Y Cyfarfod Llawn
Plenary
08/10/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai. Mae'r cwestiwn cyntaf, [OQ63217], gan Laura Anne Jones, wedi ei dynnu nôl. Cwestiwn 2, felly, Delyth Jewell.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Housing and Local Government. The first question, [OQ63217], from Laura Anne Jones, has been withdrawn. Question 2, therefore, Delyth Jewell.
2. Pa drafodaethau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gyda'r Comisiwn Etholiadol, awdurdodau lleol a'r heddlu ynglŷn â diogelwch etholiadau'r Senedd yn y dyfodol? OQ63200
2. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Electoral Commission, local authorities and the police about the security of future Senedd elections? OQ63200
Diolch. It is essential that elections are safe for anyone to stand for, work on, or vote at. Although security of elections is a reserved matter, my colleagues and I have been in discussion with a range of stakeholders about this crucially important issue.
Diolch. Mae'n hanfodol fod etholiadau'n ddiogel i unrhyw un eu sefyll, gweithio arnynt, neu bleidleisio ynddynt. Er bod diogelwch etholiadau yn fater a gedwir yn ôl, mae fy nghyd-Aelod a minnau wedi cael trafodaethau gydag amrywiaeth o randdeiliaid ar y mater hollbwysig hwn.
Thank you so much for that answer. We are living in unprecedented times, politically. A former leader of Reform in Wales has pleaded guilty to taking Russian bribes to push pro-Russian propaganda. Now, that surely raises serious concerns about the potential for corruption, indeed, the potential for quite serious corruption, in future elections. Now, the threat of foreign interference is clear. We live in a time when billionaires control the platforms where more and more people get their news. Those billionaires can and have monetised those social media spaces so that algorithms favour paid-for content and fact-checking is sidelined. Those who shout the loudest, however incoherently, however dishonestly, and, in the future perhaps, however criminally, are the ones who get amplified. We could be walking into a future where it's possible for foreign actors not just to influence elections, but to buy them entirely. Could I ask how alive the Welsh Government is to this threat and what urgent discussions you are having with your Westminster counterparts to curb the potential for things to get even worse?
Diolch yn fawr am eich ateb. Rydym yn byw mewn cyfnod digynsail yn wleidyddol. Mae cyn-arweinydd Reform yng Nghymru wedi pledio'n euog i gymryd llwgrwobrwyon gan Rwsia i hyrwyddo propaganda o blaid Rwsia. Nawr, mae hynny'n sicr yn codi pryderon difrifol ynghylch y perygl o lygredigaeth, a'r perygl o lygredigaeth eithaf difrifol yn wir, mewn etholiadau yn y dyfodol. Nawr, mae bygythiad ymyrraeth dramor yn glir. Rydym yn byw mewn cyfnod pan fo biliwnyddion yn rheoli'r platfformau lle mae mwy a mwy o bobl yn cael eu newyddion. Gall y biliwnyddion hynny foneteiddio mannau ar y cyfryngau cymdeithasol, ac maent wedi gwneud hynny, fel bod algorithmau'n ffafrio cynnwys am dâl a phrosesau gwirio ffeithiau'n cael eu hanwybyddu. Y rhai sy'n gweiddi uchaf, er mor gymysglyd, er mor anonest, ac yn y dyfodol efallai, er mor droseddol, yw'r rhai sy'n cael eu clywed. Gallem fod yn cerdded tuag at ddyfodol lle mae'n bosib i weithredwyr tramor nid yn unig ddylanwadu ar etholiadau, ond eu prynu'n gyfan gwbl. A gaf i ofyn pa mor ymwybodol yw Llywodraeth Cymru o'r bygythiad hwn a pha drafodaethau brys rydych chi'n eu cael gyda'ch swyddogion cyfatebol yn San Steffan i atal y perygl y bydd pethau'n gwaethygu hyd yn oed ymhellach?
Diolch, Delyth. Thank you for raising that important issue. I think it really is important that we all work together on this because it is a very serious issue. I recently hosted an inter-ministerial group on elections, which included a focus on security. The group reflected on learning from recent elections and what more could be done to ensure the security of our democratic process. We are engaging with the UK Government's defending democracy task force and the joint election security and preparedness unit, and officials are taking part in exercises and planning resilience structures for the elections in 2026. You'll know that the First Minister said as well she did meet with the UK securities Minister earlier this year, who gave assurances that the UK Government is closely engaged on the security of Senedd elections. It is absolutely important that we get this right, and we are alive to this. I can assure the Member and the Chamber that we are in that and doing everything we possibly can, in conjunction with the UK Government.
Diolch, Delyth. Diolch am godi'r mater pwysig hwn. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod pob un ohonom yn gweithio gyda'n gilydd ar hyn gan ei fod yn fater difrifol iawn. Yn ddiweddar, cynhaliais grŵp rhyngweinidogol ar etholiadau, a oedd yn cynnwys ffocws ar ddiogelwch. Trafododd y grŵp y gwersi a ddysgwyd o etholiadau diweddar a beth arall y gellid ei wneud i sicrhau diogelwch ein proses ddemocrataidd. Rydym yn ymgysylltu â thasglu diogelu democratiaeth Llywodraeth y DU a'r uned diogelwch a pharodrwydd etholiadau ar y cyd, ac mae swyddogion yn cymryd rhan mewn ymarferion ac yn cynllunio strwythurau gwydnwch ar gyfer yr etholiadau yn 2026. Fe fyddwch yn gwybod bod y Prif Weinidog wedi dweud hefyd ei bod wedi cyfarfod â Gweinidog diogelwch y DU yn gynharach eleni, a roddodd sicrwydd fod Llywodraeth y DU yn ymgysylltu'n agos ar ddiogelwch etholiadau'r Senedd. Mae'n hollbwysig ein bod yn gwneud hyn yn iawn, a'n bod yn effro iddo. Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ac i'r Siambr ein bod yn gwneud hynny ac yn gwneud popeth yn ein gallu, ar y cyd â Llywodraeth y DU.
Thank you, Delyth, for tabling this question. We know, don't we, that we sometimes take for granted how safe and secure and how well run our elections often are in Wales and across the United Kingdom. I'm sure you'll want to join me in thanking our returning officers across the country, and their teams, who make that process happen. Delyth is absolutely right to say that we live in a time where foreign actors are looking to influence elections across the west. That has become more acute in the last few weeks after the former leader of Reform UK pleaded guilty to accepting Russian bribes to influence statements he made in the European Parliament—a former member of this Senedd, of course. How can we instil confidence in the democratic process so that people know that, when their politicians are speaking on their behalf, when their candidates are knocking their doors in the forthcoming election, they are saying the things that they want them to say, that they truly believe, that their parties stand for, and not the things that foreign actors with malicious intent want them to say and do?
Diolch am gyflwyno'r cwestiwn hwn, Delyth. Fe wyddom, oni wyddom, ein bod weithiau'n cymryd yn ganiataol pa mor ddiogel a sicr yw ein hetholiadau a pha mor dda y cânt eu rhedeg yng Nghymru, ac ar draws y Deyrnas Unedig. Rwy'n siŵr y byddwch eisiau ymuno â mi i ddiolch i'n swyddogion canlyniadau ledled y wlad, a'u timau, sy'n gwneud i'r broses honno ddigwydd. Mae Delyth yn llygad ei lle i ddweud ein bod yn byw mewn cyfnod lle mae gweithredwyr tramor yn ceisio dylanwadu ar etholiadau ar draws y gorllewin. Mae hynny wedi dod yn fwy difrifol yn yr wythnosau diwethaf ar ôl i gyn-arweinydd Reform UK bledio'n euog i dderbyn llwgrwobrwyon gan Rwsia i ddylanwadu ar ddatganiadau a wnaeth yn Senedd Ewrop—un o gyn-Aelodau'r Senedd hon, wrth gwrs. Sut y gallwn feithrin hyder yn y broses ddemocrataidd fel bod pobl yn gwybod, pan fydd eu gwleidyddion yn siarad ar eu rhan, pan fydd eu hymgeiswyr yn curo ar eu drysau yn yr etholiad sydd i ddod, eu bod yn dweud y pethau y maent eisiau iddynt eu dweud, y maent o ddifrif yn eu credu, y mae eu pleidiau'n sefyll drostynt, ac nid y pethau y mae gweithredwyr tramor gyda bwriadau maleisus eisiau iddynt eu dweud a'u gwneud?
Diolch, Tom. I think, as you and Delyth have both said, it is really important that we remember that somebody who was in this Chamber has actually been found guilty for that. I think it is completely disconcerting to know that somebody had stood up and said that in the knowledge that they had those payments.
In terms of the importance of the security, as I said, we are taking this very seriously. We're working with the UK Government, and I think that is something that will be ongoing. I can update the Senedd, where I can, in terms of the UK securities Minister and the work that we're doing there. The Electoral Management Board, which we recently established in law, has set up an elections planning group, which does include a focus on security of elections, and it has invited the police to meetings to support that.
As you rightly said, I thank all our electoral returning officers and all the people who work on our elections. That's so important. As I said in the answer to Delyth's initial questions, it is important that they are all protected as well. I know that assistant chief constable Simon Belcher is leading work in relation to electoral security, and he's supported by senior officers of superintendent rank across all police forces in Wales. He's attending the electoral management board meetings and the up and coming workshops in October to support security planning for the Senedd elections. The Electoral Commission includes measures to safeguard and protect the electoral system as part of its corporate plan.
Diolch, Tom. Fel rydych chi a Delyth wedi'i ddweud, rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn cofio bod rhywun a fu yn y Siambr hon wedi'i gael yn euog am hynny. Rwy'n credu ei bod yn gwbl syfrdanol fod rhywun wedi codi a dweud hynny gan wybod eu bod wedi cael y taliadau hynny.
Ar bwysigrwydd y diogelwch, fel y dywedais, rydym o ddifrif ynglŷn â hyn. Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, a chredaf fod hynny'n rhywbeth a fydd yn parhau. Gallaf roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd, lle gallaf, mewn perthynas â Gweinidog diogelwch y DU a'r gwaith a wnawn yno. Mae'r Bwrdd Rheoli Etholiadol, a sefydlwyd yn y gyfraith gennym yn ddiweddar, wedi sefydlu grŵp cynllunio etholiadau, sy'n cynnwys ffocws ar ddiogelwch etholiadau, ac mae wedi gwahodd yr heddlu i gyfarfodydd er mwyn cefnogi hynny.
Fel y dywedoch chi'n gywir ddigon, diolch i'n holl swyddogion canlyniadau etholiadol a'r holl bobl sy'n gweithio ar ein hetholiadau. Mae hynny mor bwysig. Fel y dywedais yn yr ateb i gwestiynau cychwynnol Delyth, mae'n bwysig fod pob un ohonynt hwy'n cael eu diogelu hefyd. Gwn fod y prif gwnstabl cynorthwyol Simon Belcher yn arwain gwaith mewn perthynas â diogelwch etholiadol, a chaiff ei gefnogi gan uwcharolygwyr ar draws pob heddlu yng Nghymru. Mae'n mynychu cyfarfodydd y bwrdd rheoli etholiadol a'r gweithdai sydd ar y ffordd ym mis Hydref i gefnogi gwaith cynllunio diogelwch ar gyfer etholiadau'r Senedd. Mae'r Comisiwn Etholiadol yn cynnwys mesurau i ddiogelu a gwarchod y system etholiadol fel rhan o'i gynllun corfforaethol.
Good afternoon, Cabinet Secretary. As we've heard, it's important to ensure not just the physical security of future Senedd elections, but also the integrity of the information that voters receive. Security isn't just about ballot boxes, it's also about the truth. So, I do welcome the publication of the draft Member accountability Bill, but I am concerned that the offence of deliberate deception—a commitment made by this Government more than a year ago—is once again being delayed, deferred to future conduct Orders and future terms. In practice, that means that the next Senedd election will take place before this offence actually exists. This wasn't what was promised to the Senedd, nor to the people of Wales. The public is watching—72 per cent of the public support making it illegal for politicians to knowingly lie. They want honesty, not excuses. So, whilst I understand that the processes here in the Senedd are being gone through in relation to the Member accountability Bill, I'd like to ask you: would you remain open to the offence of deliberate deception being placed on the face of the Bill, ensuring that it is in force before the next election? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y clywsom, mae'n bwysig sicrhau nid yn unig diogelwch ffisegol etholiadau'r Senedd yn y dyfodol, ond hefyd uniondeb y wybodaeth y mae pleidleiswyr yn ei chael. Mae diogelwch yn ymwneud â mwy na blychau pleidleisio yn unig, mae hefyd yn ymwneud â'r gwir. Felly, rwy'n croesawu gyhoeddiad y Bil atebolrwydd Aelodau drafft, ond rwy'n pryderu bod y drosedd o ddichell fwriadol—ymrwymiad a wnaed gan y Llywodraeth hon fwy na blwyddyn yn ôl—unwaith eto'n cael ei gohirio i Orchmynion cynnal etholiadau y dyfodol a thymhorau'r dyfodol. Yn ymarferol, golyga hynny y bydd etholiad nesaf y Senedd yn cael ei gynnal cyn i'r drosedd hon fodoli mewn gwirionedd. Nid dyma a addawyd i'r Senedd, nac i bobl Cymru. Mae'r cyhoedd yn gwylio—mae 72 y cant o'r cyhoedd yn cefnogi ei gwneud yn anghyfreithlon i wleidyddion ddweud celwydd yn fwriadol. Maent eisiau gonestrwydd, nid esgusodion. Felly, er fy mod yn deall bod y prosesau yma yn y Senedd yn cael eu dilyn mewn perthynas â'r Bil atebolrwydd Aelodau, hoffwn ofyn i chi: a fyddech chi'n parhau i fod yn agored i roi'r drosedd o ddichell fwriadol ar wyneb y Bil, gan sicrhau ei fod mewn grym cyn yr etholiad nesaf? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane. I know that you and other Members in this Chamber are very interested in this. This is a Bill that's being led by my Cabinet colleague the Counsel General. I know that many discussions have been had with the Counsel General on this, as well, and that she's come to give you some updates on that. I'm happy to write to you further on that. But, just to say, we should all be, again, alert to the risk of foreign interference in our elections, and any other attempt to deny our hard-won right to fair elections. I know, as I said, that the deliberate manipulation aspect is something that you're very concerned about, so I'll make sure that we write to you around that.
Diolch yn fawr, Jane. Gwn fod gennych chi ac Aelodau eraill yn y Siambr hon gryn ddiddordeb yn hyn. Mae hwn yn Fil sy'n cael ei arwain gan fy nghyd-Aelod o'r Cabinet, y Cwnsler Cyffredinol. Gwn fod llawer o drafodaethau wedi'u cynnal gyda'r Cwnsler Cyffredinol ar hyn hefyd, a'i bod wedi dod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar hynny. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu atoch ymhellach ar hynny. Ond dylai pob un ohonom fod yn effro, unwaith eto, i'r risg o ymyrraeth dramor yn ein hetholiadau, ac unrhyw ymgais arall i wadu ein hawl, a enillwyd drwy ymdrech, i etholiadau teg. Fel y dywedais, rwy'n gwybod bod manipiwleiddio bwriadol yn rhywbeth yr ydych chi'n bryderus iawn yn ei gylch, felly byddaf yn sicrhau ein bod yn ysgrifennu atoch ynglŷn â hynny.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i annog pobl i gymryd rhan mewn etholiadau? OQ63219
3. What plans does the Welsh Government have to encourage participation in elections? OQ63219
Diolch, Julie. We are committed to ensuring elections are accessible and to empowering communities across Wales to participate in democracy. This includes piloting flexible voting, recent legislation requiring support for disabled candidates and under-represented groups, our democratic engagement grant, and user testing to ensure accessible polling stations.
Diolch, Julie. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod etholiadau'n hygyrch ac i rymuso cymunedau ledled Cymru i gymryd rhan mewn democratiaeth. Mae hyn yn cynnwys treialu pleidleisio hyblyg, deddfwriaeth ddiweddar sy'n ei gwneud yn ofynnol i roi cymorth i ymgeiswyr anabl a grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol, ein grant ymgysylltu â democratiaeth, a phrofi gan ddefnyddwyr i sicrhau gorsafoedd pleidleisio hygyrch.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
The 2021 Senedd elections were a momentous occasion, with the expansion of the voting age so that 16 and 17-year-olds were able to vote for the first time in those elections in Wales. Unfortunately, those elections were very different to normal elections, because they took place during COVID, and it was very difficult to engage with young voters. The Wales Governance Centre has branded the 2021 elections as a false start for the lowering of the voting age. They do say that they feel the 2026 elections should be treated as a completely fresh start for engaging with 16 and 17-year-olds. Another point they make is there seems to be lower engagement in devolved politics amongst those who do not speak Welsh and who attend Welsh-medium schools. So, what work will the Welsh Government do to engage with young voters, to ensure they're taught about the Senedd elections, and to increase awareness of the political system with them?
Roedd etholiadau'r Senedd 2021 yn achlysur pwysig, gyda phobl 16 a 17 oed yn cael pleidleisio am y tro cyntaf yn yr etholiadau hynny yng Nghymru wrth i'r oedran pleidleisio gael ei ostwng. Yn anffodus, roedd yr etholiadau hynny'n wahanol iawn i etholiadau arferol, gan iddynt gael eu cynnal yn ystod COVID, ac roedd yn anodd iawn ymgysylltu â phleidleiswyr ifanc. Mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi dweud bod etholiadau 2021 yn gamgychwyniad o ran gostwng yr oedran pleidleisio. Dywedant eu bod yn teimlo y dylid trin etholiadau 2026 fel dechrau cwbl newydd ar gyfer ymgysylltu â phobl 16 a 17 oed. Pwynt arall a wnânt yw bod llai o ymgysylltu â gwleidyddiaeth ddatganoledig ymhlith pobl nad ydynt yn siarad Cymraeg ac sy'n mynychu ysgolion cyfrwng Cymraeg. Felly, pa waith y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymgysylltu â phleidleiswyr ifanc, i sicrhau eu bod yn cael eu dysgu am etholiadau'r Senedd, ac i gynyddu eu hymwybyddiaeth o'r system wleidyddol?
Diolch, Julie. Thank you for all the work that you have done, particularly on championing the votes at 16, which you've done over many years, and also the fact that you have really campaigned for young people to participate in elections. I just want to put on record my thanks to you for that. I know that you participated in one of the digital dialogue sessions with Christ the King Catholic Primary School back in 2024, and I'm just really grateful to you and all other Members who support digital dialogue sessions. And those sessions are funded through our democratic engagement grant, which brings together high school pupils and their locally elected Members to talk about what matters to them, and I'd really encourage everybody to take part in that, because it is really important that young people are aware of their rights and of participating in our democracy, and that goes beyond just casting your vote. I know that, when I'm speaking to young people, I'm trying to say that it's really important they know who's responsible for what, who to send your ideas to, who to talk to about that, and who to tell if something's not right, and that is really important—how to raise your concerns. But also, I think equally important—it goes back to some of the questions we've just talked about—is tackling misinformation as well. I think young people are really good at finding ways to share amongst themselves how important it is to tackle that misinformation, and I've seen some really good examples, actually, of that. I know some young people have done a podcast about misinformation that I'm keen is shared across Wales.
So, we have a democratic engagement grant. As I said, it's about getting lots of different people involved in politics. We have got a new round of funded projects and that takes the total of funding allocated to young people focused activities to over £1 million. So, I think that shows this Government's commitment to engaging young people and making sure that they are aware of their rights and that they can make informed decisions and understand how they can be active democratic citizens.
Diolch, Julie. Diolch am yr holl waith a wnaethoch, yn enwedig ar hyrwyddo'r bleidlais i bobl 16, sy'n rhywbeth rydych chi wedi ei wneud ers blynyddoedd lawer, a hefyd y ffaith eich bod wedi ymgyrchu'n ddiflino dros hawl pobl ifanc i gymryd rhan mewn etholiadau. Hoffwn gofnodi fy niolch i chi am hynny. Gwn eich bod wedi cymryd rhan yn un o'r sesiynau deialog ddigidol gydag Ysgol Gynradd Gatholig Crist y Brenin yn ôl yn 2024, ac rwy'n ddiolchgar iawn i chi a'r holl Aelodau eraill sy'n cefnogi sesiynau deialog ddigidol. Ac mae'r sesiynau hynny'n cael eu hariannu drwy ein grant ymgysylltu â democratiaeth, sy'n dod â disgyblion ysgol uwchradd a'u Haelodau etholedig lleol ynghyd i drafod yr hyn sy'n bwysig iddynt, a buaswn yn annog pawb i gymryd rhan ynddynt, gan ei bod yn bwysig iawn fod pobl ifanc yn ymwybodol o'u hawliau ac o gymryd rhan yn ein democratiaeth, ac mae hynny'n mynd y tu hwnt i fwrw eich pleidlais yn unig. Pan fyddaf yn siarad â phobl ifanc, rwy'n ceisio dweud ei bod yn bwysig iawn eu bod yn gwybod pwy sy'n gyfrifol am beth, at bwy i anfon eich syniadau, gyda phwy i siarad am hynny, a phwy i ddweud wrthynt os nad yw rhywbeth yn iawn, ac mae hynny'n bwysig iawn—sut i godi eich pryderon. Ond hefyd—ac mae hyn yn ymwneud â rhai o'r cwestiynau rydym newydd eu trafod—mae mynd i'r afael â chamwybodaeth yr un mor bwysig hefyd. Mae pobl ifanc yn dda iawn am ddod o hyd i ffyrdd o rannu rhyngddynt eu hunain pa mor bwysig yw mynd i'r afael â'r gamwybodaeth honno, ac rwyf wedi gweld enghreifftiau da iawn o hynny. Gwn fod rhai pobl ifanc wedi creu podlediad am gamwybodaeth, ac rwy'n awyddus iddo gael ei rannu ledled Cymru.
Felly, mae gennym grant ymgysylltu â democratiaeth. Fel y dywedais, mae a wnelo â sicrhau bod llawer o wahanol bobl yn cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth. Mae gennym rownd newydd o brosiectau a ariennir ac mae hynny'n mynd â chyfanswm y cyllid a ddyrannwyd i weithgareddau sy'n canolbwyntio ar bobl ifanc i dros £1 filiwn. Felly, rwy'n credu bod hynny'n dangos ymrwymiad y Llywodraeth hon i ymgysylltu â phobl ifanc a sicrhau eu bod yn ymwybodol o'u hawliau a'u bod yn gallu gwneud penderfyniadau gwybodus a deall sut y gallant fod yn ddinasyddion democrataidd gweithredol.
As elected officials and individuals passionate about politics and supporting our constituents, we do understand the importance of voter participation.The 2021 Senedd election recorded its highest turnout at 46.6 per cent. However, the following year, local government elections turnout dropped to 38 per cent. The Welsh Government, of course, has lowered the voting age to 16. You've introduced a closed list system for Senedd elections, plus a PR-based vote, and an extra 36 Members, and this is much against the wishes of our voters. These changes risk ignoring the voices of the electorate, who should be able to choose their candidates based on merit. Instead of focusing on policies like increasing the number of politicians, there should be greater emphasis on the issues that matter to the public. Does the Cabinet Secretary agree with me that in order to encourage greater voter participation the priorities of the Welsh people should be at the heart of political pledges and that differences from one election to the next should only be implemented after a vote of the voting public? Thank you.
Fel swyddogion etholedig ac unigolion sy'n angerddol am wleidyddiaeth a chefnogi ein hetholwyr, rydym yn deall pwysigrwydd cyfranogiad pleidleiswyr. Pleidleisiodd y ganran fwyaf erioed, sef 46.6 y cant, yn etholiad y Senedd yn 2021. Fodd bynnag, y flwyddyn ganlynol, cwympodd y ganran a bleidleisiodd mewn etholiadau llywodraeth leol i 38 y cant. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru wedi gostwng yr oedran pleidleisio i 16. Rydych chi wedi cyflwyno system rhestr gaeedig ar gyfer etholiadau'r Senedd, ynghyd â phleidlais sy'n seiliedig ar gynrychiolaeth gyfrannol, a 36 Aelod ychwanegol, yn gwbl groes i ddymuniadau ein pleidleiswyr. Mae'r newidiadau hyn mewn perygl o anwybyddu lleisiau'r etholwyr, a ddylai allu dewis eu hymgeiswyr yn seiliedig ar deilyngdod. Yn hytrach na chanolbwyntio ar bolisïau fel cynyddu nifer y gwleidyddion, dylai fod mwy o bwyslais ar y materion sy'n bwysig i'r cyhoedd. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi, er mwyn annog mwy o gyfranogiad pleidleiswyr, y dylai blaenoriaethau pobl Cymru fod wrth wraidd addewidion gwleidyddol, ac mai dim ond ar ôl pleidlais gyhoeddus y dylid rhoi gwahaniaethau o un etholiad i'r nesaf ar waith? Diolch.
Diolch, Janet. I think we'll have to agree to disagree on that one. And I think it's been really important that we have a system in Wales to make sure that it is fit for the future. And I think we all know that we have more powers since this place was first established as the National Assembly for Wales, and we now have more powers as a Senedd. I think the importance of people taking part in elections is absolutely crucial, and that is about how we all go and speak to people, how we all engage with people, and about people understanding what this place does. We do make really important decisions here. It's about knowing what's made here, but what's made in local government and in our UK Parliament as well.
Diolch, Janet. Rwy'n credu y bydd yn rhaid inni gytuno i anghytuno ar hynny. Ac mae wedi bod yn bwysig iawn fod gennym system yng Nghymru i sicrhau ei bod yn addas ar gyfer y dyfodol. A gŵyr pob un ohonom fod gennym fwy o bwerau ers i'r lle hwn gael ei sefydlu gyntaf fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru, a bod gennym fwy o bwerau bellach fel Senedd. Mae'n hanfodol bwysig fod pobl yn cymryd rhan mewn etholiadau, ac mae a wnelo hynny â sut y mae pob un ohonom yn mynd i siarad â phobl, sut y mae pob un ohonom yn ymgysylltu â phobl, a phobl yn deall beth y mae'r lle hwn yn ei wneud. Rydym yn gwneud penderfyniadau pwysig iawn yma. Mae a wnelo â gwybod beth sy'n cael ei wneud yma, ond beth sy'n cael ei wneud mewn llywodraeth leol ac yn Senedd y DU hefyd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservatives' spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. Cabinet Secretary, you will agree that our high streets are the heart of our communities. They're more than just rows of shops; they're where we meet, where we talk, where we feel we belong—part of our community identity. They give our neighbourhoods their character and their soul. But we can't deny that our high streets have been struggling for a number of years. Shops are continually closing, streets are emptying, and local authorities are just not getting on top of the challenges, with issues of crime and anti-social behaviour being regularly raised with me. Residents have repeatedly spoken to me about people constantly racing around on e-scooters, shouting, being disruptive and how it makes them afraid not only for themselves, but for their community, for their children and for their grandchildren who use the high street. Shop workers have spoken to me about how they feel unsafe and how regular theft is just decimating their profits. So, Cabinet Secretary, we need action. We need local authorities to stop looking away. How are you challenging these councils and the police to help communities and local high streets deal with this problem? Thank you.
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn cytuno mai ein strydoedd mawr yw calon ein cymunedau. Maent yn fwy na rhesi o siopau yn unig; dyna ble rydym yn cyfarfod, yn siarad, yn teimlo ein bod yn perthyn—rhan o hunaniaeth ein cymuned. Maent yn rhoi cymeriad ac enaid i'n cymdogaethau. Ond ni allwn wadu bod ein strydoedd mawr wedi'i chael hi'n anodd ers blynyddoedd. Mae siopau'n cau o hyd, mae strydoedd yn gwagio, ac nid yw awdurdodau lleol yn mynd i'r afael â'r heriau, gyda phroblemau troseddu ac ymddygiad gwrthgymdeithasol yn cael eu codi'n rheolaidd gyda mi. Mae trigolion wedi siarad â mi dro ar ôl tro am bobl yn rasio o gwmpas o hyd ar e-sgwteri, yn gweiddi, yn tarfu a sut y mae hynny'n eu gwneud yn ofnus nid yn unig drostynt eu hunain, ond dros eu cymuned, dros eu plant a'u hwyrion sy'n defnyddio'r stryd fawr. Mae gweithwyr siopau wedi dweud wrthyf sut y maent yn teimlo'n anniogel a sut y mae lladradau rheolaidd yn bwyta i mewn i'w helw. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, mae angen camau gweithredu arnom. Mae angen i awdurdodau lleol roi'r gorau i droi llygad dall. Sut rydych chi'n herio'r cynghorau hyn a'r heddlu i helpu cymunedau a strydoedd mawr lleol i ddelio â'r broblem hon? Diolch.
Diolch, Joel. And I'd just like to take the opportunity to welcome you to your position. It's the first time we've had the opportunity to exchange in this Chamber, so just congratulations on your new role, and I look forward to working with you.
Absolutely, town centres are incredibly important to our communities. They really are at the heart of everything, and I know, over the years, many of us not just in Wales, but we've all seen across the UK a decline in our high streets. And that's why one of the most important things in my portfolio is around our Transforming Towns programme, and that really is about working with local authorities, but also communities, to put those plans in place, to bring back and to make sure we have our thriving town centres again. And we have really put an investment in that in terms of Welsh Government over a number of years.
I've had the privilege of going around to see all different town centres across Wales, and that has been really important. So, £100 million was made available across Wales from 2022 to March 2025, with a further £57 million available from 2025-26 to redevelop and improve our town centres or their nearby areas. I had the opportunity to go to Cwmbran town centre yesterday, in Torfaen, and see some of the work that's bringing back to life an old building, known as the House of Fraser locally, and that has been brought back to life now, which is really exciting to see. So, lots there. And I think your point around making people feel safe is really important in our town centres, and that's why the partnership together with our local authorities and police is really important.
Diolch, Joel. A hoffwn achub ar y cyfle i'ch croesawu i'ch swydd. Dyma'r tro cyntaf inni gael cyfle i drafod yn y Siambr hon, felly llongyfarchiadau ar eich rôl newydd, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi.
Yn sicr, mae canol trefi yn hynod bwysig i'n cymunedau. Maent yn galon i bopeth, a dros y blynyddoedd, gwn fod llawer ohonom, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y DU wedi gweld dirywiad yn ein strydoedd mawr. A dyna pam mai un o'r pethau pwysicaf yn fy mhortffolio yw'r rhaglen Trawsnewid Trefi, sy'n ymwneud â gweithio gydag awdurdodau lleol, a chymunedau hefyd, i roi'r cynlluniau hynny ar waith, i ddod â chanol ein trefi yn eu holau a sicrhau eu bod yn ffynnu unwaith eto. Ac rydym wedi buddsoddi llawer yn hynny fel Llywodraeth Cymru dros nifer o flynyddoedd.
Cefais y fraint o fynd i weld canol gwahanol drefi ledled Cymru, ac mae hynny wedi bod yn bwysig iawn. Felly, darparwyd £100 miliwn ledled Cymru rhwng 2022 a mis Mawrth 2025, gyda £57 miliwn pellach ar gael o 2025-26 i ailddatblygu a gwella canol ein trefi neu'r ardaloedd cyfagos. Cefais gyfle i fynd i ganol tref Cwmbrân ddoe, yn Nhorfaen, a gweld peth o'r gwaith sy'n dod â hen adeilad, a elwir yn House of Fraser yn lleol, yn ôl yn fyw, ac maent wedi dod ag ef yn ôl yn fyw bellach, sy'n gyffrous iawn i'w weld. Felly, llawer o bethau yno. A chredaf fod eich pwynt ynglŷn â gwneud i bobl deimlo'n ddiogel yng nghanol ein trefi yn bwysig iawn, a dyna pam fod y bartneriaeth â'n hawdurdodau lleol a'r heddlu yn bwysig iawn.
Thank you, Cabinet Secretary. As you may have seen, Cardiff Council has recently decided to scrap two hours of free parking in city centre car parks, and replace it with a new charging regime. For high street shops, this feels like another nail in the coffin, another reason for people to say, 'You know what, let's not bother going out, let's just buy it online.' What Cardiff Council just doesn't get is it's the psychology of charging—that's constantly having to pay, constantly having to queue just to get a ticket, and the worry of being fined if you're just over—that is doing the damage. Not only does it punish those who just need to pop into the post office, grab a coffee or buy that milk that they've forgotten, it also punishes neighbouring residential streets that now find themselves clogged with vehicles.
The truth is that Cardiff Council see it as just another local taxation, another way of squeezing residents. Did you know, Cabinet Secretary, that Cardiff Council are predicted to make an astonishing £7 million in profit from their car parking charges this year, all the while offering fewer services to their residents? What action is the Welsh Government taking to stop councils, like Cardiff, from punishing residents with excessive car parking charges, and to help high streets by providing suitable free car parking? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel rydych chi wedi'i weld yn ddiweddar o bosib, mae Cyngor Caerdydd wedi penderfynu cael gwared ar barcio am ddim am ddwy awr ym meysydd parcio canol y ddinas, a gosod trefn godi tâl newydd yn ei le. I siopau'r stryd fawr, mae hyn yn teimlo fel hoelen arall yn yr arch, rheswm arall i bobl ddweud, 'Beth am beidio â thrafferthu mynd allan, fe'i prynwn ar-lein.' Yr hyn nad yw Cyngor Caerdydd yn ei ddeall yw mai seicoleg codi tâl—gorfod talu'n gyson, gorfod ciwio'n gyson i gael tocyn, a'r pryder o gael dirwy os ydych chi ychydig dros amser—sy'n gwneud y niwed. Nid yn unig fod hyn yn cosbi'r bobl sydd angen taro i'r swyddfa bost, prynu coffi neu brynu'r llaeth y maent wedi'i anghofio, mae hefyd yn cosbi strydoedd preswyl cyfagos sydd bellach yn orlawn o gerbydau.
Y gwir amdani yw bod Cyngor Caerdydd yn ei gweld fel trethiant lleol arall yn unig, ffordd arall o wasgu trigolion. A oeddech chi'n gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, fod disgwyl i Gyngor Caerdydd wneud elw syfrdanol o £7 miliwn o daliadau parcio ceir eleni, a hynny gan gynnig llai o wasanaethau i'w trigolion? Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i atal cynghorau, fel Caerdydd, rhag cosbi trigolion â thaliadau gormodol am barcio ceir, ac i helpu'r strydoedd mawr drwy ddarparu cyfleusterau parcio am ddim addas? Diolch.
Diolch, Joel. Well, you'll know that these are matters for Cardiff city council themselves. They wouldn't expect, and I'm sure you wouldn't expect me to actually dictate to local authorities in that way about what they're able to do. They are democratically elected, have democratically elected representatives, and that is very much a matter for Cardiff Council.
I think Cardiff Council are trying to make improvements to the city centre. They are trying to make sure that it is a welcoming place to be and, as I said, there have been lots of challenges to our town and city centres, not just here in Wales, but across the UK. And I know that Cardiff Council are working really hard to make sure that Cardiff is that welcoming city that we all know it to be.
Diolch, Joel. Wel, fe wyddoch mai materion i gyngor dinas Caerdydd eu hunain yw'r rhain. Ni fyddent yn disgwyl, ac rwy'n siŵr na fyddech chi'n disgwyl, i mi roi gorchmynion i awdurdodau lleol ynglŷn â'r hyn y cânt ei wneud. Maent wedi'u hethol yn ddemocrataidd, mae ganddynt gynrychiolwyr a etholwyd yn ddemocrataidd, ac mae hynny'n bendant yn fater i Gyngor Caerdydd.
Rwy'n credu bod Cyngor Caerdydd yn ceisio gwneud gwelliannau i ganol y ddinas. Maent yn ceisio sicrhau ei fod yn lle croesawgar, ac fel y dywedais, mae llawer o heriau wedi bod i ganol ein trefi a'n dinasoedd, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ledled y DU. A gwn fod Cyngor Caerdydd yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod Caerdydd yn ddinas groesawgar fel y gwyddom ei bod.
Finally, Cabinet Secretary, when you drive around our capital city, you can't help notice the amount of litter that is strewn across our streets and dumped on our verges, or maybe you've failed to see this mess, just like you have failed to see the mess Welsh Labour have made of our country.
According to Keep Wales Tidy's 2024 report, there's been a staggering 286 per cent rise in the number of streets graded as D in Cardiff, the lowest possible cleanliness rating, marking one of the worst results in 17 years of monitoring. A 2023 survey revealed that Cardiff's roads had an astonishing 146,662 pieces of litter, averaging one piece every 1.22m. High streets have not escaped either: on-the-go food and drink cartons, cigarette butts, beer cans and sweet wrappers are found in almost every bush, under almost every tree and on almost every pavement. Residents are saying to me that our capital city is starting to look like a dump, and this cannot be allowed to continue.
Cabinet Secretary, despite this Government's instinct to bury its head in the sand on issues, I believe that you cannot ignore this any longer. As a capital, Cardiff isn't just a city, it's a representation of our country. What efforts are you making to demand that Cardiff Council cleans up our nation's capital? Thank you.
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, pan fyddwch chi'n gyrru o amgylch ein prifddinas, ni allwch beidio â sylwi ar faint o sbwriel sydd wedi'i adael ar ein strydoedd a'i ddympio ar ymyl y ffordd, neu efallai eich bod wedi methu gweld y llanast hwn, yn union fel rydych chi wedi methu gweld y llanast y mae Llafur Cymru wedi'i wneud o'n gwlad.
Yn ôl adroddiad Cadwch Gymru'n Daclus yn 2024, bu cynnydd syfrdanol o 286 y cant yn nifer y strydoedd sydd wedi cael gradd D yng Nghaerdydd, y sgôr glanweithdra isaf posib, ac un o'r canlyniadau gwaethaf mewn 17 mlynedd o fonitro. Datgelodd arolwg yn 2023 fod 146,662 darn o sbwriel ar ffyrdd Caerdydd, sef cyfartaledd o un darn bob 1.22m. Nid yw'r strydoedd mawr wedi dianc rhag hyn chwaith: mae cartonau bwyd a diodydd wrth fynd, bonion sigaréts, caniau cwrw a phapur lapio losin ym mron pob llwyn, o dan bron bob coeden ac ar bron bob palmant. Dywed trigolion wrthyf fod ein prifddinas yn dechrau edrych fel tomen sbwriel, ac ni ellir caniatáu i hyn barhau.
Ysgrifennydd y Cabinet, er mai greddf y Llywodraeth hon yw claddu ei phen yn y tywod yn wyneb problemau, ni chredaf y gallwch anwybyddu hyn mwyach. Fel prifddinas, nid dinas yn unig yw Caerdydd, mae'n cynrychioli ein gwlad. Pa ymdrechion rydych chi'n eu gwneud i fynnu bod Cyngor Caerdydd yn glanhau prifddinas ein cenedl? Diolch.
Diolch, Joel. I did welcome you to your position—. I feel like I should be the leader of Cardiff Council answering these questions. That is a matter for Cardiff city council, but I think we always need to remember that the council do an incredible job doing everything to collect this litter, which does cost people, but they're not the ones dropping the litter to start with. I think we have to recognise that—the mentality of people who drop the litter to start with. But, the city council are doing everything they can to clear that up. So, I think some of this is misplaced. I walk through Cardiff city centre myself and I'm aware of the situation, and I've seen some of the street cleansers of Cardiff city council working really, really hard, in the work they do, to actually make sure that litter is picked up. But, actually, we need to look at where that responsibility lies to start with, and that is with the people who drop it.
Diolch, Joel. Fe wneuthum eich croesawu i'ch swydd—. Rwy'n teimlo y dylwn fod yn arweinydd Cyngor Caerdydd yn ateb y cwestiynau hyn. Mater i gyngor dinas Caerdydd yw hynny, ond credaf fod angen inni gofio bob amser fod y cyngor yn gwneud gwaith anhygoel yn gwneud popeth i gasglu'r sbwriel hwn, sy'n costio i bobl, ond nid nhw yw'r rhai sy'n gollwng y sbwriel i ddechrau. Rwy'n credu bod yn rhaid inni gydnabod hynny—meddylfryd pobl sy'n gollwng y sbwriel i ddechrau. Ond mae cyngor y ddinas yn gwneud popeth yn eu gallu i'w glirio. Felly, rwy'n credu bod rhywfaint o hyn yn annheg. Rwy'n cerdded drwy ganol dinas Caerdydd fy hun ac rwy'n ymwybodol o'r sefyllfa, ac rwyf wedi gweld rhai o lanhawyr stryd cyngor dinas Caerdydd yn gweithio'n galed iawn, yn y gwaith a wnânt, i sicrhau bod sbwriel yn cael ei godi. Ond mae angen inni edrych ar ble mae'r cyfrifoldeb hwnnw ar y dechrau, sef gyda'r bobl sy'n taflu'r sbwriel.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths, sydd nesaf.
Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths, is next.
Diolch, Llywydd. We recently had our first named storm of the year, and I'm sure more will be on the way. As noted by the Cabinet Secretary yesterday, last winter, 768 properties were flooded and 40 properties were evacuated following a coal tip failure. What discussions have you had with local authorities on flood prevention?
Diolch, Lywydd. Yn ddiweddar, cawsom ein storm gyntaf ag enw eleni, ac rwy'n siŵr y bydd mwy ar y ffordd. Fel y nodwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet ddoe, y gaeaf diwethaf, cafodd 768 eiddo eu taro gan lifogydd a 40 eiddo eu gwacáu yn dilyn llithriad tomen lo. Pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gydag awdurdodau lleol ynglŷn ag atal llifogydd?
Diolch, Peredur. Yes, this is something that we've seen over the last few years, in terms of the increased flooding. Obviously my Cabinet colleague Huw Irranca-Davies leads on that, and I know that we will be having some discussions around that, as well as when I speak to local authorities individually, and when I get around to speaking to them more directly, they will raise that, I'm sure, and we'll see how we can work together.
Diolch, Peredur. Ydy, mae hyn yn rhywbeth yr ydym wedi'i weld dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, y llifogydd cynyddol. Yn amlwg, mae fy nghyd-Aelod o'r Cabinet, Huw Irranca-Davies, yn arwain y gwaith hwnnw, a gwn y byddwn yn cael rhai trafodaethau ynghylch hynny, yn ogystal â phan fyddaf yn siarad ag awdurdodau lleol yn unigol, a phan fyddaf yn siarad â nhw'n fwy uniongyrchol, byddant yn codi hynny, rwy'n siŵr, a byddwn yn gweld sut y gallwn weithio gyda'n gilydd.
Diolch yn fawr. And that sort of leads on to my next question. Last week, I was at the unveiling of the new flood management scheme in Lliswerry, which demonstrates the work that can be done when Welsh Government and local government work together. It is equally important that local authorities work with communities to ensure that they are prepared for increasingly volatile weather and higher frequency of storms. This vital work can be inconsistent across Wales. I'm sure that the Cabinet Secretary would agree that it's vital that communities across Wales are ready for the winter.
In their latest manifesto, the Welsh Local Government Association say, and I quote,
'An all-encompassing preventative agenda is the only solution to the challenges posed by climate change and flooding'.
Do you agree with that statement, and what discussions have you had with council leaders and the WLGA to ensure that resources are available and that preparations are being made?
Diolch yn fawr. Ac mae hynny'n arwain at fy nghwestiwn nesaf mewn ffordd. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn y digwyddiad i gyflwyno'r cynllun rheoli llifogydd newydd yn Llyswyry, sy'n dangos y gwaith y gellir ei wneud pan fydd Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol yn cydweithio. Mae'r un mor bwysig fod awdurdodau lleol yn gweithio gyda chymunedau i sicrhau eu bod yn barod ar gyfer tywydd mwyfwy anwadal a stormydd amlach. Gall y gwaith hanfodol hwn fod yn anghyson ledled Cymru. Rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno ei bod yn hanfodol fod cymunedau ledled Cymru yn barod ar gyfer y gaeaf.
Yn eu maniffesto diweddaraf, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn dweud mai
'Cael rhaglen ataliol hollgynhwysol yw’r unig ddatrysiad i’r heriau a gyflwynwyd gan newid hinsawdd a llifogydd'.
A ydych chi'n cytuno â'r datganiad hwnnw, a pha drafodaethau a gawsoch gydag arweinwyr cynghorau a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i sicrhau bod adnoddau ar gael a bod paratoadau'n cael eu gwneud?
Diolch, Peredur. You mentioned that scheme in Lliswerry, which I know the Cabinet Secretary for the environment, Huw Irranca-Davies, attended. I know that that's something that is really important to that local community, and sometimes it's trying to explain that, really, isn't it, that that work and the investment has gone on to protect the local community from that potential flooding in the future. So, really, really good to see.
I think, as you say, it is really important that we come together to recognise some of the work that's going on, as well, across Welsh Government to prevent more flooding in the future, and make sure that we are agile to that, because we have to learn some of the lessons of the past few years. And I know that local authorities, such as Rhondda Cynon Taf, have worked really hard to really come across very quickly and be very much at the front line in terms of responding. So, there are some lessons that other local authorities need to be aware of as well, and I know that that's been shared through the WLGA as well. So, I certainly know that it's very much a priority. We know that we are going to see more of these events, and we know that we need to do everything that we can to protect our communities.
Diolch, Peredur. Fe sonioch chi am y cynllun yn Llyswyry, y gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd, Huw Irranca-Davies, wedi ymweld ag ef. Gwn fod hynny'n rhywbeth sy'n wirioneddol bwysig i'r gymuned leol honno, ac mae a wnelo â cheisio egluro hynny, fod y gwaith a'r buddsoddiad wedi digwydd i ddiogelu'r gymuned leol rhag llifogydd posib yn y dyfodol. Felly, mae'n dda iawn gweld hynny.
Fel y dywedwch, rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn dod ynghyd i gydnabod peth o'r gwaith sy'n mynd rhagddo ar draws Llywodraeth Cymru hefyd i atal mwy o lifogydd yn y dyfodol, a sicrhau ein bod yn barod i allu gwneud hynny, gan fod yn rhaid inni ddysgu rhai o wersi'r blynyddoedd diwethaf. A gwn fod awdurdodau lleol, fel Rhondda Cynon Taf, wedi gweithio'n galed iawn i ymateb yn gyflym iawn a bod ar y rheng flaen o ran ymateb. Felly, mae yna wersi y mae angen i awdurdodau lleol eraill fod yn ymwybodol ohonynt hefyd, a gwn fod hynny wedi'i rannu drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Felly, rwy'n sicr yn gwybod bod hyn yn flaenoriaeth bwysig. Gwyddom ein bod yn mynd i weld mwy o'r digwyddiadau hyn, a gwyddom fod angen inni wneud popeth yn ein gallu i ddiogelu ein cymunedau.
Diolch yn fawr. I agree with you that sharing good practice is, certainly, very important, as is the role that the WLGA and council leaders have in sharing that good practice across Wales. That brings me then on to my final question, which is more to do with storms and another aspect of what happened last year, when a large sinkhole opened up in a widowed pensioner's back garden in one of the Valleys towns.
After inspection by officials from Caerphilly County Borough Council, it was decided that they had no obligation to repair the sinkhole. This was despite the fact that it clearly bordered onto a public lane, and according to a separate inspection by Dŵr Cymru, the issue may well have emanated from a public asset. After my office intervened, the local authority saw sense and applied for the necessary funding to repair the damage.
Has the Cabinet Secretary issued any guidance to local authorities to ensure that they protect residents with all of the resources at their disposal, and that officials know how to access funds and Welsh Government schemes to help residents affected by this and similar instances?
Diolch yn fawr. Rwy'n cytuno â chi fod rhannu arferion da yn sicr yn bwysig iawn, yn ogystal â rôl CLlLC ac arweinwyr cynghorau yn rhannu'r arferion da hynny ledled Cymru. Mae hynny'n fy arwain felly at fy nghwestiwn olaf, sy'n ymwneud mwy â stormydd ac agwedd arall ar yr hyn a ddigwyddodd y llynedd, pan agorodd llyncdwll mawr yng ngardd gefn pensiynwr gweddw yn un o drefi'r Cymoedd.
Ar ôl archwiliad gan swyddogion o Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, penderfynwyd nad oedd ganddynt unrhyw rwymedigaeth i atgyweirio'r llyncdwll, a hynny er ei fod yn amlwg yn ffinio â lôn gyhoeddus, ac yn ôl archwiliad ar wahân gan Dŵr Cymru, mae'n bosib iawn fod y broblem wedi deillio o ased cyhoeddus. Ar ôl i fy swyddfa ymyrryd, daeth yr awdurdod lleol at eu coed, a gwnaethant gais am y cyllid angenrheidiol i atgyweirio'r difrod.
A yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyhoeddi unrhyw ganllawiau i awdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn diogelu trigolion gyda'r holl adnoddau sydd ar gael iddynt, a bod swyddogion yn gwybod sut i gael mynediad at gronfeydd a chynlluniau Llywodraeth Cymru i helpu trigolion yr effeithir arnynt gan hyn ac achosion tebyg?
Diolch, Peredur. Thank you for the work that you did at the time. I remember when that happened, and coming together across Government as well, with the local authority, to try to come together to make sure that we responded to that as quickly as possible. I think that the point that you make is important. Perhaps you could write to me further on that, with that suggestion, because we do need to respond as quickly as we can in these circumstances and, again, to share that good practice that we did throughout Wales.
Diolch, Peredur. Diolch am y gwaith a wnaethoch ar y pryd. Rwy'n cofio pan ddigwyddodd hynny, a daethom at ein gilydd ar draws y Llywodraeth hefyd, gyda'r awdurdod lleol, i geisio dod ynghyd i sicrhau ein bod yn ymateb i hynny cyn gynted â phosib. Credaf fod y pwynt a wnewch yn bwysig. Efallai y gallech ysgrifennu ataf ymhellach ar hynny, gyda'r awgrym hwnnw, gan fod angen inni ymateb cyn gynted â phosibl yn yr amgylchiadau hyn, ac unwaith eto, i rannu'r arferion da hynny ledled Cymru.
4. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn ag effaith ei rhaglen Pride in Place ar awdurdodau lleol yng Nghymru wledig? OQ63207
4. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government about the impact on local authorities in rural Wales of its Pride in Place programme? OQ63207
Diolch, Cefin. We are aware of the UK Government announcement on its Pride in Place programme and that this will include allocations to all 22 local authorities in Wales. The expectation from the UK Government is that local authorities will work with stakeholders on how the funding will be used. We fully expect the UK Government to ensure it is complementary to our own town investments, especially the Transforming Towns, Tidy Towns and community facilities programmes, which were developed in partnership with local government.
Diolch, Cefin. Rydym yn ymwybodol o gyhoeddiad Llywodraeth y DU ar ei rhaglen Pride in Place ac y bydd yn cynnwys dyraniadau i bob un o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru. Y disgwyliad gan Lywodraeth y DU yw y bydd awdurdodau lleol yn gweithio gyda rhanddeiliaid ar sut y bydd y cyllid yn cael ei ddefnyddio. Rydym yn llawn ddisgwyl i Lywodraeth y DU sicrhau y bydd y cyllid yn ategu ein buddsoddiadau ein hunain yn ein trefi, yn enwedig rhaglenni Trawsnewid Trefi, Trefi Taclus a chyfleusterau cymunedol, a ddatblygwyd mewn partneriaeth â llywodraeth leol.
Diolch yn fawr iawn.
'We must win the war against the hoarders in Westminster. Give power back and put communities in control.'
Now, those are not my words, but those of your Prime Minister, Keir Starmer, in a 2023 Labour conference. Labour in opposition promised that regional development funding would be devolved to Wales. In Government, as with so much else, this promise has evaporated.
As well as failing to fulfil the Tories' promise of 'not a penny less' after Brexit for Wales, the previous Conservative Government's levelling up and shared prosperity funds bypassed the Welsh Government and this Senedd, and you rightly joined us in condemning this, but Pride in Place follows exactly the same pattern. Further, the funding requirement for Pride in Place is limited to areas with populations of 10,000 or more, excluding many rural communities, which once again will feel left out.
So, Minister, if your own Prime Minister says that power should be given back and communities put in control, when will this UK Labour Government fulfil its promises on this to rural Wales and give Welsh Government strategic influence over the Pride in Place funding?
Diolch yn fawr iawn.
'Mae’n rhaid inni ennill y rhyfel yn erbyn y celcwyr yn San Steffan. Rhowch y pŵer yn ôl a rhowch gymunedau wrth y llyw.'
Nawr, nid fy ngeiriau i yw'r rheini, ond geiriau Prif Weinidog y DU, Keir Starmer, mewn cynhadledd Lafur yn 2023. Addawodd Llafur pan oedd yn wrthblaid y byddai cyllid datblygu rhanbarthol yn cael ei ddatganoli i Gymru. A hithau bellach mewn grym, fel gyda chymaint o bethau eraill, mae'r addewid hwn wedi diflannu.
Yn ogystal â methu cyflawni addewid y Torïaid na fyddai Cymru geiniog ar ei cholled ar ôl Brexit, anwybyddodd cronfeydd ffyniant bro a ffyniant gyffredin y Llywodraeth Geidwadol flaenorol Lywodraeth Cymru a'r Senedd hon, ac fe ymunoch chi â ni, yn gywir ddigon, i gondemnio hyn, ond mae Pride in Place yn dilyn yr un patrwm yn union. Ymhellach, mae'r gofyniad ariannu ar gyfer Pride in Place yn gyfyngedig i ardaloedd â phoblogaethau o 10,000 neu fwy, gan eithrio llawer o gymunedau gwledig, a fydd unwaith eto'n teimlo eu bod yn cael eu hesgeuluso.
Felly, Weinidog, os yw eich Prif Weinidog eich hun yn y DU yn dweud y dylid rhoi pŵer yn ôl a rhoi cymunedau wrth y llyw, pa bryd fydd Llywodraeth Lafur y DU yn cyflawni ei haddewidion ar hyn i gefn gwlad Cymru ac yn rhoi dylanwad strategol i Lywodraeth Cymru dros gyllid Pride in Place?
Diolch, Cefin. We remain clear that the financial assistance powers should be abolished, and we will work with local government so that the UK Government's plans for communities and towns do not duplicate or conflict with devolved provision. With our programmes, we're already investing in communities and our towns across Wales, through schemes including, as I've said, our Transforming Towns, which supports projects across mid and west Wales. That's provided over £70 million of funding since 2020. But, as I said, we remain clear that the financial assistance powers should be abolished.
Diolch, Cefin. Rydym yn parhau i fod o'r farn y dylid diddymu'r pwerau cymorth ariannol, a byddwn yn gweithio gyda llywodraeth leol fel nad yw cynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer cymunedau a threfi yn dyblygu nac yn gwrthdaro â darpariaethau datganoledig. Gyda'n rhaglenni, rydym eisoes yn buddsoddi mewn cymunedau a threfi ledled Cymru, drwy gynlluniau sy'n cynnwys, fel y dywedais, Trawsnewid Trefi, sy'n cefnogi prosiectau ledled canolbarth a gorllewin Cymru. Mae'r cynllun hwnnw wedi darparu dros £70 miliwn o gyllid ers 2020. Ond fel y dywedais, rydym yn parhau i fod o'r farn y dylid diddymu'r pwerau cymorth ariannol.
5. Pa asesiad y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o sut y bydd y menter gydweithredol rhwng Cyngor Caerdydd, Cyngor Bro Morgannwg a Lovell Partnerships yn helpu i gyflymu'r gwaith o ddarparu tai arbenigol a chynlluniau newydd? OQ63218
5. What assessment has the Cabinet Secretary made of how the collaboration between Cardiff Council, Vale of Glamorgan Council and Lovell Partnership will help accelerate the delivery of specialist housing and new schemes? OQ63218
Diolch, Vaughan. I welcome and congratulate all involved with this partnership, which not only supports our ambition for more affordable housing, particularly social housing, but will also create hundreds of new jobs and apprenticeship opportunities for local people.
Diolch, Vaughan. Rwy'n croesawu ac yn llongyfarch pawb sy'n gysylltiedig â'r bartneriaeth hon, sydd nid yn unig yn cefnogi ein huchelgais am fwy o dai fforddiadwy, yn enwedig tai cymdeithasol, ond a fydd hefyd yn creu cannoedd o swyddi newydd a chyfleoedd prentisiaeth i bobl leol.
Thank you. The recently announced housing partnership agreement between Labour-led Cardiff Council, Vale of Glamorgan Council and the Lovell partnership is set to deliver 2,500 new homes, and, as you mentioned, jobs and apprenticeships to go with them. Crucially, this public-private partnership will accelerate the delivery of housing for local families who need it. It includes a majority of council and social homes, shared equity and, in addition, private homes for market sale across 25 different sites already identified. This partnership should accelerate delivery by avoiding repeated tendering, creating a close collaboration between the partners and the ability to adapt sites when needed. Will you and your officials look to meet with both councils to help learn from this partnership, both to help accelerate the delivery of specialist and new housing schemes, not just in Cardiff and the Vale, but across Wales, and take an example of local Labour leadership helping to make a real difference for families and communities in my constituency of Cardiff South and Penarth?
Diolch. Mae'r cytundeb partneriaeth tai a gyhoeddwyd yn ddiweddar rhwng Cyngor Caerdydd dan arweiniad Llafur, Cyngor Bro Morgannwg a phartneriaeth Lovell ar fin darparu 2,500 o gartrefi newydd, ac fel y sonioch chi, swyddi a phrentisiaethau i fynd gyda nhw. Yn allweddol, bydd y bartneriaeth gyhoeddus-breifat hon yn cyflymu'r broses o ddarparu tai i deuluoedd lleol sydd eu hangen. Mae'n cynnwys mwyafrif o gartrefi cyngor a chymdeithasol, rhannu ecwiti a chartrefi preifat i'w gwerthu ar draws 25 o safleoedd gwahanol sydd eisoes wedi'u nodi. Dylai'r bartneriaeth hon gyflymu darpariaeth drwy osgoi ailadrodd tendrau, gan greu cydweithrediad agos rhwng y partneriaid a'r gallu i addasu safleoedd pan fo angen. A wnewch chi a'ch swyddogion ystyried cyfarfod â'r ddau gyngor i helpu i ddysgu o'r bartneriaeth hon, i helpu i gyflymu'r gwaith o gyflwyno cynlluniau tai arbenigol a newydd, nid yn unig yng Nghaerdydd a'r Fro, ond ledled Cymru, a chymryd yr enghraifft hon o arweinyddiaeth Lafur leol yn helpu i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i deuluoedd a chymunedau yn fy etholaeth i, sef De Caerdydd a Phenarth?
Diolch, Vaughan. As the First Minister said yesterday, a stable home isn't a luxury, it's a foundation of a secure life. And that's why this Welsh Government has committed over £2 billion this Senedd term to deliver social homes alone. The programme with Lovell will deliver around 2,500 new homes. At least 50 per cent of the homes will be affordable properties available via social rent or shared ownership. I look forward to working with local authority partners to explore what further support Welsh Government can provide, particularly through our Help to Buy—Wales scheme, our social housing grant and our transitional accommodation capital programme. I look forward to working with the local authority. It's been really exciting to see what's happened. I'll certainly meet with them to discuss what further we can do, and also to share that good practice.
Diolch, Vaughan. Fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, nid moethusrwydd yw cartref sefydlog, ond sylfaen i fywyd diogel. A dyna pam y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo dros £2 biliwn yn nhymor y Senedd hon i ddarparu cartrefi cymdeithasol. Bydd y rhaglen gyda Lovell yn darparu tua 2,500 o gartrefi newydd. Bydd o leiaf 50 y cant o'r cartrefi yn eiddo fforddiadwy sydd ar gael drwy rent cymdeithasol neu ran-berchnogaeth. Edrychaf ymlaen at weithio gyda phartneriaid awdurdodau lleol i archwilio pa gymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu, yn enwedig drwy ein cynllun Cymorth i Brynu—Cymru, ein grant tai cymdeithasol a'n rhaglen gyfalaf llety trosiannol. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r awdurdod lleol. Mae wedi bod yn gyffrous iawn gweld beth sydd wedi digwydd. Byddaf yn sicr yn cyfarfod â nhw i drafod beth arall y gallwn ei wneud, a hefyd i rannu'r arferion da hynny.
Any initiative to bring more housing onto the market, and in particular social housing, is to be appreciated and welcomed. Is it still, though, the Government's intention to hit its manifesto commitment and pledge at the 2021 election to deliver 20,000 social housing in this Senedd term? If that pledge has been dropped, what indications are you working to on the numbers that we will see, only six months away, being delivered here in Wales over this five-year Senedd term?
Mae unrhyw fenter i ddod â mwy o dai i'r farchnad, ac yn enwedig tai cymdeithasol, i'w gwerthfawrogi a'i chroesawu. A yw'n dal i fod yn fwriad gan y Llywodraeth i gyrraedd ei hymrwymiad maniffesto a'i haddewid yn etholiad 2021 i ddarparu 20,000 o dai cymdeithasol yn ystod tymor y Senedd hon? Os cefnwyd ar yr addewid hwnnw, pa niferoedd rydych chi'n gweithio tuag atynt, gwta chwe mis i ffwrdd, i'w cyflawni yma yng Nghymru dros dymor pum mlynedd y Senedd?
Diolch, Andrew. Let's be clear: this is the most ambitious target in our nation's history, and we are backing it with a record amount of funding—like I said, over £2 billion this Senedd term, and that's including £466 million in 2025-26. That record of level of investment is resulting in the highest delivery we have seen in nearly 20 years. This means that more people across Wales have access to the homes that they need. We know that we need to be bold on this, and we have been in our target. But let's be clear: that target is doing its job. It is really driving forward in that delivery. So we have done, and we are doing, everything we can. With the pipeline we have, we expect to sustain this record level of delivery. I can assure you that we are leaving no stone unturned. We know we need to keep going with this, and we're doing everything we possibly can to make sure that we get the homes that we need here in Wales.
Diolch, Andrew. Gadewch inni fod yn glir: dyma'r targed mwyaf uchelgeisiol yn hanes ein cenedl, ac rydym yn ei gefnogi gyda'r swm uchaf erioed o gyllid—fel y dywedais, dros £2 biliwn yn nhymor y Senedd hon, ac mae hynny'n cynnwys £466 miliwn yn 2025-26. Mae'r lefel ddigynsail honno o fuddsoddiad yn arwain at y cyflawniad uchaf a welsom mewn bron i 20 mlynedd. Mae hyn yn golygu bod y cartrefi sydd eu hangen arnynt o fewn cyrraedd i fwy o bobl ledled Cymru. Rydym yn gwybod bod angen inni fod yn feiddgar ar hyn, ac rydym wedi bod yn feiddgar yn ein targed. Ond gadewch inni fod yn glir: mae'r targed hwnnw'n gwneud ei waith. Mae'n ysgogi cyflawniad. Felly rydym yn gwneud, ac wedi gwneud, popeth a allwn. Gyda'r hyn sydd gennym yn yr arfaeth, rydym yn disgwyl cynnal y lefel uchaf erioed hon o gyflawniad. Gallaf eich sicrhau ein bod yn gwneud ein gorau glas. Rydym yn gwybod bod angen i ni barhau â hyn, ac rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i wneud yn siŵr ein bod yn cael y cartrefi sydd eu hangen arnom yma yng Nghymru.
6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet osod amserlen i fynd i'r afael â'r materion ariannol sy'n wynebu perchnogion tai oherwydd diffyg rheoleiddio cwmnïau rheoli ystadau? OQ63195
6. Will the Cabinet Secretary set out a timeline to address the financial issues encountered by home owners due to the lack of regulation of estate management companies? OQ63195
Diolch, Rhys. We worked closely with UK Government on the passage of the Leasehold and Freehold Reform Act 2024, which gives much-needed protections for home owners who pay these charges. A consultation will launch later this year on the details of the new regime, which will then be set out in subordinate legislation.
Diolch, Rhys. Fe wnaethom weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU ar basio Deddf Diwygio Cyfraith Lesddaliad a Rhydd-ddaliad 2024, sy'n rhoi amddiffyniadau mawr eu hangen i berchnogion tai sy'n talu'r ffioedd hyn. Bydd ymgynghoriad yn cael ei lansio yn ddiweddarach eleni ar fanylion y drefn newydd, a fydd yn cael eu nodi wedyn mewn is-ddeddfwriaeth.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet. You'll remember our recent Petitions Committee debate on adopting housing estates. Following that debate, I was contacted by a couple from the Vale of Glamorgan who are attempting to move home. In order to move, they've got to purchase a management pack from the management company. This costs £440 for a 15-day turnaround or £650 for a three-day turnaround. The contents of the pack are unclear. In addition, there’s a dormant management company that requires a further £150 for some more documents. All of these they need before they can sell. To put this into perspective, Cabinet Secretary, these home owners are spending more on management selling packs, their purpose unclear, than they are on legal fees and VAT. Cabinet Secretary, what solutions can you offer for home owners stuck in a position like this? Diolch yn fawr.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet. Fe fyddwch yn cofio ein dadl ddiweddar yn y Pwyllgor Deisebau ar fabwysiadu ystadau tai. Yn dilyn y ddadl honno, daeth cwpl o Fro Morgannwg sy'n ceisio symud cartref i gysylltiad â mi. Er mwyn symud, mae'n rhaid iddynt brynu pecyn rheoli gan y cwmni rheoli. Mae hwn yn costio £440 am wasanaeth o fewn 15 diwrnod neu £650 am wasanaeth o fewn tri diwrnod. Mae cynnwys y pecyn yn aneglur. Yn ogystal, mae yna gwmni rheoli segur sy'n gofyn am £150 arall ar gyfer rhagor o ddogfennau. Maent angen y rhain i gyd cyn y gallant werthu. I roi hyn mewn persbectif, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r perchnogion tai hyn yn gwario mwy ar becynnau rheoli, a'u pwrpas yn aneglur, nag ar ffioedd cyfreithiol a TAW. Ysgrifennydd y Cabinet, pa atebion y gallwch chi eu cynnig i berchnogion tai sy'n gaeth mewn sefyllfa o'r fath? Diolch yn fawr.
Diolch, Rhys. I’m really sorry to hear about what your constituents are going through there, and I’m really grateful to the Petitions Committee—and you took part in that debate, I know—for their consideration of this issue of estate management charges. That report is really important. The UK Government has indicated that they intend to go further than the 2024 Act by consulting on options to reduce the prevalence of private management arrangements, and abolishing what is sometimes referred to as ‘fleecehold’. We will continue to discuss these plans with them, and we will also consider whether working together on this issue would be in the best interest of home owners in Wales. So, this is something that is very much at the forefront of our minds, but we’re working with colleagues at UK Government as well.
Diolch, Rhys. Mae'n ddrwg gennyf glywed am yr hyn y mae eich etholwyr yn mynd drwyddo, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Deisebau—ac fe wnaethoch chi gymryd rhan yn y ddadl honno, rwy'n gwybod—am ystyried mater taliadau rheoli ystadau. Mae'r adroddiad hwnnw'n bwysig iawn. Mae Llywodraeth y DU wedi nodi eu bod yn bwriadu mynd ymhellach na Deddf 2024 drwy ymgynghori ar opsiynau i leihau nifer yr achosion o drefniadau rheoli preifat, a diddymu'r hyn y cyfeirir ato weithiau fel 'fleecehold'. Byddwn yn parhau i drafod y cynlluniau hyn gyda nhw, a byddwn hefyd yn ystyried a fyddai gweithio gyda'n gilydd ar y mater hwn o fudd i berchnogion tai yng Nghymru. Felly, mae hyn yn rhywbeth sydd ar flaen ein meddyliau, ond rydym yn gweithio gyda chymheiriaid yn Llywodraeth y DU hefyd.
7. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen diogelwch adeiladau Llywodraeth Cymru? OQ63223
7. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's building safety programme? OQ63223
Diolch, Tom. Of the 459 buildings in the programme, I am pleased to confirm works have been completed or are under way on 203 buildings. Steady progress is being made, but I am clear an injection of pace is needed to finally put an end to the distress of leaseholders.
Diolch, Tom. O'r 459 o adeiladau yn y rhaglen, rwy'n falch o gadarnhau bod gwaith wedi'i gwblhau neu ar y gweill ar 203 o adeiladau. Mae cynnydd cyson yn cael ei wneud, ond rwy'n sicr fod angen mwy o gyflymder i roi diwedd ar drallod lesddeiliaid.
Thank you for that response, Cabinet Secretary. You will recall, I hope, that I wrote to you a number of months ago about the Altamar building in Swansea, which is one of those 400-odd buildings that you mentioned. In your reply, you offered a technical briefing by the Welsh Government to bring me up to speed on behalf of my constituents there. I regret to tell you that in the last three weeks that has been cancelled at the last minute twice now by the Welsh Government. I had hoped to ask you a question today based on that technical briefing, but that hasn’t gone ahead and the reasons for that are unclear. Can I ask you sincerely to make sure that that goes ahead, that I get the answers I deserve so that my constituents can get the answers they deserve? Because they’ve waited an awfully long time for this to happen. They’ve been waiting eight years for those remediation works to happen. These delays and cancellations on the part of the Welsh Government do not help the narrative, I think, that is setting in their mind that this is a Government that wants to fix this problem.
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn cofio, gobeithio, fy mod wedi ysgrifennu atoch nifer o fisoedd yn ôl am adeilad Altamar yn Abertawe, sy'n un o'r oddeutu 400 o adeiladau y sonioch chi amdanynt. Yn eich ateb, fe gynigioch chi gyfarwyddyd technegol gan Lywodraeth Cymru i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ar ran fy etholwyr yno. Mae'n ddrwg gennyf ddweud wrthych fod hwnnw wedi cael ei ganslo ar y funud olaf ddwywaith yn y tair wythnos ddiwethaf gan Lywodraeth Cymru. Roeddwn wedi gobeithio gofyn cwestiwn i chi heddiw yn seiliedig ar y cyfarwyddyd technegol hwnnw, ond nid yw hynny wedi digwydd ac nid yw'r rhesymau am hynny'n glir. A gaf i ofyn i chi yn ddiffuant i wneud yn siŵr fod hynny'n digwydd, fy mod yn cael yr atebion rwy'n eu haeddu fel y gall fy etholwyr gael yr atebion y maent hwy yn eu haeddu? Oherwydd maent wedi aros ers amser ofnadwy o hir i hyn ddigwydd. Maent wedi bod yn aros ers wyth mlynedd i'r gwaith cyweirio ddigwydd. Nid yw'r oedi a'r canslo ar ran Llywodraeth Cymru yn helpu'r naratif yn eu meddyliau fod hon yn Llywodraeth sydd eisiau datrys y broblem.
Diolch, Tom. I appreciate you raising that with me. I was keen that we had those technical briefings, but I will ensure that that meeting is not cancelled again, and that you do have that technical briefing, because it is something I have offered to all Members of the Senedd, and I think having that opportunity to take it up is really important to get that information. Again, I can only apologise for that being cancelled for you, because it is important that you are able to raise your issues that you would like to with officials, but also to make sure that you have that understanding from officials about what is going on.
I’m well aware that there is a great deal of justifiable frustration among some leaseholders at the pace of remediation, and I am committed to doing everything possible to remove barriers to progress, but I think it is important to recognise where we have had significant success. We have had that in the programme as well. Again, I’m certainly not complacent. I meet developers regularly, and I’ve been clear that if I am not satisfied that works are progressing quickly enough, they will be subject to increased monitoring and other potential action if performance doesn’t improve.
I’m committed to increasing the transparency of our remediation programme. That was one of the reasons why I wanted those technical briefings to happen. I’m really pleased also to share with you that we have just launched a remediation progress dashboard, if you can say that quickly, on the Welsh Government website. So, now, for the first time, you and your constituents and anyone else with an interest in the programme can access that information in a totally transparent way.
Diolch, Tom. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi'n codi hynny gyda mi. Roeddwn i'n awyddus i ni gael y sesiynau cyfarwyddyd technegol, ond byddaf yn sicrhau nad yw'r cyfarfod hwnnw'n cael ei ganslo eto, a'ch bod yn cael y cyfarwyddyd technegol hwnnw, oherwydd mae'n rhywbeth a gynigais i holl Aelodau'r Senedd, ac rwy'n credu bod cael cyfle i fanteisio arno yn bwysig iawn i gael y wybodaeth honno. Unwaith eto, ni allaf ond ymddiheuro ei fod wedi cael ei ganslo, oherwydd mae'n bwysig eich bod yn gallu dwyn materion i sylw swyddogion, a gwneud yn siŵr eich bod yn cael clywed gan swyddogion beth sy'n digwydd.
Rwy'n ymwybodol iawn fod llawer o rwystredigaeth ddealladwy ymhlith rhai lesddeiliaid ynghylch cyflymder gwaith cyweirio, ac rwy'n ymrwymedig i wneud popeth posib i gael gwared ar rwystrau i gynnydd, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod lle rydym wedi cael llwyddiant sylweddol. Cawsom hynny yn y rhaglen hefyd. Unwaith eto, nid wyf yn hunanfodlon. Rwy'n cyfarfod â datblygwyr yn rheolaidd, ac rwyf wedi bod yn glir, os nad wyf yn fodlon fod gwaith yn mynd rhagddo'n ddigon cyflym, byddant yn destun mwy o fonitro a gweithredu arall posib os nad yw perfformiad yn gwella.
Rwy'n ymrwymedig i gynyddu tryloywder ein rhaglen gyweirio. Dyna oedd un o'r rhesymau pam fy mod yn awyddus i'r cyfarwyddyd technegol ddigwydd. Rwy'n falch iawn hefyd o rannu gyda chi ein bod newydd lansio dangosfwrdd cynnydd gwaith cyweirio ar wefan Llywodraeth Cymru. Felly, am y tro cyntaf, gallwch chi a'ch etholwyr ac unrhyw un arall sydd â diddordeb yn y rhaglen gael y wybodaeth honno mewn ffordd hollol dryloyw.
8. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar gyfraddau adeiladu tai yng Nghymru? OQ63188
8. Will the Cabinet Secretary make a statement on house building rates in Wales? OQ63188
Over 16,000 private sector homes have been completed since 2021. This is on top of some of the highest annual delivery rates for social housing in almost 20 years. We continue to take action to deliver as many homes as possible, including extending Help to Buy—Wales. Delivering more homes remains one of this Government’s top four priorities.
Mae dros 16,000 o gartrefi sector preifat wedi'u cwblhau ers 2021. Mae hyn ar ben rhai o'r cyfraddau cyflawni blynyddol uchaf ar gyfer tai cymdeithasol o fewn bron i 20 mlynedd. Rydym yn parhau i roi camau ar waith i ddarparu cymaint o gartrefi â phosib, gan gynnwys ymestyn Cymorth i Brynu—Cymru. Mae darparu mwy o gartrefi yn parhau i fod yn un o bedair prif flaenoriaeth y Llywodraeth hon.
Thank you. So, 16,600 in nearly five years when your target has been 12,000 per year, so you're way behind those actual house building numbers. You've breached your own targets and you're behind on the house building numbers.
Between April 2024 and April 2025, construction began on just 3,798 new properties, yet again breaching your own targets by nearly 9,000. It also represents a 26 per cent decline from the previous year, so it's really baffling. It's the lowest figure ever recorded. The reality is that your Government is failing to meet its house building targets. We need those, I would say now, from figures that we're speaking about with house builders around Wales. We need about 16,000 to 18,000 houses per year now just to remain even.
Will the Cabinet Secretary take the urgent action needed to significantly increase the number of homes being built in Wales? Our planning process is deeply flawed, taking years for some developers. Three years is quite usual now for housing developers to be able to get bricks on the ground, so to speak. So please, Cabinet Secretary, don't boast about increased housing numbers when the reality tells us something different. Thanks.
Diolch. Felly, 16,600 mewn bron i bum mlynedd pan oedd eich targed yn 12,000 y flwyddyn, felly rydych chi ymhell y tu ôl i'r niferoedd mewn gwirionedd. Rydych chi wedi methu cyrraedd eich targedau eich hun ac rydych chi ar ei hôl hi o ran niferoedd tai.
Rhwng mis Ebrill 2024 a mis Ebrill 2025, dechreuodd gwaith adeiladu ar 3,798 eiddo newydd yn unig, bron 9,000 islaw eich targedau eich hun. Mae hefyd yn ostyngiad o 26 y cant o'r flwyddyn flaenorol, felly mae'n wirioneddol ddryslyd. Dyma'r nifer isaf a gofnodwyd erioed. Y gwir amdani yw bod eich Llywodraeth yn methu cyrraedd ei thargedau adeiladu tai. Buaswn i'n dweud nawr fod angen y rheini, o'r niferoedd y siaradwn amdanynt gydag adeiladwyr tai ledled Cymru. Mae angen tua 16,000 i 18,000 o dai y flwyddyn nawr ddim ond i gadw'n pennau uwchben y dŵr.
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r camau brys sydd eu hangen ar waith i sicrhau cynnydd sylweddol yn nifer y cartrefi sy'n cael eu hadeiladu yng Nghymru? Mae ein proses gynllunio'n ddiffygiol iawn, gan gymryd blynyddoedd i rai datblygwyr. Mae tair blynedd yn eithaf arferol nawr i ddatblygwyr tai allu cael brics ar y ddaear, fel petai. Felly, os gwelwch yn dda, Ysgrifennydd y Cabinet, peidiwch â brolio am niferoedd mwy o dai pan fo'r realiti'n dweud rhywbeth gwahanol wrthym. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I think it's about speaking about the reality. As I've said, we've invested over £2 billion in social housing this Senedd term. That's the highest in nearly two decades, and that has really driven that part of delivery as well, where we have seen that record level of delivery. So, we have to understand that. But I do appreciate we need more homes. We are doing everything we can, and I'm doing everything I can as Cabinet Secretary. But one of the important aspects is how we work together across other sectors as well, like house builders and others.
We've had a number of reports, and that includes our affordable housing taskforce. That's come up with recommendations, as you'll know, from that report. I have chaired a number of meetings now with the taskforce recommendations group, and that is taking a real team Wales approach, taking collective ownership of the delivery and progress monitoring of those 41 recommendations, but critically, each taking responsibilities for areas of expertise.
So, we are doing everything we can. Whilst it's the affordable homes taskforce, that also encompasses some of the points that perhaps other private house builders come across. There are lots of things we are tackling there together, so I'm really pleased that we're able to do that. But just in terms of some of the stats that you said, there are limits to the accuracy of the tenure breakdown within the new house building statistics. It's a UK-wide problem. The annual affordable housing provision statistical release provides comprehensive details of the affordable housing completed each year. But as I said, in terms of social housing, we are putting in record levels of investment, and that is pushing forward record levels of delivery.
Rwy'n credu ei fod yn ymwneud â siarad am y realiti. Fel y dywedais, rydym wedi buddsoddi dros £2 biliwn mewn tai cymdeithasol yn nhymor y Senedd hon. Dyna'r lefel uchaf mewn bron i ddau ddegawd, ac mae wedi ysgogi cyflawniad hefyd, lle rydym wedi gweld lefel uwch nag erioed o gyflawniad. Felly, mae'n rhaid inni ddeall hynny. Ond rwy'n derbyn bod angen mwy o gartrefi arnom. Rydym yn gwneud popeth a allwn, ac rwy'n gwneud popeth a allaf fel Ysgrifennydd y Cabinet. Ond un o'r agweddau pwysig yw'r ffordd y gweithiwn gyda'n gilydd ar draws sectorau eraill hefyd, fel adeiladwyr tai ac eraill.
Rydym wedi cael nifer o adroddiadau, ac mae hynny'n cynnwys ein tasglu tai fforddiadwy. Mae ei adroddiad wedi gwneud argymhellion, fel y gwyddoch. Rwyf wedi cadeirio nifer o gyfarfodydd nawr gyda grŵp argymhellion y tasglu, sy'n ddull tîm Cymru go iawn o weithredu, gan gymryd perchnogaeth ar y cyd ar gyflawniad a monitro cynnydd y 41 argymhelliad, ond yn allweddol, gyda phob un yn cymryd cyfrifoldeb am feysydd arbenigedd.
Felly, rydym yn gwneud popeth a allwn. Er mai tasglu cartrefi fforddiadwy ydyw, mae hynny hefyd yn cwmpasu rhai o'r pwyntiau y mae adeiladwyr tai preifat eraill yn dod ar eu traws. Mae yna lawer o bethau yr awn i'r afael â nhw yno gyda'n gilydd, felly rwy'n falch iawn ein bod ni'n gallu gwneud hynny. Ond ar rai o'r ystadegau a nodwyd gennych, mae cyfyngiadau i gywirdeb y dadansoddiad o ddeiliadaeth o fewn yr ystadegau adeiladu tai newydd. Mae'n broblem ledled y DU. Mae'r datganiad ystadegol blynyddol o ddarpariaeth tai fforddiadwy yn darparu manylion cynhwysfawr o'r tai fforddiadwy a gwblheir bob blwyddyn. Ond fel y dywedais, o ran tai cymdeithasol, rydym yn rhoi lefelau digynsail o fuddsoddiad i mewn, ac mae hynny'n ysgogi'r lefelau uchaf erioed o gyflawniad.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Andrew R.T. Davies.
Finally, question 9, Andrew R.T. Davies.
9. Pa gamau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn eu cymryd i gefnogi cynghorau i gadw'r dreth gyngor yn isel? OQ63203
9. What action is the Cabinet Secretary taking to support councils in keeping council tax low? OQ63203
Diolch, Andrew. Council tax levels are a matter for individual councils. We recognise they face difficult decisions as they work to balance their budgets. In doing so, they will need to strike a balance between maintaining services and limiting the financial pressures on households.
Diolch, Andrew. Mater i gynghorau unigol yw lefelau'r dreth gyngor. Rydym yn cydnabod eu bod yn wynebu penderfyniadau anodd wrth iddynt weithio i gydbwyso eu cyllidebau. Wrth wneud hynny, bydd angen iddynt daro cydbwysedd rhwng cynnal gwasanaethau a chyfyngu ar y pwysau ariannol ar aelwydydd.
Cabinet Secretary, the key thing for local authorities is to reflect on their responsibilities and focus on those responsibilities that voters send them into council chambers to deliver on their behalf. In the Vale of Glamorgan, building on the work that the Welsh Government has done around the nation of sanctuary, they have a county of sanctuary, and this has diverted resources from key public services into initiatives such as Easgleswell school, a redevelopment that was meant to be a health centre in Llantwit and now is a housing development built under emergency powers costing £25 million. Would it be your advice to local authorities to stick to the core function of what local authorities should be about, which is delivering clean streets, a safe environment for schools to operate on a daily basis and, above all, making sure that they keep that council tax low in the coming years, so hard-pressed households can live within their means?
Ysgrifennydd y Cabinet, y peth allweddol i awdurdodau lleol yw ystyried eu cyfrifoldebau a chanolbwyntio ar y cyfrifoldebau y mae pleidleiswyr yn eu hanfon i siambrau'r cyngor i'w cyflawni ar eu rhan. Ym Mro Morgannwg, gan adeiladu ar y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar y genedl noddfa, mae ganddynt sir noddfa, ac mae hyn wedi dargyfeirio adnoddau o wasanaethau cyhoeddus allweddol i fentrau fel ysgol Easgleswell, ail-ddatblygiad a oedd i fod yn ganolfan iechyd yn Llanilltud Fawr ac sydd bellach yn ddatblygiad tai a adeiladwyd o dan bwerau brys sy'n costio £25 miliwn. Ai eich cyngor chi i awdurdodau lleol yw cadw at swyddogaeth graidd yr hyn y dylai awdurdodau lleol ei wneud, sef darparu strydoedd glân, amgylchedd diogel i ysgolion weithredu o ddydd i ddydd ac yn anad dim, sicrhau eu bod yn cadw'r dreth gyngor yn isel yn y blynyddoedd i ddod, fel y gall aelwydydd dan bwysau fyw o fewn eu modd?
I think in terms of consideration for people who live in the Vale of Glamorgan, they will want to see that communities are not divided and that we make sure that we work together to stop dividing communities across Wales. That is a compassionate response that we give. And let's be clear: we have, in Wales, welcomed many people over many times, including in my own constituency over the years. We've celebrated the fact that we took in Basque children who came as refugees from Spain, and they were very much welcomed to Wales, and to Caerleon, and they have contributed a huge amount since. So, I think it's important that we remember that we have been a welcoming country for many years.
I ystyried y bobl sy'n byw ym Mro Morgannwg, rwy'n credu y byddant eisiau gweld nad yw cymunedau'n cael eu rhannu a'n bod yn gwneud yn siŵr ein bod yn gweithio gyda'n gilydd i roi'r gorau i rannu cymunedau ledled Cymru. Mae hwnnw'n ymateb tosturiol a roddir gennym. A gadewch inni fod yn glir: yng Nghymru, rydym wedi croesawu llawer o bobl sawl gwaith, yn cynnwys yn fy etholaeth fy hun dros y blynyddoedd. Rydym wedi dathlu'r ffaith ein bod wedi derbyn plant o Wlad y Basg a ddaeth fel ffoaduriaid o Sbaen, a chawsant groeso cynnes i Gymru, ac i Gaerllion, ac maent wedi cyfrannu'n helaeth iawn ers hynny. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig inni gofio ein bod wedi bod yn wlad groesawgar ers blynyddoedd lawer.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 2 heddiw yw cwestiynau i’r Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle. Cwestiwn 1 gan Julie Morgan.
Item 2 this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Education, Lynne Neagle. The first question is from Julie Morgan.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi oedolion sy'n ddysgwyr? OQ63221
1. What is the Welsh Government doing to support adult learners? OQ63221
The Welsh Government is committed to ensuring that opportunities for adult education are truly accessible to all. Over the forthcoming academic year, this Government, via Medr, will be investing more than £80 million to support the provision of adult learning in a variety of settings.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod cyfleoedd ar gyfer addysg i oedolion yn wirioneddol hygyrch i bawb. Dros y flwyddyn academaidd sydd i ddod, bydd y Llywodraeth hon, drwy Medr, yn buddsoddi mwy na £80 miliwn i gefnogi darparu addysg i oedolion mewn amrywiaeth o leoliadau.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
In September, the Inspire! learning awards were held in Swansea as part of Adult Learners' Week, and I'm absolutely delighted that one of the 11 winners was the parent learning group, based at Cathays High School in my constituency of Cardiff North, a school where more than 65 different languages have been spoken since 2014. The group empowers women to support their children's education and to develop personally and professionally at the same time, studying literacy, numeracy, digital skills, childcare, creative arts and cookery, delivered in partnership with Adult Learning Wales. This has resulted in learners achieving around 120 qualifications a year, with nearly half of those taking part going on to find employment. So, it is an absolutely outstanding achievement for the school, and I have been pleased to be able to visit that group. So, would the Cabinet Secretary commend the work that is going on in Cathays High School and agree that this is exactly the type of thing that the Welsh Government should continue to actively support and promote?
Ym mis Medi, cynhaliwyd gwobrau dysgu Ysbrydoli! yn Abertawe ynl rhan o Wythnos Addysg Oedolion, ac rwy'n falch iawn mai un o'r 11 enillydd oedd y grŵp addysg rhieni, sydd wedi'i leoli yn Ysgol Uwchradd Cathays yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd, ysgol lle mae mwy na 65 o ieithoedd gwahanol wedi bod yn cael eu siarad ers 2014. Mae'r grŵp yn grymuso menywod i gefnogi addysg eu plant ac i ddatblygu'n bersonol ac yn broffesiynol ar yr un pryd, gan astudio llythrennedd, rhifedd, sgiliau digidol, gofal plant, y celfyddydau creadigol a choginio, wedi'i ddarparu mewn partneriaeth â Addysg Oedolion Cymru. Mae hyn wedi golygu bod dysgwyr yn cyflawni tua 120 o gymwysterau y flwyddyn, gyda bron i hanner y rhai sy'n cymryd rhan yn mynd ymlaen i ddod o hyd i waith. Felly, mae'n gyflawniad hollol ragorol i'r ysgol, ac rwyf wedi bod yn falch o allu ymweld â'r grŵp hwnnw. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ganmol y gwaith sy'n digwydd yn Ysgol Uwchradd Cathays a chytuno mai dyma'r union fath o beth y dylai Llywodraeth Cymru barhau i'w gefnogi a'i hyrwyddo'n weithredol?
Can I thank Julie Morgan for the supplementary, and very warmly commend the work of the family learning group in Cathays High School? I was really delighted that they won the Hywel Francis Award for community impact. Those of us who've been in the Labour Party for a long time will recall Hywel's long-standing lifelong commitment to lifelong learning. I've seen some of the progress that has come as a result of the work of that group, and it's genuinely really impressive. Over 50 women have gone back to work in various sectors. It's built skills and fostered confidence, it's raised awareness of health issues. But, of course, it also enables those learners to support their children better in their learning and is a vital part of our community-focused schools approach.
If I could take this opportunity, Dirprwy Lywydd, just to congratulate all the winners in the Inspire! awards. I was able to go last year, and it was a truly inspiring evening, because people had faced so many challenges, but had persevered, had continued on their adult learning journey, and they had had really life-changing results as a result of that work. So, I think that's a really positive story. Congratulations to all of them and to Cathays High School.
A gaf i ddiolch i Julie Morgan am y cwestiwn atodol, a chanmol gwaith y grŵp addysg deuluol yn Ysgol Uwchradd Cathays? Roeddwn wrth fy modd eu bod wedi ennill Gwobr Hywel Francis am eu heffaith ar y gymuned. Bydd y rhai ohonom sydd wedi bod yn y Blaid Lafur ers amser maith yn cofio ymrwymiad gydol oes Hywel i ddysgu gydol oes. Gwelais beth o'r cynnydd sydd wedi deillio o waith y grŵp hwnnw, ac mae'n wirioneddol drawiadol. Mae dros 50 o fenywod wedi mynd yn ôl i weithio mewn gwahanol sectorau. Mae wedi adeiladu sgiliau a meithrin hyder, mae wedi codi ymwybyddiaeth o faterion iechyd. Ond wrth gwrs, mae hefyd yn galluogi dysgwyr i gefnogi eu plant yn well yn eu haddysg ac mae'n rhan hanfodol o'n dull ysgolion bro.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn, Ddirprwy Lywydd, i longyfarch yr holl enillwyr yng ngwobrau Ysbrydoli!. Llwyddais i fynd y llynedd, ac roedd hi'n noson wirioneddol ysbrydoledig, oherwydd roedd pobl wedi wynebu cymaint o heriau, ond wedi dyfalbarhau, wedi parhau ar eu taith addysg oedolion, ac roeddent wedi cael canlyniadau sy'n newid bywyd o ganlyniad i'r gwaith hwnnw. Felly, rwy'n credu bod honno'n stori wirioneddol gadarnhaol. Llongyfarchiadau i bob un ohonynt ac i Ysgol Uwchradd Cathays.
Good afternoon, Cabinet Secretary. Just to continue along that vein, we know that lifelong learning and ensuring that our adult learners are supported is good for everybody. It's good for those adults who have that experience, particularly if they're from a background where they've struggled, but it's also good for the economy as well. It's good for the economy because we get better-trained people coming into our industries. One of the things I just wanted to touch on is how we get those lifelong learning opportunities to adults to look at the green industry, to enhance green skills, to ensure that we're meeting the needs of those people who say they just don't have enough people who are skilled to come into the green industry. So, I wonder if you could just comment on what the Welsh Government is seeing in terms of a vision to ensure that we have lifelong learning opportunities for our adults in order to adapt and change, particularly in the green industry? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. I barhau ar y trywydd hwnnw, rydym yn gwybod bod dysgu gydol oes a sicrhau bod ein dysgwyr sy'n oedolion yn cael eu cefnogi yn dda i bawb. Mae'n dda i'r oedolion syn cael y profiad hwnnw, yn enwedig os ydynt yn dod o gefndir lle maent wedi ei chael hi'n anodd, ond mae hefyd yn dda i'r economi. Mae'n dda i'r economi oherwydd ein bod ni'n cael pobl wedi'u hyfforddi'n well yn dod i mewn i'n diwydiannau. Un o'r pethau yr oeddwn eisiau cyffwrdd arnynt yw sut i gael cyfleoedd dysgu gydol oes i oedolion i edrych ar y diwydiant gwyrdd, er mwyn gwella sgiliau gwyrdd, i sicrhau ein bod yn diwallu anghenion y bobl sy'n dweud nad oes ganddynt ddigon o bobl fedrus yn dod i mewn i'r diwydiant gwyrdd. Felly, tybed a allech chi wneud sylwadau ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei weld fel gweledigaeth i sicrhau bod gennym gyfleoedd dysgu gydol oes i'n hoedolion allu addasu a newid, yn enwedig yn y diwydiant gwyrdd? Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Jane, for that question. Of course, we've set out a duty, which hasn't begun yet, in the Tertiary Education and Research (Wales) Act 2022, which does, I think, demonstrate our commitment to lifelong adult learning. I should probably declare an interest myself, Dirprwy Lywydd, because I am actually an adult learner because I'm currently doing a level 3 counselling studies course in Cardiff and Vale College, so I can attest to the benefits that you've spoken about.
There are various types of adult learning, aren't there? There are things that people do for pleasure, for well-being, but you rightly highlight the vital importance of upskilling people for the economy as well. One of our main vehicles to do that is our personal learning account programme, which looks to provide workers with those opportunities to upskill in key sectors. And, you know, going forward, obviously, the green economy is going to be a really major part of that for us.
Diolch am y cwestiwn hwnnw, Jane. Wrth gwrs, rydym wedi nodi dyletswydd, nad yw wedi dechrau eto, yn Neddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022, sy'n dangos ein hymrwymiad i addysg gydol oes i oedolion. Mae'n debyg y dylwn ddatgan diddordeb fy hun, Ddirprwy Lywydd, oherwydd rwy'n oedolyn sy'n dysgu gan fy mod yn gwneud cwrs astudiaethau cwnsela lefel 3 yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro ar hyn o bryd, felly gallaf dystio i'r manteision a grybwyllwyd gennych.
Mae yna wahanol fathau o addysg oedolion, onid oes? Mae yna bethau y mae pobl yn eu gwneud er pleser, er llesiant, ond rydych chi'n iawn i dynnu sylw at bwysigrwydd hanfodol uwchsgilio pobl er mwyn yr economi hefyd. Un o'n prif gyfryngau i wneud hynny yw ein rhaglen cyfrif dysgu personol, sy'n ceisio darparu cyfleoedd i weithwyr uwchsgilio mewn sectorau allweddol. A wyddoch chi, wrth fynd ymlaen, yn amlwg, mae'r economi werdd yn mynd i fod yn rhan fawr iawn o hynny i ni.
2. Sut mae'r cwricwlwm i Gymru yn ymgorffori dysgu cysylltiedig â gwaith ac addysg yrfaol yn ei fframwaith? OQ63206
2. How does the Welsh curriculum incorporate work-related learning and career education into its framework? OQ63206
Careers and work-related experiences is a cross-cutting theme in the statutory curriculum guidance. It is embedded throughout a learner’s education, age three to 16. This ensures learners build valuable experiences and can apply their knowledge and skills in inspiring, real-world contexts.
Mae gyrfaoedd a phrofiadau sy'n gysylltiedig â gwaith yn thema drawsbynciol yn y canllawiau cwricwlwm statudol. Mae wedi'i hymgorffori yn addysg dysgwr drwyddi draw, rhwng tair a 16 oed. Mae hyn yn sicrhau bod dysgwyr yn adeiladu profiadau gwerthfawr ac yn gallu cymhwyso eu gwybodaeth a'u sgiliau mewn cyd-destunau sy'n ysbrydoli yn y byd go iawn.
Thank you for your response. Schools play an important role in helping young people understand and access different career pathways, but that can only happen through strong collaboration between Government, education providers and employers. There are a wide range of opportunities available in emerging green economy jobs, as has just been mentioned, as well as in fulfilling essential careers in our public services, including the NHS. Parents, too, have a vital role in supporting their children to explore the full breadth of these opportunities. In fact, they are very often the biggest influence.
Minister, what action is the Welsh Government taking to strengthen partnerships between schools, parents and employers to ensure that the curriculum effectively prepares learners for future careers and that they know what jobs are actually available in their area?
Diolch am eich ateb. Mae ysgolion yn chwarae rhan bwysig yn helpu pobl ifanc i ddeall a chael mynediad at wahanol lwybrau gyrfa, ond ni all ddigwydd heb gydweithredu cryf rhwng y Llywodraeth, darparwyr addysg a chyflogwyr. Mae ystod eang o gyfleoedd ar gael mewn swyddi sy'n dod yn amlwg yn yr economi werdd, fel y soniwyd nawr, yn ogystal â gyrfaoedd allweddol yn ein gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys y GIG. Mae gan rieni rôl hanfodol yn cynorthwyo eu plant i archwilio ehangder llawn y cyfleoedd hyn. Mewn gwirionedd, nhw yw'r dylanwad mwyaf yn aml iawn.
Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gryfhau partneriaeth rhwng ysgolion, rhieni a chyflogwyr i sicrhau bod y cwricwlwm yn paratoi dysgwyr yn effeithiol ar gyfer gyrfaoedd yn y dyfodol a'u bod yn gwybod pa swyddi sydd ar gael yn eu hardal?
Thank you very much, Carolyn. It is crucial that we continue to build strong and successful relationships between schools, parents and employers to support learners. This is key to improving the job prospects of learners and helping them to understand the values that local employers have. And, obviously, it also means that businesses can recruit, then, from within their local area.
One of the things that the Welsh Government and Careers Wales have supported is an initiative called Education Business Partnership, and that brings employers and schools together to provide opportunities for learners and teachers to meet and interact with them. The EBP aims to inform, inspire and motivate young people about their future career.
We also have a school valued partner initiative, which gives recognition to employers who support individual schools through a minimum of three Careers Wales employer engagement activities per year, as part of the work that we're doing to upskill practitioners on career and work-related education. One of the things we're also doing is strengthening their knowledge of the gaps that we have in the economy, that intelligence about jobs, which is really important. But you're also very right to highlight, and this is recognised in our guidance, the importance of a co-constructive approach with key contributors, and that includes parents and carers. We commissioned a really interesting piece of work from the Organisation for Economic Co-operation and Development looking at teenagers' engagement with careers advice, which did give us some really interesting data about just how influential parents were in this field. That's why it is important that we give them that information as well, so that they can support young people to make the best possible decisions.
Diolch yn fawr, Carolyn. Mae'n hanfodol ein bod yn parhau i adeiladu perthynas gref a llwyddiannus rhwng ysgolion, rhieni a chyflogwyr i gefnogi dysgwyr. Mae hyn yn allweddol i wella rhagolygon swyddi dysgwyr ac i'w helpu i ddeall gwerthoedd cyflogwyr lleol. Ac yn amlwg, mae hefyd yn golygu y gall busnesau recriwtio yn eu hardal leol.
Un o'r pethau y mae Llywodraeth Cymru a Gyrfa Cymru wedi'i gefnogi yw menter o'r enw Partneriaeth Busnes Addysg, sy'n dod â chyflogwyr ac ysgolion at ei gilydd i ddarparu cyfleoedd i ddysgwyr ac athrawon eu cyfarfod a rhyngweithio â nhw. Nod Partneriaeth Busnes Addysg yw hysbysu, ysbrydoli ac ysgogi pobl ifanc mewn perthynas â'u gyrfa yn y dyfodol.
Mae gennym hefyd gynllun partner gwerthfawr i ysgolion, sy'n rhoi cydnabyddiaeth i gyflogwyr sy'n cefnogi ysgolion unigol drwy o leiaf dri gweithgaredd ymgysylltu â chyflogwyr Gyrfa Cymru y flwyddyn, yn rhan o'r gwaith a wnawn ar uwchsgilio addysgwyr mewn addysg yrfaol a dysgu sy'n gysylltiedig â gwaith. Un o'r pethau a wnawn hefyd yw cryfhau eu gwybodaeth am y bylchau sydd gennym yn yr economi, gwybodaeth am swyddi, sy'n bwysig iawn. Ond rydych chi hefyd yn iawn i dynnu sylw, ac mae hyn yn cael ei gydnabod yn ein canllawiau, at bwysigrwydd dull cyd-adeiladol gyda chyfranwyr allweddol, ac mae hynny'n cynnwys rhieni a gofalwyr. Fe wnaethom gomisiynu gwaith diddorol iawn gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i edrych ar ymgysylltiad pobl ifanc yn eu harddegau â chyngor gyrfaoedd, a rhoddodd ddata diddorol iawn i ni am ba mor ddylanwadol oedd rhieni yn y maes hwn. Dyna pam y mae'n bwysig inni roi'r wybodaeth honno iddynt hwythau hefyd, fel y gallant gynorthwyo pobl ifanc i wneud y penderfyniadau gorau posib.
Cabinet Secretary, the armed forces community in Wales has so much to offer in terms of careers advice and skills advice for many young people. From engineering to logistics, medicine, IT and leadership, there are wide-ranging job opportunities that are there in our armed forces that our young people in our schools don't hear much about. So, will you consider, Cabinet Secretary, how schools can work more closely with our armed forces community in Wales so that career-related education can filter through to them, so that they can potentially consider a career in our armed forces, supporting our service personnel around the world?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae gan gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru gymaint i'w gynnig o ran cyngor gyrfaoedd a chyngor sgiliau i lawer o bobl ifanc. O beirianneg i logisteg, meddygaeth, TG ac arweinyddiaeth, mae yna gyfleoedd gwaith eang sydd yno yn ein lluoedd arfog nad yw ein pobl ifanc yn ein hysgolion yn clywed llawer amdanynt. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ystyried sut y gall ysgolion weithio'n agosach gyda chymuned ein lluoedd arfog yng Nghymru fel y gall addysg sy'n gysylltiedig â gyrfa hidlo drwodd iddynt, er mwyn iddynt allu ystyried gyrfa yn ein lluoedd arfog, i gefnogi ein lluoedd arfog ledled y byd?
Thank you, James, for that question. Obviously, it's vital that young people have access to careers advice in their schools. I know that some schools do engage with armed forces organisations who come in and talk to the schools. I think it's important that that is done, obviously, in an age-appropriate way as well. But we are providing a very comprehensive careers guidance offer for all young people across Wales. So, for example, in your area, the take-up of the Careers Wales offer was 95 per cent across Powys schools—higher than the Wales average—and seven out of 11 schools across Powys achieved 100 per cent take-up of the offer last academic year, which means every single young person in those schools had a careers guidance interview before leaving year 11. I think it's important that those careers advisers do work with the young people in a young person-centred way to consider all the options that are open to them.
Diolch am y cwestiwn hwnnw, James. Yn amlwg, mae'n hanfodol fod pobl ifanc yn cael cynnig cyngor gyrfaoedd yn eu hysgolion. Rwy'n gwybod bod rhai ysgolion yn ymgysylltu â sefydliadau'r lluoedd arfog sy'n dod i siarad ag ysgolion. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod hynny'n cael ei wneud mewn ffordd sy'n briodol i'w hoedran hefyd wrth gwrs. Ond rydym yn darparu cynnig arweiniad gyrfaoedd cynhwysfawr iawn i bob unigolyn ifanc ledled Cymru. Felly, er enghraifft, yn eich ardal chi, roedd y nifer a fanteisiodd ar gynnig Gyrfa Cymru yn 95 y cant ar draws ysgolion Powys—yn uwch na chyfartaledd Cymru—a gwelwyd 100 y cant o ddisgyblion yn manteisio ar y cynnig mewn saith o 11 ysgol ledled Powys yn y flwyddyn academaidd ddiwethaf, sy'n golygu bod pob unigolyn ifanc yn yr ysgolion hynny wedi cael cyfweliad arweiniad gyrfaoedd cyn gadael blwyddyn 11. Rwy'n credu ei bod yn bwysig i gynghorwyr gyrfaoedd weithio gyda phobl ifanc mewn ffordd sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ifanc i ystyried yr holl opsiynau sy'n agored iddynt.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr Cymraeg, Tom Giffard.
Questions now from the party spokespeople. First of all, the Welsh Conservatives spokesperson, Tom Giffard.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Good afternoon, Cabinet Secretary. As we come to the end of the political party conference season, voters will be looking at each of the different parties' policy platforms on education and making decisions about who has the solutions to turn our education system around. You will know, at party conferences, as well as I do, that there are hundreds of events that take place on a range of subjects and different topics. I wonder what you made of the report by the PoliticsHome education reporter who reported that the Reform conference didn't have a single event focusing on education. And from speaking to people in the party, they didn't seem to have done a lot of thinking about education policy at all. Do you agree with me that a party that has nothing to say on education, one of the key issues at the next Senedd election, should be the last people entrusted to run our education system in Wales?
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth inni ddod at ddiwedd tymor cynadleddau'r pleidiau gwleidyddol, bydd pleidleiswyr yn edrych ar safbwyntiau polisi pob un o'r gwahanol bleidiau ar addysg ac yn gwneud penderfyniadau ynghylch pwy sydd â'r atebion i wella ein system addysg. Fe fyddwch chi'n gwybod cystal â minnau fod cannoedd o ddigwyddiadau yng nghynadleddau'r pleidiau ar ystod o bynciau gwahanol. Tybed beth a wnaethoch chi o'r adroddiad gan ohebydd addysg PoliticsHome a nododd nad oedd gan gynhadledd Reform unrhyw ddigwyddiad yn rhoi sylw i addysg. Ac o siarad â phobl yn y blaid, nid oedd yn ymddangos eu bod wedi meddwl rhyw lawer am bolisi addysg o gwbl. A ydych chi'n cytuno â mi mai plaid nad oes ganddi ddim i'w ddweud ar addysg, un o'r materion allweddol yn etholiad nesaf y Senedd, yw'r bobl olaf y dylid ymddiried ynddynt i redeg ein system addysg yng Nghymru?
Thank you, Tom. And, gosh, after all these exchanges we have had over the months, finally something we agree on. So, that's something to mark, isn't it? Obviously, it's essential that any party that is seeking to govern a country has something to say about education. I saw the reports in Schools Week that Nigel Farage did not respond when he was asked about Reform's education policies. In fact, the Reform press office told them that the education spokesperson role was now vacant, with no further explanation.
Education has also scored lowly amongst Reform loyalists when asked to name the biggest problems facing the country, and teachers actually came bottom amongst the groups the Government should protect when making spending decisions. So, I think that shows you where they're coming from. Unfortunately, that picture is being reflected in this Senedd, where our only Reform Member has turned down a place on the vital Children, Young People and Education Committee, where she had the opportunity to pursue issues on behalf of young people. If I can just conclude by also reminding the Member that, in the 2024 general election, Reform's priority was to give a 20 per cent tax relief on private school fees. That, of course, contrasts with our Labour Government, which has changed the VAT rules to ensure that we can raise more money to fund public education across the UK.
Diolch, Tom. A mawredd, ar ôl yr holl ddadleuon a gawsom dros y misoedd, o'r diwedd dyma rywbeth rydym yn cytuno yn ei gylch. Felly, mae hynny'n rhywbeth i'w nodi, onid yw? Yn amlwg, mae'n hanfodol fod gan unrhyw blaid sy'n dymuno llywodraethu gwlad rywbeth i'w ddweud am addysg. Gwelais yr adroddiadau yn Schools Week na wnaeth Nigel Farage ymateb iddynt pan ofynnwyd iddo am bolisïau addysg Reform. Mewn gwirionedd, dywedodd swyddfa'r wasg Reform wrthynt fod rôl y llefarydd addysg bellach yn wag, heb unrhyw esboniad pellach.
Mae addysg hefyd wedi sgorio'n isel ymhlith cefnogwyr Reform pan ofynnwyd iddynt enwi'r problemau mwyaf sy'n wynebu'r wlad, a daeth athrawon ar waelod y grwpiau y dylai'r Llywodraeth eu diogelu wrth wneud penderfyniadau gwariant. Felly, rwy'n credu bod hynny'n dangos i chi beth yw eu safbwynt. Yn anffodus, mae'r darlun hwnnw'n cael ei adlewyrchu yn y Senedd hon, lle mae ein hunig Aelod o Reform wedi gwrthod lle ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg allweddol, lle cafodd gyfle i fynd ar drywydd materion ar ran pobl ifanc. Os caf gloi drwy atgoffa'r Aelod hefyd mai blaenoriaeth Reform yn etholiad cyffredinol 2024 oedd rhoi 20 y cant o ryddhad treth ar ffioedd ysgolion preifat. Mae hynny, wrth gwrs, yn cyferbynnu â'n Llywodraeth Lafur, sydd wedi newid y rheolau TAW i sicrhau y gallwn godi mwy o arian i ariannu addysg gyhoeddus ledled y DU.
Thank you very much for your response, Cabinet Secretary. I agree with much of what you said. A party that wants to run this Senedd needs to be able to have a plan to run its public services, and it's clear that, when it comes to education, Reform simply are not interested.
Now, I'm sorry to break up the consensus—[Laughter.] But I am going to look at the Welsh Government's performance when it comes to education, and you will have seen the report by Onward, 'Devolved to Fail'. It is the most recent in a long line of reports that paint a bleak and depressing picture of the state of education in Wales after 26 years of a Labour Government. It states, and I quote:
'Education outcomes in Wales are significantly lower than its neighbouring countries not only within the UK, but across other OECD countries. Without meaningful reforms, analysis in this paper shows performance may continue to worsen.'
One of the insights in the report is that, quote:
'Wales abolished school league tables and single-word judgements, making immediate consequences for poor performing schools less severe.'
So, will you commit to looking again at whether you will scrap league tables and single-word judgments—at the scrapping of league tables and single-word judgments—as the Onward report recommends, in order to improve parent choice and drive up school standards in Wales?
Diolch yn fawr am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedoch chi. Mae angen i blaid sydd eisiau rhedeg y Senedd hon allu cael cynllun i redeg ei gwasanaethau cyhoeddus, ac mae'n amlwg, o ran addysg, nad oes gan Reform unrhyw ddiddordeb.
Nawr, mae’n ddrwg gennyf dorri'r consensws—[Chwerthin.] Ond rwy'n mynd i edrych ar berfformiad Llywodraeth Cymru o ran addysg, a byddwch wedi gweld yr adroddiad gan Onward, 'Devolved to Fail'. Dyma'r diweddaraf mewn cyfres hir o adroddiadau sy'n paentio darlun llwm a digalon o gyflwr addysg yng Nghymru ar ôl 26 mlynedd o Lywodraeth Lafur. Mae'n datgan:
'Mae canlyniadau addysg yng Nghymru yn sylweddol is na'r gwledydd cyfagos, nid yn unig yn y DU, ond ar draws gwledydd eraill y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Heb ddiwygiadau ystyrlon, mae'r dadansoddiad yn y papur hwn yn dangos y gallai perfformiad barhau i waethygu.'
Un o'r mewnwelediadau yn yr adroddiad yw:
'Cafodd Gymru wared ar dablau cynghrair ysgolion a dyfarniadau un gair, gan wneud y canlyniadau uniongyrchol i ysgolion sy'n perfformio'n wael yn llai difrifol.'
Felly, a wnewch chi ymrwymo i edrych eto ar ddileu tablau cynghrair a dyfarniadau un gair, fel y mae adroddiad Onward yn ei argymell, er mwyn gwella dewis rhieni a chodi safonau ysgolion yng Nghymru?
Oh, and it was going so well. There we are. Thank you, Tom. Maybe you weren't in the Chamber when Natasha Asghar questioned me on the Onward report. Obviously, Onward is a Conservative think tank, and very open about that, and, as I pointed out to Natasha, the foreword was written by that well-known education expert Mims Davis MP. So, I think we can have—[Interruption.] I think we can have a—[Interruption.] But I was on the substance of the report. Our reports are based on evidence, and we don't recognise much of the evidence that is in that report. I have always been willing to acknowledge where genuine evidence has shown us we need to do things differently. We are moving in the right direction in Wales. We saw a good set of A-level results. We saw some improvements at GCSEs. Our personalised assessment results were encouraging in literacy as well.
Just in terms of inspection, I was with Estyn yesterday, actually, and I am very content with our inspection regime in Wales. We have an enhanced inspection regime now, where schools will have more visits. They'll have that more in-depth support from Estyn, which I think is really positive, and, of course, parents can also access information on how their school is doing via the 'My local school' website. As part of the work that we've done on the 14-16 learning entitlement, we're in the later stages now of developing an indicators framework, which will be published for all schools, which will show not just performance in qualifications, but other things that matter to children and young people: how the school is doing on well-being, how good they are at focusing on post-16 destinations for children and young people, and a more holistic range of measures like that. I'm content that that is the right direction to go in.
O, ac roedd yn mynd mor dda. Dyna ni. Diolch, Tom. Efallai nad oeddech chi yn y Siambr pan gefais fy holi gan Natasha Asghar am adroddiad Onward. Yn amlwg, mae Onward yn felin drafod Geidwadol, ac yn agored iawn ynglŷn â hynny, ac fel y dywedais wrth Natasha, ysgrifennwyd y rhagair gan yr arbenigwr addysg enwog hwnnw, yr AS Mims Davis. Felly, rwy'n credu y gallwn gael—[Torri ar draws.] Rwy'n credu y gallwn gael—[Torri ar draws.] Ond roeddwn yn sôn am sylwedd yr adroddiad. Mae ein hadroddiadau'n seiliedig ar dystiolaeth, ac nid ydym yn cydnabod llawer o'r dystiolaeth sydd yn yr adroddiad hwnnw. Rwyf bob amser wedi bod yn barod i gydnabod lle mae tystiolaeth ddilys wedi dangos i ni fod angen inni wneud pethau'n wahanol. Rydym yn mynd i'r cyfeiriad cywir yng Nghymru. Gwelsom set dda o ganlyniadau Safon Uwch. Gwelsom welliannau i'r cymwysterau TGAU. Roedd ein canlyniadau asesiadau personol yn galonogol mewn llythrennedd hefyd.
O ran arolygu, roeddwn gydag Estyn ddoe mewn gwirionedd, ac rwy'n fodlon iawn ar ein cyfundrefn arolygu yng Nghymru. Mae gennym gyfundrefn arolygu well nawr, lle bydd ysgolion yn cael mwy o ymweliadau. Byddant yn cael cymorth mwy trwyadl gan Estyn, sy'n gadarnhaol iawn yn fy marn i, ac wrth gwrs, gall rhieni hefyd gael mynediad at wybodaeth ynglŷn â pherfformiad eu hysgol drwy wefan 'Fy ysgol leol'. Fel rhan o'r gwaith a wnaethom ar yr hawl dysgu 14-16, rydym bellach ar gamau diweddarach datblygu fframwaith dangosyddion, a fydd yn cael ei gyhoeddi ar gyfer pob ysgol, ac a fydd yn dangos nid yn unig perfformiad mewn cymwysterau, ond pethau eraill sy'n bwysig i blant a phobl ifanc: pa mor dda yw'r ysgol o ran lles, pa mor dda ydynt am ganolbwyntio ar gyrchfannau ôl-16 i blant a phobl ifanc, ac ystod fwy cyfannol o fesurau o'r fath. Rwy'n sicr mai dyna'r cyfeiriad cywir i fynd iddo.
Thank you for your reply. It's a shame, I think, Cabinet Secretary, that the Welsh Labour Government, over 26 years, has been so quick to dismiss solutions and successes from elsewhere in the UK because they are Conservative. In doing that, you miss the most important part. You should be implementing them not because they're Conservative, but because they are so successful. Whilst Welsh education persisted with things like the discredited cueing method, English pupils became some of the best readers in the western world. You could have done the same, but chose not to because it was being done by a Conservative Government in England. That's what we mean when we say that the Welsh Labour Government has put ideology over the evidence when it comes to Welsh educational standards, and it's our children who are paying the price. Nowhere is that clearer than in our curriculum. So, the Onward report, like us, have long argued that the worldwide evidence shows that a skills-based rather than a knowledge-based curriculum leads to lower standards and ends up with those countries that implemented it eventually having to row back. So, will the Cabinet Secretary now follow the evidence, as she says that she would, and agree to look again at the curriculum, and look particularly at introducing a knowledge-based curriculum, which we know works and will improve the life chances of young people across Wales?
Diolch am eich ateb. Mae'n drueni, yn fy marn i, Ysgrifennydd y Cabinet, fod Llywodraeth Lafur Cymru, dros 26 mlynedd, wedi bod mor barod i ddiystyru atebion a llwyddiannau o fannau eraill yn y DU am eu bod yn fesurau Ceidwadol. Drwy wneud hynny, rydych chi'n colli'r rhan bwysicaf. Dylech fod yn eu rhoi ar waith nid oherwydd eu bod yn fesurau Ceidwadol, ond am eu bod mor llwyddiannus. Wrth i addysg Cymru barhau gyda phethau fel y dull defnyddio ciwiau a wrthbrofwyd, daeth disgyblion Lloegr yn rhai o ddarllenwyr gorau'r byd gorllewinol. Gallech fod wedi gwneud yr un peth, ond fe ddewisoch chi beidio â gwneud hynny am fod y Llywodraeth Geidwadol yn ei wneud yn Lloegr. Dyna a olygwn pan ddywedwn fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi rhoi ideoleg o flaen y dystiolaeth wrth ystyried safonau addysgol Cymru, a'n plant sy'n talu'r pris. Nid yw hynny'n gliriach yn unman nag yn ein cwricwlwm. Felly, mae adroddiad Onward, fel ninnau, wedi dadlau ers tro fod y dystiolaeth fyd-eang yn dangos bod cwricwlwm sy'n seiliedig ar sgiliau yn hytrach na chwricwlwm sy'n seiliedig ar wybodaeth yn arwain at safonau is a bod y gwledydd hynny a'i rhoddodd ar waith yn gorfod cefnu arno yn y pen draw. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddilyn y dystiolaeth nawr, fel y dywedodd y byddai'n ei wneud, a chytuno i edrych eto ar y cwricwlwm, ac edrych yn benodol ar gyflwyno cwricwlwm sy'n seiliedig ar wybodaeth, gan y gwyddom y bydd hynny'n gweithio ac yn gwella cyfleoedd bywyd pobl ifanc ledled Cymru?
Thanks, Tom. Actually, I think you probably haven't been listening to me over the last couple of years if you're going to claim that I am ideological, because I am not at all ideological. The only ideology I have is what is best for children and young people and what will deliver the best possible outcomes for them. That's the lens that I look at everything through.
I want to be really clear again that we have made it very clear to schools that we are expecting all of them to teach phonics. We are strengthening our professional learning, our statutory support for that, and a whole range of other measures.
In terms of the skills-based point you made, I've lost track of how many times I have said to you that knowledge is an absolutely fundamental part of Curriculum for Wales. But what we are doing through Curriculum for Wales is asking young people to apply that knowledge in meaningful ways.
I've always been happy to look at evidence from elsewhere. I met with the New Zealand Minister, where they are in the later stages of a new curriculum. I've met with the Scottish Minister. I met with Bridget Phillipson yesterday, and will be hosting a ministerial council in a few weeks with Ministers from across the UK where the focus will be curriculum. But my priority is to make sure that our curriculum, which is knowledge-rich as well as purpose-driven, delivers for children and young people in Wales.
Diolch, Tom. A dweud y gwir, efallai nad ydych wedi bod yn gwrando arnaf dros y ddwy flynedd ddiwethaf os ydych chi'n mynd i honni fy mod yn ideolegol, gan nad wyf yn ideolegol o gwbl. Yr unig ideoleg sydd gennyf yw beth sydd orau i blant a phobl ifanc a beth fydd yn sicrhau'r canlyniadau gorau posib iddynt. Dyna'r lens rwy'n edrych ar bopeth drwyddi.
Hoffwn ddweud yn gwbl glir eto ein bod wedi dweud yn glir iawn wrth ysgolion ein bod yn disgwyl i bob un ohonynt addysgu ffoneg. Rydym yn cryfhau ein dysgu proffesiynol, ein cymorth statudol ar gyfer hynny, ac ystod eang o fesurau eraill.
Ar y pwynt a wnaethoch ynglŷn â sgiliau, rwyf wedi colli golwg ar sawl gwaith y dywedais wrthych fod gwybodaeth yn rhan gwbl sylfaenol o'r Cwricwlwm i Gymru. Ond yr hyn a wnawn drwy'r Cwricwlwm i Gymru yw gofyn i bobl ifanc roi'r wybodaeth honno ar waith mewn ffyrdd ystyrlon.
Rwyf bob amser wedi bod yn fwy na pharod i edrych ar dystiolaeth o fannau eraill. Cyfarfûm â Gweinidog Seland Newydd, lle maent yng nghyfnodau diweddarach cwricwlwm newydd. Rwyf wedi cyfarfod â Gweinidog yr Alban. Cyfarfûm â Bridget Phillipson ddoe, a byddaf yn cynnal cyngor gweinidogol ymhen ychydig wythnosau gyda Gweinidogion o bob cwr o'r DU lle byddwn yn canolbwyntio ar y cwricwlwm. Ond fy mhrif flaenoriaeth yw sicrhau bod ein cwricwlwm, sy'n llawn gwybodaeth ac yn bwrpasol, yn cyflawni ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru.
Llefarydd Plaid Cymru, Cefin Campbell.
Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi datgan dro ar ôl tro eu hymrwymiad nhw i sicrhau y gall pawb, beth bynnag fo eu cefndir, gael mynediad at addysg uwch. Eto i gyd, mae'r data diweddaraf yn rhoi darlun hollol wahanol i hyn. Yn ôl UCAS, dim ond 32.5 y cant o bobl 18 oed Cymru a wnaeth gais i brifysgol yn 2024, sy'n sylweddol is na chyfartaledd y Deyrnas Gyfunol o 41.2 y cant. Ond mae'r ffigur cenedlaethol hwn yn cuddio lefelau o anghydraddoldeb sydd hyd yn oed yn ddyfnach na hyn. Yng Ngogledd Caerdydd, er enghraifft, roedd y gyfradd mynediad i brifysgol yn 47.9 y cant. Yn y cyfamser, yn Nhorfaen—eich etholaeth chi, Ysgrifennydd Cabinet—dim ond 16.9 y cant oedd wedi gwneud cais i brifysgol, yr isaf yng Nghymru.
Felly, yn fy meddwl i, mae'r ffigurau hyn yn codi nifer o gwestiynau anghyfforddus i chi fel Llywodraeth. Hynny yw, beth yw'r rhesymau am y gwahaniaethau hyn? Ac a yw'n dderbyniol, mewn gwlad sydd wedi ymrwymo i ehangu mynediad ac i wella cyfleoedd a lefelau dyhead, fod hyn yn digwydd?
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. The Welsh Government has stated time and again its commitment to ensuring that everyone, whatever their background, can access higher education. However, the latest data paints an entirely contrary picture. According to UCAS, only 32.5 per cent of people who are 18 years old in Wales made an application to university in 2024, which is substantially lower than the UK average, which is 41.2 per cent. But that national figure does hide levels of inequality that run even deeper. In Cardiff North, for example, the access to university rate was 47.9 per cent. In the meantime, in Torfaen—your constituency, Cabinet Secretary—only 16.9 per cent applied to go to university, the lowest in Wales.
So, to my mind, these figures raise a number of uncomfortable questions for you as a Government. What are the reasons for these differences? And is it acceptable, in a nation that is committed to expanding access and to improving opportunities and aspiration levels, that this is happening?
Thank you, Cefin, for that question. Of course, raising post-16 participation rates is a priority for this Government. My colleague Vikki Howells has talked at length in this Chamber about this in the past. We do need to get underneath those figures. We're still waiting for the full range of data from UCAS to come through. My understanding is that the entries to Welsh universities were pretty much where Welsh universities had expected them to be. I also think we have to consider FE, where numbers are considerably up, actually, and remember that there are different routes for young people as they decide what they're going to do post 16. But we are mindful of the challenges with participation. We have the most generous student financial support offer in the UK. But, as a Government, we are looking at what more we need to do to make sure that all young people who want to proceed to higher education can do so.
Diolch am eich cwestiwn, Cefin. Wrth gwrs, mae codi cyfraddau cyfranogiad ôl-16 yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Mae fy nghyd-Aelod Vikki Howells wedi siarad yn fanwl am hyn yn y Siambr hon yn y gorffennol. Mae angen inni ddeall y ffigurau hynny. Rydym yn dal i aros am yr ystod lawn o ddata gan UCAS. Fy nealltwriaeth i yw bod y ceisiadau i brifysgolion Cymru fwy neu lai ar yr un lefel â'r hyn roedd prifysgolion Cymru wedi ei ddisgwyl. Rwyf hefyd yn credu bod yn rhaid inni ystyried addysg bellach, lle mae'r niferoedd wedi cynyddu'n sylweddol mewn gwirionedd, a chofio bod gwahanol lwybrau i bobl ifanc wrth iddynt benderfynu beth a wnânt ar ôl cyrraedd 16 oed. Ond rydym yn ymwybodol o'r heriau gyda chyfranogiad. Mae gennym y cynnig cymorth ariannol i fyfyrwyr mwyaf hael yn y DU. Ond fel Llywodraeth, rydym yn edrych ar beth arall sydd angen i ni ei wneud i sicrhau y gall pob unigolyn ifanc sydd am gamu ymlaen i addysg uwch wneud hynny.
Diolch. Mae annog myfyrwyr i fynd i'r brifysgol yn un peth, ond mae eu hannog nhw i aros ac astudio mewn prifysgolion yng Nghymru yn fater hollol wahanol. Nawr, mae'r Alban a Gogledd Iwerddon yn blaenoriaethu eu cyllid i annog myfyrwyr i astudio adref. Yma yng Nghymru, fodd bynnag, rŷch chi fel Llywodraeth yn defnyddio arian trethdalwyr i ariannu myfyrwyr i astudio y tu fas i Gymru, yn hytrach na chryfhau ein sefydliadau addysg uwch ein hunain.
Dros gyfnod o bum mlynedd, mae Academi Seren wedi costio dros £11 miliwn i'r pwrs cyhoeddus. Ac eto mae 70 y cant o'r holl ddisgyblion ysgol sydd wedi eu cofrestru gyda Seren yn mynd ymlaen i astudio mewn prifysgolion y tu fas i Gymru, yn bennaf yn Lloegr. Os yw pob cenedl arall yn y Deyrnas Gyfunol yn amddiffyn eu buddiannau eu hunain ac yn cefnogi sefydliadau addysg uwch eu hunain, pam mae Llywodraeth Lafur Cymru mor benderfynol o saethu ei hunan yn ei throed dro ar ôl tro gyda'r cynllun hwn?
Thank you. Encouraging students to go to university is one thing, but encouraging them to stay and study in universities in Wales is an entirely different issue. Now, Scotland and Northern Ireland prioritise their funding to encourage students to study at home. Here in Wales, however, you as a Government use taxpayers' money to fund students to study outside of Wales, rather than strengthening our higher education institutions here.
Over a period of five years, the Seren Academy has cost over £11 million to the public purse. However, 70 per cent of all school pupils who have registered with Seren go on to study at universities outside of Wales, mainly in England. If every other nation in the UK is protecting its own interests and supporting HE institutions in those countries, why is the Welsh Labour Government so determined to shoot itself in the foot time and time again with this scheme?
Thank you, Cefin. Well, I'm very proud of our Seren programme, and our Seren programme enables learners to study wherever they want to study. It is a learner-focused programme that enables young people to meet their aspirations, and I am hugely proud of it and the successes that it has. We are a net importer, as you know, of students into Wales, and I think it's vital that young people can choose where they want to go.
You're aware that we have been refocusing our Seren programme so that we can better support some of our most disadvantaged learners, but we're also increasing the work that we do with Welsh universities. As you've highlighted, 35 per cent of Seren learners who started university in 2024 chose to study in Wales. Seren has built very strong relationships with universities in Wales via their regional and national programme of activity.
In 2024, 83 engagements and opportunities were held with universities in Wales, and, of all the learners who attended the Seren medic summer school with Cardiff University in 2023, 82 per cent of them applied to Cardiff University. Seren currently works very closely with Cardiff, Swansea, University of South Wales, Aberystwyth and Bangor to support learners in their educational journey by hosting masterclasses, seminars and residentials. The Minister for Further and Higher Education and I are encouraging Welsh universities, on an ongoing basis, to fully engage with the Seren programme, especially under our new delivery model, so that they can promote their most successful courses.
Diolch, Cefin. Wel, rwy'n falch iawn o'n rhaglen Seren, ac mae ein rhaglen Seren yn galluogi dysgwyr i astudio ble bynnag y maent eisiau astudio. Mae'n rhaglen sy'n canolbwyntio ar y dysgwr ac sy'n galluogi pobl ifanc i gyflawni eu dyheadau, ac rwy'n hynod falch ohoni a'i llwyddiannau. Rydym yn fewnforiwr net, fel y gwyddoch, o fyfyrwyr i Gymru, a chredaf ei bod yn hanfodol fod pobl ifanc yn gallu dewis i ble maent am fynd.
Rydych chi'n ymwybodol ein bod wedi bod yn ailffocysu ein rhaglen Seren fel y gallwn gefnogi rhai o'n dysgwyr mwyaf difreintiedig yn well, ond rydym hefyd yn cynyddu'r gwaith a wnawn gyda phrifysgolion Cymru. Fel y nodoch chi, dewisodd 35 y cant o ddysgwyr Seren a ddechreuodd yn y brifysgol yn 2024 astudio yng Nghymru. Mae Seren wedi meithrin perthynas gref iawn â phrifysgolion yng Nghymru drwy eu rhaglen o weithgarwch rhanbarthol a chenedlaethol.
Yn 2024, cynhaliwyd 83 o ddigwyddiadau a chyfleoedd gyda phrifysgolion yng Nghymru, ac o'r holl ddysgwyr a fynychodd ysgol haf feddygol Seren gyda Phrifysgol Caerdydd yn 2023, fe wnaeth 82 y cant ohonynt gais i Brifysgol Caerdydd. Ar hyn o bryd, mae Seren yn gweithio'n agos iawn gyda Chaerdydd, Abertawe, Prifysgol De Cymru, Aberystwyth a Bangor i gefnogi dysgwyr ar eu taith addysgol drwy gynnal dosbarthiadau meistr, seminarau a chyrsiau preswyl. Mae'r Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch a minnau'n annog prifysgolion Cymru yn barhaus i ymgysylltu'n llawn â rhaglen Seren, yn enwedig o dan ein model cyflawni newydd, fel y gallant hyrwyddo eu cyrsiau mwyaf llwyddiannus.
That's fine, but 70 per cent still study outside of Wales.
Another issue risking the viability of our universities, and indeed the viability of the economy as a whole, is the UK Government's proposals to introduce a levy on international students studying in the UK. Now, the UK Government's proposed 6 per cent levy on international student fees is billed as support for higher education, but evidence shows it would do the opposite: fees would rise by 6.3 per cent, deterring international students. Universities would lose £240 million in year 1, rising to £2.2 billion over five years, and institutions may cut UK student places, research and teaching.
So, if applied in Wales, the levy could cost the Welsh economy £65 million in lost gross value added, hitting university towns hardest, like Bangor, Cardiff, Wrexham and so on. So, far from strengthening universities, the levy risks weakening them and making Wales less globally competitive. So, my question is this: the UK Government now says devolved Governments must decide whether to implement the levy. Scotland has ruled it out—will you?
Mae hynny'n iawn, ond mae 70 y cant yn dal i astudio y tu allan i Gymru.
Mater arall sy'n peryglu hyfywedd ein prifysgolion, ac yn wir, hyfywedd yr economi gyfan, yw cynigion Llywodraeth y DU i gyflwyno ardoll ar fyfyrwyr rhyngwladol sy'n astudio yn y DU. Nawr, mae ardoll arfaethedig Llywodraeth y DU o 6 y cant ar ffioedd myfyrwyr rhyngwladol yn cael ei hyrwyddo fel cymorth i addysg uwch, ond mae tystiolaeth yn dangos y byddai'n gwneud y gwrthwyneb: byddai ffioedd yn codi 6.3 y cant, gan ddatgymell myfyrwyr rhyngwladol. Byddai prifysgolion yn colli £240 miliwn ym mlwyddyn 1, gan godi i £2.2 biliwn dros bum mlynedd, a gallai sefydliadau dorri lleoedd myfyrwyr, ymchwil ac addysgu yn y DU.
Felly, os caiff ei chyflwyno yng Nghymru, gallai'r ardoll gostio £65 miliwn i economi Cymru mewn gwerth ychwanegol gros a gollwyd, gan daro'r trefi prifysgol galetaf, fel Bangor, Caerdydd, Wrecsam ac yn y blaen. Felly, ymhell o gryfhau prifysgolion, mae'r ardoll yn bygwth eu gwanhau a gwneud Cymru'n llai cystadleuol yn fyd-eang. Felly, fy nghwestiwn i yw hwn: mae Llywodraeth y DU bellach yn dweud bod yn rhaid i Lywodraethau datganoledig benderfynu a ddylid cyflwyno'r ardoll. Mae'r Alban wedi'i diystyru—a wnewch chi?
Thank you, Cefin, and, obviously, we've been in discussions with the UK Government about this, and it's already been confirmed that the student levy will not apply to Wales. We're not seeking to moderate overseas student demand in this way, and, indeed, we really welcome international students. We want our international students to continue to feel welcomed for the positive social, cultural and economic contributions they make in Wales, and we're very keen to ensure that that continues. So, there will not be a levy in Wales.
Diolch, Cefin, ac yn amlwg, rydym wedi bod mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn, ac eisoes wedi cadarnhau na fydd yr ardoll myfyrwyr yn berthnasol i Gymru. Nid ydym yn ceisio cymedroli galw myfyrwyr tramor yn y ffordd hon, ac yn wir, rydym yn croesawu myfyrwyr rhyngwladol yn fawr iawn. Rydym am i'n myfyrwyr rhyngwladol barhau i deimlo eu bod yn cael eu croesawu am y cyfraniadau cymdeithasol, diwylliannol ac economaidd cadarnhaol y maent yn eu gwneud yng Nghymru, ac rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod hynny'n parhau. Felly, ni fydd ardoll yng Nghymru.
3. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gamau gweithredu a chanlyniadau uwchgynhadledd genedlaethol Llywodraeth Cymru ar ymddygiad? OQ63224
3. Will the Cabinet Secretary provide an update on the actions and outcomes from the Welsh Government's national behaviour summit? OQ63224
The behaviour summit report published in July outlined key outputs and immediate next steps. Building on this momentum, positive progress includes the launch of new fora on mobiles in schools and exclusions and detentions, early engagement work with children and young people, and plans to accelerate practitioner engagement this term.
Amlinellodd adroddiad yr uwchgynhadledd ar ymddygiad a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf allbynnau allweddol a'r camau nesaf uniongyrchol. Gan adeiladu ar y momentwm hwn, mae cynnydd cadarnhaol yn cynnwys lansio fforymau newydd ar ffonau symudol mewn ysgolion a gwaharddiadau a chadw plant ar ôl ysgol, gwaith ymgysylltu cynnar gyda phlant a phobl ifanc, a chynlluniau i gyflymu ymgysylltiad addysgwyr y tymor hwn.
Cabinet Secretary, you'll be aware that the number of violent incidents by pupils in our schools has almost tripled since 2019. This is a real problem. The Welsh Conservatives, when I was education spokesperson, and others have asked you for a long period of time what action you are going to take to tackle that. For a long period of time, you pointed at this national behavioural summit as the answer to those questions, and you issued a written statement after that summit where you acknowledged a few key points. You said there was a strong appetite for guidance to be updated, you said that there was a need to develop professional learning opportunities focused on behaviour management techniques, de-escalation and intervention, and you also said you recognised the need to ensure that there are consistent definitions and that all incidents are reported. Now, I agree with all of that, but they, to me, sound like reflections on that meeting rather than actions from that meeting. As Welsh Conservatives, we've been really clear. We've called in our plan, which I presented to you previously, for improved behaviour in schools and tackling school violence, which includes having that robust strategy, but also ensuring exclusion from schools and that PRU guidance issued by the Welsh Government is updated to ensure that those carrying a weapon are excluded from school as well. So, can you speak to the outcomes and the actions you have taken off the back of the behavioural summit, not just your reflections on the summit?
Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol fod nifer y digwyddiadau treisgar gan ddisgyblion yn ein hysgolion bron â bod wedi treblu ers 2019. Mae hon yn broblem wirioneddol. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig, pan oeddwn yn llefarydd addysg, ac eraill wedi gofyn i chi ers amser maith pa gamau rydych chi'n mynd i'w cymryd i fynd i'r afael â hynny. Am amser maith, fe gyfeirioch chi at yr uwchgynhadledd genedlaethol hon ar ymddygiad fel yr ateb i'r cwestiynau hynny, ac fe wnaethoch chi gyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar ôl yr uwchgynhadledd honno lle gwnaethoch gydnabod ychydig o bwyntiau allweddol. Fe ddywedoch chi fod awydd cryf i ddiweddaru canllawiau, fe ddywedoch chi fod angen datblygu cyfleoedd dysgu proffesiynol sy'n canolbwyntio ar dechnegau rheoli ymddygiad, tawelu sefyllfaoedd ac ymyrraeth, ac fe ddywedoch chi hefyd eich bod yn cydnabod yr angen i sicrhau bod diffiniadau cyson a bod pob digwyddiad yn cael ei gofnodi. Nawr, rwy'n cytuno â hynny oll, ond i mi, maent yn swnio fel myfyrdodau ar y cyfarfod hwnnw yn hytrach na chamau gweithredu o'r cyfarfod hwnnw. Fel Ceidwadwyr Cymreig, rydym wedi bod yn glir iawn. Rydym wedi creu cynllun, yr wyf eisoes wedi'i gyflwyno i chi, ar gyfer gwell ymddygiad mewn ysgolion a mynd i'r afael â thrais mewn ysgolion, sy'n cynnwys cael strategaeth gadarn, ond sicrhau gwaharddiadau o ysgolion hefyd a bod canllawiau unedau cyfeirio disgyblion a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn cael eu diweddaru i sicrhau bod y rhai sy'n cario arf yn cael eu gwahardd o'r ysgol. Felly, a wnewch chi sôn am y canlyniadau a'r camau a gymerwyd gennych yn sgil yr uwchgynhadledd ar ymddygiad, ac nid eich myfyrdodau ar yr uwchgynhadledd yn unig?
Thank you very much, Tom. As I said, we set out five immediate actions from the summit back in May, and each of those actions has created a work stream underneath it. We have got the group that is looking at exclusions, and it's vital that we work that through with practitioners. That work is advancing at pace, so is the work on mobile phones. We are already working to update the guidance for schools to ensure there's more clarity and consistency across Wales. And just at the end of the last term, we issued a new behaviour toolkit. We are also working now with higher education partners who are going to support us in this work, looking at the kind of techniques that we need. The behaviour toolkit, as I said, was published at the start of the autumn term for schools, but we are also working on the issues that arose from the violence round-table as well, because it's vital that we have more consistent guidance in that space. But I want to be clear that schools can already exclude children and young people who are found with a weapon in school if they want to. It is very clear that they can do that already. They can make that decision, as they are best placed to do as school leaders who know those learners.
Diolch yn fawr, Tom. Fel y dywedais, fe wnaethom nodi pum cam gweithredu uniongyrchol o'r uwchgynhadledd yn ôl ym mis Mai, ac mae pob un o'r camau gweithredu hynny wedi creu llif gwaith oddi tanynt. Mae gennym y grŵp sy'n edrych ar waharddiadau, ac mae'n hanfodol ein bod yn gweithio ar hynny gydag addysgwyr. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo'n gyflym, felly hefyd y gwaith ar ffonau symudol. Rydym eisoes yn gweithio i ddiweddaru'r canllawiau ar gyfer ysgolion i sicrhau mwy o eglurder a chysondeb ledled Cymru. Ac ar ddiwedd y tymor diwethaf, fe wnaethom gyhoeddi pecyn cymorth ymddygiad newydd. Rydym hefyd yn gweithio nawr gyda phartneriaid addysg uwch a fydd yn ein cefnogi yn y gwaith hwn, gan edrych ar y math o dechnegau sydd eu hangen arnom. Cyhoeddwyd y pecyn cymorth ymddygiad, fel y dywedais, ar ddechrau tymor yr hydref ar gyfer ysgolion, ond rydym hefyd yn gweithio ar y materion a gododd o'r cyfarfod bord gron ar drais, gan ei bod yn hanfodol fod gennym ganllawiau mwy cyson yn y cyswllt hwnnw. Ond hoffwn nodi'n glir y gall ysgolion eisoes wahardd plant a phobl ifanc sy'n cael eu canfod ag arf yn yr ysgol os ydynt eisiau gwneud hynny. Mae'n gwbl glir y gallant wneud hynny'n barod. Gallant wneud y penderfyniad hwnnw, gan mai nhw sydd yn y sefyllfa orau i wneud hynny fel arweinwyr yr ysgol sy'n adnabod y dysgwyr hynny.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â materion sy'n ymwneud â lles staff a diogelwch swyddi ym Mhrifysgol Bangor? OQ63212
4. How is the Welsh Government addressing issues relating to staff welfare and job security at Bangor University? OQ63212
Supporting our education workforce is vital, and I recognise that ongoing job uncertainty causes a high level of anxiety for those affected. I expect Bangor University to work closely with its staff, trade unions and students in the spirit of social partnership to ensure the right support is available.
Mae cefnogi ein gweithlu addysg yn hanfodol, ac rwy'n cydnabod bod ansicrwydd parhaus ynghylch swyddi'n achosi lefel uchel o bryder i'r rhai yr effeithir arnynt. Rwy'n disgwyl i Brifysgol Bangor weithio'n agos gyda'i staff, undebau llafur a myfyrwyr mewn ysbryd o bartneriaeth gymdeithasol i sicrhau bod y cymorth cywir ar gael.
Diolch am yr ateb yna. Fedrwch chi gadarnhau bod Prifysgol Bangor wedi derbyn £1.4 miliwn o arian ar gyfer lliniaru gostyngiad yn y gweithlu? Ydych chi'n hyderus bod yr arian yn cael ei ddefnyddio ar gyfer lliniaru toriadu staffio? Mae pryder mawr y bydd rhai staff yn cael eu diswyddo'n orfodol a bod eraill wedi derbyn diswyddiad gwirfoddol am nad oedden nhw'n meddwl bod ganddyn nhw unrhyw ddewis. Fel rydych chi'n gwybod, fel dwi wedi sôn droeon, mae Prifysgol Bangor yn rhan allweddol o economi yr ardal dwi'n yn ei chynrychioli, ac mae'r toriadau presennol am gael effaith nid yn unig ar y staff a'u teuluoedd, ond ar yr economi drwyddi draw.
Thank you for that response. Can you confirm that Bangor University has received £1.4 million in funding to mitigate the need for a decrease in the workforce, and are you confident that this funding is being used to mitigate the need to cut the number of staff? There is a great deal of concern that some staff members are facing compulsory redundancy, whilst others have exited voluntarily because they didn't feel that they had any other choice. As you'll know, and as I've mentioned several times, Bangor University is a key part of the economy of the area that I represent, and these current cuts will have an impact not just on the staff and their families, but on the economy as a whole.
Thank you very much, Siân, for the supplementary. Obviously, I recognise this has been a really difficult time for the university, and I absolutely agree with you about the importance of Bangor University in that part of north Wales.
In terms of financial support, in recognition of the financial challenges facing higher education, we provided an additional £28.5 million in 2024-25. Some of that was revenue, some of that was capital, and that brought the total grant support to the sector to over £200 million. That comes in addition to increasing tuition fees in two consecutive years, which we expect to generate up to £21.9 million pounds in income for 2025-26. We are expecting all universities to work in close social partnership with their staff as they are dealing with these issues, and I'm also really pleased that Bangor University has introduced a number of staff support programmes and have initiatives in place to support staff affected by the restructuring process. That includes employee assistance programmes, support for mental health and well-being, and signposting to external sources of additional support.
If I can just assure Siân, as well, that the Minister for Further and Higher Education has been engaging with vice-chancellors and principals to further understand the pressures facing the sector and explore how we can continue to support them through that time. And we've also had regular and productive discussions, at ministerial and official level, with post-16 joint trade unions, and we will continue that work in social partnership.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn atodol, Siân. Yn amlwg, rwy'n cydnabod bod hwn wedi bod yn gyfnod anodd iawn i'r brifysgol, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynglŷn â phwysigrwydd Prifysgol Bangor yn y rhan honno o ogledd Cymru.
O ran cymorth ariannol, i gydnabod yr heriau ariannol sy'n wynebu addysg uwch, fe wnaethom ddarparu £28.5 miliwn ychwanegol yn 2024-25. Roedd rhywfaint ohono'n refeniw, rhywfaint ohono'n gyfalaf, a daeth hynny â chyfanswm y cymorth grant i'r sector i dros £200 miliwn. Daw hynny yn ogystal â chynyddu ffioedd dysgu ddwy flynedd yn olynol, ffioedd yr ydym yn disgwyl iddynt gynhyrchu hyd at £21.9 miliwn mewn incwm ar gyfer 2025-26. Rydym yn disgwyl i bob prifysgol weithio mewn partneriaeth gymdeithasol agos â'u staff wrth iddynt ddelio â'r materion hyn, ac rwyf hefyd yn falch iawn fod Prifysgol Bangor wedi cyflwyno nifer o raglenni cymorth i staff a bod ganddi fentrau ar waith i gefnogi staff yr effeithir arnynt gan y broses ailstrwythuro. Mae hynny'n cynnwys rhaglenni cymorth i weithwyr, cymorth ar gyfer iechyd meddwl a lles, a chyfeirio at ffynonellau allanol o gymorth ychwanegol.
Os caf roi sicrwydd i Siân hefyd, fod y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch wedi bod yn ymgysylltu ag is-gangellorion a phrifathrawon i ddeall yn well y pwysau sy'n wynebu'r sector ac archwilio sut y gallwn barhau i'w cefnogi drwy gydol y cyfnod hwnnw. Ac rydym hefyd wedi cael trafodaethau rheolaidd a chynhyrchiol, ar lefel weinidogol a swyddogol, gyda chyd-undebau llafur ôl-16, a byddwn yn parhau â'r gwaith hwnnw mewn partneriaeth gymdeithasol.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu dyfarniad y Goruchaf Lys ar y diffiniad o ryw yn ysgolion? OQ63198
5. How is the Welsh Government implementing the judgment of the Supreme Court on the definition of sex in schools? OQ63198
The Welsh Government respects the judgment of the Supreme Court relating to the definition of sex under the Equality Act 2010, and we have stated that all duty bearers should follow the Supreme Court ruling and take appropriate legal advice.
Mae Llywodraeth Cymru yn parchu dyfarniad y Goruchaf Lys ynghylch y diffiniad o ryw o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, ac rydym wedi datgan y dylai pawb sydd â dyletswydd ddilyn dyfarniad y Goruchaf Lys a cheisio'r cyngor cyfreithiol priodol.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary, but you haven't yet issued any new guidance to schools. The Welsh Conservatives are a party that believes that biological sex matters if we want to protect the rights of women and girls. Yet there are many schools across Wales at the moment that do not have women-only spaces or girls-only spaces in them—for example, in loos, changing spaces and physical education classes, and girls' sports in our schools as well will be affected by these decisions. When will you issue new guidance to our schools across Wales to make sure that they do have respect for that Supreme Court judgment, because we need to make sure that women and girls are protected in all public spaces and in all of our public schools across Wales? This is an essential move. The Scottish Government has already done it. The UK Government's made its position clear. The Welsh Government needs to pull its finger out and get a grip on this too.
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ond nid ydych wedi cyhoeddi unrhyw ganllawiau newydd i ysgolion eto. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn blaid sy'n credu bod rhyw biolegol yn bwysig os ydym am ddiogelu hawliau menywod a merched. Ac eto, mae llawer o ysgolion ledled Cymru ar hyn o bryd heb fannau i fenywod yn unig na mannau i ferched yn unig—er enghraifft, mewn toiledau, mannau newid a dosbarthiadau addysg gorfforol, a bydd chwaraeon merched yn ein hysgolion hefyd yn cael eu heffeithio gan y penderfyniadau hyn. Pryd fyddwch chi'n cyhoeddi canllawiau newydd i'n hysgolion ledled Cymru i sicrhau eu bod yn parchu dyfarniad y Goruchaf Lys, gan fod angen inni sicrhau bod menywod a merched yn cael eu diogelu ym mhob man cyhoeddus ac ym mhob un o'n hysgolion cyhoeddus ledled Cymru? Mae hwn yn gam hanfodol. Mae Llywodraeth yr Alban eisoes wedi'i gymryd. Mae Llywodraeth y DU wedi datgan ei safbwynt yn glir. Mae angen i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i oedi a mynd i'r afael â hyn hefyd.
Thank you, Darren. The Scottish Government already had published guidance for schools and they have published amended guidance this week. As I think you're aware, we were working on guidance for schools on supporting learners, including trans and gender-questioning learners. We took the decision to take extra time on that work in order to consider all the evidence, including the ruling that you've referred to. I know my colleague Jane Hutt has set out to the Chamber that we're waiting for the passage of the new ECHR guidance to go through the House of Commons so that we can make a definitive statement. But, from my point of view, it's really important that we do this thoroughly and that we make sure that we're engaging not only with young people, but with parents. I was also very keen that we took account of the findings of the Cass review.
Now, in relation to toilets, our guidance already states that schools have to provide single-sex toilets for children over the age of eight. We have recently done some consultation about whether we should be also providing some gender-neutral toilets as part of that, but in addition to the single-sex toilets. And I just want to be clear that, as I look at this issue, it is always with the well-being of all learners at the very front of my mind. I want our schools to be inclusive, welcoming places for all learners. Spaces like toilets have a really big impact on well-being. We know from Estyn that they can be a focus for bullying, so it is absolutely vital that we get this right, and that we don't do it in haste, but make sure that the guidance is exactly as it should be.
Diolch, Darren. Roedd Llywodraeth yr Alban eisoes wedi cyhoeddi canllawiau ar gyfer ysgolion ac maent wedi cyhoeddi canllawiau diwygiedig yr wythnos hon. Fel y gwyddoch, rwy'n credu, roeddem yn gweithio ar ganllawiau ar gyfer ysgolion ar gefnogi dysgwyr, gan gynnwys dysgwyr traws a dysgwyr rhywedd-gwestiynol. Fe wnaethom benderfyniad i gymryd amser ychwanegol ar y gwaith hwnnw er mwyn ystyried yr holl dystiolaeth, gan gynnwys y dyfarniad y cyfeirioch chi ato. Gwn fod fy nghyd-Aelod Jane Hutt wedi dweud wrth y Siambr ein bod yn aros i ganllawiau newydd ar Hawliau Dynol fynd drwy Dŷ'r Cyffredin fel y gallwn wneud datganiad pendant. Ond yn fy marn i, mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud hyn yn drylwyr a'n bod yn sicrhau ein bod yn ymgysylltu nid yn unig â phobl ifanc, ond â rhieni. Roeddwn hefyd yn awyddus iawn inni ystyried canfyddiadau adolygiad Cass.
Nawr, ar doiledau, mae ein canllawiau eisoes yn nodi bod yn rhaid i ysgolion ddarparu toiledau un rhyw i blant dros wyth oed. Yn ddiweddar, cynhaliwyd ymgynghoriad i weld a ddylem ddarparu toiledau rhywedd-niwtral hefyd yn rhan o hynny, ond yn ychwanegol at doiledau un rhyw. A hoffwn nodi'n glir, wrth imi edrych ar y mater hwn, fy mod bob amser yn gwneud hynny gyda lles pob dysgwr ar flaen fy meddwl. Rwyf am i'n hysgolion fod yn lleoedd cynhwysol a chroesawgar i bob dysgwr. Mae lleoedd fel toiledau'n cael effaith fawr iawn ar lesiant. Gwyddom drwy Estyn y gallant fod yn ffocws i fwlio, felly mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael hyn yn iawn, ac nad ydym yn ei wneud ar frys, ond yn sicrhau bod y canllawiau yn union fel y dylent fod.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod anghenion dysgwyr yn cael eu diwallu yn achos y rhai sydd wedi'u dadleoli o ganlyniad i adeiladau ysgol yn cael eu cau oherwydd pryderon diogelwch? OQ63222
6. How is the Welsh Government ensuring that the needs are met of learners displaced by the closure of school buildings due to safety concerns? OQ63222
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
While learner safety is a shared statutory responsibility between local authorities and school governing bodies, I remain committed to ensuring the well-being and education continuity for all our learners. I will continue working in partnership with local authorities, particularly where school closures have occurred, ensuring learner needs and well-being are fully supported.
Er bod diogelwch dysgwyr yn gyfrifoldeb statudol a rennir rhwng awdurdodau lleol a chyrff llywodraethu ysgolion, rwy'n parhau'n ymrwymedig i sicrhau lles a pharhad addysg ein holl ddysgwyr. Byddaf yn parhau i weithio mewn partneriaeth gydag awdurdodau lleol, yn enwedig lle mae ysgolion wedi cau, gan sicrhau bod anghenion a lles dysgwyr yn cael eu cefnogi'n llawn.
Diolch, Cabinet Secretary. For six years, the children of Godre'r Graig Primary School have been taught in portakabins, miles from their community, following the closure of their school building and its subsequent demolishing. Although the whole school community has done a fantastic job under such challenging circumstances, I'm sure you'll agree that it's not a suitable arrangement. Neath Port Talbot Council has submitted an application for a replacement school, one that will be situated in Godre'r Graig and will meet the needs of learners and families across the communities of Godre'r Graig, Ystalyfera and Cilmaengwyn. However, a letter from one of your officials to officers at Neath Port Talbot Council suggests that it's unlikely funding will be provided. The impact a new school would have on pupil numbers in other schools is mentioned, but not the impact that the existing situation is having on pupil numbers at Ysgol Godre'r Graig. Can the Cabinet Secretary explain why the Welsh Government is assessing this application using the same criteria as a brand-new school, not a replacement one, and whether she believes it's acceptable that the majority of learners at Ysgol Godre'r Graig have never been educated in a permanent school building in their own community? Would you agree to visit the school, to meet with leaders, to understand the exceptional context of this application for support?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Am chwe blynedd, mae plant Ysgol Gynradd Godre'r Graig wedi cael eu haddysgu mewn cabanau symudol, filltiroedd o'u cymuned, yn dilyn cau adeilad eu hysgol a'i ddymchwel wedi hynny. Er bod cymuned gyfan yr ysgol wedi gwneud gwaith gwych o dan amgylchiadau mor heriol, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno nad yw'n drefniant addas. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot wedi cyflwyno cais am ysgol yn ei lle, un a fydd wedi'i lleoli yng Ngodre'r Graig ac a fydd yn diwallu anghenion dysgwyr a theuluoedd ar draws cymunedau Godre'r Graig, Ystalyfera a Chilmaengwyn. Fodd bynnag, mae llythyr gan un o'ch swyddogion at swyddogion Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot yn awgrymu ei bod yn annhebygol y bydd cyllid yn cael ei ddarparu. Mae'r llythyr yn sôn am yr effaith y byddai ysgol newydd yn ei chael ar niferoedd disgyblion mewn ysgolion eraill, ond nid yr effaith y mae'r sefyllfa bresennol yn ei chael ar niferoedd disgyblion yn Ysgol Godre'r Graig. A all Ysgrifennydd y Cabinet egluro pam fod Llywodraeth Cymru yn asesu'r cais hwn gan ddefnyddio'r un meini prawf ag ar gyfer ysgol newydd sbon, nid un yn lle un arall, ac a yw'n credu ei bod yn dderbyniol nad yw'r rhan fwyaf o ddysgwyr yn Ysgol Godre'r Graig erioed wedi cael eu haddysgu mewn adeilad ysgol parhaol yn eu cymuned eu hunain? A wnewch chi gytuno i ymweld â'r ysgol, i gyfarfod ag arweinwyr, i ddeall cyd-destun eithriadol y cais hwn am gymorth?
Thank you very much, Sioned, for that question. Just to re-emphasise, I am committed to ensuring well-being and education continuity for all our learners. I want to pay tribute to the school, because I know that, despite any challenges, they've had really positive inspections and they're a warm and supportive school for the children that they serve.
I thought I should probably set out the chain of events that has happened since 2019 to where we are now, because there is more to it than what you've just described. In 2020, business case submissions were received by the Welsh Government for the original Swansea valley primary school project, which was a new-build, amalgamating Alltwen Primary School, Llangiwg Primary School and Godre'r Graig Primary School. Approval was given, subject to the satisfactory completion of a Welsh language impact assessment. That wasn't forthcoming due to the subsequent judicial review and a decision by the local authority to not progress with the plans. Godre'r Graig Primary School is not currently included in Neath Port Talbot's nine-year Sustainable Communities for Learning programme, and we haven't received a business case. In November 2023, the council submitted a request to amend its strategic outline programme for capital investment in their buildings, and that request included the addition of a new-build replacement for Godre'r Graig Primary School. In January 2024, in response to the request, the local authority was asked to undertake a Welsh language impact assessment and also to consider any mitigating actions that may be required. That assessment was submitted in January 2025 and, in April 2025, the local authority submitted their proposed mitigating actions. Officials did raise concerns regarding the significant cost of the project, but also the potential impact that an increase in English-medium places may have in an area—[Interruption.]—of linguistic sensitivity and on neighbouring schools.
Just to assure the Member, I had correspondence about the school in the summer and I have asked officials to proactively engage with the council. They have had discussions with the council and I know that, on 20 October, officials are due to meet with the chief executive and director of education, leisure and lifelong learning to discuss their plans. And I'm very happy to visit the school.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn, Sioned. Os caf bwysleisio eto, rwyf wedi ymrwymo i sicrhau lles a pharhad addysg i'n holl ddysgwyr. Hoffwn dalu teyrnged i'r ysgol, gan fy mod yn gwybod, er gwaethaf unrhyw heriau, eu bod wedi cael arolygiadau cadarnhaol iawn a'u bod yn ysgol gynnes a chefnogol i'r plant y maent yn eu gwasanaethu.
Roeddwn yn meddwl y dylwn nodi'r gadwyn o ddigwyddiadau rhwng 2019 a nawr, gan fod mwy iddo na'r hyn rydych chi newydd ei ddisgrifio. Yn 2020, daeth achos busnes i law Llywodraeth Cymru ar gyfer y prosiect gwreiddiol gogyfer ag ysgol gynradd yng nghwm Tawe, adeilad newydd, gan uno Ysgol Gynradd Alltwen, Ysgol Gynradd Llangiwg ac Ysgol Gynradd Godre'r Graig. Rhoddwyd cymeradwyaeth, yn amodol ar gwblhau asesiad o’r effaith ar y Gymraeg yn foddhaol. Ni ddigwyddodd hynny oherwydd yr adolygiad barnwrol dilynol a phenderfyniad gan yr awdurdod lleol i beidio â bwrw ymlaen â'r cynlluniau. Ar hyn o bryd, nid yw Ysgol Gynradd Godre'r Graig wedi'i chynnwys yn rhaglen Cymunedau Dysgu Cynaliadwy naw mlynedd Castell-nedd Port Talbot, ac nid ydym wedi cael achos busnes. Ym mis Tachwedd 2023, cyflwynodd y cyngor gais i ddiwygio ei raglen amlinellol strategol ar gyfer buddsoddiad cyfalaf yn eu hadeiladau, ac roedd y cais hwnnw'n cynnwys codi adeilad newydd yn lle Ysgol Gynradd Godre'r Graig. Ym mis Ionawr 2024, mewn ymateb i'r cais, gofynnwyd i'r awdurdod lleol gynnal asesiad o’r effaith ar y Gymraeg ac ystyried unrhyw gamau lliniaru y gallai fod eu hangen. Cyflwynwyd yr asesiad hwnnw ym mis Ionawr 2025, ac ym mis Ebrill 2025, cyflwynodd yr awdurdod lleol eu camau lliniaru arfaethedig. Cododd swyddogion bryderon ynghylch cost sylweddol y prosiect, ond hefyd yr effaith bosib y gallai cynyddu nifer y lleoedd cyfrwng Saesneg ei chael mewn ardal—[Torri ar draws.]—o sensitifrwydd ieithyddol ac ar ysgolion cyfagos.
I roi sicrwydd i'r Aelod, cefais ohebiaeth am yr ysgol yn yr haf ac rwyf wedi gofyn i swyddogion ymgysylltu'n rhagweithiol â'r cyngor. Maent wedi cael trafodaethau gyda'r cyngor, a gwn fod swyddogion i fod i gyfarfod â'r prif weithredwr a'r cyfarwyddwr addysg, hamdden a dysgu gydol oes ar 20 Hydref i drafod eu cynlluniau. Ac rwy'n fwy na pharod i ymweld â'r ysgol.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella presenoldeb mewn ysgolion? OQ63204
7. What action is the Welsh Government taking to improve school attendance? OQ63204
We continue to see improvements in attendance and I am pleased that overall absence fell from 12 per cent to 10.9 per cent over the 2024-25 school year. But we want to get back to the levels we saw before the pandemic and are investing £7 million this financial year in supporting positive engagement with school.
Rydym yn parhau i weld gwelliannau yn y lefelau presenoldeb ac rwy'n falch fod y lefelau absenoldeb yn gyffredinol wedi gostwng o 12 y cant i 10.9 y cant dros y flwyddyn ysgol 2024-25. Ond rydym eisiau dychwelyd at y lefelau a welsom cyn y pandemig ac rydym yn buddsoddi £7 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon i gefnogi ymgysylltiad cadarnhaol â'r ysgol.
Diolch, Cabinet Secretary. I was encouraged by the recent data showing the improvement that you have just mentioned, and the attendance in secondary schools in particular. We all know that schools have faced challenges with attendance since the COVID-19 pandemic. The reasons for missing school can be complex. Getting to the bottom of why children persistently miss school is, I’m sure, key to improving that attendance. So, I welcome the additional Welsh Government funding of £3 million for family engagement officers and £2 million to help pupils with additional enrichment opportunities. I am sure that will be vital to achieving this goal.
Cabinet Secretary, do you agree with me that multi-agency collaborative working is crucial in helping improve school attendance, and that children and families must be at the centre of initiatives to tackle school attendance in order to achieve the best outcome for children who are persistently missing school?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Cefais fy nghalonogi gan y data diweddar sy'n dangos y gwelliant yr ydych chi newydd ei grybwyll, a lefelau presenoldeb mewn ysgolion uwchradd yn arbennig. Rydym i gyd yn gwybod bod ysgolion wedi wynebu heriau gyda phresenoldeb ers pandemig COVID-19. Gall y rhesymau dros golli ysgol fod yn gymhleth. Rwy'n siŵr fod mynd at wraidd pam y mae plant yn colli ysgol yn barhaus yn allweddol i wella lefelau presenoldeb. Felly, rwy'n croesawu'r cyllid ychwanegol o £3 miliwn gan Lywodraeth Cymru ar gyfer swyddogion ymgysylltu â theuluoedd a £2 filiwn i helpu disgyblion gyda chyfleoedd cyfoethogi ychwanegol. Rwy'n siŵr y bydd hynny'n allweddol i gyflawni'r nod hwn.
Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno bod cydweithio amlasiantaethol yn hanfodol i helpu i wella lefelau presenoldeb mewn ysgolion, a bod yn rhaid i blant a theuluoedd fod yn ganolog i gynlluniau i fynd i'r afael â lefelau presenoldeb mewn ysgolion er mwyn cyflawni'r canlyniad gorau i blant sy'n colli ysgol yn barhaus?
Thank you very much, Joyce, for that question, and for the welcome for the additional money that has enabled us to employ extra family engagement officers. Those family engagement officers are doing really brilliant work. We’ve set up a network of them. I’ve met with them and I have heard first-hand about how they are doing that really complex work with families, because the reasons why children don’t attend school are very complex. There are all sorts of barriers, whether it’s poverty, transport, ill health, and the family engagement officers are doing really brilliant work.
You’ve made a very important point, though, about multi-agency collaboration, and that also plays into what Tom asked me about the behaviour summit as well, because a constant theme I have been hearing from schools since being in post is that they feel that a lot of societal problems are landing on their doorstep. Some schools have described themselves as the fourth emergency service, and we need to do more to make sure that we’ve got that multi-agency wraparound support for schools. That’s why one of the actions from the summit was to tackle those multi-agency issues, to make sure that all agencies are stepping up to support schools; that it is not just schools doing outreach, it’s in-reach from all the agencies. I took a paper to Cabinet a few weeks ago, to look at what we as a Government can do across all of the Ministers to make sure that we are all pulling together to support schools. We’re working now on that at an official level, but also at a ministerial level. That is something that is absolutely vital. It was a key message as well from the Ysgol Dyffryn Aman report, so we have to tackle those multi-agency issues.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, Joyce, ac am y croeso i'r arian ychwanegol sydd wedi ein galluogi i gyflogi swyddogion ymgysylltu â theuluoedd ychwanegol. Mae'r swyddogion hynny'n gwneud gwaith gwych iawn. Rydym wedi sefydlu rhwydwaith ohonynt. Rwyf wedi cyfarfod â nhw ac rwyf wedi clywed yn uniongyrchol sut y gwnânt y gwaith cymhleth hwnnw gyda theuluoedd, oherwydd mae'r rhesymau pam nad yw plant yn mynychu'r ysgol yn gymhleth iawn. Mae yna bob math o rwystrau, boed yn dlodi, trafnidiaeth, salwch, ac mae'r swyddogion ymgysylltu â theuluoedd yn gwneud gwaith gwych iawn.
Ond rydych chi wedi gwneud pwynt pwysig ynglŷn â chydweithio amlasiantaethol, ac mae hynny hefyd yn cysylltu â'r hyn a ofynnodd Tom i mi am yr uwchgynhadledd ar ymddygiad, oherwydd thema gyson a glywais gan ysgolion ers i mi ddod i'r swydd yw eu bod yn teimlo bod llawer o broblemau cymdeithasol yn glanio ar garreg eu drws. Mae rhai ysgolion wedi disgrifio'u hunain fel y pedwerydd gwasanaeth brys, ac mae angen inni wneud mwy i sicrhau bod gennym gymorth cofleidiol amlasiantaethol i ysgolion. Dyna pam mai un o'r camau gweithredu o'r uwchgynhadledd oedd mynd i'r afael â'r materion amlasiantaethol hynny, i wneud yn siŵr fod pob asiantaeth yn camu i'r adwy i gefnogi ysgolion; nad ysgolion yn unig sy'n gwneud gwaith allgymorth, mae'n fewngymorth gan yr holl asiantaethau. Fe euthum â phapur i'r Cabinet ychydig wythnosau yn ôl, i edrych ar yr hyn y gallwn ni fel Llywodraeth ei wneud ar draws yr holl Weinidogion i wneud yn siŵr ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i gefnogi ysgolion. Rydym yn gweithio ar hynny ar lefel swyddogol nawr, ac ar lefel weinidogol yn ogystal. Mae hynny'n rhywbeth sy'n hollol hanfodol. Roedd yn neges allweddol hefyd yn adroddiad Ysgol Dyffryn Aman, felly rhaid inni fynd i'r afael â'r materion amlasiantaethol hynny.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Mark Isherwood.
Finally, question 8, Mark Isherwood.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl i mewn i addysg bellach? OQ63189
8. How is the Welsh Government supporting people into further education? OQ63189
Further education is central to Wales’s education and economic ambitions and to the learners and communities they serve. I am pleased to see a significant rise in enrolments over the past year. To recognise this increase, Welsh Government has increased funding allocations for colleges by nearly £14 million this year.
Mae addysg bellach yn ganolog i uchelgeisiau addysg ac economaidd Cymru ac i'r dysgwyr a'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. Rwy'n falch o weld cynnydd sylweddol y nifer y cofrestriadau dros y flwyddyn ddiwethaf. Er mwyn cydnabod y cynnydd hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau cynnydd o bron i £14 miliwn o ddyraniadau cyllid i golegau eleni.
Diolch. Analysis by ColegauCymru in June 2023 showed that in the first year after the removal of the level 2 foundation apprenticeship, there were 1,075 fewer construction apprentices compared to the previous year. Two years later, data published by Wales's Commission for Tertiary Education and Research, Medr, in June 2025 showed a 48 per cent drop in construction apprenticeship starts, attributing the drop to the removal of the level 2 foundation apprenticeship and a 14 per cent cut to the apprenticeship budget. Both the staff in ColegauCymru member colleges and the construction sector are now highlighting this as a major problem affecting both the people and economy of Wales.
Colleges also tell me that further education is experiencing significant growth in core full-time numbers, well beyond current funding levels, and that alongside this, they are implementing the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 without increased funding, despite learners with additional learning needs significantly increasing, with the core workload more than doubling in two years. Having ignored the warnings, what, if any, plans does this Welsh Government now have to support the sector by addressing these issues?
Diolch. Dangosodd dadansoddiad gan ColegauCymru ym mis Mehefin 2023, yn y flwyddyn gyntaf ar ôl cael gwared ar y brentisiaeth sylfaen lefel 2, fod 1,075 yn llai o brentisiaid adeiladu o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, ym mis Mehefin 2025, dangosodd data a gyhoeddwyd gan Gomisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil Cymru, Medr, ostyngiad o 48 y cant yn nifer y prentisiaethau adeiladu newydd, gan briodoli'r gostyngiad i ddileu'r brentisiaeth sylfaen lefel 2 a thoriad o 14 y cant i'r gyllideb brentisiaethau. Mae staff colegau sy'n aelodau o ColegauCymru a'r sector adeiladu bellach yn tynnu sylw at hyn fel problem fawr sy'n effeithio ar bobl ac economi Cymru.
Mae colegau hefyd yn dweud wrthyf fod addysg bellach yn profi twf sylweddol yn niferoedd myfyrwyr craidd amser llawn, ymhell y tu hwnt i'r lefelau cyllid presennol, a'u bod ochr yn ochr â hyn, yn gweithredu Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a Thribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 heb fwy o gyllid, er bod nifer y dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol yn cynyddu'n sylweddol, gyda'r llwyth gwaith craidd yn mwy na dyblu mewn dwy flynedd. Ar ôl anwybyddu'r rhybuddion, pa gynlluniau, os o gwbl, sydd gan Lywodraeth Cymru nawr i gefnogi'r sector drwy fynd i'r afael â'r materion hyn?
Thank you very much, Mark. Those are all important points. As a Government, we are committed to the growth of apprenticeships. Obviously, apprenticeships sit with Jack Sargeant, so if it's okay, I'll write to you about the detail on the construction apprenticeships.
In terms of the points you've raised about the growth in numbers, I've acknowledged that, including in my answer to Cefin Campbell, and I think that's a positive. That's why we announced additional funding in this year to support more learners going into further education. Obviously, we're about to start the budget round, so I can't make any commitments about additional funding, but I will say to you that I am a very vocal advocate for the importance not just of more funding for education, but of the importance of FE and the need to support it, and I will continue to do that.
I do recognise that colleges are under pressure on ALN. I'll be making a statement next week on the legislative review, where I'll have more to say about that. Just to reiterate that point, that I'm aware of the funding need for ALN support in colleges, and that is part of the discussions I'm having with Cabinet colleagues.
Diolch yn fawr, Mark. Mae'r rhain i gyd yn bwyntiau pwysig. Fel Llywodraeth, rydym wedi ymrwymo i dwf prentisiaethau. Yn amlwg, mae prentisiaethau ym mhortffolio Jack Sargeant, felly os yw hynny'n iawn, fe ysgrifennaf atoch ynglŷn â manylion y prentisiaethau adeiladu.
Ar y pwyntiau a godwyd gennych am y cynnydd yn y niferoedd, rwyf wedi cydnabod hynny, gan gynnwys yn fy ateb i Cefin Campbell, ac rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol. Dyna pam y gwnaethom gyhoeddi cyllid ychwanegol eleni i gefnogi mwy o ddysgwyr i ymgymryd ag addysg bellach. Yn amlwg, rydym ar fin dechrau'r rownd gyllidebol, felly ni allaf wneud unrhyw ymrwymiadau ynglŷn â chyllid ychwanegol, ond rwy'n dadlau'n gryf dros bwysigrwydd nid yn unig mwy o gyllid ar gyfer addysg, ond pwysigrwydd addysg bellach a'r angen i'w chefnogi, a byddaf yn parhau i wneud hynny.
Rwy'n cydnabod bod colegau dan bwysau mewn perthynas ag anghenion dysgu ychwanegol. Byddaf yn gwneud datganiad yr wythnos nesaf ar yr adolygiad deddfwriaethol, lle bydd gennyf ragor i'w ddweud am hynny. Rwy'n ailadrodd fy mod yn ymwybodol o'r angen am gyllid ar gyfer cymorth ADY mewn colegau, ac mae hynny'n rhan o'r trafodaethau rwy'n eu cael gyda chyd-Weinidogion yn y Cabinet.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Fe symudwn ni ymlaen nawr at eitem 3 ar ein hagenda, sef y cwestiynau amserol. Ni fydd cwestiwn amserol Siân Gwenllian [TQ1378] i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn cael ei ofyn, felly mae'r Llywydd wedi dethol un cwestiwn heddiw, sydd yn mynd i gael ei ofyn gan Luke Fletcher, ac i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio. Luke Fletcher.
We will move on now to item 3 on our agenda, which is the topical questions. The topical question by Siân Gwenllian [TQ1378] to the Cabinet Secretary for Transport and North Wales will no longer be asked, so the Llywydd has selected one question today, which is to be asked by Luke Fletcher, and to be answered by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning. Luke Fletcher.
1. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch effaith tariffau cynyddol yr Undeb Ewropeaidd ar ddiwydiant dur Cymru? TQ1383
1. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government on the impact of increased European Union tariffs on the Welsh steel industry? TQ1383
We're extremely concerned at the EU's announcement on the new tariff measures and what they will mean for the steel industry in Wales and the UK. We are pressing strongly for the UK Government to have urgent discussions with the European Commission to ensure that Wales and Welsh steel do not get left behind in any future steel trading arrangements with the EU.
Rydym yn bryderus iawn am gyhoeddiad yr UE ar y mesurau tariff newydd a'r hyn y byddant yn ei olygu i'r diwydiant dur yng Nghymru a'r DU. Rydym yn pwyso'n gryf ar Lywodraeth y DU i gael trafodaethau brys gyda'r Comisiwn Ewropeaidd i sicrhau nad yw Cymru a dur Cymru yn cael eu gadael ar ôl mewn unrhyw drefniadau masnachu dur gyda'r UE yn y dyfodol.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
Once again, it appears that the UK Government has been blindsided on the steel industry and is now in panic mode. This really is crunch time for the Welsh steel industry. The EU's decision to almost halve tariff-free quotas for imported steel threatens to cut off access to our biggest export market, with industry leaders warning of perhaps this being the biggest crisis the UK steel sector has ever faced.
Labour promised a new relationship with Europe. Labour also promised that it would be a Government that would move mountains for steel. Yet, a year on from Port Talbot, here we are again. So, could you, Cabinet Secretary, tell us what steps the Welsh Government is taking to ensure that Welsh plants like Port Talbot and Llanwern are not left to bear the brunt of this tariff war between Brussels and Washington, because our steel communities can't take much more? And there's already a track record from the UK Labour Government of safeguarding steel plants in England.
Unwaith eto, mae'n ymddangos bod Llywodraeth y DU wedi cael ei dal ar y droed ôl gan y diwydiant dur ac mae bellach mewn panig. Mae hwn yn amser tyngedfennol i ddiwydiant dur Cymru. Mae penderfyniad yr UE i haneru cwotâu di-dariff, bron iawn, ar gyfer dur wedi'i fewnforio yn bygwth rhwystro mynediad at ein marchnad allforio fwyaf, gydag arweinwyr y diwydiant yn rhybuddio efallai mai dyma'r argyfwng mwyaf y mae sector dur y DU wedi'i wynebu erioed.
Addawodd Llafur berthynas newydd ag Ewrop. Addawodd Llafur hefyd y byddai'n Llywodraeth a fyddai'n symud mynyddoedd er mwyn dur. Eto, flwyddyn ar ôl Port Talbot, dyma ni eto. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau nad yw gweithfeydd Cymreig fel Port Talbot a Llan-wern yn cael eu gadael i ysgwyddo pwysau'r rhyfel tariffau hwn rhwng Brwsel a Washington, gan na all ein cymunedau dur gymryd llawer mwy? Ac mae hanes gan Lywodraeth Lafur y DU eisoes o ddiogelu gweithfeydd dur yn Lloegr.
The EU's proposal clearly has the potential to have drastic consequences for the Welsh steel sector at a time when, as has been recognised, it's already under immense trading pressure due to the US tariffs and global overcapacity. Of course, it's worth recognising as well that the EU is our closest and strongest trading partner on steel, and we want to see the UK Government making a strong case to the EU to preserve our existing arrangements, especially at a time when the sector is transitioning to net zero.
Actually, the UK is in a similar position to the EU in terms of the current steel safeguard measures, in terms of them expiring in June 2026. The current UK steel safeguards were originally transitioned from the EU to the UK following the exit from the European Union, and they were extended for a second time and a final time in June 2024. So, in the same way as the EU, further safeguard measures on steel cannot be applied under the World Trade Organization rules.
So, colleagues will know that the UK Government undertook its own consultation on this particular issue and issued a six-week call for evidence in June, and is currently considering the way forward. I think the Prime Minister has been very clear as well about the fact that his Government in the UK stands fully behind the steel industry and fully understands the seriousness of this situation. Clearly, there's a way to go now in terms of the UK Government determining the way forward and the response that the UK Government will give. But I do want to reassure colleagues that we are in very close contact with the UK Government on this particular issue and they are very aware of the situation and how important it is for Wales.
Mae'n amlwg fod perygl i gynnig yr UE arwain at ganlyniadau gwael i sector dur Cymru ar adeg pan fo eisoes o dan bwysau masnachu aruthrol, fel y nodwyd, oherwydd tariffau'r Unol Daleithiau a gorgapasiti byd-eang. Wrth gwrs, mae'n werth cydnabod hefyd mai'r UE yw ein partner masnachu agosaf a chryfaf ar gyfer dur, ac rydym am weld Llywodraeth y DU yn dadlau'r achos yn gryf i'r UE dros gadw ein trefniadau presennol, yn enwedig ar adeg pan fo'r sector yn pontio i sero net.
Mewn gwirionedd, mae'r DU mewn sefyllfa debyg i'r UE o ran y mesurau diogelu presennol ar gyfer dur, a'u bod yn dod i ben ym mis Mehefin 2026. Cafodd mesurau diogelu dur presennol y DU eu trosglwyddo'n wreiddiol o'r UE i'r DU ar ôl ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, ac fe'u hymestynnwyd am yr eildro a'r tro olaf ym mis Mehefin 2024. Felly, yn yr un modd â'r UE, ni ellir cymhwyso mesurau diogelu pellach ar gyfer dur o dan reolau Sefydliad Masnach y Byd.
Felly, bydd fy nghyd-Aelodau'n gwybod bod Llywodraeth y DU wedi cynnal ei hymgynghoriad ei hun ar y mater hwn ac wedi cyhoeddi galwad am dystiolaeth i bara am chwe wythnos ym mis Mehefin, ac ar hyn o bryd mae'n ystyried y ffordd ymlaen. Rwy'n credu bod Prif Weinidog y DU wedi bod yn glir iawn hefyd fod ei Lywodraeth yn y DU yn sefyll tu ôl i'r diwydiant dur ac yn deall difrifoldeb y sefyllfa'n llawn. Yn amlwg, mae ffordd i fynd nawr i Llywodraeth y DU benderfynu ar y ffordd ymlaen a'i hymateb. Ond rwyf am roi sicrwydd i fy nghyd-Aelodau ein bod mewn cysylltiad agos iawn â Llywodraeth y DU ar y mater a'u bod yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa a pha mor bwysig yw hyn i Gymru.
Cabinet Secretary, Luke Fletcher was quite right, the steel communities have suffered recently, and we need to address that to ensure that we have continuity of business. Now, I welcome your concerns, but I also want you to make sure that you are in discussions with the UK Government and partners in Europe as well, so they actually see it, because we have allies and friends in Europe who will work on our behalf as well.
The UK might be doing the negotiation for trade deals, but steel is a major, major industry and this is something that will affect a large proportion of our communities if we don't get it right. So, we should have a voice somewhere in those negotiations. Will you therefore go forward to the UK Government and ask for involvement in those discussions, looking at quotas so that we can get a tariff-free quota for the UK that allows us access, also reduced tariffs for UK steel, but also look at sustainability in the future and how we work with green steel? We want to move away from this melt-and-pour argument as well, because in the US, the melt-and-pour argument is putting huge tariffs on Welsh steel produced here, being rolled in Trostre. We can't have that in Europe. We have to move away from it.
So, there's a large discussion to be had, and it's only a voice from Wales in those negotiations that will make sure that we are protected. So, will you go to the UK Government, get yourself a place at that table, make sure we are there, so that we can actually get the quotas that work for us, as well as those that work for the whole of the UK?
Ysgrifennydd y Cabinet, roedd Luke Fletcher yn hollol gywir, mae'r cymunedau dur wedi dioddef yn ddiweddar, ac mae angen inni fynd i'r afael â hynny i sicrhau parhad busnes. Nawr, rwy'n croesawu eich pryderon, ond rwyf hefyd eisiau i chi wneud yn siŵr eich bod mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU a phartneriaid yn Ewrop hefyd, fel eu bod yn ei weld mewn gwirionedd, oherwydd mae gennym gynghreiriaid a ffrindiau yn Ewrop a fydd yn gweithio ar ein rhan yn ogystal.
Efallai fod y DU yn negodi am gytundebau masnach, ond mae dur yn ddiwydiant hynod o bwysig ac mae hyn yn rhywbeth a fydd yn effeithio ar gyfran fawr o'n cymunedau os na chaiff ei wneud yn iawn. Felly, dylem gael llais yn rhywle yn y negodiadau hynny. A wnewch chi fynd at Lywodraeth y DU felly a gofyn am gael rhan yn y trafodaethau hynny, i edrych ar gwotâu fel y gallwn gael cwota di-dariff ar gyfer y DU sy'n caniatáu i ni gael mynediad, a thariffau is ar gyfer dur y DU, ac edrych hefyd ar gynaliadwyedd yn y dyfodol a sut rydym yn gweithio gyda dur gwyrdd? Rydym eisiau symud oddi wrth y ddadl toddi a thywallt hefyd, oherwydd yn yr Unol Daleithiau, mae'r ddadl toddi a thywallt yn rhoi tariffau enfawr ar ddur Cymreig a gynhyrchir yma, sy'n cael ei rolio yn Trostre. Ni allwn gael hynny yn Ewrop. Mae'n rhaid inni symud oddi wrtho.
Felly, mae trafodaeth fawr i'w chael, a dim ond llais o Gymru yn y negodiadau hynny a fydd yn gwneud yn siŵr ein bod yn cael ein diogelu. Felly, a wnewch chi fynd at Lywodraeth y DU, cael lle i chi'ch hun wrth y bwrdd, gwneud yn siŵr ein bod ni yno, fel y gallwn gael y cwotâu sy'n gweithio i ni, yn ogystal â'r rhai sy'n gweithio i'r DU gyfan?
Yes, David Rees is entirely right that whatever emerges absolutely has to work well for Wales, bearing in mind how important our steel industry is for us. It is possible that the proposals might change over time from the EU, due to what is quite an extensive legislative process now that will have to take place, as required by the European Commission. However, I think the expectation is that most member states will be supportive of the new measures, but there is room for us to continue making arguments in that particular space.
I know that the UK Government will be considering all options, those points well made around green steel and the future of steel, looking to the industry today, but then also that long-term future as well. Certainly, we'll do everything that we can to have the most influence that we can in those discussions, setting out exactly how important this is for Wales. We have a number of routes to do that. Officials, clearly, are in constant contact now with their counterparts in the UK Government on this particular issue. I have ministerial engagement, and then we have forums such as the UK steel forum as well, the Steel Council, so there are a range of opportunities, I think, to make these arguments.
Mae David Rees yn hollol gywir, fod rhaid i beth bynnag sy'n deillio o hyn weithio'n dda i Gymru, o gofio pa mor bwysig yw ein diwydiant dur i ni. Mae'n bosib y gallai'r cynigion o'r UE newid dros amser, oherwydd y broses ddeddfwriaethol helaeth y bydd yn rhaid iddi ddigwydd nawr, fel sy'n ofynnol gan y Comisiwn Ewropeaidd. Fodd bynnag, rwy'n credu mai'r disgwyliad yw y bydd y rhan fwyaf o aelod-wladwriaethau yn gefnogol i'r mesurau newydd, ond mae lle inni barhau i gyflwyno dadleuon yn y gofod hwnnw.
Rwy'n gwybod y bydd Llywodraeth y DU yn ystyried pob opsiwn, y pwyntiau da a wnaed ynghylch dur gwyrdd a dyfodol dur, gan edrych ar y diwydiant heddiw, a'r dyfodol hirdymor hefyd. Yn sicr, byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i gael y dylanwad mwyaf sy'n bosib yn y trafodaethau hynny, a nodi'n union pa mor bwysig yw hyn i Gymru. Mae gennym nifer o lwybrau i wneud hynny. Yn amlwg, mae swyddogion mewn cysylltiad cyson nawr â'u cymheiriaid yn Llywodraeth y DU ar y mater hwn. Mae gennyf gysylltiadau gweinidogol, ac mae gennym fforymau fel fforwm dur y DU hefyd, y Cyngor Dur, felly rwy'n credu bod yna amryw o gyfleoedd i wneud y dadleuon hyn.
I thank Luke Fletcher for bringing this forward. No-one is denying the severity of the problem in front of us, but it's two-pronged, because it's quite likely as well, once access is denied for some product, that that could flood the UK market. And we know that China continues to produce much of global steel as well.
But, Cabinet Secretary, I look to you with regard to the Welsh-specific element around the future of Tata and the electric arc furnace, because we know that, in France and Germany, ArcelorMittal has pulled out from investing in moving away from blast furnace to electric arc furnaces, given the cost of electricity. And we know, in the United Kingdom, that the cost of electricity for industry is higher than that on the continent, so making steel here in the United Kingdom is more expensive than on the continent, as well. So, can you assure the Chamber here today that you're continuing to have discussions with Tata about their future plans around electric arc furnace in Port Talbot, the downstream opportunities within that, as well, and that you're speaking to your colleagues in the UK Labour Government to ensure that all efforts are made to reduce the cost of production and electricity for our industries here in Wales to give a level playing field for domestic industries, in comparison to those on the continent?
Diolch i Luke Fletcher am godi hyn. Nid oes neb yn gwadu difrifoldeb y broblem o'n blaenau, ond mae'n ddwyochrog, oherwydd mae'n eithaf tebygol hefyd, pan wrthodir mynediad i ryw gynnyrch, y gallai hwnnw orlifo marchnad y DU. Ac rydym yn gwybod bod Tsieina yn parhau i gynhyrchu llawer o ddur byd-eang hefyd.
Ond Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n pwyso arnoch mewn perthynas â'r agwedd benodol Gymreig ynghylch dyfodol Tata a'r ffwrnais arc drydan, oherwydd gwyddom fod ArcelorMittal wedi cefnu ar fuddsoddi i symud o ffwrnais chwyth i ffwrnais arc drydan, oherwydd cost trydan. Ac yn y Deyrnas Unedig, fe wyddom fod cost trydan i ddiwydiant yn uwch na'r hyn ydyw ar y cyfandir, felly mae gwneud dur yma yn y Deyrnas Unedig yn ddrytach nag ar y cyfandir. Felly, a allwch chi sicrhau'r Siambr yma heddiw eich bod yn parhau i gael trafodaethau gyda Tata am eu cynlluniau yn y dyfodol ar gyfer ffwrnais arc drydan ym Mhort Talbot, y cyfleoedd a ddaw yn sgil hynny hefyd, a'ch bod yn siarad â'ch cymheiriaid yn Llywodraeth Lafur y DU i sicrhau bod pob ymdrech yn cael ei wneud i leihau cost cynhyrchu a thrydan i'n diwydiannau yma yng Nghymru er mwyn sicrhau tegwch i ddiwydiannau domestig, o gymharu â'r rhai ar y cyfandir?
I'm really grateful for those points. Absolutely, one of our big concerns is the potential for dumping. We can't be in a position where our major partners are implementing solutions to protect their steel sectors only to leave us in a very vulnerable position. So, it is good that the UK Government has completed its call for evidence now, it's exploring the results of that, and at least now we have an understanding of where the EU is going, as well.
All of those discussions that you would expect us to be having are live. We're clearly talking to Tata about the potential impacts on Tata and downstream businesses, as well. The UK Government's consultation, its call for evidence, would be something I know that Tata would be fully engaged with. It was asking specific questions around the current steel situation, but then also looking to the future and what exactly the UK Government should be doing to protect the UK industry from overcapacity, again looking towards that first point that was made. So, I think there's certainly a shared understanding of the problems here and a keenness for the opportunity to address them together.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau hynny. Yn hollol, un o'n pryderon mawr yw'r perygl o ddympio. Ni allwn fod mewn sefyllfa lle mae ein prif bartneriaid yn gweithredu atebion i ddiogelu eu sectorau dur nhw a'n bod ni'n cael ein gadael mewn sefyllfa fregus iawn. Felly, mae'n dda fod Llywodraeth y DU wedi cwblhau ei galwad am dystiolaeth ac yn archwilio'r canlyniadau, a nawr mae gennym ddealltwriaeth o leiaf o ble mae'r UE yn mynd hefyd.
Mae'r holl drafodaethau hynny y byddech chi'n disgwyl i ni eu cael yn fyw. Yn amlwg, rydym yn siarad â Tata am yr effeithiau posibl ar Tata a busnesau ymhellach i lawr y gadwyn gyflenwi. Byddai ymgynghoriad Llywodraeth y DU, ei galwad am dystiolaeth, yn rhywbeth y gwn y byddai Tata yn ymgysylltu'n llawn ag ef. Gofynnai gwestiynau penodol ynghylch y sefyllfa ddur bresennol, ond gan edrych i'r dyfodol hefyd a beth yn union y dylai Llywodraeth y DU ei wneud i ddiogelu diwydiant y DU rhag gorgapasiti, gan edrych unwaith eto ar y pwynt cyntaf a wnaed. Felly, rwy'n credu bod yna ddealltwriaeth gyffredin o'r problemau yma ac awydd am gyfle i fynd i'r afael â nhw gyda'n gilydd.
Cabinet Secretary, it is a worrying time, I think, for steel—that's undeniably the case. Following our exit from the European Union, our economy generally, and certainly steel, is in a vulnerable position, I think, as we see these tariff wars between major blocs, such as the European Union and the United States, and then the overcapacity, looking for markets that are not protected by that level of tariff. It is very worrying. In the discussions that you have, Cabinet Secretary, and in the actions that are taken, will you ensure that plants like Llanwern in my constituency of Newport East, a finishing plant that also has a very important ZODIAC plant operation that produces steel for the automotive industry, are very much involved in the discussions and the consideration that takes place and in the actions that eventually emerge?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n amser pryderus ar ddur—nid oes unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, mae ein heconomi yn gyffredinol yn agored i niwed, a dur yn sicr, wrth inni weld y rhyfeloedd tariff rhwng blociau mawr, fel yr Undeb Ewropeaidd a'r Unol Daleithiau, a'r gorgapasiti, a chwilio am farchnadoedd nad ydynt wedi'u diogelu gan y lefel honno o dariff. Mae'n bryderus iawn. Yn y trafodaethau a gawsoch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn y camau a gymerwyd, a wnewch chi sicrhau bod gweithfeydd fel Llan-wern yn fy etholaeth i yn Nwyrain Casnewydd, ffatri orffennu sydd hefyd yn gwneud gwaith ZODIAC pwysig iawn sy'n cynhyrchu dur ar gyfer y diwydiant modurol, yn cael rhan fawr yn y trafodaethau a'r ystyriaethau sy'n digwydd ac yn y camau gweithredu a fydd yn deillio ohonynt yn y pen draw?
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I absolutely agree that it's really important that we consider our steel sector in its entirety here in Wales and that we make sure that the decisions that are taken now by the UK Government reflect the entirety of our steel industry. That's why it's so important, as well, that we continue our discussions with the unions because they have a really good feel of the situation on the ground and they have good ideas, as well, as to how we can continue to address this issue. So, we'll be speaking to them very closely, as well.
Rwy'n cytuno'n llwyr ei bod yn bwysig iawn inni ystyried ein sector dur yn ei gyfanrwydd yma yng Nghymru a'n bod yn gwneud yn siŵr fod y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud nawr gan Lywodraeth y DU yn adlewyrchu ein diwydiant dur yn ei gyfanrwydd. Dyna pam ei bod hi mor bwysig hefyd ein bod ni'n parhau â'n trafodaethau gyda'r undebau gan eu bod yn deall yn dda beth yw'r sefyllfa ar lawr gwlad ac mae ganddynt syniadau da sut y gallwn barhau i fynd i'r afael â'r mater hwn. Felly, byddwn yn cael trafodaethau trylwyr â nhw hefyd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Ni chyflwynwyd unrhyw ddatganiad 90 eiliad heddiw.
No 90-second statements were submitted today.
Symudwn ymlaen i'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Paul Davies.
We move on to the motion to elect a Member to a committee, and I call on a member of the Business Committee to move the motion formally—Paul Davies.
Cynnig NNDM9007 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Russell George (Annibynnol) yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn lle Joel James (Ceidwadwyr Cymreig).
Motion NNDM9007 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Russell George (Independent) as a member of the Children, Young People and Education Committee in place of Joel James (Welsh Conservatives).
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Yy cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 5 yw'r cynnig i ddiddymu Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad COVID-19 Cymru. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Paul Davies.
Item 5 is a motion to dissolve the Wales COVID-19 Inquiry Special Purpose Committee. I call on a member of the Business Committee to move the motion formally—Paul Davies.
Cynnig NDM8997 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi y cafodd y Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad COVID-19 Cymru ei sefydlu ar 16 Mai 2023.
2. Yn nodi y gosodwyd adroddiad y Pwyllgor, ‘Adroddiad ar y bylchau a nodwyd ym mharodrwydd ac ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill Cymru yn ystod pandemig covid-19 y dylid eu harchwilio ymhellach: Modiwl 1 Ymchwiliad Covid-19 y DU’, ar 25 Mawrth 2025.
3. Yn nodi y trafodwyd adroddiad y Pwyllgor, ‘Adroddiad ar y bylchau a nodwyd ym mharodrwydd ac ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill Cymru yn ystod pandemig covid-19 y dylid eu harchwilio ymhellach: Modiwl 1 Ymchwiliad Covid-19 y DU’, ar 16 Gorffennaf 2025.
4. Yn cytuno, yn unol â Rheol Sefydlog 16.3, y dylai'r Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad COVID-19 Cymru ddod i ben.
Motion NDM8997 Elin Jones
To propose that the Senedd:
1. Notes that the Wales COVID-19 Inquiry Special Purpose Committee was established on 16 May 2023.
2. Notes that the Committee’s report, ‘Report on the gaps identified in the preparedness and response of the Welsh Government and other Welsh public bodies during the covid-19 pandemic that should be subject to further examination: UK Covid-19 Inquiry Module 1’, was laid on 25 March 2025.
3. Notes that the Committee’s report, ‘Report on the gaps identified in the preparedness and response of the Welsh Government and other Welsh public bodies during the covid-19 pandemic that should be subject to further examination: UK covid-19 Inquiry Module 1’, was debated on 16 July 2025.
4. Agrees, in accordance with Standing Order 16.3, that the Wales COVID-19 Inquiry Special Purpose Committee should cease to exist.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Dirprwy Lywydd, I think it's important, as we discuss this motion, to acknowledge the fact that there is a great failure here, behind this motion. There's an institutional failure on behalf of the Government, and on behalf of the majority in this Senedd as well, and it's to do our work on behalf of the people whom we represent.
It's particularly galling that it happens in this context. We, in the pandemic, of course, wielded huge responsibilities, literally over life and death. In the context of that, of course, this institution did actually demonstrate an ability to innovate, in terms of how we deliberated remotely, but also the ability to show that we could move quickly.
Many of us believe that we didn't move quickly enough in some instances, but certainly, there was an ability to legislate, for example, at a pace that we had never known possible. There was agility then, but unfortunately, the attitude that we have seen since then is dilatory—an inability to create the proper forum where we could learn the lessons.
I think that that is an incredible lost opportunity, and it worries me considerably, because, in a sense, if we—either as a Government or as a parliamentary institution—are incapable of reflexivity, of learning lessons, then we also forfeit the capacity to anticipate the future. Reflexivity is the bridge between hindsight and foresight. That's where, actually, new and better ideas and improvement and innovation come from.
We have lost that opportunity in this Senedd to do that important work on behalf of the people of Wales: the living—and I have to say this, and I say it with the greatest of respect—and also the dead, and their loved ones as well. It will be for another Senedd now, and for another Government, I think, to make right that wrong.
And I have to say, in particular, that I served on this committee, and that I wanted, and still want, a proper inquiry. That's the only way that we can actually address this, and I hope that my party will have the opportunity in the next Senedd to facilitate that.
But I served on this committee, and I served on it honestly, because even though it was suboptimal, it was born of a compromise between not my party, but two other parties—. But I tried to make it work, and the clerks of the committee worked very valiantly, I think, to try and create a means by which this could be used, at least, however imperfectly, to try and get answers for the people of Wales.
But I was just amazed. We had two parties coming together in an unholy alliance, you could say. And yet, having made that compromise, they were no longer prepared to make other compromises to make it work. And I have to say, if you make an agreement of that kind, then you have to deliver it. Otherwise, you damage the trust of the people in the democratic process.
This has been a very sad chapter in the history of this institution. I hope that we, in the next Senedd, will learn from that, and also seek to learn properly from the things that we got right—the decisions that we made where we got it right in the context of the pandemic—and those where we got it wrong. Surely, that's the lifeblood of democracy: being honest enough to admit your mistakes, because that's the only ability that you can create a better future.
Ddirprwy Lywydd, wrth inni drafod y cynnig hwn, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod yna fethiant mawr yma, yn sail i'r cynnig. Mae yna fethiant sefydliadol ar ran y Llywodraeth, ac ar ran y mwyafrif yn y Senedd hon hefyd, methiant i wneud ein gwaith ar ran y bobl a gynrychiolwn.
Mae'n arbennig o ddigalon ei fod yn digwydd yn y cyd-destun hwn. Yn y pandemig, roedd gennym gyfrifoldebau enfawr, yn llythrennol dros fywyd a marwolaeth wrth gwrs. Yng nghyd-destun hynny,dangosodd y sefydliad hwn allu i arloesi, o ran sut y gwnaethom gydymgynghori o bell, ond hefyd y gallu i ddangos y gallem symud yn gyflym.
Mae llawer ohonom yn credu na wnaethom symud yn ddigon cyflym mewn rhai achosion, ond yn sicr, roedd yna allu i ddeddfu, er enghraifft, yn gyflymach nag y gwyddem ei fod yn bosib. Roedd ystwythder bryd hynny, ond yn anffodus, mae'r agwedd a welsom ers hynny yn oediog—anallu i greu fforwm priodol lle gallem ddysgu'r gwersi.
Rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle anferth a gollwyd, ac mae'n fy mhoeni gryn dipyn, oherwydd, mewn un ystyr, os ydym ni—naill ai fel Llywodraeth neu fel sefydliad seneddol—yn methu arfer atgyrchedd, dysgu gwersi, rydym hefyd yn colli'r gallu i ragweld y dyfodol. Atgyrchedd yw'r bont rhwng ôl-welediad a rhagwelediad. Dyna lle mae dod o hyd i syniadau newydd a gwell, a gwella ac arloesedd.
Rydym wedi colli cyfle yn y Senedd hon i wneud y gwaith pwysig hwnnw ar ran pobl Cymru: y rhai sy'n fyw—a rhaid i mi ddweud hyn, ac rwy'n ei ddweud gyda'r parch mwyaf—y meirw, a'u hanwyliaid hefyd. Mater i Senedd arall, a Llywodraeth arall, fydd unioni'r camgymeriadau hynny.
Ac mae'n rhaid i mi ddweud, yn fwyaf arbennig, fy mod wedi gwasanaethu ar y pwyllgor hwn, ac roeddwn eisiau, ac rwy'n dal i fod eisiau, ymchwiliad priodol. Dyna'r unig ffordd y gallwn fynd i'r afael â hyn mewn gwirionedd, ac rwy'n gobeithio y bydd fy mhlaid yn cael cyfle yn y Senedd nesaf i hwyluso hynny.
Ond fe wasanaethais ar y pwyllgor hwn, ac fe wasanaethais arno'n onest, oherwydd er nad oedd cystal ag y gallai fod, fe ddeilliodd o gyfaddawd rhwng, nid fy mhlaid i, ond rhwng dwy blaid arall—. Ond ceisiais wneud iddo weithio, ac fe weithiodd clercod y pwyllgor yn ddewr iawn i geisio creu ffordd y gellid defnyddio hyn o leiaf, er mor amherffaith ydoedd, i geisio cael atebion i bobl Cymru.
Ond cefais fy synnu. Cawsom ddwy blaid yn dod at ei gilydd mewn cynghrair anfad, gallech ddweud. Ac eto, ar ôl gwneud y cyfaddawd hwnnw, nid oeddent yn barod mwyach i wneud cyfaddawdau eraill i wneud iddo weithio. A rhaid imi ddweud, os ydych chi'n gwneud cytundeb o'r math hwnnw, mae'n rhaid i chi ei gyflawni. Fel arall, rydych chi'n niweidio ymddiriedaeth y bobl yn y broses ddemocrataidd.
Mae hon wedi bod yn bennod drist iawn yn hanes y sefydliad hwn. Rwy'n gobeithio y byddwn yn dysgu o hynny yn y Senedd nesaf, a hefyd yn ceisio dysgu'n briodol o'r pethau a wnaethom yn iawn—y penderfyniadau a wnaethom lle gwnaethom bethau'n iawn yng nghyd-destun y pandemig—a'r rhai lle gwnaethom gamgymeriadau. Dyna hanfod democratiaeth: bod yn ddigon gonest i gyfaddef eich camgymeriadau, gan mai dyna'r unig ffordd y gallwch chi greu dyfodol gwell.
Can I say that I agree with probably the majority of what the Member for Carmarthen East and Dinefwr said? We, as the Conservative Party, came in good faith into the special purpose COVID-19 committee to identify the gaps between what was missed in the UK inquiry and what we did here in Wales that was specifically different to the rest of the United Kingdom. The leader of our party at the time, Andrew R.T. Davies, entered that with the previous First Minister, Mark Drakeford, as I said, with that open air of collaboration to work together.
Yes, we all agree on this side of the Chamber, and I'm sure you do, that we need that proper COVID-19 inquiry here in Wales, to look at things more forensically. But I will say that the problem of this lies with the Government. The Government did not want to enter this committee in good faith. There were reservations around swearing oaths. I know there were reservations at the time, because I was on the committee during that, but when it was seen that it was legal and we were able to do so, the Government seemed to pull away from that. They didn't want the scrutiny. I think there are some serious questions to be answered here around why a Government would not want to be scrutinised. I can probably guess why.
But I think that anybody who enters any committee in good faith should be able to be scrutinised. They go to Westminster for the public inquiry there and swear under oath. It should have happened here. I think we've done a disservice, as you've said, to the families of people who lost their lives during that COVID-19 pandemic, because we should have been able to bring Ministers and experts in under oath to get underneath the issues, to understand them properly. I think, in the next Senedd, we do need that proper COVID-19 inquiry. I think that's the only way we can give justice to the families of those who have lost loved ones.
A gaf i ddweud fy mod yn ôl pob tebyg yn cytuno â'r rhan fwyaf o'r hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ddwyrain Caerfyrddin a Dinefwr? Fe wnaethom ni, fel y Blaid Geidwadol, ddod yn llawn ewyllys da i'r pwyllgor diben arbennig COVID-19 i nodi'r bylchau rhwng yr hyn a fethwyd yn ymchwiliad y DU a'r hyn a wnaethom ni yma yng Nghymru a oedd yn benodol wahanol i weddill y Deyrnas Unedig. Aeth arweinydd ein plaid ar y pryd, Andrew R.T. Davies, iddo gyda'r Prif Weinidog blaenorol, Mark Drakeford, fel y dywedais, mewn ysbryd agored o gydweithrediad i weithio gyda'i gilydd.
Rydym i gyd yn cytuno ar yr ochr hon i'r Siambr, ac rwy'n siŵr eich bod chi, fod angen ymchwiliad COVID-19 priodol yma yng Nghymru, i edrych ar bethau'n fwy fforensig. Gyda'r Llywodraeth y mae'r broblem yn hyn o beth. Nid oedd y Llywodraeth eisiau mynd i'r pwyllgor yn llawn ewyllys da. Roedd yna amheuon yn gysylltiedig â thyngu llwon. Rwy'n gwybod bod amheuon ar y pryd, oherwydd roeddwn ar y pwyllgor yn ystod hynny, ond pan welwyd ei fod yn gyfreithlon a'n bod ni'n cael gwneud hynny, roedd yn ymddangos bod y Llywodraeth yn cilio rhag hynny. Nid oeddent eisiau'r craffu. Rwy'n credu bod cwestiynau difrifol i'w hateb yma ynglŷn â pham na fyddai Llywodraeth eisiau cael ei chraffu. Mae'n debyg y gallaf ddyfalu pam.
Ond rwy'n credu y dylai unrhyw un sy'n mynd i unrhyw bwyllgor yn llawn ewyllys da allu cael ei graffu. Maent yn mynd i San Steffan ar gyfer yr ymchwiliad cyhoeddus yno ac yn tyngu llw. Dylai fod wedi digwydd yma. Fel rydych chi wedi dweud, rwy'n credu ein bod wedi gwneud cam â theuluoedd pobl a gollodd eu bywydau yn ystod y pandemig COVID-19, oherwydd dylem fod wedi gallu rhoi Gweinidogion ac arbenigwyr dan lw er mwyn mynd dan groen pethau, i'w deall yn iawn. Yn y Senedd nesaf, bydd angen i ni gael ymchwiliad COVID-19 priodol. Rwy'n credu mai dyna'r unig ffordd y gallwn roi cyfiawnder i deuluoedd y rhai sydd wedi colli anwyliaid.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a’r Prif Chwip, Jane Hutt.
I call on the Cabinet Secretary for Social Justice, Trefnydd and Chief Whip, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'd like to put on record our thanks to the Chairs and the members of the special purpose committee for their report, and welcome the work it undertook through consultation and stakeholder engagement. We now note the Public Accounts and Public Administration Committee has agreed to take forward a focused piece of work in relation to COVID-19 over the autumn term, and we look forward to seeing more details about this.
The Welsh Government continues to work closely with the UK COVID-19 inquiry, most recently as part of the module exploring the impact of the pandemic on children and young people, and the oral hearings started last week. We also continue to provide regular updates to the Senedd and to the UK inquiry about the progress we are making in response to the module 1 recommendations. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Cadeiryddion ac aelodau'r pwyllgor diben arbennig am eu hadroddiad, a chroesawu'r gwaith a wnaeth drwy ymgynghori ac ymgysylltu â rhanddeiliaid. Nodwn nawr fod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus wedi cytuno i fwrw ymlaen â gwaith penodol ar COVID-19 dros dymor yr hydref, ac edrychwn ymlaen at weld mwy o fanylion am hyn.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gydag ymchwiliad COVID-19 y DU, yn fwyaf diweddar fel rhan o'r modiwl sy'n archwilio effaith y pandemig ar blant a phobl ifanc, a dechreuodd y gwrandawiadau llafar yr wythnos diwethaf. Rydym hefyd yn parhau i ddarparu diweddariadau rheolaidd i'r Senedd ac i ymchwiliad y DU am y cynnydd a wnawn mewn ymateb i argymhellion modiwl 1. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnig y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar Adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, 'Cyfoeth Naturiol Cymru: Gwaith craffu blynyddol 2024-25'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Llyr Gruffydd.
Item 6 today is the debate on the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee's report, 'Natural Resources Wales: Annual scrutiny 2024-25'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM8996 Llyr Gruffydd
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, 'Cyfoeth Naturiol Cymru: Gwaith craffu blynyddol 2024-25' a osodwyd ar 21 Mai 2025.
Motion NDM8996 Llyr Gruffydd
To propose that the Senedd:
Notes the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report, 'Natural Resources Wales: Annual scrutiny 2024-25' was laid on 21 May 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gen i fod yma yn cyfrannu i'r ddadl yma heddiw ar adroddiad y pwyllgor ar Cyfoeth Naturiol Cymru.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. It's my pleasure to be here to contribute to the debate on the committee's report on Natural Resources Wales.
Our report, published in May, looks back at Natural Resources Wales's work in 2023-24, and it considers progress towards its wider work programme. It considers the corporate governance, budgeting and leadership of the organisation, and its specific response to some of the environmental challenges that we know we face as a nation.
We made 11 recommendations for Natural Resources Wales, and NRW have responded to them positively. The Welsh Government has also responded to the recommendations. It has accepted eight of those in full. It has accepted two in principle and rejected one. It was going so well, but there we are. But that broad endorsement, I think, of the committee's findings is welcome.
At the time of last year's annual scrutiny, NRW had recently developed a new corporate plan called, 'Nature and people thriving together', and the focus of our scrutiny was on the implementation of this plan, through the development by NRW and the Welsh Government of service level agreements across a range of priority areas, together with the development of new strategic indicators. Nevertheless, at the time, the budget situation was challenging, and the then chief executive officer Clare Pillman told the committee that, and I quote,
'You cannot work with a lower budget and fewer people and deliver the same services.'
And since that time, of course, the full scale of the challenges facing NRW has been revealed, and there is, quite understandably, significant concern since NRW has announced cutbacks, job losses and widespread reductions in services.
As a committee, we wish to put on record our thanks to everyone who's working at NRW during this period. No organisation can undertake such change without an impact on staff morale. I want to say directly to everyone in the organisation that we appreciate the vital work that you do and that we understand the impact this recent unsettled period will have had on all staff. I'll come to some of these specific challenges in a moment, but before I do so, I want to focus on the crucial issue of leadership within NRW.
NRW is an organisation facing unparalleled challenges, as I said, and it does so during a period of change in its leadership team. As Members will be aware, NRW has announced the retirement of its chief executive officer, and in the meantime, of course, the chairman's term of office will come to an end this month. NRW is an organisation that urgently needs stability, which is the concern that informs the committee’s first recommendation: that NRW must move swiftly to recruit a permanent chief executive officer within the next six months—this was said in May, by the way—and ensure that plans are in place for an orderly succession to a new chairperson in October of this year.
Mae ein hadroddiad, a gyhoeddwyd ym mis Mai, yn edrych yn ôl ar waith Cyfoeth Naturiol Cymru yn 2023-24, ac mae'n ystyried cynnydd tuag at ei raglen waith ehangach. Mae'n ystyried llywodraethu corfforaethol, cyllidebu ac arweinyddiaeth y sefydliad, a'i ymateb penodol i rai o'r heriau amgylcheddol y gwyddom ein bod yn eu hwynebu fel cenedl.
Gwnaethom 11 o argymhellion ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru, ac mae CNC wedi ymateb yn gadarnhaol iddynt. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi ymateb i'r argymhellion. Mae wedi derbyn wyth o'r rheini'n llawn. Mae wedi derbyn dau mewn egwyddor ac wedi gwrthod un. Roedd yn mynd mor dda, ond dyna ni. Ond rwy'n credu bod y gymeradwyaeth fras honno i ganfyddiadau'r pwyllgor i'w chroesawu.
Ar adeg craffu blynyddol y llynedd, roedd CNC wedi datblygu cynllun corfforaethol newydd o'r enw 'Byd natur a phobl yn ffynnu gyda'n gilydd', ac roedd ffocws ein craffu ar weithredu'r cynllun hwn, drwy ddatblygu cytundebau lefel gwasanaeth gan CNC a Llywodraeth Cymru ar draws ystod o feysydd blaenoriaeth, ynghyd â datblygu dangosyddion strategol newydd. Serch hynny, ar y pryd, roedd y sefyllfa gyllidebol yn heriol, a dywedodd y prif swyddog gweithredol ar y pryd, Clare Pillman, wrth y pwyllgor,
'Ni allwch weithio gyda llai o gyllideb a llai o bobl a darparu'r un gwasanaethau.'
Ac ers hynny, wrth gwrs, datgelwyd graddfa lawn yr heriau sy'n wynebu CNC, ac yn ddealladwy, mae yna bryder sylweddol ers i CNC gyhoeddi toriadau, colli swyddi a thoriadau eang i wasanaethau.
Fel pwyllgor, hoffem ddiolch i bawb sy'n gweithio yn CNC ar yr adeg hon. Ni all unrhyw sefydliad gyflawni'r fath newid heb effaith ar forâl staff. Rwyf am ddweud yn uniongyrchol wrth bawb yn y sefydliad ein bod yn gwerthfawrogi'r gwaith allweddol a wnewch a'n bod yn deall yr effaith y bydd y cyfnod ansefydlog diweddar wedi'i chael ar yr holl staff. Fe ddof at rai o'r heriau penodol hynny mewn eiliad, ond cyn imi wneud hynny, rwyf am ganolbwyntio ar fater allweddol yr arweinyddiaeth o fewn CNC.
Mae CNC yn sefydliad sy'n wynebu heriau digyffelyb, fel y dywedais, a hynny yn ystod cyfnod o newid yn ei dîm arweinyddiaeth. Fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, mae CNC wedi cyhoeddi ymddeoliad ei brif swyddog gweithredol, ac yn y cyfamser wrth gwrs, bydd cyfnod y cadeirydd yn ei swydd yn dod i ben y mis hwn. Mae CNC yn sefydliad sydd angen sefydlogrwydd ar frys, a dyna'r pryder sy'n llywio argymhelliad cyntaf y pwyllgor: fod yn rhaid i CNC symud yn gyflym i recriwtio prif swyddog gweithredol parhaol o fewn y chwe mis nesaf—dywedwyd hyn ym mis Mai, gyda llaw—a sicrhau bod cynlluniau ar waith ar gyfer olyniaeth drefnus i gadeirydd newydd ym mis Hydref eleni.
Now, since publishing this report, the committee has also held a pre-appointment hearing with the Deputy First Minister’s choice of chairperson, Neil Sachdev. Our report on the pre-appointment hearing is not the focus of this debate, but with that appointment having now been confirmed, I look forward to hearing from the Minister his understanding of the process being put in place to embed the new chairperson, and to move swiftly, of course, as well, to fill the other remaining leadership gap—that of the chief executive.
It's obvious why stable and clear leadership is needed. The 'Case for Change' programme is the focus of much of the committee’s report. Members will be aware that NRW has been in a constant state of evolution and change for many years. The 'Case for Change' programme was described to us as a fundamental alteration to the delivery model that will mean a lot of change for a lot of people. It involves widespread redundancies and redeployments. This change is expected to last throughout the coming financial year. Indeed, the outgoing chair, Sir David Henshaw, told the committee that, and I quote,
'it's going to be a rough old 12 months or so.'
Now, this is going to impact front-line services, just as it will impact, of course, NRW’s workforce. Members should be clear that this will affect the breadth of NRW’s services, which are crucial to Wales's ability to tackle climate change, flooding and environmental pollution. I want to focus for a bit on a few of these in particular.
Recommendation 2 concerns the future of NRW’s three visitor centres, which have, understandably, been a focus of much public concern. The closures have been the subject of Senedd petitions and debates. Concerns have been expressed by Members from all parties. These centres, as we know, play an important role in community engagement and tourism, and their closure will be keenly felt. The wider visitor sites may remain open, of course, but the visitor centres form a crucial part of the visitor offer, without which the sites may not be able to attract as many visitors as previously seen. So, recommendation 2 is that, and I quote the recommendation:
'NRW must urgently provide a credible plan to reopen all three visitor centres. This must include clarity about its vision for the future of the visitor centres, the service levels it wishes to see and a financially viable strategy and timetable to achieve this. This should be provided to the Committee within three months.'
Now, the Government says in its response that Natural Resources Wales will provide the committee with more information regarding arrangements within the committee’s time frame. But over four months have passed and this information hasn't been provided to the committee. So, Members across the Senedd, I'm sure, will want to hear from the Minister today a clear timetable for reopening those centres.
Recommendations 4 and 5 both concern the impact of budget cuts on two crucial areas: flooding and environmental pollution. Now, towards the end of 2024, as we know, storms Bert and Darragh caused significant flooding and widespread disruption, damaging homes, businesses and infrastructure. As extreme weather events become more frequent due to climate change, the risk of flooding, of course, is set to increase, along with the cost of managing it. We recognise that the Welsh Government has made sizeable investment in flood risk management in recent years. However, and as we've consistently highlighted as a committee, an increase in investment is required to keep pace with climate change. We'll no doubt regularly return to this, as we will in our soon-to-be-debated report on the storm responses, and we'll want to scrutinise, of course, the forthcoming budget carefully in this regard as well.
The committee has consistently heard that NRW isn't funded sufficiently to deal with its multitude of functions, duties and responsibilities. Years of underinvestment have stretched NRW too thinly. This is clearly limiting its ability to respond effectively to the nature and climate crisis. We remain concerned that the inevitable result of cutbacks will be a further weakening of NRW’s ability to respond. NRW’s decision to adopt a higher tolerance of risk in managing pollution incidents is a matter of concern to many members of the committee. Focusing on the areas that have the greatest environmental impact has some logic to it, of course, but it remains unclear what the impact will be of the inevitable lack of enforcement in other areas. NRW already faces significant criticism for its response to pollution incidents. It isn’t clear to us, therefore, how a reduction in enforcement can actually be justified.
Finally, as if there isn't enough to deal with, we also have the impact of the £19 million His Majesty's Revenue and Customs tax bill. Now, this debacle highlighted serious governance failures at NRW. At a time, of course, of squeezed budgets, cuts in services and closures, it's highly regrettable that taxpayers’ money is, in effect, being diverted from front-line services now to pay for such errors. So, our recommendations 8 and 9 focus on the need for both NRW and the Welsh Government to provide the assurance that it is satisfied that appropriate oversight is now in place, and that these issues won't be repeated. But more than that, we need to hear from the Deputy First Minister today how he will ensure that this money will be paid back without impacting on front-line services.
Dirprwy Lywydd, NRW is one of the most crucial of Wales’s front-line public services. Sadly, our report highlights significant shortcomings. The arrival of the new chair and the imminent appointment of a new permanent chief executive, nevertheless, represents a fresh opportunity. This new leadership team certainly faces challenges, and we all wish them to succeed. NRW’s dedicated workforce requires—indeed, deserves—nothing less. The committee will keep progress under review for the time that is left of this Senedd term. I very much look forward to hearing Members’ contributions to this debate, and particularly the Minister’s response. Diolch yn fawr.
Nawr, ers cyhoeddi'r adroddiad hwn, mae'r pwyllgor hefyd wedi cynnal gwrandawiad cyn penodi gyda dewis y Dirprwy Brif Weinidog o gadeirydd, Neil Sachdev. Nid ein hadroddiad ar y gwrandawiad cyn penodi yw ffocws y ddadl hon, ond gyda'r penodiad hwnnw bellach wedi'i gadarnhau, edrychaf ymlaen at glywed gan y Gweinidog am ei ddealltwriaeth o'r broses sy'n cael ei rhoi ar waith i sefydlu'r cadeirydd newydd, ac i fynd ati'n gyflym hefyd wrth gwrs i lenwi'r bwlch arweinyddiaeth arall—swydd y prif weithredwr.
Mae'n amlwg pam fod angen arweinyddiaeth sefydlog a chlir. Rhaglen yr 'Achos dros Newid' yw ffocws llawer o adroddiad y pwyllgor. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod mewn cyflwr cyson o esblygiad a newid ers blynyddoedd lawer. Disgrifiwyd rhaglen yr 'Achos dros Newid' i ni fel newid sylfaenol i'r model cyflawni a fydd yn golygu llawer o newid i lawer o bobl. Mae'n cynnwys llawer o ddiswyddiadau ac adleoliadau. Disgwylir i'r newid hwn bara drwy gydol y flwyddyn ariannol sydd i ddod. Yn wir, dywedodd y cadeirydd sy'n gadael, Syr David Henshaw, wrth y pwyllgor
'fe fydd yn 12 mis anodd.'
Nawr, bydd hyn yn effeithio ar wasanaethau rheng flaen, yn union fel y bydd yn effeithio ar weithlu Cyfoeth Naturiol Cymru. Dylai'r Aelodau ddeall y bydd hyn yn effeithio ar holl wasanaethau Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n hanfodol i allu Cymru i fynd i'r afael â newid hinsawdd, llifogydd a llygredd amgylcheddol. Hoffwn ganolbwyntio'n benodol am ychydig ar rai o'r rhain.
Mae argymhelliad 2 yn ymwneud â dyfodol tair canolfan ymwelwyr Cyfoeth Naturiol Cymru, sydd, yn ddealladwy, wedi bod yn destun cryn dipyn o bryder cyhoeddus. Mae cau'r canolfannau wedi bod yn destun deisebau a dadleuon yn y Senedd. Mae Aelodau o bob plaid wedi mynegi pryderon. Mae'r canolfannau hyn, fel y gwyddom, yn chwarae rhan bwysig mewn ymgysylltu cymunedol a thwristiaeth, a bydd eu cau yn cael effaith fawr. Gall y safleoedd ymwelwyr ehangach aros ar agor, wrth gwrs, ond mae'r canolfannau ymwelwyr yn rhan hanfodol o'r cynnig i ymwelwyr, a hebddynt, efallai na fydd y safleoedd yn gallu denu cymaint o ymwelwyr ag a welwyd yn flaenorol. Felly, dyma argymhelliad 2:
'Rhaid i CNC ddarparu cynllun credadwy ar fyrder ar gyfer ailagor y tair canolfan ymwelwyr. Rhaid i hyn gynnwys eglurder ynghylch ei weledigaeth ar gyfer dyfodol y canolfannau ymwelwyr, y lefelau gwasanaeth y mae’n dymuno eu gweld a strategaeth ariannol hyfyw ac amserlen ar gyfer cyflawni hyn. Dylid darparu’r cynllun hwn i’r Pwyllgor o fewn tri mis.'
Nawr, mae'r Llywodraeth yn dweud yn ei hymateb y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn rhoi rhagor o wybodaeth i'r pwyllgor ynghylch y trefniadau o fewn amserlen y pwyllgor. Ond mae mwy na phedwar mis wedi mynd heibio ac nid yw'r wybodaeth hon wedi'i darparu i'r pwyllgor. Felly, rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar draws y Senedd eisiau clywed amserlen glir gan y Gweinidog heddiw ar gyfer ailagor y canolfannau hynny.
Mae argymhellion 4 a 5 ill dau yn ymwneud ag effaith toriadau cyllidebol ar ddau faes hanfodol: llifogydd a llygredd amgylcheddol. Nawr, tua diwedd 2024, fel y gwyddom, achosodd stormydd Bert a Darragh lifogydd sylweddol ac aflonyddwch eang, gan achosi difrod i gartrefi, busnesau a seilwaith. Wrth i ddigwyddiadau tywydd eithafol ddigwydd yn amlach o ganlyniad i newid hinsawdd, mae disgwyl i’r perygl o lifogydd gynyddu, ynghyd â chost rheoli hynny. Rydym yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi’n sylweddol yn y gwaith o reoli perygl llifogydd yn y blynyddoedd diwethaf. Fodd bynnag, ac fel rydym wedi’i nodi'n gyson fel pwyllgor, mae angen cynnydd mewn buddsoddiad i achub y blaen ar newid hinsawdd. Yn ddiamau, byddwn yn dychwelyd at hyn yn rheolaidd, fel y byddwn gyda'n hadroddiad sydd i'w drafod yn fuan ar yr ymatebion i stormydd, a byddwn eisiau craffu'n ofalus ar y gyllideb sydd ar y ffordd i'r perwyl hwn hefyd.
Mae'r pwyllgor wedi clywed yn gyson nad yw CNC yn cael digon o gyllid i ymdopi â'i lu o swyddogaethau, dyletswyddau a chyfrifoldebau. Mae blynyddoedd o danfuddsoddi wedi rhoi gormod o bwysau ar CNC. Mae hyn yn amlwg yn cyfyngu ar ei allu i ymateb yn effeithiol i'r argyfwng natur a hinsawdd. Rydym yn parhau i bryderu y bydd y toriadau yn anochel yn gwanhau mwy ar allu CNC i ymateb. Mae penderfyniad CNC i fabwysiadu goddefiant risg uwch wrth reoli digwyddiadau llygredd yn destun pryder i lawer o aelodau'r pwyllgor. Gellir gweld rhesymeg canolbwyntio ar y meysydd sy’n effeithio fwyaf ar yr amgylchedd wrth gwrs, ond mae’n dal i fod yn aneglur beth fydd effaith y prinder gorfodi sy'n anochel o ddigwydd mewn meysydd eraill. Mae CNC eisoes yn wynebu beirniadaeth sylweddol am ei ymateb i ddigwyddiadau llygredd. Felly, nid yw'n glir i ni sut y gellir cyfiawnhau llai o orfodi mewn gwirionedd.
Yn olaf, fel pe na bai digon i ymdopi ag ef, mae gennym effaith y bil treth £19 miliwn gan Gyllid a Thollau Ei Fawrhydi. Nawr, amlygodd y ffiasgo hon fethiannau llywodraethu difrifol yn Cyfoeth Naturiol Cymru. Ar adeg o gyllidebau cyfyngedig, toriadau mewn gwasanaethau a chau cyfleusterau, mae'n destun cryn ofid fod arian trethdalwyr yn cael ei ddargyfeirio i bob pwrpas o wasanaethau rheng flaen i dalu am gamgymeriadau o'r fath. Felly, mae ein hargymhellion 8 a 9 yn canolbwyntio ar yr angen i Cyfoeth Naturiol Cymru a Llywodraeth Cymru roi sicrwydd eu bod yn fodlon fod trefniadau goruchwylio priodol ar waith bellach, ac na fydd y pethau hyn yn cael eu hailadrodd. Ond yn fwy na hynny, mae angen inni glywed gan y Dirprwy Brif Weinidog heddiw sut y bydd yn sicrhau y bydd yr arian hwn yn cael ei ad-dalu heb effeithio ar wasanaethau rheng flaen.
Ddirprwy Lywydd, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn un o wasanaethau cyhoeddus rheng flaen pwysicaf Cymru. Yn anffodus, mae ein hadroddiad yn tynnu sylw at ddiffygion sylweddol. Serch hynny, mae dyfodiad y cadeirydd newydd a phenodiad prif weithredwr parhaol newydd cyn bo hir yn gyfle newydd. Mae'r tîm arweinyddiaeth newydd hwn yn sicr o wynebu heriau, ac mae pob un ohonom eisiau iddynt lwyddo. Nid yw gweithlu ymroddedig Cyfoeth Naturiol Cymru angen—yn wir, nid yw'n haeddu—gronyn yn llai na hynny. Bydd y pwyllgor yn cadw llygad ar gynnydd am yr hyn sy'n weddill o dymor y Senedd hon. Edrychaf ymlaen yn fawr at glywed cyfraniadau'r Aelodau at y ddadl hon, ac yn enwedig ymateb y Gweinidog. Diolch yn fawr.
Thank you to Llyr for his exceptional contribution, saying it as it really is in terms of NRW, and indeed in respect of the report.
As we all know, Natural Resources Wales is the principal adviser to the Welsh Government on natural resource issues, but it also carries out a wide range of operational regulatory responsibilities. Following our scrutiny session, our committee set out 11 recommendations for the Welsh Government. Although it accepted 10 out of the 11, it is disappointing that it accepted two only in principle. I do think, when there is a scrutiny committee in place and we give recommendations, we are doing that based on evidence that has been put before us, and I think there needs to be respect for that.
NRW highlighted during the evidence session the volatility in the timber market—it doesn't get mentioned often enough, our timber market, to be honest—and its ability to manage the finances of the Welsh Government woodland estate, which in turn affects how it can plan and invest in growing and harvesting timber. It's not too long ago that I remember the previous Cabinet Secretary saying she wanted to see more natural and native timber used in our house production, so it would be interesting to see how far we've got with that agenda.
Whilst the Welsh Government has provided NRW with an underwritten budget of £33 million to help manage the uncertainty in the timber income for 2024-25, this does not address the longer term issue of NRW being unable to manage its income across financial years. The Welsh Government rejected recommendation 11, due to NRW's accounts being consolidated with those of the Welsh Government. However, recognising the impact this has, they have extended the underwritten budget into 2025-26. I would therefore again like to encourage the Cabinet Secretary to work with Natural Resources Wales. This is an organisation that we have seen bounce from one crisis to another. The current underwritten budgets are seen not just by the organisation itself but by us as Members as merely a sticking-plaster approach.
Recommendation 7 states that NRW should continue to press a multi-year funding regime, so that it can help manage its budgets more effectively over the long term. As with the timber income issue, a multi-year funding regime would enable NRW to plan its finances and activities with a longer term perspective, and that's something that not just your department but other organisations tell us across Wales. The Welsh Government agrees in principle that they should work to minimise funding uncertainties and fully understand the challenges posed by the current budget process. So, if you could explain today how you are taking those concerns forward. They note that changes must work within existing constraints, and are impacted by both the UK Government and Senedd election cycles. With this in mind, there is an opportunity to explore how a multi-year funding regime could be aligned with the Senedd election cycle.
The scrutiny session with NRW also covered the Environment (Principles, Governance and Biodiversity Targets) (Wales) Bill, something that we on these benches have been calling for for many years. The committee made two recommendations in this area. Recommendation 10 was that NRW should report back to the committee before the Bill is introduced on the conclusions it has reached with the Welsh Government regarding the resources. This is a Bill that creates a new body, which should only be brought forward if the Welsh Government already has the resources to implement it. And it was disappointing recently to hear from the Welsh Local Government Association that there was a lot of missing information and that they felt that the engagement with the Welsh Government hasn't been satisfactory. And I'm glad to see that you've actually accepted that recommendation. However, due to the timing of the report being published, the Bill being laid, the Welsh Government was unable to report back, as it should have done, to the climate change committee before its introduction, and we've raised concerns about that in committee.
Overall, this report sets out a clear need for more long-term planning, more long-term funding initiatives so that they know exactly—. I'd hate to be a member of NRW, not knowing exactly when the funding was coming forward and for how long. Will the Cabinet Secretary, therefore, commit to working with NRW to ensure that those finances that are needed—? We don't want to see any more staff reductions; that organisation cannot see any more staff reductions. We want to be able to support it to work more effectively. Diolch.
Diolch i Llyr am ei gyfraniad eithriadol, ac am ei dweud hi fel y mae mewn perthynas â Cyfoeth Naturiol Cymru, ac yn wir, mewn perthynas â'r adroddiad.
Fel y gŵyr pob un ohonom, Cyfoeth Naturiol Cymru yw prif gynghorydd Llywodraeth Cymru ar faterion adnoddau naturiol, ond mae hefyd yn cyflawni ystod eang o gyfrifoldebau rheoleiddio gweithredol. Yn dilyn ein sesiwn graffu, nododd ein pwyllgor 11 o argymhellion ar gyfer Llywodraeth Cymru. Er iddi dderbyn 10 o'r 11, mae'n siomedig iddi dderbyn dau mewn egwyddor yn unig. Pan fydd pwyllgor craffu ar waith a'n bod yn rhoi argymhellion, rwy'n credu ein bod yn gwneud hynny yn seiliedig ar dystiolaeth sydd wedi'i chyflwyno i ni, ac rwy'n credu bod angen parchu hynny.
Yn ystod y sesiwn dystiolaeth, tynnodd Cyfoeth Naturiol Cymru sylw at yr anwadalrwydd yn y farchnad bren—nid yw ein marchnad bren yn cael ei chrybwyll yn ddigon aml a dweud y gwir—a'i gallu i reoli cyllid ystad goed Llywodraeth Cymru, sydd yn ei dro yn effeithio ar sut y gall gynllunio a buddsoddi mewn tyfu a chynaeafu coed. Rwy'n cofio'r Ysgrifennydd Cabinet blaenorol yn dweud heb fod mor bell yn ôl â hynny ei bod eisiau gweld mwy o bren naturiol a brodorol yn cael ei ddefnyddio yn ein diwydiant cynhyrchu tai, felly byddai'n ddiddorol gweld pa mor bell rydym wedi'i gyrraedd gyda'r agenda honno.
Er bod Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllideb warantedig o £33 miliwn i CNC i helpu i reoli'r ansicrwydd mewn incwm pren ar gyfer 2024-25, nid yw hyn yn mynd i'r afael â'r broblem fwy hirdymor fod CNC yn methu rheoli ei incwm ar draws blynyddoedd ariannol. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod argymhelliad 11, gan fod cyfrifon CNC wedi'u cyfuno â rhai Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, gan gydnabod yr effaith y mae hyn yn ei chael, maent wedi ymestyn y gyllideb warantedig i 2025-26. Felly, hoffwn annog Ysgrifennydd y Cabinet unwaith eto i weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae hwn yn sefydliad rydym wedi'i weld yn bownsio o un argyfwng i'r llall. Ystyrir y cyllidebau gwarantedig presennol nid yn unig gan y sefydliad ei hun ond gennym ni fel Aelodau fel mesur dros dro yn unig.
Mae argymhelliad 7 yn nodi y dylai CNC barhau i bwyso am drefn ariannu amlflwyddyn i’w helpu i reoli ei gyllidebau ar gyfer y tymor hir. Fel gyda mater incwm coed, byddai trefn ariannu amlflwyddyn yn galluogi CNC i gynllunio eu cyllid a'u gweithgareddau gyda phersbectif mwy hirdymor, ac mae hynny'n rhywbeth y mae nid yn unig eich adran chi ond sefydliadau eraill yn ei ddweud wrthym ledled Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cytuno mewn egwyddor y dylent weithio i leihau ansicrwydd cyllidol a deall yn llawn yr heriau a achosir gan y broses gyllidebol bresennol. Felly, os gallwch egluro heddiw sut rydych chi'n bwrw ymlaen â'r materion hynny. Maent yn nodi bod yn rhaid i newidiadau weithio o fewn y cyfyngiadau presennol, a'u bod yn cael eu heffeithio gan gylchoedd etholiadol Llywodraeth y DU a'r Senedd. Gyda hyn mewn golwg, mae cyfle i archwilio sut y gellid alinio trefn ariannu amlflwyddyn â chylch etholiadol y Senedd.
Trafodwyd Bil yr Amgylchedd (Egwyddorion, Llywodraethiant a Thargedau Bioamrywiaeth) (Cymru) hefyd yn y sesiwn graffu gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, rhywbeth yr ydym ni ar y meinciau hyn wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd lawer. Gwnaeth y pwyllgor ddau argymhelliad yn y maes hwn. Argymhelliad 10 oedd y dylai Cyfoeth Naturiol Cymru adrodd yn ôl i'r pwyllgor cyn i'r Bil gael ei gyflwyno ar y casgliadau y daeth iddynt gyda Llywodraeth Cymru ynghylch yr adnoddau. Mae hwn yn Fil sy'n creu corff newydd, na ddylid ei gyflwyno oni bai bod gan Lywodraeth Cymru adnoddau eisoes i'w roi ar waith. Ac roedd yn siomedig clywed yn ddiweddar gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru fod llawer o wybodaeth ar goll a'u bod yn teimlo nad oedd yr ymgysylltu â Llywodraeth Cymru wedi bod yn foddhaol. Ac rwy'n falch o weld eich bod wedi derbyn yr argymhelliad hwnnw mewn gwirionedd. Fodd bynnag, oherwydd amseriad cyhoeddi'r adroddiad, a gosod y Bil, ni lwyddodd Llywodraeth Cymru i adrodd yn ôl, fel y dylai fod wedi'i wneud, i'r pwyllgor newid hinsawdd cyn ei gyflwyno, ac rydym wedi codi pryderon am hynny yn y pwyllgor.
At ei gilydd, mae'r adroddiad hwn yn nodi'n glir fod angen mwy o gynllunio hirdymor, mwy o gynlluniau ariannu hirdymor fel eu bod yn gwybod yn union—. Byddai'n gas gennyf fod yn aelod o Cyfoeth Naturiol Cymru, heb wybod pryd yn union y mae'r cyllid yn dod ac am ba hyd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo felly i weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau bod yr arian sydd ei angen—? Nid ydym am weld unrhyw doriadau staff pellach; ni all y sefydliad golli rhagor o staff. Rydym am allu ei gefnogi i weithio'n fwy effeithiol. Diolch.
I'm very pleased to have the opportunity to speak on the committee's annual scrutiny of Natural Resources Wales. One of the points made by Llyr, the Chair of the committee, was concern about staff morale that is being affected by all these changes. As we say at the beginning of our report, I think it's quite important to remember that NRW has only existed since 2013, with additional responsibilities being added in 2016. And a combination of the Countryside Council for Wales, the Environment Agency and the Forestry Commission was always going to be difficult—well-established agencies coming together to get a common ethos. And staff surveys certainly showed those difficulties, but I believe that progress has been made in creating an identity for NRW.
However, more recently, the restructuring work that has taken place has created change and uncertainty. This has meant that there will be the reduction of 235 staff, which is concerning. NRW has also told us that it is carrying over 200 vacancies and will use these as a source for those affected by the restructure. So, there are going to be redundancies and redeployment. So, there's no doubt that the members of staff, in such an atmosphere of change, are bound to be very concerned. Because NRW is ultimately, we were told, changing its delivery model and is restructuring to reprioritise, which may be a good thing to do, but I think the changes that are occurring with it are bound to cause a lot of upheaval within the organisation.
So, as the Chair did, I'd like to pay tribute to the work that the staff at NRW have done and continue to do, particularly the staff on the front line, during these continuous periods of change. And I'd just like to refer to the particular support in my constituency that I have received from NRW, when we suffered from the floods in Whitchurch in Cardiff North after storm Dennis, where NRW attended countless meetings with the residents and other elected members, took part in site visits and really couldn't have done more to support us in that situation.
And I was also very pleased that my staff team and I visited the control room in St Mellons, where we saw exactly how they responded to weather events, like flooding. So, I wanted to say, as a constituency Member, that I've always had excellent service from NRW, and I wanted to put that on the record, because I do know that there is concern about how all the changes that are happening will affect their services, and the Chair has referred to those in his contribution. But as the Chair said, this is all happening as well as the changes at the top. So, I was pleased to see that the new chairperson is anticipated to start on 1 November, followed by the appointment of the chief executive, and the Chair has referred to the induction period that will be planned.
I also wanted to comment on the closure of the three visitor centres as part of the 'Case for Change' programme. I know that there are plans for them to reopen in another guise, but it's upsetting that there has been no continuity—and the report made that point—and that there had to be any closures at all. I know that NRW and the Government, in its responses, have stressed that the sites themselves are not closing, but rather the retail and catering services. But there's been a huge response from the public expressing concern about these closures, and the committee shares these concerns, because the visitor centres are much more than a place for a coffee and somewhere to pick up souvenirs; they are part of the whole experience of people connecting to nature.
So, I do hope the Deputy First Minister, when he responds, will be able to give us some concrete information about what is going to happen at the visitor centres. I know that the view of the committee was that these should be reopened as soon as possible, as their closures have caused such a large amount of concern. Diolch.
Rwy'n falch iawn o'r cyfle i sôn am graffu blynyddol y pwyllgor ar Cyfoeth Naturiol Cymru. Un o'r pwyntiau a wnaed gan Llyr, Cadeirydd y pwyllgor, oedd pryder ynghylch effaith yr holl newidiadau hyn ar forâl staff. Fel y dywedwn ar ddechrau ein hadroddiad, rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio mai dim ond ers 2013 y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bodoli, gyda chyfrifoldebau ychwanegol yn cael eu hychwanegu yn 2016. Ac roedd cyfuniad o Gyngor Cefn Gwlad Cymru, Asiantaeth yr Amgylchedd a'r Comisiwn Coedwigaeth bob amser yn mynd i fod yn anodd—asiantaethau sefydledig yn dod ynghyd i gael ethos cyffredin. Ac yn sicr, dangosodd arolygon staff yr anawsterau hynny, ond rwy'n credu bod cynnydd wedi'i wneud o ran creu hunaniaeth ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru.
Fodd bynnag, yn fwy diweddar, mae'r gwaith ailstrwythuro a wnaed wedi creu newid ac ansicrwydd. Mae hyn wedi golygu y bydd 235 yn llai o staff, sy'n destun pryder. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd wedi dweud wrthym fod ganddo dros 200 o swyddi gwag, a bydd yn defnyddio'r rhain fel ffynhonnell ar gyfer y rhai yr effeithir arnynt gan yr ailstrwythuro. Felly, fe geir diswyddiadau ac adleoliadau. Felly, nid oes amheuaeth y bydd aelodau staff, mewn awyrgylch o newid o'r fath, yn bryderus iawn. Oherwydd dywedwyd wrthym yn y pen draw fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn newid ei fodel cyflawni ac yn ailstrwythuro er mwyn ailflaenoriaethu, a allai fod yn beth da i'w wneud, ond credaf fod y newidiadau sy'n digwydd gyda hynny'n sicr o achosi llawer o darfu o fewn y sefydliad.
Felly, fel y gwnaeth y Cadeirydd, hoffwn dalu teyrnged i'r gwaith y mae staff Cyfoeth Naturiol Cymru wedi'i wneud ac yn parhau i'w wneud, yn enwedig y staff ar y rheng flaen, yn ystod y cyfnodau parhaus hyn o newid. A hoffwn gyfeirio at y cymorth penodol yn fy etholaeth a gefais gan Cyfoeth Naturiol Cymru, pan gawsom ein taro gan lifogydd yn yr Eglwys Newydd yng Ngogledd Caerdydd ar ôl storm Dennis, lle mynychodd Cyfoeth Naturiol Cymru gyfarfodydd dirifedi gyda'r trigolion ac aelodau etholedig eraill a chymryd rhan mewn ymweliadau safle, ac ni allent fod wedi gwneud mwy i'n cefnogi yn y sefyllfa honno.
Ac roeddwn yn falch iawn hefyd fy mod i a fy nhîm wedi ymweld â'r ystafell reoli yn Llaneirwg, lle gwelsom yn union sut roeddent yn ymateb i ddigwyddiadau tywydd, fel llifogydd. Felly, roeddwn eisiau dweud, fel Aelod etholaeth, fy mod bob amser wedi cael gwasanaeth rhagorol gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ac roeddwn eisiau nodi hynny, gan y gwn fod pryder ynghylch y ffordd y bydd yr holl newidiadau sy'n digwydd yn effeithio ar eu gwasanaethau, ac mae'r Cadeirydd wedi cyfeirio at y rheini yn ei gyfraniad. Ond fel y dywedodd y Cadeirydd, mae hyn oll yn digwydd yn ogystal â'r newidiadau ar y brig. Felly, roeddwn yn falch o weld bod disgwyl i'r cadeirydd newydd ddechrau ar 1 Tachwedd, a phenodi'r prif weithredwr, ac mae'r Cadeirydd wedi cyfeirio at y cyfnod sefydlu a fydd yn cael ei gynllunio.
Roeddwn hefyd eisiau gwneud sylwadau ar gau'r tair canolfan ymwelwyr fel rhan o raglen yr 'Achos dros Newid'. Gwn fod cynlluniau iddynt ailagor ar ffurf arall, ond mae'n destun gofid nad oes unrhyw barhad wedi bod—ac fe wnaeth yr adroddiad y pwynt hwnnw—a bod yn rhaid cau o gwbl. Gwn fod Cyfoeth Naturiol Cymru a'r Llywodraeth, yn eu hymatebion, wedi pwysleisio nad y safleoedd eu hunain sy'n cau, ond yn hytrach y gwasanaethau manwerthu ac arlwyo. Ond mae ymateb enfawr wedi bod gan y cyhoedd, yn mynegi pryder am gau'r canolfannau hyn, ac mae'r pwyllgor yn rhannu'r pryderon hyn, gan fod y canolfannau ymwelwyr yn llawer mwy na lle i gael coffi a rhywle i brynu swfenîrs; maent yn rhan o'r profiad cyfan y mae pobl yn ei gael wrth gysylltu â natur.
Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Dirprwy Brif Weinidog, wrth ymateb, yn gallu rhoi rhywfaint o wybodaeth bendant i ni am yr hyn sy'n mynd i ddigwydd yn y canolfannau ymwelwyr. Gwn mai barn y pwyllgor oedd y dylid ailagor y rhain cyn gynted â phosib, gan fod eu cau wedi achosi cymaint o bryder. Diolch.
Diolch i Gadeirydd y pwyllgor a’r tîm pwyllgor am eu gwaith. Wel, fel nifer o'r Aelodau eraill, hoffwn i hefyd ddechrau drwy gydnabod y gwaith pwysig mae staff NRW yn ei gyflawni. Bob dydd, maen nhw’n helpu i ddiogelu ein hafonydd, ein tirluniau a'n coedwigoedd. Mae’n waith pwysig, ac mae’n rhaid iddyn nhw wneud hyn dan bwysau aruthrol. Dim ond pan fydd pethau’n mynd yn wael mae’r wasg yn siarad am eu gwaith, wrth gwrs. Dydy’r boblogaeth, ar y cyfan, ddim yn clywed cymaint am eu llwyddiannau, ac mae ein hadroddiad yn eu clodfori nhw am eu hymroddiad nhw i'n hamgylchedd. Mae diolch mawr iddynt.
Nawr, mae ein hadroddiad yn gwneud yn glir pa mor sylweddol ydy’r sialensau sy’n eu hwynebu, wrth gwrs. Mae cyfrifoldebau’r corff wedi cynyddu, fel rydyn ni wedi clywed, ond mae ei gyllid heb wneud yr un peth. Ac felly, gyda cholledion staff, mae arbenigedd wedi’i golli, ac mae ansicrwydd yn gwneud cynllunio a chyllido yn anodd. Mae gofyn i gorff wneud mwy gyda llai yn troi'n fwy a mwy o broblem, ac, wrth gwrs, mae'n amhosibl i'w wneud, fel rydyn ni wedi clywed gan Clare Pillman. Ac mae ein hadroddiad hefyd yn sôn am yr angen am eglurder ac am sefydlogrwydd yn y berthynas sydd yn digwydd wastad—y perthnasau—rhwng y Llywodraeth a Chyfoeth Naturiol Cymru. Bydd gosod cyfeiriad ac atebolrwydd yn hollbwysig wrth inni fynd ymlaen i sicrhau bod y corff yn gallu gwneud ei waith.
Nawr, mae'r Bil sydd gerbron y pwyllgor ar hyn o bryd, sy’n ymwneud ag egwyddorion amgylcheddol, mae hwnnw, wrth gwrs, yn gam sylweddol i Gymru. Efallai bydd e’n brawf hefyd. Mae'r Bil yn ffocysu ar yr angen i gryfhau llywodraethiant amgylcheddol a chau'r gap sy’n parhau i fod o ran atebolrwydd. Rydyn ni yng Nghymru, wrth gwrs, ar ei hôl hi o ganlyniad i Brexit. Nawr, gall y Bil hwn fod yn gyfle i sicrhau bod llywodraethiant amgylcheddol yn gyson, yn dryloyw, ac yn effeithlon. Ond rhaid i ni ofyn sut y bydd y trefniadau hyn yn ffitio mewn gyda rôl Cyfoeth Naturiol Cymru. Sut y bydd gwersi o’r adroddiad rydyn ni nawr yn sôn amdano fe yn cael eu dysgu, o ran capasiti, o ran arbenigrwydd, o ran atebolrwydd, er mwyn fframio fel y bydd y trefniadau newydd yn gweithio? Ac a fydd y Bil yn cynnig y sicrwydd mae cyrff fel Cyfoeth Naturiol Cymru ei angen? Achos mae llywodraethiant clir a chadarn yn angenrheidiol os ydy Cymru am ateb y sialensau amgylcheddol a hinsawdd sydd o’n blaenau. Felly, buaswn i'n ategu'r hyn mae'r Cadeirydd wedi ei ddweud. Buaswn i'n ddiolch eto i'r Cadeirydd am ein llywio ni trwy hyn i gyd.
A buaswn i'n gorffen fel roeddwn i wedi dechrau, gyda diolch unwaith eto i'r staff yn Cyfoeth Naturiol Cymru sydd, rwy'n meddwl, wastad yn clywed neu'n gweld y penawdau am y sialensau sydd yn eu hwynebu nhw. Ond rydyn ni'n gweld y gwaith maen nhw'n ei wneud, rydyn ni'n ddiolchgar am y gwaith maen nhw'n ei wneud, ac mae hynna yn rhywbeth rydyn ni yn ei nodi ac yn clodfori. Diolch.
I thank the Chair and the committee team for their work. Well, like a number of other Members, I too would like to begin by acknowledging the important work that NRW staff do. Every day they help to protect our rivers, our landscapes and our forests. It's important work, and they have to operate under a great deal of pressure. It's only when things go wrong or badly that the press refers to their work, of course. The population, as a whole, doesn't hear as much about their successes, and our report praises them for their dedication to the environment. They deserve our thanks.
Now, our report makes clear how significant the challenges that face us are, of course. The body's responsibilities have increased, as we've heard, but their funding hasn't followed suit. So, with cuts to staff numbers, expertise has also been lost, and uncertainty makes planning and budgeting difficult. Asking a body to do more with less becomes more and more of a problem, and, of course, it's impossible to do, as we heard from Clare Pillman. And the report also mentions the need for clarity and for stability in the relationship between the Government and Natural Resources Wales. Setting a direction and lines of accountability will be crucial in ensuring that the body can do its work in future.
Now, the Bill that is currently being considered by the committee, which relates to environmental principles, is an important step, of course, for Wales. Perhaps it will also be a test. The Bill focuses on the need to strengthen environmental governance and on closing an ongoing accountability gap. We in Wales, of course, are behind the curve as a result of Brexit. Now this Bill could be an opportunity to ensure that environmental governance is consistent, is transparent and is effective. But we must ask how these arrangements will fit in with NRW's role. How will the lessons from this report be learned, in terms of capacity, expertise and accountability, to frame how the new arrangements will work? And will the Bill provide the certainty that bodies like NRW need? Because clear and robust governance is vital if Wales is to respond to the environmental and climate challenges before us. So, I would echo what the Chair has said. I would thank, once again, the Chair for steering us through this work.
And I would conclude as I began, by thanking once again the staff of NRW, who, I believe, always hear or see the headlines regarding the challenges facing them. But we see the work that they do, we're grateful for the work that they do, and that is something that we note and praise. Thank you.
I would like to thank the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee for producing their annual report. It's a really important document, so many thanks for that. NRW has become something of a household name in Wales and has taken on more and more responsibility for environmental matters in recent years, and I too thank those who work for NRW for all they do.
My constituency is blessed to have mountains, coastlines, canals and rivers across the borders of Torfaen and Monmouthshire, all of which are areas of interest for NRW. The main area that I wish to hone in on today is flooding, which as we all know too well can be absolutely devastating for our communities. Too many areas have been devastated over recent years by flooding in my constituency, including places like Skenfrith, Tintern and Monmouth repeatedly. I note from the report that NRW faces funding and staffing challenges, with recent storms highlighting the need for increased funding and with it being quite clear that current funding is insufficient for future climate risk. However, I see that some cuts have been identified in flood and risk management, but then additional Government funding has been sourced to mitigate some proposed cuts. How can those two things be compatible? Isn't this robbing Peter to pay Paul?
In NRW's response to the report, specifically on flooding, they refer to financial pressure and the need to prioritise due to limited resources. The Welsh Government, in their response to this report, suggests that NRW should monitor and report on flood management funding and effectiveness to inform future budgets. Now, we appear to be going around in circles. It's clear from the report and the response from NRW that more funding is needed to support flood management, so why do we need more monitoring of budgets? Let's cut the bureaucracy and actually make some progress to improve flood prevention and management. The impacted communities in my area don't really care about budget monitoring. What matters most to them is an assurance that their homes won't be flooded every time there is a storm. Winter is coming, and so too is the colder and wetter weather. Residents will, therefore, be anxious about the potential of flooding over coming months, so I would welcome a commitment from the Welsh Government to properly fund NRW's flood risk management in order to provide some assurance for our residents right across Wales.
Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith am gynhyrchu eu hadroddiad blynyddol. Mae'n ddogfen bwysig iawn, felly diolch yn fawr iawn am hynny. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi dod yn enw cyfarwydd yng Nghymru ac wedi cymryd mwy a mwy o gyfrifoldeb dros faterion amgylcheddol yn y blynyddoedd diwethaf, ac rwyf innau hefyd yn diolch i'r rhai sy'n gweithio i Cyfoeth Naturiol Cymru am bopeth a wnânt.
Mae fy etholaeth yn ddigon lwcus i gael mynyddoedd, arfordir, camlesi ac afonydd ar draws ffiniau Torfaen a sir Fynwy, sydd oll yn feysydd diddordeb i Cyfoeth Naturiol Cymru. Y prif faes yr hoffwn ganolbwyntio arno heddiw yw llifogydd, a all, fel y gwyddom yn rhy dda, fod yn gwbl ddinistriol i’n cymunedau. Mae gormod o ardaloedd wedi cael eu dinistrio dros y blynyddoedd diwethaf gan lifogydd yn fy etholaeth, gan gynnwys lleoedd fel Ynysgynwraidd, Tyndyrn a Threfynwy dro ar ôl tro. Sylwaf o’r adroddiad fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn wynebu heriau ariannu a staffio, gyda stormydd diweddar yn amlygu'r angen am fwy o gyllid, a'i bod yn glir nad yw’r cyllid presennol yn ddigonol ar gyfer risgiau hinsawdd yn y dyfodol. Fodd bynnag, gwelaf fod rhai toriadau wedi’u nodi ar gyfer gwaith rheoli llifogydd a risg, ond mae cyllid ychwanegol gan y Llywodraeth wedi’i ganfod i liniaru rhai toriadau arfaethedig. Sut y gall y ddau beth fod yn gydnaws? Onid gwerthu'r fuwch i brynu tarw yw hyn?
Yn ymateb Cyfoeth Naturiol Cymru i'r adroddiad, ar lifogydd yn benodol, maent yn cyfeirio at bwysau ariannol a'r angen i flaenoriaethu oherwydd adnoddau cyfyngedig. Mae Llywodraeth Cymru, yn eu hymateb i'r adroddiad hwn, yn awgrymu y dylai Cyfoeth Naturiol Cymru fonitro ac adrodd ar gyllid ac effeithiolrwydd gwaith rheoli llifogydd i lywio cyllidebau yn y dyfodol. Nawr, ymddengys ein bod yn troi mewn cylchoedd. Mae'n amlwg o'r adroddiad a'r ymateb gan Cyfoeth Naturiol Cymru fod angen mwy o gyllid i gefnogi gwaith rheoli llifogydd, felly pam y mae angen mwy o fonitro cyllidebau? Gadewch inni dorri'r fiwrocratiaeth a gwneud cynnydd go iawn i wella mesurau atal a rheoli llifogydd. Nid yw'r cymunedau yr effeithir arnynt yn fy ardal i yn poeni llawer am fonitro cyllidebau. Yr hyn sydd bwysicaf iddynt yw sicrwydd na fydd eu cartrefi'n cael eu difrodi gan lifogydd bob tro y bydd storm. Mae'r gaeaf ar y ffordd, ac felly hefyd y tywydd oerach a gwlypach. Felly, bydd trigolion yn bryderus ynghylch y posibilrwydd o lifogydd dros y misoedd nesaf, felly buaswn yn croesawu ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i ariannu gwaith rheoli risg llifogydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn briodol er mwyn rhoi rhywfaint o sicrwydd i'n trigolion ledled Cymru.
I particularly want to put on record, along with my colleagues, thanks to the NRW staff who work tirelessly to deliver what they can in competitive situations, but nonetheless are dedicated towards doing their best for Wales. I'd also like to point out that the period we're talking about, and the challenges that NRW have faced, have been underneath the umbrella of the Tories' cuts to public spending, and you cannot deny that those cuts will have an effect.
But I also want to thank my committee members, the support team and clerks, for helping us to deliver and work towards this report. I've been part of these reviews for a number of years, and I've built up a picture of the challenges faced by NRW in recent years. Decreasing budgets are clearly one of those, coupled with increasing responsibilities, which the Chair alluded to, and, if that wasn't enough, they've also got issues around staffing capacity.
However, thanks to the Welsh budget and the UK Government's increased financial settlement for Wales, the largest since devolution, NRW does have more funding to work with going forward. It suggested to us that this would be used to invest in water quality and in action to support biodiversity and nature recovery, but that is actually for next year, and our review doesn't include that.
The challenges that NRW have faced in recent years coincided with a transition in the senior leadership team, and that has been mentioned today, with Sir David Henshaw stepping down and a new chair coming in, at the same time as a former chief executive retiring in March, and applications for that role closing at the end of this month. That disruption at the top of any organisation is going to be unsettling, so there was a lot to consider, and particularly in regard to the organisation's plans to streamline delivery and save £12 million under its 'Case for Change' plan, which has been talked about at length.
And, as the Chair said, we made six recommendations. I am assured by NRW's detailed response to recommendation 2, and the action it's now taking to reopen its visitor centres. But, as has already been mentioned, we need to know much more than that—what that will mean to encouraging individuals, people and children, to take note of their environment and to also enjoy it.
But I am really concerned about budget cuts in flooding and environmental pollution. So, I'm pleased that the Welsh Government accepted recommendation 4, that ensures NRW monitors and evaluates the adequacy and use of funding for flood management. Under this Government's climate adaptation work, we've seen record investment in flood protection, but we must push on, not slide backwards. NRW says it will prioritise areas at greatest flood risk, and has adopted a higher tolerance of risk in managing pollution incidents. But, at a time when our waterways are under such strain and stress from pollution, again, we surely must trend up more intervention, not less. This is one area that I find deeply concerning and I await your response, Cabinet Secretary. NRW says it's committed to enhancing efforts in improving water quality and monitoring, but will we see how those assessments and aims dovetail over the next monitoring year? I think that is a critical question.
But, overall, our report records an organisation that has continued to deliver its vital work in the face of all the challenges that we've all talked about—it's challenge, change and disruption. They've done that thanks to the very hard work of the staff, and they have helped ensure that every £1 of public money is used efficiently to deliver public goods. And its focus on tackling the climate emergency, restoring biodiversity and addressing environmental risks are priorities I think that we can all support.
Gyda fy nghyd-Aelodau, hoffwn ddiolch yn arbennig i staff Cyfoeth Naturiol Cymru sy'n gweithio'n ddiflino i gyflawni'r hyn a allant mewn sefyllfaoedd sy'n cystadlu â'i gilydd, ond sydd, serch hynny, wedi ymrwymo i wneud eu gorau dros Gymru. Hoffwn nodi hefyd fod y cyfnod rydym yn sôn amdano, a'r heriau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi'u hwynebu, wedi bod o dan ambarél toriadau'r Torïaid i wariant cyhoeddus, ac ni allwch wadu y bydd y toriadau hynny'n cael effaith.
Ond hoffwn ddiolch hefyd i aelodau fy mhwyllgor, y tîm cymorth a'r clercod am ein helpu i gyflawni a gweithio tuag at yr adroddiad hwn. Rwyf wedi bod yn rhan o'r adolygiadau hyn ers nifer o flynyddoedd, ac rwyf wedi ffurfio darlun o'r heriau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi'u hwynebu yn y blynyddoedd diwethaf. Mae cyllidebau sy'n lleihau yn amlwg yn un o'r rheini, ynghyd â chyfrifoldebau cynyddol, y cyfeiriodd y Cadeirydd atynt, ac fel pe na bai hynny'n ddigon, mae ganddynt broblemau hefyd o ran capasiti staffio.
Fodd bynnag, diolch i gyllideb Cymru a setliad ariannol uwch Llywodraeth y DU i Gymru, y mwyaf ers datganoli, mae gan Cyfoeth Naturiol Cymru fwy o gyllid i weithio gydag ef yn y dyfodol. Awgrymodd y byddai'n cael ei ddefnyddio i fuddsoddi mewn ansawdd dŵr ac mewn camau gweithredu i gefnogi bioamrywiaeth ac adferiad natur, ond mae hynny ar gyfer y flwyddyn nesaf mewn gwirionedd, ac nid yw ein hadolygiad yn cynnwys hynny.
Mae'r heriau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi'u hwynebu yn y blynyddoedd diwethaf wedi cyd-daro â newid yn yr uwch dîm arweinyddiaeth, ac mae hynny wedi'i grybwyll heddiw, gyda Syr David Henshaw yn camu i lawr a chadeirydd newydd yn dechrau, ar yr un pryd ag ymddeoliad y cyn-brif weithredwr ym mis Mawrth, a cheisiadau am y rôl honno'n cau ddiwedd y mis hwn. Bydd y tarfu hwnnw ar frig unrhyw sefydliad yn peri pryder, felly roedd llawer i'w ystyried, ac yn enwedig mewn perthynas â chynlluniau'r sefydliad i symleiddio'r ddarpariaeth ac arbed £12 miliwn o dan ei gynllun 'Achos dros Newid', y siaradwyd llawer amdano.
Ac fel y dywedodd y Cadeirydd, fe wnaethom chwe argymhelliad. Rwy'n fodlon ar ymateb manwl Cyfoeth Naturiol Cymru i argymhelliad 2, a'r camau y mae'n eu cymryd nawr i ailagor ei ganolfannau ymwelwyr. Ond fel y soniwyd eisoes, mae angen inni wybod llawer mwy na hynny—beth fydd hynny'n ei olygu i annog unigolion, pobl a phlant i roi sylw i'w hamgylchedd ac i'w fwynhau hefyd.
Ond rwy'n bryderus iawn am doriadau cyllidebol ym maes llifogydd a llygredd amgylcheddol. Felly, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad 4, sy'n sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn monitro ac yn gwerthuso digonolrwydd y cyllid ar gyfer rheoli llifogydd a’r defnydd ohono. O dan waith y Llywodraeth hon ar addasu i'r hinsawdd, rydym wedi gweld y buddsoddiad mwyaf erioed mewn gwaith amddiffyn rhag llifogydd, ond mae'n rhaid inni wthio ymlaen, nid llithro'n ôl. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn dweud y bydd yn blaenoriaethu ardaloedd sydd â'r perygl mwyaf o lifogydd, a'i fod wedi mabwysiadu goddefiant risg uwch wrth reoli digwyddiadau llygredd. Ond ar adeg pan fo'n dyfrffyrdd o dan gymaint o straen a phwysau oherwydd llygredd, unwaith eto, rhaid inni sicrhau mwy o ymyrraeth, nid llai. Mae hwn yn un maes sy'n peri cryn bryder i mi ac rwy'n edrych ymlaen at eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn dweud ei fod wedi ymrwymo i wella ymdrechion i wella ansawdd dŵr a monitro, ond a fyddwn yn gweld sut y mae'r asesiadau a'r nodau hynny'n asio â'i gilydd dros y flwyddyn fonitro nesaf? Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn hollbwysig.
Ond ar y cyfan, mae ein hadroddiad yn cofnodi sefydliad sydd wedi parhau i gyflawni ei waith hanfodol yn wyneb yr holl heriau y mae pob un ohonom wedi siarad amdanynt—heriau, newid a tharfu. Maent wedi gwneud hynny diolch i waith caled iawn y staff, ac maent wedi helpu i sicrhau bod pob £1 o arian cyhoeddus yn cael ei defnyddio'n effeithlon i ddarparu nwyddau cyhoeddus. Ac mae ei ffocws ar fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, adfer bioamrywiaeth a goresgyn risgiau amgylcheddol yn flaenoriaethau y credaf y gall pob un ohonom eu cefnogi.
A galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies.
And I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much indeed.
Diolch yn fawr iawn yn wir.
Prynhawn da, bawb, a diolch am roi cyfle i mi ymateb a thynnu sylw at y gwaith pwysig y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei gyflawni.
Good afternoon and thank you for giving me an opportunity to respond and to draw attention to the important work delivered by NRW.
I'd very much like to thank the Chair and the committee for their very careful consideration and diligent scrutiny of Natural Resources Wales's work, and the committee's recommendations. Now, Natural Resources Wales, as many Members have remarked in their contributions today, have faced a number of challenges of late, and it's been remarked as well that they've come through difficult times with the budget that we've had in Wales, and the budget that we've been able to pass on to our agencies. However, I also commend its staff for their professionalism and their resilience during this particularly difficult time and, as Joyce just reminded us, they have continued to deliver. They're passionate about the work they do. They remain steadfast in ensuring that our environment is protected now and for future generations too.
Let me turn to the detail of the report. The committee made 11 recommendations, 10 of which, as the Chair said, we've accepted or accepted in principle, and the remaining recommendation has been rejected. My apologies for the one rejection, but let me dive straight in and turn to the one recommendation that has been rejected. Just to say to Janet, who raised the point, but to the Chair and the committee members as well, we have real respect for the work of the committee and the recommendations, but there is also honesty and explanation when Government respectfully disagrees with something, rather than simply saying, 'Let's accept it in principle and wash around this there.' So, I just want to make that clear—complete respect for the work that you've done and the recommendations.
But recommendation 11, related to Natural Resources Wales managing its income from commercial timber effectively across financial years—now, this is just simply not possible within the single-year budget that is proposed for the next financial year. The committee will be aware of the arrangements that we put in place for 2024-25 to provide NRW with an underwritten timber budget to support its management of the Welsh Government woodland estate. To ensure these arrangements remain fit for purpose, they're reviewed annually as part of NRW's budget negotiations. That brings the stability to the planning and management of the woodland estate, so that's why.
Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'r Cadeirydd a'r pwyllgor am eu hystyriaeth ofalus iawn a'u craffu diwyd ar waith Cyfoeth Naturiol Cymru, ac argymhellion y pwyllgor. Nawr, mae Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y mae llawer o Aelodau wedi'i nodi yn eu cyfraniadau heddiw, wedi wynebu nifer o heriau yn ddiweddar, a nodwyd hefyd eu bod wedi dod drwy gyfnodau anodd gyda'r gyllideb sydd gennym yng Nghymru, a'r gyllideb y gallasom ei throsglwyddo i'n hasiantaethau. Fodd bynnag, rwyf hefyd yn canmol ei staff am eu proffesiynoldeb a'u gwydnwch yn y cyfnod anodd hwn, ac fel y gwnaeth Joyce ein hatgoffa, maent wedi parhau i gyflawni. Maent yn angerddol am y gwaith a wnânt. Maent yn parhau i weithio'n ddiwyro i sicrhau bod ein hamgylchedd yn cael ei ddiogelu nawr ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol hefyd.
Gadewch imi droi at fanylion yr adroddiad. Fe wnaeth y pwyllgor 11 o argymhellion, ac fel y dywedodd y Cadeirydd, rydym wedi derbyn 10 o'r argymhellion yn llawn neu mewn egwyddor, ac mae'r argymhelliad sy'n weddill wedi'i wrthod. Ymddiheuriadau am wrthod un, ond gadewch imi blymio'n syth i mewn a throi at yr unig argymhelliad sydd wedi'i wrthod. Os caf ddweud wrth Janet, a gododd y pwynt, ac wrth y Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor hefyd, mae gennym barch gwirioneddol at waith y pwyllgor a'r argymhellion, ond mae yna onestrwydd ac esboniad hefyd pan fydd y Llywodraeth yn anghytuno'n barchus â rhywbeth, yn hytrach na dweud, 'Gadewch inni ei dderbyn mewn egwyddor a'i lastwreiddio yn nes ymlaen.' Felly, hoffwn nodi hynny'n glir—parch llwyr at y gwaith a wnaethoch a'r argymhellion.
Ond mae argymhelliad 11, sy'n ymwneud â Cyfoeth Naturiol Cymru yn rheoli ei incwm o bren masnachol yn effeithiol ar draws blynyddoedd ariannol—nawr, nid yw hyn yn bosib o fewn y gyllideb un flwyddyn a argymhellir ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Bydd y pwyllgor yn ymwybodol o'r trefniadau a roesom ar waith ar gyfer 2024-25 i ddarparu cyllideb bren warantedig i Cyfoeth Naturiol Cymru i gefnogi ei reolaeth o ystad goed Llywodraeth Cymru. Er mwyn sicrhau bod y trefniadau hyn yn parhau i fod yn addas i'r diben, cânt eu hadolygu'n flynyddol yn rhan o drafodaethau cyllidebol Cyfoeth Naturiol Cymru. Daw hynny â sefydlogrwydd i'r gwaith o gynllunio a rheoli'r ystad goed, felly dyna pam.
Recommendation 1, which we've accepted, focused on the importance of recruiting a permanent chief executive officer and a smooth transition for the new chair—the stability issue. I can confirm the recruitment process for the CEO has indeed started. If I turn to the chair's appointment, the committee will be aware, as a remark, that Mr Neil Sachdev will start the appointment as chair of the board on 1 November. There's a detailed induction programme in place, which is helping him settle into the organisation, gain a deeper understanding of its recent history, its work, its stakeholders, and those challenges that it faces as we tackle our nature, climate and pollution emergencies.
Recommendations 2 to 7 centre around NRW's 'Case for Change', and they have a particular focus on NRW's visitor centres, its regulatory and enforcement activities, also including its response to pollution incidents and flood risk management. All of these we have accepted or accepted in principle.
Now, with regards to the visitor centres, I once again want to stress, I want to be absolutely clear: all the three visitor centre sites are not closed, and they continue to remain open, and many people are using them for walking, biking, access to play areas, car parking, toilet provision and more. The visitor centre sites provide a wonderful gateway to outdoor recreation and an important attraction for communities and tourists alike in mid Wales.
So, I'm pleased to share with the committee a bit of an update. The Borth community hub, a small grass-roots charity, which began in 2007, offering support and activities for the local community, stretching from northern Ceredigion to Machynlleth, is now running a community space at Ynyslas, which is proving to be a very welcome addition to the local community. The invitations to tender for Bwlch Nant yr Arian and Coed y Brenin are expected to be launched in November, and it's hoped that the contracts will be in place for April 2026, and they're up and running. The ongoing management of the Dyfi national nature reserve at Ynyslas is a core requisite of NRW's statutory functions, and it will continue. A long-standing approved management plan is in place for the site, which details a programme of conservation work, overseen by NRW's land management team.
Moving on to the other recommendations, my officials continue to work very closely with NRW on its flood management programme. They receive regular updates on its work that provides the assurance that their resources are being utilised through that risk-based approach, with the activities targeted rightly at those people and communities that are at the greatest risk of flooding. That's what should be being done. And just to say, last week I opened the £25 million Stephenson Street flood defence. This week I'm in Rhyl, completing another part of their flood defence, which will total over £100 million. We put £60 million into the flood alert and warning system, which is being revised and always updated and reviewed. That's part of the record investment that we are doing, and we need to keep that investment going. We'll turn to subsequent reports of the committee as well, and explore this in more depth.
But NRW's role in monitoring and responding to pollution incidents of course will remain a key statutory function. Part of NRW's ongoing work is developing metrics to capture their performance data, to demonstrate progress, having undertaken this risk-based approach in responding to pollution incidents. We do want NRW to be targeting those using a risk-based approach, those pollution incidents. That's what we want them to be doing. And just to say, we have put additional funding over the last year specifically for enforcement as well. So, we've found ways to put more money in where it's needed.
I'm also aware that NRW supports the introduction of progressive civil penalty powers as an alternative to criminal prosecution, and I note it's provided the committee with evidence illustrating their thinking on this. So, we'll continue to work with NRW on assessing the support required to meet their challenges in addressing the climate, the nature and the pollution emergency, and this would include consideration of any legislation that may be required. Now, of course, it is relevant at this point to highlight that any further legislation will be a matter for the next Government and the next Senedd.
With regards to recommendation 7, I've accepted this in principle. I do understand Natural Resources Wales's desire to move to a multi-year funding regime to help its long-term planning, but this would not work with the current constraints we are operating under. There's a number of factors at play here, notably UK fiscal events and both UK and Senedd election cycles. But I do understand why they would want to see a multi-year settlement. But in the interim, Welsh Government remains committed to continuously working closely with NRW, providing all the necessary support, some of which I've referred to now, to ensure that agreed multi-year focus programmes and projects are delivered.
I will now focus on recommendations 8 and 9, both of which relate to the IR35 tax liability, which we've accepted. It's fundamentally agreed that there is a need for NRW to undertake a comprehensive review to understand how its relevant processes and practices can be improved further, following the conclusion of His Majesty's Revenue and Customs' investigations, which is expected later this year. NRW will provide the committee with a full update, expected imminently, which includes how it proposes to manage the budget reduction to account for the payment on account, and its review identifying the lessons that have been learnt.
I'll now move on to recommendation 10, which I've accepted in principle, as the timing of the introduction of the Environment (Principles, Governance and Biodiversity Targets) (Wales) Bill—it's a mouthful—did not align with the committee's request. Extensive engagement with NRW continues to be maintained through the passage of the Bill and subsequent implementation work streams, to fully understand the resource required to implement the legislation adequately. And, of course, this will be enhanced by comments provided during the scrutiny of the Bill.
Roedd argymhelliad 1, a dderbyniwyd gennym, yn canolbwyntio ar bwysigrwydd recriwtio prif swyddog gweithredol parhaol a throsglwyddo llyfn i'r cadeirydd newydd—y pwynt ynghylch sefydlogrwydd. Gallaf gadarnhau bod y broses recriwtio ar gyfer y prif swyddog gweithredol wedi dechrau. Os caf droi at benodiad y cadeirydd, bydd y pwyllgor yn ymwybodol y bydd Mr Neil Sachdev yn dechrau'r penodiad fel cadeirydd y bwrdd ar 1 Tachwedd. Mae rhaglen sefydlu fanwl ar waith, sy'n ei helpu i ymgartrefu yn y sefydliad, i ennill dealltwriaeth ddyfnach o'i hanes diweddar, ei waith, ei randdeiliaid, a'r heriau y mae'n eu hwynebu wrth inni fynd i'r afael â'n hargyfyngau natur, hinsawdd a llygredd.
Mae argymhellion 2 i 7 yn canolbwyntio ar 'Achos dros Newid' CNC, ac maent yn canolbwyntio'n benodol ar ganolfannau ymwelwyr CNC, ei weithgareddau rheoleiddio a gorfodi, gan gynnwys ei ymateb i ddigwyddiadau llygredd a rheoli perygl llifogydd. Rydym wedi derbyn pob un o'r rhain naill ai'n llawn neu mewn egwyddor.
Nawr, ar y canolfannau ymwelwyr, rwyf am bwysleisio unwaith eto, rwyf am fod yn hollol glir: nid oes yr un o'r tair canolfan ymwelwyr ar gau, maent yn parhau i fod ar agor, ac mae llawer o bobl yn eu defnyddio ar gyfer cerdded, beicio, mynediad i ardaloedd chwarae, parcio ceir, toiledau a mwy. Mae'r canolfannau ymwelwyr yn borth gwych i hamdden awyr agored ac yn atyniad pwysig i gymunedau a thwristiaid fel ei gilydd yng nghanolbarth Cymru.
Felly, rwy'n falch o rannu diweddariad bach gyda'r pwyllgor. Mae hyb cymunedol y Borth, elusen fach lawr gwlad a ddechreuodd yn 2007 i gynnig cefnogaeth a gweithgareddau i'r gymuned leol, sy'n ymestyn o ogledd Ceredigion i Fachynlleth, bellach yn rhedeg gofod cymunedol yn Ynys-las, ac mae'n ychwanegiad i'w groesawu i'r gymuned leol. Mae disgwyl i'r gwahoddiadau i dendro ar gyfer Bwlch Nant yr Arian a Choed y Brenin gael eu lansio ym mis Tachwedd, a'r gobaith yw y bydd y contractau ar waith ar gyfer Ebrill 2026, ac maent ar y gweill. Mae rheolaeth barhaus gwarchodfa natur genedlaethol Dyfi yn Ynys-las yn un o ofynion craidd swyddogaethau statudol CNC, a bydd yn parhau. Mae cynllun rheoli hirsefydlog wedi'i gymeradwyo ar waith ar gyfer y safle, sy'n manylu ar raglen o waith cadwraethol, dan oruchwyliaeth tîm rheoli tir CNC.
Gan symud ymlaen at yr argymhellion eraill, mae fy swyddogion yn parhau i weithio'n agos iawn gyda CNC ar ei raglen rheoli llifogydd. Maent yn cael diweddariadau rheolaidd ar ei waith sy'n rhoi sicrwydd fod eu hadnoddau'n cael eu defnyddio drwy'r dull ar sail risg, gyda'r gweithgareddau wedi'u targedu'n briodol ddigon at y bobl a'r cymunedau sy'n wynebu'r perygl mwyaf o lifogydd. Dyna beth y dylid ei wneud. A'r wythnos diwethaf agorais amddiffynfa rhag llifogydd Stryd Stephenson, gwerth £25 miliwn. Yr wythnos hon rwyf yn y Rhyl, yn cwblhau rhan arall o'u hamddiffynfa rhag llifogydd, a fydd yn costio dros £100 miliwn i gyd. Fe roesom £60 miliwn tuag at y system rybuddio am lifogydd, sy'n cael ei hadolygu a'i diweddaru a'i harolygu drwy'r amser. Dyna ran o'r buddsoddiad mwy nag erioed a wnawn, ac mae angen inni gadw'r buddsoddiad hwnnw i fynd. Byddwn yn troi at adroddiadau dilynol y pwyllgor hefyd, ac yn archwilio hyn yn fwy manwl.
Ond wrth gwrs, bydd rôl CNC yn monitro ac ymateb i ddigwyddiadau llygredd yn parhau i fod yn swyddogaeth statudol allweddol. Rhan o waith parhaus CNC yw datblygu metrigau ar gyfer casglu eu data perfformiad, i ddangos cynnydd, ar ôl ymgymryd â dull ar sail risg o ymateb i ddigwyddiadau llygredd. Rydym am i CNC dargedu'r rhai sy'n defnyddio dull ar sail risg, y digwyddiadau llygredd hynny. Dyna beth rydym eisiau iddynt ei wneud. Ac rydym wedi rhoi cyllid ychwanegol dros y flwyddyn ddiwethaf yn benodol ar gyfer gwaith gorfodi. Felly, rydym wedi dod o hyd i ffyrdd o roi mwy o arian lle mae ei angen.
Rwy'n ymwybodol hefyd fod CNC yn cefnogi cyflwyno pwerau cosb sifil blaengar fel dewis arall yn lle erlyn troseddol, ac rwy'n nodi ei fod wedi darparu tystiolaeth i'r pwyllgor sy'n dangos eu meddylfryd ar hyn. Felly, byddwn yn parhau i weithio gyda CNC ar asesu'r cymorth sydd ei angen i oresgyn eu heriau wrth fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd, natur a llygredd, a byddai hyn yn cynnwys ystyried unrhyw ddeddfwriaeth y gallai fod ei hangen. Nawr, mae'n berthnasol ar y pwynt hwn i nodi mai mater i'r Llywodraeth nesaf a'r Senedd nesaf fydd unrhyw ddeddfwriaeth bellach.
Rwyf wedi derbyn argymhelliad 7 mewn egwyddor. Rwy'n deall awydd Cyfoeth Naturiol Cymru i symud i drefn ariannu amlflwyddyn i helpu ei gynlluniau hirdymor, ond ni fyddai hyn yn gweithio gyda'r cyfyngiadau presennol y gweithredwn oddi tanynt. Mae nifer o ffactorau ar waith yma, yn enwedig digwyddiadau cyllidol y DU a chylchoedd etholiadau'r DU a'r Senedd. Ond rwy'n deall pam y byddent eisiau gweld setliad amlflwyddyn. Ond yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i weithio'n agos gyda CNC yn barhaus, gan ddarparu'r holl gefnogaeth angenrheidiol, y cyfeiriais at beth ohoni nawr, i sicrhau bod rhaglenni a phrosiectau a gytunwyd ag iddynt ffocws amlflwyddyn yn cael eu cyflawni.
Rwyf am ganolbwyntio ar argymhellion 8 a 9, y ddau'n ymwneud â'r rhwymedigaeth dreth IR35, ac rydym wedi derbyn y ddau argymhelliad. Cytunir yn sylfaenol fod angen i CNC gynnal adolygiad cynhwysfawr i ddeall sut y gellir gwella ei brosesau a'i arferion perthnasol ymhellach, yn dilyn casgliad ymchwiliadau Cyllid a Thollau Ei Fawrhydi, a ddisgwylir yn ddiweddarach eleni. Mae disgwyl i CNC roi diweddariad llawn i'r pwyllgor yn fuan, diweddariad sy'n cynnwys sut y mae'n bwriadu rheoli'r gostyngiad yn y gyllideb i gyfrif am y taliad ar gyfrif, a'i adolygiad sy'n nodi'r gwersi a ddysgwyd.
Rwyf am symud ymlaen at argymhelliad 10 a dderbyniais mewn egwyddor am nad oedd amseriad cyflwyno Bil yr Amgylchedd (Egwyddorion, Llywodraethiant a Thargedau Bioamrywiaeth) (Cymru) yn alinio â chais y pwyllgor. Mae ymgysylltiad helaeth â CNC yn parhau drwy basio'r Bil a ffrydiau gwaith dilynol ar gyfer ei weithrediad, i ddeall yn llawn yr adnoddau sydd eu hangen ar gyfer gweithredu'r ddeddfwriaeth yn briodol. Ac wrth gwrs, bydd hyn yn cael ei wella gan sylwadau a ddarparwyd yn ystod y gwaith o graffu ar y Bil.
Felly, Dirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch unwaith eto i'r pwyllgor am eu gwaith craffu gwerthfawr ac am lunio'r adroddiad dilynol. Diolch hefyd i Gyfoeth Naturiol Cymru am eu gwaith parhaus wrth ddiogelu'r amgylchedd ac adnoddau naturiol Cymru. Diolch.
Therefore, Dirprwy Lywydd, I'd like to thank the committee once again for their valuable scrutiny work and for drawing up the report. I would also like to thank NRW for their ongoing work in safeguarding the environment and the natural resources of Wales. Thank you.
Galwaf ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl.
I call on Llyr Gruffydd to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn i'r Ysgrifennydd Cabinet a phawb sydd wedi cyfrannu i'r ddadl yma.
I'd like to thank the Cabinet Secretary and everyone who has contributed to the debate.
Just a few reflections, without running through every single word that everybody else said. I sometimes share the same frustration as you, Janet, when things are accepted in principle, but if you turn to the narrative behind that, I think you do get something of value. But, yes, sometimes—I'm not suggesting this Cabinet Secretary does it—but sometimes it feels as if it's like, 'Yes, yes, we know it needs doing, but we ain't going to do it', kind of thing. But there we are. As long as we're aware of that, as a committee, I think we can treat it, you know—. And, obviously, these are not one-off reports that we then leave behind and don't revisit, and it's certainly something that we will hold the Government's feet to the fire over, in terms of seeing when they do say that they are going to do something, that they do it.
On managing income over financial years, of course we are living in difficult times in terms of budgetary pressures, and getting the biggest bang for our buck is always something that we have to try and strive to achieve. I think that allowing a more flexible management of those budgets year on year would facilitate that—but I understand, of course, some of the challenges of allowing that to happen—as would a multi-year funding cycle. It would allow you to plan and use your money more strategically over the longer term, rather than maybe not doing so as effectively as you'd like. But we are regularly coming back to this narrative around NRW and that it's being asked to do more and more, whilst the budget it has to achieve its work is diminishing. And, fundamentally, I think that's the nut that we need to crack when it comes to our scrutiny, and making sure that NRW can deliver on what we, as the Senedd, and what the people of Wales expect of it.
Julie's right about staff morale; it's one that we've highlighted before. Delyth likewise, and everybody, in fact, expressed our thanks. Not only is that an issue, but you lose experience very often when you go through these processes of redundancies, you lose maybe the most experienced and those with the skills that you need. It isn't just losing capacity.
Flooding: well, I mean, again, it's similar, isn't it? The risk of flooding is becoming greater in so many communities, the threat is reaching further, yet the pressure on flood services doesn't maybe reflect that as it should. The Cabinet Secretary was right to mention the investment, and all of that is welcome, as I said in my opening address. You listed a few items of infrastructure, but of course it was hard infrastructure, whereas we all know—and you appreciate this as well—that soft infrastructure and natural solutions have a big role to play. And NRW probably have an even bigger role to play in that space, and allowing them to have the capacity, the skill set and the time and the head space to be able to do that is really important.
I think Joyce was right to say that it's challenge, change, disruption—that's been the story of NRW so far. It feels as if it's been in some sort of constant state of change and evolution. But despite that, we do remind ourselves that they still deliver so much of what the people of Wales ask of them. They deliver for people and for nature.
I think, just to conclude and to put on the record, Deputy Llywydd, that we should thank Clare Pillman for her stint at the helm as chief executive officer of NRW, in what have been the very challenging circumstances that we've been discussing for the last hour or so. I also thank Sir David Henshaw for his term as chair and the work that he has presided over in recent years. But the main thanks, of course, just to bring it all together, is for all those working for the organisation, particularly those on the front line. We're always very ready to get up and criticise NRW for this, that and the other—sometimes justified, other times maybe not so—but at the end of the day, they're there for the right reason, they're doing their best, and for that we say 'diolch yn fawr'.
Dim ond ambell sylw, heb redeg drwy bob gair a ddywedodd pawb arall. Weithiau rwy'n rhannu'r un rhwystredigaeth â chi, Janet, pan fydd pethau'n cael eu derbyn mewn egwyddor, ond os trowch at y naratif y tu ôl iddo, rwy'n credu eich bod yn cael rhywbeth o werth. Ond weithiau—nid wyf yn awgrymu bod yr Ysgrifennydd Cabinet hwn yn ei wneud—ond weithiau mae'n teimlo fel 'Ie, ie, fe wyddom fod angen ei wneud, ond nid ydym yn mynd i'w wneud', math o beth. Ond dyna ni. Cyn belled â'n bod ni'n ymwybodol o hynny, fel pwyllgor, rwy'n credu y gallwn ei drin, wyddoch chi—. Ac yn amlwg, nid adroddiadau untro yw'r rhain, i'w gadael ar ôl heb eu darllen, ac mae'n sicr yn rhywbeth y byddwn yn sicrhau bod y Llywodraeth yn ei wneud, a gweld pan fyddant yn dweud eu bod yn mynd i wneud rhywbeth, eu bod yn ei wneud.
Ar reoli incwm dros flynyddoedd ariannol, rydym yn byw mewn cyfnod anodd o bwysau cyllidebol wrth gwrs, ac mae cael y gwerth gorau am ein harian bob amser yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ymdrechu i'w gyflawni. Rwy'n credu y byddai caniatáu rheolaeth fwy hyblyg ar y cyllidebau hynny flwyddyn ar ôl blwyddyn yn hwyluso hynny—ond rwy'n deall rhai o'r heriau sy'n gysylltiedig â chaniatáu i hynny ddigwydd—fel y byddai cylch cyllido amlflwyddyn. Byddai'n caniatáu i chi gynllunio a defnyddio'ch arian yn fwy strategol dros y tymor hwy, yn hytrach na methu gwneud hynny mor effeithiol ag y dymunwch, o bosib. Ond down yn ôl yn rheolaidd at y naratif o amgylch CNC a bod gofyn iddo wneud mwy a mwy, tra bod y gyllideb sydd ganddo i gyflawni ei waith yn lleihau. Ac yn y bôn, rwy'n credu mai dyna sydd angen inni ei ddatrys wrth graffu, a gwneud yn siŵr fod CNC yn gallu cyflawni'r hyn yr ydym ni fel Senedd, a'r hyn y mae pobl Cymru yn ei ddisgwyl ganddo.
Mae Julie'n iawn am forâl staff; mae'n rhywbeth a nodwyd gennym o'r blaen. Mae Delyth hefyd, a phawb mewn gwirionedd, wedi mynegi ein diolch. Nid yn unig fod morâl yn broblem, rydych chi'n colli profiad yn aml iawn pan fyddwch chi'n mynd drwy brosesau diswyddiadau, rydych chi'n colli'r rhai mwyaf profiadol o bosib, a'r rhai sydd â'r sgiliau sydd eu hangen arnoch. Mae'n fwy na cholli capasiti yn unig.
Llifogydd: wel, unwaith eto, mae'n debyg, onid yw? Mae perygl llifogydd yn cynyddu mewn cymaint o gymunedau, mae'r bygythiad yn cyrraedd ymhellach, ond efallai nad yw'r pwysau ar wasanaethau llifogydd yn adlewyrchu hynny fel y dylai. Roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn iawn i sôn am y buddsoddiad, ac mae hynny i gyd i'w groesawu, fel y dywedais yn fy anerchiad agoriadol. Fe wnaethoch chi restru ambell eitem o seilwaith, ond wrth gwrs roedd yn seilwaith caled, ond mae pawb yn gwybod—ac rydych chi'n deall hyn hefyd—fod gan seilwaith meddal ac atebion naturiol rôl fawr i'w chwarae. Ac mae'n siŵr fod gan CNC rôl hyd yn oed yn fwy i'w chwarae yn y gofod hwnnw, ac mae caniatáu iddynt gael y capasiti, y set sgiliau a'r amser a'r lle i allu gwneud hynny yn bwysig iawn.
Rwy'n credu bod Joyce yn iawn i ddweud ei fod yn her, yn newid, yn aflonyddwch—dyna fu stori CNC hyd yma. Mae'n teimlo fel pe bai wedi bod mewn rhyw fath o gyflwr cyson o newid ac esblygiad. Ond er hynny, rydym yn atgoffa ein hunain eu bod yn dal i gyflawni cymaint o'r hyn y mae pobl Cymru yn gofyn iddynt ei gyflawni. Maent yn cyflawni ar gyfer pobl ac ar gyfer natur.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, dylem ddiolch i Clare Pillman am ei chyfnod wrth y llyw fel prif swyddog gweithredol CNC, yn yr amgylchiadau heriol iawn y buom yn eu trafod am yr awr ddiwethaf. Diolch hefyd i Syr David Henshaw am ei dymor fel cadeirydd a'r gwaith y mae wedi llywyddu drosto yn y blynyddoedd diwethaf. Ond mae ein prif ddiolch, wrth gwrs, i ddod â'r cyfan at ei gilydd, i bawb sy'n gweithio i'r sefydliad, yn enwedig y rhai ar y rheng flaen. Rydym bob amser yn barod iawn i godi a beirniadu CNC am hyn a'r llall—weithiau'n gyfiawn, weithiau'n annheg o bosib—ond yn y pen draw, maent yno am y rheswm cywir, maent yn gwneud eu gorau, ac am hynny rydym yn diolch yn fawr iddynt.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 7 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Cymorth tai i bobl sy’n agored i niwed'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.
Item 7 today is the debate on the Local Government and Housing Committee report, 'Housing support for vulnerable people'. I call on the Chair of the committee to move the motion—John Griffiths.
Cynnig NDM8995 John Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Cymorth tai i bobl sy’n agored i niwed', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Mai 2025.
Motion NDM8995 John Griffiths
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Local Government and Housing Committee, ‘Housing support for vulnerable people’, which was laid in the Table Office on 15 May 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am very pleased to open today's debate on the Local Government and Housing Committee's report on housing support for vulnerable people. I would like to start by thanking all those who contributed to our inquiry, including those who took part in focus groups and interviews, for sharing their experiences with us. We heard from people who access housing support services and from front-line workers who deliver those services. The insight involved in that is always valuable and appreciated.
Our work preceded the introduction of the Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill, and along with the other work we have undertaken on appropriate and sustainable housing in this Senedd, it has helped inform our scrutiny of that Bill. We will be reporting on the general principles of the Bill later this month.
Housing support services are a vital part of the homelessness system, but we heard they are often underappreciated. We were told of staff stress and burnout due to the pressures of the job, which, together with low pay, has led to challenges with recruitment and retention. We were particularly struck by the powerful evidence that some people working in the sector are themselves at risk of homelessness. This is clearly unacceptable.
The workforce plays a critical role in supporting vulnerable people to live independently. Their work is vital and, in some cases, life-saving. Better support for staff must be a priority. We know that a workforce task and finish group has been established, and that group has reported. The Cabinet Secretary has agreed to update us on responding to that report, and I urge her once again today to provide that update as soon as possible. We must demonstrate to the workforce that their concerns are being listened to and addressed.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar gymorth tai i bobl agored i niwed. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, gan gynnwys y rhai a gymerodd ran mewn grwpiau ffocws a chyfweliadau, am rannu eu profiadau gyda ni. Clywsom gan bobl sy'n cael mynediad at wasanaethau cymorth tai a chan weithwyr rheng flaen sy'n darparu'r gwasanaethau hynny. Mae'r mewnwelediad sy'n gysylltiedig â hynny bob amser yn werthfawr ac yn cael ei werthfawrogi.
Gwnaed ein gwaith cyn cyflwyno'r Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru), ac ynghyd â'r gwaith arall a wnaethom ar dai priodol a chynaliadwy yn y Senedd hon, mae wedi helpu i lywio ein gwaith craffu ar y Bil hwnnw. Byddwn yn adrodd ar egwyddorion cyffredinol y Bil yn ddiweddarach y mis hwn.
Mae gwasanaethau cymorth tai yn rhan hanfodol o'r system ddigartrefedd, ond clywsom eu bod yn aml heb gael eu gwerthfawrogi ddigon. Dywedwyd wrthym am straen ar staff a gorflinder oherwydd pwysau'r swydd, sydd, ynghyd â chyflogau isel, wedi arwain at heriau recriwtio a chadw. Fe'n synnwyd yn arbennig gan y dystiolaeth bwerus fod rhai pobl sy'n gweithio yn y sector eu hunain yn wynebu risg digartrefedd. Mae hyn yn amlwg yn annerbyniol.
Mae'r gweithlu'n chwarae rhan allweddol yn cynorthwyo pobl agored i niwed i fyw'n annibynnol. Mae eu gwaith yn allweddol ac mewn rhai achosion, yn achub bywydau. Rhaid i well cefnogaeth i staff fod yn flaenoriaeth. Gwyddom fod grŵp gorchwyl a gorffen ar y gweithlu wedi'i sefydlu, ac mae'r grŵp hwnnw wedi cyflwyno'i adroddiad. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cytuno i roi diweddariad i ni ar ymateb i'r adroddiad hwnnw, ac rwy'n ei hannog unwaith eto heddiw i ddarparu'r diweddariad hwnnw cyn gynted â phosib. Rhaid inni ddangos i'r gweithlu fod eu pryderon yn cael eu clywed a'u datrys.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Llywydd dros dro, I'll now turn to the three recommendations made in our report, along with 11 conclusions. One of our recommendations was accepted in full and two in principle.
I'm pleased that our recommendation on data on service performance has been fully accepted. This is important so that providers and local authorities can evaluate their services against others and identify good practice. We know that a vast amount of data is being gathered, and we believe much better use could be made of that.
Another recommendation related to the Welsh Government's ambition to implement rapid rehousing transformation. We know that this has significant implications for housing support grant services, as it means a long-term shift away from transitional forms of accommodation, such as homeless hostels, in favour of giving people permanent homes as quickly as possible, plus the additional support they may need. We recommended that the Welsh Government should make better use of evidence to set clear expectations on local authorities and social landlords about the types of support and accommodation they should be commissioning. We urge the Welsh Government to be clearer about what rapid rehousing good practice models actually look like, as there appears to be a lack of evidence informing the types of services and accommodation that are being commissioned under this banner.
Our third recommendation related to joint working, in particular how the Welsh Government should use available evidence to drive change. We heard about two multi-agency projects involving health and housing, one led by Cwm Taf Morgannwg health board and the other by Cardiff and Vale health board. Our concern is that two examples aren't enough on their own. We believe that if evidence proves that an approach is effective, other local authorities should be required to follow that evidence. We would like to see the Welsh Government take the lead in rolling out good practice in joint working, not just by disseminating information, but by being more assertive, such as placing conditions on grant funding.
It's no exaggeration to say that housing support can be life-saving, preventing crisis situations that would cost other organisations, such as the NHS, a lot more money to deal with. It is central to the Welsh Government's homelessness ambitions. I have often referred to the research that proves the value of investing in the housing support grant by preventing homelessness, easing pressure on health and social care and reducing interaction with the criminal justice system. Service delivered through the grant results in a net saving of £1.40 for every £1 invested.
The Welsh Government is due to publish its draft budget next month, which committees will then scrutinise. Ahead of that, I would like to urge the Cabinet Secretary, as we have done in previous years, to prioritise funding for the HSG. It is crucial to achieving the rapid rehousing approach and to delivering our shared aim of ensuring that homelessness in Wales is rare, brief and unrepeated. Ensuring the grant is adequately resourced is therefore absolutely key.
In conclusion, witnesses were clear that achieving those ambitions will depend on long-term planning, funding stability, strong multi-agency partnerships, and a large increase in social housing supply. We know that the Bill we are currently scrutinising aims to improve preventative measures, reduce pressure on temporary accommodation and improve partnership working, and we will report on our conclusions next week. Diolch yn fawr.
Lywydd dros dro, rwyf am droi nawr at y tri argymhelliad a wnaed yn ein hadroddiad, ynghyd ag 11 casgliad. Derbyniwyd un o'n hargymhellion yn llawn a dau mewn egwyddor.
Rwy'n falch fod ein hargymhelliad ar ddata perfformiad gwasanaeth wedi'i dderbyn yn llawn. Mae hyn yn bwysig fel y gall darparwyr ac awdurdodau lleol werthuso eu gwasanaethau yn erbyn eraill a nodi arferion da. Fe wyddom fod llawer iawn o ddata yn cael ei gasglu, a chredwn y gellid gwneud llawer gwell defnydd ohono.
Roedd argymhelliad arall yn ymwneud ag uchelgais Llywodraeth Cymru i weithredu'r newid ailgartrefu cyflym. Gwyddom fod goblygiadau sylweddol yn deillio o hyn i wasanaethau'r grant cymorth tai, gan ei fod yn golygu symud hirdymor oddi wrth ffurfiau ar lety trosiannol, fel hosteli digartrefedd, tuag at roi cartrefi parhaol i bobl cyn gynted â phosib, ynghyd â'r cymorth ychwanegol y gallai fod ei angen arnynt. Fe wnaethom argymell y dylai Llywodraeth Cymru wneud gwell defnydd o dystiolaeth i osod disgwyliadau clir ar awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol ynghylch y mathau o gymorth a llety y dylent eu comisiynu. Rydym yn annog Llywodraeth Cymru i fod yn gliriach ynglŷn â sut olwg sydd ar fodelau arferion da ailgartrefu cyflym mewn gwirionedd, gan fod diffyg tystiolaeth i lywio'r mathau o wasanaethau a llety sy'n cael eu comisiynu o dan y pennawd hwn.
Roedd ein trydydd argymhelliad yn ymwneud â chydweithio, yn enwedig y ffordd y dylai Llywodraeth Cymru ddefnyddio'r dystiolaeth sydd ar gael i ysgogi newid. Clywsom am ddau brosiect amlasiantaethol yn ymwneud ag iechyd a thai, un dan arweiniad bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg a'r llall gan fwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro. Ein pryder yw nad yw dwy enghraifft yn ddigon ar eu pen eu hunain. Os yw tystiolaeth yn profi bod dull o weithredu yn effeithiol, credwn y dylai fod yn ofynnol i awdurdodau lleol eraill ddilyn y dystiolaeth honno. Hoffem weld Llywodraeth Cymru yn cymryd yr awenau a chyflwyno arferion cydweithio da, nid drwy ledaenu gwybodaeth yn unig, ond drwy fod yn fwy cadarn, er enghraifft drwy osod amodau ar gyllid grant.
Nid yw'n ormod dweud y gall cymorth tai achub bywydau, gan atal argyfyngau a fyddai'n costio llawer mwy o arian i sefydliadau eraill, fel y GIG, i ymdrin â nhw. Mae'n ganolog i uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer digartrefedd. Rwyf wedi cyfeirio'n aml at yr ymchwil sy'n profi gwerth buddsoddi yn y grant cymorth tai drwy atal digartrefedd, lleddfu'r pwysau ar iechyd a gofal cymdeithasol a lleihau rhyngweithio â'r system cyfiawnder troseddol. Mae'r gwasanaeth a ddarperir drwy'r grant yn arwain at arbediad net o £1.40 am bob £1 a fuddsoddir.
Mae disgwyl i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei chyllideb ddrafft fis nesaf, a bydd pwyllgorau'n craffu arni wedyn. Cyn hynny, hoffwn annog Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwnaethom mewn blynyddoedd blaenorol, i flaenoriaethu cyllid ar gyfer y grant cymorth tai. Mae'n hanfodol er mwyn cyflawni'r dull ailgartrefu cyflym ac i gyflawni ein nod cyffredin o sicrhau bod digartrefedd yng Nghymru yn beth prin a byrhoedlog nad yw'n ailddigwydd. Felly, mae sicrhau bod adnoddau digonol ar gyfer y grant yn hollol allweddol.
I gloi, roedd tystion yn glir y bydd cyflawni'r uchelgeisiau hynny'n dibynnu ar gynlluniau hirdymor, ariannu sefydlog, partneriaethau amlasiantaethol cryf, a chynnydd mawr yn y cyflenwad tai cymdeithasol. Gwyddom mai nod y Bil yr ydym yn craffu arno ar hyn o bryd yw gwella mesurau ataliol, lleihau'r pwysau ar lety dros dro a gwella gweithio mewn partneriaeth, a byddwn yn adrodd ar ein casgliadau yr wythnos nesaf. Diolch yn fawr.
I would like to begin by thanking and paying tribute to those who work in the housing support sector. It is important that we remember that they work in a challenging environment, where they deal day-to-day with vulnerable people who can have complex needs. This can have quite an emotional impact on them as they try their best to help them. Moreover, so many are earning minimum wage and are working in very stressful environments—in hostels, for instance, where there can be a considerable threat of violence towards them. I, for one, am enormously grateful for the work that they do, and we should all recognise this.
Acting Presiding Officer, I actually think this report does a decent job of highlighting the issues that are faced by agencies and their staff who are helping vulnerable people find homes. It is clear that the short-termism and inconsistency of the funding model is not beneficial, and we have to be mindful that, whilst Government funding is always stretched, this problem of homelessness is never going to go away. There will always be people who find themselves in a vulnerable position in life, who are dealing with trauma that has left them struggling, and who simply do not have the support networks of family and friends to help them out.
Therefore, I feel strongly that we need to do more to design a sustainable long-term funding model. I imagine it must be enormously frustrating for these agencies, that just want to get on and help people, to have to spend so much time applying for grants, worrying about the next funding cycle, or worrying about if they will qualify for an uplift in funding. What they need is consistent funding that is guaranteed and, frankly, permits them to get on with the job of helping people. I believe that this will help to improve consistent good practice by helping to retain staff and save money by reducing the need to keep retraining people.
The report highlights the high turnover of staff because of the stressful environment that they are working in. If you have a consistent funding model, it enables organisations to financially reward staff for their hard work and loyalty, and that can go a long way in helping staff feel secure. There is no doubt in my mind that many people work in this sector because they find the work that they do in helping so fulfilling, and it is right that they should have stable jobs that pay them a decent and fair wage.
Acting Presiding Officer, I want to pick up on point 71 of the report, where Llamau highlighted that the funding model for supported accommodation relies on a percentage of staffing costs being recovered from rents and service charges, rather than the HSG, which means that rents become really expensive, in their words, and it makes it difficult for young people to move into employment while living there, as they would then become liable for paying the rent through their wages, rather than through housing benefit.
I think this is strong evidence that the current funding model is no longer fit for purpose and does need restructuring. The rental housing market has been severely impacted by Welsh Government reforms, causing market rental prices to increase substantially. And we have to face the reality that rental costs have substantially outpaced increases in funding. Recovering a percentage of staffing costs from rents and service charges is clearly working against what we are trying to achieve, which is to help people find affordable housing and secure jobs.
I am conscious that there is no magic money tree that the Welsh Government can produce to just pay for everything, but I feel that there is so much wastage in having this disjointed funding model that if we streamline how funding is administered, then there is a potential to save money that can actually be redirected into where it is needed.
In terms of housing availability, clearly this is a major challenge and is only exacerbated by the fact that the private rental accommodation market has not kept pace with housing needs. Government reforms have meant that the risk of investing by private individuals in the rental market is no longer worth the profit. We have to accept that, long term, we have an ever-decreasing proportion of the market available for rent. The fact that an estimated 70 per cent of housing association tenants require a level of housing support to maintain the tenancy just shows how big the situation has become.
We also have to consider that private landlords are not overly enthused about letting their properties to local authorities. We have seen countless instances where promised support to landlords has not materialised, damage not rectified, councils taking a belligerent stance, and worse: tenants being housed in unsuitable accommodation and in unsuitable locations. What this ultimately says is that letting to local authorities has a bad image and is a high risk for private landlords. Therefore, for this to change, there needs to be a gear shift in the way local authorities deal with private landlords.
Finally, as we have seen, temporary accommodation is not always welcomed by those looking for accommodation, because it's seen as too dangerous. I've even spoken with people who, believe it or not, acting Presiding Officer, say that they are far safer sleeping on the streets than in temporary accommodation, because of the violence and drug use that happens there.
In closing, acting Presiding Officer, I would like to reiterate that this is a well-balanced report that has identified some of the major challenges we're facing. Clearly, there is a major issue with the funding model and this needs to be urgently addressed. We also need to be mindful that the issue of vulnerability is never going to go away, and so it is important that we invest in a system that is able to cope with the challenges. We all want to see homelessness eradicated—
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch a thalu teyrnged i'r rhai sy'n gweithio yn y sector cymorth tai. Mae'n bwysig ein bod yn cofio eu bod yn gweithio mewn amgylchedd heriol, lle maent yn delio o ddydd i ddydd â phobl agored i niwed a all fod ag anghenion cymhleth. Gall hyn gael effaith emosiynol arnynt wrth iddynt wneud eu gorau i'w helpu. Ar ben hynny, mae cynifer yn ennill isafswm cyflog ac yn gweithio mewn amgylcheddau anodd iawn—mewn hosteli, er enghraifft, lle gall fod bygythiad sylweddol o drais tuag atynt. Rwy'n hynod ddiolchgar am y gwaith a wnânt, a dylem i gyd gydnabod hyn.
Lywydd dros dro, rwy'n credu bod yr adroddiad hwn yn gwneud gwaith da o dynnu sylw at y problemau sy'n wynebu asiantaethau a'u staff sy'n helpu pobl agored i niwed i ddod o hyd i gartrefi. Mae'n amlwg nad yw natur fyrhoedlog ac anghysondeb y model cyllido yn fuddiol, a rhaid inni fod yn ymwybodol, er bod cyllid y Llywodraeth bob amser dan bwysau, nad yw problem digartrefedd byth yn mynd i ddiflannu. Bydd yna bob amser bobl mewn sefyllfa fregus yn eu bywydau, yn delio â thrawma sy'n rhoi pwysau enfawr arnynt, heb rwydweithiau cymorth teulu a ffrindiau i'w helpu.
Felly, rwy'n teimlo'n gryf fod angen inni wneud mwy i lunio model cyllido hirdymor cynaliadwy. Rwy'n dychmygu ei bod yn hynod rwystredig i'r asiantaethau hyn, sydd ond eisiau bwrw ati i helpu pobl, orfod treulio cymaint o amser yn gwneud cais am grantiau, yn poeni am y cylch cyllido nesaf, neu'n poeni a fyddant yn gymwys i gael cynnydd mewn cyllid. Yr hyn sydd ei angen arnynt yw cyllid cyson wedi ei warantu, sy'n caniatáu iddynt fwrw ymlaen â'r gwaith o helpu pobl. Rwy'n credu y bydd hyn yn helpu i wella arferion da cyson drwy helpu i gadw staff ac arbed arian drwy leihau'r angen i barhau i ailhyfforddi pobl.
Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y trosiant uchel o staff oherwydd yr amgylchedd anodd y maent yn gweithio ynddo. Os oes gennych fodel cyllido cyson, mae'n galluogi sefydliadau i wobrwyo staff yn ariannol am eu gwaith caled a'u teyrngarwch, a gall hynny fynd yn bell i helpu staff i deimlo'n ddiogel. Nid oes amheuaeth yn fy meddwl fod llawer o bobl yn gweithio yn y sector hwn am eu bod yn cael boddhad o'r gwaith a wnânt yn helpu, ac mae'n briodol iddynt gael swyddi sefydlog sy'n talu cyflog gweddus a theg iddynt.
Lywydd dros dro, rwyf am fynd ar drywydd pwynt 71 yn yr adroddiad, lle tynnodd Llamau sylw at y ffaith bod y model ariannu ar gyfer llety â chymorth yn dibynnu ar adfer canran o'r costau staffio o renti a thaliadau gwasanaeth, yn hytrach na'r grant cymorth tai, sy'n golygu bod rhenti'n mynd yn ddrud iawn, yn eu geiriau nhw, ac yn ei gwneud hi'n anodd i bobl ifanc symud i gyflogaeth tra byddant yn byw yno, gan y byddai gofyn iddynt dalu'r rhent drwy eu cyflogau, yn hytrach na thrwy fudd-dal tai.
Rwy'n credu bod hon yn dystiolaeth gref nad yw'r model cyllido presennol yn addas i'r diben mwyach a bod angen ei ailstrwythuro. Mae diwygiadau Llywodraeth Cymru wedi effeithio'n ddifrifol ar y farchnad dai rhent, gan achosi i brisiau rhent y farchnad gynyddu'n sylweddol. Ac mae'n rhaid inni wynebu'r realiti fod costau rhent wedi codi gryn dipyn yn gyflymach na'r cynnydd mewn cyllid. Mae adennill canran o gostau staffio o renti a thaliadau gwasanaeth yn amlwg yn gweithio yn erbyn yr hyn y ceisiwn ei gyflawni, sef helpu pobl i ddod o hyd i dai fforddiadwy a swyddi diogel.
Rwy'n ymwybodol nad oes coeden arian hud y gall Llywodraeth Cymru ei chynhyrchu i dalu am bopeth, ond rwy'n teimlo bod cymaint o wastraff mewn cael model cyllido digyswllt, ac os symleiddiwn y ffordd y caiff cyllid ei ddarparu, mae potensial i arbed arian y gellir ei ailgyfeirio i lle mae ei angen.
Ar argaeledd tai, mae'n amlwg fod hon yn her fawr ac yn cael ei gwaethygu gan y ffaith nad yw'r farchnad llety rhent preifat wedi cadw i fyny ag anghenion tai. Mae diwygiadau'r llywodraeth wedi golygu nad yw'r risg o fuddsoddi gan unigolion preifat yn y farchnad rentu bellach yn werth yr elw. Rhaid inni dderbyn, yn y tymor hir, fod y gyfran o'r farchnad sydd ar gael ar gyfer rhentu yn gostwng yn barhaol. Mae'r ffaith bod 70 y cant amcangyfrifedig o denantiaid cymdeithasau tai angen lefel o gymorth tai i gynnal y denantiaeth yn dangos pa mor wael yw'r sefyllfa erbyn hyn.
Rhaid inni ystyried hefyd nad yw landlordiaid preifat yn hynod o frwdfrydig i osod eu heiddo i awdurdodau lleol. Gwelsom nifer o achosion lle nad yw'r gefnogaeth a addawyd i landlordiaid wedi'i gwireddu, difrod heb ei gyweirio, cynghorau gelyniaethus, a gwaeth: tenantiaid mewn llety anaddas ac mewn lleoliadau anaddas. Yn y pen draw dengys hyn fod delwedd wael i osod i awdurdodau lleol a bod y risg yn fawr i landlordiaid preifat. Felly, er mwyn i hyn newid, mae angen newid sylfaenol yn y ffordd y mae awdurdodau lleol yn delio â landlordiaid preifat.
Yn olaf, fel y gwelsom, ni chaiff llety dros dro groeso bob amser gan y rhai sy'n chwilio am lety, am ei fod yn cael ei ystyried yn rhy beryglus. Rwyf wedi siarad â phobl sydd, credwch neu beidio, Lywydd dros dro, yn dweud eu bod yn llawer mwy diogel yn cysgu ar y strydoedd na mewn llety dros dro, oherwydd y trais a'r defnydd o gyffuriau sy'n digwydd yno.
I gloi, Lywydd dros dro, carwn ailadrodd bod hwn yn adroddiad cytbwys sydd wedi nodi rhai o'r heriau mawr a wynebwn. Yn amlwg, mae problem fawr gyda'r model cyllido ac mae angen mynd i'r afael â hyn ar frys. Mae angen inni gofio hefyd nad yw problem bregusrwydd byth yn mynd i ddiflannu, ac felly mae'n bwysig ein bod yn buddsoddi mewn system sy'n gallu ymdopi â'r heriau. Rydym i gyd eisiau gweld digartrefedd yn cael ei ddileu—
The Member must now conclude, please.
Rhaid i'r Aelod ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.
Thank you. We all want to see homelessness eradicated, but I feel, unfortunately, given where we are, that this is a very long way off. Thank you.
Diolch. Rydym i gyd eisiau gweld digartrefedd yn cael ei ddileu, ond rwy'n teimlo, yn anffodus, o ystyried lle rydym arni, fod hynny'n bell iawn i ffwrdd. Diolch.
Diolch yn fawr. Hoffwn yn gyntaf ddiolch i'r holl randdeiliaid a chyfranwyr sydd wedi rhoi o'u hamser i gyfrannu i'r ymchwiliad yma, ac yn benodol diolch i'r bobl sydd ar y rheng flaen yn darparu cymorth i bobl agored i niwed ledled Cymru. Mae’r gweithlu yma yn wynebu pwysau eithriadol, ac maen nhw'n gwneud gwaith hanfodol sydd yn aml yn achub bywydau.
Er bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn mewn egwyddor llawer o argymhellion y pwyllgor, mae'n bryderus eu bod yn trosglwyddo cyfrifoldeb am nifer o'r argymhellion i’r awdurdodau lleol yn ystod argyfwng sy’n ddibynnol ar gydweithio ar draws pob lefel o lywodraeth. Ac wrth gwrs, rydym ni'n croesawu unrhyw gamau positif tuag at newid ystyrlon, megis y cynnydd i’r grant cymorth tai a’r ymrwymiad i’r dull tai yn gyntaf. Mae’r cymorth hwn yn hanfodol, ac wedi bod yn alwad gyson gan Blaid Cymru ers blynyddoedd. Fodd bynnag, er gwaetha'r camau yma, mae bylchau sylweddol yn parhau yn y system. Mae'r adroddiad gan y pwyllgor yn dangos yn glir bod strategaeth dai y Llywodraeth wedi methu’n llwyr â deall maint yr argyfwng yn y sector, ac mae diffyg y Llywodraeth i gasglu data digonol ar lefel genedlaethol yn ychwanegu at hynny.
Hoffwn i dynnu sylw at ddwy agwedd allweddol yn yr adroddiad yma. Yn gyntaf, y prinder difrifol o dai cymdeithasol. Hynny sydd wrth wraidd yr argyfwng tai presennol. Mae’r diffyg yma yn gorfodi gormod o aelwydydd bregus i droi at y sector rhentu preifat, lle maen nhw'n wynebu costau rhentu uwch ac yn byw dan fygythiad cyson o gael eu troi allan ar fyr rybudd. Yn ogystal â hyn, mae'r adroddiad yn dangos nad yw’r rhan fwyaf o’r llety dros dro presennol yn addas i bobl efo heriau cymhleth. Sut mae'r Llywodraeth yn gallu cyfiawnhau rhoi rhywun sy'n agored i niwed mewn sefyllfa heb gyfleusterau coginio sylfaenol? Dyna chi ddiffyg parch dybryd at urddas dynol a bywyd annibynnol. Mae'n drueni felly nad yw'r Llywodraeth yn fodlon comisiynu gwerthusiad o effeithlonrwydd llety a chymorth ar raddfa fawr.
Mae hyn yn gwbl groes i egwyddor tai yn gyntaf ac yn creu cylch o ansicrwydd, sy’n tanseilio pob ymdrech i sicrhau sefydlogrwydd i unigolion sydd eisoes dan straen. Dyna pam rydym ni ym Mhlaid Cymru yn ymrwymo i gynyddu’r cyflenwad o dai cymdeithasol ac i sicrhau yr hawl i bawb gael mynediad at dai digonol. Ond does dim modd datrys hyn heb ddeall yn union beth ydy'r galw gwirioneddol am yr anghenion, a dwi yn pryderu bod y cynigion presennol sydd yn Rhan 2 o’r Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru) yn debygol o wanhau’r sail dystiolaeth yn hytrach na’i chryfhau.
Yn ail, gwnaf droi at y dystiolaeth sy’n dangos methiant y Llywodraeth i ymdrin â'r agwedd ataliol yn effeithiol. Er bod ymateb y Llywodraeth i argymhellion yr adroddiad yn honni y gall y Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru) gynnig atebion, mae’r fersiwn drafft yn codi pryderon sylweddol ynghylch ei effeithlonrwydd ymarferol. Er enghraifft, dydy'r cyrff allweddol, megis ysgolion a meddygon teulu, ddim wedi cael eu cynnwys o dan y ddyletswydd i ofyn ac i weithredu. Mae’r adroddiad, dwi'n teimlo, yn dangos yn glir nad ydy cydweithio rhwng asiantaethau yn digwydd yn ddigon aml, ac mewn achosion lle mae cyfle i'r Llywodraeth ysgogi newid, fel yn y Bil digartrefedd sydd yn mynd ar ei daith ar hyn o bryd, mae'r Llywodraeth yn methu â chynnwys y cyrff hanfodol hynny sy'n gallu diogelu'r bobl fwyaf agored i niwed.
Dwi'n gweld bod fy amser yn prysur ddod i ben. Diolch yn fawr iawn i bawb wnaeth gymryd rhan yn y gwaith o lunio'r adroddiad pwysig yma. Dwi'n gobeithio y bydd y gwaith yn ffeindio'i ffordd i mewn i'r ddeddfwriaeth sydd ar hyn o bryd yn mynd trwy'r Senedd. Diolch yn fawr.
Thank you very much. I would first of all like to thank all of the stakeholders and contributors who have given of their time to contribute to this inquiry, and I specifically thank those people who are on the front line, providing support to vulnerable people across Wales. This workforce faces huge pressures, and they do vital work that often saves lives.
Although the Welsh Government has accepted in principle many of the committee's recommendations, it is concerning that they pass on responsibility for a number of the recommendations to local authorities in the midst of a crisis that demands collaboration across every level of government. And of course, we welcome any positive steps towards meaningful change, such as the increase to the housing support grant and the commitment to a housing first approach. This support is crucial and has been called for consistently by Plaid Cymru for many years. However, despite these steps, significant gaps remain in the system. The report by the committee clearly demonstrates that the Government's housing strategy has entirely failed to comprehend the scale of the crisis in the sector, and the Government's failure to gather adequate data on a national level has exacerbated this situation.
I would like to draw attention to two key aspects of this report. First, the severe lack of social housing. That's the root cause of the current housing crisis. This lack of housing is forcing far too many vulnerable households to turn to the private rented sector, where they face higher rents and live under the constant threat of being evicted at short notice. In addition, the report demonstrates that the majority of current temporary accommodation is not suitable for people with complex challenges. How can the Government justify placing a vulnerable person in a setting that doesn't have basic cooking facilities? What a lack of respect for human dignity and the ability to live independently. It's a shame, therefore, that the Government is unwilling to commission an evaluation of the effectiveness of accommodation and support on a large scale.
All of this is entirely contrary to the housing first principle and creates a cycle of uncertainty that undermines every effort to provide stability to individuals who are already under strain. That's why we, in Plaid Cymru, are committed to increasing the supply of social housing and to ensure that everyone has the right to access adequate housing. But all these issues cannot be solved without understanding exactly what the real demand and needs are, and I am concerned that the current proposals in Part 2 of the Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill are likely to weaken the evidence base rather than strengthen it.
Secondly, I’d like to turn to the evidence that points to the Government's failure to deal with the preventative approach effectively. Although the Government's response to the report's recommendations claims that the Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill may provide solutions, the draft version does raise significant concerns regarding is effectiveness in practice. For example, key players like schools and general practitioners are not included in the duty to ask and act. The report, I feel, demonstrates clearly that collaboration between agencies does not happen often enough, and in cases where there are opportunities for the Government to drive change, such as in the homelessness Bill that is currently on its journey through the Senedd, the Government is failing to include those crucial bodies that are able to safeguard the most vulnerable people.
I see that my time is swiftly coming to an end. Thank you very much to everyone who participated in this work of drawing up this important report. I very much hope that the work will find its way into the legislation that is currently going through the Senedd. Thank you.
This week, committees received a copy of a letter that the First Minister sent to the Presiding Officer at the end of the summer asking them to make fewer recommendations to the Government. She said:
'I am keen to get to a position where Committees, in carrying out their work, concentrate on fewer recommendations, with a focus on specific and clearly defined recommendations which will have the greatest impact as appropriate to the matter under consideration.'
Yr wythnos hon, derbyniodd pwyllgorau gopi o lythyr a anfonodd y Prif Weinidog at y Llywydd ddiwedd yr haf yn gofyn iddynt wneud llai o argymhellion i'r Llywodraeth. Dyma a ddywedai:
'Rwy'n awyddus i gyrraedd sefyllfa lle mae Pwyllgorau, wrth gyflawni eu gwaith, yn canolbwyntio ar lai o argymhellion, gyda ffocws ar argymhellion penodol ac wedi'u diffinio'n glir a fydd yn cael yr effaith fwyaf fel y bo'n briodol i'r mater dan sylw.'
Now, some have clutched their pearls at this letter; I welcome it. I think she is bang on the money, and this is something this committee inquiry was ahead of its game on; this is something we'd already decided to do and this is a cross-party report on a non-party issue and we have followed the evidence and we've come up with just three recommendations. And despite that, of the three recommendations, two have been accepted in principle, and when you look at what is said in response to that, this is pretty weak stuff, acting Presiding Officer, and I think it's something that should concern us all. We talk a lot about Senedd reform in this place and the need for extra Members to provide extra scrutiny, but I think this report shows that scrutiny isn't just a matter of numbers, it's a matter of culture, it's a matter of willingness of committees and Members to challenge, and of Government to respond in kind. And a Government that is bringing forward this reform measure, saying it wants more scrutiny, giving such a weak response when proper scrutiny is provided, to just three recommendations after all—.
So, I think this is an incredibly disappointing response and I want to focus just on recommendation 3, which I think is pretty uncontroversial, really. The recommendation says that
'The Welsh Government should take a more assertive role in relation to joint working to ensure that evidence-based good practice is replicated everywhere it is needed across Wales. It should do this by ensuring that the right structures and grant funding are in place, including grant conditionality where necessary.'
I don't think that's particularly controversial. We've heard for a long time of sharing good practice, but we know simply sharing good practice does not lead to that good practice being taken up. As well as innovation, we need to see diffusion, we need to see good practice adopted as standard, and the recommendation made by our committee around the social housing grant, which after all is £21 million a year given to Welsh local authorities to improve conditions, to stop people falling into homelessness—. We should say where good practice is identified, where innovation takes place—it shouldn't be a matter of whim whether the local authorities then take that up. It should be expected, it should be standard, and if the local authorities themselves aren't prepared to do that, the Welsh Government through its grant conditions should say, 'Adopt this good practice or justify why you can't.' Now, the Welsh Government's response to that is—well, it's hard to discern, to be honest. I've gone through the report to recommendation 3 and it simply notes that it supports joint working through its guidance, that a Bill is being brought through that will strengthen the statutory framework for joint working, it'll establish joint protocols and promote co-operation, but that's not what the recommendation says. The recommendation doesn't say it should promote good practice. It says good practice should be replicated and the Welsh Government should use its grant conditions if necessary to put that in place.
There's an interesting other example in response to another one of the conclusions in the report, where recommendation 2 says the committee says
'The Welsh Government should take steps to ensure that housing support data is driving service improvements',
and that the data sharing should be robust. And the response from the Government is simply that they do not intend to make—. Here we are:
'The Welsh Government should commission an independent evaluation of the effectiveness of large-scale supported accommodation, considering the perspectives of tenants'.
The response from the Government:
'Welsh Government does not currently propose to commission an evaluation of large-scale supported accommodation.'
Here's the key bit:
'It is the responsibility of LAs to identify appropriate housing solutions for individuals'.
So, simply, the Welsh Government is there just to pass on the grant. It doesn't have any leadership to provide any strategic reform to drive through good practice to make sure that homelessness is tackled and that public money is well spent. It is simply there to suggest, possibly, encourage, maybe, but insist, definitely not. I think that is showed to be ineffective, and the evidence we received from a number of witnesses—the Wallich, for example—said that there were barriers to collaboration as part of the commissioning process. ClwydAlyn told us that despite good examples of really good practice, it is not consistent, they are one-offs:
'They're often pilots; new money is found for a period, there are some great outcomes, and then those things stop when the funding is no longer there.'
Even the WLGA agreed that greater collaboration was needed across Wales, not just as a helpful tool, but as essential, and I would put it to the Minister and to the Government as a whole, it's not simply their role to sit back and hope good things happen. They're there to provide leadership. This committee has made that recommendation, we've listened to the First Minister in prioritising those recommendations, and we've been fobbed off.
Nawr, mae rhai wedi gwaredu at y llythyr hwn; rwy'n ei groesawu. Rwy'n credu ei bod hi'n llygad ei lle, ac mae hyn yn rhywbeth yr oedd yr ymchwiliad pwyllgor hwn ar y droed flaen yn ei wneud; mae'n rhywbeth yr oeddem eisoes wedi penderfynu ei wneud ac mae hwn yn adroddiad trawsbleidiol ar fater nad yw'n bleidiol ac rydym wedi dilyn y dystiolaeth a wedi llunio tri argymhelliad yn unig. Ac er hynny, o'r tri argymhelliad, cafodd dau eu derbyn mewn egwyddor, a phan edrychwch ar yr hyn sy'n cael ei ddweud mewn ymateb i hynny, maent yn bethau go wan, Lywydd dros dro, ac rwy'n credu ei fod yn rhywbeth a ddylai beri pryder i bawb ohonom. Rydym yn siarad llawer am ddiwygio'r Senedd yn y lle hwn a'r angen am Aelodau ychwanegol i ddarparu craffu ychwanegol, ond rwy'n credu bod yr adroddiad hwn yn dangos nad mater o niferoedd yn unig yw craffu, mae'n fater o ddiwylliant, mae'n fater o barodrwydd pwyllgorau ac Aelodau i herio, a Llywodraeth i ymateb yn yr un ysbryd. Ac mae i Lywodraeth sy'n cyflwyno'r mesur diwygio hwn, gan ddweud ei bod eisiau mwy o graffu, roi ymateb mor wan pan ddarperir craffu priodol, i dri argymhelliad yn unig wedi'r cyfan—.
Felly, rwy'n credu bod hwn yn ymateb hynod siomedig ac rwyf am ganolbwyntio ar argymhelliad 3 yn unig, nad yw'n ddadleuol iawn o gwbl yn fy marn i. Mae'r argymhelliad yn dweud
'Dylai Llywodraeth Cymru gymryd rôl fwy pendant mewn perthynas â chydweithio i sicrhau bod arfer da sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn cael ei efelychu ym mhobman y mae ei angen ledled Cymru. Dylai wneud hyn trwy sicrhau bod y strwythurau a'r cyllid grant cywir ar waith, gan gynnwys amodau grant lle bo angen.'
Nid wyf yn meddwl bod hynny'n arbennig o ddadleuol. Rydym wedi clywed ers tro byd am rannu arferion da, ond fe wyddom nad yw rhannu arfer da yn arwain at fabwysiadu'r arferion da hynny. Yn ogystal ag arloesedd, mae angen inni weld lledaeniad, mae angen inni weld arferion da yn cael eu mabwysiadu fel safon, a'r argymhelliad a wnaed gan ein pwyllgor ynghylch y grant tai cymdeithasol, sy'n £21 miliwn y flwyddyn wedi'r cyfan, a roddir i awdurdodau lleol Cymru i wella amodau, er mwyn atal pobl rhag mynd yn ddigartref—. Dylem ddweud lle gwelir arfer da, lle mae arloesedd yn digwydd—ni ddylai ei fabwysiadu ddigwydd yn ôl mympwy awdurdodau lleol. Dylai fod yn ddisgwyliedig, dylai fod yn safon, ac os nad yw'r awdurdodau lleol eu hunain yn barod i wneud hynny, dylai Llywodraeth Cymru drwy'i hamodau grant ddweud, 'Mabwysiadwch yr arfer da hwn neu gyfiawnhau pam na allwch wneud hynny.' Nawr, ymateb Llywodraeth Cymru i hynny yw—wel, mae'n anodd ei ddehongli, i fod yn onest. Rwyf wedi mynd drwy'r adroddiad ar argymhelliad 3 ac mae'n nodi'n syml ei fod yn cefnogi cydweithio drwy ei ganllawiau, fod Bil yn cael ei gyflwyno a fydd yn cryfhau'r fframwaith statudol ar gyfer cydweithio, bydd yn sefydlu protocolau ar y cyd ac yn hyrwyddo cydweithredu, ond nid dyna beth y mae'r argymhelliad yn ei ddweud. Nid yw'r argymhelliad yn dweud y dylai hyrwyddo arfer da. Mae'n dweud y dylid ailadrodd arfer da a dylai Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei hamodau grant os oes angen i roi hynny ar waith.
Ceir enghraifft ddiddorol arall mewn ymateb i un arall o'r casgliadau yn yr adroddiad, lle mae argymhelliad 2 yn dweud bod y pwyllgor yn dweud
'Dylai Llywodraeth Cymru gymryd camau i sicrhau bod data cymorth tai yn ysgogi gwelliannau i wasanaethau',
ac y dylai trefniadau rhannu data fod yn gadarn. Ac mae'r ymateb gan y Llywodraeth yn dweud yn syml nad ydynt yn bwriadu gwneud—. Dyma ni:
'Dylai Llywodraeth Cymru gomisiynu gwerthusiad annibynnol o effeithiolrwydd llety â chymorth ar raddfa fawr, gan ystyried safbwyntiau tenantiaid.'
Yr ymateb gan y Llywodraeth:
'Ar hyn o bryd nid yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu comisiynu gwerthusiad o unedau llety â chymorth mawr.'
Dyma'r darn allweddol:
'Cyfrifoldeb yr ALl yw penderfynu pa lety sy'n briodol ar gyfer unigolion'.
Felly, yn syml, mae Llywodraeth Cymru yno i drosglwyddo'r grant yn unig. Nid oes ganddi unrhyw arweinyddiaeth i ddarparu unrhyw ddiwygio strategol i sicrhau arfer da er mwyn gwneud yn siŵr yr eir i'r afael â digartrefedd a bod arian cyhoeddus yn cael ei wario'n dda. Mae yno'n syml i awgrymu, o bosib, i annog, efallai, ond i fynnu, dim o gwbl. Rwy'n credu y dangoswyd bod hynny'n aneffeithiol, ac roedd y dystiolaeth a gawsom gan nifer o dystion—y Wallich, er enghraifft—yn dweud bod rhwystrau i gydweithio yn rhan o'r broses gomisiynu. Dywedodd ClwydAlyn wrthym, er gwaethaf enghreifftiau da o arfer da iawn, nid yw'n gyson, maent yn ddigwyddiadau untro:
'Maent yn aml yn gynlluniau peilot; deuir o hyd i arian newydd am gyfnod, ceir canlyniadau gwych, ac yna daw'r pethau hynny i ben pan nad yw'r cyllid yno mwyach.'
Roedd hyd yn oed CLlLC yn cytuno bod angen mwy o gydweithredu ledled Cymru, nid yn unig fel offeryn defnyddiol, ond fel rhywbeth hanfodol, ac rwy'n dweud wrth y Gweinidog ac wrth y Llywodraeth gyfan, nid eistedd yn ôl a gobeithio y bydd pethau da yn digwydd yw eu rôl. Maent yno i ddarparu arweinyddiaeth. Mae'r pwyllgor hwn wedi gwneud yr argymhelliad hwnnw, rydym wedi gwrando ar y Prif Weinidog wrth flaenoriaethu'r argymhellion hynny, a gwnaed tro gwag â ni.
Dwi'n galw nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai, Jayne Bryant.
I now call on the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, Jayne Bryant.
Diolch, acting Presiding Officer. Thank you for the opportunity to respond to this important debate today. I'd just like to start by welcoming the committee's work during its inquiry into housing support services for people who are homeless or at risk of homelessness. I'd also like to thank everyone who contributed evidence to the inquiry, many of whom shared their personal experiences. I'd like to thank the committee for their report. I have accepted or accepted in principle all three of the recommendations made in relation to the use of housing support grant outcomes data, rapid rehousing and joint partnership working. I take on board my colleague Lee Waters's point around short numbers of recommendations, and accepting or accepting in principle those numbers, and I'll come on to address some other points that he raised as well.
Good-quality and effective housing support services are vital to ensuring that we have a system in place that prevents homelessness and places the right people in the right homes in the right communities with the right support in order for people to succeed and thrive. You'll all be aware of the Welsh Government's long-term ambition to end homelessness in Wales, as set out in our ending homelessness action plan. The housing support grant plays a pivotal role in delivering these vital housing support services, which complement local authorities' statutory duties to prevent and alleviate homelessness. This grant, together with the move to a rapid rehousing approach and our reform to homelessness legislation, supports delivery of the long-term transformational change necessary to ensure that homelessness is rare, brief and unrepeated.
So, our goal is to achieve systematic change and to embed a truly public service approach to preventing and alleviating homelessness, one that enables us to overcome the challenges and the root causes of homelessness. That's why I was delighted to introduce the Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill to the Senedd in May. This landmark legislation represents a bold step forward in our commitment to ending homelessness in Wales.
The Bill is rooted in lived experience and shaped by extensive consultation. It introduces a range of transformative measures designed to create a more preventative, person-centred and trauma-informed homelessness system in Wales, and stronger co-operation across all Welsh public services. So, the coming months will be crucial as the Bill undergoes scrutiny in the Senedd, and I urge all Members who share my concerns about homelessness to support the Bill.
We're also continuing to drive forward the shift towards rapid rehousing. Last month, in partnership with Cymorth Cymru, an in-person event to share best practice about rapid rehousing was attended by over 140 key partners. That provided a valuable opportunity to strengthen collaboration and showcase innovative approaches that are already making a difference across Wales. I accepted in principle the recommendation too, because there are already grant structures and guidance in place that facilitate and promote joint working by local authorities.
Rapid rehousing is essential to reducing our reliance on temporary accommodation, and to ensure that people are supported into stable, permanent homes as quickly as possible, with the right wraparound support to help them thrive. Successful implementation of rapid rehousing is, of course, dependent on the availability of appropriate accommodation to meet the needs of people who are homeless or at risk of homelessness. This requires transformation of the whole housing sector to ensure housing development programmes reflect the needs of people experiencing or at risk of experiencing homelessness.
So, my officials are working with local authorities and the ending homelessness national advisory board to promote a proactive approach to ending homelessness by ensuring housing supply meets housing need across Wales. This work has been informed by an in-depth analysis of the local housing market assessments and the rapid rehousing plans of three local authorities to consider how data and information on the diverse housing needs of households experiencing homelessness can accurately inform the delivery of housing supply. I'd just like to take this opportunity to thank Conwy, Rhondda Cynon Taf and Cardiff for their participation in this exercise and for sharing the learning from it at the recent best-practice event.
I recognise that we must also continue to invest in the support services that make prevention possible. I'm proud that the Welsh Government has invested almost £240 million into homelessness prevention and support this year. And this includes a transfer of over £21.32 million to the revenue support grant to continue to support local authorities' statutory homelessness duties, and also a £21 million uplift to the housing support grant, taking it to over £204 million. This investment is essential to strengthen a system that not only responds to homelessness, but actively prevents it.
The bedrock of all our work is, of course, the homelessness and housing support workforce who deliver those vital support services funded by the grant. As all Members have done, I want to take this opportunity to thank them again for their hard work in supporting people in communities across Wales. I recognise the pressure on them and the services that they work in, which has been highlighted in the committee's report. This is precisely why we've uplifted the housing support grant, both in this financial year and in the last financial year, to support the sector to pay the real living wage.
Developing a resilient and valued workforce recognised for their expertise is one of the actions in our ending homelessness action plan, with a task and finish group established under our national advisory board to take this forward. I look forward to receiving the final recommendations from the group, due this autumn, and I will write to the committee in due course with an update on the next steps, following consideration of the group's report.
Finally, I just want to reiterate to Members of this Senedd that I have and will continue to use all available levers in striving towards our long-term goal to end homelessness in Wales. We've seen important steps taken through legislation, investment, new approaches and partnership working, and it's vital that this continues. This includes ensuring that our housing support grant continues to provide the vital housing support services needed to prevent and alleviate homelessness.
Diolch, Lywydd dros dro. Diolch am y cyfle i ymateb i'r ddadl bwysig hon heddiw. Hoffwn ddechrau drwy groesawu gwaith y pwyllgor yn ystod ei ymchwiliad i wasanaethau cymorth tai i bobl sy'n ddigartref neu mewn perygl o wynebu digartrefedd. Hefyd, hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd dystiolaeth i'r ymchwiliad, gyda llawer ohonynt wedi rhannu eu profiadau personol. Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am eu hadroddiad. Rwyf wedi derbyn neu dderbyn mewn egwyddor bob un o'r tri argymhelliad a wnaed mewn perthynas â'r defnydd o ddata canlyniadau y grant cymorth tai, ailgartrefu cyflym a gweithio ar y cyd mewn partneriaeth. Rwy'n derbyn pwynt fy nghyd-Aelod Lee Waters ynglŷn â'r nifer bach o argymhellion, a derbyn neu dderbyn mewn egwyddor y niferoedd hynny, ac fe af i'r afael â rhai o'r pwyntiau eraill a gododd hefyd.
Mae gwasanaethau cymorth tai effeithiol o ansawdd da yn hanfodol i sicrhau bod gennym system ar waith sy'n atal digartrefedd ac yn gosod y bobl iawn yn y cartrefi cywir yn y cymunedau cywir gyda'r gefnogaeth gywir er mwyn i bobl lwyddo a ffynnu. Fe fyddwch i gyd yn ymwybodol o uchelgais hirdymor Llywodraeth Cymru i roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru, fel y nodir yn ein cynllun gweithredu rhoi diwedd ar ddigartrefedd. Mae'r grant cymorth tai yn chwarae rôl ganolog yn darparu'r gwasanaethau cymorth tai hanfodol hyn, sy'n ategu dyletswyddau statudol awdurdodau lleol i atal a lliniaru digartrefedd. Mae'r grant hwn, ynghyd â'r symud i ddull ailgartrefu cyflym a'n diwygiadau i ddeddfwriaeth ddigartrefedd, yn cefnogi cyflawniad y newid trawsnewidiol hirdymor sy'n angenrheidiol i sicrhau bod digartrefedd yn beth prin a byrhoedlog nad yw'n ailddigwydd.
Felly, ein nod yw cyflawni newid systematig ac ymgorffori dull gwasanaeth cyhoeddus go iawn o atal a lliniaru digartrefedd, un sy'n ein galluogi i oresgyn heriau ac achosion sylfaenol digartrefedd. Dyna pam fy mod yn falch iawn o gyflwyno'r Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru) i'r Senedd ym mis Mai. Mae'r ddeddfwriaeth nodedig hon yn gam beiddgar ymlaen yn ein hymrwymiad i roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru.
Mae'r Bil wedi'i wreiddio mewn profiad bywyd ac wedi'i siapio gan ymgynghori helaeth. Mae'n cyflwyno ystod o fesurau trawsnewidiol a luniwyd i greu system ddigartrefedd fwy ataliol, sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ac sy'n ystyriol o drawma yng Nghymru, a chydweithrediad cryfach ar draws holl wasanaethau cyhoeddus Cymru. Felly, bydd y misoedd nesaf yn allweddol wrth i'r gwaith o graffu ar y Bil fynd rhagddo yn y Senedd, ac rwy'n annog pob Aelod sy'n rhannu fy mhryderon ynglŷn â digartrefedd i gefnogi'r Bil.
Rydym hefyd yn parhau i wthio'r newid tuag at ailgartrefu cyflym. Fis diwethaf, mewn partneriaeth â Cymorth Cymru, mynychodd dros 140 o bartneriaid allweddol ddigwyddiad i rannu arferion gorau mewn perthynas ag ailgartrefu cyflym. Roedd yn gyfle gwerthfawr i gryfhau cydweithredu ac i arddangos dulliau arloesol sydd eisoes yn gwneud gwahaniaeth ledled Cymru. Derbyniais yr argymhelliad mewn egwyddor hefyd, oherwydd mae strwythurau a chanllawiau grant eisoes ar waith sy'n hwyluso ac yn hyrwyddo cydweithio gan awdurdodau lleol.
Mae ailgartrefu cyflym yn hanfodol i leihau ein dibyniaeth ar lety dros dro, ac i sicrhau bod pobl yn cael eu cynorthwyo i gael cartrefi sefydlog, parhaol cyn gynted â phosib, gyda'r cymorth cofleidiol cywir i'w helpu i ffynnu. Mae gweithredu ailgartrefu cyflym yn llwyddiannus yn dibynnu ar argaeledd llety priodol i ddiwallu anghenion pobl sy'n ddigartref neu mewn perygl o ddigartrefedd. Mae hyn yn galw am drawsnewid y sector tai cyfan i sicrhau bod rhaglenni datblygu tai'n adlewyrchu anghenion pobl sy'n profi digartrefedd neu sydd mewn perygl o brofi digartrefedd.
Felly, mae fy swyddogion yn gweithio gydag awdurdodau lleol a'r bwrdd cynghori cenedlaethol ar roi diwedd ar ddigartrefedd i hyrwyddo dull rhagweithiol o roi diwedd ar ddigartrefedd drwy sicrhau bod y cyflenwad tai yn diwallu anghenion tai ledled Cymru. Mae'r gwaith hwn wedi'i lywio gan ddadansoddiad manwl o asesiadau'r farchnad dai leol a chynlluniau ailgartrefu cyflym tri awdurdod lleol i ystyried sut y gall data a gwybodaeth am anghenion tai amrywiol aelwydydd sy'n profi digartrefedd lywio'n gywir y broses o ddarparu cyflenwad tai. Hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch i Gonwy, Rhondda Cynon Taf a Chaerdydd am eu cyfranogiad yn yr ymarfer hwn ac am rannu'r gwersi a ddysgwyd ohono yn y digwyddiad arferion gorau yn ddiweddar.
Rwy'n cydnabod hefyd fod yn rhaid inni barhau i fuddsoddi yn y gwasanaethau cymorth sy'n gwneud atal yn bosib. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi bron i £240 miliwn mewn atal digartrefedd a chymorth digartrefedd eleni. Ac mae hyn yn cynnwys trosglwyddo dros £21.32 miliwn i'r grant cynnal refeniw i barhau i gefnogi dyletswyddau digartrefedd statudol awdurdodau lleol, a chynnydd o £21 miliwn i'r grant cymorth tai, gan fynd ag ef i dros £204 miliwn. Mae'r buddsoddiad hwn yn hanfodol i gryfhau system sydd nid yn unig yn ymateb i ddigartrefedd, ond yn ei atal yn weithredol.
Sylfaen ein holl waith, wrth gwrs, yw'r gweithlu digartrefedd a chymorth tai sy'n darparu'r gwasanaethau cymorth hanfodol a ariennir gan y grant. Fel y mae'r holl Aelodau wedi'i wneud, rwyf am fanteisio ar y cyfle i ddiolch iddynt unwaith eto am eu gwaith caled yn cefnogi pobl mewn cymunedau ledled Cymru. Rwy'n cydnabod y pwysau arnynt a'r gwasanaethau y maent yn gweithio ynddynt, pwysau sydd wedi cael sylw yn adroddiad y pwyllgor. Dyma'n union pam ein bod wedi cynyddu'r grant cymorth tai, yn y flwyddyn ariannol hon ac yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, i gefnogi'r sector i dalu'r cyflog byw gwirioneddol.
Mae datblygu gweithlu gwydn a gwerthfawr sy'n cael ei gydnabod am ei arbenigedd yn un o'r camau gweithredu yn ein cynllun gweithredu rhoi diwedd ar ddigartrefedd, gyda grŵp gorchwyl a gorffen wedi'i sefydlu o dan ein bwrdd cynghori cenedlaethol i fwrw ymlaen â hyn. Edrychaf ymlaen at gael yr argymhellion terfynol gan y grŵp yr hydref hwn, a byddaf yn ysgrifennu at y pwyllgor maes o law gyda diweddariad ar y camau nesaf, ar ôl ystyried adroddiad y grŵp.
Yn olaf, rwyf am ailadrodd i Aelodau'r Senedd fy mod wedi, ac y byddaf yn parhau i ddefnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael i anelu tuag at ein nod hirdymor i roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. Rydym wedi gweld camau pwysig yn cael eu rhoi ar waith drwy ddeddfwriaeth, buddsoddiad, dulliau gweithredu newydd a gweithio mewn partneriaeth, ac mae'n hanfodol fod hyn yn parhau. Mae'n cynnwys sicrhau bod ein grant cymorth tai yn parhau i ddarparu'r gwasanaethau cymorth tai hanfodol sydd eu hangen i atal a lliniaru digartrefedd.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl—John Griffiths.
I call on the Chair of the committee to reply to the debate—John Griffiths.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Thank you to all Members taking part in the debate and to the Cabinet Secretary for her response. A common theme from all has been the very necessary tribute to the workforce. We heard in evidence—and the Cabinet Secretary has also reinforced this—that we're very fortunate to have such a committed workforce delivering housing support for our vulnerable communities here in Wales, and they do so without the reward in terms of pay and conditions that they undoubtedly deserve. There is no way that the remuneration matches the responsibilities and the pressures, so I think it's so important for us all to put that very firmly on the record in this debate today. Joel James, in beginning Members' contributions, did so. Joel also highlighted the need to have a longer term, more stable funding situation for these services, and certainly, that's a strong point in the committee's work and this report. Also, Joel mentioned the role of the private rented sector and sometimes the relationships with local authorities not being everything that they should be, and I'm sure that that's one element of good practice that can be usefully shared—looking at where those relationships are everything that they need to be and making sure that that's replicated right across Wales.
Thanks to Siân Gwenllian for her contribution, again paying tribute to the huge passion of the workforce and their role in saving lives, and also in emphasising the importance of adequate supply of housing, and particularly social housing. That has been such a strong theme in the work of the committee over a period of time. Our stated view, on record in our report, is that we need something like an additional 60,000 affordable, good-quality social houses for rent over, perhaps, a period of something like the next five years, into the next Senedd term. That's obviously a huge challenge, in terms of finding the resource, but it's very necessary for that to happen if we really are going to adequately address the variety of housing-related challenges that we have.
Siân also rightly emphasised the preventative approach, which is a strong theme in our report and our work generally and, as we all know, makes huge sense for all sorts of reasons. Lee Waters emphasised the challenge from the First Minister in having fewer recommendations and making them clear, and I think understandably asked that that's responded to by Welsh Government Ministers in understanding the discipline that went into that exercise, and then responding, hopefully, strongly and positively to the recommendations. As we heard in the previous debate on a committee report this afternoon, we too, as a committee, are very keen to follow up on our recommendations and make sure that we see adequate and necessary progress. I'm sure that the committee, including Lee Waters, will be very keen to do that. Having gone through the discipline of those three recommendations, we will follow up to make sure that we get the progress that we all want to see.
Could I thank the Cabinet Secretary for her response, which I think makes very clear her commitment to this area of work, her understanding of its importance, her willingness to work with the committee? We do value that. It's very important to have that relationship as a committee with responsible Welsh Government Ministers, to have a mutual understanding of issues, shared aims and ambitions, very often, and a good rapport in terms of committee scrutiny, committee scrutiny sessions and Plenary debates, in terms of how we take matters forward and make sure that committee reports really do count for something. So, we look forward to continuing to work with you, Cabinet Secretary, and I hope, in the light of this debate today, that we see real progress on these very important matters.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Diolch i'r holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn y ddadl ac i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb. Thema gyffredin gan bawb oedd y deyrnged angenrheidiol iawn i'r gweithlu. Clywsom mewn tystiolaeth—ac mae Ysgrifennydd y Cabinet hefyd wedi ategu hyn—ein bod yn ffodus iawn i gael gweithlu mor ymroddedig sy'n darparu cymorth tai i'n cymunedau bregus yma yng Nghymru, ac maent yn gwneud hynny heb y wobr o ran y cyflog a'r amodau y maent yn ddi-os yn eu haeddu. Nid oes unrhyw ffordd fod y tâl yn cyd-fynd â'r cyfrifoldebau a'r pwysau, felly rwy'n credu ei bod mor bwysig i bawb ohonom gofnodi hynny'n gadarn iawn yn y ddadl hon heddiw. Fe wnaeth Joel James hynny wrth ddechrau cyfraniadau'r Aelodau. Tynnodd Joel sylw hefyd at yr angen i gael sefyllfa ariannu fwy hirdymor, fwy sefydlog ar gyfer y gwasanaethau hyn, ac yn sicr, mae hwnnw'n bwynt cryf yng ngwaith y pwyllgor a'r adroddiad hwn. Hefyd, soniodd Joel am rôl y sector rhentu preifat ac nad yw'r berthynas ag awdurdodau lleol yn bopeth y dylai fod bob amser, ac rwy'n siŵr fod honno'n un elfen o arfer da y gellir ei rhannu'n ddefnyddiol—edrych ar ble mae'r berthynas honno'n bopeth y mae angen iddi fod a gwneud yn siŵr fod hynny'n cael ei ailadrodd ledled Cymru.
Diolch i Siân Gwenllian am ei chyfraniad, am dalu teyrnged unwaith eto i angerdd enfawr y gweithlu a'u rôl yn achub bywydau, ac am bwysleisio pwysigrwydd cyflenwad digonol o dai, yn enwedig tai cymdeithasol. Mae hynny wedi bod yn thema mor gryf yng ngwaith y pwyllgor dros gyfnod o amser. Ein barn ddatganedig, sydd wedi'i chofnodi yn ein hadroddiad, yw bod angen rhywbeth fel 60,000 ychwanegol o dai cymdeithasol fforddiadwy o ansawdd da i'w gosod ar rent dros gyfnod o rywbeth fel y pum mlynedd nesaf efallai, i mewn i dymor nesaf y Senedd. Yn amlwg, mae honno'n her enfawr o ran dod o hyd i'r adnoddau, ond mae gwir angen i hynny ddigwydd os ydym am fynd i'r afael yn ddigonol â'r amrywiaeth o heriau sydd gennym yn gysylltiedig â thai.
Yn briodol ddigon, pwysleisiodd Siân y dull ataliol sy'n thema gref yn ein hadroddiad a'n gwaith yn gyffredinol ac fel y gwyddom i gyd, mae'n gwneud synnwyr mawr am bob math o resymau. Pwysleisiodd Lee Waters yr her gan y Prif Weinidog i gael llai o argymhellion a'u gwneud yn glir, ac rwy'n credu iddo ofyn, yn ddealladwy, i Weinidogion Llywodraeth Cymru ymateb i hynny a deall y ddisgyblaeth a oedd yn gysylltiedig â'r ymarfer hwnnw, ac ymateb, gobeithio, yn gryf ac yn gadarnhaol i'r argymhellion. Fel y clywsom yn y ddadl flaenorol ar adroddiad pwyllgor y prynhawn yma, rydym hefyd fel pwyllgor yn awyddus iawn i ddilyn hynt ein hargymhellion a sicrhau ein bod yn gweld cynnydd digonol ac angenrheidiol. Rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor, yn cynnwys Lee Waters, yn awyddus iawn i wneud hynny. Ar ôl mynd drwy ddisgyblaeth y tri argymhelliad, byddwn yn gwneud gwaith dilynol i wneud yn siŵr ein bod yn cael y cynnydd y mae pawb ohonom eisiau ei weld.
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb, sy'n dangos yn glir ei hymrwymiad i'r maes gwaith hwn, ei dealltwriaeth o'i bwysigrwydd, a'i pharodrwydd i weithio gyda'r pwyllgor? Rydym yn gwerthfawrogi hynny. Mae'n bwysig iawn cael y berthynas honno fel pwyllgor gyda Gweinidogion cyfrifol Llywodraeth Cymru, cael cyd-ddealltwriaeth o faterion, nodau ac uchelgeisiau a rennir, yn aml iawn, a pherthynas dda o ran craffu gan bwyllgorau, sesiynau craffu pwyllgorau a dadleuon yn y Cyfarfod Llawn, mewn perthynas â'r modd y byddwn yn bwrw materion yn eu blaen a gwneud yn siŵr fod adroddiadau pwyllgor yn cyfrif. Felly, edrychwn ymlaen at barhau i weithio gyda chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac yng ngoleuni'r ddadl hon heddiw, rwy'n gobeithio y gwelwn gynnydd go iawn ar y materion pwysig hyn.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? There is no objection. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Heledd Fychan. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendments 2 and 3 in the name of Heledd Fychan. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig, cynllun ffermio cynaliadwy. Galwaf ar Samuel Kurtz i wneud y cynnig.
Item 8 is the Welsh Conservatives debate on the sustainable farming scheme. I call on Samuel Kurtz to move the motion.
Cynnig NDM8999 Paul Davies
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn gresynu y bydd asesiad Llywodraeth Cymru o effaith economaidd y Cynllun Ffermio Cynaliadwy a gyhoeddwyd ar 30 Medi 2025 yn arwain, yn ôl amcangyfrifon, at:
a) 56,000 o dda byw Cymreig yn cael eu colli;
b) 1,163 o swyddi ar ffermydd Cymru yn cael eu colli; a
c) £76.3 miliwn o incwm busnes ffermydd yn cael ei golli.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddileu'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy presennol a chyflwyno cynllun yn ei le sy'n gweithio i ffermwyr, gan roi diogeledd bwyd a chynhyrchiant yn ganolog iddo.
Motion NDM8999 Paul Davies
To propose that the Senedd:
1. Regrets that the Welsh Government’s economic impact assessment to the Sustainable Farming Scheme published on 30 September 2025 will result in an estimated:
a) 56,000 Welsh livestock numbers lost;
b) 1,163 jobs on Welsh farms lost; and
c) £76.3 million lost in farm business income.
2. Calls on the Welsh Government to scrap and replace the current Sustainable Farming Scheme with a scheme that works for farmers, placing food security and production at its core.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Once again we find ourselves debating the Welsh Government's plans for agriculture, and, once again, their own economic impact assessment tells a stark story: job losses, livestock reductions and millions wiped from farm business incomes. We're told not to worry, that these are only modelling figures based on the universal layer alone, not the optional and collaborative layers, that this reflects just the first year's universal layer budget of £238 million—a budget that the Government already plans to cut in future years. But let's be clear: even this modelling doesn't withstand scrutiny.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Unwaith eto rydym yn trafod cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer amaethyddiaeth, ac unwaith eto, mae eu hasesiad eu hunain o'r effaith economaidd yn adrodd stori enbyd: colli swyddi, gostyngiad yn niferoedd da byw a miliynau wedi'u dileu o incwm busnesau fferm. Dywedir wrthym am beidio â phoeni, mai ffigurau modelu'n unig yw'r rhain yn seiliedig ar yr haen gyffredinol yn unig, nid yr haenau opsiynol a chydweithredol, a bod hyn yn adlewyrchu cyllideb haen gyffredinol y flwyddyn gyntaf o £238 miliwn yn unig—cyllideb y mae'r Llywodraeth eisoes yn bwriadu ei thorri yn y blynyddoedd i ddod. Ond gadewch inni fod yn glir: nid yw hyd yn oed y modelu hwn yn gwrthsefyll craffu.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I would happily take an intervention.
Rwy'n hapus iawn i dderbyn ymyriad.
Where does it state that we plan to cut the universal layer in future years?
Ble mae'n nodi ein bod yn bwriadu torri'r haen gyffredinol yn y blynyddoedd i ddod?
You've stated previously that you wish to move funding away from the universal tiers into the optional and collaborative. I'm conscious that the Deputy First Minister is going to have an opportunity to make a long statement—
Rydych chi wedi datgan o'r blaen eich bod yn dymuno symud cyllid oddi wrth yr haenau cyffredinol i'r haenau opsiynol a chydweithredol. Rwy'n ymwybodol fod y Dirprwy Brif Weinidog yn mynd i gael cyfle i wneud datganiad hir—
Dirprwy Lywydd, I'd like to correct the record.
Ddirprwy Lywydd, hoffwn gywiro'r cofnod.
—so I'd quite like to make some progress. You will have 10 minutes to respond.
—felly hoffwn wneud rhywfaint o gynnydd. Bydd gennych 10 munud i ymateb.
Point of order.
Pwynt o drefn.
I will take the point of order at the end of the debate.
Fe gymeraf y pwynt o drefn ar ddiwedd y ddadl.
Thank you.
Diolch.
But let's be clear: even this model doesn't withstand scrutiny. Over 3,000 farmers currently on the Habitat Wales scheme were not even included in the modelling. So, when the Government says that the data doesn't tell the full story, we can only agree, but for very different reasons. Because, Dirprwy Lywydd, if the modelling is flawed, then so too is the policy built upon it.
Behind every one of those numbers lies a family, a community, a business, people who have served Wales for generations. Farming is not simply an occupation. It's a way of life, the beating heart of our rural economy, and a cornerstone of Wales's national identity. Wales's farming sector employs around 50,000 people directly and supports over a quarter of a million more across the wider food and drink supply chain—a sector worth £9.3 billion to our economy every year. For every £1 of public money invested in farming, £9 is returned. That is genuine value for money. So, when a Government proposes a scheme that undermines productivity, cuts livestock numbers and threatens jobs, it is not just farmers who lose; it is Wales as a whole.
Ond gadewch i ni fod yn glir: nid yw hyd yn oed y model hwn yn gwrthsefyll craffu. Nid oedd dros 3,000 o ffermwyr sydd ar gynllun Cynefin Cymru ar hyn o bryd wedi'u cynnwys yn y modelu hyd yn oed. Felly, pan fo'r Llywodraeth yn dweud nad yw'r data'n dweud y stori lawn, gallwn gytuno, ond am resymau gwahanol iawn. Oherwydd, Ddirprwy Lywydd, os yw'r modelu'n ddiffygiol, mae'r polisi y mae wedi'i adeiladu arno'n ddiffygiol hefyd.
Y tu ôl i bob un o'r ffigurau hynny mae teulu, cymuned, busnes, pobl sydd wedi gwasanaethu Cymru ers cenedlaethau. Nid galwedigaeth yn unig yw ffermio. Mae'n ffordd o fyw, calon ein heconomi wledig, a chonglfaen hunaniaeth genedlaethol Cymru. Mae sector ffermio Cymru yn cyflogi tua 50,000 o bobl yn uniongyrchol ac yn cefnogi dros chwarter miliwn arall ar draws y gadwyn gyflenwi bwyd a diod ehangach—sector sy'n werth £9.3 biliwn i'n heconomi bob blwyddyn. Am bob £1 o arian cyhoeddus a fuddsoddir mewn ffermio, daw £9 yn ôl. Dyna werth gwirioneddol am arian. Felly, pan fydd Llywodraeth yn cynnig cynllun sy'n tanseilio cynhyrchiant, yn lleihau niferoedd da byw ac yn bygwth swyddi, nid ffermwyr yn unig sydd ar eu colled, ond Cymru gyfan.
Farmers were promised that there would be no funding cliff edge, yet the basic payment scheme will be cut by 40 per cent in 2026 and scrapped entirely by 2029. That leaves farmers with no real choice but to sign up to a flawed scheme—one that they've had little time to scrutinise—or face severe financial strain. Some have already said that they will not sign up at all, and who can blame them?
The Government's own impact assessment confirming these devastating consequences was published just three months before the scheme is due to go live in January 2026. I don't believe that is acceptable. Welsh farmers deserve far better. Yes, we welcome the removal of the 10 per cent tree cover requirement and the introduction of a social value payment, but the fundamental problems remain: this is a scheme that prioritises bureaucracy over practicality, a scheme that puts environment targets above food production, and a scheme that risks hollowing out the very core of Welsh farming, the universal layer, in favour of layers that push food production from the centre to the sidelines. Because, let's be honest, Dirprwy Lywydd, I don't believe that this is a farming scheme; I believe it is an environmental scheme that the Government expects farmers to deliver.
We all recognise the importance of sustainable land management, but, too often, when this Government talks about sustainability, it is narrowed to purely environmental goals. True sustainability is far broader than that. It is community sustainability, keeping our rural towns and villages alive; economic sustainability, ensuring farming families can make a fair living; cultural and linguistic sustainability, keeping our Welsh language and traditions rooted in our land; and the sustainability of Welsh produce, a trusted supply of high-quality, traceable food trusted the world over.
Yet this flawed scheme is not the only threat facing our farmers. Alongside it sits the proposed family farm tax, the continued failure to eradicate bovine TB, and the unworkability of nitrate vulnerable zone regulations. Each one of these adds weight to the cumulative burden already bearing down on our rural communities. And it's not just us raising concerns. NFU Cymru has described the Government's economic modelling as extremely concerning, calling for certainty that Welsh farmers are not left worse off than under the basic payment scheme. The Farmers' Union of Wales have warned of red tape, administrative burden and the anxiety of punitive inspection regimes. Even so, Labour insists they are listening. Yet, when the Welsh Conservatives called for a binding Senedd vote on the final sustainable farming scheme, to ensure democratic legitimacy before its implementation, Labour rejected it. They denied farmers the chance to have their voices properly heard here in this place. I don't believe that is democracy in action—rather, Government by decree.
Dirprwy Lywydd, we know the reality: Labour will plough on and the scheme will begin in January. But we also know that Wales can and must do better. We are not calling for a return to the basic payment scheme. We recognise that agricultural support must evolve. A Welsh Conservative Government would replace the SFS with a model that truly works for our farmers—one that places food production and food security at its heart. We would commit an additional £100 million for farmers over the next Senedd term, ensuring stability, fairness and confidence for the future. We will not settle for managed decline. We will invest in this vital Welsh industry. We will back the people who feed our nation. Because a thriving farming sector is not optional; it is essential for a thriving Wales. Because this debate is about more than policies and percentages; it's about the survival of communities that have shaped our nation for centuries. It's about protecting the food we produce, the land we love, and the livelihoods that depend on both.
So, as the amendments to our debate show that Labour and Plaid Cymru will not stand up for our farmers, the Welsh Conservatives will do what is in the national interest. We will stand with our farmers. We will stand with rural Wales. And we will send a clear message to this Government: we will not accept a scheme that puts our farms at risk, our jobs in jeopardy and our food security in question. As one great agriculturalist once said, if agriculture goes wrong, nothing else—nothing else—will have a chance to go right. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Addawyd i ffermwyr na fyddai ymyl clogwyn o ran cyllido, ac eto bydd cynllun y taliad sylfaenol yn cael ei dorri 40 y cant yn 2026 a'i ddileu'n gyfan gwbl erbyn 2029. Mae hynny'n gadael ffermwyr heb unrhyw ddewis go iawn ond cofrestru ar gynllun diffygiol—un nad ydynt wedi cael fawr o amser i'w graffu—neu wynebu pwysau ariannol difrifol. Mae rhai eisoes wedi dweud na fyddant yn cofrestru o gwbl, a phwy all eu beio?
Cyhoeddwyd asesiad effaith y Llywodraeth ei hun sy'n cadarnhau'r canlyniadau dinistriol hyn dri mis yn unig cyn i'r cynllun fynd yn fyw ym mis Ionawr 2026. Nid wyf yn credu bod hynny'n dderbyniol. Mae ffermwyr Cymru yn haeddu llawer gwell. Rydym yn croesawu dileu'r gofyniad am 10 y cant o orchudd coed a chyflwyno taliad gwerth cymdeithasol, ond mae'r problemau sylfaenol yn parhau: mae hwn yn gynllun sy'n blaenoriaethu biwrocratiaeth dros ymarferoldeb, cynllun sy'n rhoi targedau amgylcheddol uwchlaw cynhyrchu bwyd, a chynllun sy'n creu perygl o ddiberfeddu ffermio Cymru, yr haen gyffredinol, o blaid haenau sy'n gwthio cynhyrchu bwyd o'r canol i'r ymylon. Oherwydd, gadewch i ni fod yn onest, Ddirprwy Lywydd, nid wyf yn credu mai cynllun ffermio yw hwn; rwy'n credu mai cynllun amgylcheddol ydyw, un y mae'r Llywodraeth yn disgwyl i ffermwyr ei gyflawni.
Rydym i gyd yn cydnabod pwysigrwydd rheoli tir yn gynaliadwy, ond yn rhy aml, pan fydd y Llywodraeth hon yn siarad am gynaliadwyedd, caiff ei gyfyngu i nodau amgylcheddol yn unig. Mae gwir gynaliadwyedd yn llawer ehangach na hynny. Mae'n gynaliadwyedd cymunedol, cadw ein trefi a'n pentrefi gwledig yn fyw; cynaliadwyedd economaidd, sicrhau bod teuluoedd ffermio yn gallu gwneud bywoliaeth deg; cynaliadwyedd diwylliannol ac ieithyddol, cadw'r Gymraeg a'n traddodiadau Cymreig wedi'u gwreiddio yn ein tir; a chynaliadwyedd cynnyrch Cymreig, cyflenwad dibynadwy o fwyd olrheiniadwy o ansawdd uchel y mae pobl ledled y byd yn ymddiried ynddo.
Ond nid y cynllun diffygiol hwn yw'r unig fygythiad sy'n wynebu ein ffermwyr. Ochr yn ochr ag ef, mae'r dreth arfaethedig ar y fferm deuluol, y methiant parhaus i ddileu TB mewn gwartheg, ac anymarferoldeb rheoliadau'r parthau perygl nitradau. Mae pob un o'r rhain yn ychwanegu pwysau at y baich cronnus sydd eisoes yn gwasgu ein cymunedau gwledig. Ac nid ni'n unig sy'n lleisio pryderon. Mae NFU Cymru wedi disgrifio modelu economaidd y Llywodraeth fel rhywbeth sy'n peri pryder mawr, gan alw am sicrwydd nad yw ffermwyr Cymru yn cael eu gadael yn waeth eu byd nag o dan gynllun y taliad sylfaenol. Mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi rhybuddio am fiwrocratiaeth, baich gweinyddol a phryder ynghylch trefniadau arolygu cosbol. Serch hynny, mae Llafur yn mynnu eu bod yn gwrando. Eto, pan alwodd y Ceidwadwyr Cymreig am bleidlais rwymol yn y Senedd ar y cynllun ffermio cynaliadwy terfynol, er mwyn sicrhau cyfreithlondeb democrataidd cyn ei weithredu, fe wrthododd Llafur. Fe wnaethant amddifadu ffermwyr o'r cyfle i gael eu lleisiau wedi eu clywed yn iawn yma yn y lle hwn. Nid wyf yn credu mai democratiaeth ar waith yw hynny, ond yn hytrach, Llywodraeth drwy ordinhad.
Ddirprwy Lywydd, rydym yn gwybod beth yw'r realiti: bydd Llafur yn bwrw ymlaen a bydd y cynllun yn dechrau ym mis Ionawr. Ond rydym hefyd yn gwybod y gall Cymru wneud yn well, ac mae'n rhaid iddi wneud yn well. Nid ydym yn galw am ddychwelyd at gynllun y taliad sylfaenol. Rydym yn cydnabod bod yn rhaid i gymorth amaethyddol esblygu. Byddai Llywodraeth Geidwadol yng Nghymru yn sefydlu model sy'n gweithio i'n ffermwyr yn lle'r cynllun ffermio cynaliadwy—un sy'n rhoi cynhyrchiant bwyd a diogeledd bwyd yn y canol. Byddem yn ymrwymo £100 miliwn ychwanegol i ffermwyr dros dymor nesaf y Senedd, gan sicrhau sefydlogrwydd, tegwch a hyder ar gyfer y dyfodol. Ni wnawn fodloni ar ddirywiad wedi'i reoli. Byddwn yn buddsoddi yn y diwydiant Cymreig allweddol hwn. Byddwn yn cefnogi'r bobl sy'n bwydo ein cenedl. Oherwydd nid rhywbeth opsiynol yw sector ffermio ffyniannus; mae'n allweddol i Gymru ffyniannus. Oherwydd mae'r ddadl hon yn ymwneud â mwy na pholisïau a chanrannau; mae'n ymwneud â goroesiad cymunedau sydd wedi siapio ein cenedl ers canrifoedd. Mae'n ymwneud â diogelu'r bwyd a gynhyrchwn, y tir a garwn, a bywoliaeth y bobl sy'n dibynnu ar y ddau.
Felly, gan fod y gwelliannau i'n dadl yn dangos na fydd Llafur a Phlaid Cymru yn sefyll dros ein ffermwyr, bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn gwneud yr hyn sydd er budd y genedl. Fe safwn gyda'n ffermwyr. Fe safwn gyda'r Gymru wledig. Ac fe anfonwn neges glir i'r Llywodraeth hon: ni wnawn dderbyn cynllun sy'n peryglu ein ffermydd, ein swyddi a'n diogeledd bwyd. Fel y dywedodd un amaethwr mawr unwaith, os yw amaethyddiaeth yn methu, ni fydd gan unrhyw beth arall obaith o lwyddo. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Rwyf wedi dethol y gwelliannau i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol. Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i gynnig gwelliant 1, yn enw Jane Hutt.
I have selected the amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to move amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.
Gwelliant 1—Jane Hutt
Dileu'r cyfan a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y cydweithio a ddigwyddodd wrth ddatblygu’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy a chyfraniad sylweddol rhanddeiliaid.
2. Yn nodi cyhoeddi’r Cynllun ar 15 Gorffennaf 2025 a’r gwaith parhaus gyda rhanddeiliaid ar yr haenau Dewisol a Chydweithredol.
3. Yn croesawu cyhoeddi Achos Busnes llawn y Cynllun Ffermio Cynaliadwy er mwyn bod yn agored a thryloyw.
4. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fuddsoddi dros £340 miliwn yn y Cynllun Ffermio Cynaliadwy yn 2026.
5. Yn annog ffermwyr i ystyried manylion y cynllun ei hun a defnyddio’r canllaw cyflym sydd ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru.
Amendment 1—Jane Hutt
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the collaborative approach taken to the development of the Sustainable Farming Scheme and the significant contribution of stakeholders.
2. Notes the publication of the scheme on 15 July 2025 and the ongoing work with stakeholders on the Optional and Collaborative layers.
3. Welcomes the publication of the Sustainable Farming Scheme Full Business case for openness and transparency.
4. Notes the Welsh Government’s commitment to invest over £340 million in the Sustainable Farming Scheme in 2026.
5. Encourages farmers to consider the details of the scheme itself and undertake the ready reckoner available on the Welsh Government website.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Symud.
Move.
A galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliannau 2 a 3, yn enw Heledd Fychan.
And I call on Llyr Gruffydd to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Heledd Fychan.
Gwelliant 2—Heledd Fychan
Dileu pwynt 2 a'i roi yn ei le:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru a Bord Gron Gweinidogol y Cynllun Ffermio Cynaliadwy i barhau i esblygu a diwygio'r cynllun er mwyn sicrhau dyfodol cynaliadwy a hyfyw i'r sector amaethyddol yng Nghymru.
Amendment 2—Heledd Fychan
Delete point 2 and replace with:
Calls on the Welsh Government and the Sustainable Farming Scheme Ministerial Roundtable to continue to evolve and revise the scheme in order to ensure a sustainable and viable future for the agricultural sector in Wales.
Gwelliant 3—Heledd Fychan
Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraethau Cymru a'r DU i weithio gyda'i gilydd i ddarparu setliad ariannol aml-flwyddyn i'r sector amaethyddol, ac i symud i ffwrdd o Farnetteiddio'r gyllideb ffermio er mwyn darparu sefydlogrwydd economaidd i'r sector.
Amendment 3—Heledd Fychan
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh and UK Governments to work together to provide a multi-year financial settlement to the agricultural sector, and to move away from Barnettising the farming budget in order to provide economic stability to the sector.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I wanted to start—. I want to make a positive contribution, but I do think there's a huge amount of irony here, in that those who supported Brexit, those who spent their time telling us that Brexit would be good for this country, are now complaining about the consequences of Brexit. We wouldn't be here at all today discussing this if it wasn't for Brexit. Now, the people of Wales listened to those people then; I think they'll think twice about listening to them again. But we are where we are, and we have to get on with it. And that's the—[Interruption.] No. And I have to get on with my speech as well, I'm afraid. No.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn eisiau dechrau—. Rwyf am wneud cyfraniad cadarnhaol, ond rwy'n credu bod yna lawer iawn o eironi yma, yn y ffaith bod y rhai a gefnogodd Brexit, y rhai a dreuliodd eu hamser yn dweud wrthym y byddai Brexit yn dda i'r wlad hon, bellach yn cwyno am ganlyniadau Brexit. Ni fyddem yma o gwbl heddiw yn trafod hyn oni bai am Brexit. Nawr, fe wnaeth pobl Cymru wrando ar y bobl hynny bryd hynny; rwy'n credu y byddant yn meddwl ddwywaith ynglŷn â gwrando arnynt eto. Ond rydym lle rydym ni, ac mae'n rhaid inni fwrw ymlaen. A dyna'r—[Torri ar draws.] Na. Ac mae'n rhaid imi fwrw ymlaen gyda fy araith hefyd, mae arnaf ofn. Na.
Dwi eisiau dweud fy mod i gyda’r undebau amaeth ar y mater yma. Dwi ddim yn meddwl mai rhwygo’r cyfan i fyny a chychwyn eto yw'r ffordd orau ymlaen ar hyn. Mae'r sector wedi dioddef blynyddoedd o ansicrwydd ac ansefydlogrwydd yn barod yn dilyn Brexit.
Nawr, mae'r holl waith sydd wedi digwydd yn y cyfnod diwethaf, byddwn i’n dweud, wedi cyrraedd man syndod o dda o dan yr amgylchiadau. Yn sicr, mae'r undebau wedi chwarae rhan yn hynny o beth, ac mae yna gonsensws tu ôl i'r fframwaith sydd wrth galon y rhaglen, os nad oes yna gonsensws o gwmpas rhai o'r manylion, a byddai taflu hynny i'r naill ochr, dwi'n meddwl, yn gamgymeriad.
Na, dyw e ddim—dyw e ddim—yn berffaith. Rŷn ni i gyd—neu lawer iawn ohonom ni beth bynnag—yn derbyn hynny. Dwi wedi clywed yr Ysgrifennydd Cabinet yn dweud dyw'r asesiad impact ddim efallai yn gwbl ddibynadwy, a gallwch chi gwestiynu rhai o'r ystadegau a'r baselines sy’n flynyddoedd oed, ac efallai mai ond yn ystyried yr haen unifersal yma mae e’n ei wneud, ac yn y blaen. Ac ie, efallai mai’r worst-case scenario yw e, ond mae e'n peri gofid i fi ac i nifer o bobl mas fanna sydd â'u bywoliaethau yn dibynnu ar y cynllun.
Pan ŷch chi'n edrych ar gwymp yn niferoedd y da byw, eto, dwi’n gwybod bod nifer yn dweud bod angen ffocysu ar effeithlonrwydd a chynhyrchiant, yntefe—efficiency and productivity—yn hytrach na niferoedd. Wel, mae yna realiti tu ôl i hynny hefyd, cofiwch, wrth gwrs, achos rŷn ni’n gwybod bod nifer o ladd-dai a phroseswyr cig yn stryglo yn barod. Felly, dŷn ni angen clywed gan y Llywodraeth beth felly yw’r cynllun i sicrhau bod y lladd-dai hynny, er enghraifft, yn aros yn hyfyw os oes yna lai o anifeiliaid yn dod trwy’r system.
Mae’r asesiad hefyd, wrth gwrs, yn sôn am golli swyddi. Wel, rŷn ni eisiau clywed, felly, beth yw’r cyfleoedd fydd yn dod yn sgil y rhaglen newydd. Rŷn ni’n gwybod bydd yna gyfleoedd mewn cyd-destun agri-amgylcheddol, creu seilwaith newydd ar ffermydd ac yn y blaen—wel, beth yw’r rheini? Ond y gofid mwyaf i fi, fel nifer, dwi’n siŵr, yw bod yr asesiad yn dweud efallai bydd lefelau incwm ffermydd yn disgyn. Eto, dwi’n gwybod mai worst-case scenario yw hyn, a dyw e ddim felly o reidrwydd yn siarad i amgylchiadau pob fferm unigol, ac mae i fyny i’r ffermwyr unigol hynny wneud yn siŵr neu ffeindio beth fydd yr effaith arnyn nhw, ond mae yn dangos yn glir i fi fod angen i’r Llywodraeth droi pob carreg nawr i gau’r bwlch incwm yna.
A dyna, wrth gwrs, le mae’r toriadau i’r siâr o ariannu amaethyddol sy’n dod i Gymru o Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn ein brifo ni nawr yn fwy nag erioed. ‘Not a penny less’ oedd yr addewid, wrth gwrs, gan y Ceidwadwyr, ond, wrth gwrs, roedd Llafur yn ceryddu hynny ar y pryd, a nawr mae Llywodraeth Llafur y Deyrnas Unedig wedi Barnetteiddio cyllideb amaethyddol Cymru, sy’n golygu, yn hytrach na’r 9.4 y cant o’r cyllid sy’n adlewyrchu maint a phwysigrwydd relative y sector i ni yng Nghymru, rŷn ni’n nawr yn derbyn 5 y cant, sy’n adlewyrchu maint y boblogaeth. Os yw’r bartneriaeth mewn pŵer yma yn golygu unrhyw beth i unrhyw un, mi ddylai fe olygu o leiaf fod yr arian yna a oedd yn arfer dod i Gymru, dylai ddod i Gymru, yn dod i Gymru. Mi fyddai hynny yn helpu cau’r bwlch incwm, oni byddai fe? Felly, mi fyddwn i yn eich annog chi i gefnogi ein gwelliant ni i’r cynnig yma ynglŷn â hynny.
Ac, wrth gwrs, dwi’n dod nôl at y cyfnod trosiannol. Rŷn ni eisiau gweld mwy o amser i’r sector addasu ac i sicrhau bod y cynllun yn gweithio i bawb. Nawr, mae’r undebau amaeth yn iawn yn fy marn i: peidiwch â mynd am y nuclear option a thaflu’r cyfan i ffwrdd. Oes, mae yna waith i'w wneud. Oes, mae yna le i wella, ac, oes, mae yna angen i’r Llywodraeth barhau i newid ac esblygu’r cynllun yma wrth fynd yn ei blaen. Ond, yn ei hanfod, mae’n gynllun sy'n rhoi strwythur i ni fedru gweithio gydag e. Ar ddiwedd y dydd, mae'n rhaid i bob fferm unigol edrych ar yr impact sydd ar eu busnes nhw—dyw un headline figure ddim wastad yn dweud y stori gyfan.
Dwi'n cytuno gydag un elfen o'r cynnig. Er gwaethaf beth mae'r Gweinidog yn ei ddweud, dwi hefyd yn gresynu at yr hyn mae'r asesiad yn ei awgrymu. Dwi'n cefnogi'r rhan honno o'r cynnig. Ond, fel mae'r undebau amaeth yn ei ddweud, peidiwch â thaflu'r cyfan allan. Parhewch i weithio i wella ac i esblygu'r cynllun er mwyn cyrraedd lle lle mae e yn gweithio i bawb. Felly, fyddaf i ddim yn cefnogi ail ran y cynnig ac mi fyddwn i yn gofyn i'r Senedd gefnogi gwelliannau Plaid Cymru, sy'n fwy cyson, fel dwi'n dweud, â'r hyn mae'r undebau amaeth yn ei ddweud. Diolch.
I want to say that I stand with the farming unions on this issue. I don't think that ripping it all up and starting again is the best way ahead on this. The sector has suffered years of uncertainty and instability already following Brexit.
Now, with all of the work that's happened in recent times, I would say that we have reached a point that is surprisingly good in the circumstances. Certainly, the unions have played their part in that, and there is a consensus behind the framework that's at the heart of the programme, if not a consensus around some of the detail, and throwing that aside I think would be an error.
No, it's not perfect. We all—or very many of us—would accept that. And I've heard the Cabinet Secretary say that the impact assessment isn't entirely reliable, and that you could question some of the stats and the baselines that are years old, and maybe it's only considering the universal layer, and so on. And yes, perhaps it is the worst-case scenario, but it is a cause of concern for me and many people out there whose livelihoods rely on the scheme.
When you look at the fall in the number of livestock, once again, I know that many people say that we need to focus on efficiency and productivity rather than headage. But there is a reality behind that too, because we know that many of the meat processors and abattoirs are struggling already. So, we need to hear from the Government what the plan is to ensure that those abattoirs, for example, remain viable if less livestock is coming through the system.
The assessment also mentions job losses. Well, we need to hear, therefore, what are the opportunities that will come through the new programme. We know that there will be agri-environment opportunities, in creating new infrastructure on farms and so on, but what are those? But the main concern for me, like many people, I think, is that the assessment states that farm income levels may fall. Again, I know that it's a worst-case scenario, and that perhaps it doesn't speak to the circumstances of every individual farm, and those individual farms do have to look at what the exact impact on them will be, but it does show me very clearly that the Government has to turn every stone now to close that income gap.
And that, of course, is where the cut to the share of agricultural funding coming to Wales from the UK Government hurts us now more than ever. ‘Not a penny less’ was the pledge made by the Conservatives, and Labour criticised that at the time, but now the Labour UK Government has Barnettised the Welsh agricultural budget, which means, rather than the 9.4 per cent of the funding that reflects the size and relative importance of the sector in Wales, we now get 5 per cent, which reflects the population size. And if the partnership in power is to mean anything to anyone, then it should at least mean that that funding that used to come to Wales, and should come to Wales, does come to Wales. That would assist in closing the income gap. So, I would encourage you to support our amendment to this motion in relation to that.
And, of course, I return to the transitional period. We want to see more time for the sector to adapt and to ensure that the scheme works for everyone. Now, the agricultural unions are right in my view: don't go for the nuclear option and throw everything aside. Yes, there is work to be done, there is room for improvement, and, yes, the Government must continue to evolve this plan as it moves forward. But, essentially, it is a programme that provides us a structure with which we can work. At the end of the day, every individual farm has to look at the impact on their own business—one headline figure does not always tell the whole story.
I agree with one element of the motion. Despite what the Minister says, I also regret what the assessment suggests. I support that part of the motion. But, as the agricultural unions say, don't throw it all out. Continue to work to make improvements and to develop the programme so that we can reach a point where it does work for everyone. So, I won't be supporting the second part of the motion and I would urge the Senedd to support the Plaid Cymru amendments, which are more in keeping, as I said, with what the agricultural unions are saying. Thank you.
I refer Members to my register of interests as a farmer. I think we have to take some time to remind ourselves of what our farmers and rural communities have endured over recent years. As we have heard, bovine TB, water regulations, increased red tape, the fear of an unworkable SFS and, more lately, obviously, bluetongue. Add to this that very real prospect of having to break up their farms to pay for Labour's new inheritance tax, and you can see how they must be feeling right now. It's been a perfect storm of challenges.
The issues with the SFS last year were the last straw that led to the biggest protest that this Senedd has seen, with thousands of farmers demonstrating on the steps outside. Following that disastrous iteration of the SFS, we were glad that the Welsh Government re-evaluated the scheme. However, there was no clarity about the true impact this revised scheme would have on Welsh farmers. This has only now come to light. Whilst the impact assessment of this latest scheme may not be quite as disastrous as the last, it still outlines an unacceptable future for our farming industry. The Welsh Government's own modelling for this latest scheme predicts, as we've heard, an estimated reduction of 56,000 Welsh livestock units; nearly 1,200 jobs could be lost; and we could see nearly £77 million wiped off farm business incomes.
Can this be classed as a sustainable farming scheme when it threatens the industry, making it less sustainable in so many ways? As we've heard, the NFU have described these potential outcomes as extremely disturbing, and has called on the Welsh Government to commit to evolve the sustainable farming scheme in light of these impacts. The FUW is also deeply concerned and have highlighted the negative impacts that these changes will have on family farms across Wales. Now, Dirprwy Lywydd, the Government's assessed impacts have sent shockwaves throughout our rural communities once again.
Whilst the farming community needs stability, we have to ask at what cost should that stability come, if indeed it can. The SFS, as it remains, needs replacing with one that would protect our food security and put food production at its heart, whilst, of course, protecting the environment. I'm aware that the time for farmers to sign up for the SFS is fast approaching, and sadly there may be little choice but to move forward with the SFS in its current form for a short while. But we as Welsh Conservatives believe that a better scheme could be shaped, one that delivers sustainable food production and enables sustainable farmers. To that end, we would invest, as you've heard, an additional £100 million into the agricultural budget over the next term. This would enable a better scheme to come forward, one that would not decimate our farming industry, but would truly sustain it for farmers and future generations of farmers, unlike the devastating effects that the current SFS would level on Wales.
So, Dirprwy Lywydd, we have to ensure that any future farming scheme provides a genuine future for farmers, and not one that economically damages the industry. So, I'd call on Members here to support our motion.
Rwy'n cyfeirio'r Aelodau at fy nghofrestr buddiannau fel ffermwr. Rwy'n credu bod yn rhaid inni roi peth amser i atgoffa ein hunain o'r hyn y mae ein ffermwyr a'n cymunedau gwledig wedi'i ddioddef dros y blynyddoedd diwethaf. Fel y clywsom, TB mewn gwartheg, rheoliadau dŵr, mwy o fiwrocratiaeth, ofn y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn anymarferol, ac yn fwy diweddar, y tafod glas wrth gwrs. Ychwanegwch at hyn y posibilrwydd real iawn o orfod chwalu eu ffermydd i dalu treth etifeddiant newydd Llafur, a gallwch weld sut y mae'n rhaid eu bod yn teimlo ar hyn o bryd. Mae wedi bod yn storm berffaith o heriau.
Y problemau gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy y llynedd oedd y gwelltyn olaf a arweiniodd at y brotest fwyaf a welodd y Senedd hon, gyda miloedd o ffermwyr yn protestio ar y grisiau y tu allan. Yn dilyn y fersiwn drychinebus honno o'r cynllun ffermio cynaliadwy, roeddem yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi ailwerthuso'r cynllun. Fodd bynnag, nid oedd unrhyw eglurder ynglŷn â'r effaith wirioneddol y byddai'r cynllun diwygiedig hwn yn ei chael ar ffermwyr Cymru. Newydd ddod yn amlwg nawr y mae hynny. Er efallai nad yw asesiad effaith y cynllun diweddaraf hwn mor drychinebus â'r olaf, mae'n dal i ddynodi dyfodol annerbyniol i'n diwydiant ffermio. Fel y clywsom, mae modelu Llywodraeth Cymru ei hun ar gyfer y cynllun diweddaraf hwn yn rhagweld gostyngiad amcangyfrifedig o 56,000 o unedau da byw yng Nghymru; gallai bron i 1,200 o swyddi gael eu colli; a gallem weld bron i £77 miliwn yn cael ei ddileu oddi ar incwm busnesau fferm.
A ellir ei alw'n gynllun ffermio cynaliadwy pan fo'n bygwth y diwydiant, gan ei wneud yn llai cynaliadwy mewn cymaint o ffyrdd? Fel y clywsom, mae Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wedi disgrifio'r canlyniadau posib hyn fel rhai hynod bryderus, ac wedi galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i esblygu'r cynllun ffermio cynaliadwy yng ngoleuni'r effeithiau hyn. Mae Undeb Amaethwyr Cymru hefyd yn bryderus iawn ac wedi tynnu sylw at yr effeithiau negyddol y bydd y newidiadau hyn yn eu cael ar ffermydd teuluol ledled Cymru. Nawr, Ddirprwy Lywydd, mae effeithiau asesedig y Llywodraeth wedi brawychu ein cymunedau gwledig unwaith eto.
Er bod angen sefydlogrwydd ar y gymuned ffermio, rhaid inni ofyn ar ba gost y dylai'r sefydlogrwydd hwnnw ddod, os gall ddod yn wir. Mae angen cynllun yn lle'r cynllun ffermio cynaliadwy fel y mae, un a fyddai'n diogelu ein diogeledd bwyd ac yn gosod cynhyrchiant bwyd yn y canol, gan ddiogelu'r amgylchedd wrth gwrs. Rwy'n ymwybodol fod yr amser i ffermwyr gofrestru ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy yn prysur agosáu, ac yn anffodus, efallai nad oes fawr o ddewis ond symud ymlaen gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy ar ei ffurf bresennol am gyfnod byr. Ond rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn credu y gellid llunio cynllun gwell, un sy'n darparu cynhyrchiant bwyd cynaliadwy ac yn galluogi ffermwyr i fod yn gynaliadwy. I'r perwyl hwnnw, fel y clywsoch, byddem yn buddsoddi £100 miliwn ychwanegol yn y gyllideb amaethyddol dros y tymor nesaf. Byddai hyn yn ei gwneud hi'n bosib cyflwyno cynllun gwell, un na fyddai'n dinistrio ein diwydiant ffermio, ond a fyddai'n ei gynnal ar gyfer ffermwyr a chenedlaethau'r dyfodol o ffermwyr, yn wahanol i'r effeithiau dinistriol y byddai'r cynllun ffermio cynaliadwy presennol yn eu creu i Gymru.
Felly, Ddirprwy Lywydd, rhaid inni sicrhau bod unrhyw gynllun ffermio yn y dyfodol yn darparu dyfodol go iawn i ffermwyr, ac nid un sy'n niweidio'r diwydiant yn economaidd. Felly, hoffwn alw ar yr Aelodau yma i gefnogi ein cynnig.
I find that the Tory motion is a real glass-half-empty motion, because you haven't taken account of all the work that has gone on to embrace the maximum number of farmers being involved in shaping this scheme, and instead you're focusing on something that may or may not turn out to be a problem. So, in your motion, you're pointing to a prediction about the reduction in livestock, but that may be a good thing. You don't even consider that. Some farms are stocking more animals on their land than that land will allow, and it's exhausting that land, and they're then having to pull in—[Interruption.] I haven't finished my sentence. They're having to pull in expensive imported soya and corn, which could be used for feeding people.
Rwy'n gweld bod cynnig y Torïaid yn gynnig gwydr hanner gwag go iawn, oherwydd nid ydych wedi ystyried yr holl waith sydd wedi digwydd i gynnwys y nifer uchaf o ffermwyr yn rhan o'r gwaith o lunio'r cynllun hwn, ac yn hytrach, rydych chi'n canolbwyntio ar rywbeth a allai fod yn broblem, neu fel arall. Felly, yn eich cynnig, rydych chi'n pwyntio at ragfynegiad o ostyngiad yn niferoedd da byw, ond gall hynny fod yn beth da. Nid ydych chi hyd yn oed yn ystyried hynny. Mae rhai ffermydd yn cadw mwy o anifeiliaid ar eu tir nag y bydd y tir hwnnw'n caniatáu ar eu cyfer, ac mae'n gorlethu'r tir hwnnw, ac yna rhaid iddynt ddod â—[Torri ar draws.] Nid wyf wedi gorffen fy mrawddeg. Rhaid iddynt ddod â soia a grawn drud wedi'u mewnforio i mewn, pethau y gellid eu defnyddio i fwydo pobl.
Jenny, do you not realise that with the reduction in livestock numbers across Wales—as Llyr Gruffydd mentioned, actually—that critical mass of livestock that's going into our abattoirs will be reduced, which will cost jobs in some of those vital industries, where there aren't that many jobs in those areas currently?
Jenny, onid ydych chi'n sylweddoli, gyda'r gostyngiad yn niferoedd da byw ledled Cymru—fel y soniodd Llyr Gruffydd—y bydd y màs critigol o dda byw sy'n mynd i'n lladd-dai yn llai, gan arwain at golli swyddi yn rhai o'r diwydiannau allweddol hynny, lle nad oes cymaint â hynny o swyddi yn y meysydd hynny ar hyn o bryd?
I appreciate that having our own abattoirs is a really important issue, and we need to safeguard them, because otherwise we completely lose control of where the animals go, and also of the levies that go with them.
In your motion, you talk about jobs lost; what about the increased jobs that will be required for the testing of soils and other requirements under the sustainable farming scheme? We absolutely need to protect our soils, because nobody's invented how to make more of it. It's irreplaceable, we need to husband it, both because we don't want it to go into the water, as we have increased rain just going into our rivers, and we don't want it to be so exhausted from the over-application of fertilisers that nothing will grow in it. Seven out of 10 people, who, by the way, are the people across the country who are contributing to the sustainable farming scheme, are wanting to see reduced permitted levels of fertilisers and pesticides, because they're worried about the impact on the environment and the nature crisis that this is causing.
We've managed to have really good conversations with farmers about these important matters, and we now need to deliver on reducing the harm that it's doing to nature, reduce the harm that it's doing to our rivers. We have seen, for example, the impact that these chicken farms are having around the Wye, the Usk and the Lugg, and the biggest environmental lawsuit in the UK. Nearly 4,000 people have actually taken action to try and protect the rivers that used to have pure water and are now a bit like a cesspit.
So, I agree that we can celebrate the high-quality traceable food, trusted the world over, the trouble is that most of it's going to other parts of the world and not staying in Wales. But as the public purse is providing £238 million, we need to ensure that the sustainable farming scheme enables more Welsh people to be able to enjoy the fruits of the high-quality food. I'm not suggesting that the public purse should be buying expensive cuts of lamb or pork or beef, but how much of the fifth quarter—very important in the abattoir—is ending up in tasty lamb stews or beef broths for our pupils, our patients and residents in our care homes? I am yet to have any reply to that fact, but it's a really important one, because we absolutely have to be growing for Welsh people as well as for foreign export.
We know that a third of greenhouse gas emissions come from the global food system, and we have an obligation to clean up our act, to change our diets, to ensure that we're not causing the starvation of people the other side of the world.
Rwy'n derbyn bod cael ein lladd-dai ein hunain yn fater pwysig iawn, ac mae angen inni eu diogelu, oherwydd fel arall rydym yn colli rheolaeth yn llwyr ar ble mae'r anifeiliaid yn mynd, a hefyd ar y lefi sy'n mynd gyda nhw.
Yn eich cynnig, rydych chi'n siarad am swyddi a gollir; beth am y swyddi ychwanegol y bydd eu hangen ar gyfer cynnal profion ar briddoedd a gofynion eraill o dan y cynllun ffermio cynaliadwy? Mae gwir angen inni warchod ein priddoedd, gan nad oes neb wedi dyfeisio sut i greu mwy ohono. Ni all dim gymryd ei le, mae angen inni ofalu amdano, gan nad ydym am iddo fynd i mewn i'r dŵr, gyda mwy o law yn mynd i mewn i'n hafonydd, ac nid ydym am iddo gael ei lethu gan orddefnydd o wrteithiau fel na fydd unrhyw beth yn tyfu ynddo. Mae saith o bob 10 o'r bobl ledled y wlad sy'n cyfrannu at y cynllun ffermio cynaliadwy, eisiau gweld lefelau is o wrtaith a phlaladdwyr yn cael eu caniatáu, oherwydd eu bod yn poeni am yr effaith ar yr amgylchedd a'r argyfwng natur y mae hyn yn ei achosi.
Rydym wedi llwyddo i gael sgyrsiau da iawn gyda ffermwyr am y materion pwysig hyn, ac mae angen inni fwrw ati i leihau'r niwed y mae'n ei wneud i natur, lleihau'r niwed y mae'n ei wneud i'n hafonydd. Rydym wedi gweld, er enghraifft, yr effaith y mae ffermydd ieir yn ei chael o amgylch afon Gwy, afon Wysg ac afon Llugwy, a'r achos cyfreithiol amgylcheddol mwyaf yn y DU. Mae bron i 4,000 o bobl wedi gweithredu i geisio diogelu'r afonydd a arferai gynnwys dŵr pur ac sydd bellach ychydig yn debyg i garthbyllau.
Felly, rwy'n cytuno y gallwn ddathlu'r bwyd olrheiniadwy o ansawdd uchel y mae pobl ledled y byd yn ymddiried ynddo, ond y broblem yw bod y rhan fwyaf ohono'n mynd i rannau eraill o'r byd yn hytrach nag aros yng Nghymru. Ond gan fod y pwrs cyhoeddus yn darparu £238 miliwn, mae angen inni sicrhau bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn galluogi mwy o bobl Cymru i allu mwynhau ffrwyth y bwyd o ansawdd uchel. Nid wyf yn awgrymu y dylai'r pwrs cyhoeddus fod yn prynu toriadau drud o gig oen neu borc neu gig eidion, ond faint o'r pumed chwarter—pwysig iawn yn y lladd-dy—sy'n cyrraedd stiwiau cig oen blasus neu gawliau cig eidion i'n disgyblion, ein cleifion a phreswylwyr ein cartrefi gofal? Rwy'n dal i fod heb gael ateb i hynny, ond mae'n gwestiwn pwysig iawn, oherwydd mae'n rhaid inni fod yn tyfu ar gyfer pobl Cymru yn ogystal ag ar gyfer allforio dramor.
Rydym yn gwybod bod traean o allyriadau nwyon tŷ gwydr yn dod o'r system fwyd fyd-eang, ac mae'n ddyletswydd arnom i wella ein gweithredoedd, i newid ein deietau, i sicrhau nad ydym yn achosi newyn i bobl ar yr ochr arall i'r byd.
Thank you, Jenny, for giving way, and I appreciate the time. I'm always concerned when we relate the global impact of agriculture in comparison to the Welsh impact of agriculture, because Welsh agriculture is far more sustainable than feedlots in Argentina and Brazil. It is far more sustainable than that universal average, and I think the data in quantifying Welsh agriculture on a global average does a disservice to the industry in Wales.
Diolch am ildio, Jenny, ac rwy'n gwerthfawrogi'r amser. Rwyf bob amser yn pryderu pan fyddwn yn cymharu effaith fyd-eang amaethyddiaeth ag effaith amaethyddiaeth yng Nghymru, oherwydd mae amaethyddiaeth Cymru yn llawer mwy cynaliadwy na buarthau pesgi yn yr Ariannin a Brasil. Mae'n llawer mwy cynaliadwy na'r cyfartaledd cyffredinol, ac rwy'n credu bod y data wrth fesur amaethyddiaeth Cymru yn ôl cyfartaledd byd-eang yn gwneud cam â'r diwydiant yng Nghymru.
I'll accept what you're saying, absolutely, but when it comes to horticulture, we are in a different place altogether. We know that only 0.1 per cent of land that's farmed is used for horticulture, and we know that we all have to have a healthy, balanced diet. And given the state of the world, where the war in mainland Europe could spread and could cause huge disruptions to the food that we currently import, for our own food security we need to be increasing the amount of fruit and vegetables that we are growing in Welsh soil. And we need to protect the 20 per cent of land that's classed as—
Rwy'n derbyn yr hyn rydych chi'n ei ddweud yn sicr, ond yn achos garddwriaeth, rydym mewn lle gwahanol yn gyfan gwbl. Gwyddom mai dim ond 0.1 y cant o'r tir sy'n cael ei ffermio a ddefnyddir ar gyfer garddwriaeth, a gwyddom fod rhaid i bawb ohonom gael deiet iach, cytbwys. Ac o ystyried cyflwr y byd, lle gallai'r rhyfel ar dir mawr Ewrop ledaenu ac achosi aflonyddwch enfawr i'r bwyd a fewnforiwn ar hyn o bryd, er mwyn ein diogeledd bwyd ein hunain mae angen inni gynyddu faint o ffrwythau a llysiau a dyfwn ym mhridd Cymru. Ac mae angen inni ddiogelu'r 20 y cant o dir sy'n cael ei gategoreiddio fel—
You need to conclude now, please, Jenny.
Mae angen i chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda, Jenny.
—the best and most versatile agricultural land. Much has to change, and I'm hoping that the Cabinet Secretary will be able to tell us how the optional and collaborative aspects of the SFS are going to deliver for better food security in fruit and vegetables.
—y tir amaethyddol gorau a mwyaf amlbwrpas. Rhaid i lawer newid, ac rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu dweud wrthym sut y mae elfennau opsiynol a chydweithredol y cynllun ffermio cynaliadwy yn mynd i gyflawni gwell diogeledd bwyd mewn ffrwythau a llysiau.
Well, I want to start by thanking our group for bringing forward this debate, Sam Kurtz for leading it, and all our farmers—not just in my constituency of Aberconwy, but across the whole of Wales. Those gladiators who are working, in some instances, far harder than many politicians, but they're doing this whilst constantly fighting against your negative policies coming forward. Farming is the backbone of Wales. The sector employs around 50,000 people, with approximately 230,000 employed across the entire food and drink supply chain. For every £1 of public money invested, £9 is put back into the Welsh economy; £2.2 billion annually from farming output, and £9.3 billion is the value of our Welsh food sector. So, they deserve a big thank you. And we, as Welsh Conservatives, will always support our farmers.
The benefits of having a strong, thriving and sustainable farming sector in Wales are unquestionable, yet they work hard, risking at times their own lives, in working conditions that I don't think many in this Chamber would relish. Come rain or shine, hail, frost or snow, our farmers turn out every day, looking after their livestock, looking after our environment and putting food on the table for many. Yet both the UK and Welsh Labour Governments have been implementing policies that only harm this vital sector: nitrate vulnerable zones, lack of support on TB, confusion on the bluetongue, just to name three. Labour's family farm tax threatens the lives and livelihoods of people in rural Wales.
And I must, at this point, also thank Abi Reader, for all her efforts to highlight the importance of Welsh farming, and she's a really good champion for dairy farming.
Wel, rwyf am ddechrau drwy ddiolch i'n grŵp am gyflwyno'r ddadl hon, Sam Kurtz am ei harwain, ac i'n holl ffermwyr—nid yn unig yn fy etholaeth i, Aberconwy, ond ar draws Cymru gyfan. Y gladiatoriaid hynny sy'n gweithio, mewn rhai achosion, yn llawer caletach na llawer o wleidyddion, ond maent yn gwneud hynny gan ymladd yn gyson yn erbyn y polisïau negyddol a ddaw gennych chi. Ffermio yw asgwrn cefn Cymru. Mae'r sector yn cyflogi tua 50,000 o bobl, gyda thua 230,000 yn cael eu cyflogi ar draws y gadwyn gyflenwi bwyd a diod yn ei chyfanrwydd. Am bob £1 o arian cyhoeddus a fuddsoddir, caiff £9 ei roi yn ôl i economi Cymru; £2.2 biliwn bob blwyddyn o allbwn ffermio, a £9.3 biliwn yw gwerth ein sector bwyd yng Nghymru. Felly, maent yn haeddu ein diolch. A byddwn ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, bob amser yn cefnogi ein ffermwyr.
Mae'r manteision o gael sector ffermio cryf, ffyniannus a chynaliadwy yng Nghymru yn ddiamheuol, ond maent yn gweithio'n galed, gan beryglu eu bywydau eu hunain ar adegau, mewn amodau gwaith nad wyf yn credu y byddai llawer yn y Siambr hon yn eu mwynhau. Boed law neu hindda, cenllysg, rhew neu eira, mae ein ffermwyr allan bob dydd yn gofalu am eu da byw, yn gofalu am ein hamgylchedd ac yn rhoi bwyd ar y bwrdd i lawer. Ond mae Llywodraeth Lafur y DU a Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn gweithredu polisïau sy'n niweidio'r sector hanfodol hwn: parthau perygl nitradau, diffyg cymorth TB, dryswch ynghylch y tafod glas, i enwi ond tri. Mae treth Llafur ar y fferm deuluol yn bygwth bywydau a bywoliaeth pobl yng nghefn gwlad Cymru.
Ac ar y pwynt hwn, rhaid i mi ddiolch hefyd i Abi Reader, am ei holl ymdrechion i dynnu sylw at bwysigrwydd ffermio yng Nghymru, ac mae hi'n hyrwyddwr da iawn i ffermio llaeth.
Are you also aware that she's also a champion of horticulture? I agree that she is a great agricultural leader, but there's a lot of other people—
A ydych chi'n ymwybodol ei bod hi'n hyrwyddo garddwriaeth hefyd? Rwy'n cytuno ei bod hi'n arweinydd amaethyddol gwych, ond mae yna lawer o bobl eraill—
Good, good. Well, thank you, Abi, if you're watching or listening. Not only are you speaking up for the farming industry, but you're a good horticulturist. Well done.
The president of NFU Cymru, Aled Jones, has told MPs in the Welsh Affairs Committee that the announcement has thrown many family businesses in Wales into turmoil and forced some very difficult conversations for families. We've seen farmers with mental health issues. Jenny, you talked about maximum numbers farmers are working on—. It's their land. They know about animal welfare. And I know so many farmers who feel completely—. You mentioned about all this input they've had into the SFS scheme. Well, come and speak to my farmers in Aberconwy, because many of them feel completely disenfranchised. They've not spoken to anybody about any SFS scheme. This is unacceptable—
Da iawn. Wel, diolch, Abi, os ydych chi'n gwylio neu'n gwrando. Nid yn unig eich bod chi'n siarad dros y diwydiant ffermio, rydych chi'n arddwriaethydd da hefyd. Da iawn.
Mae llywydd NFU Cymru, Aled Jones, wedi dweud wrth ASau yn y Pwyllgor Materion Cymreig fod y cyhoeddiad wedi creu cythrwfl i lawer o fusnesau teuluol yng Nghymru ac wedi gorfodi teuluoedd i gael sgyrsiau anodd iawn. Rydym wedi gweld ffermwyr â phroblemau iechyd meddwl. Jenny, fe wnaethoch chi siarad am uchafswm y niferoedd y mae ffermwyr yn—. Eu tir nhw ydyw. Maent yn gwybod am les anifeiliaid. Ac rwy'n adnabod cymaint o ffermwyr sy'n teimlo'n hollol—. Fe wnaethoch chi sôn am yr holl fewnbwn y maent wedi'i gael yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Wel, dewch i siarad â fy ffermwyr yn Aberconwy, oherwydd mae llawer ohonynt yn teimlo nad oes ganddynt lais o gwbl. Nid ydynt wedi siarad â neb am unrhyw gynllun ffermio cynaliadwy. Mae hyn yn annerbyniol—
Can I intervene?
A gaf i wneud ymyriad?
As long as I get the time allowed, yes.
Cyn belled ag y caf yr amser a ganiateir, cewch.
I think that's a fascinating insight, and it highlights the fact that most farmers are not members of the farming unions; that's probably why those members feel they've had little engagement. And yet both the Conservatives and Plaid Cymru present the farming unions as the voice of the farming industry, and she's just proven that they're not.
Rwy'n credu bod hwnnw'n sylw diddorol, ac mae'n amlygu'r ffaith nad yw'r rhan fwyaf o ffermwyr yn aelodau o'r undebau ffermio; mae'n debyg mai dyna pam y mae'r aelodau hynny'n teimlo nad ydynt wedi cael fawr o lais yn hyn. Ac eto mae'r Ceidwadwyr a Phlaid Cymru yn cyflwyno'r undebau ffermio fel llais y diwydiant ffermio, ac mae hi newydd brofi nad yw hynny'n wir.
At the end of the day—. You know my views on unions. I think this is a tax on people working, by being part of a union that then funds your election campaigns. [Interruption.] Some election campaigns. [Interruption.] Some unions, even.
Well, whilst we can all agree on the need for renewable energy, this should never come at the cost of our food security. As it is, our farmers are one of the major contributors to nature recovery, biodiversity, supporting our species in decline, yet that is never recognised. The 10 per cent tree planting scheme was made without any thought of the consequences that could see some dairy farms now become unviable.
The Welsh Government's economic impact assessment of the sustainable farming scheme estimates that it will result in a loss of 56,000 Welsh livestock—and I'm sorry, Jenny, I don't agree with that; 1,163 jobs on Welsh farms lost—I don't agree with that; and £73 million lost in farm business income. These are costs we cannot afford. We talk about—[Interruption.] I'm going to crack on, if you don't mind. We talk about food security. We need to protect and support our farmers. Not only are they massively contributing to our GDP, they are the custodians of our countryside. In fact, amongst the people of Wales, I firmly believe that they are rated more highly than politicians.
The Welsh Conservatives will always stand with our farmers. We would scrap the SFS and bring in another scheme that's far more beneficial. We would provide £100 million extra over the next Senedd term, and replace it with a scheme that truly works for farmers, with food security and production at its heart. The Welsh Conservatives do have a plan to fix Wales. Our farmers are a huge part of that plan. Next May, vote for our farmers by voting Welsh Conservative. Diolch.
Yn y pen draw—. Fe wyddoch fy marn am undebau. Rwy'n credu bod hon yn dreth ar bobl sy'n gweithio, drwy fod yn rhan o undeb sydd wedyn yn ariannu eich ymgyrchoedd etholiadol. [Torri ar draws.] Rhai ymgyrchoedd etholiadol. [Torri ar draws.] Rhai undebau, hyd yn oed.
Wel, er y gallwn i gyd gytuno ynghylch yr angen am ynni adnewyddadwy, ni ddylai hyn byth ddigwydd ar draul ein diogeledd bwyd. Fel y mae, ein ffermwyr yw rhai o'n prif gyfranwyr yn y gwaith o adfer natur, bioamrywiaeth, a chefnogi rhywogaethau sy'n dirywio, ond nid yw hynny byth yn cael ei gydnabod. Gwnaed y cynllun plannu coed 10 y cant heb feddwl am y canlyniadau a allai wneud rhai ffermydd llaeth yn anhyfyw.
Mae asesiad Llywodraeth Cymru o effaith economaidd y cynllun ffermio cynaliadwy yn amcangyfrif y bydd yn arwain at golli 56,000 o dda byw yng Nghymru—ac mae'n ddrwg gennyf, Jenny, nid wyf yn cytuno â hynny; at golli 1,163 o swyddi ar ffermydd Cymru—nid wyf yn cytuno â hynny; a cholli £73 miliwn mewn incwm busnesau fferm. Mae'r rhain yn gostau na allwn eu fforddio. Rydym yn siarad am—[Torri ar draws.] Rwy'n mynd i barhau os nad oes ots gennych. Rydym yn siarad am ddiogeledd bwyd. Mae angen inni ddiogelu a chefnogi ein ffermwyr. Maent yn cyfrannu'n enfawr at ein cynnyrch domestig gros, ac maent hefyd yn geidwaid cefn gwlad. Mewn gwirionedd, i bobl Cymru, rwy'n credu'n gryf eu bod yn bwysicach na gwleidyddion.
Bydd y Ceidwadwyr Cymreig bob amser yn sefyll gyda'n ffermwyr. Byddem yn cael gwared ar y cynllun ffermio cynaliadwy ac yn cyflwyno cynllun arall sy'n llawer mwy buddiol. Byddem yn darparu £100 miliwn ychwanegol dros dymor nesaf y Senedd, ac yn cael cynllun yn ei le sy'n gweithio'n iawn i ffermwyr, gyda diogeledd bwyd a chynhyrchiant yn cael lle canolog ynddo. Mae gan y Ceidwadwyr Cymreig gynllun i drwsio Cymru. Mae ein ffermwyr yn rhan enfawr o'r cynllun hwnnw. Fis Mai nesaf, pleidleisiwch dros ein ffermwyr drwy bleidleisio i'r Ceidwadwyr Cymreig. Diolch.
Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies.
I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased to respond to this debate. Let me make clear that the sustainable farming scheme will support farmers in Wales to produce world-class, high-quality food, and at the same time tackle and adapt to climate change, manage their natural resources and habitats, and ensure continued high standards of animal health: a whole-farm, whole-Wales approach, which the Conservatives clearly do not support, which is deeply, deeply regrettable. So, I am also looking forward, Dirprwy Lywydd, to correcting the inaccuracies in the way in which—and I'm looking to my right politically and literally, Dirprwy Lywydd—some have interpreted the data that we published last week.
Even the motion tabled before us today is inaccurate. Nowhere—nowhere—in the evidence we have published does it say that job losses, livestock number reductions, or reductions in farm business income will definitively happen. Nowhere. This is trying to turn really complex information into simple soundbites. This is not helpful to serious debate and, most importantly, it is not helpful to farmers. The documents that we published last week—and it is right we published them, because we believe in being open and transparent—have allowed me, as Deputy First Minister, to take a decision to invest over £340 million in our sustainable farming scheme in 2026.
And just on the new promise that we have heard given today by the Conservatives to put more money into farming, this is the same party that promised 'not a penny less'. Where was it? [Interruption.] Sam, tell me where this is. It was your party that promised it. This is the party that has betrayed the farmers by not making good on that. And it is also the party that this week, of course, as we heard in the Conservative Party conference, promised there would be a £47 billion cut of the UK budget going forward. What will that mean—I look at the Treasury Secretary here—about the quantum passed here to Wales? What does that mean for farming, let alone public services? I think, to be honest, most people out there would find it laughable that the Conservatives' promises can be trusted at all, and not least by the farming community. The evidence we put forward needs to be considered as a whole, with all of the limitations understood, and not to have figures quoted in isolation, out of context, and, in many cases, incorrectly.
Let me be absolutely clear. The business case makes clear that the SFS offers better value for money—which I would have thought the Conservatives would have believed in—better outcomes than the current funding model centred on the basic payment scheme. In terms of the modelling results that were published, it's important to stress that these are scenarios, not, as some would have it, that they're predictions for the future. Even then, we know that these scenarios are likely to be overestimates.
Let me explain why, Dirprwy Lywydd. One of the important characteristics of the scheme is that we are giving farmers as much flexibility designed into it as possible to meet the requirements. This is true when it comes to habitat management. The scheme does contain guidance to help farmers manage their habitats, but it is guidance. We are allowing, enabling farmers to make their management decisions, including on stocking levels, based on what works for their farms. Do you know, farmers are actually quite bright in the way that they manage their farms. I have confidence in those farmers that they can make the right decision to achieve all of the outcomes that we seek.
But I know the Conservatives have made clear they don't agree with that whole-farm approach and the outcomes we're trying to achieve. It's quite a revealing moment. [Interruption.] Let me just continue for a moment. The economic modelling also assumes that all farmers would be forced to follow strict stocking rates for habitat management. As I say, this will not be the case in practice. We have got an outcome-focused approach within the SFS. This is being ignored by the Conservatives. It means that livestock reductions and, consequently, the reductions in farm business incomes and standard labour requirements are much less likely to happen than the modelling results might suggest. [Interruption.] I can hear, Dirprwy Lywydd, from a sedentary position—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o ymateb i'r ddadl hon. Gadewch imi ddweud yn glir y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn cefnogi ffermwyr yng Nghymru i gynhyrchu bwyd o ansawdd uchel ac o'r radd flaenaf, a mynd i'r afael ar yr un pryd â newid hinsawdd ac addasu iddo, rheoli eu hadnoddau naturiol a'u cynefinoedd, a sicrhau safonau uchel parhaus o ran iechyd anifeiliaid: dull fferm gyfan, Cymru gyfan y mae'n amlwg nad yw'r Ceidwadwyr yn ei gefnogi, sy'n anffodus iawn. Felly, rwy'n edrych ymlaen hefyd, Ddirprwy Lywydd, at gywiro'r camgymeriadau yn y ffordd y mae rhai—ac rwy'n edrych i'r dde yn wleidyddol ac yn llythrennol—wedi dehongli'r data a gyhoeddwyd gennym yr wythnos diwethaf.
Mae hyd yn oed y cynnig a gyflwynwyd heddiw yn anghywir. Nid yw'n dweud yn unman—yn unman—yn y dystiolaeth a gyhoeddwyd gennym y bydd swyddi'n sicr o gael eu colli, niferoedd da byw'n sicr yn gostwng, neu incwm busnesau fferm yn sicr o leihau. Nid yn unman. Ceisio troi gwybodaeth wirioneddol gymhleth yn sloganau syml yw hyn. Nid yw'n ddefnyddiol mewn dadl ddifrifol ac yn bwysicach na dim, nid yw'n ddefnyddiol i ffermwyr. Mae'r dogfennau a gyhoeddwyd gennym yr wythnos diwethaf—ac mae'n iawn ein bod wedi eu cyhoeddi, gan ein bod yn credu mewn bod yn agored ac yn dryloyw—wedi caniatáu i mi, fel Dirprwy Brif Weinidog, wneud penderfyniad i fuddsoddi dros £340 miliwn yn ein cynllun ffermio cynaliadwy yn 2026.
Ac ar yr addewid newydd y clywsom amdano heddiw gan y Ceidwadwyr i roi mwy o arian i ffermio, dyma'r un blaid a addawodd na fyddem geiniog ar ein colled. Lle oedd hynny? [Torri ar draws.] Sam, dywedwch wrthyf lle mae hwnnw. Eich plaid chi a'i haddawodd. Dyma'r blaid sydd wedi bradychu'r ffermwyr drwy beidio â gwireddu'r addewid hwnnw. A dyma'r blaid a addawodd yr wythnos hon, fel y clywsom yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol, y byddai toriad o £47 biliwn i gyllideb y DU yn y dyfodol. Beth fydd hynny'n ei olygu—rwy'n edrych ar Ysgrifennydd y Trysorlys yma—i'r swm a gaiff ei drosglwyddo yma i Gymru? Beth y mae hynny'n ei olygu i ffermio, heb sôn am wasanaethau cyhoeddus? I fod yn onest, rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn ei hystyried yn hurt fod modd ymddiried yn addewidion y Ceidwadwyr o gwbl, yn enwedig y gymuned ffermio. Mae angen ystyried y dystiolaeth a gyflwynwyd gennym yn ei chyfanrwydd, gyda'r holl gyfyngiadau wedi eu deall, a pheidio â chael ffigurau wedi'u dyfynnu allan o gyd-destun, ac yn anghywir mewn llawer o achosion.
Gadewch i mi fod yn hollol glir. Mae'r achos busnes yn dweud yn glir fod y cynllun ffermio cynaliadwy yn cynnig gwell gwerth am arian—rhywbeth y byddwn wedi meddwl y byddai'r Ceidwadwyr wedi credu ynddo—canlyniadau gwell na model cyllido presennol cynllun y taliad sylfaenol. O ran y canlyniadau modelu a gyhoeddwyd, mae'n bwysig pwysleisio mai senarios yw'r rhain, nid rhagfynegiadau ar gyfer y dyfodol fel y byddai rhai yn honni. Hyd yn oed wedyn, gwyddom fod y senarios hyn yn debygol o fod yn oramcangyfrifon.
Gadewch imi esbonio pam, Ddirprwy Lywydd. Un o nodweddion pwysig y cynllun yw ein bod yn rhoi cymaint o hyblygrwydd â phosib i ffermwyr i fodloni'r gofynion. Mae hyn yn wir ar gyfer rheoli cynefin. Mae'r cynllun yn cynnwys canllawiau i helpu ffermwyr i reoli eu cynefinoedd, ond canllawiau ydynt. Rydym yn caniatáu, yn galluogi ffermwyr i wneud eu penderfyniadau rheoli, gan gynnwys ynglŷn â lefelau stocio, yn seiliedig ar yr hyn sy'n gweithio i'w ffermydd nhw. Wyddoch chi, mae ffermwyr yn go glyfar yn y ffordd y maent yn rheoli eu ffermydd. Mae gennyf hyder yn y ffermwyr hynny, hyder y gallant wneud y penderfyniad cywir i gyflawni'r holl ganlyniadau a geisiwn.
Ond rwy'n gwybod bod y Ceidwadwyr wedi dweud yn glir nad ydynt yn cytuno â'r dull fferm gyfan a'r canlyniadau y ceisiwn eu cyflawni. Mae'n foment eithaf dadlennol. [Torri ar draws.] Gadewch imi barhau am eiliad. Mae'r modelu economaidd hefyd yn rhagdybio y byddai pob ffermwr yn cael eu gorfodi i ddilyn cyfraddau stocio llym ar gyfer rheoli cynefinoedd. Fel y dywedaf, ni fydd hyn yn wir yn ymarferol. Mae gennym ddull o weithredu sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Caiff hyn ei anwybyddu gan y Ceidwadwyr. Mae'n golygu bod gostyngiadau i niferoedd da byw, ac o ganlyniad, i incwm busnesau fferm a gofynion llafur safonol yn llawer llai tebygol o ddigwydd nag y byddai canlyniadau'r modelu'n ei awgrymu. [Torri ar draws.] Gallaf glywed, Ddirprwy Lywydd, o'i sedd—
I want to ask the Members if they will keep quiet. They are speaking quite loudly, and I can't hear the Deputy First Minister without him having to raise his voice.
Rwyf am ofyn i'r Aelodau gadw'n dawel. Maent yn siarad yn eithaf uchel, ac ni allaf glywed y Dirprwy Brif Weinidog heb iddo orfod codi ei lais.
And I don't like raising my voice, as you know, Dirprwy Lywydd, but I can hear what they're asking, which is why is this useful. It's useful because it's allowed me, but also the ministerial round-table, with all stakeholders, to come to a conclusion that this scheme works for farmers and the wide range of outcomes. It is modelling that helps us make that decision. Please, Sam.
Ac nid wyf yn hoffi codi fy llais, fel y gwyddoch, Ddirprwy Lywydd, ond gallaf glywed beth y maent yn ei ofyn, a dyna pam y mae hyn yn ddefnyddiol. Mae'n ddefnyddiol am ei fod wedi caniatáu i mi, a'r ford gron weinidogol hefyd, gyda'r holl randdeiliaid, ddod i gasgliad fod y cynllun hwn yn gweithio i ffermwyr a'r ystod eang o ganlyniadau. Mae'n fodelu sy'n ein helpu i wneud y penderfyniad hwnnw. Sam.
Thank you. You've just said there that the round-table would agree to this. Are you saying that the farming unions accept this economic impact assessment?
Diolch. Rydych chi newydd ddweud yno y byddai'r ford gron yn cytuno i hyn. A ydych chi'n dweud bod yr undebau ffermio yn derbyn yr asesiad o'r effaith economaidd?
I'm saying that the farming unions accept that the scheme that we have launched back in July, with all the pillars of it, is the right scheme to take forward, whereas you are now proposing to scrap it and start again. And if you want to deliver uncertainty into farming, that is the Conservative way to do it. You've talked about, very often in this Chamber, the effects of multiple pressures on farming and their welfare and their mental health. You want to scrap this scheme and start again. The message for farmers is the Tories will give you uncertainty and instability, and that will not be good.
Rwy'n dweud bod yr undebau ffermio'n derbyn mai'r cynllun a lansiwyd gennym yn ôl ym mis Gorffennaf, gyda'i holl golofnau, yw'r cynllun cywir i'w symud ymlaen, er eich bod chi nawr yn argymell ei ddileu a dechrau eto. Ac os ydych chi eisiau creu ansicrwydd yn y byd ffermio, dyna'r ffordd Geidwadol o'i wneud. Rydych chi wedi siarad yn aml iawn yn y Siambr hon am effeithiau pwysau amrywiol ar ffermwyr a'u lles a'u hiechyd meddyliol. Rydych chi eisiau dileu'r cynllun hwn a dechrau eto. Y neges i ffermwyr yw mai ansicrwydd ac ansefydlogrwydd a gewch chi gan y Torïaid, ac ni fydd hynny'n dda.
Cabinet Secretary, I ask the leader of the opposition to calm down. I will also ask the Cabinet Secretary to, therefore, lower the voice tone.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gofyn i arweinydd yr wrthblaid dawelu. Felly, fe ofynnaf i Ysgrifennydd y Cabinet ostwng ei lais.
I'm very passionate.
Rwy'n angerddol iawn.
Whilst you're passionate, Cabinet Secretary, it is important that we keep a sensible tone within the debate.
Er eich bod chi'n angerddol, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n bwysig ein bod yn cadw tôn synhwyrol yn y ddadl.
Indeed. And it's also crucial to remember, Dirprwy Lywydd, that the modelling does not take account of the potential significant economic and environmental benefits of the optional and collaborative actions. This is where many of the benefits to farmers and the environment will lie. That's why our focus right now is working collaboratively with stakeholders to develop that detailed offer to farmers for these layers. It's vital that that work continues with all the stakeholders and that we deliver on those opportunities.
But perhaps most importantly, what every individual farmer wants to know is what does this mean for me and for my farm. The evidence we published last week does not answer this question. No two farms in Wales are the same. Every farm is different, with very different circumstances. We have seen the appetite amongst farmers to understand the scheme and the payments for next year at the summer shows and our roadshow events that started last week, which are being very, very well attended. I'm pleased so many farmers are engaging with us in this way.
We've worked really hard, all the round-table members, to make the scheme accessible. But let me make clear, entry is a choice each farmer needs to make, based on the individual circumstances of their farm business. I therefore urge farmers who haven't already done so to take a look at the ready reckoner to see what your payments are likely to be under the SFS next year. Come to the roadshow events across Wales this autumn to understand what this means for you.
I often say that I've engaged hugely closely with the members of the ministerial round-table in developing the scheme, that we've worked collaboratively, and we have, it's all true. But it doesn't quite do justice to the hours and hours and hours in their hundreds that so many organisations have given to make the scheme a success. We have truly burnt, as I said we would, the midnight oil. The scheme is stronger—the business case makes that clear—and more accessible as a result.
And we're not done yet. To address the point made in Plaid Cymru's amendment, the SFS is an evolving scheme by its very design. It will be a living scheme that changes and adapts as necessary, so this amendment isn't necessary. I've been clear about this many times before, but I'm, of course, happy to provide further reassurances on this today. What farmers want and what they deserve now is certainty. The sustainable farming scheme developed through unprecedented collaboration provides a framework that will build economic, social and environmental resilience for farmers and their farms across Wales, now and for generations to come. I urge the Senedd to support the Government amendment, and to reject the main motion today and the opposition amendments.
Yn wir. Ac mae hefyd yn hanfodol cofio, Ddirprwy Lywydd, nad yw'r modelu yn ystyried manteision economaidd ac amgylcheddol sylweddol posib y camau gweithredu opsiynol a chydweithredol. Dyma lle bydd llawer o'r manteision i ffermwyr a'r amgylchedd. Dyna pam mai ein ffocws ar hyn o bryd yw gweithio ar y cyd â rhanddeiliaid i ddatblygu cynnig manwl i ffermwyr ar gyfer yr haenau hyn. Mae'n hanfodol fod y gwaith hwnnw'n parhau gyda'r holl randdeiliaid a'n bod yn darparu'r cyfleoedd hynny.
Ond yn bwysicaf oll efallai, yr hyn y mae pob ffermwr unigol eisiau ei wybod yw beth y mae hyn yn ei olygu i mi a fy fferm. Nid yw'r dystiolaeth a gyhoeddwyd gennym yr wythnos diwethaf yn ateb y cwestiwn hwn. Nid oes dwy fferm yr un fath yng Nghymru. Mae pob fferm yn wahanol, gydag amgylchiadau gwahanol iawn. Rydym wedi gweld yr awydd ymhlith ffermwyr i ddeall y cynllun a'r taliadau ar gyfer y flwyddyn nesaf yn y sioeau haf a'n digwyddiadau teithiol poblogaidd a ddechreuodd yr wythnos diwethaf. Rwy'n falch fod cymaint o ffermwyr yn ymgysylltu â ni yn y modd hwn.
Rydym wedi gweithio'n galed iawn, holl aelodau'r ford gron, i wneud y cynllun yn hygyrch. Ond gadewch imi ddweud yn glir, mae mynediad yn ddewis y mae angen i bob ffermwr ei wneud, yn seiliedig ar amgylchiadau unigol eu busnes fferm. Felly, rwy'n annog ffermwyr nad ydynt eisoes wedi gwneud hynny i edrych ar y canllaw cyflym i weld beth fydd eich taliadau'n debygol o fod o dan y cynllun ffermio cynaliadwy y flwyddyn nesaf. Dewch i'r digwyddiadau teithiol ledled Cymru yr hydref hwn i ddeall beth y mae hyn yn ei olygu i chi.
Rwy'n aml yn dweud fy mod wedi ymgysylltu'n agos iawn ag aelodau'r ford gron weinidogol wrth ddatblygu'r cynllun, ein bod wedi gweithio ar y cyd, ac mae hynny i gyd yn wir. Ond nid yw'n gwneud cyfiawnder â'r cannoedd o oriau y mae cymaint o sefydliadau wedi'u rhoi i wneud y cynllun yn llwyddiant. Rydym wedi gweithio mor galed ag y gallwn, fel y dywedais y byddem yn ei wneud. Mae'r cynllun yn gryfach—mae'r achos busnes yn dangos hynny'n glir—ac yn fwy hygyrch o ganlyniad.
Ac nid ydym wedi gorffen eto. I ateb y pwynt a wnaed yng ngwelliant Plaid Cymru, mae'r cynllun ffermio cynaliadwy wedi'i lunio i fod yn gynllun sy'n esblygu. Bydd yn gynllun byw sy'n newid ac yn addasu yn ôl yr angen, felly nid oes angen y gwelliant hwn. Rwyf wedi bod yn glir am hyn sawl gwaith o'r blaen, ond rwy'n hapus i roi sicrwydd pellach yn ei gylch heddiw. Yr hyn y mae ffermwyr ei eisiau a'r hyn y maent yn ei haeddu nawr yw sicrwydd. Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy a ddatblygwyd drwy gydweithredu digynsail yn darparu fframwaith a fydd yn adeiladu gwydnwch economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol i ffermwyr a'u ffermydd ledled Cymru, nawr ac am genedlaethau i ddod. Rwy'n annog y Senedd i gefnogi gwelliant y Llywodraeth, ac i wrthod y prif gynnig heddiw a gwelliannau'r wrthblaid.
Galwaf ar James Evans i ymateb i'r ddadl.
I call on James Evans to reply to the debate.
Thank you, Deputy Presiding Officer, for what has been a good and lively debate this afternoon, mainly raised up the tone by the Deputy First Minister.
I'd like to thank Sam Kurtz for opening the debate today and highlighting just what this scheme and the impact assessment has said: job losses, farm income lost, and a reduction in livestock numbers. But as he said, these aren't just the numbers. These are people's families, this is people's homes, this is people's livelihoods—and that cannot be forgotten. As he said, farmers have been clear. I think the Deputy First Minister needs to look on social media to see what real farmers are thinking. They're not happy with this scheme. They're not happy with the proposals as they currently stand. As we know from polls that have been done, farmers have said they are not going to enter this scheme and will go it alone—not something I want to see. I want to see a farming industry supported by a Government and not one that cuts off away from it.
Sam highlighted the removal of the tree planting that was in it. That was something that was very positive that came through, but it hasn't gone far enough, this scheme. The unions have said they're not happy with the scheme in its current form. Farmers have said they're not happy with the scheme in its current form. We need to make sure that when the Government designs anything, it has farming and food security at the heart.
And also what Sam talked about was our high animal welfare and food standards here across Wales. That is something we need to protect and make sure we're driving forward—that high-quality food that we all want to produce here in Wales.
Llyr Gruffydd then moved on and he started his debate, as many Plaid Cymru Members do, talking about Brexit. I would just like to remind Llyr that if he took a look over to the continent, actually there have been farmers protesting across Europe about the way that they're unhappy with how the European Union is designing their scheme. So, I don't think we can look across there for any inspiration. We need to make sure—
Diolch, Ddirprwy Lywydd, am ddadl dda a bywiog y prynhawn yma a gododd lais y Dirprwy Brif Weinidog yn bennaf.
Hoffwn ddiolch i Sam Kurtz am agor y ddadl heddiw a nodi'r hyn y mae'r cynllun hwn a'r asesiad effaith wedi'i ddweud: colli swyddi, colli incwm fferm, a gostyngiad yn niferoedd da byw. Ond fel y dywedodd, nid ffigurau'n unig yw'r rhain ond teuluoedd pobl, cartrefi pobl, bywoliaeth pobl—ac ni ddylid anghofio hynny. Fel y dywedodd, mae ffermwyr wedi bod yn glir. Rwy'n credu bod angen i'r Dirprwy Brif Weinidog edrych ar y cyfryngau cymdeithasol i weld beth y mae ffermwyr go iawn yn ei feddwl. Nid ydynt yn hapus gyda'r cynllun hwn. Nid ydynt yn hapus â'r cynigion fel y maent ar hyn o bryd. Fel y gwyddom o arolygon barn a wnaed, mae ffermwyr wedi dweud nad ydynt yn mynd i ymuno â'r cynllun ac y byddant yn mynd ar eu liwt eu hunain—nid rhywbeth rwyf i eisiau ei weld. Rwyf am weld diwydiant ffermio sy'n cael ei gefnogi gan Lywodraeth ac nid un sy'n torri'n rhydd oddi wrthi.
Nododd Sam fod plannu coed wedi'i ddileu ohono. Roedd hynny'n rhywbeth cadarnhaol, ond nid yw'r cynllun hwn wedi mynd yn ddigon pell. Mae'r undebau wedi dweud nad ydynt yn hapus â'r cynllun ar ei ffurf bresennol. Mae ffermwyr wedi dweud nad ydynt yn hapus â'r cynllun ar ei ffurf bresennol. Mae angen inni wneud yn siŵr, pan fydd y Llywodraeth yn llunio unrhyw beth, ei bod yn rhoi ffermio a diogeledd bwyd yn y canol.
Soniodd Sam hefyd am ein safonau uchel o ran lles anifeiliaid a bwyd ledled Cymru. Mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni ei ddiogelu a gwneud yn siŵr ein bod yn ei hyrwyddo—y bwyd o ansawdd uchel y mae pawb ohonom eisiau ei gynhyrchu yma yng Nghymru.
Yna dechreuodd Llyr Gruffydd ei ddadl, fel y mae llawer o Aelodau Plaid Cymru yn ei wneud, drwy siarad am Brexit. Hoffwn atgoffa Llyr, pe bai'n edrych ar y cyfandir, mae ffermwyr wedi bod yn protestio ledled Ewrop am eu bod yn anhapus â'r ffordd y mae'r Undeb Ewropeaidd yn llunio eu cynllun. Felly, nid wyf yn meddwl y gallwn edrych yno am unrhyw ysbrydoliaeth. Mae angen inni wneud yn siŵr—
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I wasn't sure if you were just standing around. Yes, I will.
Nid oeddwn yn siŵr ai sefyll o gwmpas oeddech chi ai peidio. Iawn, fe wnaf.
It's a bit awkward because you're standing behind me. Would you agree with me that the biggest economic risk to our rural economy and our farming industry is Plaid Cymru's plan for independence, which would make Wales worse off and cost thousands of pounds to every single household in our country? This is a party that has been wedded to this Welsh Labour Government for years. Of course, it was also the party that was an original author of the original sustainable farming scheme, which was a disaster, had it been implemented.
Mae ychydig yn lletchwith am eich bod chi'n sefyll y tu ôl i mi. A fyddech chi'n cytuno â mi mai'r risg economaidd fwyaf i'n heconomi wledig a'n diwydiant ffermio yw cynllun Plaid Cymru ar gyfer annibyniaeth, a fyddai'n gwneud Cymru'n waeth ei byd ac yn costio miloedd o bunnoedd i bob cartref yn ein gwlad? Mae hon yn blaid sydd wedi cefnogi'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru ers blynyddoedd. Wrth gwrs, dyma'r blaid a luniodd y cynllun ffermio cynaliadwy gwreiddiol, a oedd yn drychineb, pe bai wedi cael ei weithredu.
I totally agree with everything you just said, Darren, of course. I agree with you that Plaid Cymru would rip Wales out of the United Kingdom, which would risk our food security, and not just that, but our national security as well.
Llyr, I do agree with you on the work that has been done by the unions, and other Members raised that as well, and the people who contributed to the round-table. We cannot miss the fact that there are other people who have been feeding in, unions and others, but they're not happy with the scheme in its current format, and we need to make sure a scheme comes forward after the next election that actually works for our farmers. Like you, I am concerned, as I said to Jenny, about the loss in livestock numbers. That is going to be huge for our abattoirs across Wales. I've been talking to abattoirs close to my part of the world in my constituency, and they're very concerned about the critical mass of livestock going down, and it's a huge concern, which is only going to drive food costs up, not push them down.
Peter Fox, you talked about this Welsh Labour Government, not on this scheme, but the wider issues with bovine TB, NVZs, bluetongue—you name it and the Welsh Government have made a mess of it, haven't they? But you talked then about the 56,000 livestock numbers going, 1,200 job losses and £76 million of lost farm income. That is huge. If we divide that out between all our family farms across Wales, that's a huge loss for all those farmers who need that money to sustain their—[Interruption.] Yes, go on, Jenny.
Rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth rydych chi newydd ei ddweud, Darren. Rwy'n cytuno â chi y byddai Plaid Cymru yn rhwygo Cymru oddi wrth y Deyrnas Unedig, a fyddai'n peryglu ein diogeledd bwyd, ac nid yn unig hynny, ond ein diogelwch cenedlaethol hefyd.
Llyr, rwy'n cytuno â chi ynghylch y gwaith sydd wedi'i wneud gan yr undebau, ac mae Aelodau eraill wedi codi hynny hefyd, a'r bobl a gyfrannodd at y ford gron. Ni allwn anwybyddu'r ffaith bod yna bobl eraill wedi bod yn bwydo i mewn, undebau ac eraill, ond nid ydynt yn hapus â'r cynllun ar ei ffurf bresennol, ac mae angen inni wneud yn siŵr fod cynllun yn cael ei gyflwyno ar ôl yr etholiad nesaf a fydd yn gweithio i'n ffermwyr. Fel chi, ac fel y dywedais wrth Jenny, rwy'n pryderu ynghylch colli niferoedd da byw. Mae hynny'n mynd i fod yn enfawr i'n lladd-dai ledled Cymru. Siaradais â lladd-dai sy'n agos at fy rhan i o'r byd yn fy etholaeth, ac maent yn bryderus iawn y bydd y màs critigol o dda byw'n gostwng, ac mae'n bryder enfawr, sydd ond yn mynd i wthio costau bwyd i fyny, nid eu gwthio i lawr.
Peter Fox, fe wnaethoch chi siarad am y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, nid ar y cynllun hwn, ond y materion ehangach gyda TB mewn gwartheg, parthau perygl nitradau, y tafod glas—beth bynnag a nodwch, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud llanast ohono, onid ydynt? Ond fe wnaethoch chi sôn wedyn am y 56,000 o dda byw a'r 1,200 o swyddi a gaiff eu colli, a'r £76 miliwn o incwm ffermydd a gollir. Mae'n enfawr. Os ydym yn ei rannu rhwng ein holl ffermydd teuluol ledled Cymru, mae'n golled enfawr i'r holl ffermwyr sydd angen yr arian hwnnw i gynnal eu—[Torri ar draws.] Iawn, ewch amdani, Jenny.
Were you in the room when Huw Irranca-Davies explained that these were estimates, not actual figures? [Interruption.] These were modellings, and you don't seem to have considered that.
A oeddech chi yn yr ystafell pan esboniodd Huw Irranca-Davies mai amcangyfrifon oedd y rhain, nid ffigurau gwirioneddol? [Torri ar draws.] Modelau oeddent, ac nid yw'n ymddangos eich bod wedi ystyried hynny.
Hold that thought, Jenny. I'll get to it in a minute. Because then, Jenny, you came into the debate, and you talked about pesticides and the need to reduce them. I agree, we do need to reduce reliance on pesticides. I don't think anybody would dispute that. But that means we need to make sure there's proper investment in research and development to make sure there are alternatives provided, because if we don't have pesticides currently, some of our food crops would fail, and then we'd see food shortages across the world, and we can't have that.
You also talked about poultry farms and the impact they have on our environment. I would just like to say that our poultry farmers are one of the most regulated parts of our food system across the whole of the country. Their nutrient management plans are probably higher than any other part of the agricultural industry, and I say 'thank you' to our poultry farmers right the way across Wales for doing the fantastic job they do in producing highly nutritious food for our population. [Interruption.] I'll let you have one more go, Jenny, and then—[Inaudible.]
Am eiliad, Jenny. Fe ddof at hynny mewn munud. Oherwydd wedyn, Jenny, fe ddaethoch chi i mewn i'r ddadl, ac fe wnaethoch chi siarad am blaladdwyr a'r angen i leihau eu defnydd. Rwy'n cytuno, mae angen inni leihau dibyniaeth ar blaladdwyr. Nid wyf yn credu y byddai unrhyw un yn dadlau ynglŷn â hynny. Ond mae'n golygu bod angen inni wneud yn siŵr fod yna fuddsoddiad priodol mewn ymchwil a datblygu i sicrhau bod dewisiadau amgen yn cael eu darparu, oherwydd os nad oes gennym blaladdwyr, byddai rhai o'n cnydau bwyd yn methu, a byddem yn gweld prinder bwyd ledled y byd, ac ni allwn gael hynny.
Fe wnaethoch chi siarad hefyd am ffermydd dofednod a'r effaith a gânt ar ein hamgylchedd. Mae ein ffermwyr dofednod yn un o'r rhannau o'n system fwyd a reoleiddir fwyaf ledled y wlad. Mae'n siŵr fod ganddynt fwy o gynlluniau rheoli maethynnau nag unrhyw ran arall o'r diwydiant amaethyddol, ac rwy'n diolch i'n ffermwyr dofednod ledled Cymru am wneud y gwaith gwych a wnânt yn cynhyrchu bwyd maethlon i'n poblogaeth. [Torri ar draws.] Fe adawaf i chi gael un tro arall, Jenny, ac yna—[Anghlywadwy.]
I just want to make you aware that nearly all of the chicken that is served in our schools doesn't come from Wales, it comes from Thailand. And that is part of the problem.
Hoffwn dynnu eich sylw at y ffaith nad yw bron yr holl gyw iâr sy'n cael ei weini yn ein hysgolion yn dod o Gymru, mae'n dod o Wlad Thai. Ac mae hynny'n rhan o'r broblem.
And that's a failure of the Government, isn't it? That's a failure of this Welsh Labour Government that they're not getting British and Welsh food into our schools. So, I think that you should take that up with your own Cabinet Secretary, Jenny.
Janet Finch-Saunders, you took part in the debate in your usual eloquent, funny and out-there way of doing it, and I'm very pleased you did, because you thanked all of our farmers for the work that they do across our country and the farmers in your own constituency, and we all know what a champion you are of farmers in your constituency and the dedication that they give, day in, day out, in all weathers, 365 days of the year, and that cannot be missed. And you also mentioned the mental health impact on our farmers. Yes, this debate is lively, but we do have to realise that this is people's livelihoods, this is their way of life, and I'm afraid that there are a lot of charities out there that are inundated with calls from farmers because they're uncertain about the future, and it's not just about SFS, it's about TB, it's about a number of issues. So, we do need to remember that there are people at the heart of this debate.
Then we moved on to the Cabinet Secretary, who was in good spirits this afternoon, highlighting all of the Welsh Government views on the scheme. But I think that we need to set the record straight here, Huw, don't we? You talked about this modelling that the Welsh Government has done—it's a model. But basically what you're trying to say is that it's not worth the paper it's written on. [Interruption.] Well, that's what you're implying, Cabinet Secretary. I'll very happily take an intervention from you, because that is what you're implying.
Ac mae hynny'n fethiant gan y Llywodraeth, onid yw? Mae'n fethiant gan Lywodraeth Lafur Cymru nad ydynt yn dod â bwyd Prydeinig a Chymreig i mewn i'n hysgolion. Felly, rwy'n credu y dylech godi hynny gyda'ch Ysgrifennydd Cabinet eich hun, Jenny.
Janet Finch-Saunders, fe gymeroch chi ran yn y ddadl yn eich ffordd huawdl, ddoniol ac unigryw arferol, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi gwneud hynny, gan ichi ddiolch i'n holl ffermwyr am y gwaith a wnânt ledled ein gwlad a'r ffermwyr yn eich etholaeth chi, a gŵyr pob un ohonom pa mor gefnogol ydych chi i ffermwyr yn eich etholaeth a'u hymroddiad, ddydd ar ôl dydd, ym mhob tywydd, 365 diwrnod y flwyddyn, ac ni ellir anwybyddu hynny. Ac fe sonioch chi hefyd am yr effaith ar iechyd meddwl ein ffermwyr. Ydy, mae'r ddadl hon yn fywiog, ond mae'n rhaid inni sylweddoli ein bod yn sôn am fywoliaeth pobl, dyma eu ffordd o fyw, ac mae arnaf ofn fod llawer o elusennau'n cael eu gorlethu â galwadau gan ffermwyr sy'n ansicr ynghylch y dyfodol, ac mae a wnelo hyn â mwy na'r cynllun ffermio cynaliadwy yn unig, mae a wnelo â TB, mae a wnelo â nifer o faterion. Felly, mae angen inni gofio bod pobl wrth wraidd y ddadl hon.
Yna, fe wnaethom symud ymlaen at Ysgrifennydd y Cabinet, a oedd mewn hwyliau da y prynhawn yma, yn tynnu sylw at holl safbwyntiau Llywodraeth Cymru ar y cynllun. Ond credaf fod angen inni gywiro camargraff yma, Huw, onid oes? Fe sonioch chi am y gwaith modelu y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud—mae'n fodel. Ond yn y bôn, yr hyn rydych chi'n ceisio'i ddweud yw nad yw'n werth y papur y mae wedi'i ysgrifennu arno. [Torri ar draws.] Wel, dyna rydych chi'n ei awgrymu, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n fwy na pharod i dderbyn ymyriad gennych, gan mai dyna rydych chi'n ei awgrymu.
Just to clarify one more time, as clearly either the Member wasn't here when I responded to this earlier on or in previous debates, the modelling has helped both me and the ministerial round-table design a scheme. It has helped us to design a scheme. It is not definitive, it is not predictions, it is not real life; real life is what each farmer will make. So, just to clarify that once again.
I egluro unwaith eto, gan ei bod yn amlwg nad oedd yr Aelod yma pan ymatebais i hyn yn gynharach neu mewn dadleuon blaenorol, mae'r gwaith modelu wedi fy helpu i a'r grŵp bord gron gweinidogol i lunio cynllun. Mae wedi ein helpu i lunio cynllun. Nid yw'n ddiffiniol, nid yw'n rhagfynegi, nid yw'n fywyd go iawn; bywyd go iawn yw'r hyn y bydd pob ffermwr yn ei wneud. Felly, dyna egluro hynny unwaith eto.
So, why has it taken you until now to publish the modelling, Cabinet Secretary? So, you launched the scheme without the modelling and then actually brought the modelling out to help to inform the scheme. Well, this is a bit cart before the horse, Cabinet Secretary. [Interruption.] I think we've heard—[Interruption.]
Felly, pam ei bod wedi cymryd tan nawr i chi gyhoeddi'r gwaith modelu, Ysgrifennydd y Cabinet? Fe lansiwyd y cynllun gennych heb y gwaith modelu, ac yna fe gyflwynoch chi'r gwaith modelu i helpu i lywio'r cynllun. Wel, mae hyn yn rhoi'r drol o flaen y ceffyl, Ysgrifennydd y Cabinet. [Torri ar draws.] Rwy'n credu ein bod wedi clywed—[Torri ar draws.]
[Inaudible.]—absolutely back and forth.
[Anghlywadwy.]—yn ôl ac ymlaen.
Your Member is closing the debate; let him close the debate. If the Cabinet Secretary wishes to ask for an intervention, it's up to the Member to accept it.
Mae eich Aelod yn cloi'r ddadl; gadewch iddo gloi'r ddadl. Os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn dymuno gofyn am ymyriad, dewis yr Aelod yw ei dderbyn ai peidio.
I'll take one more from you, Cabinet Secretary. Yes, go again.
Fe wnaf dderbyn un arall gennych, Ysgrifennydd y Cabinet. Ie, ewch amdani.
So, the purpose, as explained, actually, in the submission of the business case, which is a rounded business case, the environmental assessment and the economic assessment needed to be finalised over the course of the summer because not every detail was done. That is why we produced it in the round. What you have chosen to do as the Tory party is selectively pull out stuff from that and say, 'It is fact, it is going to happen', and you are wrong and you are doing a disservice to the farming community.
Felly, fel yr eglurwyd mewn gwirionedd, diben cyflwyno'r achos busnes, sy'n achos busnes cyflawn, oedd bod angen cwblhau'r asesiad amgylcheddol a'r asesiad economaidd dros yr haf gan nad oedd pob manylyn wedi'i gwblhau. Dyna pam y gwnaethom ei gynhyrchu yn ei gyfanrwydd. Yr hyn rydych chi wedi dewis ei wneud fel y blaid Dorïaidd yw dethol pethau ohono a dweud, 'Mae'n ffaith, mae'n mynd i ddigwydd', ac rydych chi'n anghywir ac yn gwneud cam â'r gymuned ffermio.
What the Conservative Party here is doing is standing up for our farmers across Wales, where this Welsh Labour Government, after 26 years, has failed. They have failed on TB, they failed on nitrate vulnerable zones, they failed on the sustainable farming scheme, and down the road in Westminster, they failed our farmers with their family farm tax. Labour do not understand rural communities. They never have, never will. So, I tell everybody in this Chamber today: support our motion, because in doing that, we send a clear message to the agricultural industry: we support you, we stand with you and we will never, ever, on this side of the Chamber, let our agricultural community be sold down the river in the pursuit of some environmentalist agenda.
Yr hyn y mae'r Blaid Geidwadol yma'n ei wneud yw sefyll o blaid ein ffermwyr ledled Cymru, lle mae Llywodraeth Lafur Cymru, ar ôl 26 mlynedd, wedi methu. Maent wedi methu ar TB, maent wedi methu ar barthau perygl nitradau, maent wedi methu ar y cynllun ffermio cynaliadwy, ac i lawr y ffordd yn San Steffan, maent wedi methu ar ran ein ffermwyr gyda'u treth ar ffermydd teuluol. Nid yw Llafur yn deall cymunedau gwledig. Nid ydynt erioed wedi eu deall, ac ni fyddant byth yn eu deall. Felly, dywedaf wrth bawb yn y Siambr hon heddiw: cefnogwch ein cynnig, oherwydd wrth wneud hynny, rydym yn anfon neges glir at y diwydiant amaethyddol: rydym ni'n eich cefnogi, rydym yn cyd-sefyll gyda chi ac ni fyddwn byth, ar yr ochr hon i'r Siambr, yn bradychu ein cymuned amaethyddol ar drywydd rhyw agenda amgylcheddol.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Cabinet Secretary, do you wish to raise a point of order?
Ysgrifennydd y Cabinet, a hoffech chi godi pwynt o drefn?
I do. Thank you. I have great respect for Sam, who introduced this debate, Dirprwy Lywydd, and I believe that he is indeed an honourable Member of this Senedd Chamber, and he wouldn't seek to mislead or put inaccuracies on the record. He said in the first couple of minutes of his opening remarks that I have said that the funding in the universal layer will be cut. That is completely wrong, completely inaccurate, and I have checked the Record, Sam, as well. So, I know that you are an honourable person. I invite you to retract that, because you wouldn't want to mislead the Senedd.
Hoffwn. Diolch. Mae gennyf lawer o barch at Sam, a gyflwynodd y ddadl hon, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n credu ei fod yn wir yn Aelod anrhydeddus o Siambr y Senedd, ac na fyddai'n ceisio camarwain na datgan pethau gwallus. Dywedodd ym munudau cyntaf ei sylwadau agoriadol fy mod wedi dweud y bydd y cyllid yn yr haen gyffredinol yn cael ei dorri. Mae hynny'n gwbl anghywir, yn gwbl wallus, ac rwyf wedi gwirio'r Cofnod hefyd, Sam. Felly, gwn eich bod yn unigolyn anrhydeddus. Rwy'n eich gwahodd i dynnu hynny'n ôl, gan na fyddech chi eisiau camarwain y Senedd.
Dirprwy Lywydd, if I may, on the fifteenth of the seventh, when talking about the quantum of the payment:
'So, there's a maximum on the universal level—we're being very frank and honest about it—and there's a minimum level on the optional and collaborative'.
So, if it stays at £238 million, there will be a real-terms cut to the funding of the universal tier. I'm an honourable gentleman and I understand the complaint of the Member, who I respect greatly, but there will be a real-terms cut to the universal tier as mentioned, the maximum that he said, on the fifteenth of the seventh.
Ddirprwy Lywydd, os caf, ar y pymthegfed o Orffennaf, wrth sôn am swm y taliad:
'Felly, mae uchafswm ar y lefel gyffredinol—rydym yn bod yn agored ac yn onest iawn am y peth—ac mae isafswm lefel ar yr opsiynol a chydweithredol'.
Felly, os yw'n parhau ar £238 miliwn, bydd toriad mewn termau real i gyllid yr haen gyffredinol. Rwy'n ŵr anrhydeddus ac rwy'n deall cwyn yr Aelod yr wyf yn ei barchu'n fawr, ond bydd toriad mewn termau real i'r haen gyffredinol fel y dywedwyd, yr uchafswm a nododd, ar y pymthegfed o Orffennaf.
You have put your argument for what you said. The Cabinet Secretary has put his position. It's all on the record. I think we'll leave it at that.
Rydych chi wedi cyflwyno eich dadl dros yr hyn a ddywedoch chi. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyflwyno ei safbwynt ef. Mae'r cyfan wedi'i gofnodi. Rwy'n credu y gwnawn ei gadael hi ar hynny.
Reit, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
Right, that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time.
Byddwn yn pleidleisio ar eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig: cynllun ffermio cynaliadwy. Yn gyntaf, galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, yn enw Paul Davies. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 31 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
This afternoon, we will be voting on item 8, the Welsh Conservatives' debate on the sustainable farming scheme. First, I call for a vote on the motion without amendment tabled in the name of Paul Davies. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 31 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynllun Ffermio Cynaliadwy. Cynnig heb ei ddiwygio : O blaid: 11, Yn erbyn: 31, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Sustainable Farming Scheme. Motion without amendment : For: 11, Against: 31, Abstain: 0
Motion has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 1 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 22, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on amendment 1 in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Open the vote. Close the vote. In favour 22, no abstentions, 20 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynllun Ffermio Cynaliadwy. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 22, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Sustainable Farming Scheme. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 22, Against: 20, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Mae gwelliant 2 wedi ei ddad-ddethol.
Amendment 2 is therefore deselected.
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Amendment 2 deselected.
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 3. Galwaf am bleidlais ar welliant 3 yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 9, neb yn ymatal, 33 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 3 wedi ei wrthod.
I now call for a vote on amendment 3. I call for a vote on amendment 3 tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 9, no abstentions, 33 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynllun Ffermio Cynaliadwy. Gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan : O blaid: 9, Yn erbyn: 33, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Sustainable Farming Scheme. Amendment 3, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 9, Against: 33, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Nawr galwaf am bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8999 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y cydweithio a ddigwyddodd wrth ddatblygu’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy a chyfraniad sylweddol rhanddeiliaid.
2. Yn nodi cyhoeddi’r Cynllun ar 15 Gorffennaf 2025 a’r gwaith parhaus gyda rhanddeiliaid ar yr haenau Dewisol a Chydweithredol.
3. Yn croesawu cyhoeddi Achos Busnes llawn y Cynllun Ffermio Cynaliadwy er mwyn bod yn agored a thryloyw.
4. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fuddsoddi dros £340 miliwn yn y Cynllun Ffermio Cynaliadwy yn 2026.
5. Yn annog ffermwyr i ystyried manylion y cynllun ei hun a defnyddio’r canllaw cyflym sydd ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru.
Motion NDM8999 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the collaborative approach taken to the development of the Sustainable Farming Scheme and the significant contribution of stakeholders.
2. Notes the publication of the scheme on 15 July 2025 and the ongoing work with stakeholders on the Optional and Collaborative layers.
3. Welcomes the publication of the Sustainable Farming Scheme Full Business case for openness and transparency.
4. Notes the Welsh Government’s commitment to invest over £340 million in the Sustainable Farming Scheme in 2026.
5. Encourages farmers to consider the details of the scheme itself and undertake the ready reckoner available on the Welsh Government website.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 22, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 22, no abstentions, 20 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynllun Ffermio Cynaliadwy. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 22, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Sustainable Farming Scheme. Motion as amended: For: 22, Against: 20, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Symudwn yn awr i'r ddadl fer, a galwaf ar Heledd Fychan i siarad am y pwnc. Heledd.
We will now move to the short debate, and I call on Heledd Fychan to speak to the topic that she has selected. Heledd.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
And thank you to those of you who will be staying for today's debate. I'd like to give a minute of my time to Llyr Gruffydd and Luke Fletcher and I apologise to others that wanted to contribute, but I can't give more time today. Hopefully, you'll have a chance to intervene if you would like to do so.
As all of us know, learner travel is an issue that comes up time and time again in the Senedd, and yet, despite a Welsh Government review commencing first of all in 2019, the problems persist. In fact, not only do they persist but they are worsening as more local authorities reduce the amount they spend on school transport so that they align with statutory provision, which is, of course, 3 miles for secondary school or a further education college and 2 miles for primary school.
A diolch i'r rhai ohonoch chi a fydd yn aros ar gyfer y ddadl heddiw. Hoffwn roi munud o fy amser i Llyr Gruffydd a Luke Fletcher ac rwy'n ymddiheuro i eraill a oedd eisiau cyfrannu, ond ni allaf roi mwy o amser heddiw. Rwy'n gobeithio y cewch chi gyfle i ymyrryd os hoffech wneud hynny.
Fel y gŵyr pob un ohonom, mae teithio gan ddysgwyr yn fater sy'n codi dro ar ôl tro yn y Senedd, ac eto, er gwaethaf adolygiad gan Lywodraeth Cymru a ddechreuodd yn 2019, mae'r problemau'n parhau. Nid yn unig eu bod yn parhau, ond maent yn gwaethygu wrth i fwy o awdurdodau lleol leihau'r swm y maent yn ei wario ar gludiant i'r ysgol fel eu bod yn gweithredu'n gyson â darpariaeth statudol, sef, wrth gwrs, 3 milltir ar gyfer ysgol uwchradd neu goleg addysg bellach a 2 filltir ar gyfer ysgol gynradd.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
In January of this year, we were told by the Welsh Government that new guidance would be published by September 2025, six years after a review began. But with the consultation now extended until November, who knows when that guidance will see the light of day. Most worrying of all is what will be in that guidance, because the consultation includes a proposal to increase the time deemed acceptable for a child or young person over 11 years old to walk to school from the current 60 minutes to 75 minutes, and that's one way. So, potentially, a two and a half hour walk to and from school each day. How many of us would be happy to do that in every weather, even when dark, carrying bags full of books and a change of clothes for physical activity, and perhaps even a musical instrument? I played a cello when I was at school. It was difficult enough taking it on the bus. There's no way you'd carry a cello for nearly 3 miles. None of us would do that, would we, especially along some of the paths that have been deemed safe, yet that’s what we expect of our children.
This is a particularly live issue in my region, especially in Rhondda Cynon Taf where changes to school transport came into effect last month. Though the full extent of the impact won’t be fully understood for a few years, it’s clear that the results are already profound. So, today I’d like to share with you how this is impacting my constituents, and why the Government must take action. I’d also like to repeat calls on the Welsh Government to make sure this is addressed via the bus Bill rather than kept as a separate issue.
The majority of the evidence I’m going to share with you has been compiled by an amazing group of women campaigning on this issue under the banner of the Save the School Transport RCT campaign. Tina, Kayleigh, Laura, Ange and Helen have all done a fantastic job in co-ordinating the campaign, with a petition they set up garnering a huge amount of support that will, hopefully, lead to a further debate in the Senedd soon as they pass that 10,000 threshold. I was pleased to hear that the Cabinet Secretary for transport has agreed to meet with them and hear their concerns directly, and I look forward to hearing how their concerns will be addressed following that meeting.
As part of their campaign, they have put together this document, and it's based on a survey that they undertook and was completed by parents and students, with 947 people responding, all based in RCT. These are some of the headline statistics: 82 per cent of pupils said their route to school is unsafe, with 72 per cent noting a lack of safe crossings; 91 per cent of parents worry about their children sitting in wet clothes all day due to walking in poor weather; 44 per cent are concerned about increased absenteeism; and 64 per cent are facing new financial pressures from having to pay for public transport or having to reduce their working hours in order to be able to take their children to and from school.
The impact on children with additional learning needs is especially severe, with many families reporting that the lack of transport is making it impossible for their children to attend school safely and consistently. I'd like to share with you some direct quotes from parents that bring all of this to life. There are pages and pages of these, but here are just five:
'My son has autism and struggles with change. The loss of his school bus has made him anxious and withdrawn. He’s missed several days already because he simply can’t cope with the walk and the crowded public buses.'
Another says:
'I have to choose between paying for the bus or buying food. The council says it’s statutory, but what about our children’s safety?'
And another:
'Since the changes, my child has been late almost every day. The public bus is overcrowded and unreliable. She’s exhausted before she even starts her lessons.'
Another states:
'I’m a single parent and my son has additional needs. I’ve had to reduce my working hours because I can’t leave him to walk alone. We feel abandoned.'
And the final quote I'd like to state:
'It’s not just about the distance—it’s about the hills, the weather, and the lack of safe crossings. The policy doesn’t reflect the reality of our community.'
Teachers have told me of children turning up to school completely drenched or exhausted, and school books ruined in bad weather. And I’ve had parents in tears, telling me how it’s impacting them financially, or how their job is at risk because they can no longer work the same hours. This is particularly difficult for single parents.
Ym mis Ionawr eleni, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym y byddai canllawiau newydd yn cael eu cyhoeddi erbyn mis Medi 2025, chwe blynedd ar ôl i'r adolygiad ddechrau. Ond gyda'r ymgynghoriad bellach wedi'i ymestyn tan fis Tachwedd, pwy a ŵyr pryd y bydd y canllawiau hynny'n gweld golau dydd. Yr hyn sy'n peri'r pryder mwyaf yw beth fydd yn y canllawiau hynny, gan fod yr ymgynghoriad yn cynnwys cynnig i gynyddu'r amser a ystyrir yn dderbyniol i blentyn neu unigolyn ifanc dros 11 oed gerdded i'r ysgol o'r 60 munud presennol i 75 munud, ac un ffordd yw hynny. Felly, dwy awr a hanner o gerdded i'r ysgol ac yn ôl bob dydd o bosib. Faint ohonom a fyddai'n barod i wneud hynny ym mhob tywydd, hyd yn oed pan fydd hi'n dywyll, gan gario bagiau llawn llyfrau a dillad ymarfer corff, ac offeryn cerdd hyd yn oed? Roeddwn yn chwarae'r sielo pan oeddwn yn yr ysgol. Roedd yn ddigon anodd mynd ag ef ar y bws. Nid oes unrhyw ffordd y byddech chi'n cario sielo am bron i 3 milltir. Ni fyddai'r un ohonom yn gwneud hynny, yn enwedig ar hyd rhai o'r llwybrau y nodwyd eu bod yn ddiogel, ond dyna a ddisgwyliwn gan ein plant.
Mae hwn yn fater byw iawn yn fy rhanbarth i, yn enwedig yn Rhondda Cynon Taf, lle daeth newidiadau i gludiant i'r ysgol i rym fis diwethaf. Er na fydd yr effaith lawn yn cael ei deall yn llawn am rai blynyddoedd, mae'n amlwg fod y canlyniadau eisoes yn ddwys. Felly, hoffwn rannu gyda chi heddiw sut y mae hyn yn effeithio ar fy etholwyr, a pham y mae'n rhaid i'r Llywodraeth weithredu. Hoffwn ailadrodd galwadau ar Lywodraeth Cymru hefyd i sicrhau bod hyn yn cael sylw drwy'r Bil bysiau yn hytrach na'i gadw fel mater ar wahân.
Mae'r rhan fwyaf o'r dystiolaeth y byddaf yn ei rhannu gyda chi wedi'i chrynhoi gan grŵp anhygoel o fenywod sy'n ymgyrchu ar y mater o dan faner ymgyrch Achub Cludiant Ysgol RhCT. Mae Tina, Kayleigh, Laura, Ange a Helen wedi gwneud gwaith gwych yn cydlynu'r ymgyrch, gyda deiseb a sefydlwyd ganddynt yn denu llawer iawn o gefnogaeth a fydd, gobeithio, yn arwain at ddadl bellach yn y Senedd cyn gynted ag y byddant yn pasio'r trothwy 10,000 o lofnodion. Roeddwn yn falch o glywed bod Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth wedi cytuno i gyfarfod â nhw a gwrando ar eu pryderon yn uniongyrchol, ac edrychaf ymlaen at glywed sut yr eir i'r afael â'u pryderon yn sgil y cyfarfod hwnnw.
Fel rhan o'u hymgyrch, maent wedi creu'r ddogfen hon, ac mae'n seiliedig ar arolwg a gynhaliwyd ganddynt ac a gwblhawyd gan rieni a myfyrwyr, gyda 947 o bobl yn ymateb, pob un yn RhCT. Dyma rai o'r prif ystadegau: dywedodd 82 y cant o ddisgyblion fod eu llwybr i'r ysgol yn anniogel, gyda 72 y cant yn nodi prinder croesfannau diogel; mae 91 y cant o rieni'n poeni am eu plant yn eistedd mewn dillad gwlyb drwy'r dydd ar ôl cerdded mewn tywydd gwael; mae 44 y cant yn pryderu am absenoliaeth gynyddol; ac mae 64 y cant yn wynebu pwysau ariannol newydd o ganlyniad i orfod talu am drafnidiaeth gyhoeddus neu orfod lleihau eu horiau gwaith er mwyn gallu mynd â'u plant i'r ysgol ac yn ôl.
Mae'r effaith ar blant ag anghenion dysgu ychwanegol yn arbennig o ddifrifol, gyda llawer o deuluoedd yn nodi bod y diffyg trafnidiaeth yn ei gwneud yn amhosib i'w plant fynychu'r ysgol yn ddiogel ac yn gyson. Hoffwn rannu rhai dyfyniadau uniongyrchol gan rieni sy'n dod â hyn oll yn fyw. Mae tudalennau a thudalennau o'r rhain, ond dyma bump ohonynt:
'Mae gan fy mab awtistiaeth ac mae'n cael trafferth gyda newid. Mae colli ei fws ysgol wedi'i wneud yn bryderus a gwneud iddo fynd i'w gragen. Mae wedi colli sawl diwrnod yn barod am nad yw'n gallu ymdopi â'r cerdded a'r bysiau cyhoeddus gorlawn.'
Dywed un arall:
'Mae'n rhaid imi ddewis rhwng talu am y bws neu brynu bwyd. Mae'r cyngor yn dweud ei fod yn statudol, ond beth am ddiogelwch ein plant?'
Ac un arall:
'Ers y newidiadau, mae fy mhlentyn wedi bod yn hwyr bron bob dydd. Mae'r bws cyhoeddus yn orlawn ac yn annibynadwy. Mae hi wedi blino'n lân cyn iddi hyd yn oed ddechrau ei gwersi.'
Mae un arall yn datgan:
'Rwy'n rhiant sengl ac mae gan fy mab anghenion ychwanegol. Rwyf wedi gorfod lleihau fy oriau gwaith am na allaf adael iddo gerdded ar ei ben ei hun. Rydym yn teimlo ein bod wedi ein gadael ar ôl.'
A'r dyfyniad olaf yr hoffwn ei rannu:
'Mae'n ymwneud â mwy na'r pellter—mae'n ymwneud â'r bryniau, y tywydd, a'r diffyg croesfannau diogel. Nid yw'r polisi'n adlewyrchu realiti ein cymuned.'
Mae athrawon wedi sôn wrthyf am blant yn cyrraedd yr ysgol yn wlyb at eu crwyn neu wedi blino'n lân, a llyfrau ysgol wedi'u difetha mewn tywydd garw. Ac mae rhieni wedi bod yn eu dagrau, yn dweud wrthyf sut y mae hyn yn effeithio arnynt yn ariannol, neu sut y mae eu swydd mewn perygl am na allant weithio'r un oriau mwyach. Mae hyn yn arbennig o anodd i rieni sengl.
Mae’r newid hefyd yn cael effaith ar addysg cyfrwng Cymraeg, gyda rhai sy'n byw yn agos at ysgol cyfrwng Saesneg yn colli mynediad at gludiant ysgol i'r ysgol cyfrwng Cymraeg agosaf, sydd, mewn nifer o esiamplau, jest o dan y trothwy o dair milltir. Mae rhieni wedi dweud wrthyf i y byddan nhw naill ai'n tynnu eu plant allan o addysg cyfrwng Cymraeg, neu ddim yn dewis addysg cyfrwng Cymraeg yn y lle cyntaf os ydy hyn yn parhau i fod yn bolisi. Ydy’r Llywodraeth, felly, yn fodlon bod pellter ysgol, ac argaeledd trafnidiaeth, yn rhwystr i blant fynychu addysg cyfrwng Cymraeg? A sut mae hyn yn cyd-fynd â thargedau 'Cymraeg 2050'?
Dywed y canllaw presennol hefyd fod yn rhaid i awdurdodau lleol wneud trefniadau cludiant addas i sicrhau na fyddant yn achosi lefelau afresymol o straen i ddysgwyr. Ond, gan nad yw’r Mesur yn diffinio 'straen', na'n cynnwys rhestr ddiffiniol o’r meini prawf, sut mae disgwyl i awdurdodau fesur effaith hyn ar y funud? A beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud os oes tystiolaeth gref o ran diffyg gweithredu o ran hyn?
Rŵan, dwi’n siŵr y clywn ni yn yr ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet yn cyfeirio at ddiweddariad ddoe ar brisiau bws £1, ond dwi'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym yn cyfuno'r ddau fater yma heddiw. Bydd, mi fydd pris £1 yn helpu mewn rhai achosion, ond nid ydy hyn yn ddatrysiad i bawb, fel sy'n cael ei ddangos o'r sylwadau dwi eisoes wedi'u darllen. Dydy argaeledd a llwybrau bysys cyhoeddus ddim cystal ym mhobman ag y maen nhw yng Nghaerdydd, er enghraifft. A dŷn ni'n gwybod hyd yn oed yng Nghaerdydd mae yna broblemau, oherwydd y diffyg trafnidiaeth i ysgolion ar amseroedd sydd yn gyfleus.
Felly, beth nesaf? Sut ydyn ni am ddatrys hyn? Wel, mae’n amlwg dydy'r pellter statudol ddim yn diwallu anghenion dysgwyr na chwaith eu rhieni. Dydy o ddim yn cymryd i ystyriaeth daearyddiaeth, na lles plant. Dydy’r polisi ddim chwaith yn ystyried diogelwch plant yn ddigonol ac maen nhw'n disgwyl i ddisgyblion gerdded llwybrau unig heb eu goleuo'n ddigonol.
This change is also impacting Welsh-medium education, with those living close to an English-medium school losing access to the nearest Welsh-medium school, which, in a number of cases, is just under the three-mile threshold. Parents have told me that they will either withdraw their children from Welsh-medium education, or that they won’t opt for Welsh-medium education in the first instance, if this continues to be the policy. Is this Government, therefore, content that the distance to a school and the availability of transport are barriers to children accessing Welsh-medium education? And how does this align with 'Cymraeg 2050' targets?
The current guidance also states that local authorities must make appropriate transport arrangements to ensure that they don’t place undue strain on learners. But, as the Measure does not define 'strain', nor does it include a definitive list of the criteria, how are authorities supposed to implement this at present and measure its effect? And what will you, as a Government, do if there is strong evidence of a lack of action in this regard?
Now, I’m sure that we will hear in the response the Cabinet Secretary referring to yesterday’s update on £1 bus journeys, but I believe that it is very important that we don’t conflate the two issues today. Yes, a £1 journey cost will help in some cases, but it isn’t a solution for everyone, as demonstrated by a number of the comments I’ve already shared today. The availability of public bus services, and the routes that these services follow, aren't as good everywhere as they are, for example, in Cardiff. And we know that even in Cardiff there are problems because of a lack of transport to schools at convenient times.
So, what comes next? How will we solve this situation? Well, it’s clear that the statutory distance doesn’t meet the needs of learners or their parents. It doesn't take into account geography or children’s welfare. Nor does the policy adequately consider child safety, and learners are expected to walk along isolated pathways that aren’t sufficiently well lit.
I therefore would like to urge the Welsh Government to listen to the voices of parents, teachers and campaigners, to revisit the countless pieces of evidence presented to them over the past six years, which include from commissioners, from the Welsh Youth Parliament, from committees of the Senedd, and through correspondence from Members. We must review and reform the learner travel Measure, lower the mileage thresholds, and ensure that vulnerable children are protected.
Yesterday, I had two single parents contact me separately, both unable to work anymore due to needing to get children to different schools, and this is not unusual. One has three children, one of whom is neurodiverse and had school attendance challenges since losing his bus. This parent has now had to give up their work to get their child to secondary school. The second parent who contacted me told me:
'I work part-time in the NHS but I'm signed off work at the moment. I am a single parent to two children. One has a physical disability and the other has a complex medical condition. They are both in different schools. I love working and it is essential for our finances that I do. I used to be able to do three full days a week. Now I can’t because my child doesn’t get a school bus to secondary school anymore and I have no practical way or safe way to get both children to school and meet my contracted hours'.
So, let us not balance the books on the backs of our most vulnerable. Let us invest in their future, so that every child in Wales can access education safely, affordably and with dignity. And let’s work together to ensure that no child is left behind because of where they live or the challenges they face. It's been six years that we've been reviewing this policy—when will we see change?
Felly, hoffwn annog Llywodraeth Cymru i wrando ar leisiau rhieni, athrawon ac ymgyrchwyr, i ailedrych ar y darnau dirifedi o dystiolaeth a gyflwynwyd iddynt dros y chwe blynedd diwethaf, gan gynnwys gan gomisiynwyr, gan Senedd Ieuenctid Cymru, gan bwyllgorau'r Senedd, a thrwy ohebiaeth gan Aelodau. Mae’n rhaid inni adolygu a diwygio'r Mesur teithio gan ddysgwyr, gostwng y trothwyon milltiredd, a sicrhau bod plant agored i niwed yn cael eu diogelu.
Ddoe, cysylltodd dau riant sengl â mi ar wahân, y ddau yn methu gweithio mwyach am fod angen mynd â'u plant i wahanol ysgolion, ac nid yw hyn yn anarferol. Mae gan un dri o blant, ac mae un ohonynt yn niwroamrywiol ac wedi cael problemau presenoldeb yn yr ysgol ers colli ei fws. Mae'r rhiant bellach wedi gorfod rhoi'r gorau i'w swydd i fynd â'u plentyn i'r ysgol uwchradd. Dywedodd yr ail riant a gysylltodd â mi wrthyf:
'Rwy'n gweithio'n rhan-amser yn y GIG ond rwyf i ffwrdd o'r gwaith ar hyn o bryd. Rwy'n rhiant sengl i ddau o blant. Mae gan un anabledd corfforol ac mae gan y llall gyflwr meddygol cymhleth. Mae'r ddau mewn ysgolion gwahanol. Rwyf wrth fy modd yn gweithio ac mae'n hanfodol ar gyfer ein sefyllfa ariannol fy mod yn gwneud hynny Roeddwn i'n arfer gallu gweithio tri diwrnod llawn yr wythnos. Ni allaf wneud hynny nawr am nad yw fy mhlentyn yn cael bws ysgol i'r ysgol uwchradd mwyach ac nid oes gennyf unrhyw ffordd ymarferol na diogel o fynd â'r ddau blentyn i'r ysgol a gweithio fy oriau contract.'
Felly, gadewch inni beidio â mantoli'r cyfrifon ar draul rhai o'n hunigolion mwyaf agored i niwed. Gadewch inni fuddsoddi yn eu dyfodol, fel y gall pob plentyn yng Nghymru gael mynediad at addysg yn ddiogel, yn fforddiadwy a chydag urddas. A gadewch inni weithio gyda'n gilydd i sicrhau nad oes unrhyw blant yn cael eu gadael ar ôl oherwydd ble maent yn byw neu'r heriau a wynebant. Mae wedi bod yn chwe blynedd ers inni adolygu'r polisi hwn—pryd y gwelwn ni newid?
Clywch, clywch, Heledd Fychan, dywedaf i, a diolch am ddod â'r ddadl yma gerbron y Senedd. Mae yna ormod o bobl ifanc ledled Cymru yn cael eu gadael lawr ar hyn o bryd. Rŷn ni yn gyson yn codi enghreifftiau yn y Siambr fan hyn, ac mae gen i enghraifft benodol dwi eisiau cyfeirio ati, sef un disgybl sydd yn awr, hanner ffordd drwy yrfa ysgol, yn gorfod newid ysgol oherwydd y rheolau trafnidiaeth ysgol—wedi bod yn yr ysgol am bum mlynedd, a'r cyngor nawr yn dweud ei bod hi'n amhosib parhau i fynychu’r un ysgol er mwyn cael addysg chweched dosbarth, er bod yr ysgol mae’r cyngor yn mynd i anfon yr unigolyn yma iddi ymhellach i ffwrdd, er nad yw'r ysgol newydd yna yn mynd i fod yn medru darparu’r pynciau lefel A mae’r unigolyn yn awyddus i’w hastudio. Ble mae'r synnwyr cyffredin yn hynny? Ble mae’r ystyriaeth o lesiant yr unigolyn dan sylw? Bywydau pobl rŷn ni'n sôn amdanyn nhw fan hyn—myfyrwyr, eu teuluoedd, a'r hawl i barhau â'u haddysg yn yr ysgol y maen nhw’n ei galw’n gartref mewn rhyw ffordd, yntefe, lle mae eu ffrindiau nhw i gyd hefyd. Ond na, mae'r system yn dweud yn wahanol. Mae'n amser i degwch a synnwyr cyffredin ddod yn gyntaf, ac mae'n amser i'r sefyllfa fel y mae hi i newid.
Hear, hear, Heledd Fychan, that's what I say, and thank you for bringing this debate before the Senedd. There are too many young people across Wales being let down at the moment. We regularly raise examples in the Chamber here, and I have a specific example that I want to refer to, and that is one pupil who is now, half way through their school career, having to change school because of changes to school transport rules—having been at the school for five years, the council now says that it's impossible to continue to go to the same school to attend sixth-form education, although the school that the council is going to send the individual to is further away, and that new school is not going to be able to provide the A-level subjects that the individual wants to study. So, where is the common sense in that? Where is the consideration of the well-being of the individual here? We're talking about people's lives here—students, their families, and the right to continue with their education in the school that they call home in a way, where their friends are too. But no, the system tells them a different story. It's time for fairness and common sense to come first, and it's time for the situation as it stands to change.
Dwi'n galw nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet dos Lywodraeth Leol a Thai i ymateb i'r ddadl—Jayne Bryant.
I now call on the Cabinet Secretary for Housing and Local Government to reply to the debate—Jane Bryant.
Diolch, acting Llywydd. I'm pleased to respond to this debate on behalf of the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, who is unable to attend. I firstly want to thank Helen Fychan for bringing this important debate to the Siambr today, and I also want to thank Members who've contributed to what is an emotive and complex issue for families, communities and policy makers at a national and local level. And I'm grateful to both Heledd and to Llyr for raising the issues of their constituents.
The Government understands the rationale for many of the arguments put forward today on why change is needed. However, it is also incumbent upon us to acknowledge and to work within the financial and legislative context that we have. Last year, £204 million was spent on school transport. Extending mileage thresholds and entitlements has an inevitable impact on the funding available for other priorities. It involves difficult choices for Welsh Government and for local authorities managing limited budgets. There's always more that we can do, but we also do not have unlimited resources to do everything that we might wish to do. But we are taking significant action.
This debate today is timely because it's six months since the Cabinet Secretary for Transport and North Wales held a Government debate on this important issue. Since then, he has hosted a learner travel summit with my colleague, the education Minister, Lynne Neagle, and with delivery partners. So, it's the first time that we have brought together all key players in the same room.
He has published the draft revised operational guidance for consultation—the first time that this important document has been updated in over 10 years. So, in terms of that document, that's been part of the work stream from that travel summit.
Diolch, Lywydd dros dro. Rwy'n falch o ymateb i'r ddadl hon ar ran Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, nad yw'n gallu bod yn bresennol. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Heledd Fychan am gyflwyno'r ddadl bwysig hon i'r Siambr heddiw, a hoffwn ddiolch hefyd i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu ar fater emosiynol a chymhleth i deuluoedd, cymunedau a llunwyr polisi ar lefel genedlaethol a lleol. Ac rwy'n ddiolchgar i Heledd ac i Llyr am leisio pryderon eu hetholwyr.
Mae'r Llywodraeth yn deall y rhesymeg dros lawer o'r dadleuon a gyflwynwyd heddiw ynghylch pam fod angen newid. Fodd bynnag, mae hefyd yn ddyletswydd arnom i gydnabod a gweithio o fewn y cyd-destun ariannol a deddfwriaethol sydd gennym. Y llynedd, gwariwyd £204 miliwn ar gludiant i'r ysgol. Mae ymestyn hawliau a throthwyon milltiredd yn cael effaith anochel ar y cyllid sydd ar gael ar gyfer blaenoriaethau eraill. Mae'n golygu dewisiadau anodd i Lywodraeth Cymru ac i awdurdodau lleol sy'n rheoli cyllidebau cyfyngedig. Mae mwy y gallwn ei wneud bob amser, ond nid oes gennym adnoddau diderfyn chwaith i wneud popeth y gallem fod eisiau ei wneud. Ond rydym yn cymryd camau ystyrlon.
Mae'r ddadl hon heddiw yn amserol gan ei bod yn chwe mis ers i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru gynnal dadl Llywodraeth ar y mater pwysig hwn. Ers hynny, mae wedi cynnal uwchgynhadledd teithio gan ddysgwyr gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog addysg, Lynne Neagle, a chyda phartneriaid cyflawni. Felly, dyma'r tro cyntaf inni ddod â'r holl chwaraewyr allweddol ynghyd yn yr un ystafell.
Mae wedi cyhoeddi'r canllawiau gweithredol diwygiedig drafft ar gyfer ymgynghori arnynt—y tro cyntaf i'r ddogfen bwysig hon gael ei diweddaru ers dros 10 mlynedd. Felly, o ran y ddogfen honno, mae wedi bod yn rhan o'r llif gwaith o'r uwchgynhadledd deithio honno.
Cabinet Secretary, will you take an intervention?
Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will do, yes.
Gwnaf.
Thank you for taking the intervention. Are you able to explain the rationale for why 75 minutes is being proposed rather than the current 60 minutes, given that you've acknowledged that there are huge challenges? Is there a rationale why 75 minutes is deemed acceptable—a two and a half hour round trip to get to and from school?
Diolch am dderbyn yr ymyriad. A allwch chi egluro'r rhesymeg pam fod 75 munud yn cael ei argymell yn hytrach na'r 60 munud presennol, o ystyried eich bod wedi cydnabod bod yna heriau enfawr? A oes rhesymeg pam fod 75 munud yn cael ei ystyried yn dderbyniol—cyfanswm o ddwy awr a hanner i fynd i'r ysgol ac yn ôl?
Diolch. Perhaps I can ask the Cabinet Secretary to write to the Member on that issue in particular. But, in terms of the guidance, as I said, that was being updated, it was put out to consultation in June, and that was due to end at the beginning of September. However, after listening to concerns that not everyone who wanted to contribute has had the chance to do so, the decision was made to extend the deadline until 28 November. We are committed to ensuring that all interested parties have the opportunity to voice their views to help future policy making.
We have also asked the Welsh Local Government Association to lead on this piece of work, around the sharing of best practice across local authorities, improving collaboration and co-operation. They have already started work to prioritise activity discussed at the summit, such as standardised contracts and developing tailored training that can be rolled out across Wales. We've also introduced £1 bus travel for our young people—the first national intervention of its kind for young people in Wales, which has been well received. And we're also committing £110 million this financial year to active travel routes, the Active Journeys programme and the Safe Routes in Communities grant, all of which help make our school streets safer.
In the past six months, this Government has implemented an increase to the household income threshold for education maintenance allowance, providing financial support to an additional 3,500 students. We've also invested £6.5 million in family engagement officers to help support attendance, and we've increased funding, through the local government settlement, to over £6 billion in revenue funding to spend on delivering services, which include school bus transport.
In terms of the bus Bill that Heledd mentioned, although the bus Bill is not setting out any proposals for changes to the learner travel Measure, we do believe that the bus Bill will facilitate improved learner travel provision on the local bus service network, and it'll help provide those structural changes needed to support places of learning and have the required levels of service to encourage more children and young people to use public transport to access their education. But there is no silver bullet to solve the complexities of learner travel, and each of these activities in isolation will not address all the challenges we've discussed today. But, put together, we as a Government are using the levers we have, and our collective resource, to support effective travel and transport options for our young people.
Since the Cabinet Secretary for Transport and North Wales took his role, he has been clear that we want to work collaboratively across political parties to examine and seek to respond to the challenges that we accept do exist in the provision of learner travel. There are no easy answers, and we're willing to work with all interested parties to improve policy and delivery. This is why we extended the consultation on the learner travel guidance, because we want all parties to contribute.
However, in the absence of many millions of pounds to invest and the availability of bus operators and drivers in some parts of Wales, we must look at other means, and that is why we're improving bus fares for young people, taking forward the bus Bill, which gives us the ability to design a network that works better for passengers, and why we continue and extend our engagement with young people. We want to reduce transport barriers for young people accessing education in Wales, and we welcome your support in helping to achieve this. Diolch yn fawr.
Diolch. Efallai y caf ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ysgrifennu at yr Aelod ar y mater hwnnw'n benodol. Ond o ran y canllawiau, fel y dywedais, roeddent yn cael eu diweddaru, agorwyd ymgynghoriad arnynt ym mis Mehefin, ac roedd hwnnw i fod i ddod i ben ddechrau mis Medi. Fodd bynnag, ar ôl gwrando ar bryderon nad oedd pawb a oedd am gyfrannu wedi cael y cyfle i wneud hynny, gwnaed y penderfyniad i ymestyn y dyddiad cau i 28 Tachwedd. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod pawb sydd â diddordeb yn cael cyfle i leisio eu barn i helpu i lunio polisïau yn y dyfodol.
Hefyd, rydym wedi gofyn i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru arwain ar y gwaith hwn, ar rannu arferion gorau ar draws awdurdodau lleol, gwella cydweithio a chydweithredu. Maent eisoes wedi dechrau gwaith i flaenoriaethu gweithgarwch a drafodwyd yn yr uwchgynhadledd, fel contractau safonol a datblygu hyfforddiant wedi'i deilwra y gellir ei gyflwyno ledled Cymru. Rydym hefyd wedi cyflwyno teithiau bws am £1 i'n pobl ifanc—yr ymyrraeth genedlaethol gyntaf o'i bath i bobl ifanc yng Nghymru, ac mae wedi cael derbyniad da. Ac rydym hefyd yn ymrwymo £110 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon i lwybrau teithio llesol, rhaglen Teithiau Iach a grant Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, sydd oll yn helpu i wneud strydoedd ein hysgolion yn fwy diogel.
Yn y chwe mis diwethaf, mae'r Llywodraeth hon wedi gweithredu cynnydd i drothwy incwm aelwydydd ar gyfer y lwfans cynhaliaeth addysg, gan ddarparu cymorth ariannol i 3,500 o fyfyrwyr ychwanegol. Rydym hefyd wedi buddsoddi £6.5 miliwn mewn swyddogion ymgysylltu â theuluoedd i helpu i gefnogi presenoldeb, ac rydym wedi cynyddu cyllid, drwy'r setliad llywodraeth leol, i dros £6 biliwn mewn cyllid refeniw i'w wario ar ddarparu gwasanaethau, sy'n cynnwys trafnidiaeth bysiau ysgol.
O ran y Bil bysiau y soniodd Heledd amdano, er nad yw'r Bil bysiau'n nodi unrhyw gynigion ar gyfer newidiadau i'r Mesur teithio gan ddysgwyr, credwn y bydd y Bil bysiau'n hwyluso gwell darpariaeth teithio gan ddysgwyr ar y rhwydwaith o wasanaethau bysiau lleol, a bydd yn helpu i ddarparu'r newidiadau strwythurol sydd eu hangen i gefnogi lleoliadau dysgu a sicrhau'r lefelau gwasanaeth gofynnol i annog mwy o blant a phobl ifanc i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus i gael mynediad at eu haddysg. Ond nid oes un ateb cyffredinol i ddatrys cymhlethdodau teithio gan ddysgwyr, ac ni fydd pob un o'r gweithgareddau hyn ar eu pen eu hunain yn datrys yr holl heriau a drafodwyd gennym heddiw. Ond gyda'i gilydd, rydym ni fel Llywodraeth yn defnyddio'r dulliau sydd gennym, a'n hadnoddau cyfunol, i gefnogi opsiynau teithio a thrafnidiaeth effeithiol i'n pobl ifanc.
Ers i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru ymgymryd â'i rôl, mae wedi nodi'n glir ein bod am gydweithio ar draws y pleidiau gwleidyddol i archwilio a cheisio ymateb i'r heriau yr ydym yn derbyn eu bod yn bodoli o ran darpariaeth teithio gan ddysgwyr. Nid oes atebion hawdd, ac rydym yn barod i weithio gyda phawb sydd â diddordeb i wella polisi a darpariaeth. Dyma pam y gwnaethom ymestyn yr ymgynghoriad ar y canllawiau teithio gan ddysgwyr, oherwydd ein bod am i bawb gyfrannu.
Fodd bynnag, yn absenoldeb miliynau lawer o bunnoedd i'w buddsoddi ac argaeledd gweithredwyr a gyrwyr bysiau mewn rhai rhannau o Gymru, rhaid inni edrych ar ddulliau gweithredu eraill, a dyna pam ein bod yn gwella prisiau bysiau i bobl ifanc, yn bwrw ymlaen â'r Bil bysiau, sy'n rhoi'r gallu inni lunio rhwydwaith sy'n gweithio'n well i deithwyr, a pham ein bod yn parhau ac yn ehangu ein hymgysylltiad â phobl ifanc. Rydym eisiau lleihau rhwystrau trafnidiaeth i bobl ifanc sy'n cael addysg yng Nghymru, ac rydym yn croesawu eich cefnogaeth i helpu i gyflawni hyn. Diolch yn fawr.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:58.
The meeting ended at 17:58.