolfan sydd gennym ni hefyd. Ond rydym ni hefyd yn gefnogol iawn i'r elusennau eraill sy'n gwneud hyn, ac, yn wir, maen nhw hefyd wedi'u cynrychioli ar grŵp cynghori'r gweinidog ar y cynllun ffermio cynaliadwy hefyd, yn ogystal ag ar fwrdd y rhaglen ar gyfer TB.
We face a persistent challenge with bovine TB in Britain. Bovine TB is horrible for farmers, cattle and wildlife. Wales has taken a different approach to England, an evidence-based path, and is doing better because of it. While England has pursued controversial badger culling, Wales focuses on the primary driver of bTB outbreaks: cattle-to-cattle transmission.
I have to make it clear that the comparison stats provided by the Department for Environment, Food and Rural Affairs on bovine TB statistics between countries is wholly inadequate, as it's not showing like-for-like requirements. England relies on a test that allows 25 per cent of bTB in herds to stay undetected. Wales uses far better tests and testing regimes. To go with the statistics, there is a small link to the side of one of the lists, which then provides a 15-page table of differences between the countries and devolved policy. There should be a much clearer disclaimer confirming that the stats are not directly comparable. It is this data that's providing our farmers and Members here with a morphed view of Wales's impact to bTB rates. So, Cabinet Secretary, would you agree that without a clear explanatory note, the results can be misleading to the public?
Rydym yn wynebu her barhaus gyda TB mewn gwartheg ym Mhrydain. Mae TB mewn gwartheg yn ofnadwy i ffermwyr, gwartheg a bywyd gwyllt. Mae Cymru wedi cymryd agwedd wahanol at Loegr, llwybr sy'n seiliedig ar dystiolaeth, ac mae'n gwneud yn well oherwydd hynny. Er bod Lloegr wedi mynd ar drywydd difa moch daear dadleuol, mae Cymru yn canolbwyntio ar brif sbardun achosion o TB mewn gwartheg: trosglwyddo o wartheg i wartheg.
Mae'n rhaid i mi ei gwneud hi'n glir bod yr ystadegau cymharu a ddarperir gan Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ar ystadegau TB mewn gwartheg rhwng gwledydd yn gwbl annigonol, gan nad yw'n dangos gofynion tebyg. Mae Lloegr yn dibynnu ar brawf sy'n caniatáu i 25 y cant o TB buchol mewn buchesi aros heb ei ganfod. Mae Cymru'n defnyddio profion a chyfundrefnau profi llawer gwell. I fynd gyda'r ystadegau, mae dolen fach i ochr un o'r rhestrau, sydd wedyn yn darparu tabl 15 tudalen o wahaniaethau rhwng y gwledydd a pholisi datganoledig. Dylai fod ymwadiad llawer cliriach yn cadarnhau nad yw'r ystadegau yn uniongyrchol gymaradwy. Mae'r data hwn yn rhoi golwg wedi ei ystumio i'n ffermwyr a'n haelodau yma o effaith Cymru ar gyfraddau TB mewn gwartheg. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a fyddech chi'n cytuno y gall y canlyniadau fod yn gamarweiniol i'r cyhoedd heb nodyn esboniadol clir?
Thank you, Carolyn, for that. You explained it with far more eloquence than I can. I said earlier on it is sometimes like comparing apples and pears because of the different way we collect and monitor the data, and it's worth me just expanding briefly on that, but I think there is a way forward. It will take a bit more work. The TB stats on the UK Government website are published by DEFRA, of course, rather than Welsh Government. Some policies in Wales and England are different. So, for example—this is just one example—in Wales, we apply officially TB-free withdrawn status to all—all—TB breakdowns by default. And this, when presented in the TB statistics in Wales, increases the number of OTFW breakdowns in Wales. It is different from over there. That is just one example. It is, therefore, very difficult to make this direct comparison between levels of bovine TB in England and Wales on a like-for-like basis because we have to note the difference in policy and analysis and delivery on the ground. But, just to say, I do think this is one area where the programme board and the TB advisory group could turn their attention as to how they would get better comparisons, because I think, in the minds of the public, and you're quite right in saying often for farmers as well, it can be quite misleading. As Llyr and I exchange stats back and forth and then we look at others, we're sometimes comparing apples with pears or different types of apples with different types of apples at least. We need to get more clarity into it. One of the advantages, perhaps, of actually the work that we can do as well with the UK Government is also to explore this and see if we can get a more standard approach.
Diolch, Carolyn, am hynny. Fe wnaethoch chi ei esbonio yn llawer mwy huawdl nag y gallaf i. Dywedais i yn gynharach ei fod weithiau fel cymharu afalau a gellyg oherwydd y ffordd wahanol rydym ni'n casglu ac yn monitro'r data, ac mae'n werth i mi ehangu'n fyr ar hynny, ond rwy'n credu bod yna ffordd ymlaen. Bydd yn cymryd ychydig mwy o waith. Mae'r ystadegau TB ar wefan Llywodraeth y DU yn cael eu cyhoeddi gan DEFRA, wrth gwrs, yn hytrach na Llywodraeth Cymru. Mae rhai polisïau yng Nghymru a Lloegr yn wahanol. Felly, er enghraifft—dim ond un enghraifft—yng Nghymru, rydym yn rhoi statws heb TB yn swyddogol i bob achos—i bob achos—o adfer o haint TB yn ddiofyn. Ac mae hyn, pan gaiff ei gyflwyno yn yr ystadegau TB yng Nghymru, yn cynyddu nifer y dadansoddiadau OTFW yng Nghymru. Mae'n wahanol i draw fan yna. Dim ond un enghraifft yw honno. Mae'n anodd iawn, felly, gwneud y gymhariaeth uniongyrchol hon rhwng lefelau TB mewn gwartheg yng Nghymru a Lloegr ar sail tebyg wrth debyg oherwydd mae'n rhaid i ni nodi'r gwahaniaeth mewn polisi a dadansoddiad a chyflawni ar lawr gwlad. Ond, dim ond i ddweud, rwy'n credu bod hwn yn un maes lle gallai'r bwrdd rhaglen a'r grŵp cynghori TB droi eu sylw ar sut y byddent yn cael cymariaethau gwell, oherwydd rwy'n credu, ym meddyliau'r cyhoedd, ac rydych chi'n iawn wrth ddweud yn aml i ffermwyr hefyd, gall fod yn eithaf camarweiniol. Wrth i Llyr a minnau gyfnewid ystadegau yn ôl ac ymlaen ac yna rydyn ni'n edrych ar eraill, rydyn ni weithiau'n cymharu tebyg ac annhebyg neu wahanol fathau o un peth o leiaf. Mae angen i ni gael mwy o eglurder iddo. Un o'r manteision, efallai, o'r gwaith y gallwn ni ei wneud hefyd gyda Llywodraeth y DU yw archwilio hyn a gweld a allwn ni gael dull mwy safonol.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 8 sydd nesaf, Cyfnod 4 Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) yw'r eitem yma. Cyn i ni fwrw ymlaen â'r trafodion yma, dwi'n credu ei fod e'n bwysig i ni jest nodi a chydnabod bod trafodion Cyfnod 3 yr wythnos diwethaf wedi cael eu cynnal yn y Gymraeg yn unig, ac mae hwnna siŵr o fod—neu bownd o fod—y tro cyntaf i hynny ddigwydd yn y Senedd yma, ac yn wir unrhyw Senedd yn y byd, i drafod Cyfnod 3 yn y Gymraeg yn unig. Felly, diolch i bawb a gyfrannodd ar hynny. Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg nawr i wneud y cynnig, a gobeithio yn y Gymraeg eto.
We will move now to item 8, stage 4 of the Welsh Language and Education (Wales) Bill. Before we proceed with Stage 4 proceedings, I think it's important that we put on record and recognise that the Stage 3 proceedings held last week were held entirely in the Welsh language. That's surely the first time that that has happened in this Senedd, and indeed any other Senedd across the globe, in terms of having those discussions through the medium of Welsh only. So, thank you to everyone who contributed to that. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language to move the motion, hopefully in Welsh again.
Cynnig NDM8900 Mark Drakeford
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru).
Motion NDM8900 Mark Drakeford
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Welsh Language and Education (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd, a phrynhawn da. Rwy'n symud y cynnig ac yn galw heddiw ar i'r Senedd basio Bil hanesyddol, sef Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru), Bil a fydd yn rhoi cyfleoedd newydd i bob plentyn ddod yn siaradwr Cymraeg annibynnol a hyderus erbyn iddyn nhw orffen addysg orfodol, Bil a fydd yn agor drysau i'n disgyblion, Bil i gynnig cyfleoedd swyddi newydd, yn rhoi mynediad i ddiwylliant cyfoethog y Gymraeg, ac yn eu galluogi i fwynhau defnyddio'r iaith yn eu bywyd bob dydd.
Nawr, Llywydd, dwi'n siŵr bod pob un ohonom ni yma yn y Senedd bresennol eisiau gweld y Gymraeg yn ffynnu. Mae strategaeth 'Cymraeg 2050' a'r targed uchelgeisiol o filiwn o siaradwyr wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol, ac mae'r Bil yma wedi cael ei drafod yn yr un ysbryd.
Llywydd, rydw i wedi dweud sawl gwaith yn y Senedd nad ydw i erioed wedi gweld Bil sydd heb ei wella a'i gryfhau o ganlyniad i'r broses graffu. Mae'r Bil yma yn brawf o hynny. Mae gwelliannau'r Llywodraeth wedi ymateb i adroddiadau pwyllgorau'r Senedd a'r dystiolaeth a gafodd ei chlywed yng Nghyfnod 1, ac rydw i wedi bod yn falch o gael y cyfle i gydweithio â Cefin Campbell o Blaid Cymru a Sam Kurtz a Tom Giffard o'r Ceidwadwyr Cymreig wrth drafod gwelliannau pellach.
Mae'n rhaid inni hefyd, heddiw, ddiolch i bawb sydd wedi bod yn rhan o'r gwaith o baratoi'r Bil. Hoffwn ddiolch i'r holl randdeiliaid sydd wedi cynnig barn ar y Papur Gwyn ac sydd wedi cyfrannu at dystiolaeth Cyfnod 1; i aelodau'r pwyllgorau craffu yn y Senedd; i'r tîm bach o swyddogion Llywodraeth Cymru sydd wedi datblygu'r Bil o'r cychwyn cyntaf dros y blynyddoedd diwethaf; ac i staff y Senedd sydd wedi cefnogi'r broses ac wedi hwyluso'r gwaith craffu, yn arbennig felly gan mai Cymraeg oedd iaith drafftio'r Bil drwyddi draw. Mae yna gymaint o wahanol lefelau i'r gwaith o lunio unrhyw Fil, ac felly mae'r ffaith mai Cymraeg oedd iaith gweinyddu'r Bil—o ddrafftio'r Papur Gwyn ddwy flynedd yn ôl, hyd at ddrafftio'r geiriau sydd ar wyneb y Bil sydd o'n blaen ni heddiw—yn rhywbeth pwysig, ac rydw i'n falch iawn ohono.
Rydw i'n gobeithio yn fawr y bydd y Senedd yn pasio'r Bil heddiw. Bydd y ffocws wedyn yn symud yn syth i weithredu'r Bil a phennod newydd yn hanes addysg Gymraeg. Ac mae'r gwaith yma yn dechrau ar sylfeini cadarn. Bydd nifer o ysgolion yn dechrau ar y daith mewn llefydd gwahanol. Mae'r Bil yn golygu y gallwn ni ffocysu'r gefnogaeth i ysgolion yn ôl yr angen, fel bod pawb yn cael yr help sydd ei angen. Mae enghreifftiau o arfer dda i'w gweld ledled Cymru, ac mae yna wersi y gallwn ni i gyd eu dysgu gan ein gilydd. Ac yna, wrth gwrs, mae heriau yr ydyn ni angen delio â nhw, gan gynnwys sicrhau bod gennyn ni'r gweithlu sydd ei angen i ddelifro'r Bil. Mae angen atebion deinamig, arloesol i sicrhau bod pob ysgol yn llwyddo i gyrraedd y nod. Ac mae angen inni barhau i ddatblygu dulliau dysgu effeithiol a fydd yn galluogi ein disgyblion i ddod yn siaradwyr hyderus.
Thank you, Llywydd, and good afternoon. I move the motion and call today for the Senedd to pass this historic Bill, the Welsh Language and Education (Wales) Bill. This is a Bill that will give every child the opportunity to become an independent, confident Welsh speaker by the time they finish compulsory education, a Bill that will open doors for our pupils, a Bill that provides new job opportunities, provides access to the rich culture of the Welsh language, and allows people to enjoy using the language in their everyday lives.
Now, Llywydd, I'm sure that all of us here in the Senedd want to see the Welsh language flourish. The 'Cymraeg 2050' strategy and the ambitious target of creating a million Welsh speakers has been welcomed on a cross-party basis, and this Bill has been discussed in the same spirit.
Llywydd, I have said many times in the Senedd that I have never seen a Bill that has not been improved and strengthened as a result of the scrutiny process. This Bill is proof of that. The Government's amendments have responded to the reports of the Senedd committees and the evidence that was heard at Stage 1, and I have been pleased to have had the opportunity to work with Cefin Campbell from Plaid Cymru and Sam Kurtz and Tom Giffard from the Welsh Conservatives in discussing further amendments.
Today, we must also thank everyone who has been involved in the preparation of the Bill, and I'd like to thank all of the stakeholders who offered views on the White Paper and who contributed to the Stage 1 evidence; the members of the scrutiny committees; the small team of Welsh Government officials who have developed the Bill from the outset over the last few years; and the Senedd staff who have supported the process and have facilitated the scrutiny, particularly so as Welsh was the drafting language of the Bill throughout. There are so many different layers to the work of drafting any Bill, and so the fact that Welsh was the language of administering Bill—from the drafting of the White Paper two years ago, to the drafting of the words on the face of the Bill that is before us today—is an important thing, of which I am very proud.
I very much hope that the Senedd will pass the Bill today. The focus will then move on to the implementation of the Bill and a new chapter in the history of Welsh education. And this work begins on sound foundations. A number of schools will start the journey in different places. The Bill means that we can focus support for schools as needed, so that everyone receives the help that they need. There are examples of good practice to be seen across Wales, and there are lessons that we can all learn from each other. And then, of course, there are challenges that we will need to deal with. These include ensuring that we have the workforce that we need to deliver the Bill. We need dynamic, innovative solutions to ensure that every school succeeds in meeting the goal. And we need to continue to develop effective learning methods that will enable our pupils to become confident Welsh speakers.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Mae'r Bil yn creu strwythur a fydd yn caniatáu i hynny ddigwydd, nid dros nos, wrth gwrs, ond byddwn ni'n dechrau ar y gwaith ar unwaith. Bydd hyn yn cynnwys cychwyn gyda datblygu’r cod i ddisgrifio gallu yn y Gymraeg, sy'n seiliedig ar y Fframwaith Cyfeirio Cyffredin Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd, a fydd yn gallu cael ei ddefnyddio yn ein system addysg ac yn ein heconomi yn y dyfodol. A bydd sefydlu'r Athrofa Dysgu Cymraeg Genedlaethol yn gam pwysig ymlaen. Yr athrofa fydd canolbwynt dysgu Cymraeg, a bydd yn help wrth gynllunio i ddatblygu'r gweithlu addysg. Bydd yn hybu arloesedd a gwelliant parhaus wrth ddysgu Cymraeg, ac yn helpu i godi safonau o ran dysgu Cymraeg.
Dirprwy Lywydd, dwi'n edrych ymlaen at glywed cyfraniad Aelodau eraill y prynhawn yma, a dwi'n gobeithio cael cefnogaeth y Senedd i basio'r Bil hanesyddol sydd o'n blaen ni heddiw.
The Bill creates a structure that will allow this to happen. It won't happen overnight, of course, but we will start work immediately. This will include beginning with the development of the code to describe Welsh-language ability, based on the Common European Framework of Reference for Languages, which will be able to be used in the education system and in our economy in the future. And the establishment of the National Institute for Learning Welsh will be an important step forward. The institute will be the focal point for Welsh learning, and it will help in the process of planning to develop the education workforce. It will promote innovation and continuous improvement in learning Welsh, and will help to raise standards in learning Welsh.
Dirprwy Lywydd, I look forward to hearing Members' contributions this afternoon, and I hope to receive the Senedd's support in passing the historical Bill before us today.
Allaf i ddechrau gan ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet ac i Cefin Campbell am eu gwaith trawsbleidiol i sicrhau ein bod ni wedi dod yma heddiw yng Nghyfnod 4 y Bil addysg a'r iaith Gymraeg? Dwi'n credu bod hwn yn gam pwysig, ac rŷn ni fel Ceidwadwyr Cymreig wastad wedi dweud ein bod ni o blaid beth mae'r Bil hwn yn trio ei wneud. Os bydd mwy o bobl yn moyn cael addysg yn y Gymraeg, mae'n bwysig bod provision ar gael i sicrhau bod pobl yn gallu gwneud hynny.
Dwi'n ddiolchgar dros ben bod Llywodraeth Cymru wedi cytuno i'n gwelliannau ni yng ngrŵp 8 o ran rhieni sydd eisiau mwy o gefnogaeth os nad ydyn nhw'n siarad Cymraeg eu hunain ond mae eu plant nhw yn mynd i ysgolion Cymreig, a dwi'n credu bod y Bil, fel dywedodd Mark Drakeford, yn fwy cryf heddiw o ran y gwelliannau rŷn ni wedi eu rhoi yn y Bil hwn o ran y gefnogaeth nawr sydd ar gael i rieni ar draws Cymru sydd yn moyn helpu eu plant nhw gyda gwaith ysgol a gwaith cartref hefyd.
Nid yw pob gair yn y Bil hwn yn eiriau y buasem ni wedi moyn eu drafftio, pe byddai'r Ceidwadwyr Cymreig mewn Llywodraeth a phe byddem ni'n dod â'r Bil hwn ymlaen. Ond, mae'n bwysig ein bod ni'n dangos ein cefnogaeth ni am y rhan fwyaf o beth mae'r Bil hwn yn ei wneud, a dyna pam byddwn ni'n cefnogi Cyfnod 4 y Bil yma heno, oherwydd rŷn ni'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cyrraedd y targed yna o filiwn o siaradwyr. Ac rŷn ni wedi gweld heddiw, onid ydym ni, nad yw pob plaid yng Nghymru heddiw yn moyn gweld y targed hynny, nad yw pob plaid yn moyn gweld mwy o bobl yn siarad Cymraeg. Yn fy mhrofiad i, yn mynd ar draws Cymru, os yw rhywun yn siarad Cymraeg, neu os nad ydyn nhw, maen nhw wastad moyn gweld yr iaith yn llwyddo, ac maen nhw wastad yn moyn dweud eu bod nhw'n siarad Cymraeg. Weithiau, mae pobl sydd heb gael y cyfle i siarad Cymraeg, neu o gael addysg yn Gymraeg, yn dweud wrthyf i ac, rwy'n siŵr, wrth bobl eraill, eu bod nhw wedi moyn cael y cyfle pan oedden nhw yn yr ysgol. A beth rŷn ni'n gwneud heddiw, dwi'n credu, yw sicrhau bod mwy o bobl yn cael y cyfle i gael addysg Gymraeg pan fyddan nhw'n dewis gwneud hynny yn ein hysgolion ni ar draws Cymru.
Ond y gwaith trawsbleidiol hynny, sydd yn dechrau gyda ni yn moyn gweld mwy a mwy o bobl yn siarad Cymraeg ar draws Cymru—. Mae hwn yn risg, mae'n rhaid i mi ddweud, yn y dyfodol. Mae rhai o'r pleidiau tu allan i'r Senedd hyn, ond efallai y tu fewn i'r Senedd hyn, yn moyn ein gweld ni'n cael gwared o'r datblygiad rydym ni wedi'i weld, a bydd hynny yn fy mhoeni i'n enfawr dros y blynyddoedd i ddod. So, dwi'n ddiolchgar i'r Llywodraeth ac i Blaid Cymru am eu gwaith trawsbleidiol, a dwi'n gobeithio ein bod ni'n gwneud gwahaniaeth enfawr heddiw i ddyfodol Cymru.
Can I start by thanking the Cabinet Secretary and Cefin Campbell for their cross-party approach in ensuring that we've got to this point today and we are discussing Stage 4 of the Welsh language and education Bill? I think that's an important step, and we as Welsh Conservatives have always said that we are in favour of the objectives of this Bill. If more people want access Welsh-medium education, then it's important that there is provision available to ensure that they're able do that.
I am extremely grateful to the Welsh Government for agreeing to our amendments in group 8 that related to parents who need more support if they are not themselves Welsh speakers but that their children do attend primarily Welsh language schools, and I think that the Bill, as Mark Drakeford said, is stronger today because of the amendments that we made to this Bill and the support available to parents across Wales who want to help their children with schoolwork and homework.
Not every word in this Bill is drafted in the way that we would have chosen, had we been in Government and brought this Bill forward, perhaps. But it's important that we do show our support for most of what this Bill delivers, and that's why we will be supporting the motion at Stage 4 today, because we do think that it's extremely important that we achieve that target of a million Welsh speakers. And we have seen today that not every party in Wales does support that target, that not every party in Wales wants to see more people speaking Welsh. From my experience in travelling across Wales, if one speaks Welsh or not, they always want to see the language prosper and they are always proud of the Welsh language skills that they have. Often, people who haven't had the opportunity to receive Welsh-medium education tell me and others that they wanted to have that opportunity when they were at school. And what we're doing today is ensuring that more people have that opportunity to access Welsh-medium education, should they choose to do so, in our schools the length and breadth of Wales.
But it's that cross-party work that started with us wanting to see the Welsh language flourish across Wales—. This is at risk in future. There are some parties currently outside this Senedd, or perhaps within it, who want to see us reverse the development that we see, and that is very concerning for me, and will be concerning in future years. So, I'm grateful to the Government and to Plaid Cymru for the cross-party approach taken to this Bill and I hope that we can make a huge difference today for the future of Wales.
Dwi'n hynod o falch, os ydw i'n iawn, yn rhagweld y bydd yna gefnogaeth drawsbleidiol i'r Bil arbennig yma. Ym 1962, yn y pamffled 'Cyfle Olaf y Gymraeg', fe ddywedodd Gwynfor Evans mai'r peth sy'n hanfodol i sicrhau dyfodol i'r Gymraeg yw addysg Gymraeg i bob plentyn yng Nghymru. Dyma'r unig ffordd, meddai fe, i ddiogelu'r iaith, gan ychwanegu mai dyna hefyd yr addysg orau i blentyn o Gymru, p'un ai yw ei rhieni yn siarad Cymraeg neu beidio. A dyma ni, dros 60 o flynyddoedd yn ddiweddarach, yn trafod Bil gwir hanesyddol sydd yn garreg filltir bwysig ar daith yr iaith at y filiwn o siaradwyr a thu hwnt. Cred Plaid Cymru y dylai bod gan bob plentyn yr hawl i gael y rhodd gwerthfawr yna o ddwyieithrwydd drwy'r system addysg ac, fel rŷn ni i gyd yn gwybod, addysg gyflawn drwy gyfrwng y Gymraeg yw'r ffordd fwyaf effeithiol o greu siaradwyr Cymraeg hyderus a rhugl.
Wrth gyflwyno a chraffu ar gyfraith gwlad, mae sôn yn aml am y 'daith ddeddfwriaethol' mae Bil yn ei dilyn, ac yn wir, mae'r Bil y Gymraeg ac addysg sydd o'n blaenau ni heddiw wedi bod ar daith. Yn dilyn galwadau gan ymgyrchwyr a Phlaid Cymru, sicrhawyd ymrwymiad yn y cytundeb cydweithio i gyflwyno Bil addysg Gymraeg. Ond, wrth gwrs, ar ôl cydweithio ar y Papur Gwyn a cheisio ei gryfhau, fe gyflwynwyd y Bil drafft ar ei ffurf wreiddiol ar ôl i'r cytundeb ddirwyn i ben.
Mae'n wir i ddweud nad dyma'r Bil fyddai Plaid Cymru eisiau ei gyflwyno mewn byd delfrydol, ond mae'r Bil, mae'n rhaid i fi gydnabod, yn sicr yn llawer cryfach nag oedd e'n wreiddiol, o ganlyniad i ddylanwad Plaid Cymru dros y misoedd diwethaf a—mae'n bwysig i fi nodi hyn hefyd—chydweithrediad parod y Llywodraeth yn hynny o beth.
Ar draws y ddau gyfnod craffu, fe gyflwynais i dros 180 o welliannau, a derbynwyd dros 10 ohonynt ar wyneb Bil, a chafwyd ymateb cadarnhaol mewn nifer o feysydd eraill ar y record gan yr Ysgrifennydd Cabinet, a dwi'n ddiolchgar iawn iddo fe am hynny. Un o'r prif newidiadau, wrth gwrs, yw'r diffiniad clir sydd yn y Bil ar gategorïau iaith ysgolion. Rwy’n falch o weld ymrwymiad yn y Bil y bydd yn rhaid i ysgolion prif iaith Cymraeg gyflwyno o leiaf 80 y cant o’u haddysg trwy gyfrwng y Gymraeg, gan alinio’r categori newydd yma i’r categori 3P presennol, ac ysgolion dwy iaith gyflwyno o leiaf 50 y cant drwy gyfrwng y Gymraeg.
Roeddwn i hefyd eisiau sicrhau targed ar wyneb y Bil i sicrhau bod 50 per cent o ddisgyblion Cymru yn derbyn addysg drwy gyfrwng y Gymraeg erbyn 2050. Er na chafodd y gwelliant hwnnw ei gymeradwyo, roeddwn i’n falch derbyn sicrwydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet yr wythnos diwethaf o fwriad y Llywodraeth i ymgynghori ar y targed 50 y cant fel rhan o'r ymgynghoriad ar strategaeth y Gymraeg newydd.
Wel, y cam nesaf, wrth gwrs, fydd gweithredu’r Bil, i mewn a thu hwnt i dymor nesaf y Senedd. Yn greiddiol i hyn, wrth gwrs, fydd sicrhau gweithlu addysg dwyieithog safonol a digonol. Os bydd Plaid Cymru yn ffurfio Llywodraeth ym mis Mai y flwyddyn nesaf, byddwn ni'n sicr yn gwneud popeth o fewn ein gallu i fynd ymhellach ac yn gyflymach wrth sicrhau ein bod yn trawsnewid addysg Gymraeg ar draws Cymru, a byddwn yn edrych ymlaen at gydweithio â phob un o awdurdodau addysg Cymru i gyflawni’r nod hwnnw. Wrth gwrs, amser a ddengys os bydd y Bil hwn yn llwyddo yn ei uchelgais i sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Ar hyn o bryd, mae’n rhaid dweud ei bod yn edrych fel tipyn o fynydd i’w ddringo, â’r copa’n teimlo’n bell i ffwrdd, ond un o bwrpasau mynyddoedd yw eu dringo nhw, felly beth am roi esgidiau iaith am ein traed a mynd amdani?
Bydd Plaid Cymru yn cefnogi’r Bil hwn fel y mae heddiw, nid oherwydd ei fod yn berffaith, ond gan ei fod yn gosod sylfaen y gellid adeiladu arni ar gyfer y dyfodol, fel y gall bob plentyn yng Nghymru gael y cyfle i siarad iaith eu mamwlad neu’r wlad y maent wedi ymgartrefu ynddi. Dyna yw eu hawl, a’n cyfrifoldeb ni fel Senedd yw sicrhau ein bod ni'n parchu’r hawl honno.
Dwi am gloi, unwaith eto, gyda geiriau Gwynfor Evans: y mae Cymru Gymraeg o Fôn i Fynwy eto’n bosibilrwydd. Diolch yn fawr iawn.
I'm very pleased in foreseeing that there will be cross-party support for this very special Bill. In 1962, in the pamphlet 'The Last Chance for the Welsh Language', Gwynfor Evans said that the essential thing for ensuring a future for the Welsh language was Welsh language education for every child in Wales. That was the only way, he said, to protect the language, adding that it was also the best education for a child from Wales, whether their parents spoke Welsh or not. And here we are, over 60 years later, discussing a truly historic Bill, which is an important milestone on the journey to the million Welsh speakers and beyond. Plaid Cymru believes that every child should have the right to receive the precious gift of bilingualism through the education system and, as we all know, a complete education through the medium of Welsh is the most effective way to create confident and fluent Welsh speakers.
In introducing and scrutinising legislation, there is often talk about the 'legislative journey' that a Bill must follow, and indeed, the Welsh language and education Bill that is before us today has been on a journey. Following calls from campaigners and Plaid Cymru, a commitment was secured in the co-operation agreement to introduce a Welsh language and education Bill. But, of course, after working together on the White Paper and trying to strengthen it, the draft Bill was presented in its original form after the agreement had expired.
It's true to say that this was not the Bill that Plaid Cymru would have wanted to introduce in an ideal world, but I have to recognise that this Bill is certainly much stronger than it was originally, as a result of Plaid Cymru's influence over the past few months and—it's important for me to note this, as well—the very willing co-operation of the Government in that sense.
Across the two stages of scrutiny, I tabled more than 180 amendments and more than 10 of these were accepted on the face of the Bill, and there was a positive response in a number of other areas on the record from the Cabinet Secretary, for which I am very grateful. One of the main changes, of course, is the clear definition in the Bill regarding school language categories. I'm pleased to see a clear commitment in the Bill that primarily Welsh language schools will have to deliver at least 80 per cent of their education through the medium of Welsh, thereby aligning this new category to the current 3P category, and dual language schools will have to present 50 per cent through the medium of Welsh.
I also wanted to ensure a target on the face of the Bill to ensure that 50 per cent of pupils in Wales receive their education through the medium of Welsh by 2050. Although this amendment was not accepted, I was pleased to receive assurances from the Cabinet Secretary last week of the Government's intention to consult on the 50 per cent target as part of the consultation on the new Welsh language strategy.
Well, the next steps, of course, will be to implement the Bill into and beyond the next Senedd term. At the core of this, of course, will be the task of securing a bilingual education workforce that is adequate and of high quality. And if Plaid Cymru forms a Government in May next year, we will certainly do everything that we can to go further and faster in ensuring that we transform Welsh language education across Wales, and we will look forward to working together with each of the Welsh education authorities to achieve that goal. Of course, time will tell if this Bill succeeds in its ambition to secure a million Welsh speakers by 2050. At the moment, you have to say that it looks like a mountain to climb, with the summit feeling very far away, but one of the purposes of mountains is to climb them, so why not put our language boots on and go for it?
Plaid Cymru will support this Bill as it stands today, not because it's perfect but because it lays foundations that can be built upon in the future so that every child in Wales can have the opportunity to speak the language of their homeland or the country in which they have settled. That is their right, and our responsibility as a Senedd is to ensure that we respect that right.
I want to conclude by again invoking Gwynfor's words: a Welsh-speaking Wales from Anglesey to Monmouthshire is again a possibility. Thank you very much.
Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i'r ddadl.
The Cabinet Secretary to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i Tom Giffard a Cefin Campbell am y gefnogaeth maen nhw wedi ei rhoi y prynhawn yma, a diolch iddyn nhw am y cyfleon i gydweithio i baratoi'r Bil sydd o flaen y Senedd y prynhawn yma. Roedd Tom wedi dweud dydy pob gair yn y Bil ddim yn y lle'r oedd y Blaid Geidwadol eisiau ei weld, ac mae Cefin wedi dweud bod rhai pethau yn y Bil roedd e eisiau eu gweld yn cael eu cryfhau, ond pwrpas y broses graffu yma yn y Senedd, yn enwedig o ran yr iaith Gymraeg, yw trio ein tynnu ni at ein gilydd tu ôl i bwrpas y Bil. Ac mae popeth dwi wedi ei glywed y prynhawn yma yn dweud wrthyf i ein bod ni wedi llwyddo i dynnu pobl at ei gilydd i wneud hynny.
Ac rŷn ni i gyd yn gallu cyfeirio at bobl ar draws y pleidiau sydd wedi bod yn rhan o daith yr iaith dros y blynyddoedd. Clywais i Gwynfor Evans yn siarad nifer o weithiau pan oeddwn i'n tyfu lan yng Nghaerfyrddin, ond dwi'n cofio hefyd Wyn Roberts a'i bwysigrwydd e i'r iaith Gymraeg yn yr 1980au, ac, wrth gwrs, pobl fel Cledwyn Hughes a John Morris ar ochr y Blaid Lafur hefyd. Pan fyddwn ni'n gallu dod at ein gilydd fel hyn, rŷn ni'n gallu gwneud rhywbeth pwysig, nid jest yng Nghymru heddiw ond Cymru'r dyfodol hefyd. Yn fy marn i, rŷn ni wedi llwyddo fel Senedd i greu Bil pwysig, pellgyrhaeddol a fydd yn galluogi pob plentyn i ddod yn siaradwr Cymraeg hyderus. Ar ôl beth dwi wedi ei glywed, mae'n edrych fel y cawn ni basio'r Bil heddiw yn unfrydol, ac mae hynny'n rhywbeth pwerus. Rwy'n edrych ymlaen at gydweithio pellach wrth inni weithredu'r Bil. Diolch yn fawr.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you to Tom Giffard and Cefin Campbell for their support this afternoon, and I'd like to thank them for the opportunities to collaborate in preparing the Bill that is before the Senedd today. Tom said that not every word in the Bill is exactly what the Conservatives would have wanted to have seen, and Cefin has said that there are certain things in the Bill that he would have wanted to see strengthened, but the purpose of the scrutiny process here in the Senedd, particularly in relation to the Welsh language, is to try to bring us all together so that we unite behind the purpose of the Bill. And everything I've heard this afternoon tells me that we have succeeded in bringing people together to do that.
And we can all refer to people from all parties who have been involved in the journey of the Welsh language over many years. I heard Gwynfor Evans speaking a number of times as I was growing up in Carmarthen, but I also remember Wyn Roberts and his importance in relation to the Welsh language in the 1980s, and, of course, people like Cledwyn Hughes and John Morris on the Labour side too. When we can come together in this way, we can do important things, not just in Wales today but in the future Wales too. In my view, we have as a Senedd succeeded in creating an important Bill, a far-reaching Bill that will enable all children to become confident Welsh speakers. And from what I've heard, it appears that we will pass the Bill today unanimously, and that is a powerful signal. I look forward to further collaboration as we implement the Bill. Thank you.
Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, rhaid cynnal pleidlais wedi ei chofnodi ar gynigion Cyfnod 4. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig hwn tan y cyfnod pleidleisio.
In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions. So, I defer voting on this motion to voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.
Pleidleisiwn ar eitem 8, Cyfnod 4 Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru), a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mark Drakeford. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
We will vote on item 8, Stage 4 of the Welsh Language and Education (Wales) Bill, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Mark Drakeford. Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions, nobody against. Therefore the motion is agreed.
Eitem 8. Cyfnod 4 Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru): O blaid: 50, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Stage 4 of the Welsh Language and Education (Wales) Bill: For: 50, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Symudwn ymlaen at eitem 10, Cyfnod 3 y Bil Deddfwriaeth (Gweithdrefn, Cyhoeddi a Diddymiadau) (Cymru).
We will move on now to item 10, the Stage 3 debate on the Legislation (Procedure, Publication and Appeals) (Wales) Bill.
Mae'r grŵp cyntaf o welliannau yn ymwneud ag Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru, a gwelliant 1 yw'r prif welliant a'r unig welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn. Julie James.
The first group of amendments relates to the King's Printer for Wales. The lead and only amendment in this group is amendment 1. I call on the Counsel General to move and speak to the lead amendment. Julie James.
Cynigiwyd gwelliant 1 (Julie James, gyda chefnogaeth Adam Price).
Amendment 1 (Julie James, supported by Adam Price) moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Members of the Legislation, Justice and Constitution Committee in particular will be familiar with the arrangements for publishing legislation in the UK, but, for other Members present here today, I will just take a moment to explain that Part 2 of this Bill inserts a new Part 2B into the Legislation (Wales) Act 2019. This new Part will make provision for the publication, preservation, numbering and classification of Acts of the Senedd, Welsh statutory instruments and other subordinate legislation made by Welsh Ministers.
The new Part is essentially a codification, and, in some cases, refinement, of existing legislative and practical arrangements. Currently, the King's Printer of Acts of Parliament publishes Senedd Acts and statutory instruments made by the Welsh Ministers. The same person is also the King’s Printer for Scotland, the Government Printer for Northern Ireland, the Keeper of Public Records, the Controller of His Majesty’s Stationery Office, and the chief executive of the National Archives. His role in relation to Welsh legislation is, however, not reflected in law. The new Part 2B seeks to remedy that by conferring functions of publishing Acts of the Senedd, Welsh statutory instruments and related documents on a King's Printer for Wales. In practice, as is also the case under the arrangements for Scotland and Northern Ireland, those functions will be exercised by the King's Printer of Acts of Parliament, but it will be known as the King's Printer for Wales for our purposes.
Dirprwy Lywydd, I'm very grateful to both Adam Price and Alun Davies for asking the Government to consider further whether the arrangements in the Bill could be strengthened. Amendment 1 seeks to simplify the provision that is currently in the Bill, making it clearer that the Bill confers functions on the King's Printer for Wales in that name. So, I agree with Adam and Alun that it is important to establish the principle that the functions in relation to publishing Welsh legislation are conferred in law on the King's Printer for Wales.
At the same time, however, the provision reflects the fact that, in practice, modern Welsh legislation has always been published by the King's Printer of Acts of Parliament, and there is no intention to change that. Whilst this does not go as far as some Members would have wished, I hope nonetheless that this amendment will be supported, as I think it represents a better approach to our need to pragmatically balance constitutional principle with practical reality.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Bydd aelodau'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn arbennig yn gyfarwydd â'r trefniadau ar gyfer cyhoeddi deddfwriaeth yn y DU, ond, ar gyfer Aelodau eraill sy'n bresennol yma heddiw, fe gymeraf eiliad i egluro bod Rhan 2 o'r Bil hwn yn mewnosod Rhan 2B newydd yn Neddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019. Bydd y Rhan newydd hon yn gwneud darpariaeth ar gyfer cyhoeddi, cadw, rhifo a dosbarthu Deddfau'r Senedd, offerynnau statudol Cymru ac is-ddeddfwriaeth arall a wneir gan Weinidogion Cymru.
Mae'r Rhan newydd, yn y bôn, yn codeiddio, ac, mewn rhai achosion, yn mireinio trefniadau deddfwriaethol ac ymarferol presennol. Ar hyn o bryd, mae Argraffydd Deddfau Seneddol y Brenin yn cyhoeddi Deddfau'r Senedd ac offerynnau statudol a wneir gan Weinidogion Cymru. Yr un person hefyd yw Argraffydd y Brenin ar gyfer yr Alban, Argraffydd y Llywodraeth ar gyfer Gogledd Iwerddon, Ceidwad Cofnodion Cyhoeddus, Rheolwr Llyfrfa Ei Fawrhydi, a phrif weithredwr yr Archifau Cenedlaethol. Fodd bynnag, nid yw ei rôl mewn perthynas â deddfwriaeth Cymru yn cael ei hadlewyrchu yn y gyfraith. Mae'r Rhan 2B newydd yn ceisio unioni hynny drwy roi swyddogaethau cyhoeddi Deddfau'r Senedd, offerynnau statudol Cymru a dogfennau cysylltiedig i Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru. Yn ymarferol, fel sy'n digwydd hefyd o dan y trefniadau ar gyfer yr Alban a Gogledd Iwerddon, bydd y swyddogaethau hynny'n cael eu harfer gan Argraffydd Deddfau Seneddol y Brenin, ond bydd yn cael ei adnabod fel Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru at ein dibenion ni.
Dirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar iawn i Adam Price ac Alun Davies am ofyn i'r Llywodraeth ystyried ymhellach a allai'r trefniadau yn y Bil gael eu cryfhau. Mae gwelliant 1 yn ceisio symleiddio'r ddarpariaeth sydd yn y Bil ar hyn o bryd, gan ei gwneud hi'n gliriach bod y Bil yn rhoi swyddogaethau i Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru yn yr enw hwnnw. Felly, rwy'n cytuno ag Adam ac Alun ei bod yn bwysig sefydlu'r egwyddor bod y swyddogaethau mewn perthynas â chyhoeddi deddfwriaeth Cymru yn cael eu rhoi yn y gyfraith i Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru.
Fodd bynnag, ar yr un pryd, mae'r ddarpariaeth yn adlewyrchu'r ffaith bod deddfwriaeth fodern Cymru, yn ymarferol, wastad wedi cael ei chyhoeddi gan Argraffydd Deddfau Seneddol y Brenin, ac nid oes unrhyw fwriad i newid hynny. Er nad yw hyn yn mynd mor bell ag y byddai rhai Aelodau wedi dymuno, rwy'n gobeithio, serch hynny, y bydd y gwelliant hwn yn cael ei gefnogi, gan fy mod i o'r farn ei fod yn cynrychioli ffordd well o fynd i'r afael â'n hangen i gydbwyso egwyddor gyfansoddiadol â realiti ymarferol yn bragmataidd.
From the outset, I just want to briefly put on record my overarching support for this important Bill. I believe it'll bring together and formalise the procedural arrangements for making and publishing Welsh legislation and improve the accessibility of Welsh law.
The Welsh Government and other Senedd Members working on this Bill, and the whole network of people behind the scenes who have supported and enabled the passing of this legislation at its previous Stages, have been open, understanding and collaborative. I'd like to take this opportunity to thank everyone involved for their support, and I'd also like to thank Tabitha Anthony in the Conservative group office for her hard work throughout this process too.
As for this particular amendment on the conferral of functions on the King's Printer for Wales, given that this amendment aims to simplify a section, then we, of course, support this particular amendment.
O'r cychwyn cyntaf, rwyf am gofnodi'n fyr fy nghefnogaeth gyffredinol i'r Bil pwysig hwn. Rwy'n credu y bydd yn dod â'r trefniadau gweithdrefnol ar gyfer gwneud a chyhoeddi deddfwriaeth Cymru at ei gilydd ac yn eu ffurfioleiddio, ac yn gwella hygyrchedd cyfraith Cymru.
Mae Llywodraeth Cymru ac Aelodau eraill y Senedd sy'n gweithio ar y Bil hwn, a'r rhwydwaith cyfan o bobl y tu ôl i'r llenni sydd wedi cefnogi'r ddeddfwriaeth hon ac wedi sicrhau ei bod yn cael ei phasio yn ei Chyfnodau blaenorol, wedi bod yn agored, yn ddeallgar ac yn gydweithredol. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan am eu cefnogaeth, a hoffwn hefyd ddiolch i Tabitha Anthony yn swyddfa'r grŵp Ceidwadol am ei gwaith caled trwy gydol y broses hon hefyd.
O ran y gwelliant penodol hwn ar roi swyddogaethau i Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru, o ystyried mai nod y gwelliant hwn yw symleiddio adran, yna rydym ni, wrth gwrs, yn cefnogi'r gwelliant penodol hwn.
Hoffwn i ategu hefyd ein cefnogaeth ni i amcanion y Bil yma yn gyffredinol, a hefyd y diolchiadau i’r holl bobl o ran swyddogion y Llywodraeth, clercod y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, a hefyd staff Plaid Cymru sydd wedi helpu gyda fy nghyfraniadau i.
Mae yna rai ffyrdd rŷn ni wedi ceisio gwella'r Bil yn ystod Cyfnod 2, ac un ohonyn nhw oedd ffocws y gwelliant yma. Y cefndir hanesyddol i hyn, wrth gwrs, yw taw Cymru yw’r unig genedl o fewn y Deyrnas Gyfunol sydd wedi bod heb argraffydd swyddogol, Argraffydd y Brenin neu’r Frenhines, yn ystod hanes y Deyrnas Gyfunol. Mi grëwyd yr un canolog, os caf i ei ddisgrifio fel yna, felly, Argraffydd y Brenin, yn Llundain, dechrau'r pymthegfed ganrif; erbyn diwedd y ganrif yna, mi oedd yna Argraffydd y Brenin yn yr Alban ac yn Iwerddon. Does dim un erioed wedi bod yng Nghymru. Roedd yr un cyntaf yn Iwerddon efallai yn Gymro, Humphrey Powell, ac mae yna gofnod iddo fe ddod o Ledrod yng Ngheredigion—byddai’r Llywydd yn mwynhau hyn—ond does yna ddim Argraffydd y Brenin wedi bod i Gymru erioed.
Ac mae symbolau yn bwysig, onid ydyn nhw? Rwy'n edrych nawr ar y byrllysg ddaeth i'r Senedd ychydig flynyddoedd yn hwyr, onid oedd e, yn 2006, os ydw i'n iawn. Ond mae symbolau yn bwysig o ran ein democratiaeth ni ac o ran ein cenedligrwydd ni hefyd. Felly, mae cael Argraffydd y Brenin i Gymru yn symbol o statws ein deddfwrfa, ac mae'n dda iawn gweld bod yr anghydraddoldeb yna nawr yn cael ei ddatrys trwy'r gwelliant yma. Gaf i dalu teyrnged, a dweud y gwir, i gyfreithwyr y Llywodraeth am fod yn greadigol iawn, os caf i ei roi e fel yna, yn y ffordd maen nhw wedi saernïo'r gwelliant yma? Yn wreiddiol, mi oedd yr hyn sy'n cael ei ddileu gan y gwelliant yma yn dweud, yn y darn hwn, y cyfeirir at argraffydd Deddfau Seneddol y Brenin—yn Lloegr, hynny yw—fel 'Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru', mewn dyfynodau, ie, ond maen nhw wedi cael gwared ar y dyfynodau nawr, felly, dyna fe. Mae hwnna’n rhyw fath o symbol ar gyfer ein democratiaeth ni, onid yw e, cael gwared ar y dyfynodau: nid Senedd mewn enw yn unig, mewn teitl, mewn dyfynodau, ond Senedd go iawn, ac Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru go iawn.
Felly, dwi yn ei groesawu'n fawr iawn. Mae symbolau’n bwysig; maen nhw’n rhan o'r ffordd rŷn ni'n cyfleu ein democratiaeth ni, maen nhw’n rhan o'r ffordd mae dinasyddion yn deall ein democratiaeth ni. Felly, dwi yn croesawu'r datrysiad. Mae'n golygu, yn wahanol—. Hynny yw, mi fydd yna Argraffydd y Brenin ar gyfer Cymru, ond, yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, fydd ddim yn rhaid i ni dalu amdano fe, chwaith, felly hwre, efallai, i hynny hefyd. Ond rwy'n croesawu'r ffordd pragmataidd a chreadigol mae’r Llywodraeth wedi ymateb i'r gwelliant y gwnaethom ni ei osod yn ystod Cyfnod 2.
I would like to echo our support for the general objectives of this Bill, and also echo those thanks to all the people in terms of Government officials, the Legislation, Justice and Constitution Committee clerks, and also the Plaid Cymru staff who have helped with my contributions to these debates.
There are certain ways in which we have tried to amend and improve the Bill at Stage 2, and one of those was the focus of this amendment. The historic background to all of this is, of course, that Wales is the only nation within the UK that has been without an official printer, a King or Queen's Printer, during the whole history of the UK. The central role of King's Printer was created in London at the beginning of the fifteenth century; by the end of that century, there was a King's Printer for Scotland and for Ireland. There never has been one for Wales. The first in Ireland may have been a Welshman, Humphrey Powell, and it is reported that he came from Lledrod in Ceredigion—the Llywydd would have enjoyed that fact—but there has never been a King's Printer for Wales.
And symbols are important, aren't they? I'm looking now at the mace that came to the Senedd a few years late, in 2006, if memory serves me. But symbols are important to our democracy and our nationhood too. Therefore, having a King's Printer for Wales is a symbol of the status of our legislature, and it's good to see that that inequality is now being resolved through this amendment. And may I pay tribute to the Government's lawyers for being very creative, if I can put it in those terms, in the way that they have actually made this amendment and tailored it? Originally, what is being deleted by this amendment said that, in this section, the King's Printer of Acts of Parliament—in London, that is—is to be referred to as the 'King's Printer for Wales', in quotation marks, but they have removed those quotation marks, so there we are. That is a kind of symbol for our democracy, that we can delete the quotation marks: not a Senedd in name only, in a title, in quotation marks, but a real Parliament, and a real King's Printer for Wales now.
So, I very much welcome this. Symbols are important; they are part of the way in which we express our democracy. They are part of the way in which our citizens understand our democracy. So, I do welcome this resolution. It does mean, unlike—. That is, there will be a King's Printer for Wales, but, unlike Scotland and Northern Ireland, we won't have to pay for the services, so we can applaud that too. But I do welcome the pragmatic and creative approach taken by Government in responding to the amendment that we tabled at Stage 2.
Y Cwnsler Cyffredinol i ymateb.
The Counsel General to reply.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am really grateful to Members for those comments. I know that it seems an unusual thing for such a technical Bill, but I've really enjoyed taking this Bill through. We've had a series of really constructive and helpful and actually very illuminating conversations, and the conversation around this I've particularly enjoyed. I do think the amendment goes as far as we practically can go. It reflects reality while, at the same time, appropriately respecting the Welsh legislative status for the first time, as Adam and others have pointed out. And I do hope, therefore, that Members will support the amendment. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelodau am y sylwadau hynny. Rwy'n gwybod ei fod yn ymddangos yn beth anarferol ar gyfer Bil mor dechnegol, ond rwyf wir wedi mwynhau mynd â'r Bil hwn drwodd. Rydym wedi cael cyfres o sgyrsiau adeiladol a defnyddiol iawn sydd wedi rhoi llawer o oleuni i ni mewn gwirionedd, ac rwyf wedi mwynhau'r sgwrs ynghylch hyn yn arbennig. Rwy'n credu bod y gwelliant yn mynd mor bell ag y gallwn fynd yn ymarferol. Mae'n adlewyrchu realiti ac, ar yr un pryd, mae'n parchu statws deddfwriaethol Cymru yn briodol am y tro cyntaf, fel y nododd Adam ac eraill. Ac rwy'n gobeithio, felly, y bydd yr Aelodau yn cefnogi'r gwelliant. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The question is that amendment 1 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 1 is agreed to in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Symudwn ymlaen at grŵp 2, diddymiadau a diwygiadau cysylltiedig. Mae'r ail grŵp o welliannau yn ymwneud â diddymiadau a diwygiadau cysylltiedig. Gwelliant 2 yw'r prif welliant yn y grŵp hwn, a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn a'r gwelliannau eraill yn y grŵp.
We move on now to group 2, repeals and connected amendments. The second group of amendments relates to repeals and connected amendments. The lead amendment in this group is amendment 2, and I call on the Counsel General to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group.
Cynigiwyd gwelliant 2 (Julie James).
Amendment 2 (Julie James) moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Part 3 of this Bill is concerned with the repeal of enactments and provisions that are no longer of practical utility and effect in relation to Wales. Dealing with redundant provisions in this way allows some decluttering of the statute book. Such decluttering is part of our efforts to improve the accessibility of Welsh law.
Members will be aware from the Government’s legislative statement that I delivered a couple of weeks ago that, in September, we will be bringing forward the ambitious consolidation of planning law in Wales—a further step in improving the accessibility of our laws. In preparation for that consolidation, the Bill currently before us removes certain redundant planning provisions.
One of those matters relates to local plans, structure plans and unitary development plans. Part 4 of Schedule 1 to the Bill proposes repealing certain aspects of the transitional arrangements that were made in connection with previous changes to the development planning system. These ensured that development plans under earlier regimes remained in force until new plans were adopted.
I note that, in some quarters, this Part of the Schedule is being described as 'the scrapping of all existing, out-of-date UDPs'. For the sake of the record, I want to confirm that this is not the case. The Bill is not scrapping UDPs at all. Instead, it seeks to remove redundant legislation relating to the transition from the UDP legislation to post-UDP arrangements.
At the time this Bill was introduced, there were no unitary development plans left in Wales. This was because there was a High Court decision in December 2023 that required Wrexham County Borough Council to replace its UDP with a local development plan. Once the Wrexham LDP was adopted, the Government was able to determine that the transitional provisions relating to UDPs were spent and could be repealed.
However, since the Bill has been introduced, the Court of Appeal has allowed an appeal against the earlier High Court decision. We expect the High Court to quash the decision of the Wrexham council to adopt the LDP. There is an expectation that the council will need to vote again on whether to adopt the LDP in the near future. Until an LDP is adopted, we will not be able to say with certainty that the transitional provisions preserving UDPs are completely spent, so the Bill should not repeal those transitional provisions.
The continued retention of these provisions will only be relevant in the context of Wrexham council, with all other planning authorities having adopted LDPs in place. Due to the outdated nature of their UDP, the council will likely need to rely on 'Future Wales' and national planning policies when determining planning applications, if they do not vote to adopt their LDP. The lack of an adopted LDP will have significant adverse implications for its area and local communities.
I am aware the media is reporting that the council believe these amendments somehow have led to an agreement or deal being struck with the Government as a result of the litigation process. Dirprwy Lywydd, I want to put on record that this is not the case, and we continue to be of the view that they should proceed to adopt the LDP, for the reasons I’ve already mentioned.
The amendments in this group are only being made to reflect the current outcome of the litigation process. They will ensure that the transitional provisions relating to unitary development plans that have limited practical utility are no longer repealed by the Bill. On this basis, I trust Members will support those amendments.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae Rhan 3 o'r Bil hwn yn ymwneud â diddymu deddfiadau a darpariaethau nad ydynt yn ddefnyddiol yn ymarferol nac yn cael effaith mwyach mewn perthynas â Chymru. Mae delio â darpariaethau diangen yn y modd hwn yn golygu y gellir tacluso'r llyfr statud rywfaint. Mae tacluso o'r fath yn rhan o'n hymdrechion i wella hygyrchedd cyfraith Cymru.
Bydd yr Aelodau yn ymwybodol o ddatganiad deddfwriaethol y Llywodraeth a gyflwynais ychydig wythnosau yn ôl a nododd y byddwn yn cyflwyno proses uchelgeisiol o gydgrynhoi cyfraith gynllunio yng Nghymru ym mis Medi—cam pellach i wella hygyrchedd ein cyfreithiau. Wrth baratoi ar gyfer y gweithgarwch cydgrynhoi hwnnw, mae'r Bil sydd o'n blaenau ar hyn o bryd yn dileu rhai darpariaethau cynllunio diangen.
Mae un o'r materion hynny yn ymwneud â chynlluniau lleol, cynlluniau strwythur a chynlluniau datblygu unedol. Mae Rhan 4 o Atodlen 1 i'r Bil yn cynnig diddymu agweddau penodol ar y trefniadau trosiannol a wnaed mewn cysylltiad â newidiadau blaenorol i'r system cynllunio datblygu. Fe wnaeth y rhain sicrhau bod cynlluniau datblygu o dan gyfundrefnau cynharach yn parhau i fod mewn grym nes bod cynlluniau newydd yn cael eu mabwysiadu.
Nodaf fod y Rhan hon o'r Atodlen yn cael ei disgrifio, mewn rhai chwarteri, fel 'sgrapio'r holl CDUau presennol sydd wedi dyddio'. Er mwyn y cofnod, rwyf am gadarnhau nad yw hyn yn wir. Nid yw'r Bil yn sgrapio CDUau o gwbl. Yn hytrach, mae'n ceisio cael gwared ar ddeddfwriaeth ddiangen sy'n ymwneud â'r pontio o ddeddfwriaeth CDU i drefniadau ôl-CDU.
Ar yr adeg y cyflwynwyd y Bil hwn, nid oedd unrhyw gynlluniau datblygu unedol ar ôl yng Nghymru. Roedd hyn oherwydd bod yr Uchel Lys wedi penderfynu, ym mis Rhagfyr 2023, fod angen i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam gyflwyno cynllun datblygu lleol yn lle ei CDU. Unwaith y mabwysiadwyd CDLl Wrecsam, roedd y Llywodraeth yn gallu penderfynu bod y darpariaethau trosiannol sy'n ymwneud â CDUau wedi darfod ac y gellid eu diddymu.
Fodd bynnag, ers i'r Bil gael ei gyflwyno, mae'r Llys Apêl wedi caniatáu apêl yn erbyn penderfyniad cynharach yr Uchel Lys. Rydym yn disgwyl i'r Uchel Lys ddiddymu penderfyniad cyngor Wrecsam i fabwysiadu'r CDLl. Mae disgwyliad y bydd angen i'r cyngor bleidleisio eto ynghylch a ddylid mabwysiadu'r CDLl yn y dyfodol agos. Hyd nes y bydd CDLl yn cael ei fabwysiadu, ni fyddwn yn gallu dweud yn sicr bod y darpariaethau trosiannol sy'n cadw CDUau wedi darfod yn llwyr, felly ni ddylai'r Bil ddiddymu'r darpariaethau trosiannol hynny.
Bydd cadw'r darpariaethau hyn ond yn berthnasol yng nghyd-destun cyngor Wrecsam, gan fod CDLlau a fabwysiadwyd ar waith yn yr holl awdurdodau cynllunio eraill. Oherwydd bod eu CDU wedi dyddio, mae'n debygol y bydd angen i'r cyngor ddibynnu ar 'Cymru'r Dyfodol' a pholisïau cynllunio cenedlaethol wrth benderfynu ar geisiadau cynllunio, os na fyddan nhw'n pleidleisio i fabwysiadu eu CDLl. Bydd diffyg CDLl mabwysiedig yn cael goblygiadau andwyol sylweddol ar gyfer ei ardal a chymunedau lleol.
Rwy'n ymwybodol bod y cyfryngau yn adrodd bod y cyngor o'r farn bod y gwelliannau hyn rywsut wedi arwain at gytundeb neu fargen yn cael ei tharo â'r Llywodraeth o ganlyniad i'r broses ymgyfreitha. Dirprwy Lywydd, rwyf am gofnodi nad yw hyn yn wir, ac rydym yn parhau i fod o'r farn y dylen nhw fynd ati i fabwysiadu'r CDLl, am y rhesymau rwyf eisoes wedi sôn amdanynt.
Mae'r gwelliannau yn y grŵp hwn ond yn cael eu gwneud i adlewyrchu canlyniad presennol y broses ymgyfreitha. Byddan nhw'n sicrhau na fydd y darpariaethau trosiannol sy'n ymwneud â chynlluniau datblygu unedol sydd â defnydd ymarferol cyfyngedig yn cael eu diddymu gan y Bil mwyach. Ar y sail hon, hyderaf y bydd yr Aelodau yn cefnogi'r gwelliannau hynny.
Nid oes unrhyw siaradwyr eraill. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Derbynnir gwelliant 2 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
There are no other speakers. Therefore, the question is that amendment 2 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 2 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Cwnsler Cyffredinol, gwelliant 3.
Counsel General, amendment 3.
Cynigiwyd gwelliant 3 (Julie James).
Amendment 3 (Julie James) moved.
Moved.
Cynigiwyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Derbynnir gwelliant 3 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The question is that amendment 3 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 3 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Cwnsler Cyffredinol, gwelliant 4.
Counsel General, amendment 4.
Cynigiwyd gwelliant 4 (Julie James).
Amendment 4 (Julie James) moved.
Moved.
Cynigiwyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 4? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Derbynnir gwelliant 4 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The question is that amendment 4 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 4 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Cwnsler Cyffredinol, gwelliant 5.
Counsel General, amendment 5.
Cynigiwyd gwelliant 5 (Julie James).
Amendment 5 (Julie James) moved.
Moved.
Cynigiwyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 5? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Derbynnir gwelliant 5 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The question is that amendment 5 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 5 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Grŵp 3. Mae'r trydydd grŵp o welliannau yn ymwneud â chraffu ar ôl deddfu. Gwelliant 6 yw'r prif welliant a'r unig welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar Paul Davies i gynnig y prif welliant ac i siarad amdano.
Group 3. The third group of amendments relates to post-legislative scrutiny. The lead and only amendment in this group is amendment 6. I call on Paul Davies to move and speak to the lead amendment.
Cynigiwyd gwelliant 6 (Paul Davies).
Amendment 6 (Paul Davies) moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to move amendment 6, tabled in my name. I'm very grateful to the Welsh Government and to the Member for Carmarthen East and Dinefwr for cross-party work and collaboration on this specific amendment.
The whole intention of this amendment is to allow for some post-legislative scrutiny of the Bill. If passed, this amendment will in turn amend Part 4 of the Legislation (Wales) Act 2019 to require the Counsel General to undertake a review of the first two years of operation of the new Parts 2A and 2B. It also requires a report to be laid before the Senedd. As part of the review, there should be consultation with the Llywydd, the Clerk of the Senedd and, indeed, other persons with an interest, for example, the Welsh Language Commissioner. Therefore, this amendment ensures that post-legislative scrutiny of this Bill will take place, and I hope Members across the Chamber will support this specific amendment.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gynnig gwelliant 6, a gyflwynwyd yn fy enw i. Rwy'n ddiolchgar iawn i Lywodraeth Cymru ac i'r Aelod dros Ddwyrain Caerfyrddin a Dinefwr am waith trawsbleidiol a chydweithrediad ar y gwelliant penodol hwn.
Holl fwriad y gwelliant hwn yw caniatáu rhywfaint o graffu ôl-ddeddfwriaethol ar y Bil. Os caiff ei basio, bydd y gwelliant hwn yn ei dro yn diwygio Rhan 4 o Ddeddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 i'w gwneud yn ofynnol i'r Cwnsler Cyffredinol gynnal adolygiad o'r ddwy flynedd gyntaf o weithredu'r Rhannau 2A a 2B newydd. Mae hefyd yn gofyn i adroddiad gael ei osod gerbron y Senedd. Fel rhan o'r adolygiad, dylid ymgynghori â'r Llywydd, Clerc y Senedd ac, yn wir, personau eraill sydd â diddordeb, er enghraifft, Comisiynydd y Gymraeg. Felly, mae'r gwelliant hwn yn sicrhau y bydd craffu ôl-ddeddfwriaethol ar y Bil hwn yn digwydd, ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn cefnogi'r gwelliant penodol hwn.
I'm grateful to Paul for setting out the intent behind the amendment. It's clear that Members are keen to ensure that new Parts 2A and 2B of the Legislation (Wales) Act 2019 are working in practice as intended. I don't disagree with that position and the Government will be supporting the amendment.
As I said in the Stage 2 proceedings on this Bill, I consider that post-legislative review is an important part of our process of legislating. I hope the future larger Senedd will look at a number of things that could improve scrutiny. Routine post-legislative review is one, and I also think we should look at what the New Zealand Parliament, as a unicameral legislature, does to bring in independent and expert views on the technical aspects of legislation.
On the specific proposed amendment to this Bill, this will, as has already been said, amend Part 4 of the 2019 Act to require the Counsel General to undertake a review of the first two years of operation of new Parts 2A and 2B, and lay a report on the findings before the Senedd. As part of the review, there should be consultation with the Llywydd, the Clerk of Senedd Cymru and other persons with an interest. I wholeheartedly agree with that proposal, and if it is accepted by Members and the Bill subsequently enacted, the Government would look to commence the new section introduced by this amendment alongside the commencement of new Parts 2A and 2B to the 2019 Act. Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i Paul am nodi'r bwriad y tu ôl i'r gwelliant. Mae'n amlwg bod yr Aelodau'n awyddus i sicrhau bod Rhannau 2A a 2B newydd o Ddeddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 yn gweithio'n ymarferol fel y bwriadwyd. Dydw i ddim yn anghytuno â'r safbwynt hwnnw a bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliant.
Fel y dywedais i yn y trafodion yng Nghyfnod 2 y Bil hwn, rwy'n ystyried bod adolygiad ôl-ddeddfwriaethol yn rhan bwysig o'n proses o ddeddfu. Rwy'n gobeithio y bydd y Senedd ehangach yn y dyfodol yn edrych ar nifer o bethau a allai wella craffu. Mae adolygiad ôl-ddeddfwriaethol arferol yn un, ac rwy'n credu hefyd y dylem edrych ar yr hyn y mae Senedd Seland Newydd, fel deddfwrfa un siambr, yn ei wneud i ddod â barn annibynnol ac arbenigol ar agweddau technegol ar ddeddfwriaeth.
O ran y gwelliant arfaethedig penodol i'r Bil hwn, bydd hyn, fel y dywedwyd eisoes, yn diwygio Rhan 4 o Ddeddf 2019 i'w gwneud yn ofynnol i'r Cwnsler Cyffredinol gynnal adolygiad o'r ddwy flynedd gyntaf o weithredu Rhannau 2A a 2B newydd, a gosod adroddiad ar y canfyddiadau gerbron y Senedd. Fel rhan o'r adolygiad, dylid ymgynghori â'r Llywydd, Clerc Senedd Cymru a phobl eraill sydd â diddordeb. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r cynnig hwnnw, ac os caiff ei dderbyn gan yr Aelodau ac y caiff y Bil ei ddeddfu wedyn, byddai'r Llywodraeth yn ceisio dechrau'r adran newydd a gyflwynwyd gan y gwelliant hwn ochr yn ochr â chychwyn Rhannau 2A a 2B newydd i Ddeddf 2019. Diolch.
Galwaf ar Paul Davies i ymateb i'r ddadl.
I call on Paul Davies to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm grateful to the Counsel General for her remarks and, indeed, her support. Ultimately, this amendment will provide the vital opportunity to the Senedd to ensure that this legislation is serving its intended purpose, and I'm pleased to move the amendment to a vote.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei sylwadau ac, yn wir, ei chefnogaeth. Yn y pen draw, bydd y gwelliant hwn yn rhoi cyfle hanfodol i'r Senedd sicrhau bod y ddeddfwriaeth hon yn gwneud yr hyn y bwriadwyd iddi ei wneud, ac rwy'n falch o symud y gwelliant i bleidlais.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 6? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, derbynnir gwelliant 6 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The question is that amendment 6 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 6 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Grŵp 4 sydd nesaf. Mae'r pedwerydd grŵp a'r grŵp olaf o welliannau yn ymwneud â gweithgareddau i wella hygyrchedd cyfraith Cymru. Gwelliant 7 yw'r prif welliant, a'r unig welliant, yn y grŵp hwn. Galwaf ar Adam Price i gynnig y gwelliant ac i siarad amdano.
Group 4 is next. The fourth and final group of amendments relates to activities to improve the accessibility of Welsh law. The lead and only amendment in this group is amendment 7, and I call on Adam Price to move and speak to the lead amendment.
Cynigiwyd gwelliant 7 (Adam Price).
Amendment 7 (Adam Price) moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn ystod Cyfnod 2, cyflwynais welliant a fyddai wedi galluogi cywiriad gweinyddol i offerynnau statudol Cymru ar unrhyw adeg, gyda gofyniad ar yr awdurdodau cyfrifol i hysbysu'r Llywydd am unrhyw gywiriadau o'r fath, yn ogystal â gwelliant arall a fyddai wedi creu cyfrifoldeb ar Weinidogion i baratoi a chyhoeddi adroddiadau ar gywiriadau i offerynnau statudol Cymru bob 12 mis. Byddai hyn wedi sefydlu trefn newydd, modern, o gymharu â'r confensiwn gweddol feichus presennol o orfod cyflwyno slipiau cywiro, sydd yn golygu diddymu, gwella neu ailgyflwyno deddfwriaeth yn ei chyfanrwydd, 'ta waeth beth yw barn y Senedd.
Cefais i fy ysbrydoli yn hyn o beth gan feini prawf yng nghymal 2 Bil yr Arglwydd Thomas o Gresffordd, gyda'r bwriad o hybu gwell effeithiolrwydd a thryloywder yn y broses o gywiro mân wallau yn offerynnau statudol Cymreig—rhywbeth a gafodd ei argymell hefyd gan ein pwyllgor ni. Rwy'n croesawu'r ymgysylltiad adeiladol rwyf wedi'i gael gyda'r Cwnsler Cyffredinol ers Cyfnod 2. Ac yn ystod y trafodion ar y mater ehangach yma, bydd yn rhaid inni drafod yn ehangach ynglŷn â sut i wella sylwedd offerynnau statudol a rhoi gwell cyfle i'r Senedd wneud hynny.
Ond, o ran y gwelliant yma rydym ni wedi dod ag ef gerbron—hynny yw, y cytundeb rhyngom ni—nid yw'n cyflawni fy mwriad gwreiddiol o greu grym penodol i'r Senedd fedru gwneud mân gywiriadau, ond bydd yn sicrhau, ym mhob rhaglen y mae Gweinidogion Cymru a'r Cwnsler Cyffredinol yn eu gwneud o dan adran 2 Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019, fod yn rhaid cael set o weithgareddau sydd wedi'u hanelu at ddatrys amwysedd a chywiro gwallau yng nghyfraith Cymru. Gallai hyn, er enghraifft, gynnwys offerynnau diwygio omnibws rheolaidd, os yw'r un presennol y mae'r Llywodraeth yn gweithio arno yn profi i fod yn ffordd ddefnyddiol a phriodol o ddatrys y broblem yma, er enghraifft. Mae adran 2(7) hefyd yn ei wneud e'n ofynnol i'r Cwnsler Cyffredinol ddarparu adroddiad blynyddol ar gynnydd yn erbyn y rhaglen yma, a fydd yn sicrhau adroddiadau rheolaidd ar gywiriadau o'r fath. Felly, rwy'n cymeradwyo'r gwelliant i'r Senedd.
Thank you, Dirprwy Lywydd. During Stage 2, I introduced an amendment that would have enabled an administrative correction of Welsh statutory instruments at any time, with a requirement for the responsible authorities to inform the Llywydd of any such corrections, as well as another amendment that would have created a responsibility on Ministers to prepare and publish reports on corrections to Welsh statutory instruments every 12 months. This would have established a new, modern system, compared to the relatively burdensome current convention of having to introduce correction slips, which means revoking, amending or reintroducing legislation in its entirety, regardless of the views of the Senedd.
I was inspired in this regard by the criteria in clause 2 of Lord Thomas of Gresford's Bill, with the intention of enhancing the efficiency and transparency of the process of correcting minor errors in Welsh statutory instruments—something that was also recommended by our committee. I welcome the constructive engagement that I have had with the Counsel General since Stage 2. And during discussions on this broader issues, we will need to discuss more broadly as to how we improve the substance of statutory instruments and give the Senedd a greater opportunity to do so.
But, in terms of this amendment that we have put forward—that is, that we have reached agreement on—it doesn't deliver my original intention of giving the Senedd a specific power to be able to make minor corrections, but it will ensure that, in every programme that Welsh Ministers and the Counsel General make under section 2 of the Legislation (Wales) Act 2019, there would have to be a set of activities aimed at resolving ambiguities and correcting errors in Welsh law. This could, for example, include periodic omnibus amending instruments, if the current one that the Government is working on proves to be a useful and appropriate way of resolving this problem, for example. Section 2(7) also requires the Counsel General to provide an annual report on progress against this programme, which will ensure that there is regular reporting on such corrections. So, I urge the Senedd to support the amendment.
I'm pleased to confirm my support for this specific amendment. At the heart of this Bill is a desire to improve the accessibility of Welsh law, and indeed the Member's amendment adds a new provision to resolve ambiguities and correct any errors. Throughout this process, all political parties in this place and the Welsh Government have sought to support action being taken on errors and ambiguities in Welsh law, and so I'm happy to again put on record my support for this amendment.
Rwy'n falch o gadarnhau fy nghefnogaeth i'r gwelliant penodol hwn. Wrth wraidd y Bil hwn mae awydd i wella hygyrchedd cyfraith Cymru ac, yn wir, mae gwelliant yr Aelod yn ychwanegu darpariaeth newydd i ddatrys amwysedd a chywiro unrhyw wallau. Drwy gydol y broses hon, mae'r holl bleidiau gwleidyddol yn y lle hwn a Llywodraeth Cymru wedi ceisio cefnogi camau sy'n cael eu cymryd ar wallau ac amwysedd yng nghyfraith Cymru, ac felly rwy'n hapus i gofnodi fy nghefnogaeth i'r gwelliant hwn unwaith eto.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol.
I call on the Counsel General.
Diolch, Dirprwy Lywydd. My thanks also to Adam for explaining his reasons for bringing this forward, and to Paul for his support throughout the process. Let me say at the outset that the Government supports this amendment and I encourage all Members to vote in support of its inclusion in the Bill.
As the Counsel General, I have a statutory responsibility under the Legislation (Wales) Act 2019 to keep the accessibility of Welsh law under review. Accessibility in that context includes ensuring the law is certain in its effect. Errors clearly undermine the intended consequence of the law, while ambiguities, even if they are resolvable, undermine certainty and make the law more difficult to understand.
As Adam has explained, this amendment to section 2 of the Legislation (Wales) Act 2019 will provide that each Government programme to improve the accessibility of Welsh law must include activities aimed at resolving ambiguities and correcting errors in that law. This will mean that in each Senedd term the Government's programme will include a range of projects that would enable corrections and other work to take place. Although the actual projects are for future Governments to determine, they could include ensuring there is a periodic omnibus amending instrument brought forward, for example.
Amending section 2 in the way proposed will also ensure that the annual report on progress against each programme, which is required under section 2(7) of the 2019 Act, will need to include a report on the work undertaken to correct errors and resolve ambiguities. Again, the form of that reporting will be for future Governments, but could include tables summarising the errors that have been identified and the corrections made, for example.
If this amendment is made to the Bill, it will require a commencement Order to bring it into effect. The Government would look to ensure that this comes into force ready for the next Senedd programme. However, I am happy to ensure that the final annual report of the current programme also includes information on errors and corrections, if Members would find that helpful. So, to be clear, I support this amendment and, if agreed, the Government will bring it into force for the next programme. But in the meantime, we will ensure that the next annual report includes information on work that has been undertaken in relation to correcting errors and resolving ambiguities.
Finally, Dirprwy Lywydd, as this is my last opportunity to speak in today's proceedings, I would just like to place on record my thanks to all the members of the Legislation, Justice and Constitution Committee for their work in the earlier stages, and to the clerks of that committee for their help in today's proceedings. I would also like to thank my Bill team and all my officials, who have worked very hard and, I think, very creatively in bringing this Bill consensually to the Senedd. I am grateful to all Members for their time and interest today, and as I have said before, this might be a technical Bill, but it is still nonetheless another step forward in our work to develop our constitutional and legal infrastructure. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch hefyd i Adam am esbonio ei resymau dros ddod â hyn ymlaen, ac i Paul am ei gefnogaeth trwy gydol y broses. Gadewch imi ddweud ar y dechrau bod y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliant hwn ac rwy'n annog pob Aelod i bleidleisio o blaid ei gynnwys yn y Bil.
Fel y Cwnsler Cyffredinol, mae gennyf gyfrifoldeb statudol o dan Ddeddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 i adolygu hygyrchedd cyfraith Cymru. Mae hygyrchedd yn y cyd-destun hwnnw yn cynnwys sicrhau bod y gyfraith yn sicr yn ei heffaith. Mae gwallau yn amlwg yn tanseilio canlyniad bwriadedig y gyfraith, tra bod amwysedd, hyd yn oed os gellir ei ddatrys, yn tanseilio sicrwydd ac yn gwneud y gyfraith yn anoddach i'w deall.
Fel yr eglurodd Adam, bydd y gwelliant hwn i adran 2 o Ddeddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 yn darparu bod yn rhaid i bob un o raglenni'r Llywodraeth i wella hygyrchedd cyfraith Cymru gynnwys gweithgareddau sy'n anelu at ddatrys amwysedd a chywiro gwallau yn y gyfraith honno. Bydd hyn yn golygu y bydd rhaglen y Llywodraeth ym mhob tymor y Senedd yn cynnwys ystod o brosiectau a fyddai'n sicrhau bod cywiriadau a gwaith arall yn gallu digwydd. Er mai Llywodraethau'r dyfodol fydd yn penderfynu ar y prosiectau gwirioneddol, gallent gynnwys sicrhau bod offeryn diwygio omnibws cyfnodol yn cael ei gyflwyno, er enghraifft.
Bydd diwygio adran 2 yn y ffordd a gynigir hefyd yn sicrhau y bydd angen i'r adroddiad blynyddol ar gynnydd yn erbyn pob rhaglen, sy'n ofynnol o dan adran 2(7) o Ddeddf 2019, gynnwys adroddiad ar y gwaith a wnaed i gywiro gwallau a datrys amwysedd. Unwaith eto, Llywodraethau'r dyfodol fydd yn penderfynu ar ffurf y gwaith adrodd hwnnw, ond gallai gynnwys tablau sy'n crynhoi'r gwallau sydd wedi'u nodi a'r cywiriadau a wnaed, er enghraifft.
Os gwneir y gwelliant hwn i'r Bil, bydd angen Gorchymyn cychwyn i ddod ag ef i rym. Byddai'r Llywodraeth yn ceisio sicrhau bod hyn yn dod i rym yn barod ar gyfer rhaglen nesaf y Senedd. Fodd bynnag, rwy'n hapus i sicrhau bod adroddiad blynyddol terfynol y rhaglen bresennol hefyd yn cynnwys gwybodaeth am wallau a chywiriadau, pe bai hynny'n ddefnyddiol i'r Aelodau. Felly, i fod yn glir, rwy'n cefnogi'r gwelliant hwn ac, os cytunir arno, bydd y Llywodraeth yn dod ag ef i rym ar gyfer y rhaglen nesaf. Ond yn y cyfamser, byddwn ni'n sicrhau bod yr adroddiad blynyddol nesaf yn cynnwys gwybodaeth am waith sydd wedi'i wneud mewn perthynas â chywiro gwallau a datrys amwysedd.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, gan mai hwn yw fy nghyfle olaf i siarad yn y trafodion heddiw, hoffwn gofnodi fy niolch i holl aelodau'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith yn y camau cynharach, ac i glercod y pwyllgor hwnnw am eu cymorth yn y trafodion heddiw. Hoffwn hefyd ddiolch i dîm y Bil a'm holl swyddogion, sydd wedi gweithio'n galed iawn ac yn greadigol iawn, rwy'n credu, wrth ddod â'r Bil hwn yn gydsyniol i'r Senedd. Rwy'n ddiolchgar i'r holl Aelodau am eu hamser a'u diddordeb heddiw, ac fel yr wyf wedi'i ddweud o'r blaen, efallai mai Bil technegol yw hwn, ond mae'n dal i fod yn gam arall ymlaen yn ein gwaith i ddatblygu ein seilwaith cyfansoddiadol a chyfreithiol. Diolch.
Galwaf ar Adam Price i ymateb i'r ddadl.
I call on Adam Price to reply to the debate.
Mae'n braf medru symud y gwelliant olaf yma yn y cyfnod yma ar nodyn o unfrydedd a chydweithrediad, a dweud y gwir. Mae yna sawl peth, wrth gwrs, rŷn ni'n anghytuno arnyn nhw, wrth reswm, ac mewn unrhyw Senedd ddemocrataidd yn y lle yma, ond un peth, dwi'n credu, sydd yn ein huno ni i gyd yw'r angen i'r hyn rŷn ni'n ei wneud yn fan hyn, y Deddfau rŷn ni'n eu pasio, fod yn hygyrch i'r bobl rŷn ni'n eu cynrychioli.
It is good to be able to move this final amendment at this stage on a note of unanimity and collaboration, to be honest. There are many things, of course, that we disagree on, naturally, and in any democratic Parliament that would be the case, but the one thing, I think, that unites us all is the need for what we do here, the legislation that we pass, to be accessible to the people that we represent.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 7? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Derbynnir gwelliant 7 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The question is that amendment 7 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 7 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Rydym wedi dod i ddiwedd ystyriaeth Cyfnod 3 o'r Bil Deddfwriaeth (Gweithdrefn, Cyhoeddi a Diddymiadau) (Cymru). Datganaf y bernir bod pob adran o'r Bil a phob Atodlen iddo wedi'u derbyn. Daw hynny â thrafodion Cyfnod 3 i ben.
We have reached the end of our Stage 3 consideration of the Legislation (Procedure, Publication and Repeals) (Wales) Bill. I declare that all sections and Schedules of the Bill are deemed agreed. That concludes Stage 3 proceedings.
Barnwyd y cytunwyd ar bob adran o’r Bil.
All sections of the Bill deemed agreed.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben hefyd.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:44.
The meeting ended at 18:44.