Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Galw'r Aelodau i drefn. 

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant. 

Drwy gynlluniau fel cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, rydym wedi ymrwymo i gefnogi pobl â nam meddyliol difrifol. Byddaf yn cyhoeddi ein cynigion ar gyfer cyllideb 2020-21, gan gynnwys ar gyfer gwasanaethau iechyd a chymdeithasol, ar 19 Tachwedd.

Diolch, Weinidog. Rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru yn arwain y gwaith o sicrhau y gall pobl sy'n byw â diagnosis o nam meddyliol difrifol gael mynediad at y gostyngiad hanfodol hwn yn y dreth gyngor. Mae'n galonogol iawn fod hyn yn digwydd mewn partneriaeth â'r arbenigwr arbed arian, Martin Lewis, a chredaf fod hyn yn rhywbeth y bydd pobl yn ei groesawu'n fawr. Cyn y dull hwn, un o brif ddiffygion y cynllun gostyngiad hwn oedd nad oedd unrhyw un yn ymwybodol ohono, a gobeithio y bydd unrhyw un sy'n gwneud cais amdano yn cael gostyngiad wedi'i ôl-ddyddio hyd at adeg eu diagnosis. A allwch amlinellu'r hyn sy'n cael ei wneud ar lefel Llywodraeth Cymru i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r gefnogaeth sydd ar gael, ac yn ychwanegol at hynny, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi ac i weithio gydag awdurdodau lleol yng Nghymru i sicrhau bod y broses hon yn hawdd ei defnyddio ac yn gyson?

Diolch i Jayne Bryant am godi'r mater hynod bwysig hwn yn y Siambr y prynhawn yma. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio’n galed iawn i sicrhau bod pawb sy’n gymwys i gael gostyngiad yn y dreth gyngor am eu bod wedi'u categoreiddio'n bobl â nam meddyliol difrifol—. Ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn gwirioneddol gasáu'r ymadrodd hwnnw; credaf ei fod yn swnio fel ffordd ofnadwy o gyfeirio at bobl, ond mae'n ymadrodd meddygol y bydd meddygon yn ei ddefnyddio. Pan fydd rhywun yn cael y diagnosis hwnnw, byddant yn gymwys i gael rhwng 25 y cant a 100 y cant o ostyngiad i'w treth gyngor. Ac rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod pawb sy'n gymwys yn gallu cael mynediad ato, ac rydym wedi bod yn gweithio'n galed gyda'r arbenigwr arbed arian hefyd. Gwelwyd ymgyrch fawr ar y cyfryngau cymdeithasol, ac ers i'r ymgyrch honno ar y cyfryngau cymdeithasol gychwyn ym mis Ebrill, ac ymweliad Martin Lewis â'r Senedd, mae'r ffigurau dros dro eisoes yn awgrymu cynnydd o 416 yn nifer yr esemptiadau, o 4,615 ym mis Mawrth i 5,031 ym mis Medi. O gymharu, cynnydd o 385 yn unig a gafwyd yn y flwyddyn gyfan cyn hynny. Felly, credaf fod yr ymgyrch gymdeithasol yn gwneud gwahaniaeth.

Ac er mwyn rhoi hynny yn ei gyd-destun, mae esemptiad nam meddyliol difrifol yn werth £1,590 ar gyfartaledd i aelwyd mewn eiddo band D cyffredin, felly os yw pobl o'r farn y gallai fod ganddynt hwy neu aelod o'r teulu hawl iddo, mae'n sicr yn rhywbeth y dylent yn ofyn i'r awdurdod lleol yn ei gylch.

Weinidog, o'r 45,000 o bobl sy'n dioddef o ddementia, mae 17,000 o bobl yn byw mewn ardal wledig. Mae pobl â dementia sy'n byw mewn ardaloedd gwledig yn wynebu heriau ychwanegol, megis cysylltiadau trafnidiaeth gwael sy'n ei gwneud hi'n anos cael mynediad at gymorth, gofalwyr yn teimlo'n fwy ynysig a heb gefnogaeth, ac yn olaf, y ffaith bod gwasanaethau cymorth yn llai tebygol o fod ar gael. Mae honno'n senario drist i'r bobl hynny. Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd i anghenion pobl sy'n dioddef o ddementia ac sy'n byw mewn ardaloedd gwledig yng Nghymru wrth ddyrannu'r gyllideb i'r portffolio iechyd a gofal cymdeithasol?

Un o ymrwymiadau allweddol ein rhaglen lywodraethu, 'Symud Cymru Ymlaen', oedd datblygu cynllun gweithredu penodol ar ddementia, ac fe'i cyhoeddwyd ym mis Chwefror 2018, ac mae hwnnw'n ymdrin â'r cyfnod hyd at 2022. Ac un o nodau allweddol y cynllun hwnnw oedd cefnogi pobl sy'n byw gyda dementia lle bynnag y maent yn byw yng Nghymru, ac i wneud hynny mor annibynnol â phosibl, yn eu cymunedau y gobeithiwn sicrhau eu bod yn gymunedau sy'n deall dementia, a hefyd i osgoi derbyniadau diangen i'r ysbyty a sicrhau bod pobl sy'n mynd i'r ysbyty yn gallu cael eu rhyddhau o ofal cyn gynted â phosibl. Ac i gefnogi'r broses o roi'r cynllun hwnnw ar waith, rydym wedi ymrwymo £10 miliwn y flwyddyn gan Lywodraeth Cymru o 2018-19, a thargedwyd £9 miliwn o hwnnw drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol. Ac wrth gwrs, y byrddau partneriaeth rhanbarthol fydd yn y sefyllfa orau i ddeall yr heriau lleol wrth ddarparu gwasanaethau yn eu hardaloedd—felly, er enghraifft, yr heriau gwledig penodol y cyfeirioch chi atynt. A chredaf mai sicrhau bod y cyllid ychwanegol hwnnw'n cael ei ddargyfeirio neu ei ddyrannu drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny yw'r ffordd fwyaf cadarnhaol yn sicr o fynd i'r afael â'r anghenion lleol penodol hynny.

Rydym yn clywed bod staff rheng flaen ym maes gofal cymdeithasol yn poeni bod toriadau i gymorth cymdeithasol yn tanseilio annibyniaeth a lles pobl anabl yn gorfforol ac yn feddyliol. Nawr, mae llymder yn golygu bod pecynnau gofal yn cael eu lleihau i'r tasgau mwyaf sylfaenol, ac mae gweithwyr cymdeithasol yn gorfod brwydro am gyllid i gefnogi anghenion cymdeithasol a chymunedol pobl. A ydych chi yn derbyn, felly, fod y diffyg cyllid a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol yn ystod y blynyddoedd diwethaf yma wedi cyfrannu at y sefyllfa yma, sy'n effeithio ar ein pobl fwyaf bregus ni? A pha drafodaethau ydych chi'n eu cael â'ch cyd-Weinidogion i gywiro'r sefyllfa?

Wel, ni allaf ddadlau nad yw'r setliadau ar gyfer llywodraeth leol dros y blynyddoedd diwethaf wedi bod yn hynod o heriol. A hyd yn oed gyda’r cyllid ychwanegol sydd gennym eleni, mae'n amlwg y bydd pethau’n parhau i fod yn arbennig o anodd o ran diwallu’r holl anghenion gofal cymdeithasol a nodwyd. Ac wrth gwrs, golyga'r newidiadau demograffig fod yr angen hwnnw'n cynyddu, ac mae cymhlethdod anghenion pobl yn dod yn fwy amlwg hefyd. Felly, os edrychwch ar y data a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan awdurdodau lleol, mae'n dangos cynnydd o 6 y cant yn y gwariant ar wasanaethau cymdeithasol yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Felly, mae'n dangos y math o her y maent yn ei hwynebu, ac mae'n un o'r rhesymau pam ein bod wedi dweud, ochr yn ochr â blaenoriaethu iechyd yn ein trafodaethau ar y gyllideb, y byddwn yn anelu at roi'r setliad gorau posibl i lywodraeth leol.

Rwyf wedi cyfarfod â Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ar sawl achlysur i drafod sut y gall y Ddeddf lywio paratoadau ein cyllideb ddrafft i sicrhau bod cymaint o adnoddau â phosibl ar gael fel y gallwn gael yr effaith fwyaf yn y tymor hwy.

Diolch, Weinidog. Yn amlwg, ers i’r Llywodraeth ddatgan argyfwng hinsawdd, yn ôl ym mis Ebrill, rhywbeth a gymeradwywyd yn llawn gan holl Aelodau’r Cynulliad bron iawn, sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu asesu’r gyllideb sydd ar y ffordd yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015? A pha ddadansoddiad sy'n cael ei wneud o effaith penderfyniadau ynglŷn â'r gyllideb ar ein nod o gyflawni statws di-garbon?

Mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol wedi bod yn ganolog i'n holl drafodaethau ynglŷn â'r gyllideb hyd yn hyn. Felly, pan wyf wedi cyfarfod â phob un o'r Gweinidogion yn Llywodraeth Cymru, rwyf wedi gofyn yn benodol iddynt beth y maent yn ei wneud o fewn eu portffolios i wireddu holl uchelgeisiau Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a sut y maent yn ei defnyddio i helpu i lywio eu penderfyniadau cynnar o ran eu cyllidebau adrannol eu hunain. Rydym wedi cael cyfarfodydd rhagorol gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, ac rydym yn gweithio gyda hi i ddatblygu gwiriwr siwrnai—felly mae'n rhan o gynllun gwella ein cyllideb—a fydd yn dangos pa gamau y byddwn yn eu cymryd yn y tymor byr, canolig a hwy i ymgorffori Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn llawn ym mhroses ein cyllideb. A chredaf fod hynny'n ymateb da i un o argymhellion y Pwyllgor Cyllid a gyflwynwyd ganddynt.

Ar y cyfan, ar draws y Llywodraeth, rydym wedi edrych ar y gyllideb benodol hon drwy lens ein hwyth maes blaenoriaeth, ac un o'r rheini yw datgarboneiddio. A chredaf mai un o'r ffyrdd y gallwn wneud cynnydd gwirioneddol o ran datgarboneiddio yw edrych ar sut rydym yn gwario ein cyllid cyfalaf yn benodol. Felly, mae hwn yn faes y bûm yn gweithio'n agos iawn gyda chyd-Aelodau arno i sicrhau bod gennym newyddion cadarnhaol yn enwedig o ran yr elfen gyfalaf yn ein cyllideb.

Nodaf fod yr Arglwydd Bird, sylfaenydd The Big Issue, yn cyflwyno Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn Nhŷ'r Arglwyddi, sydd wedi'i hysbrydoli'n fawr gan waith Llywodraeth Cymru. Felly, da iawn ar hynny. Credaf fod hon yn broses wirioneddol dda, ond mae'n rhaid i mi ddweud, yn y gwaith craffu ariannol y bûm yn rhan ohono mewn pwyllgorau, pan ofynnwch i'r uwch swyddogion pa hyfforddiant y maent wedi'i gael ar ddefnyddio'r Ddeddf wrth bennu cyllidebau, pa benderfyniadau a wnaed sydd wedi bod yn wahanol i brosesau gwneud penderfyniadau blaenorol, lle mae'r newid yn digwydd, rydym weithiau'n cael distawrwydd lletchwith. Felly, rwy'n gobeithio gweld rhywfaint o drylwyredd yn eich gwaith o fonitro a gwerthuso'r modd y defnyddir y Ddeddf yn y broses o bennu'r gyllideb.

Pan fydd y pwyllgorau'n gofyn hyn i swyddogion yn ystod y gwaith o graffu ar gyllideb eleni, rwy'n gobeithio na fyddant yn wynebu'r distawrwydd hwnnw. Oherwydd rydym wedi bod yn gweithio'n galed i sicrhau bod swyddogion ym mhob rhan o Lywodraeth Cymru, nid yn yr adran gyllid yn unig, yn deall pwysigrwydd ymgorffori'r Ddeddf yn eu penderfyniadau. Ac roedd un o'r cyfarfodydd gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn cynnwys uwch swyddogion cyllid o bob rhan o Lywodraeth Cymru—felly, nid yr adran gyllid yn unig—er mwyn sicrhau bod gan swyddogion sy'n gweithio ym maes cyllid yng ngwahanol adrannau'r Llywodraeth ddealltwriaeth gyson o'r angen i ymgorffori'r Ddeddf yn y broses o wneud penderfyniadau.

A gaf fi ddiolch i Jenny Rathbone am gyflwyno'r cwestiwn hwn heddiw—cwestiwn hanfodol bwysig ar adeg dyngedfennol i'n planed ac i genedlaethau'r dyfodol? Weinidog, croesawaf eich sylwadau, ond a allwch ddweud wrthyf yn benodol beth rydych yn ei wneud i asesu a dadansoddi effaith gwariant presennol yn ogystal ag unrhyw wariant newydd o ran carbon, a sut rydych yn bwriadu cyhoeddi hyn i ganiatáu i'r Aelodau ac eraill graffu arno?

Wel, fe fyddwch yn gyfarwydd â'n cynllun carbon isel i Gymru, 'Ffyniant i Bawb', sy'n nodi 100 o'r gwahanol gamau rydym yn eu cymryd ar draws y Llywodraeth o ran sicrhau bod datgarboneiddio'n ganolog i'r gwaith a wnawn. Ond credaf ei bod yn bwysig gwneud hyn yng nghyd-destun Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, ac mae honno'n rhoi system lywodraethu wirioneddol gadarn ar waith ar gyfer Gweinidogion Cymru.

Felly, yn dilyn cyngor gan y corff cynghori—Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd—rydym wedi ymestyn, fel y gwyddoch, ein llwybr hirdymor i ymateb i'r argyfwng hinsawdd: felly, o 80 y cant i 95 y cant erbyn diwedd 2050, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud targed uwch i leihau allyriadau 95 y cant fan lleiaf yn gyfraith. Ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i'n llwybrau newid go iawn, a bod yn rhaid i'r penderfyniadau a wnawn gael eu gwneud mewn ffordd wahanol.

Ond credaf y bydd angen i'n cynlluniau cyflawni ar garbon isel yn y dyfodol ddangos yn barhaus sut y mae pob Gweinidog yn cyfrannu at y camau o fewn ein cyllideb garbon, ac o ganlyniad, bydd angen i bob Gweinidog fyfyrio ar y penderfyniadau gwariant y maent wedi'u gwneud ac y byddant yn eu gwneud wrth bennu cynlluniau gwariant manwl eu prif grwpiau gwariant.

Yn fy mhortffolio i, credaf y gallwn edrych yn benodol ar y gwaith sy'n mynd rhagddo ym maes caffael, ac mae hynny'n chwarae rhan bwysig iawn wrth helpu i leihau allyriadau carbon deuocsid. Ac un o'r pethau rydym wedi'u gwneud i asesu'r penderfyniadau a wnaethom eisoes ac yna i lywio gwell penderfyniadau yn y dyfodol yw cyflwyno dangosfwrdd datgarboneiddio a ddatblygwyd gan Gwerth Cymru, sy'n dangos yr allyriadau carbon deuocsid ar gyfer categorïau gwariant amrywiol ar draws y Llywodraeth. Felly, mae hynny'n caniatáu inni edrych ar y penderfyniadau rydym wedi'u gwneud ac yna i chwilio am gyfleoedd i wneud penderfyniadau gwell yn y dyfodol.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.

Diolch, Llywydd. Prynhawn da, Gweinidog.

Sut y gallwn ddisgwyl gweld yr arian ychwanegol ar gyfer Llywodraeth Cymru, sy'n deillio o'r adolygiad diweddar o wariant gan Lywodraeth y DU, yn sicrhau manteision i Gymru yng nghyllideb Llywodraeth Cymru sydd ar y ffordd?

Diolch. Wel, rydym eisoes wedi nodi yn y datganiad a wneuthum ar yr adolygiad o wariant y bydd y GIG yng Nghymru yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru er mwyn sicrhau bod gan bobl fynediad at ofal iechyd rhagorol lle bynnag y maent yn byw yng Nghymru. Ond ochr yn ochr â hynny, rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod llywodraeth leol yn cael y setliad gorau posibl am lawer o'r rhesymau rydym eisoes wedi'u trafod y prynhawn yma—felly, pwysigrwydd gofal cymdeithasol, er enghraifft, a phwysigrwydd yr holl wasanaethau sy'n cynnal ein cymunedau.

Felly, dyna ein dau faes blaenoriaeth, ond cefais drafodaethau gyda'r holl Weinidogion ar draws y Llywodraeth i archwilio sut y gallwn eu cynorthwyo gyda'r pwysau sy'n eu hwynebu. Oherwydd, fel y gwyddoch, un o'r meysydd gwariant mwyaf—oddeutu 50 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru—yw talu cyflogau. Ac mae'n wych gweld codiadau cyflog, ond os nad yw'r cyllid ychwanegol yn dod yn llawn gan Lywodraeth y DU, sydd heb ddigwydd, yna mae hynny'n rhoi mwy o bwysau ar Lywodraeth Cymru.

Ond rydym wedi bod yn edrych ar draws y Llywodraeth hefyd, drwy lens yr wyth maes blaenoriaeth, i archwilio meysydd lle y gallwn wneud ymrwymiadau cyllido newydd ac ychwanegol o bosibl a fydd yn gallu gwneud gwahaniaeth yn yr wyth maes penodol hynny a nodwyd gennym fel y rhai a allai gael yr effaith fwyaf ar bobl yng Nghymru.

Diolch, Weinidog, rwy'n sylweddoli ei bod yn ddyddiau cynnar ac edrychaf ymlaen at graffu arnoch yn y Pwyllgor Cyllid, gyda fy nghyd-Aelodau hefyd, mewn perthynas â'r gyllideb. Rydych newydd ddweud eich bod yn brin o arian neu nad ydych wedi derbyn arian gan Lywodraeth y DU, ond fel y byddech yn cydnabod rwy'n siŵr, bydd cyllideb adnodd Llywodraeth Cymru yn cynyddu mwy na £485 miliwn yn 2019-20, a bydd y gyllideb gyfalaf hefyd yn cynyddu bron i £70 miliwn yn 2020-21. Felly, er nad ydych wedi derbyn yr arian hwnnw heddiw efallai, fel y mae pethau, mae'n sicr wedi'i glustnodi ar gyfer y sefydliad hwn. Felly, hoffwn glywed gennych beth y bwriadwch ei wneud ag ef er mwyn gwneud defnydd da ohono.

Fe sonioch chi am lywodraeth leol. Rwy'n sylweddoli bod cyllidebau awdurdodau lleol wedi bod dan bwysau, fel y dywedoch chi eich hun. Yn ddiweddar, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi adrodd bod cyllid grant craidd wedi gostwng 20 y cant ar ôl addasu ar gyfer chwyddiant yn 2019-20. Os nad ydych yn cynnwys cyllid ysgolion, fel sy'n digwydd mewn llywodraeth leol yn Lloegr, mae cyllid craidd hyd yn oed yn is na hynny, felly yn amlwg, mae cyllidebau awdurdodau lleol dan bwysau. Sut rydych chi'n cynllunio, yn eich cyllideb, er mwyn ceisio rhoi peth o'r arian nad ydynt wedi bod yn ei gael i lywodraeth leol, fel bod ganddynt yr arian hollbwysig hwnnw ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yn lleol yng Nghymru?

Wel, credaf ei bod yn bwysig myfyrio ar y rhesymau pam fod llywodraeth leol wedi bod yn ei chael hi'n anodd dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae hynny i raddau helaeth oherwydd y ffaith bod eu cyllidebau wedi bod yn gostwng wrth i gyllideb Llywodraeth Cymru ostwng. Y llynedd, cafwyd cyllid a oedd yn llai o lawer na'r cyllid y byddent wedi’i gael hyd yn oed 10 mlynedd ynghynt, felly credaf ei bod yn bwysig myfyrio ar yr anawsterau yn hynny o beth. Credaf ei bod hefyd yn bwysig cofio, er bod fformiwla Barnett yn rhoi arian, ei bod hefyd yn cymryd arian oddi wrthym, a dyma un o'r materion rydym yn ceisio mynd i'r afael â hwy ar hyn o bryd, o ran y cylchoedd gwario diweddaraf. Felly, cafwyd addasiad negyddol o oddeutu £180 miliwn gan Lywodraeth y DU. Nawr, gallwn ddeall oddeutu hanner hynny, ond mae swm sy'n weddill, o £90 miliwn, na allwn ei egluro. Felly, rydym yn cael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU i archwilio a allwn gael atebion i hynny. Ond os na chawn ateb, yn amlwg, bydd yn rhaid i ni gyflwyno dadl ar hynny yng Nghyd-bwyllgor y Gweinidogion.

Wel, rwy'n gweld beth a olygwch pan ddywedwch fod y Barnett yn rhoi arian ac yn ei gymryd—mae hwnnw'n ymadrodd da mewn sawl ffordd. Ddoe cefais ddogfen —'Diwygio ein hundeb', a grybwyllwyd yn natganiad y Prif Weinidog—ac mae'n cynnwys adran ddiddorol ar gyllid yma lle mae'r Prif Weinidog neu Lywodraeth Cymru yn cydnabod bod cyllid gwaelodol Holtham—y fframwaith cyllidol a ddeilliodd o'r trafodaethau hynny—wedi bod yn cyflawni dros Gymru mewn gwirionedd, ac rydym yn derbyn mwy am bob punt yng Nghymru bellach o ganlyniad i hynny. Credaf y gallwch gadarnhau bod hynny'n £1.05 am bob punt yn wreiddiol, gan godi i £1.15. Felly, mae'r arian hwnnw'n dod inni, Weinidog. Felly, roeddwn ychydig yn siomedig â'ch ateb pan ddywedoch fod cyllid awdurdodau lleol wedi bod yn gostwng gyda chyllid Llywodraeth Cymru, oherwydd yn sicr, nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd.

Os caf ehangu ychydig ar hynny i sôn am y fformiwla ariannu, a grybwyllais ynghynt, ac a gaf fi wneud apêl arall? Oherwydd os edrychwch yn fanwl ar gyllid awdurdodau lleol ledled Cymru, mae'n amlwg fod awdurdodau gwledig wedi'i chael hi'n arbennig o wael dros y blynyddoedd diwethaf. Felly, pan ddywedwch wrthym eich bod yn awyddus i roi arian tuag at wasanaethau cymdeithasol ac arian tuag at awdurdodau lleol yn y dyfodol, a allwch warantu y bydd y gacen honno'n cael ei rhannu'n deg ac y bydd cyllidebau awdurdodau lleol ledled Cymru, mewn ardaloedd gwledig, hefyd yn cael bargen well na'r hyn y maent wedi'i gael yn y gorffennol, fel bod cyllidebau yng Nghymru yn y dyfodol ar gyfer awdurdodau lleol yn decach nag y buont yn y gorffennol?

Wel, mae'r Gweinidog llywodraeth leol wedi dweud yn glir iawn wrth awdurdodau lleol ei bod hithau a minnau yn agored iawn i drafodaethau os oes gan awdurdodau lleol ffordd well o ddosbarthu'r cyllid a roddir i awdurdodau lleol. Ac yn amlwg, mae'r fformiwla ariannu fel y mae yn ystyried ystod eang o bethau—ac mae gwledigrwydd yn un ohonynt. Ond rydym wedi dweud yn glir iawn: os oes ffyrdd i lywodraeth leol ddod i gonsensws ynglŷn â beth y dylai'r newidiadau fod, byddem yn fwy na pharod i edrych ar y newidiadau hynny. Ond rydym yn awyddus, fel y dywedaf, i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cael y setliad gorau posibl ynghanol yr holl heriau sy'n ein hwynebu.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. A wnaiff y Gweinidog grynhoi'r prif ffactorau a gwerthoedd sy'n penderfynu beth ydy blaenoriaethau cyllidol Llywodraeth Cymru?

Diolch yn fawr iawn. Gellir gweld y prif ffactorau a'r blaenoriaethau sy'n pennu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn ein rhaglen lywodraethu, ac fel rwy'n dweud, rydym yn edrych drwy'r gyllideb benodol hon, drwy lens yr wyth maes blaenoriaeth a nodwyd gan Lywodraeth Cymru fel y rhai, os gallwn weithio'n agosach ac mewn ffordd fwy cydgysylltiedig ar draws y Llywodraeth, a all sicrhau y gallwn gael yr effaith fwyaf ar fywydau pobl. Felly, maent yn cynnwys pethau fel tai, y blynyddoedd cynnar, gofal cymdeithasol, bioamrywiaeth, datgarboneiddio, cyflogaeth a sgiliau ac ati. Felly, dyna'r meysydd a nodwyd gennym fel y ffyrdd allweddol y gallwn wneud gwahaniaeth. Ond fel Cabinet, rydym wedi penderfynu y bydd iechyd yn parhau i fod yn flaenoriaeth i ni yn y gyllideb nesaf hon, ac unwaith eto, fel y dywedais, rhoi’r setliad gorau posibl i awdurdodau lleol.

Diolch am y sylwadau yna, ac yn cyfeirio at y rhes o werthoedd y gwnaethoch chi eu crybwyll, dwi'n meddwl y gallem ni gytuno y byddai'r rheini'n cael eu rhoi o dan y label 'llesiant', o bosib, a dwi'n croesawu'r sylwadau yn hynny o beth.

A gaf i ddyfynnu i chi gan yr economegydd Joseph Stiglitz a ddywedodd y llynedd:

Os ydym yn canolbwyntio ar les materol yn unig—ar gynhyrchu nwyddau, er enghraifft, yn hytrach nag ar iechyd, addysg a'r amgylchedd—cawn ein gwyrdroi yn yr un ffordd ag y mae'r mesurau hyn wedi'u gwyrdroi; rydym yn dod yn fwy materol... Os ydym am roi pobl yn gyntaf, mae'n rhaid i ni wybod beth sy'n bwysig iddynt, beth sy'n gwella eu lles a sut y gallwn ddarparu mwy o beth bynnag sy'n gwneud hynny.

Dwi'n meddwl eich bod chi'n cytuno efo'r math yna o sylw. Mae llesiant pobl yn bwysig i ni. Yn enwog erbyn hyn, mae Seland Newydd wedi cyflwyno dull newydd o gyllido yn canolbwyntio'n benodol ar geisio delifro ar gyfer yr hyn sy'n bwysig i lesiant pobl. Yn agosach at adre, mae Llywodraeth yr Alban hefyd yn mesur ei chyraeddiadau a'i pherfformiad drwy national outcomes, efo pwysau statudol yn cael ei roi i'r rheini drwy'r Community Empowerment (Scotland) Act 2015.

Allwch chi, fel Gweinidog, gadarnhau i fi os oes cais wedi cael ei roi, neu wahoddiad wedi cael ei roi, i Lywodraeth Cymru i ymuno â chynghrair llesiant rhyngwladol, lle mae nifer o wledydd yn gweithio efo'i gilydd i ddatblygu'r union fath o gyllidebau llesiant yma dwi wedi crybwyll yn yr Alban a Seland Newydd?

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gyfarwydd â'r sefyllfa yn Seland Newydd, ac mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n agos gyda swyddogion o Seland Newydd i ddeall eu dulliau ei gilydd yn well, oherwydd, mewn gwirionedd, mae llawer o'r pethau yn null Seland Newydd o bennu cyllidebau wedi'u hymgorffori yn ein hymagwedd at ddeddfwriaeth Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Felly, credaf fod llawer o ddrychau yn hynny o beth.

Ac o ran yr Alban a’u dull o fesur llesiant, wel, mae gennym ni, wrth gwrs, ein dangosyddion cenedlaethol, sy’n deillio o Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Felly, unwaith eto, credaf fod llawer o synergedd yma, ac wrth gwrs, rydym yn agored i ddysgu gan wledydd eraill a rhannu ein harferion gorau hefyd.

O ran y rhwydwaith a'r sefydliad penodol y cyfeirioch chi atynt, nid wyf yn ymwybodol o unrhyw wahoddiad, ond nid yw hynny'n golygu nad oes un wedi'i roi. Byddaf yn sicr yn edrych ar hynny, oherwydd, fel rwy'n dweud, rydym yn awyddus i ddysgu gan eraill.

Diolch. Deallaf fod gwahoddiad wedi'i roi a bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod y gwahoddiad i ymuno â'r gynghrair llesiant hon. Rwyf am ysgrifennu atoch fel Gweinidog i rannu mwy o wybodaeth am hynny. Ac os yw'n wir, credaf fod hynny'n siomedig. Mae gennym Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ond ni allwn ddibynnu ar honno.

Credaf i chi ddweud ychydig wythnosau yn ôl, yn y Pwyllgor Cyllid, fod addasiadau cyllidebol bob amser yn cael eu gwneud yng nghyd-destun Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Credaf mai'r ymateb a gafwyd gan un cyn-Weinidog, Alun Davies, oedd ei fod wedi cymryd rhan mewn sgyrsiau ynglŷn â rhai o'r addasiadau hynny ac nad yw'n cofio unrhyw sgyrsiau am Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol na 'Ffyniant i Bawb' yn unrhyw un o'r sgyrsiau hynny. Felly, mae cwestiynau gwirioneddol i'w gofyn ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad mewn gwirionedd. Gan ein bod ni ym Mhlaid Cymru wedi dweud y byddem, fel Llywodraeth, yn awyddus i ymuno â'r math o gynghrair o Lywodraethau cyllideb llesiant y soniais amdani, a fyddech yn cytuno y byddai Llywodraeth Cymru yn colli cyfle pe na bai'n manteisio ar bob cyfle i ddysgu gan eraill wrth roi'r math o gyllidebau ar waith sydd mewn gwirionedd yn gweithio tuag at wella llesiant pobl Cymru?

Wel, fel y dywedaf, fe edrychaf ar yr achos penodol hwnnw ynglŷn â'r rhwydwaith y cyfeiriwch ato.FootnoteLink Fel y dywedaf, nid yw'n rhywbeth a gafodd ei ddwyn i fy sylw, ond mae Llywodraeth Cymru yn arbennig o awyddus i gymryd rhan mewn rhwydweithiau a dysgu gan eraill, yn enwedig ar hyn o bryd yng nghyd-destun Brexit, wrth gwrs, gan fod ein cysylltiadau rhyngwladol mor bwysig ag erioed o ran gallu dangos beth a wnawn yng Nghymru a'r gwerthoedd sydd gennym yma yng Nghymru, gwerthoedd a rennir gan lawer ledled y byd yn fy marn i, ac o ran dysgu gan eraill hefyd, oherwydd yn sicr, nid oes monopoli gennym ar syniadau da.

Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Diolch, Lywydd. Weinidog Cyllid, rydych yn disgrifio'r cynnydd yng nghyfraddau llog y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus fel cam yn ôl. Wrth wneud hynny, a oeddech yn adlewyrchu'r datganiad i'r wasg gan y Trysorlys, a ddywedai, drwy gynyddu'r gorswm ar fenthyciadau newydd 100 pwynt sylfaen, ei fod yn adfer cyfraddau llog i'r lefelau a oedd ar gael yn 2018? Ac a fyddech yn cytuno â fy asesiad fod y Trysorlys yn awyddus i ffrwyno nifer go helaeth o gynghorau lleol? Rwy'n ymwybodol o rai ohonynt dros y ffin yn Lloegr sydd wedi bod yn adeiladu portffolios sylweddol iawn o eiddo masnachol, weithiau y tu hwnt i ffiniau eu hardaloedd cyngor, ac weithiau'n talu symiau sylweddol iawn am eiddo manwerthu sydd wedi bod yn amhoblogaidd ar y farchnad fasnachol. Ac un enghraifft: benthycodd Cyngor Bwrdeistref Spelthorne £405 miliwn gan y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus er mwyn prynu canolfan ymchwil fyd-eang BP. Ac a yw hyn yn adlewyrchu'r raddfa fwy o gyni y mae awdurdodau lleol Lloegr wedi'i gweld yn gyffredinol? Er enghraifft, yn Spelthorne, £22 miliwn yn unig yw eu cyllideb gyffredinol, ac eto mae'r £405 miliwn hwn sawl gwaith yn fwy na hynny, a chredaf eu bod yn disgwyl, eleni, cael £10 miliwn o'u cyllideb o £22 miliwn o'r elw net ar eu portffolio eiddo. A yw hynny'n rhywbeth y mae'r Trysorlys wedi cymryd camau gweithredu yn ei erbyn ac a ydym ni yng Nghymru wedi cael ein llyncu i mewn i hynny?

Wel, fel y dywedwch, newidiodd y gyfradd llog yn ddirybudd o 1.8 i 2.8 y cant ar unwaith yr wythnos diwethaf. Ac mae hynny'n peri anhawster i awdurdodau lleol yng Nghymru, wrth gwrs, gan y bydd yn rhaid iddynt ailasesu eu holl gynlluniau benthyca a'r cynlluniau sydd ganddynt ar gyfer buddsoddiad strategol mewn tai cymdeithasol yn arbennig, ond hefyd mewn ysgolion a phrosiectau cyfalaf eraill, yn enwedig yng Nghymru.

Credaf ei bod yn bwysig nodi hefyd fod Llywodraeth Cymru, dros gyfnod hir, wedi ymgyrchu i gael gwared ar y cap ar fenthyca ar gyfer awdurdodau lleol ac i ganiatáu i awdurdodau lleol fenthyca hyd at derfyn a oedd yn synhwyrol iddynt. Yn sicr, ni roesoch unrhyw enghreifftiau yng Nghymru o ble rydym wedi gweld benthyca i raddau sy'n anghyfrifol mewn unrhyw ffordd. Felly, credaf ei bod yn broblem fawr i awdurdodau lleol yng Nghymru, oherwydd wrth gwrs, mae'n golygu ailasesu eu cynlluniau.

Weinidog, fe gyfeirioch chi at weithgareddau adfywio a thai cymdeithasol fel enghreifftiau cadarnhaol o ble y gallai llywodraeth leol yng Nghymru fod yn benthyca arian, ond ceir hefyd—ceir rhywfaint o dystiolaeth, o leiaf, o fenthyca llywodraeth leol yng Nghymru sydd wedi'i ysgogi gan fuddsoddiad y portffolio eiddo masnachol. Un enghraifft yw Sir Fynwy, ac rydym wedi clywed sawl tro yn y Siambr hon pa mor anodd yw'r gyllideb i Sir Fynwy o ran y swm llawer iawn llai y mae'n ei gael gan Lywodraeth Cymru na llawer o gynghorau eraill. A tybed ai dyma eu hymateb i hynny yn y ffordd a welsom gan y cynghorau hyn yn Lloegr.

Roedd gan Sir Fynwy bortffolio eithaf sylweddol o eiddo masnachol eisoes, ond cafwyd dau gytundeb eleni lle maent wedi ychwanegu ato, a hynny drwy gyllid y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus. Prynwyd Parc Busnes Castlegate yng Nghil-y-coed am £7 miliwn, ac yna ym mis Mawrth, am bris uwch o £21 miliwn prynwyd Parc Hamdden Casnewydd, sydd y tu allan i ardal cyngor Sir Fynwy—gwariwyd £21 miliwn ar hynny, ac maent yn gobeithio cael £1.4 miliwn mewn rhent. Felly, os oes gennym gynghorau yn benthyca ar 1.8 y cant, bellach ar 2.8 y cant, ac o bosibl yn cael arenillion o 6 neu 7 y cant, onid yw hyn yn rhywbeth sy'n mynd i barhau a thyfu o bosibl, a beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod benthyca o'r fath yn briodol a bod gan y cynghorau lleol dan sylw yr arbenigedd angenrheidiol ac nad ydynt yn cymryd risgiau gormodol a allai arwain at ofyn am gymorth gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol?

Bydd yn rhaid i awdurdodau lleol gyfiawnhau eu penderfyniadau gwario eu hunain i'w hetholwyr lleol. Felly, ar gyfer yr enghreifftiau a roesoch yn Sir Fynwy, mater i'r etholwyr lleol fyddai archwilio, neu benderfynu mewn gwirionedd a ydynt yn gyfforddus â'r penderfyniadau y mae awdurdodau lleol yn eu gwneud. Ond o ran effaith gyffredinol y penderfyniad hwn ar awdurdodau lleol yng Nghymru, wrth gwrs, bydd y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol a minnau’n cyfarfod eto gyda’r is-grŵp cyllid, fel y gwnawn yn rheolaidd, felly bydd hon yn eitem y gallwn ei harchwilio gyda hwy. Ac rwy'n fwy na pharod i anfon mwy o wybodaeth atoch am y canllawiau rydym ni, drwy'r Gweinidog llywodraeth leol, yn eu rhoi i awdurdodau lleol ar fenthyca.

Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ54543] yn ôl. Cwestiwn 4, felly, Siân Gwenllian.

Mae trefniadau casglu a gorfodi cadarn ar waith i sicrhau bod pob deiliad tŷ yn talu'r dreth gyngor y maent yn atebol amdani. Rydym yn gweithio'n agos gyda llywodraeth leol i wella'r prosesau hyn, lle bynnag y bo modd.

Mae yna fater o annhegwch sylfaenol yn digwydd yn fan hyn. Mae nifer fawr o ail gartrefi yng Nghymru, sef tai domestig sy'n cael eu defnyddio fel ail gartrefi tra bo'r prif annedd yn rhywle arall, felly dwi ddim yn sôn am unedau busnes, arlwyo masnachol na busnesau gwyliau fan hyn. Ond mae yna fwlch yn y gyfraith, ac dwi'n credu bod eich Llywodraeth chi yn ymwybodol o hyn. Mae yna fwlch sy'n golygu bod nifer gynyddol o berchnogion ail gartrefi wedi canfod ffordd o beidio â thalu treth cyngor na threth busnes. Ydych chi'n cytuno bod angen canfod ateb buan i'r broblem yma? Ydych chi'n cytuno y byddai diwygio adran 66 o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988 yn un ffordd o gael gwared ar yr annhegwch hwn?

Wel, nid wyf yn siŵr y buaswn yn cytuno bod bwlch yn y gyfraith, gan fod y gyfraith yn glir iawn ynglŷn ag a yw eiddo yn annedd at ddibenion y dreth gyngor neu a yw'n fusnes at ddibenion ardrethi annomestig. Rwy'n sylweddoli y bydd rhai ohonynt wedi'u categoreiddio'n fusnesau bach ac yna'n gymwys i gael rhyddhad ardrethi. Ond cyfarfûm ag Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn ddiweddar i drafod y pryderon penodol hyn, a chefais weld y ffurflenni y mae'n rhaid i fusnesau eu llenwi i ddangos eu bod yn bodloni amodau busnes go iawn—felly, fod yr eiddo hwnnw wedi'i osod am 70 noson ac ar gael i'w osod am 140 noson. Ond gwn hefyd ein bod wedi gwahodd awdurdodau lleol i roi enghreifftiau o ble nad yw hynny'n digwydd. Felly, gwn fod Gwynedd wedi rhoi nifer o enghreifftiau i Asiantaeth y Swyddfa Brisio ac fe wnaethant ymchwilio i bob un o'r achosion hynny, a chanfuwyd nad oedd perchnogion yr eiddo'n torri'r gyfraith mewn unrhyw un o'r achosion hynny.

Mae'n gyfreithiol. Mae'n fwlch yn y gyfraith.

Am fod bwlch yn y gyfraith. Gallant ei wneud. Dyna ble mae'r bwlch yn y gyfraith.

Dyna'r holl bwynt.

Nid oes bwlch yn y gyfraith.

Fel y gwyddoch, mae'r Gorchymyn ardrethu annomestig yn nodi'r telerau rydych newydd eu disgrifio—ar gael i'w osod am 140 diwrnod, wedi'i osod am 70 diwrnod—er mwyn bod yn fusnes hunanddarpar. Ac fe gyfeirioch chi at y rôl y mae Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn ei chwarae fel ceidwad y porth a'r ddogfennaeth sy'n ofynnol ganddynt, a'u bod wedi ymchwilio i ychydig o achosion a gyfeiriwyd atynt gan Gwynedd. Ond pa larymau sydd ar waith o fewn y system i sicrhau bod y swyddfa brisio yn ymchwilio ac yn gwirio sampl, o leiaf, o eiddo hunanddarpar honedig fel mater o drefn er mwyn sicrhau eu bod yn rhai dilys, gan gydnabod hefyd fod y telerau a roddwyd ar waith gan Lywodraeth Cymru yn gyfaddawd gyda'r diwydiant i amddiffyn busnesau cyfreithlon?

Os oes gan awdurdodau lleol unrhyw bryderon penodol am unrhyw eiddo o gwbl, dylent dynnu sylw Asiantaeth y Swyddfa Brisio atynt a byddant yn eu hasesu'n fanwl. Credaf fod angen i ni ystyried hefyd ei fod yn fater difrifol iawn mewn gwirionedd os yw perchennog eiddo yn ceisio efadu ac osgoi trethi drwy honni bod eu heiddo yn eiddo gwyliau i'w osod yn hytrach na phreswylfa ddomestig, oherwydd, wrth gwrs, os cânt eu dal yn gwneud hynny, gallant wynebu bil ôl-ddyddiedig mawr iawn am y dreth gyngor. Mewn gwirionedd, gallai unrhyw ymgais i gamarwain awdurdod neu Asiantaeth y Swyddfa Brisio, neu i ddarparu gwybodaeth anwir neu anghywir yn fwriadol, arwain at erlyniad am dwyll. Felly, mae ceisio efadu neu osgoi talu trethi yn y ffordd honno'n hynod o ddifrifol.

Mae pecyn rhyddhad ardrethi Llywodraeth Cymru yn darparu dros £230 miliwn o gymorth i fusnesau a threthdalwyr eraill gyda’u biliau eleni. Nid yw hanner yr holl fusnesau yng Nghymru yn talu unrhyw ardrethi o gwbl.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae Stryd Fawr y Rhyl a chanol y dref wedi dirywio dros y blynyddoedd, fel canol sawl tref yng Nghymru. Ar un adeg, roedd canol y dref yn y Rhyl yn llewyrchus, a bellach mae'n edrych fel llawer o'r trefi sydd wedi dirywio dan ofal y Llywodraeth hon. Mae perchnogion siopau yn colli'r frwydr yn erbyn parciau manwerthu y tu allan i'r dref, sy'n cynnig parcio am ddim a chyfleus, a siopau sydd, yn ôl pob tebyg, wedi cael gostyngiadau ar eu rhenti neu ardrethi busnes i'w denu allan o'r dref ac i'r parc manwerthu.

Pryd bynnag y caiff y Llywodraeth hon ei holi am ardrethi busnes a rhyddhad ardrethi busnes, a sut y gellir eu defnyddio'n well i adfywio'r stryd fawr, rydych bob amser yn ateb mai'r awdurdodau lleol sydd yn y sefyllfa orau i benderfynu sut i wella canol trefi yn eu hardaloedd. Efallai fod hynny'n wir, ond nid ydynt yn gwneud hynny. Onid yw'n bryd bellach i Lywodraeth Cymru ddangos arweiniad ar y mater hwn a dangos i awdurdodau lleol sut y gallant achub canol trefi a'u gwarchod, yn enwedig ar gyfer y manwerthwyr bach a chanolig sydd wedi'u lleoli yng nghanol y dref ac sy'n debygol o arwain at greu swyddi a stryd fawr lewyrchus? Mae'r adolygiad o ryddhad ardrethi yn cymryd gormod lawer o amser. Mae canol trefi'n marw wrth i chi osgoi unrhyw graffu difrifol drwy guddio y tu ôl i'r hyn sy'n edrych fel adolygiad mewnol.

Wel, ni chredaf ei bod yn deg dweud, pryd bynnag y caf fy holi ynglŷn â'r mater hwn, fy mod yn dweud ei fod yn fater i'r awdurdodau lleol, oherwydd wrth gwrs, mae gennym gynlluniau ar gyfer Cymru gyfan sy'n cael eu gweinyddu ac ni cheir disgresiwn i rai o'r cynlluniau hyn. Felly, er enghraifft, rhyddhad ardrethi busnesau bach, mae hwnnw'n gynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach parhaol yng Nghymru, sy'n darparu dros £120 miliwn o ryddhad eleni. Caiff ei ariannu'n llawn gan Lywodraeth Cymru, yn wahanol i'r hyn sy'n digwydd dros y ffin, lle y gwelwch fusnesau'n sybsideiddio busnesau eraill. Ac mae dros 70,000 o drethdalwyr ledled Cymru yn cael cymorth, ac fel rwy'n dweud, nid yw eu hanner yn talu unrhyw beth o gwbl. Mae hynny'n cymharu â thraean o'r rheini yn Lloegr. Yn ogystal, mae gennym ein cynlluniau rhyddhad ardrethi'r stryd fawr. Mae hynny'n £23.6 miliwn ychwanegol sydd ar gael i gefnogi a gwella'r stryd fawr, ac rydym wedi ehangu hynny fel ei fod yn berthnasol i fwy na siopau ac eiddo manwerthu yn unig yn yr ystyr hwnnw; mae wedi'i ehangu i gynnwys tafarndai, bwytai, er mwyn sicrhau ei fod yn cefnogi'r caffis a'r busnesau eraill sy'n rhoi naws fywiog i ganol ein trefi.

Mae gan awdurdodau lleol ddisgresiwn o ran y £2.4 miliwn ychwanegol i dargedu'r cymorth hwnnw i fusnesau lleol penodol neu sectorau y credant eu bod yn arbennig o bwysig i fywyd eu tref. A chredaf ei bod yn briodol iawn fod ganddynt y disgresiwn hwnnw. Wrth gwrs, nid yw rhyddhad ardrethi ynddo'i hun yn mynd i ddatrys holl broblemau'r stryd fawr, a dyna pam fod gennym bethau fel ein benthyciadau ar gyfer y stryd fawr, sy'n gynllun hynod boblogaidd, ac mae hwnnw'n adfywio'r stryd fawr. Mae gennym ein gwaith adfywio canol trefi sy'n mynd rhagddo ledled Cymru hefyd. Felly, rydym yn gwneud llawer o bethau i adfywio ein stryd fawr, ond ni chredaf fod unrhyw un ohonom yn tanbrisio'r her sydd ynghlwm wrth hynny.

Mae'n ymwneud â'r pwynt hwnnw, mewn gwirionedd. Ym mis Gorffennaf, efallai y byddwch yn cofio i chi fod yn ddigon caredig i ysgrifennu, neu i ohebu beth bynnag, â Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ynghylch eu rhyddhad ardrethi i siopau'r stryd fawr. Dywedasant wrthyf o'r diwedd ym mis Gorffennaf—ac ar ôl i chi gysylltu â hwy—fod 90 y cant o fusnesau a oedd wedi gwneud cais iddynt am y math hwn o ryddhad ardrethi wedi bod yn llwyddiannus, felly diolch am gysylltu â hwy. Fodd bynnag, os mai nifer y busnesau ar y stryd fawr sydd naill ai wedi agor neu wedi aros ar agor yw mesur llwyddiant y polisi hwn, nid wyf yn siŵr a a allwch hawlio llwyddiant yn y fwrdeistref benodol hon. Felly, yn yr adolygiad rydych yn ei gynnal a'r gwaith o werthuso'r polisi, beth fydd y prif feini prawf ar gyfer llwyddiant? Ai nifer y busnesau sydd wedi aros ar agor, yn hytrach na chymariaethau â Lloegr o ran faint o bobl sy'n talu ardrethi ac ati? Ac a fyddwch yn cymharu effeithiau eich polisi penodol â pholisïau amgen a gynigir yma gan bleidiau eraill?

Y mis nesaf, edrychaf ymlaen at gyflwyno datganiad i'r Cynulliad ar ddiwygiadau ariannol llywodraeth leol, ac mae hynny'n cynnwys ystyried trethi lleol yn gyffredinol, felly fe fydd yn ystyried y dreth gyngor ac ardrethi annomestig hefyd. A bydd yn disgrifio'r ymchwil a gomisiynwyd gennym yn y ddau faes i'n helpu i ddeall yn well beth yw'r cyfleoedd ar gyfer diwygio'r ddau beth yn y tymor hwy.

O ran rhai o'r ffyrdd y gallwn fesur llwyddiant, wrth ateb cwestiwn Rhun ap Iorwerth yn gynharach, buom yn siarad ynglŷn â sut y mae mesur gwerth am arian. Mae mesur gwerth am arian mewn termau ariannol pur yn un peth, ond mewn gwirionedd, os ydym yn ei fesur mewn ffordd fwy creadigol, ffyrdd sy'n ceisio hyrwyddo agenda ehangach Llywodraeth Cymru o ran bioamrywiaeth, er enghraifft, neu ein cynllun gweithredu ar yr economi, credaf fod cyfleoedd gwych i'w cael i dargedu buddsoddiad a chymorth. Ond credaf fod hwn yn waith hwy. Gofynnodd Suzy a fyddem yn edrych ar syniadau eraill. Buaswn yn falch iawn pe gallem barhau â'r sgwrs hon er mwyn archwilio meysydd lle mae gennym syniadau cyffredin a lle y gallwn rannu syniadau.

Mae Awdurdod Cyllid Cymru yn cyhoeddi gwybodaeth alldro yn rheolaidd am y refeniw a gesglir o'r dreth trafodiadau tir a'r dreth gwarediadau tirlenwi. Mae disgwyl i Gyllid a Thollau Ei Mawrhydi gyhoeddi'r flwyddyn lawn gyntaf o ddata alldro ar gyfraddau refeniw treth incwm Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol hon yn ystod haf 2021.

Edrychaf ymlaen at weld y data hwnnw'n cael ei gyhoeddi, Weinidog. Mae chwe mis wedi bod bellach ers datganoli cyfradd treth incwm Cymru—ers creu'r gyfradd Gymreig honno—ac fel y dywedasoch, mae llawer mwy na hynny wedi bod ers datganoli'r dreth stamp, sef y dreth trafodiadau tir bellach, a'r dreth gwarediadau tirlenwi. Felly, a ydych wedi gwneud unrhyw asesiad rhagarweiniol o gyfraddau casglu'r trethi hynny, yn enwedig y rhai sydd wedi'u datganoli ers mwy o amser, ac a yw'r symiau a gesglir o'r trethi hynny yn unol â disgwyliadau Llywodraeth Cymru? Gwn fod rhywfaint o'r data cynnar—o'r dreth gwarediadau tirlenwi, rwy'n credu—yn dangos bod mwy yn cael ei gasglu, llawer mwy na'r hyn a ragwelwyd yn wreiddiol, am y chwarter cyntaf o leiaf, a hynny am sawl rheswm. Felly, tybed a ydym yn gweld unrhyw anghysondebau rhyfedd ond calonogol eraill, neu fel arall, yn rhywfaint o'r data ar y trethi eraill.

O ran y dreth trafodiadau tir a’r data alldro ar gyfer 2018-19, wel mae hynny £12 miliwn yn is na rhagolwg cyllidebol olaf Llywodraeth Cymru ym mis Rhagfyr y llynedd. £239 miliwn oedd y ffigur hwnnw. Ac roedd rhagolwg mwy diweddar gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, a gyhoeddwyd ochr yn ochr â datganiad y gwanwyn ym mis Mawrth, yn rhagweld y byddai'r refeniw ar gyfer 2018-19 yn £234 miliwn. Bydd y rhagolwg refeniw nesaf yn cael ei gyhoeddi ochr yn ochr â gwaith y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol gyda'r gyllideb ddrafft ym mis Tachwedd.

Mae'r data diweddaraf a gyhoeddwyd gan Awdurdod Cyllid Cymru yn nodi bod refeniw'r dreth trafodiadau tir rhwng 1 a 31 Awst 2019 yn £88.5 miliwn. Mae hynny 4 y cant yn is na'r un cyfnod y llynedd. A chredaf ei bod yn deg dweud bod y dreth trafodiadau tir yn dreth eithaf anwadal o ran ei natur, felly efallai ei bod yn anoddach ei rhagweld. Ac o ran y dreth gwarediadau tirlenwi, rhagolwg Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ar gyfer 2019-20 yw £41 miliwn. Felly, mae hynny £2 filiwn yn is na rhagolwg Llywodraeth Cymru yn ôl ym mis Rhagfyr 2018, ond unwaith eto, wrth inni symud tuag at ein nod o ddyfodol diwastraff, bydd y swm o arian a geir drwy'r dreth gwarediadau tirlenwi yn gostwng yn naturiol dros amser.

Rwy’n parhau i godi pwysigrwydd cyllid llawn yn lle cyllid yr UE, ac i Lywodraeth Cymru gadw’r ymreolaeth i’w ddarparu. Holais Brif Ysgrifennydd y Trysorlys ynglŷn â'r mater hwn pan gyfarfûm ag ef yng nghyfarfod diweddaraf y Gweinidogion cyllid.

Wel, diolch am eich ateb, Weinidog. Wrth gwrs, rwy'n sylweddoli eich bod yn ei chael hi'n anodd cael ymateb. Nawr, i’r rhai ohonom a wyliodd ddarllediadau byw o gynhadledd y Blaid Geidwadol, byddem wedi cael ateb digonol iawn, gan fod y Gweinidog yno'n gyhoeddus yn gwneud datganiadau cyhoeddus mewn cyfarfodydd, gan ddweud yn hollol glir y bydd y gronfa ffyniant gyffredin yn cael ei rheoli a'i rheoleiddio er mwyn cryfhau'r undeb, a chredaf fod hynny'n golygu'n amlwg iawn y bydd yn cael ei defnyddio mewn ffordd sy'n tanseilio holl egwyddorion ein setliad datganoli. Nawr, gan gofio ei bod yn ymddangos y gall y Gweinidog wneud hynny'n fyw ar y teledu, tybed a oes angen ymateb brys gan Lywodraeth Cymru yn mynnu ein bod ninnau hefyd yn cael yr un fraint neu bleser o gael ateb fel y gallwn fynd i'r afael â'r materion hynny yn uniongyrchol, o leiaf.

Iawn. Gallaf gadarnhau bod y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit wedi atgyfnerthu ein safbwynt fel Llywodraeth Cymru—ac un y gwn fod y gwahanol bleidiau yn y Siambr hon yn ei rhannu—gyda'r Gweinidogion yng nghyfarfod Cyd-bwyllgor y Gweinidogion yr wythnos diwethaf ar 10 Hydref. Ac wrth gwrs, rydym wedi bod yn weithgar iawn yn codi'r pwyntiau hyn yn gyson, gan adlewyrchu barn Llywodraeth Cymru, ond fel rwy'n dweud, y safbwyntiau a rennir y cawsom gyfle i'w cofnodi drwy ddadl yn y Cynulliad hwn, a ddywedai y dylai Llywodraeth Cymru gadw'r ymreolaeth i ddyrannu'r cyllid ar gyfer y cynlluniau hynny gan mai gennym ni y mae'r profiad, y rhwydweithiau ac ati i'w wneud yn y ffordd fwyaf effeithiol, yn ogystal â'r egwyddor o 'yr un geiniog yn llai'. Roeddwn yn bryderus iawn pan godais hyn gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys a bron na ddiystyrodd hynny, gan ddweud, 'Wel, addewid gan yr ymgyrch dros adael oedd honno, nid addewid gan y Llywodraeth Geidwadol', ond wrth gwrs, y Prif Weinidog oedd arweinydd yr ymgyrch dros adael, felly credaf y gellir disgwyl yn rhesymol ein bod yn ei ddwyn i gyfrif ar hynny.

Rydym yn asesu effaith ystod o ffactorau ar gynlluniau gwario Llywodraeth Cymru yn barhaus, gan gynnwys yr amcanestyniadau demograffig diweddaraf. Cyfarfûm â Chomisiynydd Plant Cymru ar 23 Medi fel rhan o fy ngwaith ymgysylltu â'r rhanddeiliaid perthnasol cyn y gyllideb sydd ar y ffordd.

Diolch am hynny. Ond er gwaethaf blynyddoedd lawer o gyni Torïaidd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i helpu plant o deuluoedd incwm isel i aros mewn addysg os mai dyna y dewisant ei wneud. Ac mae hynny'n amlwg o barhad y lwfans cynhaliaeth ac addysg ar gyfer pobl ifanc 16 i 18 oed yng nghynllun cyfredol y gyllideb a fyngherdynteithio, sy'n rhoi gostyngiad o 30 y cant ar deithiau bysiau yng Nghymru i bobl ifanc 16 i 21 oed, i'w helpu i allu fforddio cyrraedd eu gweithle neu leoliad addysg. Felly, pan fyddwch yn gosod y gyllideb nesaf, a wnewch chi ymrwymo i gynorthwyo pobl ifanc ym mha bynnag ffordd y gallwch, mewn cyferbyniad llwyr â'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill lle mae'r Torïaid mewn grym?

Diolch yn fawr am nodi pwysigrwydd sicrhau ein bod yn ystyried anghenion gorau pobl ifanc yn ystod ein holl drafodaethau ar y gyllideb, ac yn sicr, roedd honno'n neges roedd y comisiynydd plant yn awyddus i'w hatgyfnerthu pan gawsom gyfle i gyfarfod yn ddiweddar iawn.

Mae'r lwfans cynhaliaeth addysg yn sicr yn un o'r meysydd lle rydym wedi gallu cefnogi pobl ifanc, yn enwedig y rheini o gefndiroedd mwy difreintiedig er mwyn eu cynorthwyo i aros yn yr ysgol. Oherwydd yn amlwg, gwyddom mai cael y gefnogaeth honno i aros yn yr ysgol yw'r peth pwysicaf o ran eu cynorthwyo i aros ar lwybr cadarnhaol mewn bywyd lle byddant yn gallu cyflawni eu potensial llawn. Rydym wedi buddsoddi mwy na £360 miliwn yng nghynllun y lwfans cynhaliaeth addysg ers 2004-05 pan gafodd ei gyflwyno gennym gyntaf. Credaf fod hynny'n gadarnhaol iawn, felly rydym wedi gallu cynorthwyo dros 20,000 o bobl ifanc drwy hynny.

Rydym hefyd wedi dyrannu £6.3 miliwn drwy gynllun y cronfeydd ariannol wrth gefn i sefydliadau addysg bellach yng Nghymru. Credaf fod hynny'n bwysig iawn hefyd, gan ei fod yn caniatáu i'r sefydliadau addysg bellach hynny allu targedu cymorth at y bobl ifanc sydd ei angen fwyaf yn eu tyb hwy.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Russell George.

Diolch. Rydym yn gwneud cynnydd da wrth roi'r argymhellion ar waith. Er enghraifft, rwyf wedi canolbwyntio ar dyfu allforion yn y strategaeth ryngwladol, ac mae strategaeth twf allforio yn rhan o'r gwaith hwnnw. Fe fyddwch wedi sylwi, rwy'n siŵr, mai'r argymhelliad cyntaf, creu swydd benodol ar gyfer cysylltiadau rhyngwladol a masnach a swydd ar Brexit, oedd un o gamau cyntaf y Prif Weinidog ar ôl cychwyn ei swydd.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Sylwais hefyd ei bod yn ymddangos eich bod wedi awgrymu bryd hynny yn y pwyllgor materion allanol ar 23 Medi—a chredaf eich bod yn ategu hyn yn eich ateb yn awr—y byddai Llywodraeth Cymru yn rhoi mwy o bwyslais ar gefnogi allforion yn hytrach na denu mewnfuddsoddiad. Os yw hynny'n gywir, tybed a allech esbonio'r rhesymeg dros yr ymagwedd hon a rhoi eich barn ar y berthynas sy'n bodoli rhwng allforio a buddsoddi o ran sicrhau buddion i economi Cymru ar gyfer y gwahanol sectorau busnes hynny.

Wel, credaf ei bod yn bwysig iawn tanlinellu nad ydym mewn unrhyw ffordd yn ymbellhau oddi wrth ddenu mewnfuddsoddiad i Gymru, ond mae'n eithaf amlwg ar adeg fel hon o fflwcs economaidd, lle nad ydym yn gwybod beth fydd ein perthynas â'n partner economaidd agosaf, ei bod yn gwneud synnwyr inni ganolbwyntio ar allforion, fel yn wir y mae'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad a'r Adran Masnach Ryngwladol wedi'i wneud. Ac felly, yr hyn a wnaethom, rydym yn falch iawn ein bod wedi derbyn cyllid ychwanegol o'r cyllid sydd wedi dod o ganlyniad i Brexit i helpu i annog mwy o allforwyr o Gymru, gan dargedu busnesau bach a chanolig eu maint yn arbennig, ac rydym wedi bod yn gwneud cryn dipyn o gynnydd ar hynny ac rydym wrth ein boddau gyda'r ymateb cadarnhaol iawn a gafwyd.

Roeddwn yn awyddus i ganolbwyntio ar argymhelliad 5 a chylch gwaith y swyddfeydd tramor a sut y dylid eu cyfleu i fusnesau a sut y gellir gwneud y gorau ohonynt. Gwn, er enghraifft, fod gennych dair swyddfa yn India, ond rwyf hefyd yn gwybod am lawer o fusnesau yma yng Nghymru sydd â chanolfannau yn India nad ydynt yn cael unrhyw ohebiaeth o gwbl gan Lywodraeth Cymru, ac maent yn cwblhau eu teithiau masnach eu hunain i India, a chredaf y byddent yn croesawu cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i wybod sut y gallent gysylltu â'r swyddfeydd hynny. Felly, beth yw'r cylch gwaith, ac os ydynt yn gweithio gyda busnesau, beth yw'r busnesau hynny, a sut y gallwn sicrhau bod busnesau sy'n awyddus i gael cefnogaeth Llywodraeth Cymru yn y gwledydd hyn yn cael yr hyn y maent yn ei haeddu?

Diolch. Yr wythnos diwethaf, anfonais hysbysiad clir iawn ynglŷn â chylch gwaith y swyddfeydd hynny at y pwyllgor cyfrifol i nodi beth yn union yw ein disgwyliadau o'r swyddfeydd tramor hynny. Mae gennym ddull llawer mwy cadarn o sicrhau ein bod yn edrych ar berfformiad y swyddfeydd hynny. Mewn gwirionedd, rydym wedi penodi rheolwr perfformiad newydd sy'n gorfod llunio cynlluniau pwrpasol ar gyfer pob un o'r 20 swyddfa dramor. Wrth gwrs, rydym yn ceisio cynyddu amlygrwydd y swyddfeydd, ac mae hynny'n rhywbeth y byddwch wedi'i weld yn y strategaeth ryngwladol rwy'n siŵr. Rydym wedi sicrhau amlygrwydd iddynt, fod pobl yn gwybod y gallant fynd atynt yn uniongyrchol. Felly, rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod y cwmnïau hynny yn arbennig yng Nghymru, ac nid oes angen inni fod yno'n dal llaw unrhyw gwmni sy'n awyddus i allforio dramor, gallant wneud hynny'n uniongyrchol, a byddem yn eu hannog i gysylltu'n uniongyrchol â swyddfeydd Cymru dramor.

Cwestiwn 2, Rhianon Passmore.

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, yn ystod tri mis cyntaf 2019, dengys ffigurau—

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn.

O ie, wrth gwrs, mae'n ddrwg gennyf. Fe'i caf mewn munud. Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd.

Diolch, Rhianon. Mae strategaeth dwristiaeth Llywodraeth Cymru yn nodi blaenoriaethau i gefnogi'r diwydiant twristiaeth ledled Cymru. Mae hyn yn cynnwys ymgyrchoedd marchnata yn y DU a thramor, a chyllid datblygu cyfalaf sylweddol ar gyfer busnesau twristiaeth newydd a rhai sy'n bodoli'n barod, ynghyd â chyllid refeniw ar gyfer prosiectau rhanbarthol sylweddol.

O'r gorau. Yn ystod tri mis cyntaf 2019, dengys ffigurau fod 16.6 miliwn o ymweliadau dydd â chyrchfannau yng Nghymru, gyda gwariant cysylltiedig o £874 miliwn. Dros y 12 mis a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2019, cafwyd 10.1 miliwn o deithiau dros nos i Gymru, cynnydd o 11 y cant, gyda gwariant o £1.848 miliwn, sydd hefyd yn gynnydd o 7.8 y cant mewn blwyddyn yn unig. Felly, Ddirprwy Weinidog, dengys y ffigurau hyn pa mor hanfodol i economïau cymunedau Cymru yw twristiaeth ddomestig yn unig o fewn y Deyrnas Unedig.

Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi clustnodi tirwedd naturiol hyfryd ffordd goedwig Cwmcarn yn Islwyn fel porth darganfod a fydd yn elwa o gyllid tasglu'r Cymoedd, ac mae Crymlyn ei hun gyda phwll glo Navigation yn dystiolaeth o lafur a chyfraniad pobl Islwyn i waddol hanesyddol Cymru a'r Deyrnas Unedig. Felly, Ddirprwy Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i barhau i hyrwyddo cymunedau bendigedig Islwyn a'u hatyniadau o'r radd flaenaf fel man i dwristiaid lleol a rhyngwladol ymweld ag ef?

Yr hyn rwy'n arbennig o awyddus i'w hyrwyddo yw'r cysylltiad rhwng y dirwedd anhygoel a'r dreftadaeth ddiwydiannol bwysig iawn. Gan i chi grybwyll Cwmcarn, fe gofiwch imi agor y bwthyn a'r ganolfan antur yno, a ariannwyd drwy raglen cyrchfannau denu twristiaeth, ym mis Gorffennaf eleni. Credaf fod Cwmcarn yn atyniad sylweddol ynddo'i hun, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod y gwaith y bu'n rhaid ei wneud ar y 160,000 o goed llarwydd heintiedig ar y safle hwnnw bron â gorffen. Yna, gallwn ddathlu pwysigrwydd y safle hwnnw unwaith eto.

Ddirprwy Weinidog, fe'ch clywais yn sôn am Gwmcarn. Croesawaf y buddsoddiad gan Croeso Cymru mewn atyniad newydd ar ffordd goedwig Cwmcarn, gan gynnwys canolfan chwarae antur a'r bythynnod moethus newydd, a agorwyd gennych ym mis Gorffennaf. Fe fyddwch yn gwybod hefyd fod ffordd goedwig Cwmcarn wedi bod ar gau dros y pum mlynedd diwethaf, oherwydd yr angen i gael gwared ar goed heintiedig. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gobeithio ailagor ffordd goedwig Cwmcarn cyn gynted â phosibl yn gynnar y flwyddyn nesaf. Pan fydd hyn yn digwydd, Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda Croeso Cymru i hyrwyddo a rhoi cyhoeddusrwydd i ffordd goedwig Cwmcarn fel bod cymaint o bobl â phosibl yn dod i fwynhau'r golygfeydd a'r harddwch a'r gweithgareddau yn y lleoliad gwych hwn yn ne-ddwyrain Cymru?

Diolch. Gadewch inni ddeall y sefyllfa: nid oes raid i mi weithio gyda Croeso Cymru; maent yn gweithio i mi fel Gweinidog twristiaeth, ac rwy'n falch o ddweud bod gennyf berthynas ragorol â Croeso Cymru a'u tîm rheoli, ac mae hynny'n ymestyn, wrth gwrs, i Cyfoeth Naturiol Cymru, gan ei bod yn amlwg yn bwysig fod yr asiantaethau i gyd yn gweithio gyda'i gilydd. Nid wyf am roi dyddiad ichi pa bryd y bydd y ffordd goedwig yn cael ei hailagor gan y byddwch wedyn yn sefyll ar eich traed ac yn gofyn pam nad yw wedi'i hagor. [Torri ar draws.] Ond rydym yn cydnabod bod Cwmcarn—. Na, nid wyf am fynd ar hyd y trywydd hwnnw, gan ei bod yn amlwg fod hwnnw'n achos difrifol o glefyd y llarwydd nad yw'n unigryw i'r rhan honno o Gymru, nac yn wir i unrhyw le arall yng nghoedwigoedd Ewrop. Felly, yr hyn sydd gennym yno yw enghraifft o safle sy'n cael ei reoli ar y cyd rhwng Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili a Cyfoeth Naturiol Cymru. Fel y dywedoch chi, mae'n ffordd goedwig brydferth saith milltir o hyd ac mae'n cynnig pob math o weithgareddau awyr agored: llwybrau beicio mynydd, llwybrau cerdded, llety, fel y dywedoch chi. Mae bellach yn rhan o borth darganfod parc rhanbarthol y Cymoedd, ac rydym yn bwriadu parhau i hyrwyddo Cwmcarn, gallaf addo hynny i chi.

A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch grŵp pwyso Cyfeillion Ffordd Goedwig Cwmcarn ar brofi’r achos dros adfer y cyfleusterau ar ffordd goedwig Cwmcarn i Cyfoeth Naturiol Cymru, a’r amser a’r ymdrech a roddodd aelodau'r grŵp i gynnal yr ymgyrch er budd diwydiant twristiaeth Cymru yn gyffredinol, yn ogystal â'r economi leol?

Wrth gwrs, rwy'n llwyr gefnogi unrhyw weithgarwch gwirfoddol sy'n digwydd i gefnogi amgylchedd Cymru, yn enwedig amgylchedd nodedig ein coedwigoedd. Hoffwn ddiolch i'r sefydliad gwirfoddol a fu ynghlwm wrth hyn, a sefydliadau gwirfoddol eraill ledled Cymru sy'n cefnogi ein polisïau tirwedd a'n gweledigaeth ar gyfer y dirwedd, am y gwaith a wnânt yn wirfoddol.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

Diolch, Llywydd, a phrynhawn da, Weinidog. Yn ôl dogfen cychwyn rhaglen eich bwrdd rhaglen o 20 Mawrth 2019, rydym yn disgwyl nifer o gamau oddi wrthych y mis hwn. Un o'r rheini yw datblygu a gweithredu cynllun cyfathrebu strategaeth Cymraeg 2050 ar draws adrannau'r Llywodraeth. Tair blynedd ers i'r Cynulliad hwn ddechrau, pam nad yw hyn wedi digwydd eto?

Diolch. Mae lot o waith wedi mynd mewn i'r cynllun cyfathrebu yma ar draws y Llywodraeth. Rydych chi'n ymwybodol mai yn ystod yr Eisteddfod y gwnaethom ni lansio prosiect 2050. Roedd hwn yn gynllun i sicrhau ein bod ni'n gallu prif-ffrydio'r Gymraeg ar draws y Llywodraeth, ond mi fydd yna, dwi'n gobeithio, yn ystod y mis nesaf, gynllun yn dod gerbron, ac wrth gwrs mae hwn yn waith i'r Ysgrifennydd Parhaol i ddod ymlaen â rhywbeth sylweddol ynglŷn â sut ŷn ni'n mynd i symud ymlaen tu fewn i Lywodraeth Cymru gyda'n cynllun ni o Gymreigio'r civil service yma yng Nghymru.

Wel, diolch am yr ymateb, ond dyw e ddim cweit wedi ateb y cwestiwn o ran pam y mae wedi cymryd cymaint o amser. Rydym hefyd yn disgwyl cyhoeddi polisi trosglwyddo iaith o fewn y teulu a datganiad llafar ar seilwaith ieithyddol. Rwy'n gobeithio ein bod ni'n mynd i gael rhywbeth oddi wrthych chi ynglŷn â'r rhain hefyd, achos maen nhw ar amserlen y bwrdd rhaglen.

Jest i symud ymlaen, mae cyngor partneriaeth y Gymraeg yn cynghori ac yn cyflwyno sylwadau i Weinidogion Cymru—dim ond i chi—mewn perthynas â'u strategaeth iaith Gymraeg. Ers dymchweliad eich cynlluniau ar gyfer Bil newydd a chyflwyno'r ddogfen cychwyn rhaglen, gallaf ddarganfod un set yn unig o gofnodion anghyflawn, o gyfarfod y cyngor ym mis Ebrill, lle ar ôl y camau archwilio risg arferol cafwyd cyflwyniad ar ail gartrefi a'r polisi yng Nghernyw. Sut mae'r cyngor partneriaeth wedi eich helpu i hyrwyddo cynnydd strategaeth 2050 ers rhoi'r gorau i'r Bil?

Wel, mae'r cyngor partneriaeth yn rhoi help arbenigol i ni ynglŷn â'r iaith Gymraeg. Mae'r cofnodion yn cael eu cyhoeddi nawr, ac, yn sicr, mae'r gwaith maen nhw'n ei wneud drosom ni yn help aruthrol i sicrhau ein bod ni ar y trywydd cywir i gyflawni ein nod ni o gael miliwn o siaradwyr. Un o'r pethau, er enghraifft, yn y cyfarfod diwethaf, oedd ein bod ni'n sôn am yr economi a sut rŷn ni'n edrych ar yr economi yn yr ardaloedd mwy Cymreig, ac, yn sgil Brexit, sut rŷn ni'n mynd i barhau i sicrhau bod yr ardaloedd yna yn gallu symud ymlaen a chadw pobl ifanc, yn arbennig yn ein cadarnleoedd ni. 

Diolch am hynny, ond, unwaith eto, rŷn ni'n sôn am dair blynedd mewn i'r Cynulliad yma, ac rwy'n sôn am bron hanner blwyddyn ers colloch chi eich Bil. Dyw e ddim yn edrych yn debyg i fi bod lot wedi newid yn y cyfamser. A pheth arall, efallai gallwch ddweud wrthyf sawl aelod o'r cyngor partneriaeth sydd â phrofiad personol o fod yn ddysgwyr Cymraeg eu hunain? Un o dair thema gwaith y bwrdd rhaglen yw cynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg. A fydd hynny yn cynnwys dysgwyr sydd eisoes yn y system addysg bresennol neu'r byd gwaith? Dim ond 12 o athrawon Cymraeg newydd sydd wedi ymgymhwyso eleni. Mae bron cymaint o aelodau y cyngor partneriaeth ag sydd o athrawon Cymraeg newydd. Pam nad yw'ch strategaeth yn gafael ar ddychymyg athrawon newydd?

Mae'n sialens i gael athrawon ar draws y byd ar hyn o bryd, a dwi wedi bod yn gweithio yn agos gyda'r Gweinidog Addysg i sicrhau ein bod ni'n edrych ar sut rŷn ni'n gallu helpu i gael lot fwy o bobl i gael diddordeb mewn dilyn cwrs dysgu Cymraeg. A dwi yn meddwl bod yna lot fwy o arian wedi mynd mewn i hyn. Er enghraifft, rŷn ni wedi rhoi £150,000 ychwanegol i sicrhau bod mwy o bobl yn ymgymryd â lefel-A Cymraeg, achos rŷn ni'n gwybod bod llawer o'r rheini yn mynd ymlaen i ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. A dwi yn meddwl hefyd ei bod yn bwysig ein bod ni yn rhoi gwybod i bobl ein bod ni wedi rhoi £5,000 ychwanegol i geisio sicrhau bod mwy o bobl yn deall bod yna symbyliad ychwanegol iddyn nhw os ydyn nhw'n hyfforddi trwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, rŷn ni yn cymryd camau penodol. Mae e'n anodd, yn arbennig o ran addysg uwchradd, ond o ran addysg gynradd, dwi'n meddwl ein bod ni yn bendant yn y lle cywir. 

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell. 

Diolch, Lywydd. Weinidog, gwn y byddai'r gymuned Gwrdaidd yng Nghymru yn dymuno imi ddiolch ichi am godi pryderon gydag Ysgrifennydd Tramor y DU ynghylch penderfyniad Twrci i ymosod ar diriogaethau Cwrdaidd yn Syria. Gwn eich bod yn poeni am sefyllfa'r Cwrdiaid, fel ninnau ym Mhlaid Cymru, ac rwy'n falch o weld Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar hyn. Bydd hanes yn cofio penderfyniad Donald Trump i ganiatáu i Dwrci ymosod yn greulon a milain ar y Cwrdiaid fel gweithred ddieflig a disynnwyr. Llwyddodd y Cwrdiaid dewr i atal ISIS. Maent wedi bod yn gynghreiriaid dibynadwy i wledydd y gorllewin ers blynyddoedd, ond yn lle cael eu cefnogi, cawsant eu bradychu unwaith eto. Nid oes ryfedd fod y Cwrdiaid yn dweud nad oes ffrindiau ganddynt oni bai am y mynyddoedd. Ond Weinidog, mae'r DU o'r diwedd wedi rhoi'r gorau i werthu arfau i Dwrci, ac fel aelod o Gyngor Ewrop, mae Twrci yn rhwym i'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol, sy'n gosod dyletswydd ar aelod-wladwriaethau i ymatal rhag lladd yn anghyfreithlon. Nawr, gan fod gweithredoedd Twrci yn amlwg yn mynd yn groes i'r dyletswyddau hyn, a ydych yn cytuno â mi fod dadl i'w chael dros ddwyn achos yn erbyn Twrci yn Llys Hawliau Dynol Ewrop?

Wel, diolch yn fawr iawn, ac rwy'n falch eich bod wedi cyfeirio at y ffaith ein bod wedi ysgrifennu at Dominic Raab, ond credaf ei bod yn werth tanlinellu'r pwynt fod materion tramor, mewn gwirionedd, yn faes y mae Llywodraeth y DU yn bennaf gyfrifol amdano. Ond credaf ein bod yn hynod sensitif i'r ffaith bod cymuned Gwrdaidd fawr yng Nghymru sydd â phryderon gwirioneddol am yr hyn sy'n digwydd yn yr ardal honno, ac rwy'n falch iawn hefyd fod Llywodraeth y DU wedi rhoi'r gorau i roi trwyddedau allforio arfau i Dwrci. Mewn perthynas ag a ddylem roi camau pellach ar waith, credaf mai penderfyniad i Lywodraeth y DU yw hwnnw. Rhaid i hynny fod yn gyfrifoldeb iddynt hwy, a hwy sy'n rheoli'r sefyllfa mewn perthynas â materion tramor.

Iawn. Diolch am hynny, Weinidog. Hoffwn ddweud unwaith eto ei bod yn galonogol iawn eich bod wedi gweithredu fel y gwnaethoch, ond credaf fod hwn, fel rydych wedi'i gydnabod, yn fater mawr iawn, a byddai'n dda clywed eich barn ar hynny.

Mae gan rai cwmnïau sy'n ymwneud â'r fasnach arfau, gan gynnwys gwerthu arfau i Dwrci, ganolfannau gweithredu yng Nghymru, ac mae rhai wedi derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru. Nawr, mae rhai o'r cwmnïau hyn yn weithgynhyrchwyr mawr iawn, a rhan fach o'u gwaith yw'r gweithgarwch sy'n ymwneud ag arfau yn rhan fach o'u gwaith. Fodd bynnag, rwy’n bryderus ynglŷn â'r posibilrwydd y gallai arian Llywodraeth Cymru, yn ddamcaniaethol, fod wedi'i ddefnyddio i hwyluso gwerthu arfau i Dwrci a allai fod yn cael eu defnyddio yn erbyn y cymunedau Cwrdaidd yn awr. Weinidog, pan fydd eich Llywodraeth yn rhoi arian i gwmnïau sydd â'r elfennau gweithgynhyrchu arfau hyn yn eu gwaith yn y dyfodol, a allwch roi sicrwydd i mi y byddwch yn gwneud popeth yn eich gallu i sicrhau na fydd yr arian hwn yn cael ei ddefnyddio i hwyluso'r fasnach arfau mewn unrhyw ffordd? Rwyf am sicrhau nad oes gwaed yn y cadwyni cyflenwi, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â hynny.

Wel, dyma un o'r rhesymau pam fy mod yn arbennig o falch o glywed Dominic Raab yn dweud ddoe ei fod yn mynd i atal allforion arfau pellach, oherwydd, mewn gwirionedd, mae'n anodd iawn i ni wneud unrhyw beth yn unochrog yng Nghymru. Rydym yn dod o dan Lywodraeth y DU, mae'n rhaid i ni gydymffurfio â'r rheolau a'r deddfau hynny, a dyna pam fy mod yn falch iawn o weld bod y camau hynny wedi'u cymryd ar ran y Deyrnas Unedig gyfan. Felly, mae'n anodd iawn i ni wneud pethau ar wahân. Ond credaf ei bod yn werth tanlinellu hefyd yn ôl pob tebyg fod llawer o swyddi ynghlwm wrth hynny yng Nghymru, a chredaf fod yn rhaid i ni fod yn sensitif iawn wrth droedio'r llwybr anodd a bregus hwn, oherwydd wrth gwrs, ni chredaf y byddem am weld sefyllfa lle byddai'r arfau hynny'n cael eu defnyddio ar sifiliaid diniwed, yn sicr, yn y rhan honno o'r byd.

Diolch, Weinidog. Yn amlwg, bydd y swyddi sy'n gysylltiedig â hyn yn bwysig, ond unwaith eto, o ran yr elfennau o'r gwaith ar werthu arfau, credaf y byddai'n dda i Lywodraeth Cymru—wel, nid yn unig y byddai'n dda, byddai'n hynod bwysig i Lywodraeth Cymru—wneud popeth yn ei gallu i sicrhau nad yw honno'n ffordd rydym yn ariannu hynny yn anuniongyrchol.

Ond yn olaf, Weinidog, hoffwn droi at fater sy'n agosach at adref, sef ymgyrchwyr annibyniaeth Catalwnia sydd wedi'u carcharu gan wladwriaeth Sbaen. Mae'n afresymol fod carchariadau gwleidyddol yn digwydd yn Ewrop yn 2019. Mae gwledydd y gorllewin, yn briodol iawn, wedi beirniadu Tsieina am lethu protestwyr yn Hong Kong, ac eto mae gennym aelod-wladwriaeth o'r Undeb Ewropeaidd yn anfon gwleidyddion i'r carchar am gyflawni mandad dilys, democrataidd. Weinidog, a wnewch chi ymuno â Phlaid Cymru, a rhai o'ch Aelodau Llafur eich hun ar y meinciau cefn yn wir, i gondemnio Sbaen am eu gweithredoedd? Ac a wnewch chi anfon neges o undod at y naw gwleidydd ac ymgyrchydd Catalanaidd sydd bellach yn y carchar am weithredu mewn modd a ddylai fod wedi'i warchod o dan yr hawl i benderfynu drostynt eu hunain yn siarter y Cenhedloedd Unedig?

Diolch unwaith eto. Y Deyrnas Unedig sy'n arwain ar faterion tramor, ond rwyf eisoes wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor i ofyn pa sylwadau a wnaed ganddynt i Lywodraeth Sbaen ynglŷn â'r dedfrydau o garchar a roddwyd i'r gwleidyddion Catalanaidd. Ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, byddwn yn cael cwestiwn pellach ar y mater yn ystod y cwestiynau amserol.

Diolch yn fawr iawn. Mae gan Gaerffili dreftadaeth ddiwydiannol bwysig iawn—yn wir, treftadaeth adeiledig bwysig iawn yn gyffredinol. Ac i mi, mae'r strwythurau a'r safleoedd diwydiannol—dros 40 ohonynt—yn yr awdurdod sydd wedi'u dynodi'n adeiladau rhestredig a henebion cofrestredig yn dangos bod y gorffennol diwydiannol yn cynnig ffordd o ddeall o ble y daethom fel pobl. Ac mae'n rhaid i ni ddangos mwy fyth o barch atynt, yn fy marn i, na chastell hynod Caerffili ei hun.

Cytunaf yn llwyr â hynny. Nid yw hyn yn ymwneud â'r castell yng Nghaerffili yn unig; mae'n ymwneud â safleoedd eraill yn ogystal. Ac rydym yn croesawu’r £900,000 o gyllid ar gyfer parc Penallta, a gymeradwywyd gan y Dirprwy Weinidog sy’n eistedd wrth eich ymyl, ac rydym yn ddiolchgar am hynny. Ond gyferbyn â'r safle hwnnw mae pwll glo Penallta, ac mae’r olwyn weindio a baddonau'r pwll yno yn atgof hanesyddol o’r gorffennol hwnnw, ond maent hefyd yn dechrau mynd yn ddolur llygad, o amgylch baddonau’r pwll ac o amgylch yr olwyn weindio. Nid ydynt wedi'u cynnwys mewn pecynnau cymorth am eu bod yn eiddo preifat. A’r hyn a fyddai’n syniad defnyddiol iawn, yn fy marn i, yw pe gallai tasglu’r Cymoedd ddod â Llywodraeth Cymru, yr awdurdod lleol a pherchnogion yr olwyn weindio a baddonau'r pwll at ei gilydd i drafod dyfodol y safleoedd o ddiddordeb hanesyddol hyn. Mae'n her anodd, ond rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â'r Dirprwy Weinidog, a'i gyd-Aelodau os oes angen, i drafod beth arall y gallwn ei wneud yno. A wnewch chi ymrwymo i weithio ar draws eich portffolios i gyflawni hynny, a chael cyfarfod ym Mhenallta i drafod hyn o bosibl hyd yn oed?

Wel, fe fyddwch yn gwybod, Hefin, fod caniatâd eisoes wedi'i roi ar gyfer defnydd preswyl ar y safle hwnnw. Ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili a'r datblygwr preifat yn cael trafodaethau parhaus am ddyfodol y safle. Fodd bynnag, mae’r Gweinidog perthnasol, sy'n eistedd wrth fy ymyl, wedi clywed yr hyn sydd newydd gael ei ddweud. Mae parc rhanbarthol y Cymoedd yn cynnwys Parc Penallta fel porth darganfod, ac mae'n rhaid ystyried y dynodiadau hyn, p'un a ydynt mewn ardaloedd treftadaeth ddiwydiannol neu dreftadaeth tirwedd, yn rhywbeth mwy na dynodiad yn unig; mae'n rhaid iddynt gael polisi clir i'w llywio o ran eu cadwraeth eu hunain. Rwy'n hyderus y bydd y £900,000, y gwnaethoch ei groesawu'n ddiolchgar ar gyfer y ganolfan ymwelwyr newydd a'r rhaglen o weithgareddau cymunedol ar y safle hwnnw, yn arwain at hynny.

Ddirprwy Weinidog, mae ardaloedd fel Caerffili, fel y dywedwch, yn gyfoethog iawn o ran eu treftadaeth ddiwydiannol, a chredaf, yn yr holl rannau diwydiannol hynny o Gymru, fod treftadaeth ddiwydiannol yn aml yn nwylo grwpiau lleol, a chynghorau lleol, yn amlwg. Sylwais yn ddiweddar ar Grŵp Treftadaeth Cwm Aber a'r hyn y maent wedi'i wneud yn y gorffennol i godi ymwybyddiaeth o drychineb Senghennydd a chadw'r atgof am hynny'n fyw drwy arddangosfeydd lleol ac ati. Ond mae arddangosfeydd, cofnodion, ffotograffau, deunydd addysg, cofebion, celf gyhoeddus a llwybrau cerdded i gyd yn hanfodol wrth gadw ein cof fel rhywbeth byw o'n gorffennol. A gobeithiaf eich bod yn gweithio gyda'r cynghorau i sicrhau bod gan y grwpiau hyn o bobl sy'n dod at ei gilydd y lefel honno o arbenigedd, efallai, i gynnal gwefannau ac ati, ond hefyd arwyddion, celf gyhoeddus—mae'r pethau hyn yn agored i fenter leol, oherwydd mewn gwirionedd, maent yn cynhyrchu enghreifftiau rhagorol o sut i ofalu am ein treftadaeth.

Diolch yn fawr iawn am hynny, David. Rwyf wedi treulio peth amser yn ymweld, yn benodol, â'r amgueddfeydd lleol, a'r hyn rwy'n annog cymdeithasau a grwpiau gwirfoddol sy'n poeni naill ai am y dreftadaeth adeiledig neu unrhyw agwedd arall ar yr amgylchedd neu ein cof diwydiannol i'w wneud yw gweithio'n agos gyda'n hamgueddfeydd lleol a hefyd gyda'r amgueddfa genedlaethol ei hun, oherwydd yn amlwg, ceir arbenigedd yno y gellir ei ddarparu bob amser i gynorthwyo cymdeithasau lleol gyda'u gweithgareddau cadwraeth. Ond os oes gennych unrhyw enghreifftiau penodol yn eich rhanbarth chi, rhanbarth y gwn ei fod yn llawn treftadaeth o'r math hwn, buaswn yn ddiolchgar iawn pe gallech dynnu ein sylw atynt, os ydych yn teimlo bod diffyg cefnogaeth yma i fentrau gwirfoddol lleol.

Mae hyrwyddo allforion a masnach ryngwladol yn flaenoriaeth yn y strategaeth ryngwladol, ac rydym wedi gwella ein cefnogaeth i allforwyr o Gymru ac rydym yn gweithio gyda nifer o fusnesau ar draws Ogwr i'w helpu i allforio.

Mae'n braf iawn clywed hynny, a chydag wyth diwrnod i fynd i gwblhau'r strategaeth ryngwladol ddrafft ar gyfer Cymru, roeddwn yn awyddus i sicrhau bod pob busnes, mawr a bach, a darparwyr addysg a hyfforddiant, yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr wedi cymryd rhan lawn yn y broses, fel bod cwmnïau fel y datblygwr a chyhoeddwr gemau digidol arobryn, Wales Interactive, Airborne Systems o Felin Ifan Ddu, sy'n arweinwyr byd-eang ym maes dylunio, cynhyrchu a hyfforddiant parasiwtiau, Sony Bridgend ac eraill, a Choleg dwbl 'ragorol' Penybont oll wedi cyfrannu at y strategaeth hon.

A gaf fi wahodd y Gweinidog, gyda fy nghymorth a fy nghefnogaeth, i ddod i ymweld â ni cyn gynted ag y gall i drafod y strategaeth ryngwladol, pan fydd wedi’i chymeradwyo, i ddysgu o'r profiad a’r wybodaeth yn ardal Ogwr a Phen-y-bont ar Ogwr? Ac rwy'n siŵr y byddai Fforwm Busnes Pen-y-bont ar Ogwr yn fwy na pharod i helpu i hwyluso ymweliad a thrafodaeth, gan y credaf y byddai'r profiad a'r wybodaeth sydd gennym mewn ardal sy'n dal i fod yn un o'r ardaloedd gweithgynhyrchu mwyaf yng Nghymru gyfan, os nad y DU, o gymorth i Lywodraeth Cymru.

Wel, diolch yn fawr iawn am y gwahoddiad; rwy'n sicr o dderbyn eich cynnig. Credaf fod llawer iawn o weithgarwch yn mynd rhagddo eisoes ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Fe wyddoch fod y Cabinet, yn gynharach yr wythnos hon, wedi cyfarfod ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yn rhannol i ddangos cefnogaeth i weithwyr Ford. Ond un o'r sectorau allweddol rydym yn gobeithio eu hyrwyddo yn y strategaeth ryngwladol yw teledu a ffilmiau o safon, ac fe fyddwch yn ymwybodol y bydd y stiwdio yn Llanharan yn bwynt gwerthu pwysig i ni. Gwn fod llawer o weithgarwch wedi bod yn digwydd yno gyda'r gwaith o ffilmio Brave New World. Hefyd, ar ymweliad diweddar â'r Almaen, cyfarfûm â chwmni o'r Almaen sydd eisoes wedi buddsoddi ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac sy'n awyddus i ymestyn y buddsoddiad hwnnw. Felly, credaf fod cyfleoedd gwirioneddol i Ben-y-bont ar Ogwr, a buaswn yn falch iawn o dderbyn gwahoddiad yr Aelod.

Diolch yn fawr, John. Dwi’n falch bod y de-ddwyrain wedi elwa ar gyllid cyfalaf i ehangu addysg a gofal plant cyfrwng Cymraeg sy’n cael eu darparu yn yr ardal. Bydd hyn, wrth gwrs, yn meithrin siaradwyr Cymraeg newydd. Hefyd, drwy gynlluniau prentisiaeth yr Urdd, mae 35 o bobl ifanc yn gweithio yn ardaloedd tasglu’r Cymoedd er mwyn manteisio ar gyfleoedd lle y gall plant a phobl ifanc ddefnyddio’r Gymraeg yn y gymuned.

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'r Gymraeg yng Nghasnewydd heddiw yn llawer mwy adnabyddadwy na phan ddaeth y Cynulliad i mewn i fodolaeth. Mae addysg Gymraeg yn parhau i dyfu, ac mae disgyblion ymhob ysgol cyfrwng Saesneg yn dysgu Cymraeg. Mae arwyddion a chyhoeddiadau yn ddwyieithog ac mae cyfleoedd i oedolion ddysgu a defnyddio'r Gymraeg, ond mae'r iaith yn dal yn gymharol wan a dim ond ychydig o Gymraeg sy'n cael ei siarad ar y strydoedd.

Mae gan Lywodraeth Cymru dargedau uchelgeisiol i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg, a bydd angen inni weld cynnydd pellach o lawer mewn ardaloedd fel Casnewydd. Pa gamau fydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyflawni'r cynnydd hwn?

Da iawn, John, a diolch yn fawr am hynny. Dwi'n meddwl eich bod chi'n enghraifft o sut mae'r Gymraeg yn dal dychymyg pobl mewn ardaloedd fel Casnewydd, ac rŷch chi'n enghraifft i bobl eraill yn yr ardal. Felly, diolch yn fawr ichi am yr ymdrech o ddysgu Cymraeg. Pe byddai lot mwy o bobl yn gwneud hynny, byddwn ni'n cyrraedd y nod at y filiwn yn hawdd.

Beth sydd yn ddiddorol yw bod y nod yna o gyrraedd yr uchelgais yn rhywbeth sydd wedi cael ei adnabod gan y cyngor yn lleol, ac mae'r ffaith y byddan nhw'n sefydlu pedwaredd ysgol Gymraeg yn yr ardal dwi'n meddwl yn gydnabyddiaeth bod angen camu ymlaen.

Felly, ar hyn o bryd, mae tua 6 y cant o blant blwyddyn 7 o'r ardal yn mynychu ysgolion Cymraeg. Mewn 10 mlynedd, rŷn ni'n gobeithio y bydd 11 i 15 y cant o blant yr oedran yna yn mynychu ysgolion Cymraeg. Ac mae'r ffaith ein bod wedi gallu rhoi arian cyfalaf i helpu i ddatblygu'r ysgol newydd yn gam pwysig, dwi'n meddwl, yn y cyfeiriad cywir. Ar ben hynny, rŷn ni'n helpu lot o fyfyrwyr i sicrhau eu bod nhw'n cario ymlaen i siarad Cymraeg unwaith maen nhw'n gadael ysgol. Felly, jest i roi enghraifft i chi, mae 140 o fyfyrwyr ar gyrsiau gofal blynyddoedd cynnar ac iechyd a gofal, ac maen nhw wedi cwblhau 10 awr o Gymraeg yn y gweithle. Felly, mae sicrhau eu bod nhw'n gallu defnyddio'r Gymraeg unwaith maen nhw wedi'i dysgu hefyd yn hanfodol.

Weinidog, mae adroddiad 'Hawlio cyfleoedd' Comisiynydd y Gymraeg yn dangos mai dim ond 37 y cant o bobl sy'n credu bod y cyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg yn cynyddu, ac felly mae'n amlwg bod yn rhaid gwneud mwy i godi ymwybyddiaeth o wasanaethau Cymraeg, a bod angen gwneud mwy i nodi a gwella sgiliau Cymraeg, yn enwedig yn y gweithlu.

Mewn ymateb i'r adroddiad hwn, a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu sefydliadau cyhoeddus i wella eu prosesau mewnol i sicrhau cydymffurfiaeth, a pha gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd mewn meysydd lle mae llai o siaradwyr Cymraeg, i sicrhau bod gan sefydliadau cyhoeddus ddigon o staff syn gallu cynnig gwasanaethau Cymraeg yn y lle cyntaf?

Diolch yn fawr. Dwi yn meddwl bod y cyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg yn y gweithlu yn cynyddu. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol yn rhoi cyrsiau arbennig ymlaen ar gyfer pobl sydd am siarad Cymraeg yn y gweithle. Felly, mae sicrhau bod mwy o bobl yn gallu dysgu yn help aruthrol, dwi'n meddwl, ond hefyd gwaith y comisiynydd yw sicrhau bod y safonau yn yr holl adrannau a'r holl ardaloedd lle mae angen iddyn nhw gydymffurfio gyda'r safonau newydd—mae'n bwysig eu bod nhw yn cael cyfle hefyd. Beth dŷn ni wedi bod yn trafod gyda'r comisiynydd, a beth mae e'n awyddus i'w wneud, yw sicrhau eu bod nhw ddim jest yn plismona safonau ond hefyd yn sicrhau bod yna gyfle i bobl hyrwyddo'r Gymraeg, i ddefnyddio’r Gymraeg, a bod yr help yna yn ychwanegol yn cael ei roi mewn i'r system.

Dwi'n gobeithio, gydag ystod o bartneriaid, i hyrwyddo'r Gymraeg yn sir Fynwy. Mae Llywodraeth Cymru weddi dyrannu buddsoddiad ychwanegol o dros £2.5 miliwn drwy gynlluniau cyfalaf addysg a gofal plant trwy gyfrwng y Gymraeg i ehangu'r ddarpariaeth yn yr awdurdod lleol.

Gan ddilyn trywydd tebyg i gwestiwn John Griffiths i raddau helaeth, Weinidog, un o'r heriau, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno, wrth ddarparu addysg cyfrwng Cymraeg, yn enwedig yn yr awdurdodau gwledig mwy o faint, yw'r amser teithio o'r cartref i'r ysgol. Rwy'n falch fod Cyngor Sir Fynwy yn bwrw ymlaen â chynlluniau ar gyfer ail ysgol cyfrwng Cymraeg newydd yng ngogledd-ddwyrain neu ogledd y sir, a ddylai leihau amseroedd teithio i lawer o blant iau a sicrhau bod gan fwy o rieni fwy o ddewis mewn perthynas â sut y caiff eu plant eu haddysgu.

Fe sonioch am y cyfalaf sydd ar gael ar gyfer ysgolion—gwn fod Llywodraeth Cymru wedi addo swm mawr o arian ar gyfer yr ysgol newydd honno yn Sir Fynwy, ond ni chredaf fod yr un peth yn wir am refeniw. Felly, pan fydd awdurdod fel Sir Fynwy yn adeiladu mwy o ysgolion gan ddefnyddio arian cyfalaf, yn amlwg, mae'r arian sydd ganddynt yn cael ei wasgaru wedyn ar draws yr ardal. Felly, a allwch ddweud wrthym, o ran rheoli a rhedeg yr ysgolion hynny pan fyddant wedi agor, pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i awdurdodau lleol i geisio cynnal lefelau dysgu Cymraeg? Oherwydd, yn amlwg, mae'n fwy nag ymdrech gychwynnol yn unig, mae'n ymwneud â sicrhau bod hynny'n gynaliadwy wedyn dros y misoedd a'r blynyddoedd i ddod. Rwy'n gofyn i chi, Weinidog, ond rwyf hefyd yn edrych ar y Gweinidog addysg, gan fod y ddau faes yn gysylltiedig.

Diolch yn fawr. Dwi'n meddwl ei fod e'n glir ein bod ni wedi gallu rhoi'r arian cyfalaf ychwanegol yna i mewn. Mae £2.5 miliwn wedi mynd mewn i gynyddu'r capasiti yn Ysgol Gymraeg y Ffin yn Caldicot. Beth sy'n glir yw, o ran refeniw, os na fydd y plant yma yn cael eu haddysg trwy gyfrwng y Saesneg, wedyn bydd yr arian yn cael ei wario ar y Gymraeg. Felly, o ran refeniw, dylai yna ddim bod gwahaniaeth o ran ble maen nhw a pha iaith maen nhw'n cael eu haddysg ynddi. Felly, mae fyny i'r llywodraeth leol gynllunio ar sail y ffaith eu bod nhw'n gwybod bod rhaid iddyn nhw symud ar hyd trywydd lle rŷn ni'n disgwyl bydd mwy o blant yn mynd i ysgolion Cymraeg, ac mae'n rhaid iddyn nhw gynllunio eu refeniw ar sail y cynllun yna.

Dwi eisiau hefyd gymryd mantais ar y ffaith bod y Gweinidog Addysg yn ei lle y prynhawn yma. Mi fyddwch chi'n ymwybodol, Weinidog, fod cyngor Blaenau Gwent wedi gwneud cais ar gyfer ysgol gynradd newydd Gymraeg yn Nhredegar. Nawr, dwi ddim yn becso os yw hi yn Nhredegar neu yn unrhyw gymuned arall tu mewn i'r sir, ond dwi yn ymwybodol bod rhaid i Blaenau Gwent ddelifro ar ei gynnig ei hun i greu ysgol Gymraeg yn y fwrdeistref. A oes modd i chi, Weinidog, sicrhau bod y cyngor lleol yn cadw at ei fwriad i sicrhau bod yna ysgol gynradd Gymraeg newydd ym Mlaenau Gwent, a bod y Llywodraeth yn glir yn ei huchelgais i alluogi pobl a phlant yn fy etholaeth i i dderbyn yr un math o addysg ag sydd ar gael i bobl ar draws y wlad?

Diolch yn fawr. Roedd y cyngor ym Mlaenau Gwent wedi bod yn glir eu bod nhw am weld ehangiad—eu bod nhw wedi arwyddo cytundeb i ddweud eu bod nhw eisiau gweld ehangiad yn narpariaeth y Gymraeg. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi 100 y cant o'r arian cyfalaf ar gyfer agor ysgol newydd, ond mae'n edrych yn debyg eu bod nhw'n ceisio symud yn ôl o'r sefyllfa yna. Dwi'n gwybod ac yn ymwybodol bod y Gweinidog Addysg eisoes wedi siarad â'r person sy'n gyfrifol am addysg ym Mlaenau Gwent. Nhw oedd wedi cytuno'r strategaeth, eu strategaeth nhw yw hi nawr, a byddwn ni fel Llywodraeth yn disgwyl iddyn nhw sicrhau eu bod nhw'n rhoi blaenoriaeth i hynny ac yn cyflawni'r hyn y dywedon nhw roedden nhw'n mynd i'w wneud.

Mae gweddnewidiad Merthyr Tudful a Rhymni dros y blynyddoedd diwethaf i fod yn ardal sy'n cynnig profiad cyfoethog o'r radd flaenaf i ymwelwyr wedi bod yn ysbrydoliaeth fawr i mi wrth ddatblygu treftadaeth ddiwydiannol ledled Cymru. Yn ychwanegol at hynny, mae'r buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud mewn prosiectau cyffrous, Rock UK a BikePark Wales, yn pwysleisio pwysigrwydd gweithgarwch hamdden mewn ardal ddiwydiannol draddodiadol.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Wrth gwrs, rydych yn gyfarwydd iawn â fy etholaeth. Rydych wedi ymweld lawer gwaith, ac rydych eisoes wedi sôn am atyniadau rhagorol BikePark Wales a Rock UK, ac wrth gwrs, mae gennym Reilffordd Mynydd Brycheiniog, castell Cyfarthfa, a gallwn barhau. Nid yn unig eu bod yn rhoi Merthyr Tudful ar y map twristiaeth, maent yn rhoi'r Cymoedd ar y map twristiaeth, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n awyddus i'w weld yn parhau.

Fel finnau, rwy'n siŵr eich bod yn awyddus i weld potensial gweithgareddau a thwristiaeth diwylliant a threftadaeth yn datblygu. Ac mae stori ein trefi a'u pobl yn rhan o'r weledigaeth honno. Yn y cyd-destun hwnnw, rwy'n amlwg yn falch iawn fod Llywodraeth Cymru bellach yn buddsoddi ym Mharc Cyfarthfa fel rhan o'r weledigaeth ar gyfer Parc Rhanbarthol y Cymoedd, ac wrth gwrs, mae gweledigaeth yn datblygu ar gyfer rôl y profiad ehangach yng Nghyfarthfa gyda phrosiect Crucible a'r rhan y gall hynny ei chwarae yn denu llawer mwy o ymwelwyr i'r etholaeth. Ond yn arbennig, rwy'n ymwybodol fod yna argymhellion sylweddol i ddatblygu ac ehangu rhai o'r atyniadau sy'n bodoli eisoes y cyfeiriais atynt yn gynharach. Felly, a allwch roi sicrwydd i mi fod Llywodraeth Cymru yn dangos diddordeb gweithredol yn y rhain ac yn mynd i fod yn bartner parod, wrth i'r achosion busnes ar gyfer datblygiadau twristiaeth pellach gael eu paratoi, fel y gallwn weld strategaeth tasglu'r Cymoedd mewn perthynas â thwristiaeth yn cael ei rhoi ar waith, a'r ardaloedd hyn yn cyflawni eu potensial llawn mewn perthynas â thwristiaeth?

Rwy'n ddiolchgar eich bod yn gwerthfawrogi'r hyn y buom yn ceisio ei wneud. Mae'n sefyllfa anodd iawn yma, Ddirprwy Gadeirydd: a ddylwn edrych ar yr Aelod ac ymateb iddi hi, neu a ddylwn edrych arnoch chi? Nid wyf am fynd yn groes i'r drefn. [Chwerthin.]

Fel y dywedoch chi, mae'r buddsoddiad rydym eisoes wedi'i wneud yn arwydd o'n cefnogaeth i weithgareddau ym Merthyr Tudful. Rwyf wedi ymweld â Chyfarthfa ar sawl achlysur, a chredaf fod datblygiad Parc Cyfarthfa i gyd, ac yn wir, datblygiad yr adeilad ar y safle yn allweddol i'n hymagwedd. Roedd adroddiad Crucible yn gatalydd hanfodol, ac wrth gwrs, mae'n rhaid i ni edrych ar y ffordd rydym yn darparu o leiaf ran o'r £50 miliwn sydd wedi'i glustnodi—nid ei glustnodi, ei gynnig, fel rhywbeth sy'n angenrheidiol er mwyn trawsnewid Merthyr Tudful yn gyrchfan twristiaeth.

Ond yr hyn sy'n allweddol i hyn yn awr yw rôl Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddynt am gomisiynu'r astudiaeth ddichonoldeb o'r prosiect sy'n ymwneud â Chyfarthfa, y cysylltiad â'r ffwrneisi a'r draphont dros Afon Taf. Ac mae'n rhaid i mi ddweud eto—ac nid wyf am fynd i ddadlau â chyd-Aelodau ynglŷn â'r mathau eraill o dreftadaeth—ond roeddwn o'r farn fod olion y ffwrneisi anhygoel yn atgof cystal o'n treftadaeth ddiwydiannol ag unrhyw gastell a welais yn unman, yn y gogledd neu'r de. Felly, mae angen inni sicrhau bod y cysylltiadau rhwng Merthyr Tudful a Safle Treftadaeth y Byd Blaenafon, yn ogystal â'r cysylltiad ag Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe, yn cael eu datblygu fel rhan o brofiad o ddathlu ein treftadaeth ddiwydiannol a fydd yn cystadlu â'r profiad o'n treftadaeth drefedigaethol.

Mae'r Gronfa Iach ac Egnïol yn cael ei darparu drwy bartneriaeth rhwng y Llywodraeth, Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, gyda Chwaraeon Cymru yn chwarae'r rhan arweiniol yn y gwaith o weinyddu'r gronfa. Canlyniad hynny yw y bydd pob partner yn rhan o'r gwaith o fonitro'r prosiect a goruchwylio'r gronfa.

Gwych. Ers i'r Llywodraeth benderfynu diwygio'r cynnig nofio am ddim a'i dargedu'n fwy penodol at ardaloedd difreintiedig, rwyf wedi cael llawer o ohebiaeth gan rai o'r 6 y cant o bobl dros 60 oed sydd wedi mwynhau'r cynnig nofio am ddim nad yw wedi'i dargedu, ond nid wyf wedi cael unrhyw ohebiaeth o gwbl gan bobl ifanc na'u rhieni a allai fod wedi cael eu heffeithio gan y cynllun diwygiedig ar gyfer rhai o dan 16 oed.

Rwy'n eithaf awyddus i ddeall sut y bydd y cynnig newydd sydd wedi'i dargedu yn fwy buddiol i'r mathau o bobl y mae gwir angen iddynt fanteisio ar y cynnig hwnnw, oherwydd, yn anffodus, mae wedi bod yn gyfrinach sydd wedi'i chadw'n dda. Yn yr ardal rwy'n ei chynrychioli, mae gennym Ganolfan Hamdden Pentwyn, sydd ynghanol ardal cynnyrch ehangach haen is. Felly, rwy'n awyddus iawn i ddeall sut y bydd y cynnig newydd hwn yn effeithio arnynt.

Sut y mae Llywodraeth Cymru, ar y cyd â Chwaraeon Cymru, yn bwriadu mesur llwyddiant y cynllun diwygiedig i sicrhau bod y rhai sydd angen elwa fwyaf arno—h.y. pobl ifanc nad ydynt wedi dysgu nofio eto—yn manteisio ar y cynnig nofio am ddim ac nad yw'r gostyngiad yn y cyllid yn eu rhoi dan anfantais bellach?

Mae'r gostyngiad yn y cyllid yn ostyngiad penodol ar gynllun a oedd yn amlwg yn methu cyrraedd y poblogaethau y'i bwriadwyd ar eu cyfer. Ond yn sicr, ein bwriad yw sicrhau bod pobl iau yn elwa o'r fenter hon. Yr allwedd, i ni, yw gweithio gyda'r canolfannau hamdden eu hunain a chyda'r awdurdodau lleol, a dyna yw bwriad Chwaraeon Cymru.

Mae ein Cronfa Iach ac Egnïol yn parhau i fod yn allweddol i hyn, i ysgogi dulliau mwy arloesol o ymdrin â phob math o weithgarwch corfforol. Ac yn rhan o'r dull hwnnw, rydym hefyd yn annog yr holl awdurdodau dan sylw i fonitro'r ymateb, a bydd Chwaraeon Cymru yn darparu gwerthusiad i ni o effaith y newidiadau a wnaethom yn ôl eu hargymhelliad.

Mae'r strategaeth ryngwladol ddrafft yn destun ymgynghori â'r cyhoedd ar hyn o bryd. Buaswn yn annog pawb sydd â diddordeb i ymateb a buaswn yn fwy na pharod i dderbyn adborth gan yr holl gymunedau a gynrychiolir yng Nghymru. Bydd yr holl ymatebion yn cael eu hystyried a'u gwerthuso fel rhan o'r broses ymgynghori honno.

Mae gan y Llywodraeth hon ddyletswydd i gynrychioli pawb sy'n byw yn y wlad hon, beth bynnag fo'u cefndir. Mae gennym gymuned Gwrdaidd sylweddol a dylanwadol yn byw yng Nghymru, sydd, yn naturiol, yn poeni am luoedd Twrcaidd yng ngogledd Syria wedi i'r Unol Daleithiau dynnu eu milwyr oddi yno. Mae perygl y bydd gweithredoedd Twrci yn rhoi cyfle i ISIS ar y dde eithafol. Mae carcharorion ISIS eisoes wedi dianc o ganlyniad i weithgarwch milwrol Twrci.

Bydd mwy o erchyllterau'n cael eu cyflawni yng ngogledd Syria yn erbyn y Cwrdiaid oni bai fod y gymuned ryngwladol yn gwneud rhywbeth, nid yn unig o ran condemnio gweithredoedd Twrci ond o ran eu hymwneud â chwmnïau sy'n gwerthu arfau i'r wlad honno. Yng Nghymru, mae gennym o leiaf dri chwmni sy'n darparu cyfarpar milwrol i Dwrci. Bydd rhai ohonynt wedi cael arian cyhoeddus, sy'n golygu bod ein trethdalwyr wedi buddsoddi mewn cwmnïau sy'n ymdrin â gwladwriaeth awdurdodaidd sydd â gwaed ar ei dwylo.

Clywais eich ateb i'm cyd-Aelod, Delyth Jewell, yn gynharach ac ni wnaethoch ateb ei chwestiwn. Felly, er mwyn heddwch, er mwyn y Cwrdiaid a phawb arall sy'n eu cefnogi, a wnewch chi ateb y cwestiwn hwn yn awr, os gwelwch yn dda? A wnewch chi sicrhau bod holl wariant Llywodraeth Cymru, yn enwedig buddsoddiadau mewn cwmnïau a allai fod yn ymwneud ag arfau i Dwrci, yn cael ei adolygu a'i atal fel mater o frys?

Diolch. I'w gwneud yn glir, rwyf wedi ysgrifennu at Dominic Raab eisoes i nodi ein bod yn poeni ynglŷn â'r pryderon a fynegwyd gan rai o'r cymunedau Cwrdaidd yng Nghymru am y sefyllfa yn yr ardaloedd hynny. Er ein bod yn cydnabod mai'r DU sy'n arwain ar faterion tramor, rydym yn cynnal adolygiad o'n strategaeth allforio yn ei chyfanrwydd ar hyn o bryd ac wrth gwrs, bydd yna faterion y bydd angen inni edrych arnynt mewn perthynas â hynny. Ond rwy'n credu bod y cyhoeddiad a wnaed gan yr Ysgrifennydd Gwladol heddiw wedi ei gwneud yn glir na fydd unrhyw gyhoeddiadau pellach yn cael eu gwneud yn y dyfodol ynghylch gwerthu arfau i'r ardaloedd hynny lle yr ymosodir ar Syria.

Nid y gymuned Gwrdaidd yn unig, wrth gwrs, sy'n byw yma yng Nghymru; mae gennym gymuned Bwylaidd sylweddol hefyd. Cyfarfûm â llysgennad Gwlad Pwyl yn Llundain yr wythnos diwethaf, a gwn fod nifer y Pwyliaid yma yng Nghymru'n sylweddol. Yn wir, o'r 3 miliwn o ddinasyddion yr UE—

Mae hyn yn ymwneud â'r gymuned Gwrdaidd.

Mae'n ymwneud â'r Cwrdiaid.

Gyda phob parch, mae'r cwestiwn yn ymwneud â'r strategaeth cysylltiadau rhyngwladol.

Mae'n ymwneud â'r gymuned Gwrdaidd, ac rwy'n fodlon gwrando os gallwch wneud y cysylltiad hwnnw'n fras, ond—. Y cwestiwn yw—[Torri ar draws.] Mae'r cwestiwn yn ymwneud â'r gymuned Gwrdaidd sy'n byw yng Nghymru a'r strategaeth datblygu rhyngwladol.

Yn union, a dyna pam rwy'n cyfeirio at gymunedau eraill sydd hefyd yn byw yng Nghymru ac sydd eisiau cyfrannu at y strategaeth cysylltiadau rhyngwladol. Felly, o'r— [Torri ar draws.] O'r 3 miliwn—[Torri ar draws.] O'r 3 miliwn o ddinasyddion yr UE sy'n byw yn y Deyrnas Unedig, mae miliwn o'r rheini'n Bwyliaid, ac mae degau o filoedd ohonynt yma yng Nghymru ac yn awyddus i helpu i lunio'r strategaeth cysylltiadau rhyngwladol sydd gennych. Pa ymgysylltiad a fu gyda'r gymuned Bwylaidd a Phwyliaid alltud yma yng Nghymru i lywio eich strategaeth cysylltiadau rhyngwladol?

Diolch. Ymgynghorwyd â'r cwnsleriaid anrhydeddus, gan gynnwys y bobl sy'n cynrychioli Gwlad Pwyl, felly maent i gyd wedi cael copi o'r strategaeth. Rydym wedi ei hanfon at lysgenadaethau ledled y Deyrnas Unedig hefyd, ond rwy'n credu mai'r peth allweddol i ni ei danlinellu—a'r hyn sy'n cael ei danlinellu'n glir iawn yn y strategaeth—yw ein bod eisiau dathlu'r cymunedau alltud o wledydd tramor sydd wedi gwneud Cymru yn gartref iddynt. Un o'r pethau rydym yn eu hawgrymu yw y byddwn bob blwyddyn yn sefydlu ac yn dathlu cymuned benodol sydd wedi gwneud cyfraniad mawr i fywyd Cymru. Felly, gobeithio, ar ryw adeg, y bydd y gymuned Bwylaidd, sef un o'r rhai mwyaf yng Nghymru, yn un o'r cymunedau a fydd yn cael eu dathlu.

Ac yn olaf ar y cwestiwn hwn, Mick Antoniw.

Rwy'n croesawu'r sylwadau a wnaed mewn perthynas â'r gymuned Gwrdaidd, a'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gynrychioli eu buddiannau. Rydym wedi cael tipyn o broblem yn y gorffennol lle'r ydym wedi clywed dadlau yn y Siambr hon—'Wel, am nad yw materion tramor wedi'u datganoli, ac ati—'—ynglŷn ag a allwn drafod y materion hyn ai peidio. Y gwir amdani yw ei bod bron yn amhosibl inni fel Senedd gynrychioli'n briodol safbwynt y gwahanol leiafrifoedd sy'n byw yng Nghymru, a'r goblygiadau rhyngwladol a'r cysylltiadau â hwy. Felly, yn gyntaf, rwy'n croesawu'r ffaith ein bod yn amlwg yn cael mwy o ddadleuon ar y materion hyn bellach, oherwydd maent yn bwysig i'r cymunedau rydym yn eu cynrychioli, ac maent hefyd wedi'u hintegreiddio gyda materion rhyngwladol ehangach. Felly, mae mater y Cwrdiaid yn sicr yn gysylltiedig â'r cysylltiadau ag America ar hyn o bryd. Ceir holl sefyllfa'r dwyrain canol hefyd; cawsom ymweliad y llysgennad Palesteinaidd heddiw, ac ati. Felly, a gaf fi ddweud fy mod yn croesawu hynny, ond a allech chi gadarnhau eich bod yn cefnogi'r farn y dylem allu cynrychioli'r lleiafrifoedd sy'n bodoli yng Nghymru yn nhermau'r materion rhyngwladol sy'n effeithio ar y cymunedau hynny a'u buddiannau?

Rwy'n credu bod hynny'n hollol gywir. Credaf fod yr agenda gyfan yn newid yma. Rwy'n credu bod cydnabyddiaeth mai'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad sy'n arwain yn y maes, ond fe fyddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn siarad ddoe am y setliad cyfansoddiadol newydd rydym yn ei geisio mewn perthynas â'r Deyrnas Unedig, ac mae'n amlwg y byddwn angen mwy o lais a mwy o fewnbwn, yn enwedig mewn perthynas â thrafodaethau masnach a meysydd lle mae gennym gyfrifoldeb datganoledig. Ac wrth gwrs, lle mae gennym gynrychiolaeth sylweddol o gymunedau eraill o amgylch y byd yn byw yma yng Nghymru, mae'n hollol iawn y dylent gael eu clywed yn y Siambr hon hefyd os yn bosibl.

Diolch yn fawr iawn.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Bydd cwestiwn 1 a chwestiwn 2 y prynhawn yma yn cael eu hateb gan y Llywydd. Cwestiwn 1—Mick Antoniw.

Mae tri chynllun pensiwn yn gysylltiedig â'r Cynulliad Cenedlaethol: cynllun pensiwn Aelodau'r Cynulliad, cynllun pensiwn staff cymorth Aelodau'r Cynulliad a chynllun pensiwn y gwasanaeth sifil ar gyfer staff y Comisiwn. 

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Wrth gwrs, bydd y Comisiwn yn ymwybodol, yn ogystal â'r cynlluniau pensiwn ar gyfer Aelodau'r Cynulliad a gweision sifil, fod yna drydydd cynllun sy'n darparu ar gyfer staff cymorth Aelodau'r Cynulliad, fel rydych newydd ei grybwyll. Nawr, deallaf nad yw'r cynllun hwn wedi cael ei adolygu ers ei gyflwyno, ac ar yr olwg gyntaf, mae'n cymharu'n anffafriol iawn â'r cynlluniau eraill. A gaf fi ofyn i'r Comisiynydd am arweiniad ar sut y gellid dechrau'r broses o adolygu'r cynllun pensiwn staff fel y gallwn fod yn sicr ei fod yn deg ac yn adlewyrchu'r cyfraniad y mae ein holl staff cymorth yn ei wneud?

Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Er eglurder, mater i'r bwrdd taliadau, nid Comisiwn y Cynulliad yn uniongyrchol, yw'r trefniadau pensiwn sydd gan staff cymorth Aelodau'r Cynulliad a chyfraddau cyfraniadau'r cyflogwr i'r cynllun hwnnw, ac yn ddiweddar, cyhoeddodd y bwrdd taliadau ei adolygiad o'r cymorth staff ond nid ydynt wedi cyflwyno unrhyw argymhellion i newid cynllun pensiwn staff cymorth Aelodau'r Cynulliad yn ystod yr adolygiad hwnnw, fel rydych newydd ei nodi, rwy'n credu.

Fe fyddwch yn gwybod, wrth gwrs, fel y bydd yr holl Aelodau'n gwybod, fod y bwrdd taliadau'n cynnal adolygiad o'r penderfyniad ar gyfer y chweched Cynulliad a daeth ei ymgynghoriad ar yr adolygiad hwnnw, sy'n ymdrin â chymorth staff, i ben ar 11 Hydref, ond deallaf fod Aelodau a staff cymorth yn rhydd i godi unrhyw faterion sy'n ymwneud â'r adolygiad gyda'r bwrdd taliadau, a byddai hynny'n cynnwys cyfraniad y cyflogwr i bensiynau staff cymorth, ac rwy'n annog unrhyw un sydd â diddordeb i wneud hynny.

Mae ymgysylltu ac hyrwyddo'r Cynulliad yn un o flaenoriaethau strategol y Comisiwn ac mae codi ymwybyddiaeth a gwella dealltwriaeth o waith y Cynulliad yn rhan o hynny. Mae dwy ffordd gennym ni o neilltuo arian ar gyfer y blaenoriaethau hyn—drwy'r gyllideb arferol a thrwy gronfa prosiectau. Mae'r cyllid rheolaidd yn cynnwys cefnogi Senedd Ieuenctid Cymru, siop y Senedd, ymweliadau ysgolion, marchnata a chyhoeddusrwydd, ac mae hynny'n gyfanswm o £311,000. Mae tri phrosiect perthnasol yn y gronfa brosiectau ar gyfer 2019-20, gyda gwerth cyfanswm o £520,000. 

Diolch, Lywydd. Yn ôl cyllideb 2019-20, mae'r prosiectau blaenoriaeth ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, wrth gwrs, yn seiliedig ar y blaenoriaethau sefydliadol, gan gynnwys sicrhau ymgysylltiad cynyddol â phobl Cymru a defnyddio ein hadnoddau'n ddoeth. Ar ôl ystyried y gyllideb, sylwaf fod £311,000 wedi'i ddyrannu i hyrwyddo ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o waith. Yn yr un modd, mae tua'r un swm wedi'i gyllidebu ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf ac fe gafodd ei wario hefyd yn 2018-19. Felly, dyna oddeutu £1 filiwn a neilltuwyd, yn dechnegol, i hyrwyddo ymwybyddiaeth a dealltwriaeth. Mae'n swm eithaf sylweddol, felly yr hyn rwy'n ei ofyn mewn gwirionedd, Lywydd, yw sut y mae Comisiwn y Cynulliad yn sicrhau bod y gwariant hwn yn destun craffu eithaf trylwyr ac y gwneir defnydd doeth o adnoddau sy'n cyflawni o ran codi ymwybyddiaeth o waith Cynulliad Cenedlaethol Cymru, a'i Aelodau yn wir, mewn etholaethau ac ar draws rhanbarthau Cymru?

Wel, pleidleisir ar gyllideb Comisiwn y Cynulliad gan y Cynulliad hwn, gan yr holl Aelodau sy'n bresennol yma, a chreffir arni fel rhan o'r gwaith craffu blynyddol ar y gyllideb yn y Pwyllgor Cyllid, a chredaf fod y comisiynydd, Suzy Davies, wedi bod ger bron y Pwyllgor Cyllid yn ddiweddar yn cael ei chraffu mewn perthynas â'n cynigion cyllidebol ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rydym bob amser yn ceisio gwneud ein gwaith mor effeithiol â phosibl. Rydym yn croesawu sylwadau gan Aelodau ynglŷn â sut y gallwn wella hynny a gwneud hynny fel rhan o'r prosesau craffu ac mewn cwestiynau yma. Ac rwyf bob amser yn edrych ar ffyrdd y gallwn wella'r modd y byddwn yn rhannu gwybodaeth ac yn gweithio gyda phobl Cymru ym mhob rhan o Gymru. Ceisiaf wneud hynny mewn ffordd mor radical ac effeithiol â phosibl, gan fod yn ymwybodol bob amser, wrth gwrs, fod angen inni wario'n ddoeth.

Diolch. Bydd cwestiynau 3 a 4 yn cael eu hateb gan y comisiynydd, David Rowlands. Cwestiwn 3, Jenny Rathbone.

Gosododd y Comisiwn bedwar pwynt gwefru ym maes parcio Tŷ Hywel yng ngwanwyn 2018 i'w defnyddio gan staff ac ymwelwyr. Ers hynny, maent wedi cael eu defnyddio 692 o weithiau i gyflenwi dros 6,500 kWh o bŵer i geir trydan. Mae hyn wedi arbed mwy na 5.5 o dunelli o garbon deuocsid rhag cael eu hallyrru i'r atmosffer. Mae'r Comisiwn o'r farn fod y mannau parcio dynodedig yn gymhelliant i ddefnyddio cerbyd trydan a bod y Comisiwn yn adennill costau gwefru gan y defnyddwyr.

Diolch. Rwyf wrth fy modd ein bod wedi arbed 5.5 o dunelli yn y 18 mis ers iddynt gael eu defnyddio, ond buaswn yn awyddus iawn i ddeall yn union pa fath o bwyntiau gwefru cerbydau trydan ydynt, o ystyried bod dau fath gwahanol o gerbydau trydan, oherwydd buaswn o ddifrif yn hoffi newid i gerbyd dilygredd, gan fy mod yn cynrychioli un o'r ardaloedd mwyaf llygredig—neu'r ardal fwyaf llygredig, mae'n debyg—yng Nghymru. Ond nid wyf wedi'u gweld, nid wyf wedi gweld arwydd yn dweud, 'Pwyntiau gwefru cerbydau trydan y ffordd yma'. A ydych yn credu y gellid eu hyrwyddo'n well?

Wel, mae hynny'n hollol gywir, ceir dwy system wefru. Ni allaf ateb eich cwestiwn ynglŷn â hynny'n union, ond gallaf ddweud wrthych fod staff y Comisiwn yno i roi gwybodaeth ynghylch cerbydau trydan i unrhyw un a phawb yn y Cynulliad, yn Aelodau Cynulliad a'r staff eu hunain. Mae ganddynt wybodaeth helaeth y gallwch ei chael ganddynt, ac os ydych yn ystyried y peth, fel yn wir y mae llawer erbyn hyn yn ystyried defnyddio cerbydau trydan, gallaf eich sicrhau eu bod yn mynd ati i chwilio am yr wybodaeth honno.

Dwi wedi defnyddio pwynt gwefru fy hun. Fe'i ddefnyddiais pan oeddwn i'n gwneud ffilm ar ddod ar siwrnai o'm hetholaeth i i'r Cynulliad, i ddangos yr heriau o ddefnyddio car trydan oherwydd gwendidau yn ein rhwydwaith gwefru ni ar draws Cymru. Dwi yn falch o glywed bod yna waith yn cael ei wneud i annog staff i ddefnyddio mwy o geir trydan. Tybed a allwch chi, un, ddweud a oes yna fwy o geir trydan—? Tybed a allwch chi ddweud wrthyf a oes yna gynlluniau i gael mwy o pool cars trydan? Yn ddiweddar, dwi'n meddwl mai un ar gytundeb les tair blynedd oedd yn gar trydanol gan y Comisiwn, ac mi fyddai'n syniad ehangu hynny. Hefyd, a allwch chi ddweud wrthyf pa drafodaethau sydd wedi bod efo'r Llywodraeth ynglŷn â chaniatáu lle ar yr ystâd i osod pwyntiau gwefru ar gyfer eu ceir disel presennol nhw?

Wel, a gaf fi ddweud, unwaith eto, eich bod angen llawer o wybodaeth dechnegol? Ac a gaf fi ddweud bod yr wybodaeth honno ar gael gan staff y Comisiwn, sy'n gyfarwydd iawn â beth yn union sy'n digwydd o ran y cyfleusterau gwefru a'r gallu i ddefnyddio cerbydau trydan yn gyffredinol?

Ers ei ffurfio, mae'r Comisiwn wedi ceisio lleihau ei effaith ar yr amgylchedd. Mae ein strategaeth amgylcheddol wedi arwain at ostyngiad o 42 y cant mewn allyriadau carbon ers 2012, gan adeiladu ar ein llwyddiant blaenorol, sef gostyngiad o 30 y cant. Rydym wedi sicrhau bod cyn lleied â phosibl o gyllyll a ffyrc a chwpanau plastig untro yn cael eu defnyddio, ac wedi cyflwyno dewisiadau amgen bioddiraddiadwy yn eu lle, a chynwysyddion bwyd lle y bo modd.

Fel rhan o'n set newydd o ddangosyddion perfformiad, rydym wedi cyflwyno targed ymestynnol i leihau'r niferoedd sy'n teithio mewn ceir at ddibenion gwaith. Ar ôl cyrraedd ein targedau presennol ar gyfer allyriadau carbon a gwastraff i safleoedd tirlenwi, rydym yn cydweithio â Seneddau eraill y DU i ddatblygu set newydd o dargedau amgylcheddol blynyddol, gan gadw mewn cof bob amser mai 2030 yw dyddiad targed Llywodraeth Cymru ar gyfer dod yn garbon niwtral yn y sector cyhoeddus.

Os ydym am arwain y ffordd yn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, mae'n rhaid inni osod esiampl i fusnesau a chyrff cyhoeddus eraill ei dilyn. Nawr, er bod adeilad y Senedd wedi cael ei enwi'n Llywodraeth fwyaf gwyrdd y DU, nid yw adeilad Tŷ Hywel yn gwneud cystal. Sgôr ynni E sydd ganddo. Er bod gwelliannau wedi bod i effeithlonrwydd ynni ar yr ystâd yn ystod y blynyddoedd diwethaf, beth arall y gellir ei wneud, er enghraifft, mewn perthynas â gwresogi, goleuo, bwyd, ac ati, i wella'r sgôr i sicrhau bod ein hamgylchedd gwaith yn esiampl dda i bobl eraill ei dilyn mewn argyfwng hinsawdd?

Wel, a gaf fi ddweud bod Comisiwn y Cynulliad wedi llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth i ymuno â'r cynllun arfaethedig ar gyfer gwresogi ardal Caerdydd i fuddsoddi yn ein hystâd—? Mae'n ddrwg gennyf, bydd hyn yn dileu cyfran sylweddol o'n hôl troed carbon sy'n deillio o weithgarwch gwresogi'r ystâd sydd, fel arall, yn anodd ei ddatrys.

Diolch.

Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol, a bydd Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ateb y cyntaf y prynhawn yma. Llyr Gruffydd.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Wrth gwrs, mae cyd-destun y cwestiwn yma wedi newid ychydig ers ei osod e, ond mae e'n dal yn ddilys.

Diolch yn fawr iawn. Yn amlwg, mae'n newyddion siomedig iawn fod y cwmni wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, ac mae hyn yn peri gofid i'r gweithlu ac i'r gadwyn gyflenwi ehangach, ac mae ein meddyliau gyda'r rhai yr effeithiwyd arnynt. Deallwn fod tua 331 o bobl wedi'u heffeithio: cafodd 247 ohonynt eu diswyddo ddoe ac mae'r gweddill wedi'u cadw am gyfnod byr. Fel y dywedaf, mae ein meddyliau gyda hwy, ac rydym yn eu cefnogi. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam i helpu'r holl staff yr effeithiwyd arnynt. Rydym wedi sefydlu tasglu uniongyrchol i ymateb i'r sefyllfa ddiswyddo yn y cwmni, a bydd y digwyddiad cefnogi a chyfeirio ar gyfer staff yn cael ei gynnal ddydd Llun yng nghanolfan adnoddau Plas Pentwyn yn Wrecsam.

Diolch ichi am eich ateb. Wrth gwrs, mae yna nifer fawr o gwestiynau yn deillio o'r hyn sydd wedi digwydd. Yn y lle cyntaf, dwi'n meddwl, mae pobl yn crafu eu pennau ac yn gofyn i'w hunain, 'Beth aeth o'i le?' Oherwydd dim ond yn 2017 y cafodd y cwmni £22 miliwn o fuddsoddiad—£5 miliwn o hwnnw gan Lywodraeth Cymru, £2 filiwn ymhellach gan Cyllid Cymru—a wedyn, fisoedd yn ddiweddarach, ar ddiwedd y flwyddyn ariannol hyd at Fawrth 2018, roedd y cwmni yn cofrestru colledion o £5 miliwn, a £2 filiwn eto yn y flwyddyn ariannol diwethaf. Felly, rŷn ni eisiau sicrwydd gan y Llywodraeth ac fe fyddwn i yn licio gweld bod y Llywodraeth yn dangos tystiolaeth eich bod chi wedi gwneud y gwaith o ymchwilio yn ddigon trwyadl i mewn i'r cynlluniau yma cyn gwneud y buddsoddiad.

Mae'r Llywodraeth hefyd, dwi wedi gweld mewn adroddiadau yn y wasg, yn dweud eich bod chi'n ymwybodol bod yna drafferthion wedi bod yn cwmni a'ch bod chi wedi bod yn gweithio gyda nhw ers 18 mis i drio gweithio drwy'r materion yma. Allwch chi, efallai, esbonio pa fath o adnoddau wnaethoch chi eu rhoi i'r perwyl hwnnw a pha reswm sydd yna na lwyddwyd i droi'r sefyllfa o gwmpas?

Rŷch chi wedi sôn am ddyfodol y gweithlu, ac rŷn ni yn gobeithio yn fawr iawn, fel ŷch chi'n awgrymu, y bydd y Llywodraeth yn troi pob carreg i sicrhau bod yna gyfleoedd cyflogaeth ar gael i'r rhai fydd yn colli eu swyddi. Wrth gwrs, y cwestiwn mwyaf yw: beth yw dyfodol y safle? Ar ôl buddsoddiad mor sylweddol, yn amlwg mae e'n safle sydd â chit newydd sbon. Hynny yw, fe fyddwn i'n tybio bod yna botensial i ddenu buddsoddwyr amgen i mewn i drio prosesu llaeth ar y safle. Byddwn i'n licio clywed pa gamau ŷch chi'n eu cymryd i wneud hynny.

Mae amseru mynd i ddwylo’r gweinyddwyr yn golygu hefyd—mi ddigwyddodd e jest ar yr adeg yr oedd y ffermwyr a'r cynhyrchwyr llaeth i fod i gael eu sieciau am ddarparu llaeth fis Medi. Mae hynny'n golygu bod y cwmni, i bob bwrpas, wedi cael gwerth chwe wythnos o laeth am ddim. Mae hynny'n golygu colledion difrifol posib i'r ffermwyr hynny. Pa waith mae'r Llywodraeth yn ei wneud i drio sicrhau y byddan nhw yn cael taliad, neu o leiaf rhywfaint o daliad, neu rhyw fath o ddigolledu am y llaeth hwnnw?

A beth mae'r datblygiad yma'n ei ddweud am gyflwr y sector prosesu llaeth yng Nghymru? Hynny yw, flwyddyn diwethaf, mi gollom ni Arla yn Llandyrnog, nawr mae Tomlinsons, yn yr un rhan o Gymru i bob pwrpas, wedi mynd. Mae'r Llywodraeth, ac yr ŷm ni i gyd, yn rhoi pwys mawr ar bwysicrwydd datblygu brand Cymreig, ond o ganlyniad i hyn fydd y llaeth nawr ddim yn cael ei frandio fel llaeth o Gymru, ond llaeth Prydeinig fydd e. Felly, mae'n tanseilio ymdrechion y Llywodraeth i adeiladu'r sector bwyd a diod yng Nghymru, ac dwi eisiau gwybod beth ŷch chi'n ei wneud i adeiladu sector llaeth mwy hyfyw yma yng Nghymru.

Diolch am y cwestiynau hynny. Rwy'n rhannu pryder a rhwystredigaeth yr Aelod, ond gellid maddau i rywun am feddwl, o wrando ar dôn ei gyfraniad, mai bai Llywodraeth Cymru oedd hyn rywsut. Cwmni masnachol yw hwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud popeth yn ei gallu i helpu'r cwmni hwn, fel y mae benthycwyr masnachol y cwmni ei hun wedi'i wneud. Daeth y rhan fwyaf o'r arian a roddwyd, nid gan Lywodraeth Cymru na'r banc datblygu, ond gan y banciau—y banciau, ni allwn ond tybio, a wnaeth eu diwydrwydd dyladwy eu hunain ac a wnaeth eu penderfyniadau masnachol eu hunain ynglŷn ag a oedd buddsoddi miliynau lawer o bunnoedd yn y busnes hwn yn beth doeth i'w wneud. Penderfynasant ei fod. Erbyn diwedd yr wythnos ddiwethaf, roedd y benthycwyr masnachol a Llywodraeth Cymru a'r banc datblygu yn amlwg wedi cyrraedd y pwynt lle nad oeddem yn credu bod rhoi mwy a mwy o gredyd i gwmni sy'n cronni dyledion, ac sydd eto i gynhyrchu unrhyw gyfrifon diweddar, yn beth doeth i'w wneud mwyach.  

Nawr, fe ofynnoch chi am dystiolaeth o'n cefnogaeth, a gallaf eich sicrhau fod Ken Skates, fel yr Aelod Cynulliad lleol, a Lesley Griffiths fel y Gweinidog, wedi gwneud yn siŵr fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn cadw llygad manwl ar y cwmni. Rydym wedi bod mewn deialog â hwy'n gyson. Fe sonioch chi am rywfaint o'r cymorth ymarferol rydym wedi'i roi iddynt—grant o £5 miliwn yn 2018 a ddefnyddiwyd ganddynt yn llawn. Fe wnaethom eu helpu i gael gwared ar safle potelu, a llwyddasant i'w werthu am oddeutu £6 miliwn. Gwnaethom helpu i ryddhau rhai o'r ymrwymiadau grant ar y safle hwnnw i helpu i roi'r cyfle gorau posibl iddynt allu goroesi. Darparwyd benthyciadau gan y banc datblygu eu hunain, ac nid yw pob un ohonynt wedi'u had-dalu. Felly nid wyf yn credu y gallwch ddweud yn rhesymol nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud popeth yn ei gallu i helpu'r cwmni masnachol hwn.

Nawr, rydych chi'n iawn i fod yn bryderus am yr effaith ar y diwydiant mewn cyfnod sydd eisoes yn un anodd i'r diwydiant. Rydym yn dal i gredu bod hwn yn fusnes cadarn os yw'n cael ei weithredu'n briodol, ac rydym yn obeithiol y bydd y gweinyddwyr yn gallu dod o hyd i brynwr a fydd yn gallu parhau i weithredu'r ffatri ar y safle ac ailgyflogi cymaint o bobl leol â phosibl. Rwy'n credu bod gennym reswm i fod yn optimistaidd am hynny: aeth GRH Food ger Porthmadog i ddwylo'r gweinyddwyr oddeutu chwe mis yn ôl, ac mae bellach yn weithredol unwaith eto. Felly, o ran capasiti'r diwydiant bwyd a'n strategaeth, credaf y gallwn fod yn hyderus fod hynny'n mynd i'r cyfeiriad cywir, ond ni allwn ficroreoli pob busnes na bod yn gyfrifol am bob penderfyniad rheoli y maent yn ei wneud. Gallwn wneud ein gorau drwy ein swyddfeydd a thrwy ein partneriaid i gefnogi a helpu, ac rydym yn hyderus ein bod wedi gwneud hynny.

Diolch am eich datganiad hyd yn hyn, Weinidog. Rwy'n siarad, wrth gwrs, fel y llefarydd materion gwledig, ac yn amlwg mae'r gefnogaeth i'r gweithwyr sydd wedi colli eu swyddi yn allweddol bwysig. O glywed am y digwyddiad galw heibio sy'n cael ei drefnu ar gyfer dydd Llun—gobeithio y bydd yn gam cyntaf tuag at gael llawer o'r unigolion hynny'n ôl mewn gwaith.

Ond hoffwn godi dau fater gyda chi, cynhaliodd Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr ddigwyddiad i fyny'r grisiau amser cinio a oedd yn tynnu sylw at yr effaith ar y sector ffermydd llaeth. Roedd tua 100 a mwy o gynhyrchwyr yn cyflenwi'r ffatri, yn ôl yr hyn a ddeallaf. Bydd yn rhaid i lawer gymryd eu lle yn y ciw o gredydwyr i'r cwmni sydd yn nwylo'r gweinyddwyr, ac ymddengys na thelir am werth chwe wythnos o laeth yn ôl pob tebyg. Pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i geisio sicrhau na chaiff llif arian ei dorri yn ystod yr hydref drwy gynllun y taliad sengl? Mewn un enghraifft a bwysleisiwyd i mi, o dan y cynllun benthyg y mae'r Llywodraeth wedi'i ddarparu dan y taliad sengl, os cawsoch y benthyciad hwnnw o fewn y tair blynedd diwethaf, ni fyddech yn gymwys ar ei gyfer eleni. Nid wyf yn gwybod a yw hynny'n gywir ai peidio, ond pe gallech gadarnhau hynny, buaswn yn ddiolchgar iawn. Oherwydd os ydych wedi cael y benthyciad yn ystod y tair blynedd diwethaf, mae'n debyg na allwch ei gael, ond o ystyried yr amgylchiadau force majeure i'r ffermwyr llaeth hyn, mae'n hanfodol fod y llif arian yn cael ei gynnal.

Yn ail, roedd yn dda clywed eich bod yn weddol optimistaidd ynghylch dyfodol y safle, oherwydd yn anffodus, nid oes gennym lawer o gapasiti prosesu llaeth hylif yma yng Nghymru. A allwch chi roi'r newyddion diweddaraf i ni ynglŷn â pha mor optimistaidd ydych chi ynghylch sicrhau dyfodol hirdymor y gwaith fel y gellir gwneud defnydd da ohono unwaith eto, a throi llaeth Cymru yn gynnyrch yfadwy y gellir ei roi ar y silffoedd i ddefnyddwyr ac i mewn i oergelloedd mor gyflym â phosibl? Oherwydd os collwn y safle hwn, rwy'n credu fy mod yn gywir i ddweud na fydd gennym ffatri fawr ar gyfer prosesu llaeth hylif yma yng Nghymru.

Diolch am y cwestiynau. Rydym mor hyderus ag y gallwn fod, ond yn amlwg, mae hynny'n ddibynnol ar fod popeth arall yn gyfartal, ac nid yw popeth arall yn gyfartal. Gwyddom fod y diwydiant o dan gryn dipyn o straen. Mae'r cwmni wedi wynebu rhai problemau sy'n unigryw i'r cwmni, ond mae hefyd wedi wynebu'r problemau y mae eraill yn eu hwynebu. Mae anwadalrwydd y gyfradd gyfnewid ers i Lywodraeth y DU fethu cyflawni'r cytundeb a negododd â'r Undeb Ewropeaidd, a'r ansicrwydd y mae hynny wedi'i achosi, wedi bod yn ffactor arwyddocaol yn sefyllfa'r cwmni, yn enwedig o ran argaeledd llif arian. Mae honno'n broblem ar draws y diwydiant. [Torri ar draws.] Rwy'n ofni na allaf glywed y gŵr anrhydeddus sy'n gweiddi ar fy nhraws, ond rwy'n ceisio ateb y cwestiynau y mae'n eu gofyn; efallai nad dyma'r ateb y chwiliai amdano, ond dyma'r gwir. Mae effaith ansicrwydd y sefyllfa gyda Brexit yn cael effaith amlwg a gwirioneddol ar y diwydiant, ac mae wedi cael effaith benodol yn yr achos hwn. Nid dyna'r unig ffactor, ond mae'n ffactor arwyddocaol. [Torri ar draws.] Mae'r gŵr bonheddig yn dweud ei fod yn sgandal. Hoffwn ddweud wrtho ei bod hi'n sgandal ei fod yn rhoi ei fysedd yn ei glustiau ac yn anwybyddu'r hyn sy'n digwydd o'n cwmpas ni ac effaith y polisïau byrbwyll y mae'n eu dilyn, ac y bu'n eu dilyn yn ddifeddwl dros y tair blynedd diwethaf. Wel, dyma ganlyniad hynny. Dyma sut y mae'n edrych—swyddi, bywoliaeth, dyfodol diwydiant yn ein gwlad, yng ngogledd Cymru—canlyniad yr ansicrwydd a'r amrywiad yn y gyfradd gyfnewid, a'r effaith ar lif arian busnesau. Nawr, gallwn wneud popeth a allwn, ond dyna'r cyfan y gallwn ei wneud. Ni allwn atal y grymoedd hyn sy'n cael eu rhyddhau ganddo ef a'i gyd-Aelodau byrbwyll.

O ran y sylwadau penodol y mae'n eu gwneud—[Torri ar draws.] Mae'n dweud 'rwtsh llwyr'. Wel, rwy'n ofni ei fod wedi cyfeirio at gynllun benthyciadau y mae'n honni ei bod wedi bod yn weithredol ers tair blynedd ond nid yw ond wedi bod yn weithredol ers blwyddyn. Felly, os yw eisiau cyfnewid sylwadau am 'rwtsh llwyr', gallwn ein dau chwarae'r gêm honno. Buaswn yn hapus i ysgrifennu ato ar rai o'r pwyntiau manwl a wnaeth.FootnoteLink Gallaf roi ymrwymiad diffuant iddo: byddwn yn gwneud popeth a allwn i sicrhau dyfodol y diwydiant hwn, a'r busnes hwn, ond mae terfynau i'r hyn y gallwn ei wneud.

Daeth £5 miliwn, rwy'n credu, o'r buddsoddiad o £22 miliwn yn Tomlinsons yn 2017 gan Lywodraeth Cymru, ac wrth gwrs, mae hynny'n codi cwestiynau ynglŷn â lefel y warchodaeth gytundebol i'r bunt gyhoeddus. Ond fel y clywsom, dyma'r ail safle prosesu llaeth yng Nghymru i gau, sy'n golygu y bydd mwy na hanner y cynnyrch llaeth bellach yn gorfod cael ei gludo i rywle arall. Cafodd y bwrdd arwain llaeth eu cyfarfod diwethaf bedair blynedd yn ôl, ond mae ei gasgliadau'n dal i sefyll, gan gynnwys yr angen i ddenu proseswyr y pen uchaf i Gymru. Mae Cymru'n gynhyrchydd llaeth o'r radd flaenaf ar draws cyfandir Ewrop a thu hwnt. Mae cynhyrchu llaeth yn symud i'r gogledd ac i'r gorllewin am fod porfa'n tyfu'n well yma. Felly, ers yr argymhelliad hwnnw gan y bwrdd arwain llaeth bedair blynedd yn ôl, sut rydych chi yn, neu wedi, rhoi'r camau angenrheidiol ar waith i ddatblygu a diogelu'r sector prosesu yng Nghymru, nid yn unig o ran llaeth, ond hefyd o ran gwneud y mwyaf o'r cyfle masnachol i ddatblygu cydrannau llaeth Cymru, sy'n cynnig cyfleoedd cyffrous i sicrhau twf yn yr economi wledig yn y dyfodol, a marchnata hynny i berchnogion newydd posibl, wrth i chi chwilio am rywun i'w brynu fel busnes sy'n tyfu?

Mae'n rhyfedd mai byrdwn y feirniadaeth yw nad ydym wedi gwneud digon i ddiogelu'r cwmni, ac yna mae'n cwestiynu'r gefnogaeth rydym wedi'i rhoi. Dwy elfen o gymorth a roddwyd gennym yn uniongyrchol—y grant £5 miliwn ar gyfer cynllun penodol i'w helpu i ddatblygu a dod yn fwy gwydn, a'r grant buddsoddi mewn busnesau bwyd, a gafodd ei roi yn unol â phroses diwydrwydd dyladwy ac a oedd yn bodloni'r holl amodau grant—rhoddwyd y cymorth ychwanegol gan Fanc Datblygu Cymru i'w helpu gyda llif arian a materion eraill, ac yn amlwg, ynghyd â'r buddsoddwyr masnachol, nid ydym wedi gallu sicrhau ad-daliad llawn o hwnnw. Ond os gellir ein cyhuddo o unrhyw beth, yn sicr ni ellir ein cyhuddo o beidio â chynnig digon o gefnogaeth i'r cwmni.

Ond mae yna bethau na allwn eu rheoli. Clywn y gŵr bonheddig yn sôn yn aml am rinweddau'r farchnad. Wel, mae'r marchnadoedd yn weithredol yma, ac mae cwmnïau masnachol, unigol yn gwneud penderfyniadau, mae rheolwyr yn gwneud penderfyniadau, ac mae canlyniadau i'r penderfyniadau hynny. Rydym yn dal i fod yn hyderus fod yna fusnes da i'w redeg yma, ac rydym yn gobeithio y bydd y gweinyddwyr yn llwyddo i sicrhau darparwyr amgen. Byddwn yn gweithio gyda hwy i barhau i'w cefnogi. Ar y pwyntiau ehangach y mae'r gŵr bonheddig yn eu gwneud am gefnogaeth i'r diwydiant, fe ofynnaf i fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, ysgrifennu ato i roi ymateb manwl.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, ac mae'r cwestiwn i'w ofyn gan Alun Davies.

Llywodraeth y DU sy'n arwain ar bob mater sy'n ymwneud â materion tramor. Ond rwyf eisoes wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor, i ofyn pa sylwadau y mae Llywodraeth y DU wedi'u gwneud i Lywodraeth Sbaen am y dedfrydau o garchar a roddwyd i wleidyddion Catalonia.

Lywydd, rwy'n credu bod pob un ohonom wedi cael ein syfrdanu gan y newyddion am garcharu arweinwyr gwleidyddol Catalonia yr wythnos hon. Ac ers hynny, cawsom ein syfrdanu gan y lluniau o drais gwladwriaethol a welwn yn dod o Gatalonia. Mae llawer ohonom wedi teimlo bod ein democratiaeth yn ddiogel, fod ein hawliau fel dinasyddion Ewropeaidd yn ddiogel ac wedi'u gwarantu. Ond rydym i gyd yn gwybod ein bod, dros y blynyddoedd diwethaf, wedi gweld gydag eglurder arswydus nad yw'r rhyddid a'r hawliau rydym wedi'u cymryd yn ganiataol yn cael eu diogelu, ac efallai fod angen inni frwydro unwaith eto, fel y mae eraill wedi'i wneud yn y gorffennol, i sicrhau democratiaeth a rhyddid ar ein cyfandir. Mae digwyddiadau diweddar yng Nghatalonia wedi gwneud i lawer ohonom deimlo'n ofnus dros bobl y wlad honno. Ni ddylai hyn fod yn digwydd yn Ewrop, Lywydd. Ni ddylid caniatáu iddo ddigwydd yn yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'n rhaid i ni, bobloedd Ewrop, sefyll yn unedig gydag arweinwyr gwleidyddol Catalonia a garcharwyd a chyda phobl Catalonia.

Mae'r hawl i benderfynu drosom ein hunain yn hawl ddynol sylfaenol, wedi'i hymgorffori yn erthygl 1 o Siarter y Cenhedloedd Unedig. Mae'n un o'r egwyddorion arweiniol y mae cyfraith ryngwladol, a'r drefn ryngwladol, wedi'i seilio arnynt. Mae'n hawl rydym ni yng Nghymru wedi'i harfer ddwywaith yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac y mae pobl yr Alban yn ei thrafod heddiw. Lle bynnag y bydd rhywun yn sefyll ar yr ateb i gwestiwn annibyniaeth, mae'n rhaid i'r hawl i wneud penderfyniad o'r fath fod y tu hwnt i amheuaeth. Mae Llywodraeth Sbaen wedi torri'r egwyddor sylfaenol hon, ac mae'n rhaid iddynt wynebu canlyniadau eu gweithredoedd. Lywydd, nid wyf yn credu bod creulondeb gwladwriaeth Sbaen yn gydnaws â'i lle wrth y prif fwrdd yn Ewrop. Dylai pawb sy'n gwerthfawrogi rhyddid a democratiaeth gondemnio gweithredoedd cyfunol gwladwriaeth Sbaen, gan gynnwys ei byddin, ei heddlu a'i system gyfiawnder.

Credaf ei bod yn amlwg fod gwladwriaeth Sbaen yn cyflawni troseddau yn erbyn pobl Catalonia. Ac ni all y lle hwn, na'n Llywodraeth ni, ganiatáu i droseddau o'r fath gael eu cyflawni yn ein cartref Ewropeaidd. Rwy'n cydnabod mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n arwain ar faterion tramor, ond nid wyf yn credu y byddai'r un ohonom sy'n eistedd yma, na'r bobl a gynrychiolwn, eisiau inni sefyll o'r neilltu a gadael i'r pethau hyn ddigwydd ar garreg ein drws. Credaf fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ddweud hyn yn glir, a defnyddio pob dull sydd ar gael iddi, i sefyll dros hawliau dynol sylfaenol yng Nghatalonia, ac yn ein cartref Ewropeaidd. Rwy'n gobeithio, Weinidog, y byddwch yn dwyn y materion hyn i sylw pellach Llywodraeth y DU, ond hefyd yn uniongyrchol gyda Llywodraeth Sbaen. Nid yw'n ddigon da gweld heddlu Sbaen yn curo pobl Catalonia, ac yn carcharu arweinwyr etholedig, oherwydd y safbwyntiau sydd ganddynt, ac oherwydd eu bod wedi ceisio cyflawni mandad gwleidyddol ac arfer eu hawl ddynol sylfaenol i benderfynu drostynt eu hunain.

Wel, rwyf wedi nodi angerdd yr Aelod wrth iddo fynegi ei bryder dros bobl Catalonia. Ond rwy'n credu ei bod yn werth pwysleisio bod gan wleidyddion mewn democratiaeth gyfrifoldeb penodol i weithio o fewn y gyfraith, ac mae gan y llysoedd gyfrifoldeb i orfodi'r gyfraith honno. Ond fel y pwysleisiodd y Prif Weinidog ddoe, ni ddylai fod lle mewn democratiaeth i'r math o gyfraith sy'n golygu bod gwleidyddion yn cael eu carcharu am fynegi eu barn gyfansoddiadol. Felly, mae hynny wedi'i fynegi'n glir iawn, a chredaf y byddai hynny'n ategu teimladau llawer o bobl yn y Cynulliad hwn.

Beth bynnag ein barn ni fel unigolion am annibyniaeth i Gymru, beth bynnag ein safbwynt ar yr egwyddor o wledydd llai yn yr ynysoedd yma, neu ar draws Ewrop, yn mynnu eu hawl i ryddid, ac i gymryd y cyfrifoldeb am eu dyfodol eu hunain, mi ddylai gweithredoedd y wladwriaeth Sbaeneg yr wythnos yma, yn carcharu naw o ddemocratiaid am gyfanswm o 100 mlynedd am y drosedd o fynnu llais i'w pobl, ddychryn pob un ohonon ni.

Mi oeddwn i yn Senedd Catalonia rhyw ddeufis yn ôl; dwi'n ddiolchgar am y croeso a dderbyniais i a fy nheulu. Mi sefais i yno yn y Siambr, lle mynnodd yr arweinwyr gwleidyddol roi eu ffydd yn y bobl maen nhw yn eu cynrychioli. Mi sefais i dan luniau llywyddion y Senedd honno dros y blynyddoedd—gwleidyddion sydd wedi mynnu i Gatalonia fod yn genedl ac wedi mynnu iddi gael ei Senedd ei hun i warchod ei buddiannau a lleisio ei dyheadau. Yn eu plith nhw oedd Carme Forcadell, sydd heddiw mewn carchar, yn euog o'r drosedd o ganiatáu dadl yn y Senedd honno.

Y diwrnod hwnnw hefyd mi oeddwn i'n gwisgo'r bathodyn yma—y symbol sydd i'w weld ymhob cwr o Gatalonia: ar dai, ar geir, mewn ffenestri, ar y ffyrdd a phalmentydd, ac yng nghalonau miliynau o bobl Catalonia. Y symbol o undod a chefnogaeth i'r rhai hynny—pobl fel chi a fi—sydd dan glo yn enw democratiaeth. Mi wn i yn iawn fod yna wahaniaeth barn yng Nghatalonia ar ddyfodol y wlad ac ar ei pherthynas â'r wladwriaeth Sbaenaidd, ond mae'r wladwriaeth honno, wrth gwrs, yn gwadu llais i'r bobl i benderfynu ar ei ffawd ei hunain.

Ni waeth ar ba ochr i'r ddadl y safwn ar yr egwyddor o genhedloedd llai, fel ein hun ni, yn ceisio gosod eu cyfeiriad eu hunain fel cenhedloedd rhydd, ni allwn dderbyn yr hyn a welsom yn Sbaen. Ni allwn anwybyddu'r gweithredoedd hyn gan wladwriaeth Ewropeaidd honedig fodern, sy'n dal carcharorion gwleidyddol—cynrychiolwyr etholedig; Llywydd Senedd mewn carchar. Mae'r camau cywilyddus hyn eisoes wedi sbarduno protestiadau ar hyd a lled Catalonia, a dylent danio dicter yng nghalon pob democrat.

Rwy'n galw am ddatganiad cadarn a diamwys gan Lywodraeth Cymru. Weinidog, a wnewch chi adleisio fy ngalwad, a galwad fy mhlaid, y dylai pob un ohonom, fel seneddwyr, gondemnio'r carchariadau hyn, a chadarnhau ein bod fel cymuned ryngwladol ar bob lefel—yma yng Nghymru, ar lefel y DU ac ar lefel Ewropeaidd—yn galw am adfer eu rhyddid i'n cymheiriaid a'n bod yn mynnu parch i'r hawl ddynol sylfaenol, yr hawl i benderfynu drosom ein hunain?

Diolch yn fawr. Mae hanes hir ac agos rhwng Cymru a Chatalwnia—rŷn ni'n awyddus iawn i'r sefyllfa yma i barhau. Rŷn ni'n rhannu nifer o flaenoriaethau gwleidyddol, trwy ein rhwydweithiau rŷn ni'n rhannu gyda Chatalwnia. Pan oeddwn i'n paratoi'r Rheolau Sefydlog ar gyfer y Senedd newydd yma, flynyddoedd yn ôl, un o'r pethau wnes i fel aelod o'r National Assembly advisory group, oedd cael trafodaeth hir gyda llywydd Senedd Catalwnia i ddysgu oddi wrthyn nhw sut oedden nhw'n trefnu eu Senedd nhw. Felly, mae'r berthynas yma yn mynd yn ôl yn hir iawn. Dwi yn meddwl ei bod yn bwysig inni danlinellu ein bod ni'n gweld hwn fel problem wleidyddol ac nid, efallai, fel problem a ddylai gael ei ddelio ag e yn y llysoedd.

A fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi fod y digwyddiadau yng Nghatalonia yr wythnos hon yn enghraifft o derfysgaeth wladwriaethol? Mae'n gwbl anghredadwy y gallai gwladwriaeth Ewropeaidd fodern ymddwyn yn y ffordd hon a dedfrydu gwleidyddion i gyfnodau didostur o 10 neu 12 mlynedd, a hynny'n unig am gynnal yr hyn sydd, i bob pwrpas, yn arolwg barn cenedlaethol.

Yr un diffyg amlwg sydd wedi bod yn yr atebion a glywsom y prynhawn yma yw pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cyflwyno i'r Undeb Ewropeaidd ynghylch y digwyddiadau yn Sbaen? Oherwydd, wedi'r cyfan, mae erthygl 11 o Siarter Hawliau Sylfaenol yr Undeb Ewropeaidd yn dweud:

Mae gan bawb hawl i ryddid mynegiant. Bydd yr hawl hon yn cynnwys rhyddid i arddel barn ac i dderbyn a rhannu gwybodaeth a syniadau heb ymyrraeth gan awdurdod cyhoeddus a heb ystyried ffiniau.

Ac felly, dim ond arfer eu hawliau o dan erthygl 11 y mae'r ymwahanwyr Catalanaidd yng Nghatalonia wedi'i wneud. Ond mae hyn yn cyd-fynd, wrth gwrs, â'r cynllun gwleidyddol y mae'r UE yn ei ragweld ar gyfer Ewrop y dyfodol. Dywedodd Guy Verhofstadt y diwrnod o'r blaen:

Nid yw byd yfory yn drefn fyd-eang sy'n seiliedig ar genedl-wladwriaethau na gwledydd. Mae'n drefn fyd-eang sydd wedi'i seilio ar ymerodraethau.

Dywedodd hynny yng nghynhadledd y Democratiaid Rhyddfrydol yn y Deyrnas Unedig ychydig ddyddiau'n ôl yn unig. A dywedodd Jean-Claude Juncker, yn nodedig, beth amser yn ôl, na ellid cael dewis democrataidd yn erbyn cytuniadau'r UE. Ac felly, yr hyn y mae Llywodraeth Sbaen yn ei wneud, yn syml, yw dilyn cred arweinwyr yr UE na all fod unrhyw ddewis democrataidd yn erbyn unbennaeth Sbaen. A wnaiff hi roi barn pobl Cymru, ar ran pob un ohonom, na ddylid caniatáu i unrhyw wladwriaeth Ewropeaidd fodern ymddwyn fel hyn heb gael ei chosbi?

Mae'n rhyfedd iawn i mi fod rhywun sydd wedi cynnig Brexit, sydd wedi annog Brexit, yn awr eisiau i ni fynd i ddweud wrth yr Undeb Ewropeaidd beth i'w wneud. Mae'n rhyfedd iawn i mi. Mae honno'n ffordd ryfedd o ymdrin â gwleidyddiaeth, ac os oeddech yn credu nad oedd gennym lawer o ddylanwad o'r blaen, gallaf ddweud wrthych mai ychydig iawn a fydd gennym, os bydd y Prif Weinidog presennol yn llwyddo yn ei gynlluniau i adael ar 31 Hydref. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn mynegi ein barn wrth Lywodraeth y DU, sef yr awdurdod priodol. Rydym wedi gwneud hynny, ac rydym wedi gofyn iddynt pa gamau y byddant yn eu cymryd mewn perthynas â hyn. Dyna'r fforwm priodol i ni fynegi'r farn hon.

Diolch i'r Gweinidog. Yr eitem nesaf yw'r cwestiwn i'r Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn i'w ofyn gan David Rees. 

Lywydd, mae hwn yn amlwg yn newyddion trychinebus, ac mae fy meddyliau gyda gweithwyr Hi-Lex, a'u teuluoedd wrth gwrs, ar yr adeg anodd hon. Rydym yn awr yn canolbwyntio ar gefnogi'r gweithlu a dod o hyd i gyflogaeth arall yn lleol, ac wrth gwrs, yn anffodus, dyma'r diweddaraf mewn cyfres o gyhoeddiadau ar draws y Deyrnas Unedig mewn perthynas â cholli swyddi yn y sector modurol ac mae'n dod ar yr un diwrnod ag y mae data arolwg wedi datgelu bod mwy na 80 y cant o gwmnïau yn y sector yn pryderu am eu dyfodol, oherwydd bygythiad Brexit heb gytundeb.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw? Roedd Hi-Lex Cable System Company Limited yn un o'r busnesau cyntaf i symud i Barc Ynni Baglan yn ôl yn y 1990au. Mae wedi bod yno ers dros 20 mlynedd, ac mae wedi bod yn gwneud elw. Rydych wedi tynnu sylw yn briodol at y ffaith mai un o'r problemau y mae'n eu hwynebu yn awr yw colli cwsmeriaid oherwydd yr ansicrwydd yn y sector modurol, yn enwedig Honda yn cau yn Swindon, sy'n un o'u prif gwsmeriaid. Nid yw hon yn sefyllfa lle mae busnes yn cau mewn gwirionedd; mae'r busnes yn trosglwyddo i ran arall o'r Undeb Ewropeaidd. Mae'n mynd i Hwngari, a bydd y safle hwn yn cau ymhen tua 12 mis, mae'n debyg—maent wedi gwarantu 12 mis ar hyn o bryd, a dim diswyddiadau. Ond os yw Honda yn mynd yn gynt, pwy a ŵyr beth fydd yn digwydd o ganlyniad i hynny?

Nawr, y sefyllfa i weithwyr yw—. Ac nid oes unrhyw undebau llafur o fewn y busnes, felly nid oes sefydliad yno, yn y bôn, i helpu i gefnogi gweithwyr mewn unrhyw drafodaethau diswyddo, felly a wnaiff Llywodraeth Cymru gamu i mewn a siarad gyda Hi-Lex i ganiatáu iddi weithio gyda'r gweithwyr i sicrhau bod unigolion a allai wynebu colli eu swyddi yn ystod y misoedd nesaf yn gallu cael y fargen orau bosibl ac na chânt eu gadael heb unrhyw gynrychiolaeth o gwbl? A wnewch chi siarad â Hi-Lex hefyd i weld sut y gallwch helpu a gweithio gyda hwy i sicrhau bod y 12 mis y maent wedi'i roi ar hyn o bryd yn 12 mis mewn gwirionedd, ac na fydd yn cael ei fyrhau? A wnewch chi weithio gyda'r awdurdod lleol hefyd? Oherwydd, yn amlwg, os ydym yn ceisio dod o hyd i waith newydd, mae angen i ni ddenu buddsoddiad newydd, mae angen i ni annog twf o fewn busnesau lleol. Oherwydd mae'r rhain yn swyddi medrus iawn ar gyflogau da sy'n gadael yr ardal, ac mae 125 o deuluoedd yn wynebu dyfodol anodd yn awr oherwydd nad yw'n hysbys beth fydd yn digwydd y tu hwnt i'w gwaith yn y cwmni hwnnw.  

Mae'n bwysig i Lywodraeth Cymru gamu ymlaen yn awr, ac mae angen i Lywodraeth y DU gamu ymlaen hefyd, oherwydd yn amlwg, mae'r sector gweithgynhyrchu yn ei gyfanrwydd ledled y DU yn ei chael hi'n anodd oherwydd Brexit, oherwydd amgylchiadau eraill, oherwydd economïau byd-eang. Ac nid wyf yn gweld Llywodraeth y DU yn camu i'r adwy. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gamu i'r adwy yn awr. Ac a wnewch chi roi sicrwydd i mi ac i'r gweithwyr y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu ac yn eu helpu a'u cefnogi yn y ffordd orau sy'n bosibl?  

Wel, a gaf fi ddiolch i Dai Rees am ei gwestiynau? Ac rwy'n siŵr y bydd Dai Rees yn rhannu fy mhryderon am les y gweithwyr hynny yn y dyfodol wrth iddynt wynebu cyfnod pryderus iawn rhwng nawr a 2020, neu 2021 o bosibl, pan fydd y safle'n cau. Wrth gwrs, byddwn yn pwyso ar y cwmni i sicrhau bod o leiaf 12 mis o waith i'r bobl yr effeithiwyd arnynt gan y cyhoeddiad heddiw. Bydd y 12 mis hynny'n rhoi digon o amser inni sicrhau bod y rhaglen ReAct yn weithredol a bod gennym fynediad llawn at yr holl weithwyr ar y safle. Mae gan raglen ReAct enw da iawn am gefnogi unigolion, ac rwy'n falch fod gennym berthynas dda gyda Hi-Lex. Felly, rwy'n hyderus y bydd y cwmni'n sicrhau bod modd darparu mynediad i'r timau ReAct.  

Rwy'n hyderus hefyd y byddwn yn gallu gweithio'n agos iawn gyda'r awdurdod lleol i nodi cyfleoedd cyflogaeth eraill. Rydym ni yn Llywodraeth Cymru wedi sefydlu timau ymateb rhanbarthol cyn i Brydain adael yr Undeb Ewropeaidd, os bydd Prydain yn gadael yr UE, a bydd y timau ymateb rhanbarthol hynny'n cynnwys unigolion o awdurdodau lleol ledled Cymru. Mae Dai Rees wedi nodi prif achos colli'r cwmni hwn, sef, wrth gwrs, cyhoeddiad Honda y byddai'n cau ffatri Swindon. Ar ôl i Honda wneud y cyhoeddiad hwnnw, gofynnais i swyddogion Llywodraeth Cymru gynnal trafodaeth ford gron gyda busnesau yng Nghymru yng nghadwyn gyflenwi Honda. Daeth nifer dda iawn i'r uwchgynhadledd honno o blith yr 20 o fusnesau cadwyn gyflenwi sydd gennym yng Nghymru. Gallaf ddweud wrth yr Aelodau nad yw'r mwyafrif helaeth o fusnesau yng nghadwyn gyflenwi Honda yma yng Nghymru ond yn ddibynnol ar Honda am gyfran fach o'u gwaith. Fodd bynnag, mae nifer fach iawn sy'n dibynnu ar Honda i raddau helaeth. Rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda hwy, gan gynnwys Hi-Lex.

Ers inni gael y cyfarfod bord gron, gallaf ddweud wrth Aelodau hefyd ein bod wedi cael cymorth gan swyddogion o Adran Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol Llywodraeth y DU, a chan Fforwm Modurol Cymru. Ond mae Dai Rees yn gwneud y pwynt pwysig iawn fod yn rhaid i Lywodraeth y DU gamu ymlaen ar hyn. Byddaf yn cwrdd ag Ysgrifennydd Gwladol BEIS yfory, yn Llundain, lle byddaf yn cyflwyno'r achos cryfaf posibl i Lywodraeth y DU ddyrannu arian i raglen Kingfisher, sy'n edrych ar fusnesau sydd mewn perygl o ganlyniad i ansicrwydd Brexit.

Rydym wedi camu i'r adwy drwy gyflwyno cyllid cydnerthedd busnes Brexit i nifer sylweddol o fusnesau ledled Cymru. Rydym wedi camu i'r adwy drwy sefydlu tasglu Ford, a thrwy ddenu INEOS Automotive i Gymru. Mae'n bryd i Lywodraeth y DU wneud yr un peth.

Weinidog, diolch am eich ateb i David Rees. Yn ystod y cwestiynau i'r Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol yn gynharach, nid oeddwn yn siŵr a oeddech yn y Siambr i glywed y cwestiwn neu beidio, ond tynnais sylw at y dystiolaeth a roddodd y Gweinidog i'r pwyllgor materion allanol yr wythnos o'r blaen yn awgrymu y byddai Llywodraeth Cymru yn rhoi mwy o bwyslais ar allforion yn hytrach na denu mewnfuddsoddiad. Felly, efallai y gallwn ofyn i chi nodi a ydych yn teimlo bod angen adolygu'r dull hwnnw o weithredu, o ystyried cyhoeddiadau cwmnïau fel Ford a Hi-Lex, fel y clywsom heddiw. Ac yn y dyfodol agos, a gaf fi ofyn i chi sut y bwriadwch gefnogi Hi-Lex? Ac fel y mae David Rees wedi'i grybwyll yn ei gwestiwn, mae'r gweithwyr yn fedrus iawn ac wrth gwrs, byddant yn bryderus cyn 2021. Rydych wedi sôn am raglen ReAct, ond tybed a allwch amlinellu sut y gellir addasu rhaglenni penodol i'r sefyllfa arbennig hon?

A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiynau? Nawr, o ran allforion, mae allforion yn un o'n galwadau i weithredu yn y cynllun gweithredu economaidd—un o'r pum maen prawf y gall busnesau eu defnyddio i ddenu arian o'r rhaglenni cyllid grant cyfunol y mae Llywodraeth Cymru yn eu gweithredu. Mae'r holl dystiolaeth yn tynnu sylw at y ffaith, os ydych eisiau codi cyfraddau cynhyrchiant mewn economi, fod rhaid i chi gael cyfran uwch o fusnesau sy'n gweithredu o fewn y sectorau gwasanaethau y gellir eu masnachu ac sy'n agored i'r byd. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid i chi gael cyfran uchel o fusnesau sy'n allforio. Mae'n gwbl hanfodol. Dyna'r rheswm pam y gwnaethom gynnwys allforion fel un o'r sianeli i ariannu busnesau yn y cynllun gweithredu economaidd, a pham fod y Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol mor awyddus i hyrwyddo allforion yn ei strategaeth ryngwladol ac i nodi pwy yw'r hyrwyddwyr allforio hynny ledled Cymru a defnyddio eu profiadau a'u sgiliau i annog busnesau eraill i allforio mwy.

O ran buddsoddiad uniongyrchol o dramor, mae'n rhaid imi ddweud mai prin iawn yw'r cyfleoedd i ddenu buddsoddiad o dramor ar hyn o bryd, o ystyried yr ansicrwydd sy'n gysylltiedig â Brexit. Nid ydynt wedi sychu'n gyfan gwbl. Mae INEOS Automotive, wrth gwrs, yn enghraifft o lwyddiant diweddar. Fe wnaethom gystadlu â chyrchfannau ar draws Ewrop a'r byd i gyd yn wir i ennill y buddsoddiad arbennig hwnnw, ond mae'n anhygoel o anodd denu buddsoddiad i'r DU ar hyn o bryd. Serch hynny, bydd ein hymdrechion wedi'u gwarantu ar gyfer y dyfodol, ac fe wnawn bopeth yn ein gallu i ddenu swyddi cynaliadwy o ansawdd uchel sy'n talu'n dda i Gymru—y swyddi hynny sy'n ffurfio diwydiannau'r dyfodol.  

O ran rhaglen ReAct, y peth cyntaf y byddwn yn ei wneud yw sicrhau bod gennym ddarlun cywir o setiau sgiliau unigolion o fewn y cwmni. O hynny wedyn, byddwn yn ceisio cysylltu pob unigolyn gyda Gyrfa Cymru, yr Adran Gwaith a Phensiynau, ac unrhyw wasanaeth cymorth arall sydd ei angen arnynt, a gallai hynny gynnwys gwasanaethau cymorth sy'n ymwneud â'u hiechyd meddwl a'u lles. Yna, byddwn yn asesu pa gyfleoedd sydd ar gael o fewn y sector ac yn fwy eang mewn sectorau cysylltiedig a allai ddefnyddio eu sgiliau. Oherwydd bod y bobl sy'n gweithio yn Hi-Lex mor fedrus, rwy'n hyderus fod ganddynt obaith mawr o gael gwaith yn y dyfodol, ond rwy'n awyddus i sicrhau na fyddant yn mynd drwy gyfnod o ddiweithdra rhwng nawr a phan fyddant yn cael gwaith arall ar ôl 2020 neu 2021.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei atebion hyd yn hyn ac archwilio un neu ddau o faterion ychydig bach yn fwy manwl? Yn amlwg, mae ffatri system ceblau Hi-Lex ym Maglan wedi'i lleoli ym mharc ynni Baglan, ac efallai y dowch o hyd i un neu ddwy o swyddfeydd rhanbarthol Aelodau'r Cynulliad ym mharc ynni Baglan hefyd; mae Bethan Sayed a minnau'n rhannu swyddfa nid nepell o'r cwmni hwn.

Felly, ie, ffatri cydrannau ceir yw hi, mae'n cyflenwi Ford a Honda, mae'n gwneud ceblau, cydrannau ffenestri a drysau ar gyfer ceir, ac mae cyhoeddiad heddiw, fel y dywedoch chi, yn dweud y bydd yn cau ym Maglan pan fydd ffatri Honda yn cau yn Swindon ymhen dwy flynedd. Mae'r ffatri ym Maglan, yn amlwg, yn cau, ond ni fydd y gwaith cynhyrchu'n dod i ben; bydd cynhyrchiant yn cael ei drosglwyddo i Hwngari, sy'n dal i fod yn rhan o'r UE ar hyn o bryd. Nawr, yn amlwg, mae hwn, fel rydych wedi'i grybwyll, yn benderfyniad hynod siomedig gan Hi-Lex heddiw, ac mae'n ergyd arall, fel y dywedodd Dai Rees, i economi'r rhanbarth, mor fuan ar ôl y newyddion y bydd Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn cau hefyd, ac maent yn cyflenwi Ford.  

Nawr, amser maith yn ôl, roedd de Cymru yn gatalydd i'r chwyldro diwydiannol ac yn weithgynhyrchwyr y byd ar un adeg. Ac yn awr rydym yn gweld corfforaeth amlwladol arall yn siomi eu gweithlu ffyddlon yng Nghymru ac yn symud cynhyrchiant i rywle arall, y tro hwn i Hwngari. Mae'n newyddion torcalonnus i'r 125 o weithwyr a'u teuluoedd ym Maglan a thu hwnt. Dro ar ôl tro, rydym wedi gweld swyddi'n cael eu colli yng Ngorllewin De Cymru, ac yn wir, mewn mannau eraill yng Nghymru, oherwydd bod Llywodraeth Cymru'n methu hyrwyddo arloesedd mewn diwydiannau nad oes ganddynt ddewis ond arloesi os ydynt am oroesi.  

Rydym yn gwybod popeth am y newidiadau y mae angen iddynt ddigwydd ym maes cynhyrchu ceir, ond mae Llywodraethau eraill wedi rheoli newid arloesol, fel yn Ottawa yng Nghanada, lle mae Llywodraeth Ontario a Llywodraeth Canada wedi cyd-fuddsoddi mewn canolfan newydd yno, canolfan ymchwil a datblygu Ford, sy'n gweithio ar gerbydau awtonomaidd. Mae yna newid mewn cynhyrchu ceir—ceir newydd, ceir gwahanol yn y dyfodol. Nid yw'n golygu bod yn rhaid i'r diwydiannau hyn gael eu clymu wrth yr hyn y maent bob amser wedi'i wneud. Agorodd y ganolfan honno yng Nghanada yn gynharach eleni gyda mwy na 300 o swyddi.  

Yn ôl i Faglan, yn ôl y cyhoeddiad, ni fydd unrhyw swyddi'n mynd am y 12 mis nesaf—honnir y bydd y ffatri'n aros ar agor tan 2021—felly, ar yr wyneb, mae yna amser i gynllunio. Clywaf yr hyn rydych yn ei ddweud am ReAct, ond fel arfer mewn amgylchiadau fel hyn cawn gyhoeddiad fod hyn a hyn o gannoedd o swyddi'n cael eu colli yn y ffatri hon a hon, a dyna ni—tri mis, ac mae popeth yn cau. Nid dyna'r sefyllfa yn yr achos arbennig hwn, felly a gaf fi archwilio'r cynlluniau'n fwy manwl gyda'r Gweinidog, efallai—? Mae gennym amser yma i gynllunio ar gyfer dyfodol y gweithwyr ym Maglan, oherwydd bydd y swyddi'n parhau am 12 mis, yn ôl y rheolwyr. Felly, sut y bwriadwn sicrhau trawsnewidiad mwy esmwyth fel ein bod yn cadw'r swyddi hynny yma yn ne Cymru, ac ehangu o bosibl ar y syniad o gael mwy o ailhyfforddi a phopeth a newid ffocws i weithwyr, ond yn amlwg hefyd, ein bod yn ceisio datblygu gweledigaeth o beth fydd ffatri fodurol yma yng Nghymru yn y dyfodol: a fyddwn yn dal i gynhyrchu cydrannau ceir, ac os felly, ar gyfer pa fath o geir? A ydym yn bwriadu arloesi neu a ydym yn bwriadu sefyll yn llonydd a gwylio ffatrïoedd ceir olynol fel hyn yn cau o un diwrnod i'r llall? Rwy'n ceisio sicrhau gweledigaeth hirdymor yma gan y Gweinidog. Diolch yn fawr.

A gaf fi ddiolch i Dai Lloyd am ei gwestiynau ac yn gyntaf oll, hoffwn ddweud fy mod yn anghytuno â'ch asesiad o'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i weithgynhyrchu yng Nghymru a phwysigrwydd arloesi? Rydym ar fin agor y drysau ar y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch yng ngogledd Cymru. Bydd honno'n ganolfan ymchwil unigryw. Yn wir, galwodd eich Aelodau eich hun am ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch yng Nghymru. Gobeithio y byddwch yn cefnogi ei lansiad ym mis Tachwedd.

Mae gennym glwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd gorau Ewrop, os nad y byd; mae gennym M-SParc, eto yng ngogledd-orllewin Cymru; mae gennym Aston Martin Lagonda, sydd wedi penderfynu gwneud de Cymru yn gartref i'w rhaglen drydaneiddio. Mae arloesi ar hyd a lled Cymru o ganlyniad i'r buddsoddiad strategol gan Lywodraeth Cymru. Mae'r buddsoddiad hwnnw'n diogelu ein heconomi ar gyfer y dyfodol. Ond roedd y cwmni hwn yn y fath sefyllfa fel na allai oroesi heb gontractau pwysig gan Honda. Gwaethygwyd eu trafferthion gan benderfyniad gan Volvo i fabwysiadu injan a fyddai’n defnyddio trosglwyddiad trydan na fyddai’n galw am geblau. Roedd y ddau ffactor yn rhoi dyfodol y cwmni yn y fantol yma yng Nghymru.

Nododd yr Aelod enghreifftiau o lwyddiant yn Ottawa, ond y gwahaniaeth amlwg rhwng Ottawa a Chymru yw nad yw Ottawa yn yr Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd, yn wynebu gadael heb gytundeb, ac mae hwn yn fygythiad mawr i'r sector. Ac os edrychwn ar fusnesau eraill ledled y DU ar hyn o bryd, yr arolwg y soniais amdano’n gynharach, gwelwn fod 11.8 y cant o gwmnïau yn y sector modurol, bron i 12 y cant o fusnesau yn y sector pwysig hwnnw, eisoes wedi troi oddi wrth weithrediadau yn y DU. Mae'n bosibl fod y sector ar fin methu’n llwyr o ganlyniad i'r diffyg penderfyniad, diffyg gweithredu a methiant Llywodraeth y DU i weithredu i'w gefnogi. Ac fel y dywedais, yfory byddaf yn pwyso ar Lywodraeth y DU i gefnogi rhethreg gadarnhaol ynghylch dyfodol y sector modurol gydag arian caled ar gyfer cronfa Kingfisher.

Rwy'n credu bod dau gyfle mawr yn ne Cymru, o ran y trosglwyddo y mae'r Aelod yn ei nodi, a buaswn yn cytuno bod angen i ni gael trosglwyddiad di-dor, os mynnwch, i weithgaredd sector modurol newydd yn ne Cymru. Yn gyntaf oll, ceir cyfle amlwg gyda systemau gyriant amgen—trydan yn fwyaf amlwg, ond gyda hydrogen hefyd o bosibl. Rydym yn gweithio ar y cyfleoedd hynny, nid yn unig gyda fforwm modurol Cymru, ond hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, gyda BEIS ar lefel Llywodraeth y DU, i geisio denu cymaint o gyfleoedd buddsoddi a chronfeydd grantiau ag y gallwn i Gymru. Mae'r cyfle mawr arall, Lywydd, yn ymwneud â'r diffyg cyfleusterau ailgylchu ar gyfer batris ar hyn o bryd, ac ar gyfer cyfansoddion hefyd. Felly, unwaith eto, rydym yn edrych ar gyfleoedd i'r rhanbarth elwa ar y prinder hwn o gyfleusterau o'r fath.

Ac yn olaf, Suzy Davies.

Diolch, Lywydd. Fe fyddwch yn falch o glywed y byddaf yn gryno iawn. Mae'r cwestiwn cyntaf yn ymwneud ag amseriad y cyhoeddiad hwn. Rydym yn gwybod hefyd fod INEOS yn dod i gyffiniau Pen-y-bont ar Ogwr yn y dyfodol agos. A oes unrhyw newyddion da am botensial ar gyfer cyfleoedd yma, oherwydd ni fydd y diswyddiadau’n digwydd am flwyddyn? A oes unrhyw newyddion yn dod oddi wrth INEOS a allai gynnig rhywfaint o gysur i'r gweithwyr yno?

Yn ail, rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch am Aston Martin Lagonda; a yw cyhoeddiadau fel hyn yn peryglu'r egin o hyder sy’n tyfu yn yr hyn a gynigiwn i'r diwydiant modurol yma yng Nghymru?

Ac yna, yn olaf, mae rhai o'r cyhoeddiadau a gawsom yn ddiweddar ar gau cwmnïau a busnesau wedi dod gan gwmnïau llawer llai, cwmnïau cadwyn gyflenwi. A oes unrhyw beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar hyn o bryd a all helpu'r math hwnnw o gwmni, yn hytrach na'ch Dawnus a'ch Tatas chi, dim ond i agor eu llygaid mewn gwirionedd i ddeall bod problemau iddynt hwy yn y dyfodol ac y gallent fod eisiau meddwl ynglŷn ag arallgyfeirio a pheidio â dibynnu cymaint ar un cwsmer mawr unigol?

Yn hollol. Buaswn yn cytuno’n llwyr â Suzy Davies ar y pwynt hwn. A'r rheswm pam ein bod wedi cynnal yr uwchgynhadledd ar gyfer busnesau cadwyn gyflenwi Honda oedd am ein bod yn dymuno darganfod i ba raddau yr oedd busnesau'n agored i benderfyniad Honda ac a oeddent yn edrych ar arallgyfeirio ac a oedd unrhyw arwydd y byddai'r busnesau hynny'n denu contractau gan unedau gweithredu a gweithgynhyrchu eraill.

Nawr, o ran arallgyfeirio, mae rhai busnesau mor arbenigol o fewn y sector modurol fel ei bod yn anodd iawn iddynt ganfod neu ddatblygu cynhyrchion amgen i'w cynhyrchu neu eu cydosod yng Nghymru, ond mae cyfleoedd ar gael i fusnesau eraill yn sicr.

Bydd Aelodau yng ngogledd Cymru yn gwybod fy mod wedi ysgrifennu atynt yn ddiweddar ynghylch ffatri Vauxhall yn Ellesmere Port. Ar ôl cyhoeddiad Honda, gofynnais i swyddogion yn Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda swyddogion yn Llywodraeth y DU, gasglu gwybodaeth am ba mor agored yw Cymru, o gofio bod PSA wedi dweud bod buddsoddiad yn y ffatri yn Ellesmere Port yn y dyfodol yn dibynnu ar ganlyniad trafodaethau Brexit.

O ganlyniad i'r ymdrech honno i gasglu tystiolaeth a gwybodaeth, rydym wedi gallu gweld i ba raddau y mae'r gadwyn gyflenwi yng Nghymru yn agored i’r posibilrwydd o golli Vauxhall. Fel cam nesaf, fy mwriad yw cynnull uwchgynhadledd arall o'r holl weithredwyr cadwyn gyflenwi modurol yng Nghymru—mae yna lawer, ac maent yn cyflogi nifer enfawr o bobl—i'w hannog i edrych ar arallgyfeirio, er mwyn nodi cyfleoedd gyda hwy, i weithio gyda hwy lle bo hynny'n bosibl ac i elwa ar gyfleoedd yn strategaeth ddiwydiannol y DU, yn ogystal â thrwy'r cynllun gweithredu economaidd, i sicrhau eu hyfywedd hirdymor.

Mae Suzy Davies hefyd yn gwneud y pwynt pwysig iawn na ddylem golli golwg ar y ffaith bod nifer sylweddol o swyddi’n cael eu creu yn ne Cymru ar hyn o bryd yn y sector modurol. Bydd INEOS yn creu 500 o swyddi yn y blynyddoedd i ddod—200 i ddechrau yn y man cychwyn. Roeddwn yn falch o nodi yn ddiweddar iawn fod Aston Martin Lagonda wedi cyhoeddi eu bod yn bwriadu cynyddu nifer y bobl a gyflogant ar gyfer safle Sain Tathan o 700 i 1,000. Felly, mae nifer sylweddol o swyddi'n cael eu creu.

Y thema gyffredin, wrth gwrs, gyda'r ddau yw bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn hanfodol bwysig yn y gwaith o ddenu'r busnesau hynny i dde Cymru. Fy mwriad yw cynnal yr ymdrech a gychwynnwyd gennym i ddenu cymaint o gyflogwyr ag y gallwn i ranbarth sy'n dioddef o ganlyniad i benderfyniadau gan Ford, Honda a busnesau eraill.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf gan Suzy Davies.

Diolch eto, Lywydd. Mae'n debyg nad yw'n syndod clywed gennyf i am hyn, ond heddiw, 16 Hydref, yw Diwrnod Adfywio Calon. Mae sefydliadau o bob rhan o'r byd yn dod at ei gilydd i gynyddu ein hymwybyddiaeth o ba mor bwysig yw hi i gael yr wybodaeth a'r hyder i gamu ymlaen os oes rhywun yn dioddef ataliad ar y galon. Cynhelir digwyddiadau hyfforddi ledled Cymru, nid yn unig heddiw ond drwy gydol gweddill yr wythnos a'r mis, a gobeithio y bydd rhai ohonoch yn ymuno â mi yma mewn sesiwn hyfforddi yfory sy'n cael ei chynnal gan Calonnau Cymru. Mae mudiadau gwirfoddol eraill hefyd yn cymryd rhan yn y mudiad byd-eang hwn yn awr.

Bydd aelodau o'r cyhoedd yn dod yfory hefyd, a gallant ddysgu sut i ddefnyddio diffibriliwr, a sut i wneud adfywio cardio-pwlmonaidd (CPR) wrth gwrs, os bydd rhywun yn cael trawiad ar y galon. Mae'r sgiliau hyn mor hawdd i'w dysgu ac maent yn achub bywydau, a dyna pam rwy'n annog pob un ohonoch i ddod yfory, os gallwch.

Pan fydd rhywun yn dioddef ataliad ar y galon, mae ei obaith o oroesi yn gostwng 14 y cant am bob munud sy'n mynd heibio heb driniaeth, felly mae'r sgiliau hyn mor dyngedfennol. Mewn gwledydd lle mae achub bywyd yn rhan o'r cwricwlwm, fel yn Norwy a Denmarc, yn ogystal â rhai o daleithiau'r Unol Daleithiau, gall eich gobaith o oroesi ataliad ar y galon y tu allan i'r ysbyty fod mor uchel â 50 y cant, am fod gan y boblogaeth yn gyffredinol sgiliau y gallant eu defnyddio. Yma yng Nghymru, 3 y cant yn unig yw'r ffigur hwnnw. Nid wyf yn credu bod hynny'n dderbyniol ac nid wyf yn credu ei fod yn ddigon da i bobl yma yng Nghymru.

Felly, p'un a ydych wedi cael hyfforddiant o'r blaen neu eich bod heb erioed gyfarfod â Resusci Annie, mae gennym oll rywbeth y gallwn ei gyfrannu mewn argyfwng. Gallai eich gweithredoedd helpu i achub bywyd. Gwnewch yn siŵr eich bod yn mynychu cwrs hyfforddi. Diolch.

Y dydd Gwener hwn, 18 Hydref, yw Diwrnod Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth neu Ddiwrnod Gwisgwch Goch. Mae'n gyfle i bob un ohonom fyfyrio ar yr effeithiau dinistriol y gall cam-drin hiliol eu cael ar fywyd bob dydd yn ein hysgolion, ein cymunedau a hyd yn oed ar feysydd chwaraeon.

Ni all neb beidio â chael ei gyffwrdd gan y golygfeydd ofnadwy o Fwlgaria ddydd Llun diwethaf, yn cynnwys siantiau ac ystumiau hiliol tuag at dîm pêl-droed Lloegr. Roedd y golygfeydd a welsom yn frawychus, yn peri gofid ac yn anad dim, yn gwbl annerbyniol, naill ai ar y cae chwarae neu unrhyw le arall. Felly, rwy'n falch fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru a chlybiau Cymru yn cefnogi mis gweithredu'r cerdyn coch i dynnu sylw at y broblem a chefnogi ymdrechion yr ymgyrch i'n haddysgu ni i gyd nad oes gan hiliaeth unrhyw ran mewn unrhyw fywyd.

Mae'n ddyletswydd arnom i dynnu sylw ato, a dyna pam y byddaf yn cefnogi Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth ddydd Gwener. Rydym yn genedl chwaraeon falch—mae gwisgo coch yn dod yn naturiol i ni, boed yn grys rygbi neu'n grys pêl-droed. Ond bob tro y gwisgwn y crys coch hwnnw, dylem oedi i gofio beth yw neges dydd Gwener: gwrthwynebwch hiliaeth.

Rydym yn genedl falch, yn falch o ddathlu ein diwylliant amrywiol cyfoethog, ac ymuno ag eraill i ddathlu eu diwylliant hwythau. Dyna sy'n rhoi ystyr i fywyd. A dylem wrthwynebu'r rhai sydd, drwy eu safbwyntiau cul, yn ceisio dinistrio hyn, yn enwedig yn awr wrth inni weld troseddau hil a chasineb yn cynyddu. Dyna pam y dylem ddangos y cerdyn coch i hiliaeth, nid yn unig ddydd Gwener, ond bob dydd. [Cymeradwyaeth.]

Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, ac mae'r eitem yma ar ddefnyddio plastigau untro, a dwi'n galw ar Huw Irranca-Davies i wneud y cynnig. Huw Irranca-Davies.

Diolch, Lywydd. Mae Cymru mewn sefyllfa wych i arwain yn fyd-eang ar leihau gwastraff plastig untro yn sylweddol, gan ddefnyddio'r arferion, y dystiolaeth a'r gwaith ymchwil gorau yn rhyngwladol, a'n pwerau newydd dros drethi ac ardollau i ysgogi newid ymddygiad, a thrwy gyflwyno cynllun gweithredu trawslywodraethol gyda chyfres gynhwysfawr o fesurau, targedau a cherrig milltir. Gallwn atal y llanw plastig sydd ar gynnydd a rhaid inni wneud hynny, oherwydd mae'n ymddangos fwyfwy yn debycach i tswnami nag i lanw.

Caiff tua 40 y cant o'r plastig a gynhyrchir ei ddefnyddio mewn deunydd pacio yn y DU, ac mae'r DU yn cynhyrchu tua 2.4 miliwn tunnell y flwyddyn o wastraff deunydd pacio, gyda thua 1.7 miliwn tunnell ohono'n dod o gartrefi. Mae dros 90 y cant o blastigau'n deillio o danwyddau ffosil, felly dyna sydd i gyfrif am 6 y cant o'r defnydd o olew yn fyd-eang, sy'n cyfateb i'r diwydiant awyrennau. Yn ôl adroddiad yn 2016, caiff tua 237 miliwn o gwpanau coffi ac 183 miliwn o gaeadau cwpanau coffi eu defnyddio bob blwyddyn yng Nghymru, sef 2,600 tunnell o gwpanau coffi a 550 tunnell o gaeadau. Amcangyfrifir mai 0.25 y cant yn unig a ailgylchir. Ac yn frawychus, dywedir bod 72 y cant o ddeunydd pacio plastig yn cael ei ollwng i'r amgylchedd neu ei gludo i safleoedd tirlenwi ledled y byd.

Gwyddom fod macroblastigau'n llygru ein hafonydd a'n pridd, ein traethau a'n moroedd, o ddŵr wyneb i ffosydd cefnforol dwfn, ac mae microblastigau'n halogi rhew ac eira arctig dilychwin yn y Pyreneau uchaf, llynnoedd anghysbell ym Mongolia a Llynnoedd Mawr Gogledd America, priddoedd gorlifdir yn y Swistir, tywod y Sahara, a'r dŵr daear a'r dŵr glaw sy'n bwydo ein cnydau ac yn rhoi dŵr i ni ei yfed. Ar ôl lapio ein bwyd a phopeth arall mewn plastig, y deunydd rhyfeddol hwn a grëwyd o wyddoniaeth yr ugeinfed ganrif, rydym yn awr yn lapio'r blaned mewn plastig hefyd. A chanfuwyd microblastigau mewn cregyn gleision, mewn pysgod, mewn ieir a hyd yn oed mewn mêl—mewn mêl. Gan eithrio figaniaid, rhydd hyn ystyr cwbl newydd i 'Yr hyn rwyt ti'n ei fwyta wyt ti.'  

Mae plastigau mor ddefnyddiol mewn cymaint o ffyrdd, ac eto yn ein diwylliant tafladwy, mae plastigau untro bellach yn dinistrio'r blaned a garwn, ac yn difetha'r amgylchedd a welwn o'n cwmpas a'r microamgylchedd na allwn ei weld mor hawdd. Felly, gadewch i ni edrych ar rai o'r ffyrdd y gall deddfwriaeth helpu i droi'r llanw ar blastigau.

Mae gwaharddiadau llwyr ar blastigau untro fel bagiau siopa, rhywbeth a wnaed ym Mangladesh ac yng Nghanada, wedi gweithio; gwaharddwyd gwellt plastig yn rhai o daleithiau UDA, a gwaharddwyd cyllyll a ffyrc plastig yn Ffrainc, a dyma'r ffordd hawsaf o gael effaith ddramatig. Yng Nghymru, dylem fabwysiadu ymagwedd ehangach, a dylem gynnwys ffyn cotwm a chyllyll a ffyrc, trowyr diod a gwellt, platiau, ffyn balwnau, cynwysyddion bwyd polystyren ehangedig, cynwysyddion diod a chwpanau, hancesi gwlyb, cydau bach plastig ar gyfer sawsiau, a dylem ystyried cael gwared ar bob bag siopa untro yn llwyr erbyn hyn.

Dylem weithredu ynglŷn â'r dryswch sylweddol ynghylch y gallu i ailgylchu deunyddiau yng Nghymru, er gwaethaf ein llwyddiant mawr yn gwella cyfraddau ailgylchu, a chanfod ffyrdd megis Cronfa Ellie i godi ymwybyddiaeth o sut i ailgylchu deunyddiau anos fel beiros, pacedi creision, brwsys dannedd a thopiau poteli glanhau. Byddai cyflwyno nod masnach a logo 'gwnaed yng Nghymru, ailgylchir yng Nghymru' yn ysgogi ailddefnyddio ac ailgylchu yng Nghymru, fel y byddai argymhellion i'w gwneud yn ofynnol i fusnesau gael gwared ar blastigau ar gyfer eitemau a ddosberthir, a'u hailgylchu, o ddeunydd pacio bwyd i beiriannau golchi, neu fêls gwair a lapir mewn plastigion, fel y gwelsom yn gynharach heddiw.

Gallai ariannu mentrau i hyrwyddo'r newid i eitemau glanweithiol amldro helpu i ymgysylltu ag ysgolion a meddygon teulu a chanolfannau cymorth cyn-geni. Gallai ystyried ei gwneud yn ofynnol i osod ffowntenni dŵr mewn mannau cyhoeddus gryfhau uchelgais Cymru i fod yn genedl ail-lenwi dŵr. A gadewch imi ddweud, mae mecanweithiau ariannol yn gweithio. Arweiniodd cyflwyno treth o 5c ar gwpanau papur at gynnydd o 156 y cant yn y defnydd o gwpanau y gellir eu hailddefnyddio mewn cwta chwe wythnos yn Starbucks yn Llundain. Mae'n gweithio. Mae tystiolaeth yn dangos po fwyaf yw'r dreth ar blastigau, y mwyaf yw'r effaith. Yng Nghymru, gallem ymestyn hyn i gynnwys cynhyrchion niweidiol sydd y tu allan i gyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr a chyfyngiadau marchnad, felly dillad a balwnau plastig, gwm cnoi, beiros untro, deunydd pacio i ddiogelu eitemau post a hancesi gwlyb. Yn fyd-eang, profwyd bod cynlluniau dychwelyd ernes yn cynyddu cyfraddau ailgylchu, yn lleihau halogiad ac yn symleiddio'r defnydd o ddeunyddiau. Tra bod y DU yn cnoi cil ar hyn, gallai cynllun dychwelyd ernes a weinyddir yn ganolog yma yng Nghymru greu swyddi, sbarduno galw'r farchnad, a sicrhau bod manteision cynllun o'r fath yn cael eu cadw yng Nghymru, ac wrth gyflawni'r nod hwn, dylem sicrhau bod pob cynhwysydd o bob maint o fewn y mesurau dychwelyd ernes hyn.

Gallem gyflwyno treth plastigau untro wedi'i thargedu'n ofalus yn seiliedig ar gyfran y deunydd wedi'i ailgylchu yn y cynnyrch a chyda chosbau am ddefnyddio plastig newydd sbon. Gallem gynnig cymhellion treth hefyd, fel rhyddhad treth dros dro neu ostyngiadau ar gyfer cefnogi caffael cynaliadwy a swmp-brynu mewn ardaloedd gwella busnes ar gyfer trefi diwastraff, neu sefydliadau eraill sy'n mynd ar drywydd statws diwastraff, fel ysgolion ac ysbytai, neu hyd yn oed fanwerthwyr a busnesau diwastraff unigol, a mentrau ailddefnyddio ac atgyweirio. A dylem gyflwyno cynllun gweithredu ar ostwng y defnydd o blastig untro, gan fynd i'r afael â gwahanol sectorau'n briodol, yn debyg iawn, mae'n rhaid i mi ddweud, i gynllun datgarboneiddio presennol Llywodraeth Cymru, sy'n canolbwyntio ar feysydd allweddol megis gofal cymdeithasol a ffermio, twristiaeth ac adeiladu. Ym maes twristiaeth er enghraifft, Lywydd, gallem gynnig Cymru ddiwastraff fel cyrchfan ar gyfer y byd, yn hytrach na pholisi gwastraff uchelgeisiol yn unig. O ran caffael, gallem ddatblygu canllawiau wedi'u diwygio a'u hatgyfnerthu i hyrwyddo caffael cynaliadwy drwy ein sefydliadau angori, fel y byrddau iechyd, awdurdodau addysg, gwasanaethau tai a gofal cymdeithasol, a chael gwared ar anghysonderau fel cartonau llaeth plastig mewn ysgolion. Gallem gyflwyno gofyniad i bob digwyddiad, rhaglen a phrosiect a ariennir yn gyhoeddus wahardd plastigau untro, a mynd ymhellach i sicrhau y dylai pob digwyddiad, gan gynnwys gwyliau bwyd a digwyddiadau chwaraeon, ymrwymo i wahardd plastigau untro fel rhan o'u gofynion trwyddedu. Ac o ran targedau a cherrig milltir, gallwn fynd ymhellach na'r gyfarwyddeb ar blastig untro a chyflwyno dull yng Nghymru o fesur sut y mae hyn yn effeithio ar leihau allyriadau carbon a dadansoddi data sbwriel a chyfansoddiad gwastraff.

Nawr, dim ond syniadau agoriadol yw'r rhain ynglŷn â'r hyn y gallai'r ddeddfwriaeth hon ei wneud. Edrychaf ymlaen at glywed gan fy nghyd-Aelodau yn y Cynulliad a'r Gweinidog hefyd, cyn imi orffen yr hyn a fydd, rwy'n siŵr, yn ddadl adeiladol iawn ar sut i atal y llanw plastig.

Hoffwn ddiolch i Huw Irranca-Davies am ddod â'r cynnig hwn gerbron y Senedd. Roeddwn yn falch o gefnogi'r cynnig i gyflwyno Mesur ar leihau'r defnydd o blastig untro ar ran grŵp Plaid Cymru.

Ers i blastig gael ei ddefnyddio ar raddfa ddiwydiannol, mae llygredd o'i herwydd wedi cynyddu'n ddyddiol i'r graddau anferth rydym yn ei weld heddiw, am y rheswm sylw nad yw plastig yn pydru dros amser. Yn ôl Beachwatch, mae cynnydd wedi bod dros y ddegawd ddiwethaf mewn darnau o blastig ar gyfer pob 100m o arfordir, o 381 darn i 485 darn. Nawr, mae pob un darn o blastig yn llygru'r amgylchedd yna ac mae'n cael effaith ofnadwy ar fywyd naturiol.

Clywodd bwyllgor amgylchedd y Senedd yn ddiweddar gan Brifysgol Caerdydd fod hanner y pryfed yn Afon Taf â phlastig ynddyn nhw a bod meicroblastigau yn bla ledled afonydd Cymru. Dyw hon ddim yn broblem y gallwn ein hailgylchu ein ffordd ohoni ychwaith oherwydd natur plastig, ac mae'n destun pryder bod dros 60 y cant o blastig y mae Cymru yn ei ailgylchu yn cael ei allforio. Ni ddylai gwlad sydd eisiau bod yn gyfrifol yn fyd-eang allforio llygredd i lefydd eraill.

Fe wnes i gyhoeddi'n ddiweddar y byddai Plaid Cymru mewn Llywodraeth yn anelu at wahardd plastig untro diangen erbyn canol y ddegawd nesaf. Gallai Llywodraeth Cymru ddechrau ar y gwaith hwn nawr drwy gyhoeddi bwriad i wahardd bagiau plastig cyn gynted â bod hynny'n ymarferol, fel mae 70 o wledydd eisoes wedi'i wneud, gan anelu wedyn i wahardd wet wipes a pholystyren, a rhai o'r pethau eraill y mae Huw Irranca-Davies wedi'u gosod mas. 

Mae camau eraill a all gael eu cymryd, yn cynnwys addysgu pobl ynglŷn â'r angen i leihau ein defnydd o blastigau untro; labelu cynnyrch plastig er mwyn galluogi cwsmeriaid i wneud penderfyniadau goleuedig wrth brynu nwyddau; hyrwyddo cynnyrch sydd ddim yn cyfrannu at y broblem gyda label nodedig, fel y mae Fairtrade wedi'i wneud gyda chynnyrch moesegol; cyflwyno levy ar gynnyrch fel cwpanau plastig, sydd wedi cael ei osod mas, er mwyn annog pobl i ddefnyddio rhai eu hunain; a chyflwyno rheoliadau i leihau defnydd mewn gwyliau ac ati.

Llywydd, mae Plaid Cymru yn falch o gefnogi'r cynnig deddfwriaethol hwn heddiw fel cam bach ond cam pwysig ar y ffordd tuag at waredu plastigau untro o'r economi. Diolch.

Rwy'n falch iawn o gefnogi menter Huw Irranca, oherwydd ni allwn barhau i fwyta plastig ac anadlu gronynnau plastig yn yr aer a anadlwn. Ni allwn sefyll o'r neilltu a gwneud dim i atal y mynyddoedd plastig rydym yn eu creu rhag cynyddu ymhellach, yn ôl y briff a gawsom gan yr amrywiol elusennau sy'n cefnogi'r fenter hon, oherwydd ein methiant i ddod o hyd i ddewisiadau eraill mwy cynaliadwy ar gyfer eitemau technoleg isel bob dydd, pan fo cymaint o ddeunyddiau amgen eraill y gallwn eu defnyddio.

Gallwn ymfalchïo yn ein henw da am ailgylchu yng Nghymru, gan ein bod yn drydydd yn y byd, ond mae angen inni wneud mwy—ni allwn sefyll o'r neilltu a gwylio ein cefnforoedd yn cael eu gwenwyno. Yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddydd Llun, roeddem yn edrych ar ein perfformiad o ran ailgylchu trefol ac mae dau beth a glywsom wedi aros yn fy meddwl. Un yw bod y bagiau startsh ŷd ar gyfer ailgylchu bwyd a gaiff eu dosbarthu'n rhad ac am ddim gan lawer o awdurdodau lleol, ond y bydd eraill yn codi tâl amdanynt, yn tagu'r peirianwaith a ddefnyddir i brosesu gwastraff bwyd mewn gwirionedd, a bod llawer o awdurdodau lleol bellach yn mynd i droi'n ôl at ofyn i bobl ei roi mewn bagiau plastig yn lle hynny, a byddent yn eu tynnu wedyn o'r gwastraff bwyd yn y safle ailgylchu. Nawr, mae hynny'n ymddangos yn wallgofrwydd llwyr i mi. Beth sydd o'i le ar ychydig o bapur newydd i lapio eich sglodion neu eich gwastraff bwyd ynddo? Mae honno i'w gweld yn ffordd lawer gwell o leinio'r cadi bwyd, ac nid wyf yn deall pam nad yw awdurdodau lleol yn symud yn syth at y deunydd llawer mwy cynaliadwy a llai niweidiol hwnnw.

Yn ail, clywsom fod ailgylchu sbwriel wrth fynd mewn digwyddiadau cyhoeddus mawr fel digwyddiadau chwaraeon ar gam cynnar iawn—nad oedd pobl wedi cael y syniad mewn gwirionedd, os oes gennych botel yn eich llaw, y gallwch naill ai ei thaflu ar y llawr neu ei rhoi yn y bin gwastraff gweddilliol. Roedd yn wych gweld bod biniau ar wahân wedi'u darparu yn yr Eisteddfod fel y gallai pobl ei roi yn y bin plastig, y bin  papur neu'r bin gwastraff gweddilliol, ond mae'n galw am gryn dipyn o oruchwyliaeth.

Felly, hoffwn ganmol y bobl a drefnodd Hanner Marathon Caerdydd yn gynharach y mis hwn, oherwydd fe wnaethant ymdrechu'n galed iawn i sicrhau, pan fydd gennym y digwyddiadau mawr hyn—ac yn amlwg, mae marathon yn galw am weithredu dros ardal eithaf helaeth, ac nid mewn un cae yn unig—roeddent wedi meddwl o ddifrif am y math o bethau yr oedd angen iddynt eu gwneud. I ddechrau, roeddent yn cyflogi tîm glanhau i weithio yn y digwyddiad gyda chyfranogwyr, i sicrhau nad oedd gwastraff yn cael ei halogi gan ei atal rhag cael ei ailgylchu wedyn; rhaid oedd peidio â rhoi bwyd gyda gwastraff deunydd caled ailgylchadwy; a buont hefyd yn gweithio gyda'u partner dŵr, Brecon Carreg, i gynnig poteli dŵr llai o faint o blastig ailgylchadwy, er mwyn galluogi pobl i ddeall pwysigrwydd ailgylchu a chynaliadwyedd. Maent wedi—

Mae angen i chi ddod â'ch cyfraniad i ben. Mae gennyf nifer o siaradwyr sydd am gyfrannu.

O'r gorau. Ac maent wedi rhoi diwedd ar fagiau nwyddau plastig yn y digwyddiad. Gallai pob digwyddiad wneud y math hwn o beth i sicrhau nad ydym yn cynhyrchu mwy ohono, ond efallai y bydd angen deddfwriaeth er mwyn rhoi ffocws i'n syniadau.

Mewn unrhyw ddadl ynglŷn â defnyddio plastig, rhaid i ni ofalu nad ydym yn taflu'r babi allan gyda dŵr y bath. Mae i blastig lawer math o ddefnydd dilys costeffeithiol a synhwyrol. Felly, os ydym am fod yn effeithiol yn ein brwydr yn erbyn llygredd plastig, rhaid inni ganolbwyntio ein hymdrechion ar y defnydd ohono y gellir ei osgoi'n llwyr, neu'r mathau o ddefnydd y mae modd eu hymestyn. Dylem geisio lleihau'r defnydd o eitemau plastig untro yn helaeth, neu'n well byth, ei ddileu'n llwyr. Rwy'n credu y byddem i gyd yn cytuno bod defnyddio eitemau plastig untro bellach ar lefelau epidemig. Nid oes amheuaeth ychwaith fod eitemau plastig untro yn cyfrannu'n helaeth at lefelau llygredd y Ddaear. Y prif droseddwr yw'r botel blastig dafladwy, wrth gwrs. Mae'r ystadegau'n erchyll. Mae'r hil ddynol yn prynu 1 filiwn o boteli plastig bob munud. Dim ond 23 y cant sy'n cael eu hailgylchu, sy'n golygu bod dros dri chwarter yn cael eu gadael ar ôl i lygru'r blaned. Gwelwyd cynnydd eithriadol yn y defnydd o boteli plastig dros yr ychydig ddegawdau diwethaf, yn bennaf o ganlyniad i brynu dŵr potel, rhywbeth nad oedd nemor ddim sôn amdano yn y DU tan y 1980au, ac yn gyfyngedig yn bennaf i boteli gwydr ar y cyfandir a gweddill y byd datblygedig. Mae'r diwydiant diodydd meddal yn ei gyfanrwydd yn ffactor pwysig yn y ffigurau ar gyfer plastig untro.

Felly, gwyddom beth yw'r broblem—a oes yna ateb hirdymor, cynaliadwy? Rwy'n credu y dylem i gyd gytuno nad oes un ateb syml. Fe'i ceir mewn nifer o ymyriadau, a gallwn ni yng Nghymru weithredu rhai ohonynt yn unochrog, ac eraill a fydd yn galw am gydweithrediad a gweithredu ar lefel y DU ac yn rhyngwladol. Mae'r opsiynau ar gyfer ymyriadau unochrog i Gymru yn gyfyngedig. Trafodwyd y posibilrwydd o gyflwyno system dychwelyd ernes yn y Cyfarfod Llawn o'r blaen. Rwy'n gredwr mawr yn yr ateb hwn, ar yr amod fod yn rhaid i'r ernes fod ar lefel a fydd yn annog pobl i ailgylchu o ddifrif. Gallem edrych ar y posibilrwydd o annog cynhyrchwyr ac archfarchnadoedd i leihau eu defnydd o ddeunydd pacio plastig, a gallwn sefydlu banciau ailgylchu i hwyluso'r broses o ailgylchu poteli.

Ni, wrth gwrs, oedd y wlad gyntaf i gyflwyno tâl am fagiau plastig, ond o gofio bod 4 triliwn o fagiau plastig yn cael eu dosbarthu bob blwyddyn yn fyd-eang, gyda dim ond 1 y cant yn cael eu hailgylchu, efallai y gallem ystyried gwahardd bagiau plastig yn gyfan gwbl yng Nghymru, ac fel gyda'r tâl, efallai y dôi pob un o lywodraethau'r DU i'n hefelychu.

Diolch i'r Aelod dros Ogwr am ddod â'r ddadl hon i'r Siambr. Rhaid inni beidio â gadael hyn i fod yn drafodaeth ddiddorol yn unig. Rhaid i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i helpu i liniaru'r drychineb amgylcheddol hon, ac rydym yn falch o gefnogi'r cynnig deddfwriaethol hwn.

A gaf fi ddechrau, hefyd, drwy ddiolch i'm cyd-Aelod, Huw Irranca-Davies, am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ac i'r cyd-Aelodau ar draws y Siambr a gefnogodd y cynnig deddfwriaethol hwn hefyd? Gwastraff plastig yw un o'r symptomau mwyaf amlwg o niwed amgylcheddol a gwaddol na ddylem gael ein cyhuddo o'i adael ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae ein cefnforoedd, ein hafonydd, ein traethau, ein caeau a'n gwrychoedd yn aml iawn wedi'u llenwi â phlastigau untro a daflwyd, fel y mae'r ecosystemau y maent yn eu darparu.

Gyda'r cynnig deddfwriaethol arloesol hwn, mae gennym gyfle gwirioneddol i wneud Cymru'n enghraifft ryngwladol o ymarfer gorau o ran lleihau plastigau defnydd untro. Fel unigolion, mae newidiadau y gallwn ac y dylem i gyd eu gwneud i leihau ein gwastraff plastig, ond rwy'n credu'n gryf na allwn gyflawni'r gostyngiadau enfawr mewn plastigau untro sydd eu hangen arnom drwy weithredu fel unigolion yn unig. Nid ei negyddu yw hyn, ond yn rhy aml fe'i defnyddir yn esgus am ddiffyg gweithredu deddfwriaethol.

Felly, mae hwn yn fater y mae'n rhaid i bob un ohonom fod o ddifrif yn ei gylch, fel deddfwyr ac fel dinasyddion, yn rhan o'r argyfwng hinsawdd y mae'r Siambr hon a Llywodraeth Cymru wedi'i ddatgan, a hynny'n gwbl briodol. Rwy'n credu, fel y mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru'n credu, fod yn rhaid i ni weithredu ar unwaith er mwyn cenedlaethau'r dyfodol cyn i'r sefyllfa waethygu, ac oherwydd hynny hoffwn ganmol y camau sy'n cael eu cymryd yn fy etholaeth ar hyn o bryd. Mae Cyngor Caerffili wedi addo gwario pob ceiniog o grant urddas yn ystod mislif Llywodraeth Cymru ar gyfer y fwrdeistref ar gynnyrch mislif di-blastig yn unig. Mae'r enghraifft hon o gaffael cyhoeddus cadarnhaol, sy'n cael ei harwain gan y Cynghorydd Philippa Marsden gyda diolch i'r ymgyrchydd o Gaerdydd, Ella Daish, yn enghraifft wych o sut y gall sefydliadau yng Nghymru ddefnyddio eu pŵer caffael pwerus i leihau gwastraff plastig ac arwain y ffordd. Yn aml, mae cynhyrchion hylendid a mislif ymhlith prif achosion gwastraff plastig untro, a dylid croesawu unrhyw ffordd y gallwn gymell newid gwirfoddol i ddewisiadau amgen sy'n fwy ecogyfeillgar.

Rhaid i Lywodraeth—yn lleol, rhanbarthol, cenedlaethol a rhyngwladol—wneud mwy na chwarae rhan. Rhaid iddynt arwain y ffordd ac ymladd y frwydr fel na wnaeth erioed o'r blaen. Er y gwn fod llawer o enghreifftiau o arferion gorau ledled Cymru, yn amlach na pheidio cynlluniau unigol yw'r rhain, felly gallai'r Bil arloesol a phwysig hwn helpu i hwyluso ymagwedd gyfannol a strategol ar gyfer lleihau gwastraff plastig, ac ni ddylid ei adael i Greta Thunbergs y byd hwn nodi ble y mae cenhedloedd yn arwain, a chael eu ceryddu am wneud hynny.

Rydym ni yng Nghymru wedi llwyr gydnabod y brys ac wedi datgan argyfwng hinsawdd—y cyntaf i wneud hynny. I'r rhan fwyaf yn y Siambr hon, mae'r ddadl wedi symud ymlaen. Mater o sut y cyflawnwn ein mandad yw hi bellach, nid pam. Mae sefydlu targedau cenedlaethol ar unwaith a chynllun gweithredu trawslywodraethol pwysig yn dangos pa mor bwysig yw'r argyfwng hinsawdd i ni fel y gall Cymru ddod yn arweinydd byd-eang o ran lleihau ei defnydd o blastigau untro. Felly, rwy'n annog holl Aelodau'r Siambr hon i gydnabod newid hinsawdd a gweithio gyda ni i wneud y newid hwnnw, a symud Cymru allan o argyfwng hinsawdd a thuag at sefydlogrwydd o ran yr hinsawdd.

Dwi'n codi i groesawu ac i gefnogi'r cynnig deddfwriaethol yma. Wrth restru'r holl gamau—y nifer o gamau—y byddai modd i'w cymryd, roedd e'n dechrau swnio fel maniffesto Plaid Cymru nôl yn 2016, ond yn sicr dwi yn falch iawn o weld bod yr uchelgais o gael Cymru yn arwain y byd yn y maes yma yn un sydd yn y cynnig. Oherwydd mae'n rhaid imi ddweud dŷn ni ddim wedi gweld digon o symud gan Lywodraeth Cymru ar hyn hyd yma, ac mae'r gweithio ar y cyd yma gyda Llywodraeth San Steffan—wel, dŷn nhw ddim mewn lle da ar hyn o bryd. Dwi'n ofni eu bod nhw braidd yn rhy dysfunctional i fod, efallai, yn gweithredu ar y cyflymder y byddwn ni'n hoffi eu gweld nhw yn gweithredu arno fe. Yn y cyfamser, rŷn ni'n gweld yr Alban, wrth gwrs, yn mynd ymlaen i weithredu rhai o'r syniadau yma. Felly, dwi'n meddwl bod yna wersi inni yn hynny o beth.

Nawr, mae'r pwyllgor newid hinsawdd, wrth gwrs, wedi bod yn edrych ar y maes yma, ac wedi galw am strategaeth 10 mlynedd er mwyn lleihau'r defnydd o blastig, ac, sut bynnag rŷn ni'n ei gwneud hi, mae'n bwysig edrych ar sectorau yn benodol, boed yn ofal cymdeithasol, yn amaethyddiaeth, yn dwristiaeth, adeiladu neu iechyd. Roeddwn i'n sylwi'r wythnos yma bod yr NHS yn Lloegr wedi addo torri 100 miliwn o eitemau plastig y flwyddyn o ysbytai Lloegr, yn cynnwys gwellt a chwpanau, cytleri ac yn y blaen. Wel, lle ŷm ni yng Nghymru, felly, nad ŷm ni yn rhannu'r un uchelgais?

Mae cynllun dychweled ernes yn rhywbeth rŷn ni, ers blynyddoedd, yn y blaid yma wedi dweud mae angen ei weithredu. Mae 10 y cant o'r holl wastraff yn dod o boteli plastig a chaniau y byddai modd eu hailgylchu yn y modd yna. Cyfrifoldeb estynedig i gynhyrchwyr—mae'n rhaid inni symud y gost o'r trethdalwr i'r cynhyrchwyr i ddelio â'r gwastraff yma, ac, os gwnawn ni hynny, fydd e ddim yn hir nes bod nhw'n ymateb drwy weithredu mewn ffordd wahanol iawn a chynhyrchu llai o'r gwastraff yma yn y lle cyntaf.

Mi glywon ni am gyfraniad posib levies gwahanol, a dwi'n cytuno—hynny yw, mae eisiau edrych ar bethau fel dillad sydd yn cynnwys plastigau, mae angen edrych ar falŵns, mae angen edrych ar pens un defnydd, mae angen—. Un o'r pethau sydd yn fy ngwylltio i yw derbyn yr holl becynnau yma yn y post sydd â phob math o becynnau yn berthyn iddyn nhw. Mae'n rhaid inni fod yn llawer llai bodlon i dderbyn sefyllfaoedd o'r fath. Mae eisiau edrych ar eithrio o dreth siopau di-wastraff, zero-waste shops. Ac, wrth gwrs, rhywbeth arall rŷn ni wedi bod yn galw amdano fe yn gyson dros y blynyddoedd yw bod angen newid y rheoliadau cynllunio ar gyfer trwyddedu gwyliau a digwyddiadau cyhoeddus, sy'n golygu, os oes unrhyw ddefnydd o blastig defnydd un tro, yna dyw'r digwyddiad yn ddim yn cael digwydd. Mae'n bosibl i'w wneud e, felly come on, Llywodraeth Cymru—lle mae'r momentwm? Lle mae'r brwdfrydedd? Achos dyw amser ddim o'n plaid ni, ac felly mae fy amynedd i yn dechrau rhedeg yn brin hefyd. 

Hoffwn ddiolch i Huw Irranca-Davies am ddod â'r cynnig deddfwriaethol hwn gerbron heddiw, ac rwy'n falch iawn o'i gefnogi'n llwyr. Rydym wedi dod gryn dipyn o ffordd yn ein hymwybyddiaeth a sut rydym yn ailgylchu. Roedd yn rhywbeth y cefais ddealltwriaeth ohono gyntaf—fel llawer o bobl fy oed i—pan oeddwn yn 10 mlwydd oed, yn dilyn ymgyrch ailgylchu Blue Peter. Fe arweiniodd Wastesavers yn fy awdurdod lleol yng Nghasnewydd y ffordd yma yng Nghymru, ond nid yw ailgylchu'n ddigon bellach mewn gwirionedd.

Rwy'n credu bod awydd gwirioneddol gan bobl i wybod mwy ynglŷn â sut y gallant newid eu harferion a chwtogi ar faint o blastig a ddefnyddiant bob dydd. Rhaid inni roi diwedd ar y diwylliant tafladwy a meddwl sut y gallwn leihau, ailddefnyddio ac ailgylchu. Wrth gwrs, ni all arferion unigolion fod yn ddigon ar eu pen eu hunain—mae rhai archfarchnadoedd yn dechrau ar y broses o leihau plastig, tra bod y Llywodraeth yn yr Eidal yn ystyried cyflwyno gostyngiadau ar bris eitemau bwyd a glanedyddion a werthir heb ddeunydd pacio, ac i hyrwyddo gwerthu diodydd, shampŵ a hylifau eraill o gynwysyddion amldro. Gallwch gael gwellt wedi'u gwneud o basta hyd yn oed, sy'n cynnig ateb ymarferol i'r hyn sydd bellach yn broblem enwog. Mae'r enghreifftiau hyn yn arloesol ac i'w croesawu, a dyma'r math o syniadau y mae angen inni edrych arnynt, yn y sector preifat a ninnau fel Llywodraeth, i helpu i hyrwyddo'r newid hwn. Ac mae Huw ac eraill yn y Siambr hon heddiw wedi sôn am rai o'r cynlluniau y credaf y dylem ystyried gweithredu arnynt.

Gwelir canlyniadau plastig untro ym mhobman. Yn fy etholaeth i, Gorllewin Casnewydd, ceir grwpiau gwirfoddol gwych sy'n gweithio'n ddiflino i helpu i wneud eu cymunedau lleol yn llefydd gwell i fyw a gweithio ynddynt ac i ymweld â hwy. Mae grwpiau fel Pride in Pill, Celtic Horizons Litter Pickers, Rogerstone Routes a Duffryn Dusters oll yn casglu bagiau dirifedi o blastig yn rheolaidd. Un o'u gelynion pennaf yw poteli plastig. Fel y cyfryw, maent yn awyddus i weld cynllun dychwelyd ernes yn cael ei sefydlu ar boteli. Mae'n ddealladwy eu bod yn teimlo'n rhwystredig ynglŷn â'r amser y mae'n ei gymryd, ac mae hwn yn syniad gwych, sy'n boblogaidd iawn ac yn rhywbeth y mae'r cyhoedd am ei weld, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni yn ei chyfraniad yn nes ymlaen. Ac wrth siarad â physgotwyr sy'n pysgota ar Afon Wysg, gwn fod plastig yn fater o bwys—mae'n mygu ein moroedd, ein cefnforoedd, ein hafonydd a'n dyfrffyrdd.

Rwyf am orffen drwy sôn yn gyflym am gynhyrchion mislif. Cynnyrch mislif yw'r pumed eitem fwyaf cyffredin a geir ar draethau Ewrop—yn fwy eang na chwpanau coffi, cyllyll a ffyrc neu wellt untro. Ac fel y dywedodd Rhianon Passmore, hoffwn dalu teyrnged i Ella Daish, sydd wedi argyhoeddi Sainsbury's i roi'r gorau i gynhyrchu dodwyr plastig ar gyfer eu brand eu hunain o damponau. Ac fe ddarbwyllodd gyngor Caerffili i brynu cynhyrchion mislif diblastig yn unig â grant cynnyrch mislif am ddim i ysgolion Llywodraeth Cymru. A byddai'n wych gweld pob cyngor yn dilyn ei esiampl. Gwn mai nod Ella yw gweld pob cynnyrch mislif yn dod yn ddi-blastig, ac rwy'n llwyr gefnogi Ella yn hyn o beth. Felly, mae llawer mwy y gallwn ei wneud. Mae gennym gyfle gwirioneddol yma yng Nghymru. Byddwch yn uchelgeisiol, byddwch yn feiddgar, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Aelodau o bob rhan o'r Siambr yn cefnogi hyn heddiw.

Fel eraill, rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod dros Ogwr am gyflwyno'r ddadl hon y prynhawn yma. Lywydd, cofiwn y sgyrsiau a'r dadleuon a gawsom am y tâl o 5c ar fag siopa. Ac ar y pryd, roedd honno'n cael ei hystyried yn ddeddfwriaeth arloesol. Arweiniodd at leihad o 71 y cant yn eu defnydd, a chafodd hynny ddwy effaith, wrth gwrs: newidiodd ymddygiad y cyhoedd ac fe ddangosodd bŵer y Llywodraeth i newid ymddygiad y cyhoedd ac i ysgogi newid yn niwylliant ymddygiad. Ond pan oeddem yn gwneud hynny, wrth gwrs, roeddem yn meddwl ein bod yn torri tir newydd, ac ar flaen y gad o ran gweithredu amgylcheddol ar y pryd. Ond ers hynny, yn y degawd ers y dadleuon hynny, rydym wedi gweld sut y mae microblastigau a phlastigau nid yn unig yn anharddu ein hamgylchedd, ond yn gwenwyno ein hecosystemau. Rwy'n cofio clywed Syr David Attenborough yn dweud, lle bynnag y mae'n mynd yn awr, lle bynnag y mae—boed yn y mynyddoedd a'r rhostiroedd neu ar yr arfordir—fod plastig wedi'i daflu ym mhob man. Ac mae'n dweud am Lywodraeth y DU:

Nid oes gan y Llywodraeth syniad, erbyn iddynt weithredu fe fydd yn rhy hwyr.

A dyna gerydd i Lywodraethau ar draws y byd. Rydym wedi gweld bod Greenpeace wedi canfod bod hyd yn oed y rhannau mwyaf diarffordd o Antarctica wedi'u halogi gan ficroblastigau erbyn hyn, gan ddifetha un o'r amgylcheddau mwyaf dilychwin ar y blaned, ond yn aml iawn, bydd y tameidiau bach iawn hynny o blastig, llai nag ugeinfed ran o filimedr o led, yn cael eu camgymryd am ysglyfaeth gan anifeiliaid bach y môr. Mae'r microblastigau'n gwneud eu ffordd i fyny'r gadwyn fwyd, gan achosi niwed posibl i anifeiliaid mwy, fel adar y môr a morfilod, yn ogystal â mynd yn rhan o'n cadwyn fwyd ein hunain drwy bysgod cregyn. Fel hyn, rydym wedi cyrraedd pwynt argyfwng. Mae angen inni weld gweithredu gan Lywodraeth eto, a Llywodraeth yn cymryd yr awenau.

Credaf ein bod yn cynhyrchu mwy o wastraff yn y Deyrnas Unedig nag a ddeallwn mewn gwirionedd. Gwelsom astudiaethau sy'n dweud ein bod yn cynhyrchu 50 y cant yn fwy o wastraff plastig nag a ragwelwyd. Ac rydym ni yng Nghymru, yn gwbl briodol, yn hyrwyddo cyfraddau ailgylchu uchel, ond rwyf am ddweud yn glir fy mod yn credu bod ein cyfrifoldeb am y gwastraff a grëwn yn mynd ymhell y tu hwnt i ganolfannau ailgylchu lleol.

Eisoes gwelsom sut y mae gwastraff o Gymru wedi dod i ben ei daith yn y cefnfor tawel. Mae'n gwbl annerbyniol ein bod yn caniatáu i unrhyw wastraff o gwbl o'r wlad hon lygru ein moroedd a'n cefnforoedd, ac yn annerbyniol ein bod yn gollwng ein gwastraff ar y bobl dlotaf ar y blaned. Ni ddylem fod yn gwneud hynny. Credaf fod angen i ni weithredu a chredaf fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu hefyd. Rydym wedi gweld galwadau o blith y bobl, galwadau cynyddol, o bob rhan o'r byd am weithredu, a galwadau cynyddol yng Nghymru—galw o blith y bobl am newid. Rwyf wedi gweld, ac fe soniais yn gynharach sut roedd Llywodraeth Cymru yn gallu sbarduno newid ymddygiad, ond rydym hefyd yn gweld sut y caiff newid ei sbarduno gan bobl yn deall effaith ein hymddygiad ar y blaned. Sawl un ohonom a all anghofio'r llun o grwban môr wedi'i lapio mewn sach blastig, neu'r llun o storc wedi'i lapio mewn bag plastig? Daeth y BBC â'r lluniau hynny i ni. Os na ddefnyddiwn ein pŵer i ddeddfu, bydd y lluniau hyn yn dal i ddod, a'r pryd hwnnw, ni yw'r rhai a fydd yn euog am ganiatáu i hynny ddigwydd.

Y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn.

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i Huw Irranca-Davies a'r holl Aelodau sydd wedi bod yn rhan o gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Credaf fod cryfder y gefnogaeth drawsbleidiol i siaradwyr yn y ddadl yn dyst i'r angerdd amhleidiol yn y maes hwn, angerdd a rannaf yn bersonol ac yn wleidyddol. Credaf fod y diddordeb mewn mynd i'r afael â'r defnydd o blastig untro yn y fan hon, yn y lle hwn, hefyd yn adlewyrchu, ac efallai wedi'i lywio'n rhannol gan yr hyn a glywaf yn uchel ac yn glir ar draws y wlad, boed gan ein heco-ysgolion neu gan ein cymunedau sy'n gweithredu i roi diwedd ar y defnydd o blastig untro. Mae llawer iawn o ymrwymiad ac ewyllys da ar draws y wlad i sbarduno newid yn faint o blastig a ddefnyddiwn a lleihau'r defnydd o blastig untro ac rwy'n cefnogi hynny'n frwd.  

Ar y cychwyn, rwyf am egluro fy mod yn sicr yn cytuno ag Aelodau sy'n galw arnom i atal neu leihau cynnyrch a deunydd pacio plastig dianghenraid neu ddeunydd na ellir ei ailgylchu. Rwy'n awyddus i fynd ymhellach ac yn gyflymach yn y maes hwn, ond yn gyntaf, rwyf am grybwyll yn fyr iawn yr hyn rydym wedi'i wneud a'r hyn rydym yn ei wneud. Gallwn ymfalchïo, fel y dywedodd yr Aelodau, yn yr hyn a wnaethom hyd yma. Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno tâl am fagiau plastig yn 2011, ac rydym yn arweinydd byd-eang mewn perthynas ag ailgylchu, gyda phlastig ymhlith y deunyddiau a gesglir gyda deunyddiau eraill o bob cartref yng Nghymru.  

Rydym wedi lansio ymgynghoriad yn ddiweddar, sydd, i bob pwrpas, yn ei gwneud yn ofynnol i fusnesau gasglu deunyddiau ar wahân ar gyfer eu casglu i'w hailgylchu, yn union fel y mae deiliaid tai yng Nghymru wedi bod yn ei wneud ers blynyddoedd. O ganlyniad i hyn bydd mwy o ddeunyddiau o ansawdd uchel yn cael eu gwahanu i'w hailgylchu a llai o wastraff yn mynd i safleoedd tirlenwi. Ond fel y clywsoch yma heddiw, er mwyn mynd i'r afael o ddifrif â gwastraff plastig a llygredd, gwyddom fod yn rhaid i ni fynd y tu hwnt i ailgylchu a lleihau gwastraff yn y lle cyntaf.

Roedd agoriad Huw Irranca-Davies yn sôn am ddull ehangach o fynd ati i wahardd rhai eitemau plastig untro. Dyna pam ein bod am gyflwyno gwaharddiad neu gyfyngiad ar werthu'r 10 eitem blastig untro fwyaf cyffredin. Bydd hyn yn cynnwys gwellt, trowyr diodydd, ffyn cotwm, cyllyll a ffyrc plastig untro, a deunydd pacio bwyd polystyren ehangedig a chynwysyddion diod.  

Er mwyn sicrhau ein bod yn cael yr effaith fwyaf sy'n bosibl, rydym wedi bod yn cydweithio â Llywodraethau eraill i sicrhau newid ehangach ac rydym eisoes wedi cyhoeddi ein bod yn datblygu diwygiadau i'r gyfundrefn deunydd pacio drwy gyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr a datblygu argymhellion i gynhyrchu cynllun dychwelyd ernes ochr yn ochr â Llywodraeth y DU.  

Rwyf am ei gwneud yn glir i'r Aelodau, er ein bod yn gweithio'n ddiwyd gyda chymheiriaid ledled y DU yn Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban ar gynigion deddfwriaethol ac angen Gorchymyn i weithredu ar blastig untro—clywn gan fusnesau a defnyddwyr y byddai hyn yn gwneud pethau'n haws yn gyffredinol i bawb—yn yr un modd hoffwn sicrhau Aelodau nad oes arnom ofn gweithredu ar ein pen ein hunain os oes angen, ac rydym wedi ymrwymo i weithio'n gyfochrog â hwy.

Mae Bil Amgylchedd y DU a gyflwynwyd ddoe yn cynnwys darpariaethau a fydd yn ein galluogi i ddatblygu rheoliadau newydd yng Nghymru ar gyfer mentrau sy'n sicrhau newid sylfaenol megis cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr, cynlluniau dychwelyd ernes, taliadau am eitemau plastig untro a labelu amgylcheddol a safonau ar gyfer cynhyrchion—pob un yn llwybrau rwyf wedi ymrwymo i'w dilyn. Fodd bynnag, fel y dywedais, er ein bod wedi ymrwymo i weithio ar y cyd, mewn modd trawsffiniol, nid oes arnom ofn gweithredu ar ein pennau ein hunain lle mae angen a bwrw ymlaen â phethau y gallwn eu gwneud ar sail Cymru'n unig hefyd.

Lywydd, dechreuais drwy nodi fy nghefnogaeth i alwadau'r Aelodau am weithredu ar blastigau untro, a'n nod fel rhan o hyn yw symud tuag at economi fwy cylchol yng Nghymru, lle y caiff gwastraff ei osgoi a lle y cedwir adnoddau mewn defnydd cyn hired ag y bo modd. Mae hyn nid yn unig yn lleihau gwastraff, mae hefyd yn rhan allweddol o'r camau gweithredu sydd eu hangen ar newid yn yr hinsawdd, ac ar ddiwrnod ein cynhadledd hinsawdd gyntaf, mae'n sicrhau cyfleoedd economaidd ehangach a mwy fel rhan o'r newid i economi carbon isel. A gwn fod llawer o fusnesau eisoes yn troi oddi wrth blastigau untro.

Mae Aelodau wedi codi'r posibilrwydd o gyflwyno Bil plastigau untro, ac mae'n iawn ein bod yn anelu at atal neu leihau cynhyrchion a deunydd pacio plastig diangen na ellir eu hailgylchu lle y gallwn wneud hynny. Rwyf wedi ymrwymo i weithredu i leihau ein defnydd o gwpanau coffi untro a chwpanau untro eraill ar gyfer diodydd. Mae amrywiaeth o opsiynau'n cael eu harchwilio ar hyn o bryd—opsiynau sy'n cynnwys ardollau, taliadau neu drethi posibl. Er ein bod am i bethau ddigwydd cyn gynted ag y bo modd, credaf fod yr Aelodau wedi cydnabod ei bod yn amlwg, yn anffodus, fod yna brosesau i fynd drwyddynt ac y gall rhai pethau fod yn eithaf cymhleth, ac mae angen inni sicrhau, os gwnawn bethau, ein bod yn eu gwneud yn y ffordd gywir heb unrhyw ganlyniadau anfwriadol. Felly, tra bod y cynigion hyn yn cael eu llunio a'u cwblhau, rwyf wedi gofyn i swyddogion nodi mesurau a chamau eraill y gallem eu cymryd i arwain y ffordd yng Nghymru yn llawer cynt—camau a allai adeiladu ar y llu o fentrau gwirfoddol a ddatblygwyd gan gwmnïau ledled y DU. Er enghraifft, rwy'n credu bod un neu ddau o'r Aelodau wedi cyffwrdd â'r gwastraff a gynhyrchir gan ddigwyddiadau mawr neu stadia, ac er ein bod wedi gweld newid o ran arferion da ac arferion gorau yn rhai o'r digwyddiadau a'r gweithgareddau y mae'r Aelodau wedi eu crybwyll yn y ddadl hon heddiw ac wedi gweld camau ymlaen, efallai fod arnom angen ychydig o ymdrech eto i gael y maen i'r wal ar y gwaith hwnnw yn awr.

Fel Llywodraeth, rydym yn cytuno bod yn rhaid i ddatrys her llygredd plastig fod yn ganolog i'n hymdrechion i leihau gwastraff ac mae angen dull gweithredu cynhwysfawr ac uchelgeisiol. Rwyf eisoes wedi crybwyll wrth yr Aelodau y byddwn yn cyhoeddi strategaeth newydd a chynhwysfawr ar gyfer ymgynghori arni yn ddiweddarach eleni, strategaeth a fydd yn adeiladu ar ein cynnydd cynharach gyda strategaeth 'Tuag at Ddyfodol Diwastraff'. Bydd yn nodi cynllun i roi camau pellach ar waith ar blastigau a deunyddiau eraill. Bydd yn ddull strategol, traws-sector o fynd i'r afael â llygredd plastig, a deunyddiau eraill yn ogystal. Fel y mae Aelodau wedi sôn heddiw, hanfod hyn oll yw ein defnydd o ddeunyddiau untro. Ac rwyf am dangos i'r Aelodau gyda'r strategaeth hon ein bod yn sôn yn aml am strategaethau'n cael eu hysgrifennu, a'u cwblhau cyn eu gosod ar y silff, ond rwy'n awyddus i hyn fod yn llawer mwy arloesol a bod yn rhan o sgwrs weithredol a darparu llwyfan ar gyfer gweithredu a cherrig milltir gweladwy.

Rwy'n gwybod bod angen i mi orffen, Lywydd, felly i grynhoi, clywsom lawer o syniadau, llawer o arbenigedd ac mae llawer o frwdfrydedd yn y maes hwn, a hoffwn ei botelu a mynd ag ef gyda mi, ond rwy'n sicrhau'r Aelodau y buaswn yn gwneud hynny mewn potel y gellir ei hailddefnyddio a'i hail-lenwi. Ond yn wir, i gloi, i dawelu meddwl yr Aelod, hoffwn ddweud fy mod yn awyddus i edrych ar y modd y byddwn yn sefydlu ffordd o ddod â phobl at ei gilydd, er mwyn ein cael mewn ystafell ac o amgylch y bwrdd i siarad am y syniadau hyn a sut y bwriadwn eu rhoi ar waith a'u datblygu, a hefyd, yn bwysig, er mwyn creu mecanwaith i alluogi cymunedau ledled y wlad i gyfrannu at hyn. O'r hyn a glywais heddiw yn y ddadl hon a'r gwaith gyda rhanddeiliaid a dinasyddion fel ei gilydd ac o fewn y Llywodraeth, gwn ein bod, gyda'n gilydd ac ar y cyd, yn parhau i arwain y ffordd yng Nghymru tuag at fyd mwy cynaliadwy a dyfodol sy'n gweithio er budd ein hamgylchedd, ein cymunedau a'n heconomi. Diolch yn fawr.

Huw Irranca-Davies i ymateb i'r ddadl. 

Diolch, Lywydd. Weinidog, diolch yn fawr. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'm cyd-Aelodau Delyth Jewell, Jenny Rathbone, David Rowlands, Rhianon Passmore, Llyr Gruffydd, Jayne Bryant ac Alun Davies—

Munud yn unig sydd gennych.

O, mae'n ddrwg gennyf—am eu holl gyfraniadau, oherwydd credaf fod ansawdd y ddadl hon a gawsom heddiw wedi dangos y Cynulliad ar ei orau, a hoffwn ddiolch hefyd i'r rheini sydd wedi cefnogi ond sydd heb siarad heddiw. Ceir cefnogaeth drawsbleidiol gref iawn gyda llawer o faterion sydd o ddiddordeb cyffredin. Weinidog, os yw hynny'n helpu i'ch cefnogi ac yn eich annog i roi cynigion ar ddeddfu gerbron y Cabinet, os oes angen, ond o ran pethau eraill y gallwn eu gwneud yn gynharach, byddai hynny'n gwbl ragorol.

Yn fy sylwadau byr i gloi, y pethau sy'n sefyll allan yma yw'r syniad hwn o alw o blith y bobl am newid. Mae'r cyhoedd yn ogystal â'r gwleidyddion am weld hyn. Ni ddylem adael y gwaddol o blastigau cynyddol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Ac fel y dywedodd Llyr, 'Come on, Lywodraeth Cymru.' Ond mewn gwirionedd, 'Come on, Lywodraeth Cymru a ninnau hefyd, gyda'n gilydd' ydyw—pob un ohonom gyda'n gilydd, yr hyn y gallwn ei wneud yma. Felly mae'n ymateb calonogol iawn.

A gaf fi ddiolch i'r holl sefydliadau sydd wedi cefnogi hyn yn ogystal: Cyfeillion y Ddaear Cymru, Cadwch Gymru'n Daclus, y Gymdeithas Cadwraeth Forol ac aelodau o Cyswllt Amgylchedd Cymru, sydd wedi helpu gydag ymchwil a dadleuon ar gyfer hyn? Ac a gaf fi ddweud wrth y Gweinidog, ar yr ymateb calonogol y mae wedi ei roi, pe bai'r Llywodraeth yn dymuno cyd-ddatblygu'r cynigion yn y dyfodol a'r mesurau i wneud Cymru yn arweinydd byd ar leihau'r defnydd o blastigau untro, fe wêl ein bod yn gyfeillion parod i wneud hyn? Felly rydym yn barod i helpu.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Mae hynny'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar y cynllun bathodyn glas yng Nghymru, ar gymhwystra a gweithredu. Rwy'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. John Griffiths. 

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar y cynllun bathodyn glas yng Nghymru. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, yn enwedig y rhai a gymerodd ran yn y sesiynau grŵp ffocws niferus a gynhaliwyd gennym ledled y wlad. Hoffwn groesawu cynrychiolwyr o Grŵp Mynediad Trefyclo, sydd yn yr oriel gyhoeddus heddiw, a diolch iddynt am hwyluso un o'r cyfarfodydd hynny. Diolch yn fawr.

Cynhaliwyd 12 gennym ledled Cymru, a denodd y rhain nifer uwch o bobl nag unrhyw un o'r meysydd blaenorol o waith ymgysylltu a gyflawnwyd gennym fel pwyllgor. Credaf fod hyn yn dangos pwysigrwydd bathodynnau glas—maent o ddifrif yn achubiaeth i'n cymunedau. Hebddynt, byddai llawer yn ei chael hi'n anodd cael gafael ar wasanaethau hanfodol, megis apwyntiadau meddygol, neu'n cael trafferth byw'n annibynnol.

Gwnaethom 19 o argymhellion yn ein hadroddiad, a derbyniwyd 13 ohonynt yn llawn neu mewn egwyddor. Cytunodd y pwyllgor y dylwn ysgrifennu at y Gweinidog cyn y ddadl heddiw i amlinellu ein pryderon pellach ynglŷn â'r ffaith bod rhai o'r argymhellion wedi'u gwrthod. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu bwrw ymlaen â'r materion hyn drwy ddulliau amgen, fel y mae'n awgrymu yn ei ymateb.

Rwy'n falch fod argymhelliad 1 wedi'i dderbyn, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal adolygiad o'r meini prawf cymhwystra ar gyfer bathodyn. Clywsom lawer o dystiolaeth ynglŷn â chysylltu cymhwystra â chymhwysedd ar gyfer budd-daliadau lles. Er y gallai hyn fod yn ddefnyddiol i rai, mae llawer o rai eraill dan anfantais oherwydd y meini prawf cymhwysedd awtomatig. Dyna pam y mae'n rhaid i'r broses ar gyfer asesu pellach fod yn addas i'r diben, i sicrhau bod y rhai sydd angen bathodyn glas, ond nad ydynt yn gymwys yn awtomatig, yn gallu cael yr achubiaeth hanfodol honno. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am ganlyniad yr adolygiad ar iddo gael ei gwblhau.

Derbyniwyd argymhelliad 2 mewn egwyddor. Y neges bwysig yma yw sicrhau bod pobl sy'n cael diagnosis terfynol yn cael bathodyn glas cyn gynted â phosibl. Byddai'n well pe bai canllawiau'n ei gwneud yn orfodol i geisiadau gael eu rhoi ar y trywydd carlam, ond rwy'n cydnabod y cyfyngiadau mewn perthynas â gwneud hynny.

Mae'r pwyllgor yn siomedig fod argymhelliad 4 wedi'i wrthod. Mae'n ymwneud ag archwilio opsiynau ar gyfer cyflwyno cynllun parcio rhatach ar wahân ar gyfer pobl sydd angen mynediad cyflym at amwynderau ond nad ydynt yn gymwys i gael bathodyn glas yn eu hawl eu hunain. Roedd y Gweinidog o blaid edrych ar drefniant o'r fath yn ei dystiolaeth i ni, a soniodd am broses gyfochrog ar gyfer cynllun parcio cadarnhaol a fyddai'n agored i nifer fwy o bobl. Felly, roeddem yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn ystyried opsiynau ar gyfer cyflwyno cynllun o'r fath.

Mae'r ymateb yn cyfeirio at yr angen am sylfaen dystiolaeth gadarn, ac er ein bod yn cydnabod hynny, hanfod yr argymhelliad hwn yw archwilio opsiynau. Gofynnodd fy llythyr i'r Gweinidog ailystyried, a sylwaf fod ei ymateb yn dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn trafod gyda'r awdurdodau lleol a fyddent yn agored i ehangu parcio rhatach. Byddem yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog pan fydd y trafodaethau hynny wedi digwydd.

Rwy'n falch fod argymhelliad 6 wedi'i dderbyn. Rydym yn deall pam nad oes gan feddygon teulu rôl ffurfiol mwyach yn y broses asesu. Fodd bynnag, teimlai llawer o randdeiliaid ei bod yn bwysig, pan fydd gwybodaeth ychwanegol ar gael gan feddygon neu weithwyr proffesiynol eraill i gefnogi cais, y dylai hyn gael ei ystyried yn briodol.

Clywsom am bwysigrwydd sicrhau bod yr holl aseswyr bathodynnau glas yn deall ac yn defnyddio'r model cymdeithasol o anabledd. Rwy'n derbyn safbwynt Llywodraeth Cymru, sef na all canllawiau a roddir i awdurdodau lleol nodi bod yn rhaid i staff fod wedi'u hyfforddi. Fodd bynnag, oni bai ei fod yn orfodol, sut y gallwn fod yn sicr y bydd hyfforddiant o'r fath yn digwydd?

Derbyniwyd argymhelliad 8 mewn egwyddor. Buom yn trafod gyda'r Gweinidog yr angen i gynnwys y rheini sydd wedi cael profiad byw o'r broses asesu. Roedd yn hyderus, pan fydd cyd-awdurdodau trafnidiaeth yn cael eu sefydlu, y byddai hon yn nodwedd bwysig i roi cyngor ar sut y gellid gwella'r modd y darparir gwasanaethau. Rydym yn sylweddoli bod darpariaethau sy'n ymwneud â sefydlu cyd-awdurdodau trafnidiaeth yn ymwneud yn bennaf â gwasanaethau bysiau a thacsis, ond cawsom ein sicrhau gan y Gweinidog y gallai fod rôl hefyd o ran rhoi cyngor ar y broses o wneud cais am fathodyn glas. Felly, rydym yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn nodi sut y mae'n rhagweld rôl i'r rhai sydd â phrofiad byw o'r system bathodynnau glas wrth sefydlu cyd-awdurdodau trafnidiaeth.

Yn yr ymateb, mae Llywodraeth Cymru yn datgan y bydd yn disgwyl i'r cyrff rhanbarthol newydd fod â threfniadau ar waith ar gyfer gweithio gyda defnyddwyr gwasanaethau, gan gynnwys deiliaid bathodynnau. Byddai'r pwyllgor yn gwerthfawrogi cael mwy o sicrwydd ynglŷn â sut y bydd hyn yn gweithio. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog am y wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut y mae'n rhagweld y caiff hyn ei weithredu a'i fonitro.

Mae argymhelliad 11 yn ymwneud â diwygio Deddf Cleifion Cronig a Phersonau Anabl 1970, yn benodol mewn perthynas â chyhoeddi canllawiau statudol. Roedd anghysonderau o ran gweithredu'r cynllun bathodynnau yn un o'r prif bryderon a godwyd gan randdeiliaid ac yn wir, dywedodd y Gweinidog wrthym mai ei flaenoriaeth gyntaf oedd sicrhau cysondeb ledled Cymru. Eto i gyd, ymateb Llywodraeth Cymru yw gwrthod, er i'r Gweinidog gydnabod mewn tystiolaeth i ni y byddai'n fwy dymunol i gael canllawiau statudol ar waith. Cawsom ein synnu a'n siomi gan yr ymateb. Sylwaf fod llythyr y Gweinidog yn dweud y bydd swyddogion yn trafod y canllawiau gydag awdurdodau lleol ac unwaith eto, byddem yn gwerthfawrogi cael yr wybodaeth ddiweddaraf maes o law.

Mae gwrthod argymhelliad 13 yn fater arall sy'n peri pryder. Rydym yn gwybod bod y broses adnewyddu yn achosi pryder diangen i bobl, felly dywedasom y dylai'r rhai sy'n dioddef o gyflwr gydol oes neu gyflwr sy'n dirywio allu adnewyddu'n awtomatig, gan na fyddai eu hamgylchiadau wedi newid. Wrth wrthod hyn, cyfeiriodd y Gweinidog at wasanaeth digidol y bathodyn glas, sydd wedi bod ar waith ers mis Chwefror, fel modd o ddynodi a yw bathodyn wedi'i ddyfarnu am oes. A all y Gweinidog roi sicrwydd fod y system hon yn gweithio'n effeithiol?

Cyfeiriodd ein hadroddiad at dystiolaeth a glywsom gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili sy'n cysylltu'n rhagweithiol â'r rheini y mae dyddiad terfyn eu bathodynnau yn agosáu. Roeddem yn croesawu'r dull hwn o weithredu. Eto i gyd, clywsom yn anffurfiol gan randdeiliad fod awdurdodau lleol yn optio allan o alluogi'r system newydd i gyhoeddi llythyrau atgoffa, gan mai cyfrifoldeb ymgeiswyr oedd ailymgeisio. Byddai'n fater o bryder pe bai'r arfer hwn yn un a ailadroddir yn eang, a hoffwn ofyn a yw'r Gweinidog yn ymwybodol o'r materion hyn.

Mae gorfodaeth briodol yn hanfodol i sicrhau uniondeb y cynllun, felly rwy'n falch fod y rhan fwyaf o'r argymhellion ar hyn wedi'u derbyn, mewn egwyddor o leiaf. Argymhelliad 16 oedd bod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gweithio gyda'i gilydd i ehangu'r ystod o gosbau a osodir ar y rhai sy'n euog o gamddefnyddio'r cynllun. Rwy'n falch fod yr ymateb yn cyfeirio at gyfle i gynnal trafodaeth gychwynnol. Fodd bynnag, buaswn yn ddiolchgar am ragor o fanylion gan y Gweinidog ynglŷn â sut y caiff hyn ei ddatblygu.

Ddirprwy Lywydd, i gloi, fel y dywedais eisoes, mae'r cynllun bathodyn glas yn hanfodol i alluogi llawer o bobl i fyw'n annibynnol, ac mae'r posibilrwydd o fethu cael bathodyn yn achosi llawer o bryder. Mae'r rhain yn faterion pwysig, ac rwy'n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru ailystyried rhai o'n hargymhellion a wrthodwyd er mwyn sicrhau bod y cynllun yn gweithredu mor effeithiol â phosibl ar gyfer ein holl gymunedau ledled Cymru.

Wel, mae'r model cymdeithasol o anabledd, a ddatblygwyd gan bobl anabl, yn dweud bod pobl yn anabl oherwydd rhwystrau mewn cymdeithas, nid oherwydd eu nam nac unrhyw wahaniaeth. Gall rhwystrau fod yn gorfforol, fel adeiladau heb doiledau hygyrch, neu gallant gael eu hachosi gan agweddau pobl tuag at wahaniaeth. Gan gadw hynny mewn cof, ac fel y mae ein hadroddiad yn datgan,

‘Mae bathodynnau glas yn achubiaeth i ystod eang o bobl yn ein cymdeithas. Hebddynt, byddai llawer o’r bobl hyn yn ei chael hi’n anodd sicrhau mynediad at wasanaethau hanfodol, gan gynnwys mynd i apwyntiadau meddygol. Byddai’n anodd iddynt fynd i siopa a defnyddio cyfleusterau hamdden, a byddai hynny’n cyfyngu ar eu gallu i fyw bywydau annibynnol. O ganlyniad, gallent gael eu hynysu’n gymdeithasol, a gallent fod yn gaeth i’w cartrefi eu hunain.'

Ar ôl derbyn ein hargymhelliad 1, fod Llywodraeth Cymru yn cynnal adolygiad o'r meini prawf cymhwystra ar gyfer y bathodyn glas, cymhwysodd Llywodraeth Cymru hyn trwy nodi,

‘Bydd swyddogion yn ystyried ymchwil bellach trwy gydweithio â thair gwlad arall y DU',

lle bydd canfyddiadau’n llywio’r camau nesaf, gan ychwanegu,

'ni ellir cadarnhau a oes modd talu am y costau hyn o'r cyllidebau presennol.' 

Fel y mae wedi'i eirio, felly, nid derbyn yw hyn, ac mae angen eglurder yn unol â hynny.

Mae argymhelliad 4 yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn archwilio opsiynau ar gyfer cyflwyno cynllun parcio rhatach, ar wahân i'r cynllun bathodyn glas, i ddiwallu anghenion y rhai sydd angen mynediad cyflym at amwynderau, fel gofalwyr, rhai â phroblemau anymataliaeth, a'r rhai sy'n dioddef nam dros dro y disgwylir iddo bara llai na 12 mis, heb effeithio ar argaeledd lleoedd parcio ar gyfer pobl â phroblemau symudedd.

Wrth wrthod hyn, mae Llywodraeth Cymru yn datgan y bydd y sail dystiolaeth gadarn a fydd yn ofynnol,

'yn cael ei gynnwys yn yr adolygiad a nodwyd yn argymhelliad 1',

h.y. gan godi’r un pryder ag a nodwyd yn gynharach.

Bûm yn galw ers amser maith am fathodynnau glas dros dro, ar ôl derbyn gohebiaeth gan etholwyr dros y blynyddoedd sydd wedi bod â namau dros dro, sy'n ei gwneud yn ofynnol iddynt ddibynnu ar gymhorthion symudedd am gyfnodau cyfyngedig oherwydd damwain, llawdriniaeth, neu ffactorau eraill o bryd i'w gilydd. Wrth siarad yma yn 2016, cynigiais welliant i ohirio cyflwyno bathodynnau glas dros dro oherwydd nad oedd rheoliadau diwygio Llywodraeth Cymru yn mynd agos digon pell ac yn dal i achosi i ormod o bobl fod yn anabl. Er bod y bathodynnau glas hyn a oedd ar gael i bobl â namau dros dro sy'n para mwy na 12 mis ond nad ydynt yn barhaol yn gam i'r cyfeiriad cywir, dywedais eu bod,

'yn torri’r ymrwymiadau y gwnaeth Llywodraeth Cymru eu datgan yn gyhoeddus i gymorth sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn, i fyw'n annibynnol ac i'r model cymdeithasol o anabledd.'

Dywedodd Age Cymru wrthyf ar y pryd, 

Rydym yn cytuno â chi y dylai fod hyblygrwydd ynghylch y cyfnod o amser y rhoddir bathodynnau dros dro ar ei gyfer, a barnwn y dylid seilio cyfnod o amser y bathodyn mewn amgylchiadau o’r fath ar faint o amser y bydd y sawl sy’n ymgeisio yn ei gymryd i wella,

a dywedodd Anabledd Cymru,

Yn ddelfrydol, dylai fod terfyn amser sy’n canolbwyntio mwy ar yr unigolyn i fathodynnau glas er mwyn adlewyrchu'r nam penodol, yn hytrach nag un cyfnod o flwyddyn i bawb.

Gwrthododd Llywodraeth Cymru argymhelliad 7, a oedd yn argymell,

'y dylai Llywodraeth Cymru ddiweddaru ei chanllawiau i awdurdodau lleol i nodi’n glir bod yr holl staff sy’n ymgymryd ag asesiadau bathodyn glas yn cael eu hyfforddi i ddeall y model cymdeithasol o anabledd ac i’w rhoi ar waith',

ar y sail mai argymell yn unig y gall ei chanllawiau ei wneud, yn hytrach na nodi’n benodol. Fel y dywed ein hadroddiad, amlygodd Anabledd Cymru anghysonderau yng ngwybodaeth a dealltwriaeth aseswyr ar draws awdurdodau lleol a dywedodd,

Nid ydym yn gwbl argyhoeddedig ynghylch cymhwysedd pobl i gynnal yr asesiadau hynny. Nid oes gennym wybodaeth ynglŷn â pha hyfforddiant y mae’r bobl hynny wedi’i gael i allu gwneud y penderfyniadau hynny.

Codwyd y mater hwn hefyd gan Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru a awgrymodd y dylai hyfforddiant addas, gan gynnwys hyfforddiant awtistiaeth, fod yn orfodol i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau ar gymhwystra ar gyfer bathodyn glas o dan y meini prawf dewisol ar gyfer nam gwybyddol. Oni bai bod Llywodraeth Cymru yn sicrhau hyfforddiant profiad byw ar gyfer aseswyr bathodynnau glas, bydd camgymeriadau asesu yn parhau i wneud cam â phobl, fel y gwnaiff y ffaith ei bod yn gwrthod argymhellion 9 a 10 y pwyllgor y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi prosesau adolygu ac apelio ffurfiol ar waith i ymgeiswyr allu herio penderfyniad awdurdod ynghylch cais bathodyn glas.

Er i gyfreithwyr y Cynulliad nodi y gall Llywodraeth Cymru osod dyletswyddau ar awdurdod lleol i wneud trefniadau gyda'r bwriad o sicrhau bod ei swyddogaethau'n cael eu cyflawni gyda sylw dyledus i'r angen i fodloni'r gofynion cyfle cyfartal, trwy ddiwygio Deddf Cleifion Cronig a Phersonau Anabl 1970, mae Llywodraeth Cymru yn nodi nad oes unrhyw le yn y rhaglen ddeddfwriaethol ar gyfer y tymor Cynulliad hwn. Rwy'n cloi felly trwy alw ar bob plaid i gynnwys ymrwymiad i wneud hyn yn eu maniffestos etholiadol ar gyfer tymor nesaf Senedd Cymru.

Dilynodd yr ymchwiliad hwn y gwaith a wnaeth fy nghyd-Aelod, Siân Gwenllian, pan oedd yn aelod o’r pwyllgor hwn o’r blaen drwy dynnu sylw at rai o’r anawsterau a gafodd eu creu gan wendidau drafftio’r rheoliadau gwreiddiol. Roedd problemau wedi codi pan ddaeth yn amlwg nad oedd Llywodraeth Cymru yn gallu egluro manylion pan oedd awdurdodau lleol yn wynebu anawsterau gyda gweithredu'r cynllun. Felly, rwy'n falch iawn fod ein pwyllgor wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn diweddaru ei chanllawiau i awdurdodau lleol er mwyn sicrhau eglurder fel y gall sefydliadau cymwys wneud cais am fathodyn glas yn eu hawl eu hunain. Ac wrth gwrs, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwn.

Fodd bynnag, yn wreiddiol, gwrthododd Llywodraeth Cymru naw o’r 19 argymhelliad a wnaed gan y pwyllgor, ac mae hynny’n syfrdanol mewn gwirionedd. Gan synhwyro pa mor wael y gallai hynny edrych, maent wedi cytuno wedi hynny i dderbyn tri argymhelliad pellach mewn egwyddor, gan ddod â chyfanswm yr argymhellion a wrthodwyd i ychydig llai na thraean o'r cyfanswm. Mae'r argymhellion a wrthodwyd yn cynnwys hyfforddi'r holl staff sydd ynghlwm wrth asesiadau yn y model cymdeithasol o anabledd ac i'r ddeddfwriaeth ddarparu ar gyfer proses adolygu i bobl allu herio penderfyniad.

Nawr, sawl gwaith y gwelsom Aelodau Cynulliad Llafur yn y lle hwn yn nodi annhegwch asesiadau ar gyfer anabledd pan gânt eu cynnal gan yr Adran Gwaith a Phensiynau? Sawl gwaith y gwnaethom gydnabod pwysigrwydd apeliadau yn erbyn eu penderfyniadau a phwysigrwydd sicrhau bod staff yn deall yr anghenion a'r rhwystrau y mae pobl yn eu hwynebu? Rydym yn canfod dro ar ôl tro fod problem gyda'r sector cyhoeddus yn ei gyfanrwydd mewn perthynas ag asesu pobl anabl, a dim ond pan fydd gennym brosesau apelio cadarn a staff wedi'u hyfforddi'n briodol y gwelwn fod y problemau hyn wedi’u lleihau. Felly, rwy'n siomedig fod yr argymhellion hyn wedi'u gwrthod. A’r rheswm a roddwyd—nad oes gennych amser i’w wneud—wel, mae’r ffeithiau’n dangos, yn nhymor y Cynulliad hwn, fod llai o ddeddfwriaeth wedi bod nag a gafwyd yn nhymor diwethaf y Cynulliad, felly nid wyf yn derbyn yr esgus hwnnw. Mae'n ymwneud mwy â syrthni a'r Llywodraeth yn ystyried hwn fel mater dibwys y credai ei bod wedi'i ddatrys gyda'i rheoliadau a ddrafftiwyd yn wael.

Rwyf fi, a llawer o Aelodau Cynulliad eraill hefyd, rwy'n siŵr, yn cyfarfod â digon o bobl trwy gymorthfeydd, neu sy'n cysylltu â fy swyddfa—pobl sydd wir angen bathodyn glas. Mae yna bob amser fwy o geisiadau nag y gall y cyngor ddarparu ar eu cyfer. Mae'n ymddangos nad yw llawer o gynghorau ond yn cyhoeddi nifer gyfyngedig o fathodynnau glas bob blwyddyn. Gwn fod yn rhaid mynd i'r afael â phryderon ynghylch twyll a gwn fod y tir sydd ar gael ar gyfer parcio yn gyfyngedig, ond mae'n rhaid i ni hefyd sicrhau bod dinasyddion Cymru a allai fod â salwch, anableddau neu broblemau symudedd am resymau eraill yn gallu mynd allan a byw bywyd mor llawn ag y gallant. Rydym i gyd yn ymwybodol o'r epidemig iechyd meddwl cynyddol sy'n gysylltiedig ag unigrwydd cynyddol. Gall bathodyn glas olygu'r gwahaniaeth rhwng cael bywyd neu fod yn garcharor yn eich cartref eich hun. Felly, rwy’n mawr obeithio y bydd y Llywodraeth yn myfyrio ar hynny ac yn cydnabod eu cyfrifoldebau o ran atal salwch meddwl ac unigrwydd wrth ystyried y cynllun bathodyn glas hwn.

Er fy mod bellach yn aelod o'r pwyllgor, nid oeddwn yn aelod ar yr adeg y cynhaliwyd yr ymchwiliad, ond hoffwn ddiolch i bawb a fu’n casglu'r dystiolaeth a chyflwyno'r adroddiad ar fater mor bwysig i gynifer o bobl sy'n defnyddio'r cynllun bathodyn glas. Ac fel Aelodau eraill, rwy'n gweld llawer o'r rhain yn dod trwy fy swyddfa’n rheolaidd, ac mewn gwirionedd, mae'r staff yn fy swyddfa wedi bod yn llwyddiannus tu hwnt yn gwrthdroi nifer o apeliadau a chael achosion wedi’u hadolygu gyda'r awdurdod lleol. Felly, mae yna broses lle y gall hynny ddigwydd, ond gall fod yn feichus a gall achosi oedi ac mae hynny'n rhan o'r rheswm pam roeddwn i eisiau siarad. Oherwydd, fel sy'n digwydd yn aml, pan gawn adroddiad wedi'i gyflwyno fel hyn, byddwn yn gweld rhannau o waith achos wedyn sy'n ymwneud yn uniongyrchol â'r adroddiad a gyhoeddwyd.

Felly, rwy'n mynd i gyfyngu fy sylwadau i faes penodol sydd wedi'i ddwyn i fy sylw gan etholwr, ac mae'n fater sy'n gysylltiedig ag argymhelliad 4 ynghylch cyflwyno cynlluniau parcio rhatach dros dro ar gyfer rhai achosion tymor byr. Nawr, rwy’n sylweddoli bod argymhelliad 4 wedi’i wrthod gan y Llywodraeth, ond mae wedi dweud y bydd yn cynnwys hyn yn yr adolygiad a nodwyd yn argymhelliad 1, gan roi ystyriaeth i’r cynllun cerdyn Just Can't Wait. Felly, yn yr un adolygiad, Weinidog, a gaf fi ofyn i chi ystyried y mater cysylltiedig a grybwyllwyd wrthyf gan ddeiliad bathodyn glas yn fy etholaeth a wynebodd oedi wrth adnewyddu ei gais? Lle mae oedi’n digwydd wrth adnewyddu bathodyn glas, awgrymodd yr etholwr wrthyf y gellid rhoi awdurdodiad dros dro, tebyg i'r un sydd ar gael i'r rheini sydd ag anableddau tymor byr, nes bod y materion sydd angen eu hegluro neu unrhyw anghydfod ynghylch tystiolaeth arall wedi'i ddatrys, oherwydd, fel y mae pethau ar hyn o bryd, maent yn cwympo i’r bwlch rhwng yr amser y maent yn gwneud cais am adnewyddiad tan yr amser y caiff ei roi—mae ganddynt gyfnod o amser lle nad oes ganddynt fathodyn glas mewn gwirionedd. Mae fy etholwr yn dadlau'n gywir y byddai hynny'n golygu y gallai unigolion gynnal lefel dderbyniol o symudedd wrth iddynt aros i'r mater ynghylch adnewyddu gael ei ddatrys.

Nawr, gwn na dderbyniodd y pwyllgor dystiolaeth benodol ar y pwynt rwy’n ei ddwyn i’ch sylw, ac felly, ni fydd wedi clywed tystiolaeth yn ei gylch. Felly, rwy’n ei ddwyn i’ch sylw yn awr, Weinidog, ac yn gofyn a wnewch chi edrych ar hynny fel rhan o'ch adolygiad i sicrhau nad yw pobl yn cwympo i'r bwlch pan fyddant yn adnewyddu bathodyn glas sydd ganddynt eisoes.

Diolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am eu hadroddiad ar y cynllun bathodyn glas yng Nghymru. Rwyf am gofnodi fy niolch i'r clercod a phawb a roddodd dystiolaeth yn ystod yr ymchwiliad i gymhwystra a gweithrediad y cynllun bathodyn glas yng Nghymru. Ymunais â'r pwyllgor tuag at ddiwedd yr ymchwiliad, felly hoffwn innau hefyd fynegi fy niolch i gyn-aelodau'r pwyllgor am eu rôl yn ystod y sesiynau tystiolaeth.

Rwy’n hynod siomedig ynghylch ymateb Llywodraeth Cymru i’n hadroddiad a’n hargymhellion. Gwrthodasant naw o'n hargymhellion i ddechrau, ond ers hynny maent wedi ailystyried ac wedi derbyn argymhellion 2, 8 ac 16 mewn egwyddor. Hoffwn annog y Gweinidog i dderbyn y chwe argymhelliad arall, yn enwedig gan fod eu gwrthodiad yn gwrth-ddweud safbwynt y Gweinidog yn ystod ei dystiolaeth i'r pwyllgor. Yn benodol, mae gweld y Gweinidog yn gwrthod argymhelliad 11 yn syndod mawr, oherwydd, yn ystod ei dystiolaeth lafar, nododd y byddai'n fwy dymunol cael arweiniad statudol ar waith. Rwy'n credu mai hwn yw un o'n hargymhellion pwysicaf, gan ei fod yn mynd at galon y problemau gyda gweithrediad cynllun bathodyn glas.

Rwy'n siŵr fod pob un ohonom yn y Siambr wedi cael etholwr yn cysylltu â ni i gwyno am anghysonderau yn y ceisiadau bathodyn glas—ceisiadau y dylid eu derbyn ac a fyddai’n cael eu derbyn pe bai'r ymgeisydd yn byw yn rhywle arall. Mae'r cynllun bathodyn glas yn achubiaeth i'r rhai sy'n byw gydag anableddau ac yn gwneud bywyd o ddydd i ddydd cymaint â hynny’n anos. Y peth olaf sydd ei angen ar ein hetholwyr yw fod awdurdodau lleol yn methu dilyn y canllawiau ac yn eu hamddifadu o’u hachubiaeth. Canllawiau statudol yw'r unig ffordd y gallwn sicrhau cysondeb wrth weithredu'r cynllun bathodyn glas ym mhob rhan o Gymru. Mae'r Gweinidog yn gwybod hyn, a chyfaddefodd hyn yn ei sesiynau tystiolaeth. Felly, pam y byddai'n gwrthod argymhelliad 11? Mae'r cynllun bathodyn glas yn gynllun cenedlaethol, ac nid oes lle i ddehongliad lleol—

Caroline, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

Fel chi ac ACau eraill, cefais lawer o sylwadau ar yr hyn rydych chi newydd ei ddweud—fod anghysondeb ledled Cymru o ran y ceisiadau am y cynllun bathodyn glas. Felly, roeddwn i'n meddwl bod yr argymhelliad i'w roi ar sail statudol yn syniad da iawn, felly byddai gennyf innau hefyd ddiddordeb yn yr ymateb a gewch i’r cwestiwn hwnnw.

Diolch yn fawr iawn, Nick. Rhaid i Lywodraeth Cymru ddod dros ei chyndynrwydd i gyfarwyddo llywodraeth leol er mwyn y miloedd o bobl anabl a gafodd eu siomi gan weithrediad y cynllun bathodyn glas yng Nghymru. Rhaid i Lywodraeth Cymru dderbyn holl argymhellion y pwyllgor. Rhaid inni sicrhau bod proses ymgeisio'r cynllun bathodyn glas yn deg, yn gyflym ac yn effeithlon. Dylai'r broses ymgeisio gynnig achubiaeth, nid rhwystr arall eto i bobl anabl ei oresgyn. Weinidog, er mwyn ein hetholwyr anabl, os gwelwch yn dda, ailystyriwch.

Roeddwn yn aelod o'r pwyllgor pan ddechreuodd yr ymchwiliad hwn, ond nid oeddwn yn aelod pan ddrafftiwyd yr argymhellion, felly rwy'n falch iawn o ymuno yn y ddadl. Rwy'n credu bod yna sawl peth y mae'n rhaid i ni eu cofio. Un yw po fwyaf y byddwn yn cyfyngu ar y defnydd o geir oherwydd materion iechyd cyhoeddus yn ymwneud ag ansawdd aer neu geisio gwneud canolfannau siopa yn fwy deniadol i bobl, i gerddwyr, mae angen i ni sicrhau nad yw bathodynnau glas yn cael eu defnyddio'n dwyllodrus i osgoi’r cyfyngiadau hyn ac i'w hatal rhag gorfod talu am y fraint o ddefnyddio’u ceir ar strydoedd gorlawn. Oherwydd mewn rhannau o Lundain, mae'r bathodynnau glas yn newid dwylo am brisiau premiwm ar y farchnad ddu oherwydd eu bod yn caniatáu i yrwyr barcio yn unrhyw le, a pheidio â gorfod talu i fynd i ganol Llundain. Felly rwy'n credu bod hwn yn fater sylweddol. Yn sicr mae’n fater sylweddol yno. Cynghorir pobl â bathodynnau glas i beidio â gadael eu bathodynnau anabl yn weladwy yn eu ceir, yn enwedig dros nos, oherwydd fel arall mae rhywun yn mynd i dorri i mewn a dwyn y bathodynnau. Felly mae angen i ni sicrhau na chaniateir i'r sefyllfa honno ddatblygu yn ein dinasoedd.

Credaf fod yr adolygiad yn bwysig, i edrych ar y meini prawf cymhwystra ac i sicrhau eu bod yn cael eu defnyddio'n rhesymegol, ac os dywedir wrth rywun y byddant yn colli eu golwg yn ystod yr wythnosau nesaf, mae'n amlwg y bydd angen rhoi trefniadau ar waith yn gyflym i sicrhau bod eu hanghenion anabledd yn mynd i gael eu diwallu. Ond ar yr un pryd, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n cydgysylltu’r cyfan. Rwy'n credu bod angen i awdurdodau lleol edrych ar sut y mae darparu bathodyn glas yn cydblethu â darparu man parcio anabl y tu allan i gartref rhywun, oherwydd gall fod gennych gar ond os na allwch barcio'n ddigon agos i lle rydych chi'n byw, gall fod yn rhwystr difrifol i allu defnyddio'r bathodyn anabl hwnnw. Mae gennyf etholwr ag anabledd corfforol parhaus, ac mae ei rhieni'n awyddus iawn i sicrhau bod eu merch yn byw bywyd mor egnïol â phosibl, gan ei gwneud yn ofynnol iddynt ei chludo i weithgareddau ar ôl ysgol mewn car, gan y byddai'n ei chael hi'n anodd iawn mynd â’i chadair olwyn ar fws a gwneud ei ffordd i leoliad y gweithgaredd. Mae'r stryd gul lle mae'n byw yn llawn o bobl sydd wedi’u bendithio â digon o arian i gael car, neu hyd yn oed ddau gar, ac yn ffodus mae'r cymdogion i gyd yn cefnogi eu cais am fan parcio anabl, ond mae’n parhau i gael ei wrthod ar y sail fod yr awdurdodau lleol yn ymweld yng nghanol y dydd, ac maent yn hysbysu'r teulu nad oes anhawster parcio yng nghanol y dydd—am fod pawb wedi defnyddio'u ceir i fynd i'r gwaith. Ond nid dyna pryd y mae angen iddynt barcio. Mae angen iddynt barcio ar ddiwedd y dydd, ac mae angen i'w plentyn allu mynd i mewn i'r tŷ heb gymhlethdodau enfawr.

Gan droi at y rhai na allant fforddio cael car, rwy’n credu ei bod yn siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod argymhelliad 8 i gyflymu’r gwaith o sefydlu cyd-awdurdodau trafnidiaeth, fel y gall y rhai sydd â phrofiad byw o anabledd roi cyngor ar y ffordd orau o ddiwallu anghenion yr holl ddinasyddion anabl. Mae hynny'n cynnwys pobl nad oes ganddynt gar, pobl nad ydynt erioed wedi dysgu gyrru, pobl na all eu teuluoedd fforddio car, ond sydd ag anghenion anabledd er hynny sy'n eu hatal rhag taro i’r siop heb orfod meddwl am y peth a'i wneud yn weithgaredd diwrnod cyfan yn lle hynny. Mae sgwteri anabledd wedi trawsnewid bywydau llawer o bobl, ac mae bob amser yn hyfryd gweld pobl oedrannus yn rhoi pas i'w hwyrion ar eu sgwteri. Ond roeddwn yn meddwl hefyd tybed a wnaiff y Llywodraeth roi rhywfaint o ystyriaeth i rôl beiciau trydan, sy'n llai anhylaw ac sy'n gallu mynd o gwmpas corneli’n gynt o lawer na sgwter anabledd, yn enwedig mewn mannau prysur.

Rwyf hefyd yn siomedig eich bod wedi gwrthod argymhelliad 16, oherwydd credaf y bydd hyd yn oed deiliaid bathodynnau anabl yn torri'r rheolau. Byth a beunydd, rwy’n gofyn i bobl symud oddi wrth y palmant isel y tu allan i fy swyddfa etholaethol er mwyn galluogi pobl mewn cadeiriau olwyn i groesi'r ffordd. Ac maent yn dweud, ‘Ond mae gennyf fathodyn anabledd,’ ac rwy'n dweud, ‘Efallai fod gennych chi fathodyn anabledd, ond parciwch ychydig ymhellach i lawr dyna i gyd, fel bod y rhai sydd mewn cadair olwyn yn gallu croesi'r ffordd’. Felly, credaf fod angen system lawer llymach i atal pobl nad oes ganddynt hawl i wneud hynny rhag parcio mewn mannau parcio i bobl anabl.

Hoffwn ddechrau trwy ddiolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am gynhyrchu'r adroddiad rhagorol hwn. Nid wyf yn aelod o'r pwyllgor hwnnw, ond mae'r materion y mae'n eu trafod yn peri pryder mawr i lawer o fy etholwyr. A buaswn yn mynd ymhellach i ddweud, am gyfnod sylweddol o amser ers i mi gael fy ethol, mai helpu etholwyr y gwrthodwyd bathodyn glas iddynt yw’r elfen unigol fwyaf yn fy ngwaith achos, felly rwy'n falch iawn o allu cyfrannu at y ddadl hon.

Hoffwn ganolbwyntio ar brofiadau pobl yng nghwm Cynon, a nodi sut y mae argymhellion yr adroddiad yn adlewyrchu realiti eu bywydau, gan ddechrau gydag argymhelliad 1. Mae’r newidiadau sydd wedi digwydd i'r meini prawf cymhwystra i'w croesawu yn fy marn i, ac fel y mae siaradwyr eraill wedi dweud, mae bathodynnau glas yn achubiaeth sy’n galluogi eu deiliaid i gael mynediad at wasanaethau hanfodol, i wella eu dewisiadau a'u grymuso i fyw bywydau annibynnol.

Mae'n iawn fod y broses ymgeisio yn cydnabod mathau eraill o gyflyrau a diagnosis—fod bathodynnau glas ar gael i bawb a allai elwa ohonynt. Ond cefais fy nharo gan y dystiolaeth a roddwyd i'r pwyllgor nad yw hyn yn digwydd ym mhob man. Er enghraifft, dyfynnir Cymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru yn yr adroddiad yn dweud nad yw’r manteision posibl o gynnwys namau gwybyddol wedi’u gwireddu go iawn. Ac mae hyn yn rhywbeth a welais yn amlwg iawn yn fy ngwaith achos. Rwyf wedi ymdrin â nifer o achosion lle y gwrthodwyd bathodyn i bobl yn dioddef o orbryder a materion iechyd meddwl eraill. O fy ngwaith achos, buaswn yn dweud bod y grŵp hwn yn cael ei effeithio'n anghymesur pan ymddengys bod yna unrhyw symudiad tuag at gyfyngu ar geisiadau. Ac mae'r rhain yn afiechydon gwanychol sy'n effeithio ar allu pobl i weithredu'n gymdeithasol, pan fyddai bathodyn glas yn helpu'r deiliad i fynd allan ac i ymgysylltu mwy.

Daeth etholwyr â phroblemau iechyd sylweddol sy’n effeithio ar eu symudedd, megis clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, i gysylltiad â mi hefyd. Fodd bynnag, oherwydd eu bod yn ymdrechu i oresgyn eu cyflwr, gallant ddioddef oherwydd nad yw lefel eu symudedd yn bodloni’r meini prawf cymhwystra. Nid yw'n ymddangos ychwaith fod y meini prawf hyn yn ystyried y ffaith bod pobl â phroblemau iechyd parhaus yn teimlo'n well ar rai dyddiau nag ar ddyddiau eraill.

Mae gennyf etholwr hefyd a ddywedodd wrthyf y gallent dderbyn un o'r budd-daliadau a fyddai'n rhoi hawl iddynt i fathodyn glas yn awtomatig. Fodd bynnag, roedd eu sefyllfa ariannol yn golygu nad oeddent yn teimlo eu bod am wneud cais am y budd-daliad penodol hwnnw. Ond o ganlyniad i beidio â gwneud cais amdano, roeddent ar eu colled gan i’w cais am fathodyn glas gael ei wrthod yn awtomatig yn sgil hynny. Nawr, mae hon yn ymddangos yn sefyllfa chwerthinllyd, ac rwy'n credu bod gwir angen i ni gael y meini prawf cymhwystra'n iawn.

Yn yr un modd, buaswn yn cefnogi argymhelliad 2. Roedd rhai o'r achosion mwyaf torcalonnus ac anesboniadwy y bu'n rhaid i mi a fy staff ymdrin â hwy'n ymwneud â bod bathodyn glas wedi’i wrthod i ymgeiswyr â salwch terfynol.

Mae argymhelliad 13—ymdrin ag adnewyddu—yn allweddol hefyd. Y rheswm pam y bydd pobl yn cysylltu â mi amlaf, fel ACau eraill rwy’n siŵr, yw i ofyn am gymorth pan fydd cais wedi’i wrthod. Mewn llawer o'r achosion hyn, adnewyddiad sydd wedi'i wrthod, ac roedd etholwyr a gafodd eu heffeithio gan hyn yn bobl â chyflyrau difrifol a gyfyngai ar eu bywydau ac a oedd wedi bod â bathodynnau glas ers blynyddoedd lawer, pobl nad oedd eu cyflyrau wedi gwella, ond er hynny, gwrthodwyd y bathodyn glas yr oeddent wedi dibynnu arno. Rhoddaf un enghraifft yn unig i chi. Roedd gan un o fy etholwyr lu o anawsterau iechyd corfforol a meddyliol, ac roedd hi wedi bod yn defnyddio bathodyn glas ers dros 20 mlynedd. Gwrthodwyd ei chais i’w adnewyddu am nad oedd hi’n defnyddio ffon gerdded. Câi’r y defnydd o ffon gerdded ei ddefnyddio fel tystiolaeth o anawsterau cerdded. Yr hyn na chafodd ei ystyried, er gwaethaf llawer o dystiolaeth feddygol a ddarparwyd gan weithwyr proffesiynol a oedd wedi gweithio gyda hi, oedd y ffaith na allai fy etholwr ddefnyddio ffon gerdded am ei bod yn gwella ar ôl cael canser y fron, a chael mastectomi, ac wedi colli'r cryfder roedd hi ei angen yn ei braich i afael mewn ffon.

I ymdrin ag apeliadau, hoffwn sôn hefyd am argymhellion 9 a 10. Hoffwn weld rhyw fath o broses apelio ffurfiol. Yn Rhondda Cynon Taf, mae gallu o’r fath ar gael i ymgeiswyr aflwyddiannus apelio, ond mae llawer o'r achosion yr ymdriniais â hwy yn ymgeiswyr a wrthodwyd ar apêl cyn iddynt ddod ataf. Felly er gwaethaf y broses hon, rwy'n credu bod rhywbeth yn mynd o'i le o hyd.

I gloi, rwy'n teimlo bod angen i ni gyflwyno dwy egwyddor, sef cyfrifoldeb ac eglurder, i'r system hon. Mae wedi bod yn rhwystredig iawn wrth i mi nodi profiadau etholwyr, pan fo Llywodraeth Cymru yn dweud wrthyf mai'r broblem yw’r modd y mae awdurdodau lleol yn dehongli'r canllawiau, ac mae cynghorau'n dweud mai’r ffordd yr ysgrifennwyd y canllawiau hynny sydd ar fai. Gallai'r argymhellion y mae'r adroddiad yn eu nodi gyflwyno cyfrifoldeb ac eglurder i'r system, a byddai hynny o fudd i brofiadau fy etholwyr o'r cynllun bathodyn glas.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am eu hymchwiliad ac am eu hadroddiad ar y cynllun bathodyn glas yma yng Nghymru? Mae eu hadroddiad yn cynnwys 19 o argymhellion, ac rwyf wedi'u hystyried ac wedi myfyrio arnynt yn ofalus. Bydd rhai o'r argymhellion hyn yn galw am waith, ymchwil a thrafodaethau pellach ar draws pedair gwlad y DU, tra bydd eraill yn destun gweithredu cynnar gan swyddogion. 

Ddirprwy Lywydd, roedd yn dda gweld ehangder y dystiolaeth a gymerodd y pwyllgor gan ystod o bartïon, ac yn bersonol roeddwn yn falch fy mod wedi cael cyfle i gyfrannu er mwyn pwysleisio pa mor bwysig yw'r cynllun hwn i'r rhai sy'n dibynnu arno. Mewn gwirionedd, heb y cynllun, ni fyddai llawer o'r 212,000 o ddeiliaid bathodynnau yng Nghymru yn gallu defnyddio gwasanaethau a chyfleusterau, byddai rhai yn gwbl gaeth i’w cartrefi ac yn ynysig, a byddai llawer o rai eraill yn colli eu hannibyniaeth. Felly, mae'n rhaid i bawb ohonom ofalu ein bod yn diogelu hawliau deiliaid bathodynnau presennol ac yn y dyfodol, er mwyn sicrhau y gallant barhau i fwynhau manteision y cynllun mewn amgylchedd lle mae nifer y lleoedd parcio’n gyfyngedig.

O ran adroddiad y pwyllgor, trof yn gyntaf at gymhwystra. Bydd llawer ohonoch yn ymwybodol fod Lloegr yn ddiweddar wedi ymestyn y cymhwystra i fathodyn glas i gynnwys pobl â namau gwybyddol, yn benodol pobl na allant adael cartref oherwydd trallod seicolegol llethol neu oherwydd eu bod yn wynebu risg sylweddol naill ai iddynt hwy eu hunain neu i eraill. Yma yng Nghymru, rydym wedi cynnwys pobl ag anableddau cudd ers 2014, ac yn arbennig pobl sydd angen cymorth gyda phob taith oherwydd namau gwybyddol. Dylai Cymru fod yn falch o fod wedi arwain y ffordd a chydnabod y gall anableddau cudd gael effaith ddinistriol ar fywydau pobl ac ar eu symudedd. Ond o'r dystiolaeth, mae'n amlwg fod angen gwneud mwy o waith.

Gall Cymru fod yn falch hefyd o'r ffordd rydym yn trin cymhwystra. Ar sail gyfrannol, rhoddir bathodyn glas i fwy o bobl yng Nghymru nag unrhyw le arall yn y Deyrnas Unedig. Yng Nghymru, mae gan 6.8 y cant o’r boblogaeth fathodyn, yng Ngogledd Iwerddon mae'r ffigur yn 5.3 y cant, yn yr Alban mae'n 4.5 y cant, ac yn Lloegr, nid yw ond yn 3.8 y cant. Fodd bynnag, gwn fod y pwyllgor yn cwestiynu a ydym wedi mynd yn ddigon pell i ymestyn y cymhwystra. Mae hwn yn gwestiwn anodd ac mae angen ei ystyried ymhellach.

I'r perwyl hwnnw, mae fy swyddogion wedi bod yn cynnal trafodaethau gyda'r tair gwlad arall i rannu gwybodaeth am gymhwystra cyfredol i bennu a oes rhesymau cyfiawn dros ei newid. Credaf na ellir gwneud unrhyw newidiadau pellach i'r meini prawf cymhwystra oni bai fod yna sylfaen dystiolaeth gadarn i gefnogi newidiadau o'r fath. Nid wyf am leihau argaeledd consesiynau parcio i ddeiliaid bathodynnau cyfredol, sef bron i 7 y cant o'r boblogaeth.

Gallai cynyddu'r meini prawf cymhwystra yn ddireolaeth a pheidio â seilio newid ar dystiolaeth gadarn gynyddu nifer y deiliaid bathodynnau’n ddramatig, gan arwain at bwysau ar adnoddau a mynediad at gonsesiynau parcio pwrpasol, a gallai hynny danseilio gweithrediad yn ogystal â hygrededd y cynllun y dymunwn ei ddiogelu. Felly mae sicrhau bod y meini prawf cymhwystra yng Nghymru yn gywir a bod y consesiynau parcio gwerthfawr yn cael eu diogelu yn gydbwysedd bregus.

Trof yn awr at yr asesiad o bobl sy'n ymgeisio am y cynllun. Rwy'n credu y bydd pob Aelod yn ymwybodol mai awdurdodau lleol sydd i benderfynu pwy sy'n bodloni'r meini prawf cymhwystra, ond mae Llywodraeth Cymru wedi datblygu offer i'w cynorthwyo yn eu dyletswyddau. Mae'r gwasanaeth ar-lein cenedlaethol, gwasanaeth digidol y bathodyn glas, dan arweiniad Lloegr, yn galluogi pobl i wneud cais ar-lein ac yn trefnu’r gwaith o gynhyrchu a dosbarthu bathodynnau. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn ariannu gwasanaeth asesu annibynnol. Mae'n darparu cyngor a chymorth i awdurdodau lleol pan na allant wneud penderfyniad. Fodd bynnag, nid yw pob awdurdod lleol yng Nghymru yn defnyddio'r offer a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion sicrhau bod awdurdodau lleol yn fodlon â'r deunyddiau a'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu ac i weithio gydag awdurdodau lleol ar ddatblygu unrhyw offer neu hyfforddiant pellach. Mae gweithgor o awdurdodau lleol a rhanddeiliaid wedi'i sefydlu, ac mae'r cyfarfod cyntaf wedi bod yn hynod gynhyrchiol. Datblygir rhaglen waith i fynd i'r afael ag argymhellion adroddiad y pwyllgor.

Gan droi at orfodi, mae ymarferion diweddar mewn dau awdurdod lleol wedi datgelu lefelau na ellir eu hanwybyddu o gamddefnydd o gynllun consesiwn parcio y bathodyn glas. Yng Nghaerdydd, dros gyfnod o 12 diwrnod rhwng Ebrill a Mehefin, atafaelwyd 15 bathodyn oherwydd camddefnydd. Yn bersonol, cefais fy synnu a fy nigalonni gan ymddygiad y rhai sy'n camddefnyddio’r cynllun. Hyd yn oed yn fwy rhyfeddol, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, dros ddau ddiwrnod o weithgaredd gorfodi, targedodd swyddogion ardal hysbys, gan arwain at 16 o droseddau difrifol, gydag o leiaf 10 o'r rhain yn symud ymlaen i gamau gorfodi pellach. Credaf fod gorfodi yn allweddol i amddiffyn y consesiynau ar gyfer deiliaid bathodynnau, ac rwyf wedi ymrwymo i sicrhau y gellir cynnal ymarferion pellach. Tynnodd y pwyllgor sylw at orfodaeth mewn gwirionedd, ac argymhellodd y dylwn adrodd i'r Cynulliad y flwyddyn nesaf ar berfformiad awdurdodau lleol, a gobeithio, bryd hynny, y byddwn yn gallu dangos cynnydd pellach ar orfodi ar draws rhannau eraill o Cymru Siaradodd Jenny Rathbone, ymhlith eraill, yn gywir am bwysigrwydd gorfodi, a hoffwn achub ar y cyfle i sicrhau Jenny ein bod wedi derbyn argymhelliad 8 a 16 mewn egwyddor.

Gan droi at gyfathrebu, bydd sicrhau bod y cynllun bathodyn glas yn cael ei barchu a'i ddeall yn helpu yn y frwydr yn erbyn camddefnydd, a gwnaeth y pwyllgor nifer o argymhellion i wella cyfathrebu. Mae gwaith eisoes ar y gweill i adolygu taflenni a chanllawiau sy'n gysylltiedig â'r cynllun trwy weithgor gydag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid.

Mae'r ymchwiliad wedi dod â'r cynllun gwerthfawr hwn i'r blaen ac wedi ein hatgoffa am bwysigrwydd y cynllun hwn, a phwysigrwydd rheoli camddefnydd. Rwy'n hyderus, Ddirprwy Lywydd, y bydd fy ymateb i argymhellion y pwyllgor a'r camau a amlinellais yn fy anerchiad yn cyflawni newid sy'n deg i bawb. Ac ni ddylai’r ffaith fy mod yn gwrthod rhai o'r argymhellion gael ei gweld fel parodrwydd ar fy rhan i beidio â gweithredu trwy ymyriadau amgen. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion weithio'n agos gydag awdurdodau lleol i gryfhau cysondeb yn eu dull o drin ceisiadau a wrthodwyd, a byddwn hefyd yn trafod gydag awdurdodau lleol a ydynt yn agored i ehangu parcio rhatach ac os felly, byddwn yn darparu cymorth i bennu a oes cyfle i wneud hynny. Bydd swyddogion yn parhau i fonitro'r defnydd o ganllawiau cyfredol a hefyd yn chwilio am gyfleoedd i wella eu cynnwys a'u defnydd.

Mewn perthynas ag argymhelliad 13, wrth gwrs, byddwn yn gwirio effeithiolrwydd gwasanaeth digidol y bathodyn glas ac yn atgoffa awdurdodau lleol i'w ddefnyddio. Byddaf hefyd yn archwilio'r pwynt penodol a godwyd gan Dawn Bowden ynghylch adnewyddu.

Nawr, er bod nifer o'r argymhellion yn dda o ran eu bwriad, trwy eu gweithredu, gallai fod—gallai fod—canlyniadau niweidiol nad yw'r pwyllgor wedi gallu ymchwilio iddynt, megis canlyniadau posibl cynyddu nifer y bathodynnau sydd mewn cylchrediad yn sylweddol. Ond rwy’n barod i ystyried argymhellion pellach os ydynt yn seiliedig ar dystiolaeth feintiol ac ansoddol gadarn. Ac i'r perwyl hwnnw wrth gwrs, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am drafodaethau'n ymwneud ag argymhellion 4 ac 11.

Unwaith eto, a gaf fi ddiolch i'r pwyllgor am eu hymchwiliad a'u hadroddiad ar y cynllun bathodyn glas, sydd o fudd i bron ddwbl y gyfran o ddinasyddion yng Nghymru o gymharu â Lloegr? Mae'r holl Aelodau'n cytuno bod yn rhaid amddiffyn gwerth y cynllun bathodyn glas, ac mae hynny'n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn benderfynol o'i wneud.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar John Griffiths i ymateb i'r ddadl?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Pwysleisiodd Mark Drakeford—Mark Isherwood, mae'n ddrwg gennyf—[Chwerthin.] Mae'n anodd iawn drysu rhwng y ddau, Ddirprwy Lywydd—rhaid ei fod yn arwydd o flinder, rwy'n meddwl. Pwysleisiodd Mark Isherwood y model cymdeithasol o anabledd wrth ystyried y materion hyn, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth a ddaeth i'r amlwg yn glir yn y dystiolaeth a gawsom yn ein gwaith fel pwyllgor. Nid oes amheuaeth fod yn rhaid i'r cysyniad o'r model cymdeithasol o anabledd—y dull hwnnw o weithredu—fod yn sail i bopeth sy'n digwydd mewn perthynas â'r materion pwysig hyn. Gwyddom fod y ffordd y mae cymdeithas yn ei threfnu ei hun, neu'n methu trefnu ei hun, yn gwbl allweddol i ansawdd bywyd a gallu pobl ag anableddau i fyw'r bywyd annibynnol y maent yn dyheu amdano. Rhaid i hynny fod wrth wraidd ein hystyriaeth o'r holl faterion hyn.

Ddirprwy Lywydd, gadewch i mi ystyried ymateb y Llywodraeth a wyntyllwyd gan y Gweinidog yn awr, ac a drafodwyd gan Aelodau eraill. Fel y dywedwyd, yn wreiddiol, gwrthododd Llywodraeth Cymru naw o'n 19 o argymhellion. Gwnaethom bwyntiau pellach i Lywodraeth Cymru drwy lythyr, fel pwyllgor, ac yna derbyniwyd tri argymhelliad arall mewn egwyddor. Yna, gwnaethom ysgrifennu eto gan wneud pwyntiau eraill, ac yna, mewn ymateb pellach gan Lywodraeth Cymru, derbyniodd y Gweinidog ei bod yn bosibl fod ffyrdd eraill o fynd i'r afael â rhai o'r materion hynny.

Felly, er bod y pwyllgor wedi'i siomi yn yr ymateb cychwynnol, ac yn dal i fod yn siomedig na chafodd mwy o'r argymhellion eu derbyn, credaf ei bod yn deg dweud i ni fod mewn cysylltiad â'r Gweinidog ac rydym wedi gweld symudiad ar ei ran, ac yn wir, rydym wedi cael sicrwydd pellach heddiw. Felly, ydy, mae'r pwyllgor yn siomedig, ond rydym wedi cael deialog ac rydym wedi gweld rhywfaint o gynnydd.

Ar bwynt Dawn Bowden ar y mater penodol hwnnw, mater y mae Dawn yn llygad ei lle yn dweud na chawsom dystiolaeth arno fel pwyllgor—felly, lle mae oedi cyn adnewyddu, mae'n cymryd peth amser i ymdrin â'r mater, ac yn y cyfamser gallai'r bathodyn barhau gan ganiatáu i ddeiliad y bathodyn barhau i fwynhau'r consesiynau a ddaw yn ei sgil. Clywaf yr hyn a ddywedodd y Gweinidog wrth ymateb ac fel pwyllgor, edrychwn ymlaen hefyd at gadw llygad ar hynny.

Credaf fod Jenny Rathbone wedi crybwyll rhai materion diddorol o ran y deiliaid bathodynnau eu hunain, efallai, nad ydynt bob amser yn deall pwysigrwydd eu hymddygiad mewn perthynas ag anabledd a phobl—defnyddwyr cadeiriau olwyn, er enghraifft—sy'n defnyddio palmentydd isel. Yn rhyfedd ddigon, cyfarfûm â grŵp o Drefyclo, a oedd, fel grŵp o bobl ag anableddau—grŵp defnyddwyr—yn gymorth mawr gyda gwaith y pwyllgor yn hwyluso grŵp ffocws ac maent yn parhau i ymgysylltu'n frwd. Yn wir, gwnaethant yr union bwynt a wnaeth Jenny Rathbone—sef mai deiliaid bathodynnau glas eu hunain mewn gwirionedd sydd, yn Nhrefyclo, yn rhy aml yn parcio mewn modd sy'n rhwystro mynediad at balmentydd isel, ac maent yn atgoffa pawb o'r materion hynny'n barhaus.

Felly, siaradwyd am ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth a chyfathrebu, ac unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth y soniodd y Gweinidog amdano. Mae angen inni wneud y pwyntiau priodol yn barhaus a cheisio sicrhau, mor aml â phosibl, fod pobl yn deall y materion hyn ac yn ymddwyn yn briodol. Gallai fod rôl i ymgyrchoedd teledu a chodi ymwybyddiaeth yn ehangach os ydym am fod mor effeithiol ag y mae angen inni fod ar y pwyntiau hynny.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu bod y Gweinidog wedi cydnabod pwysigrwydd y materion hyn a chael y cydbwysedd cywir fel ein bod yn ymestyn manteision y cynllun gymaint ag y bo modd, ond rydym yn ymwybodol, pe bai hynny'n mynd yn rhy bell, y byddai'n lleihau gwerth y cynllun i ddeiliaid bathodynnau presennol a'r rhai a fydd yn dod yn ddeiliaid bathodynnau o dan y meini prawf presennol. Rydym yn ymwybodol o'r cydbwysedd hwnnw, ac edrychwn ymlaen at gael y wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog fel y gallwn asesu ymhellach i weld a yw'r cydbwysedd hwnnw'n cael ei daro'n briodol.

Ddirprwy Lywydd, gwelaf fod fy amser wedi dod i ben. Gadewch imi ddweud i gloi fod y cynllun hwn yn wirioneddol bwysig oherwydd, fel y nododd y Gweinidog eto, yng Nghymru yn arbennig, mae cyfran uchel o'r boblogaeth yn ddeiliaid bathodyn glas. Felly, mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael y cynllun hwn yn iawn. Mae'n gwneud cyfraniad sylweddol at ansawdd bywyd deiliaid y bathodynnau hyn yma yng Nghymru.  

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 8, dadl Plaid Cymru: treth gyngor ar ail gartrefi. Galwaf ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig—Siân. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rydym ni wedi dod â'r ddadl yma gerbron heddiw gan ein bod ni'n teimlo bod rhaid cael gwared ar anghyfiawnder hollol annerbyniol. Dwi wedi bod yn codi mater treth cyngor ail gartrefi ers tro. Mae geiriad ein cynnig yn fwriadol benagored. Dwi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn chwilio am ddatrysiad—mi ges i gyfarfod efo rhai o swyddogion y Llywodraeth yn ôl yn yr haf. Ond, yn anffodus, hyd yma does dim arwydd bod unrhyw beth am newid. Ac mae'n rhaid i fi ddweud, roeddwn i'n siomedig iawn y prynhawn yma efo ymateb y Gweinidog Cyllid, a oedd yn dweud nad oedd yna ddim loophole yn y system. I fi, roedd hynny yn rhyfeddol. Er bod y cynnig yn benagored, dwi yn cynnig ffordd ymlaen a dwi'n edrych ymlaen yn eiddgar at glywed ymateb y Gweinidog.

Er bod perchnogion ail gartrefi ymhlith y cyfoethocaf yng ngwledydd Prydain, yng Nghymru maen nhw'n gallu defnyddio'r system er mwyn osgoi talu treth cyngor. Wrth gofrestru eu hail gartrefi fel busnesau bach, mae'r perchnogion yn gallu osgoi talu treth cyngor drwy drosglwyddo i'r system drethi busnes. Ond gan fod gwerth ardrethol eu heiddo nhw yn isel, mae 94 y cant ohonyn nhw yn gymwys i ryddhad trethi busnes. Hynny yw, dydyn nhw ddim yn gorfod talu trethi busnes chwaith. Ond nid busnesau ydyn nhw—tai domestig ydyn nhw. Felly, dydyn nhw ddim yn talu treth cyngor a dydyn nhw ddim yn talu trethi busnes, er bod y perchnogion, wrth gwrs, yn defnyddio'n ffyrdd ni, ein palmentydd ni, ein goleuadau stryd ni, ein draeniau ni, toiledau cyhoeddus ac yn y blaen. Mae hyn yn anghyfiawn, a dyna pam dwi'n parhau i'w herio fo. Mae o'n sgandal, a dyna pam mae'n rhaid canfod atebion a gweithredu er mwyn dileu'r anghyfiawnder. Mae o'n fater o gydraddoldeb, a dwi'n methu deall pam mae Llafur yng Nghymru yn caniatáu i hyn barhau.

Mae hi'n broblem sy'n cynyddu. Mae yna 5.2 miliwn o bobl ym Mhrydain yn berchen ar ail gartrefi erbyn hyn, o'i gymharu â 1.6 miliwn dim ond ychydig flynyddoedd yn ôl, ac mae ymchwil yn dangos bod naw o bob 10 perchennog ail gartref ym Mhrydain ymhlith hanner mwyaf cyfoethog y boblogaeth. Ond, yng Nghymru, mae perchnogion ail gartrefi wedi ffeindio ffordd o arbed arian, ffordd gyfreithiol—dwi ddim yn dadlau ynglŷn â hynny—ffordd gyfreithiol, ond un sydd yn creu annhegwch mawr.

Mae'r broblem ynghlwm ag adran 66 o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988. Mae'r Ddeddf hon yn caniatáu i berchnogion ail gartrefi symud eu heiddo o'r system treth cyngor os ydyn nhw'n gosod eu heiddo fel llety hunan-ddarpar am gyfnodau byr o'r flwyddyn. Mae'n broblem sy'n codi ar draws Cymru, ond, yn y siroedd lle mae llawer o ail gartrefi, mae effaith hyn i'w deimlo waethaf, wrth gwrs. Mae yna 5,000 o ail gartrefi yng Ngwynedd, y sir gyda'r nifer fwyaf o ail gartrefi yng Nghymru, a mwy na thebyg yng ngwledydd Prydain. Ar y llaw arall, mae bron i 2,000 o bobl ar y rhestr aros ar gyfer tai cymdeithasol yn y sir. Mae pobl leol yn cael eu prisio allan o'r farchnad dai, gan greu argyfwng mewn nifer o'n cymunedau. Mae Cyngor Gwynedd yn awyddus i liniaru hyn, ac mae angen i berchnogion ail gartrefi dalu premiwm ychwanegol ar eu treth cyngor. Mae hyn yn digwydd mewn rhannau eraill o Gymru yn sgil pwerau a ddaeth i rym yn 2014. Ac yng Ngwynedd, y syniad ydy gwario'r dreth sy'n cael ei chodi yn y ffordd yma ar godi tai fforddiadwy a thai cymdeithasol, ac mae gwir angen y math yna o dai. Ond, fel dwi newydd ddisgrifio, mae nifer cynyddol o berchnogion ail gartrefi wedi canfod ffordd o beidio talu'r dreth cyngor, gyda dros 1,000 o'r 5,000 o ail gartrefi yng Ngwynedd wedi canfod yr anomali yn y system.

Ar y llaw arall, mae fy nghymorthfeydd i yn yr etholaeth yn llawn o bobl sy'n byw mewn amodau annerbyniol, mewn llety rhent preifat sy'n damp, yn rhy fach, neu'n ddrud i'w wresogi, gan arwain at dlodi tanwydd. Mae teuluoedd yn gorfod rhannu eu cartrefi efo rhieni neu berthnasau eraill neu ffrindiau. Mae yna rywbeth mawr o'i le: mae yna rywbeth sylfaenol annheg mewn sefyllfa pan fod 2,000 o bobl yn byw mewn amodau annerbyniol tra bod perchnogion ail gartrefi'n chwarae'r system at eu budd eu hunain gan osgoi talu treth gyngor. Mae cyfanswm o £1.7 miliwn y flwyddyn yn cael ei golli yng Ngwynedd yn unig, yn ogystal â'r premiwm, yn sgil hyn, ac mi fyddai'r arian yna'n gallu bod yn ddefnyddiol iawn i goffrau'r cyngor, arian a fyddai'n gallu cyfrannu tuag at adeiladu tai addas i bobl leol yn y sir.

Gellid dadlau, drwy adael i hyn ddigwydd, fod Llywodraeth Cymru yn rhoi arian ym mhocedi perchnogion ail gartrefi yn hytrach nag yn defnyddio'r arian i wella bywydau pobl leol. Mae'n hanfodol ein bod ni'n datrys y broblem hon. Ac, yn fy meddwl i, yr ateb symlaf, hawsaf a mwyaf tryloyw ydy addasu adran 66 o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988. Mae gan Lywodraeth Cymru'r pŵer i wneud hyn drwy dynnu'r meini prawf ynglŷn ag unedau hunanarlwyo, fel sy'n cael eu disgrifio yn adran 66. Gellid sefydlu'r egwyddor fod pob eiddo sy'n cael ei ddefnyddio fel eiddo domestig yn parhau i fod yn eiddo domestig, hyd yn oed os ydy o'n cael ei ddefnyddio'n achlysurol i godi incwm ychwanegol i'r perchennog. Mi fyddai gwneud y newid yna'n cael gwared ar y loophole, a byddai hyn ddim yn effeithio dim o gwbl ar lety hunanarlwyol masnachol a busnesau gwyliau twristaidd achos dydyn nhw ddim yn rhan o adran 66 o'r Ddeddf yma. Dyna'r ateb syml, yn fy marn i. Dwi'n edrych ymlaen i glywed ydy'r Gweinidog yn cytuno efo hynny.

Mi fyddwn ni hefyd y prynhawn yma'n trafod y broblem ail gartrefi'n fwy cyffredinol, ac mi fydd Llyr Gruffydd yn ymhelaethu ar hyn. Mae modd defnyddio'r gyfundrefn gynllunio i daclo'r broblem gynyddol o ail gartrefi yn ein cymunedau ni a'r ffordd mae pobl leol yn cael eu prisio allan o'r farchnad dai yn lleol. Mae modd, er enghraifft, defnyddio categorïau newydd o fewn y gyfundrefn gynllunio a diffinio'r term 'preswyl' gan gynnwys categori 'ail gartref', ac mi ellid deddfu bod angen caniatâd cynllunio ar gyfer newid tŷ preswyl llawn amser i fod yn ail gartref. Mi fyddai hyn yn rhoi cyfle i awdurdodau lleol gynnal gwell cydbwysedd o fewn cymunedau.

Mae angen gwneud llawer iawn mwy i helpu teuluoedd sy'n cael eu prisio allan o'r farchnad yn sgil presenoldeb nifer cynyddol o ail gartrefi, ac rydw i yn falch o wybod bod Cyngor Gwynedd yn cynnal gwaith ymchwil manwl ac eang i ganfod atebion i'r straen y mae ail gartrefi'n eu rhoi ar gymunedau lleol. Ond, yn y cyfamser, beth am gael gwared ar y sgandal sy'n codi yn sgil adran 66 o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988, a gwneud hynny unwaith ac am byth? Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn cytuno efo Plaid Cymru ar hyn, dan arweiniad ei fforwm gwledig sy’n cynnwys naw o gynghorau Cymru. Ac mae Jeremy Corbyn wedi cyhoeddi cynlluniau i osod lefi newydd ar ail gartrefi a fyddai’n golygu bod perchnogion yn talu dwywaith yn fwy o dreth gyngor. Meddai fo, a dwi’n dyfynnu:

Mae marchnad dai sy'n gweithio i'r lliaws yn galw am weithredu gan lywodraeth i sicrhau bod gan bawb le i'w alw'n gartref.

Llafur y Deyrnas Unedig yn dweud hynny; Llafur yng Nghymru yn methu datrys sgandal y perchnogion sydd wedi canfod ffordd o osgoi talu treth gyngor ar eu heiddo. Dwi wedi cynnig ateb. Gall yna fod ffyrdd eraill o greu tegwch, ond yn sicr mae angen i hyn gael ei ddatrys a’i ddatrys ar frys.

Yn gyntaf oll, a gaf fi ddweud bod yna bobl yn Llafur Cymru sy'n cytuno â chi? Rwy'n un ohonynt.

Rydym yn gwybod dau beth: mae'r cyfoethog yn dda iawn am gynhyrchu cynlluniau i osgoi talu'r swm o dreth y maent yn ei thalu, neu i'w lleihau—yr enghraifft glasurol yw'r dreth gorfforaeth, sydd wedi dod yn gyfraniad gwirfoddol gan gwmnïau amlwladol; ac mae angen trethi arnom, rhai lleol a chenedlaethol, i dalu am y gwasanaethau a ddefnyddiwn ac sydd eu hangen. Y ddwy dreth y mae pobl gyfoethog yn eu casáu fwyaf yw'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig. Yn hanesyddol nid oedd modd osgoi'r rhain, a dyna sy'n egluro'r galw am gynlluniau lleihau ardrethi yn barhaus, a throi ail gartrefi yn eiddo gwyliau gan ddefnyddio'r cynllun lleihau ardrethi i osgoi neu leihau'n sylweddol y swm a fyddai wedi bod yn ddyledus fel treth gyngor.

Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Lafur Cymru ar hyn o bryd yn adolygu effaith a defnydd y pwerau disgresiwn i awdurdodau lleol gymhwyso premiymau'r dreth gyngor ac i weld a yw'r ddeddfwriaeth newydd yn gweithredu yn ôl y bwriad. Fel rhan o'r adolygiad, gofynnwyd i awdurdodau lleol ddarparu unrhyw dystiolaeth a allai fod ganddynt fod ail gartrefi preifat yn cael eu rhestru'n anghywir fel eiddo hunanddarpar. Yr anhawster yw bod llawer o berchnogion ail gartrefi yn gadael i ffrindiau a theulu eu defnyddio, ac felly'n ateb y meini prawf sy'n ei gwneud yn ofynnol iddynt fod ar gael ar gyfer rhentu yn dechnegol, oherwydd eu bod yn eu gosod i bobl—meibion, merched, cefndryd—ond buaswn yn awgrymu nad ydynt yn codi tâl ar y gyfradd y dylent ei wneud.

Mae'n rhaid i berchnogion llety hunanddarpar ddarparu tystiolaeth bod eu heiddo yn bodloni'r meini prawf. Asiantaeth y Swyddfa Brisio sy'n penderfynu a yw eiddo i'w gategoreiddio fel cartref domestig neu annomestig. Nid oes gennym reolaeth dros Asiantaeth y Swyddfa Brisio fel asiantaeth weithredol a noddir gan Gyllid a Thollau ei Mawrhydi. Gan nad yw wedi'i ddatganoli, mae'n annibynnol ar Lywodraeth Cymru. Os yw'r bobl hyn yn dweud mai ail gartrefi yw'r rhain a'u bod yn eu gosod, yn hytrach nag eiddo ar rent, nid wyf yn deall pam nad yw Cyllid a Thollau EM yn mynd ar eu holau am yr incwm. Rwy'n gwybod beth yw prisiau rhentu ac mae wythnos yn y rhan fwyaf o Gymru yn ystod cyfnodau brig ymhell dros £1,000. Os ydynt yn ei osod ar rent am y cyfnod a ddywedant, dylai'r bobl hyn fod yn gwneud o leiaf £12,000 i £15,000, ac felly dylai Cyllid a Thollau ei Mawrhydi fod yn mynd ar eu holau. Ac rwy'n siomedig nad yw Cyllid a Thollau ei Mawrhydi yn mynd ar eu holau, oherwydd dylent fod yn talu treth ar eu hincwm.

Rhaid i drethdalwyr barhau i fodloni meini prawf ardrethi annomestig ar gyfer pob eiddo ym mhob cyfnod o 12 mis. Fel arall, oni bai fod yr eiddo yn dod o fewn unrhyw gategori arall o eiddo annomestig, mae'r eiddo yn debygol o gael ei ystyried yn ddomestig a byddai'n ddarostyngedig i asesiad o rwymedigaeth i dalu'r dreth gyngor. Lle y caiff eiddo ei restru fel llety hunanddarpar annomestig, ond nad yw'n bodloni'r meini prawf statudol, gallai'r perchennog wynebu gorchymyn i dalu'r dreth gyngor wedi'i hôl-ddyddio. A tybed faint o'r rheini a wnaed yng Nghymru hyd yma.

Dywedir wrthyf fod Llywodraeth Cymru yn effro i'r broblem fod perchnogion ail gartrefi yn newid statws eu heiddo o'r dreth gyngor i ardrethi annomestig mewn ymdrech i geisio elwa ar gynlluniau rhyddhad ardrethi. Efallai y gallai'r Gweinidog ddweud wrthym faint o orchmynion wedi'u hôl-ddyddio i dalu'r dreth gyngor a gafwyd. Fel y dywedais yn gynharach, dylai Cyllid a Thollau EM fynd ar drywydd y bobl hyn. Os ydynt yn gosod eiddo ar rent am hyd at 70 diwrnod, dylai hynny gynhyrchu swm sylweddol o arian.

Mae ail gartrefi hefyd yn cyfyngu ar faint o eiddo sydd ar gael i bobl leol. Maent yn gwneud i bobl ifanc adael yr ardal wrth i brisiau gael eu gwthio i fyny ac achosi i ysgolion lleol gau wrth i nifer y plant a adewir ar ôl i'w mynychu ostwng. Gwyddom y gallai perchnogion ail gartrefi sy'n bodloni'r meini prawf ar gyfer penderfynu a yw eiddo yn annomestig fod yn gymwys i dalu ardrethi annomestig. Gallant hefyd fod yn gymwys i gael rhyddhad ardrethi i fusnesau bach ac felly ni fydd unrhyw rwymedigaeth arnynt ar ôl i'r rhyddhad ardrethi i fusnesau bach gael ei roi ar waith. Mae'r rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn cael ei ariannu'n llawn gan Lywodraeth Cymru, felly pam y dylem boeni? Oherwydd bod yr holl refeniw ardrethi annomestig a godir yng Nghymru yn cael ei gronni a'i ddosbarthu i awdurdodau lleol. Pan na ddaw'r arian i mewn, nid yw'r gweddill ohonom yng Nghymru yn cael cymaint ag y byddem yn ei gael o'r gronfa honno. Golyga fod peidio â thalu yng Ngwynedd yn effeithio ar bobl yn Abertawe.

Yr wythnos diwethaf, edrychais i weld beth oedd prisiau rhent llety gwyliau yng Ngwynedd yn ystod mis Awst. Ni allwn ddod o hyd i eiddo lle byddai'r dreth gyngor flynyddol yn llai na phythefnos o rent gyda gordal o 100 y cant, neu rent un wythnos heb ordal. Os yw'n dŷ neu'n fflat, dylent dalu'r dreth gyngor. Unwaith eto, hoffwn alw ar y Gweinidog i ddileu'r cynllun rhyddhad ardrethi i fusnesau bach oddi ar dai a fflatiau. Mae'n ateb gwahanol i'r un y mae Siân Gwenllian wedi'i gyflwyno, ond mae'n ateb arall—gan ei gadw ar gyfer gwestai a thai llety. Dyma'r peth iawn i'w wneud, mae'n dda i incwm, yn dda i'r ardal, ac mae'n ddefnydd da o arian cyhoeddus. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i weithredu. Nid wyf yn poeni a ydych yn derbyn awgrym Siân Gwenllian neu fy un i, mae'n rhaid i ni weithredu a'i wneud.

Rŷn ni yn ymwybodol erbyn hyn fod yna dros 24,000 o ail gartrefi yng Nghymru, gyda bron i 5,000 ohonyn nhw yng Ngwynedd, ac mae yna dros 4,000 ohonyn nhw yn sir Benfro. Yn wir, yn 2017-18, roedd bron i 40 y cant o'r tai a gafodd eu gwerthu yng Ngwynedd a dros draean o'r tai a werthwyd ar Ynys Môn wedi eu gwerthu fel ail dai. Felly, yn ei hanfod, rŷn ni'n sôn am broblem economaidd mwy sylfaenol yn fan hyn onid ŷn ni? Mae rhannau helaeth o Gymru, yn enwedig yr ardaloedd sydd â'r lefelau uchaf o ail dai hefyd, wrth gwrs, ymhlith yr ardaloedd sydd â'r lefelau isaf o gyflogau ac incwm. Felly, y realiti yw bod yr ardaloedd yma yn llefydd lle dyw'r farchnad dai ddim yn adlewyrchu'r economi leol i bob pwrpas.

Mae gan awdurdodau lleol ddulliau fel adrannau 106 a 157 i geisio rheoli gwerthiant tai a chyflwyno rhyw fesurau i gydbwyso'r elfennau yma, ond mae'n amlwg eu bod nhw'n annigonol neu, yn un peth, fyddem ni ddim yn cael y ddadl yma heddiw. Ac felly, dwi eisiau jest treulio ychydig o amser yn edrych ar beth mae rhai rhanbarthau a gwledydd arall wedi bod yn gwneud ac a oes yna wersi efallai y byddem ni yn gallu eu dysgu i fynd i'r afael â rhai o'r materion yma.

Mae gan y Swistir reolau caeth iawn. Maen nhw reit ar begwn y sbectrwm. Yn y fanna, mae'n rhaid i'r tŷ fod wedi ei leoli mewn ardal sydd wedi ei neilltuo fel ardal gwyliau cyn bod modd ei werthu e fel ail dŷ, ac wedyn mae angen caniatâd gan y canton cyn y gallwch chi brynu'r tŷ hwnnw. Yn ogystal â hynny, mae cantons a bwrdeistrefi yn gallu gosod eu rheolau eu hunain hefyd. Maen nhw'n gallu cyfyngu gwerthiant o ail gartrefi i dai sydd eisoes yn ail gartrefi. Maen nhw'n gallu cyfyngu ar ba mor fawr, beth yw maint yr ail gartrefi yma. Maen nhw hyd yn oed yn gallu cyfyngu ar nifer yr ail gartrefi y mae hawl gan unrhyw un person i'w berchnogi. Yn 2012, fe gytunodd pobl y Swistir mewn refferendwm, fel maen nhw'n dueddol o wneud yn gyson yn y Swistir, i osod cyfyngiad ar faint o ail gartrefi oedd yn cael bod yn y wlad. Felly, maen nhw wedi dewis un llwybr.

Mae Guernsey wedi edrych ar ddull arall. Maen nhw wedi cymryd camau llym i reoli'r farchnad dai yn y fanna. Mae'r Llywodraeth yno yn gweithredu dwy farchnad dai: marchnad agored ar gyfer dim ond 7 y cant o dai ar yr ynys, a'r gweddill yn farchnad gaeedig ar gyfer pobl leol neu bobl sydd â permit gwaith yn unig. Ac mae yna fodelau gwahanol mewn gwledydd fel Catalonia, yn Ffrainc, yr Almaen ac yn y blaen. 

Yn agosach i gartref, wrth gwrs, mae yna set benodol o reoliadau yn Llundain.

Mae rheoliadau yn Llundain ers y 1970au wedi bod yn wahanol i weddill Lloegr o ran rheoli'r defnydd o dai marchnad agored fel ail gartrefi. Arferai'r rheoliadau yn Llundain atal defnydd o eiddo preswyl yn 32 bwrdeistref Llundain fel eiddo gwyliau i'w osod dros dro, a gwnaed hyn drwy reoliadau a oedd yn galw am ganiatâd cynllunio i newid y defnydd. Prif bwrpas hyn, wrth gwrs, oedd gwarchod y stoc dai yn Llundain.

Yn 2005, daeth deddfwriaeth i rym i lacio'r rheolau hynny, a thros gyfnod byr o amser, bu cynnydd enfawr yn nifer yr eiddo a gaiff eu gosod fel eiddo gwyliau i'w osod yn y tymor byr, fel y gallwch ddychmygu, gyda thros 70,000 eiddo wedi'u rhestru fel eiddo gwyliau i'w osod yn y tymor byr. Mae hynny wedi bod yn destun trafodaeth yn Nhŷ'r Cyffredin yn ddiweddar, gyda phryderon ynglŷn â'r effaith a gaiff hynny ar y stoc dai ac ar gymunedau lleol, ac ati. Un o'r problemau yw'r anhawster i orfodi'r terfyn o 90 noson mewn blwyddyn galendr, sy'n rhywbeth y gallwn uniaethu ag ef yn y cyd-destun Cymreig hefyd rwy'n siŵr.

Nawr, ar hyn o bryd, mae'r Bil cynllunio yn yr Alban yn mynd drwy'r Senedd yn y fan honno, ac mae'n cynnwys cynnig i ddiwygio'r ddeddfwriaeth fel bod rhaid cael caniatâd cynllunio i ddefnyddio tŷ fel eiddo gwyliau i'w osod yn y tymor byr, lle mae'r awdurdod cynllunio yn dynodi ardal fel man rheoli eiddo gwyliau i'w osod yn y tymor byr.

Felly, fel y nodaf, ceir digon o ffyrdd creadigol, rhai mwy eithafol nag eraill, y gallem edrych ar hyn. Nawr, mae Siân Gwenllian wedi amlinellu ateb eithaf syml i broblem benodol iawn, ond fel y dywedais, mae angen inni edrych ar lu o ddulliau o ymdrin â'r materion ehangach sy'n ymwneud ag ail gartrefi a'r effaith a gânt ar gymunedau, ar farchnadoedd tai ac ar argaeledd tai. Rwy'n credu bod angen i Lywodraeth Cymru ddangos yr un creadigrwydd wrth fynd i'r afael â rhai o'r materion a amlygwyd yn y ddadl hon.

Yn ystod yr ail a'r trydydd Cynulliad, mynegodd cyrff masnach, yn cynnwys aelodau o Gymdeithas Gweithredwyr Hunanddarpar Cymru a Chynghrair Twristiaeth Cymru bryder eang am effaith cynigion Llywodraeth Cynulliad Cymru ar y pryd ar fusnesau twristiaeth yn sgil newid y meini prawf cymhwyso ar gyfer llety hunanddarpar. Ymhellach, roedd deddfwriaeth Llywodraeth Cymru yn cydnabod y gellid defnyddio rhai anheddau naill ai fel ail gartrefi neu fel llety gwyliau hunanddarpar ar rent masnachol.

Roedd Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2010 yn datgan bod yn rhaid i annedd fod ar gael i'w rentu am o leiaf 140 diwrnod mewn cyfnod o 12 mis er mwyn bod yn gymwys fel llety hunanddarpar, ac y dylai fod wedi'i osod am o leiaf 70 o ddiwrnodau. Cafodd y Gorchymyn ei ddiwygio a'i gryfhau yn 2016. Cadwyd y cyfnodau cymhwyso, gan adlewyrchu'r ymatebion i'r ymgynghoriad cyhoeddus.

Fel y mae adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar eiddo gwag, sydd eto i'w drafod ond a gyhoeddwyd ddydd Iau diwethaf, yn datgan,

'Mae'r meini prawf ar gyfer llety hunanddarpar yn taro cydbwysedd'. 

Fel y mae ein hadroddiad hefyd y datgan,

'Gellir cofnodi anheddau sy'n bodloni'r meini prawf ar y rhestr ardrethu annomestig yn hytrach na rhestr y dreth gyngor. Mae'n rhaid talu'r dreth gyngor ar gyfer anheddau nad ydynt yn bodloni'r meini prawf, gan gynnwys ail gartrefi a gedwir at ddefnydd preifat yn bennaf. Caiff rhestrau o brisiadau at ddibenion y dreth gyngor ac ardrethu annomestig eu llunio a'u cynnal gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio. Mae'r Asiantaeth yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru.

'Er mwyn i eiddo gael ei ddiffinio fel llety hunanddarpar a'i symud i'r rhestr ardrethu, mae'n rhaid i'r perchennog roi tystiolaeth i Asiantaeth y Swyddfa Brisio bod yr eiddo yn bodloni'r meini prawf... Os bydd awdurdod lleol o'r farn y dylid rhestru eiddo ar gyfer y dreth gyngor a bod ganddo dystiolaeth o hyn, bydd yn rhaid iddo rannu'r wybodaeth honno â'r Asiantaeth a bydd yr Asiantaeth yn ystyried y dystiolaeth.

'Efallai y bydd llety hunanddarpar sydd islaw gwerth ardrethadwy penodol yn gymwys i gael Rhyddhad Ardrethi Busnesau Bach... Bu'r cynigion, gan
gynnwys p'un a ddylai fod unrhyw eithriadau ychwanegol, yn destun ymgynghoriad cyhoeddus hefyd.'  

Hyd yn oed o fewn y meini prawf hyn, mae teuluoedd ffermio o Sir y Fflint i Ynys Môn sy'n buddsoddi ar gyfer arallgyfeirio eu busnesau, wedi gofyn i mi fynegi eu pryderon fod y rheol deiliadaeth 70 diwrnod yn rhy hir ac anhyblyg ar gyfer tymor gwyliau byr, yn enwedig i fusnesau hunanddarpar newydd.

Ychwanegodd Deddf Tai (Cymru) 2014 bwerau disgresiwn i awdurdodau lleol osod premiymau o hyd at 100 y cant ar filiau'r dreth gyngor ar gyfer eiddo sy'n wag yn hirdymor ac ail gartrefi lle y gall awdurdodau osod y premiwm ar unrhyw lefel hyd at 100 y cant ar gyfer y naill neu'r llall neu'r ddau. Mater i awdurdodau lleol unigol yw penderfynu a ddylid gosod premiwm. Cyflwynodd Gwynedd, sydd â bron i 5,000 o ail gartrefi, bremiwm o 50 y cant ar ail gartrefi, fel y gwnaeth Sir y Fflint, yn rhyfedd ddigon. Cyflwynodd Conwy bremiwm o 25 y cant. Fodd bynnag, rhybuddiodd Gwynedd y byddai llawer o'r eiddo'n destun ymgais i osgoi'r dreth ychwanegol pe bai perchnogion ail gartrefi yn penderfynu eu gosod i gwsmeriaid am fwy na 70 diwrnod y flwyddyn. Wrth ymateb i mi yn y pwyllgor, dywedodd cynrychiolydd Cyngor Gwynedd,

'Dwi'n gwybod bod y syniad yma bod lot o'n heiddo gwag ni o dan berchnogaeth pobl o'r tu allan i Wynedd ddim o reidrwydd, ddim yn llwyr, oherwydd mae yna nifer o dai gwag yng Ngwynedd dan berchnogaeth pobl leol, fel rydych chi'n ei ddweud, am fod pobl wedi etifeddu eiddo ar farwolaeth ac eisiau gwneud rhywbeth efo fo.'

Pan ddywedais wrtho,

Mae rhai perchnogion ail gartrefi yn gyfoethog tu hwnt, a rhai yn llai felly,

a gofyn

I ba raddau y mae'r amgylchiad rydych chi'n ei ddisgrifio yn ddilys, lle y gallai rhywun fod yn gosod yr eiddo am fwy na'r cyfnod cymwys yn ystod y flwyddyn am resymau'n ymwneud â fforddiadwyedd? Ac i ba raddau y mae'n ceisio osgoi'r gost?

atebodd yntau,

'mae'r trosglwyddo o eiddo treth gyngor ddomestig i fod yn eiddo busnes yng Ngwynedd yn sylweddol... Rydym ni'n sôn am dros 1,000 ar hyn o bryd wedi'u trosglwyddo. Rydym ni'n sôn am gannoedd bob blwyddyn yn trosglwyddo drosodd o un i'r llall, felly. A'r hyn maen nhw angen ei wneud ydy sicrhau swyddfa'r brisio bod yr eiddo wedi bod ar gael am 140 diwrnod ac wedi cael ei osod am 70 diwrnod, ac... maen nhw yn gallu ei drosglwyddo'.

Ychwanegodd fod

'tua 98 y cant yng Ngwynedd—yn cael small business rates relief'.

Felly, dywedodd fod y golled i'r pwrs cyhoeddus ar ffurf treth i'r wlad yn y miliynau. Felly, gan weithio gyda'r swyddfa brisio, rhaid i Lywodraeth Cymru, felly, roi sylw i ganlyniad ei deddfwriaeth a allai fod yn anochel. Fe wnaeth Gwynedd eu rhybuddio. Fodd bynnag, fel y tystiais yn gynharach, ni ddylent gosbi'r cyfraniad a wneir gan fusnesau hunanddarpar go iawn i'n heconomi dwristiaeth, na pherchnogion ail gartrefi nad ydynt yn hynod o gefnog ac sy'n dilyn y rheolau, ond sy'n teimlo eu bod wedi'u gorfodi i gynhyrchu incwm ychwanegol ar sail fforddiadwyedd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Rwyf newydd orffen.

Nac ydych; roedd gennych ychydig eiriau i'w hychwanegu.

Fy ngeiriau olaf, yn llythrennol.

Parhewch—yn gyflym.

Yn gyflym iawn, a ydych yn credu bod yna fwlch yn y gyfraith y mae angen ei gau?

Mae'n ddrwg gennyf, a wnewch chi ailadrodd hynny?

A ydych chi'n credu bod yna fwlch yn y gyfraith y mae angen ei gau? Rwy'n ceisio casglu o'ch araith a ydych chi'n credu bod neu beidio.

Rhaid inni ddechrau sefydlu a yw hyn wedi'i fonitro a'i orfodi'n briodol, ac edrych arno ymhellach os ydyw. Ond rwy'n amau nad yw'n cael ei fonitro a'i orfodi'n briodol, a dyna lle mae angen i ni ddechrau.

Diolch.

Mae adran 66 o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988 yn gymhleth iawn. Gwnaed pob math o newidiadau iddi, ac rwy'n pryderu nad yw rhagdybiaeth ar ran Aelodau Plaid Cymru, a Mike o bosibl, yn gywir. Nid wyf yn credu bod y didoliad hwn yn bodoli ar gyfer llety hunanddarpar hunangynhwysol a ddarparir yn fasnachol. Rwy'n credu bod hwnnw'n dod o is-adran (2), sef y didoliad ar gyfer gwestai, a gwely a brecwast. Felly, yn y bôn, er mwyn osgoi'r dreth gyngor, rhaid i chi naill ai fodloni is-adran (2), neu yng Nghymru, is-adran (2BB). A phan ddywed is-adran (2),

nad yw'n llety hunanddarpar hunangynhwysol a ddarparir yn fasnachol

mae hynny'n ddau 'nad', oherwydd mae'n mynd yn ôl hefyd at yr 'eiddo nad yw'n eiddo domestig' ar ddechrau'r is-adran honno. Ac rwy'n credu mai (2BB) y dylem fod yn ei drafod yma yn hytrach na'r didoliad ar gyfer gwestai, a gwely a brecwast. Mike.

Diolch. Fe gofnodaf eto yr hyn a ddywedais. Dywedais, 'Peidiwch â rhoi rhyddhad ardrethi domestig ar eiddo preswyl, p'un a ydynt yn cael eu gosod ar rent neu beidio'.

Do, Mike, fe wnaethoch gynnig ateb gwahanol. Rwy'n derbyn hynny, ond credaf i chi sôn hefyd am y didoliad, fel y clywsom yn gynharach, o'r blaen. Nid wyf yn meddwl bod unrhyw un ohonom yn argymell newid gwesty, gwely a brecwast i'r hyn y mae is-adran (2) yn ei ddweud, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod is-adran (2B) a'r cyfeiriad at eiddo nad yw'n llety hunanddarpar hunangynhwysol yn cael ei ddarparu'n fasnachol—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Na, rwyf am barhau, a dweud y gwir.

Mae'n berthnasol i westai a gwely a brecwast yn unig. Y broblem sydd gennym yn y bôn yw fod llawer o'r materion hyn yn mynd yn ôl i'r adeg pan gyflwynwyd y dreth gyngor ac roedd gostyngiad gorfodol o 50 y cant ar gyfer ail gartrefi, ac ar y pryd, pan oedd rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn llai o lawer—yng Nghymru ac yn Lloegr, roeddent yr un fath bryd hynny—roedd pryder fod perchnogion ail gartrefi'n cael y disgownt o 50 y cant yn hytrach na thalu'r ardrethi busnes. Mae hynny wedi newid erbyn hyn.

Cawsom y Gorchymyn hwn yn 2010—iawn—ond fe wnaethom ei ddiweddaru yn 2016 ac ni wnaethom ystyried y newidiadau yr oedd CThEM wedi'u gwneud i'r drefn ar gyfer gosod eiddo gwyliau wedi'i ddodrefnu a gyhoeddwyd ar ddiwedd 2010 ac a oedd yn gymwys ar gyfer treth incwm o 2012 i 2013. Ac roeddent yn newidiadau synhwyrol iawn y credaf y dylem ninnau hefyd eu gwneud yng Nghymru, ac mae'n peri penbleth i mi pam nad yw wedi'i wneud a pham y gwnaeth Rebecca ateb y cwestiwn fel y gwnaeth yn gynharach. Ers i CThEM edrych ar hyn a meddwl a oedd gosod am 70 diwrnod yn ymgymeriad masnachol mewn gwirionedd—os oedd rhywun newydd gael eu hail gartref, rhywun eithaf cefnog, yn hoffi cael ail gartref, ond yn ei osod am 10 wythnos yn unig fel eu bod yn cael y peth treth, a oedd hwnnw'n drothwy digonol? A daethant i'r casgliad nad oedd, a dywedasant, 'Mewn gwirionedd, mae'n rhaid i chi ei osod am o leiaf 15 wythnos', sef y 105 diwrnod. Rwy'n credu mai ar hynny y dylem ganolbwyntio. Mae'n anodd iawn gosod gorfodaeth ar hyd yr amser y mae ar gael. Mae'n hawdd iawn dweud ei fod ar gael neu ei hysbysebu ar gyfradd uchel, neu fod rhywun yn gofyn ac nad ydych yn cymryd yr archeb. Sut y mae'r awdurdodau treth yn gwybod? Ond mewn gwirionedd, gellir yn hawdd wirio'r 10 wythnos, neu'r 15 wythnos gobeithio lle rydych yn ei osod ar rent i rywun arall fel galwedigaeth ac mae'n rhaid i chi gael incwm a thaliad i'w ddangos. Felly, yr hyn y buaswn yn annog Llywodraeth Cymru i'w wneud—ac rwy'n gobeithio y byddai Plaid Cymru yn gweld hyn o leiaf fel gwelliant ar y status quo—yw mabwysiadu'r rheolau CThEM ar gyfer gosod eiddo gwyliau wedi'i ddodrefnu lle maent yn caniatáu i bobl wrthbwyso'r llog a chael manteision eraill nad ydynt yn eu caniatáu o dan drefniadau rhentu arferol, mwy hirdymor.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Fe dderbyniaf ymyriad yn awr.

Rwy'n derbyn yr hyn rydych yn ei ddweud a chredaf ei bod yn werth cael trafodaeth ynglŷn â sut i fwrw ymlaen â hynny. Yr un categori arall o lety nad ydym wedi'i gyflwyno eto yn y ddadl hon, wrth gwrs, yw llety carafanau gwyliau. Rwy'n byw mewn ardal lle mae twristiaeth carafanau gwyliau yn rhan bwysig iawn o'r economi. Un o'r problemau a'r heriau sydd gennym yno, gyda thymhorau estynedig, yw bod llawer o bobl yn defnyddio'r carafanau gwyliau hynny fel eu prif breswylfeydd, ac mae hynny wedyn yn arwain at gostau a beichiau ar awdurdodau lleol, costau na chânt eu had-dalu amdanynt.

Mae pwynt yr Aelod wedi'i gofnodi. Mae angen i mi gwblhau'r pwynt roeddwn yn ceisio'i wneud i gwblhau fy nadl, sef iawn, fel y dywed y cynnig, os yw'n ail gartref, dylech dalu'r dreth gyngor—mae hynny'n briodol, ac ni ddylech adael i neb fanteisio ar fwlch yn y gyfraith. Fodd bynnag, os yw'r system dreth wedi'i chynllunio i ddweud, mewn gwirionedd, os nad yw'n ail gartref a'ch bod yn ei gael ar sail eiddo gwyliau i'w osod a'ch bod o ddifrif yn gwneud hynny'n fasnachol, ac yn unol â CThEM, ei fod ar gael, go iawn, am o leiaf 30 wythnos y flwyddyn, a bod eich defnydd yn achlysurol mewn perthynas â'r gweddill, a'ch bod o ddifrif yn ei osod ar rent am o leiaf 15 wythnos, mae hynny'n fy nharo fel rhwystr rhesymol i'w oresgyn a dweud, 'Eiddo gwyliau i'w osod yw hwn mewn gwirionedd. Mae rhywun yn byw ynddo am lawer o'r flwyddyn. Mae pobl yno'n gwario arian yn yr ardal leol. Rwy'n talu fy nhreth incwm ar hynny yn unol â rheolau CThEM. Mae'n deg ac yn briodol dweud mai dyna ydyw yn hytrach nag ail gartref rwy'n ei gelu i osgoi talu'r dreth gyngor.' Ond os ydym am ddweud hynny, rwy'n credu mewn gwirionedd fod angen i ni symud tuag at y rheolau CThEM llymach ar gyfer eiddo gwyliau wedi'i ddodrefnu a fu mewn grym ers 2012-13. Byddai hefyd yn ei wneud yn symlach, oherwydd bydd gennych un system wedyn ar gyfer eich esemptiad rhag talu'r dreth gyngor a rheolau CThEM. Ac nid wyf yn deall pam y byddai Llywodraeth Cymru yn parhau i gael y peth llawer llacach hwn, a gaiff ei ddisgrifio'n briodol yn fy marn i gan Blaid Cymru fel bwlch yn y gyfraith.

Rydyn ni'n gwybod gymaint mae ail gartrefi yn gallu cael effaith negyddol ar y farchnad dai. Mae'n gallu gwthio pobl allan o'r farchnad wrth i brisiau godi. Rydyn ni'n gwybod ei bod hi'n gallu gwthio pobl ifanc allan o'u cynefin wrth iddyn nhw fethu â phrynu tŷ. Ac rydyn ni'n gwybod ei bod hi'n broblem sy'n cynyddu: un tŷ ym mhob 10 yn Ynys Môn yn wag neu'n ail gartref, a chymaint â phedwar allan o bob 10 yn rhywle fel Rhosneigr. Rydyn ni, yn sicr, wedi bod yn gefnogol iawn fel plaid i'r premiwm ar dreth gyngor ar ail gartrefi ar ben y bil arferol—premiwm sy'n gallu cael ei ddefnyddio i dalu am adeiladu rhagor o dai, felly mae o'n gweithio ar bob lefel. Ond rydyn ni'n sôn heddiw am loophole sy'n golygu nid yn unig fnad yw pobl yn talu'r premiwm, ond eu bod nhw'n osgoi talu trethi o gwbl. Mi glywsom ni'r Gweinidog cyllid yn dweud yn gynharach nad ydy hi'n credu bod yna loophole. Mi ddywedodd y Prif Weinidog, pan godais i hyn yma flwyddyn yn ôl, nad oes yna loophole, ond, sori, lle mae pobl fwy cyfoethog sy'n gallu fforddio ail gartref ac yn gyfreithlon yn llwyddo i beidio â thalu treth o gwbl, mae hynny yn loophole, ac mae o'n costio'n ddrud iawn i gymunedau ac i lywodraeth leol.

Rydyn ni'n gwybod beth sy'n digwydd: mae perchenogion ail gartrefi yn trosglwyddo'r cartref o'r system treth gyngor i'r system treth busnes. Maen nhw'n gallu gwneud hynny'n hawdd iawn, mae'n ymddangos. Mae'r trothwy lawer yn rhy isel ac mae'n amheus iawn gen i faint o fonitro sy'n mynd ymlaen. Os caf i ganiatâd i ddarllen o erthygl o The Telegraph—yn Lloegr mae hwn, ond mae o'r un mor berthnasol i Gymru—ac mae hwn o ddiwrnod olaf mis Gorffennaf eleni:

'How to pay no council tax on your second home—saving thousands of pounds a year.'

'Loophole' ydy'r gair wnes i ei ddefnyddio. Mae yna air arall:

Mae tric sy'n caniatáu i berchenogion ail gartrefi gofrestru eu heiddo fel "cartrefi gwyliau" a thalu llai o dreth—hyd yn oed os nad yw'r eiddo'n cael ei osod i dwristiaid—wedi tyfu'n llawer mwy poblogaidd ers i reol gael ei newid ddwy flynedd yn ôl.

Os yw perchennog tŷ yn gosod ei ail eiddo fel cartref gwyliau am o leiaf 140 diwrnod y flwyddyn, gellir ei gategoreiddio fel busnes bach.

—ac yn y blaen, ac yn y blaen. Mae o'n dric ac mae o'n cael ei annog yn fan hyn yn The Telegraph, ac rydyn ni'n gwybod bod hyn yn cael ei ddefnyddio gan berchnogion ail gartrefi. A beth sy'n bryderus iawn i fi ydy bod y dystiolaeth yn dangos bod hyn ar gynnydd. Os caf i jest sôn am y ffigurau rydyn ni'n delio â nhw, yng Ngwynedd, hyd at fis Rhagfyr y llynedd, mi oedd yna—gadewch i mi gael y ffigur—421 eiddo wedi trosglwyddo o'r system treth cyngor i'r system trethi busnes. Pedwar cant dau ddeg un erbyn mis Rhagfyr, a hynny o'i gymharu â 282 yn y flwyddyn ariannol lawn flaenorol. Felly, mae'n berffaith glir i mi  i ba gyfeiriad rydyn ni'n mynd ar hyn.

Mewn gwirionedd, dim ond i Loegr y mae erthygl The Telegraph a'r ddarpariaeth a grybwyllir ynddi'n berthnasol. Cymal (2B) ydyw ac mae'n anhygoel o llac—mae'n dweud yn unig fod angen i chi fwriadu ei osod am 140 diwrnod. Yng Nghymru, o leiaf, dywedwn wedyn, 'Ac mae'n rhaid i chi fod wedi gwneud hynny—sicrhau ei fod ar gael am y flwyddyn ddiwethaf—ac yna rhaid i chi ei osod am y 70 diwrnod.' Felly, mae'n well na'r rhyddfrydoli sydd wedi digwydd yn Lloegr, ond rwy'n credu y byddai terfyn amser CThEM yn 2010 o 105 diwrnod yn llawer gwell a mwy synhwyrol.

A dywedais mai model ar gyfer Lloegr ydoedd, ond credaf ei fod yn berthnasol i Gymru, oherwydd yr hyn a welwn, mewn gwirionedd, yw pobl yn chwilio am ffyrdd o ddangos eu bod wedi gosod eu heiddo am 70 diwrnod y flwyddyn, ac yn ceisio chwilio am ffyrdd o ddangos eu bod ar gael am 140 diwrnod y flwyddyn. A dweud y gwir, byddai'r rhan fwyaf o bobl yn ystyried y dylech allu cael eiddo ar gael 365 diwrnod y flwyddyn, os yw o ddifri yn eiddo sydd ar gael i'w osod.

Mae'r golled i lywodraeth leol yn amlwg yn sylweddol iawn. Mae arolwg dwi am gyfeirio ohono fo yn ymwneud ag arolwg o saith cyngor yng Nghymru, sydd wedi gweld colled, o ddyfalu mai band D ar gyfartaledd fyddai'r eiddo yna—colled o £5 miliwn mewn blwyddyn mewn treth gyngor. Yn Ynys Môn, un o'r ardaloedd lle mae yna fwyaf o ail gartrefi, mae o'n £1 filiwn. Cofiwch fod £1 filiwn yn gyfystyr â 2.5 y cant ar dreth gyngor yn rhywle fel Ynys Môn. Mae yna loophole, a dwi'n gobeithio y gwnaiff y Gweinidog ystyried eto y gwadu rydyn ni wedi ei glywed ganddi hi, a'r Prif Weinidog blaenorol, fod yna rywbeth sydd angen mynd i'r afael â fo.

Beth rydyn ni angen ei weld, a beth dwi'n gobeithio ei glywed gan y Gweinidog rŵan, ydy bod y Llywodraeth o ddifri am sylweddoli bod yna isiw sydd angen ei ddatrys yn fan hyn, a pha bynnag fodel rydyn ni'n ei ddefnyddio, pa un ai yn codi'r trothwy yn sylweddol, neu y model gafodd ei ddisgrifio gan Mike Hedges, neu yr hyn rydyn ni'n ei gynnig, a'r hyn gafodd ei amlinellu gan Siân Gwenllian, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddangos bwriad i fynd i'r afael â hyn, achos ein cymunedau ni sydd yn dioddef, a'n pobl ifanc ni yn arbennig sy'n cael eu gorfodi allan o'r cymunedau hynny. 

Diolch. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans.

Diolch. Rwy'n croesawu'r ddadl hon yn fawr y prynhawn yma, a diolch i'r holl Aelodau am eu sylwadau. Ac rwy'n credu bod y cyfraniadau a gawsom yn darlunio cymhlethdod y mater rydym yn ceisio mynd i'r afael ag ef y prynhawn yma. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cynnig, sy'n cydnabod y rhan hollbwysig y mae'r dreth gyngor yn ei chwarae yn cyfrannu at ariannu gwasanaethau lleol yma yng Nghymru. Mae ein hawdurdodau lleol wedi gweithio'n galed i barhau i ddarparu'r gwasanaethau y mae eu cymunedau eu hangen, er gwaethaf yr heriau a ddaeth yn sgil degawd o gyni, a heriau nad wyf yn ceisio eu tanbrisio, ac sy'n parhau, er bod y Llywodraeth wedi gwarchod llywodraeth leol rhag effeithiau gwaethaf y toriadau a orfodwyd ar ein cyllidebau.

Ond mae'n iawn i'r holl aelwydydd sydd â modd o dalu'r dreth gyngor wneud hynny, a gwneud cyfraniad ariannol i'r gwasanaethau a ddarparir i'w cymunedau. Ac mae hyn yn berthnasol i bob cartref, p'un a ydynt yn berchen ar eu cartref neu'n ei rentu, p'un a yw eu heiddo yn unig gartref iddynt, neu eu bod yn byw yno am ran o'r flwyddyn yn unig. Mae'n rhaid i ni sicrhau hefyd fod cartrefi nad oes ganddynt fodd o dalu yn cael cymorth effeithiol a'u bod yn cael eu trin ag urddas a pharch.

Mae gennym fframwaith cenedlaethol cynhwysfawr ar waith i sicrhau bod awdurdodau lleol yn gallu casglu'r dreth gyngor, ac os oes angen, gorfodi pobl i'w thalu. A'r awdurdodau unigol sy'n gyfrifol am gasglu'r dreth gyngor, ac mae ganddynt nifer o bwerau i'w helpu gyda hyn. Mae gan awdurdodau lleol weithdrefnau profedig ar gyfer sicrhau eu bod yn gallu casglu'r dreth yn effeithiol ac yn effeithlon gan aelwydydd sy'n gallu fforddio talu.

Mae gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio rôl hanfodol i'w chwarae hefyd yn sicrhau bod pob eiddo wedi'i restru'n gywir at ddibenion y dreth gyngor ac ardrethi annomestig. Ac rwy'n meddwl bod gan Gymru enw rhagorol mewn perthynas â chasglu'r dreth gyngor. Mae ein cyfradd gasglu gyfartalog yn uwch na'r gyfradd yn Lloegr a'r Alban, ac wrth gwrs, ni ellir ein cymharu â Gogledd Iwerddon lle nad oes ganddynt dreth gyngor y gellir ei chymharu.

Cynyddodd cyfraddau casglu yng Nghymru i dros 97 y cant pan gyflwynasom ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn 2013-14, ac maent wedi'u cynnal ar y lefel uchel honno byth ers hynny. Mae rhai awdurdodau'n cyflawni cyfraddau casglu uwch nag eraill, a hynny am resymau nad ydynt yn gysylltiedig â natur eu sylfaen dreth gyngor neu ddemograffeg leol, ac rydym wedi bod yn gweithio'n agos gydag awdurdodau i sicrhau eu bod yn rhannu arferion da ac yn dysgu gwersi oddi wrth ei gilydd.

Rwy'n credu bod cyhoeddi protocol y dreth gyngor yn gynharach eleni, a gafodd ei ddatblygu mewn partneriaeth â llywodraeth leol, yn gam allweddol o ran ein hymdrechion i wneud y dreth gyngor yn decach. Mae'r pwerau i godi premiymau treth gyngor ar ail gartrefi ac eiddo sy'n wag yn hirdymor yn bwerau disgresiwn, a chawsant eu cyflwyno i gynorthwyo awdurdodau lleol i reoli problemau gyda'u cyflenwad tai lleol. Mae'n bwysig nodi mai Cymru yw'r unig ran o'r DU sydd wedi rhoi'r pwerau hyn i awdurdodau mewn perthynas ag ail gartrefi.

Bwriedir iddynt gael eu defnyddio gan awdurdodau lleol ar y cyd â phwerau a chyfrifoldebau eraill ym maes tai, cynllunio a datblygu economaidd, ymhlith meysydd eraill, gan ystyried materion ac amrywiadau lleol. Yr awdurdodau unigol sydd i benderfynu a ydynt am ddefnyddio'r pwerau, a hwy sydd yn y sefyllfa orau i ddeall patrymau lleol y cyflenwad tai a'r galw am dai, a sut y mae'r rhain yn cyd-fynd â'u blaenoriaethau cynllunio a datblygu lleol.

Wrth benderfynu a ddylid cyflwyno premiwm, mae angen i bob awdurdod wneud asesiad llawn o'r holl effeithiau posibl. Mae'r fframwaith cenedlaethol ar gyfer casglu'r dreth gyngor yn taro cydbwysedd rhwng buddiannau deiliaid tai unigol, cymunedau lleol a'n heconomi. Mae'n darparu fframwaith y gall pob awdurdod ei ddilyn i ystyried ei amgylchiadau lleol ac anghenion gwahanol randdeiliaid, ac mae'n adlewyrchu ffactorau a all fod yn arwyddocaol mewn un ardal ond nid mewn ardal arall.

Mae'n bwysig nodi ein bod wedi ymgynghori'n eang cyn cyflwyno'r pwerau, ac ymgynghorasom yn eang hefyd ar yr eithriadau i'r premiymau a'r eithriadau i'n cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach parhaol cyn cyflwyno'r ddeddfwriaeth newydd ar gyfer pob cynllun. Roedd y syniad a ddisgrifiodd Mike Hedges am gael gwared ar allu unrhyw eiddo preswyl i gael mynediad at y cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach yn un o'r syniadau a ystyriwyd wrth lunio'r cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach parhaol. Ond cafodd ei ddiystyru bryd hynny oherwydd credwyd y byddai'n feichus ac o bosibl, yn arwain at ganlyniadau anfwriadol.

Rwy'n awyddus i gael hyn yn iawn. Dyma un o'r rhesymau pam y dywedais yn eglur iawn yn y cynllun gwaith ar y polisi treth a lansiais ddiwedd y llynedd mai'r cynllun gwaith ar gyfer y flwyddyn i ddod fyddai ystyried dulliau newydd o atal pobl rhag efadu treth ac osgoi artiffisial, a gwella cydymffurfiaeth ar draws holl drethi Cymru, gan gynnwys mesurau i fynd i'r afael ag efadu ac osgoi ardrethi annomestig a monitro'r broses o weithredu deddfwriaeth newydd i sicrhau ei bod yn gweithredu yn ôl y bwriad ac nad yw'n creu cyfleoedd i osgoi talu.

Yn hytrach na chanolbwyntio'n unig ar osgoi ac efadu, onid yw'n fater o 'Beth yw ail gartref?' yn erbyn 'Beth sy'n fusnes gosod eiddo masnachol dilys?' Os nad ydym am drethu hynny ar yr un sail, pam caniatáu i hynny fod yn un os mai dim ond am 10 wythnos y flwyddyn y mae pobl yn ei osod? Pam eich bod yn meddwl bod hynny'n ddigon, neu o leiaf pam y credai'r Gorchymyn ei fod yn ddigonol yn 2016?

Wel, mae'r rhain yn faterion rydym yn eu harchwilio, o ran y gwaith a wnawn gydag awdurdodau lleol i edrych ar sut y maent wedi bod yn defnyddio premiymau a beth yw eu profiad o dai'n symud ar y rhestr raddio ar gyfer cael rhyddhad ardrethi i fusnesau bach ac yn y blaen. Rhan o'r gwaith hwnnw yw gofyn i awdurdodau lleol am y profiadau unigol y maent wedi'u cael. Mae'n bosibl mai un ymateb fyddai rhoi pŵer i awdurdodau lleol benderfynu faint o ddiwrnodau sy'n briodol iddynt eu pennu yn eu hardaloedd lleol, oherwydd gwyddom fod y darlun hwn yn amrywio'n fawr iawn ar draws Cymru. Rydym wedi clywed am rai o'r heriau penodol yn Ynys Môn ac yng Ngwynedd, ond nid yw'r heriau hynny'n amlygu eu hunain cymaint mewn rhannau eraill o Gymru. Felly, mae'n syniad rwy'n ei archwilio'n weithredol ar hyn o bryd wrth inni edrych tuag at ddyfodol trethi lleol yn gyffredinol, felly trethi annomestig a'r dreth gyngor—rydym yn archwilio'r dyfodol tymor byr, canolig a hir ar gyfer y ddwy dreth.

Fel rwy'n dweud, mae dosbarthiad ail gartrefi yng Nghymru yn amrywiol iawn. Felly, hyd yn oed mewn awdurdodau lleol sydd â nifer uwch na'r cyfartaledd, neu ganran, o ail gartrefi, gall eu presenoldeb fod wedi'i ganoli ac yn dra lleol mewn cymunedau penodol. Rydym yn cydnabod yr her y gall yr ail gartrefi a'r cartrefi gwag hyn ei chyflwyno i'r cyflenwad o dai fforddiadwy yn ein cymunedau, a dyna pam ein bod yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i gyrraedd ein targed o gyflenwi 20,000 yn fwy o gartrefi fforddiadwy ac i gyflawni argymhellion yr adolygiad annibynnol diweddar o'r cyflenwad tai fforddiadwy.

Cefnogir ein hymdrechion gan ein rhaglen grantiau tai cymdeithasol, ac rydym yn buddsoddi £138 miliwn eleni i ddarparu cyllid grant ar gyfer tai fforddiadwy i adeiladu eiddo newydd neu adnewyddu eiddo sy'n bodoli'n barod. Rydym yn buddsoddi £127 miliwn arall yn ein grant cymorth tai er mwyn helpu i fynd i'r afael ag anghenion unigolion o ran tai a chymorth tai, ac ochr yn ochr â hynny rydym hefyd yn buddsoddi £90 miliwn dros dair blynedd yn ein rhaglen tai arloesol, i brofi sut y gallwn adeiladu cartrefi'r dyfodol yn gyflymach ac i safon uchel o ran cynllun a pherfformiad. Ac rydym wedi sefydlu tîm gorfodi ar eiddo gwag, sy'n cynorthwyo awdurdodau lleol i fynd i'r afael â chartrefi gwag. Felly, ni chyflwynwyd premiymau'r dreth gyngor erioed fel ffordd o godi refeniw, ond mae bron i 18,000 o ail gartrefi ac eiddo gwag yn hirdymor bellach yn talu premiymau eleni, ac mae hyn yn creu miliynau mewn refeniw ychwanegol i'r awdurdodau hyn. Nid ydym wedi rhagnodi sut y dylent ddefnyddio'r cyllid ychwanegol hwn, ond fe'n calonogir wrth weld bod nifer ohonynt yn ei ddefnyddio i helpu i ddiwallu eu hanghenion tai lleol.

Mae nifer fach iawn o awdurdodau lleol wedi awgrymu bod perchnogion ail gartrefi yn osgoi talu premiymau'r dreth gyngor drwy eu rhestru fel llety hunanddarpar, ac rwy'n deall y pryderon hynny. Clywsom y pryderon hynny'n cael eu disgrifio y prynhawn yma. Y gwir yw nad yw trosglwyddo i'r rhestr ardrethu yn gyfystyr ag osgoi, ac mae awdurdodau lleol yn cael budd o incwm ardrethi annomestig yn ogystal â'r dreth gyngor, ac wrth gwrs, lle mae busnes yn gymwys i gael rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, mae'r Llywodraeth yn ariannu'r rhyddhad ardrethi hwnnw'n llawn, er budd awdurdodau lleol. Felly, ni all fod yn fater syml o newid i un rhestr yn ôl y dewis; ceir rhai meini prawf y mae'n rhaid eu bodloni, a'r cwestiwn y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef yw, 'A ydym wedi cael y meini prawf hynny'n iawn?' Felly, dyna'r pethau rydym yn meddwl amdanynt i weld a yw ein deddfwriaeth yn gweithredu yn ôl y bwriad.

Rwyf wedi disgrifio rôl Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn gynharach heddiw yn ystod y cwestiynau y prynhawn yma, a'r ffaith fy mod yn awyddus iawn i awdurdodau lleol hysbysu Asiantaeth y Swyddfa Brisio os oes achosion lle y credant fod eiddo ar y rhestr honno pan na ddylai fod. Ond rwy'n cydnabod nad yw'r system dreth leol yn berffaith. Nid oes yr un system dreth yn berffaith, a dyna pam ein bod yn gweithio drwy'r rhaglen honno o ddiwygiadau tymor byr, canolig a hir i wella effeithiolrwydd a thegwch trethi lleol a system cyllid llywodraeth leol yn ehangach. Edrychaf ymlaen at gyflwyno datganiad gerbron y Siambr ym mis Tachwedd sy'n nodi'r gwaith a wnawn yn y cyswllt hwnnw. Rwy'n credu ein bod wedi gwneud camau sylweddol iawn yn ddiweddar o ran gwneud y dreth gyngor yn decach, a byddaf yn darparu newyddion pellach ar hynny. Ond hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelodau am y ddadl bwysig hon, ac rwy'n credu bod digon i ni barhau i'w drafod wrth i ni symud ymlaen.

Diolch. A gaf fi alw Siân Gwenllian i ymateb i'r ddadl?

Diolch yn fawr iawn, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl. Dwi'n meddwl mai Llyr Gruffydd sydd wedi ceisio symud i ffwrdd o'r mater penodol dan sylw, a diolch am wneud hynny. Mae yna faterion mwy eang, wrth gwrs, na'r rhai rydyn ni wedi bod yn eu trafod heddiw, ac mae modd defnyddio'r system gynllunio mewn ffordd effeithiol er mwyn creu gwell cydbwysedd o fewn ein cymunedau ni, ac i alluogi cymunedau i weithio yn erbyn sefyllfa lle mae yna ormodedd o ail gartrefi yn gwthio pobl leol allan oherwydd bod y prisiau yn mynd drwy'r to. Does ond rhaid ichi edrych ar rai cymunedau yng Ngwynedd ac Ynys Môn i weld realiti'r sefyllfa yna, ac mae yna wledydd eraill—y Swistir, Denmarc, Gogledd Iwerddon hefyd, ac wedyn Guernsey a Llundain—mae yna reolau o fewn y system gynllunio y gellid eu defnyddio i fynd i'r afael â'r broblem ehangach, a dwi yn edrych ymlaen at weld ffrwyth gwaith ymchwil Cyngor Gwynedd i mewn i'r sefyllfa yna.

O ran y mater penodol rydyn ni wedi bod yn ei drafod heddiw, dwi'n diolch i ddau gyfrannwr am eu syniadau nhw. Dwi'n hapus iawn, wrth gwrs, i fod yn trafod datrysiadau eraill, yn wahanol i'r un rydyn ni wedi'i gynnig yn fan hyn—tynnu rhyddhad trethi busnes oddi ar ail gartrefi, ac mae hwnna'n un ffordd ymlaen, neu ddefnyddio'r rheolau cyllid y wlad. Dwi'n agored iawn i feddwl am hynny, ond nid fi ydy'r Gweinidog. Mae angen i'r Gweinidog ddechrau cymryd yr holl fater yma o ddifri, ac, yn anffodus, dwi yn teimlo brynhawn yma ein bod ni ddim wedi cael ein hargyhoeddi o gwbl fod yna ddealltwriaeth o gymhlethdod y sefyllfa, a dealltwriaeth o beth yn union sydd yn mynd ymlaen, a dealltwriaeth o'r loophole penodol yma sydd yn y system. Dwi'n hynod siomedig ynglŷn â hynny. Roeddwn i yn gobeithio y bydden ni heddiw yn gallu cael o leiaf rhyw fath o arwydd fod yna ddatrysiad ar fin cael ei ganfod. Yr unig—ychydig bach—o oleuni roeddwn i yn ei gymryd oedd bod yna ddisgrifiad yn fanna yn rhywle o artificial avoidance. Rŵan, i mi, loophole ydy hynna; gair arall am 'loophole' ydy 'artificial avoidance'. A dwi'n mawr obeithio y bydd y mater yma yn cael sylw gan y Llywodraeth.

Y tric yma roedd Rhun ap Iorwerth yn sôn amdano fo—y premiwm ei hun sydd wedi achosi hyn, i raddau. Ie, mae pobl yn ceisio ffeindio ffordd o beidio â gorfod talu'r premiwm, ac wedyn yn chwilio am driciau er mwyn gallu peidio â thalu unrhyw dreth o gwbl. Ac mi wnaeth y cyn Prif Weinidog sôn am hysbyseb ar y radio roedd e wedi ei glywed yn sôn am gwmni oedd yn ceisio rhoi cyngor i berchnogion ail gartrefi ynglŷn â sut i beidio â gorfod talu treth cyngor. Mae'n sobor pan ydym ni'n cyrraedd sefyllfa fel yna, oherwydd mae'r arian sy'n cael ei golli allan o'r gyfundrefn yn arian gwerthfawr i gynghorau lleol a allai fod yn cael ei ddefnyddio i greu tai fforddiadwy, tai cymdeithasol, tai sydd eu hangen o fewn ein cymunedau ni.

Felly, dwi yn gobeithio y bydd yna ailfeddwl ac y bydd yna ystyried o ddifrif beth ydy'r ffordd o gwmpas y broblem yma. Beth gawsom ni gan y Gweinidog, yn anffodus, oedd disgrifiad o'r fframwaith casglu treth cyngor a disgrifiad o'r hyn sy'n digwydd, a does gen i ddim hyder o gwbl y prynhawn yma fod y Llywodraeth yn mynd i geisio mynd i'r afael â hyn, er gwaethaf cyfraniadau pawb arall o gwmpas yr ystafell heddiw.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Sy'n dod â ni at y ddadl fer, a galwaf ar Jack Sargeant—. Os ydych chi'n mynd i adael y Siambr, a wnewch chi hynny'n gyflym, os gwelwch yn dda?

Felly, symudwn yn awr at y ddadl fer a galwaf ar Jack Sargeant i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo. Jack.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o arwain y ddadl fer hon, gan ganolbwyntio ar y rhwystr y mae llawer o bobl yn ei wynebu pan fyddant yn ceisio dod oddi ar y stryd a chael y cymorth y maent ei angen mor daer. I mi'n bersonol, yn enwedig os wyf wedi cael diwrnod anodd, boed hynny yn y gwaith, amgylchiadau personol neu pan fydd fy nhîm pêl-droed yn colli, nid oes llawer o bethau'n well na chael fy nghroesawu adref gan fy nghi, Joseph. Nawr, un broblem rydym yn ei hwynebu'n aml yw pwy sy'n mynd i ofalu am Joey os yw fy nheulu a minnau'n mynd i ffwrdd am y penwythnos. Yn anffodus, dyna'r realiti bob nos i rywun sy'n cysgu allan neu rywun sy'n ddigartref.

Mae un person yn cysgu allan ar ein strydoedd yn un person yn ormod. Mae cysgu ar y stryd yn broblem amlwg iawn ym mhob tref a dinas fawr gwaetha'r modd, ond yn wahanol i'r gorffennol, mae hefyd yn cynyddu ym mhob un o'n cymunedau a'n pentrefi lleol. Nid yw hyn yn dderbyniol ac yn fy marn i, nid yw'n anochel. Dylai tai gweddus fod yn hawl ddynol sylfaenol mewn gwlad gyfoethog fel ein gwlad ni. Fel y dywedodd y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn ei datganiad yr wythnos diwethaf, dengys ystadegau'r Llywodraeth ei hun fod y galw ar wasanaethau'n cynyddu, gyda dros 10,000 o deuluoedd wedi dod i sylw'r awdurdodau lleol yn 2018-19 fel rhai sydd mewn perygl o fod yn ddigartref o fewn 56 diwrnod ac 11,000 eisoes yn ddigartref.

Bernir gwlad yn ôl y ffordd y mae'n trin ei phobl fwyaf agored i niwed, ac mewn gormod o feysydd, mae arnaf ofn ein bod yn gwneud cam â phobl sy'n ddigartref. Dyna pam y penderfynais dreulio noson ar strydoedd Caer y llynedd, gyda'r tîm o Share Shop, ac ymunais â fy nghyd-Aelod, Bethan Sayed, ar strydoedd Caerdydd hefyd, i werthu Big Issue.

Roedd y ddau brofiad yn dangos pwysigrwydd cymuned i mi a phwysigrwydd peidio â sefyll o'r neilltu. Y rhan waethaf o'r profiadau oedd cael pobl yn cerdded heibio i chi gan edrych i lawr; roedd yr ymdeimlad o arwahanrwydd yn ofnadwy. Gwyddom hefyd fod iechyd meddwl ac unigrwydd yn arbennig o gyffredin ymhlith y bobl fwyaf agored i niwed sy'n byw ar ein strydoedd. I lawer, bod yn berchen ar gi yw'r unig bwynt cyswllt a fydd ganddynt, a ffynhonnell o gryfder i'w cynnal drwy eu noson. Efallai mai dyna'r unig oleuni sy'n bodoli i rywun.  

Mae cŵn ar y stryd yma i aros, p'un a ydych yn cytuno â hynny neu beidio. Dyna pam y mae hi mor bwysig troi at brosiect Hope, dan arweiniad y Dogs Trust, i roi cyd-destun i'r ddadl fer hon. Yn anffodus, mae'r rhan fwyaf o ddarparwyr llety yn y DU yn dal i weithredu polisi 'dim cŵn', sy'n golygu y caiff pobl ddigartref sy'n berchnogion cŵn eu hamddifadu o fynediad at y lloches a'r cymorth y maent ei angen mor daer. Mae'n bolisi hunandrechol, sy'n golygu nad yw darparwyr yn gallu agor eu drysau na chynnig cymorth i'r union bobl y dylent fod yn ceisio'u helpu. Mae prosiect Hope yn gweithio gyda hostelau a darparwyr tai i'w hannog i dderbyn cleientiaid gyda chŵn. Mae'r Dogs Trust yn gweithio mewn partneriaeth â Homeless UK i ddarparu cyfeirlyfr o hostelau sy'n croesawu cŵn. Ar hyn o bryd, mae llai na 10 y cant o'r hostelau yn y DU yn croesawu cŵn, sy'n golygu bod llawer o berchnogion cŵn yn cael eu hamddifadu o loches a chymorth am fod ganddynt anifail anwes.  

Ar draws Cymru, dim ond wyth hostel sy'n gweithredu polisi o groesawu cŵn. Nid oes gan 18 o'n 22 awdurdod lleol unrhyw hostelau sy'n croesawu cŵn o gwbl. Rwy'n ddiolchgar iawn i The Wallich, Tŷ Tresillian, YMCA The Ambassador a Byddin yr Iachawdwriaeth, sydd i gyd yn caniatáu i gŵn anwes ddod i mewn i'w llety. Mae'r sefyllfa lawn cynddrwg dros y ffin yn Lloegr. Yn ôl prosiect Hope, dim ond un hostel sy'n gweithredu polisi o groesawu cŵn yng ngorllewin canolbarth Lloegr. Mae'r darlun yng Ngogledd Iwerddon yn debyg, gyda dim ond un hostel sy'n croesawu cŵn wedi'i restru yn y wlad gyfan, yn Belfast. Ac yn yr Alban, ceir dau yn y wlad i gyd, a'r ddau yng Nghaeredin.

Nawr, bydd rhai'n dweud y dylai'r sawl sy'n chwilio am lety gael gwared ar eu ci. Nawr, ni allwn byth wneud hynny, Ddirprwy Lywydd, ac yn bendant mae hwnnw'n benderfyniad na ddylent orfod ei wneud. Mae llawer o fanteision i dderbyn cŵn i hostelau, nid yn unig i'r perchnogion a'r cŵn eu hunain, ond i staff a phreswylwyr eraill. Pan orfodir pobl ddigartref i ddewis rhwng eu ci a lle mewn hostel, bydd y rhan fwyaf, yn ddealladwy, yn dewis aros gyda'u ci, gan mai eu ci fel arfer yw eu ffrind gorau, eu cydymaith. Mae'r cwlwm rhwng unrhyw berchennog a'u ci yn un cryf, ond ni fydd byth yn fwy na'r berthynas rhwng pobl ddigartref a'u cŵn.

Drwy sicrhau ein bod yn agor hostelau i berchnogion cŵn, gallwn sicrhau ein bod yn rhoi mynediad i bobl nid yn unig i'r lloches, ond yr holl gymorth, cyngor a chefnogaeth y gall hostel ei roi iddynt, a dyna'n union y ceisiwn ei gyflawni. Byddai hyn yn golygu y gallai staff sy'n gweithio mewn hostelau sy'n croesawu cŵn helpu pobl ddigartref na fyddent fel arfer yn ymgysylltu â'r gwasanaethau hynny. Gallai siarad â rhywun sy'n ddigartref am eu ci, cymryd rhan yn y sgwrs honno, arwain at sgyrsiau eraill hefyd lle y gallai staff helpu a chefnogi mewn ffyrdd eraill. Mae staff mewn hostelau sy'n croesawu cŵn ledled y DU yn dweud bod cael cŵn yn eu hostel yn ysgafnu'r awyrgylch ac yn gwneud i'r hostel deimlo'n fwy cartrefol.

Nawr, er bod cŵn yn cynnig cyfeillgarwch a chwmnïaeth fawr ei hangen o'r fath, gwyddom y gall eu hiechyd gael ei effeithio gan yr amodau y maent yn byw ynddynt hefyd, a gallai hynny fod yn wir ar y stryd neu mewn lloches. Felly, dyna pam y mae'r cynllun milfeddygol hefyd yn rhan arall o'r prosiect, sy'n rhoi triniaeth filfeddygol am ddim i gŵn y mae eu perchnogion yn ddigartref neu'n wynebu argyfwng tai. Mae gan gŵn sy'n rhan o'r cynllun hawl i gael triniaethau lladd chwain a llyngyr, brechiadau a microsglodynnu am ddim a bydd y Dogs Trust hefyd yn ariannu'r rhan fwyaf o driniaethau angenrheidiol ychwanegol y gallai fod eu hangen ar gŵn. Mae'r cynllun yn weithredol mewn 113 o drefi a dinasoedd ledled Cymru, Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban, a hoffwn dalu teyrnged i'r holl bractisau milfeddygol lleol, yr elusennau a'r sefydliadau eraill i'r digartref sy'n gwneud y math hwn o gymorth yn bosibl.  

Ddirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar iawn fod y Gweinidog, mewn datganiad yr wythnos diwethaf, wedi sôn am Tai yn Gyntaf, mater a gyflwynais i'r Siambr hon y llynedd. Mae hi'n gywir i ddweud bod cael polisi tai yn gyntaf yng Nghymru yn golygu y gall pobl sicrhau llety parhaol, diogel lle mae croeso i anifeiliaid anwes a gallant ei droi'n gartref. Ond er bod polisi tai yn gyntaf yn amlwg yn rhywbeth rydym ei eisiau, a bod gwaith gwych yn digwydd, rwy'n ymwybodol iawn hefyd fod pobl yn dal i orfod defnyddio llety dros dro lle mae polisïau 'dim cŵn' ar waith. Felly, yn fy marn i, mae angen gwneud rhywbeth yn awr i ymdrin â'r problemau hyn gyda llety dros dro ac nid dibynnu ar Tai yn Gyntaf yn unig.

Mae llety dros dro a ddarperir gan yr awdurdod lleol yn aml yn deillio o'r sector rhentu preifat, ac yn aml gall 'dros dro' olygu sawl blwyddyn mewn gwirionedd. Yn allweddol, mae hyn, ynghyd â'r polisi 'dim cŵn', yn arwain at dorri'r system a'r dagfa yn y system. Os yw person digartref yn cael dod â'i gi i hostel ond nid i gam nesaf llety dros dro, bydd yn gyndyn o symud ymlaen. Os mai'r unig ddewis yw cael gwared ar eu hanifail anwes, ni fyddant yn symud ymlaen, ac maent yn debygol iawn o fynd yn ôl ar y stryd. Mae'r dagfa yng nghanol y broses dai, sydd i bob pwrpas yn cyfrannu at flocio gwelyau ar lefel hostelau, yn rhywbeth y mae angen i'r awdurdod lleol ei datrys, efallai gyda chymorth neu gymhellion gan y Llywodraeth, sydd â'r gallu i addasu'r canllawiau ar gyfer dyletswyddau tai yn y dyfodol.

Felly, gan symud ymlaen, beth y gall pawb ohonom ei wneud? Yn bersonol, rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod â nifer o grwpiau a phobl sydd â diddordeb yn y mater hwn dros yr wythnosau nesaf ac archwilio beth yn union y gallaf ei wneud y tu hwnt i'r ddadl hon er mwyn dylanwadu ar y Llywodraeth ac eraill. Credaf hefyd fod yn rhaid i'r Llywodraeth ganolbwyntio ar sicrhau'r llwybrau 'symud ymlaen' ac yn hollbwysig, sicrhau na fydd unrhyw un sy'n gwrthod llety dros dro am na fyddant yn derbyn anifeiliaid anwes yn colli eu hawliau o dan y ddyletswydd tai, am fod hynny'n eu dal mewn cylch o ddigartrefedd ac mae hefyd yn dal eu hannwyl anifail anwes yn yr un cylch.  

Wrth gloi, a chyn i'r Gweinidog ateb y ddadl bwysig hon, roeddwn am chwarae fideo a gomisiynwyd gan yr elusen Dogs On The Streets, ond nid wyf yn credu y byddai'r 90 eiliad a ganiateir inni o'r pum munud wedi gwneud digon o gyfiawnder â hi. Mae DOTS, a arweinir gan Michelle, yn gweithredu'n wythnosol yn Llundain ar hyn o bryd, yn ogystal â gweithredu gwasanaethau rheolaidd mewn dinasoedd mawr eraill ledled y DU, ac mae'n ystyried ehangu ymhellach. Gyda cherbyd llawfeddygaeth filfeddygol symudol sy'n llawn o gyfarpar, i ganiatáu mynediad rhwydd at gŵn mewn angen, mae DOTS yn sicrhau y darperir yr holl eitemau a gwasanaethau hanfodol am ddim bob wythnos, o ddarparu bwyd i harneisiau a thenynnau newydd, yn ogystal â sesiynau hyfforddi a thacluso. Mae'r fideo'n adrodd hanes Damo a'i gi, Gypsy, a pham fod y mater hwn a gyflwynais i'r Siambr heddiw mor bwysig. Felly, yng ngeiriau Damo, 'Mae pawb angen cydymaith.'

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, gadewch i ni newid yr hyn rwyf fi a chynifer o bobl eraill yn ei weld fel anghyfiawnder mawr, nid yn unig i bobl ddigartref, ond i'w cŵn hefyd. Diolch yn fawr.  

Diolch. Galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl—Julie James.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch yn fawr i Jack Sargeant am godi'r mater pwysig hwn yn y Siambr heddiw. I lawer o bobl sy'n gorfod cysgu allan ar strydoedd ein trefi a'n dinasoedd, rwy'n cytuno'n llwyr fod eu ci neu anifail arall yn gydymaith hollbwysig i'w helpu i ymdopi â'r sefyllfa y maent ynddi. Efallai mai eu ci yw'r unig ffactor cyson a dibynadwy yn eu bywydau. Ni fydd y ci byth wedi eu siomi, maent yn ymddiried ynddo ac yn ei garu ac mae'n cynnig cysur mewn byd lle y gall ymddangos i lawer o bobl fel pe bai pawb wedi rhoi'r gorau i falio amdanynt. Fel y dywedodd Jack, gall anifeiliaid anwes wneud y gwahaniaeth hefyd rhwng llwyddo a methu pan ddoir o hyd i ateb tai, gan helpu i gynyddu'r gobaith y caiff llety ei gynnal yn y tymor hir pan gânt eu croesawu i'r llety hwnnw.  

Rwy'n cytuno'n llwyr na ddylai ci person fod yn rhwystr iddynt ddod at wasanaethau ac mae'n gwbl annerbyniol mai felly y mae hi weithiau. Rwy'n ymwybodol fod llawer o'n darpariaethau argyfwng mewn hostelau ledled Cymru yn darparu fwyfwy ar gyfer anifeiliaid anwes. Fodd bynnag, yn y mwyafrif o achosion, mae hyn hefyd, yn briodol iawn, yn cynnwys asesiad risg a gellir penderfynu yn eu cylch yn ôl disgresiwn y landlord neu'r rheolwr prosiect ar y safle. Rwy'n sylweddoli bod yr asesiad risg ynddo'i hun yn rhwystr i rai pobl sydd angen lloches a gwasanaethau. Ond mae'n rhaid ystyried hyn ac mae'n rhaid darparu hyblygrwydd er mwyn sicrhau ein bod yn diwallu anghenion unigolion, boed yn rhywun sydd ag anifail anwes, cwpl sy'n chwilio am lety ar y cyd, neu rywun sy'n awyddus i osgoi dod i gysylltiad â diod neu gyffuriau.  

Fodd bynnag, mae angen inni gydnabod hefyd nad cartrefi yw llety a hostelau argyfwng, fel y dywedodd Jack. Ni fyddwn yn diwallu anghenion unrhyw unigolyn hyd nes y byddwn yn dod o hyd i opsiwn tai sy'n addas iddynt yn hirdymor, waeth pa mor dda yw ein llety argyfwng. Fel y dywedais yn fy natganiad yr wythnos diwethaf, ac yn fy ymateb i adroddiad cyntaf y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd a gyhoeddwyd ddoe, rwy'n glir iawn y dylai ein dull o weithredu olygu ein bod yn mynd ati'n gyflym i ailgartrefu pobl mewn cartrefi hirdymor addas sy'n diwallu eu hanghenion. Bydd yr Aelodau'n gwybod ein bod yn cyflwyno'r dull Tai yn Gyntaf yng Nghymru, fel y dywedodd Jack hefyd. Rydym wedi buddsoddi £1.6 miliwn eleni'n unig, i roi cymorth i dros 100 o achosion cymhleth o bobl sy'n cysgu allan. Bydd yr unigolion hyn yn cael eu cynorthwyo i gael llety hirdymor—mewn rhai achosion, eu cartref cyntaf mewn nifer sylweddol o flynyddoedd—ac yna'n cael cynnig y cymorth cofleidiol sydd ei angen arnynt i sicrhau bod y cartref newydd hwnnw'n llwyddo.

Un o egwyddorion allweddol Tai yn Gyntaf yw dewis a rheolaeth i'r unigolyn. Felly, os yw rhywun sydd ag anifail anwes y maent yn dibynnu arno fel cydymaith y gellir ymddiried ynddo wedi'i nodi fel un sydd angen cymorth o dan y rhaglen, caiff ei gynorthwyo i ddod o hyd i lety cynaliadwy sy'n derbyn ei anifail anwes.

Mae datganiad polisi strategol y Llywodraeth ar ddigartrefedd yn nodi'r egwyddorion polisi a fydd yn sail i'n gwaith trawslywodraethol ar fynd i'r afael â digartrefedd a'i atal. Felly, dyma nhw: yr atal cyntaf a'r mwyaf effeithiol; sicrhau bod mynd i'r afael â digartrefedd yn fater i'r gwasanaethau cyhoeddus yn hytrach na thai yn unig; cymorth sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn; deddfwriaeth ar ddigartrefedd fel amddiffyniad olaf ac nid y cyntaf; a gwasanaethau ac ymarfer a gaiff eu llywio gan gydgynhyrchu a sicrhau bod y rhai sydd â phrofiadau byw yn chwarae rhan ganolog yn y broses o lunio ein gwasanaethau.

Mae ein huchelgais yn glir: dylai atal olygu camau atal cynnar, sylfaenol ac eilaidd ac yn yr achosion prin lle na ellir atal digartrefedd, dylai fod yn fyr, gydag unigolion a theuluoedd yn cael eu cynorthwyo'n ôl i lety yn gyflym ac yn y ffordd sydd fwyaf tebygol o lwyddo. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau ein bod yn rhoi llety i bobl yn y cartrefi iawn, yn y cymunedau iawn, gyda'r cymorth iawn—boed yn gymorth gan gyfeillion a theulu neu gan wasanaethau cymorth mwy ffurfiol—i roi'r cyfle gorau posibl iddynt allu llwyddo. Ac wrth gwrs, mae'n ddigon posibl y bydd y cartref iawn yn golygu un lle mae croeso i'w ci neu anifail anwes arall hefyd. Fodd bynnag, gallai'r cymorth cywir gynnwys gwasanaethau iechyd meddwl, camddefnyddio sylweddau, gofal sylfaenol, diogelwch cymunedol a thai oll yn gweithio gyda'i gilydd—timau amlddisgyblaethol yn cynorthwyo unigolion i fynd i'r afael â'u hanghenion.

Ni cheir prinder gwaith caled, ewyllys ac ymroddiad ar draws y gwasanaethau statudol, y trydydd sector ac elusennau i'r ymgyrch i roi diwedd ar gysgu ar y stryd. Fodd bynnag, yn wyneb y niferoedd a'r heriau cynyddol, rwy'n gofyn i bawb dderbyn bod angen i ni ddod o hyd i ffordd wahanol o fynd i'r afael â'r broblem a'i goresgyn unwaith ac am byth. Dyna pam y gofynnais i'r grŵp gweithredu weithio'n annibynnol a gwneud argymhellion ar bedwar cwestiwn allweddol.

Mae eu hadroddiad cyntaf, a gyhoeddwyd ddoe, yn edrych yn benodol ar gysgu ar y stryd. Mae'r adroddiad yn gwneud nifer o argymhellion ar gyfer gweithredu ar unwaith ac eraill ar gyfer y tymor hwy. Roeddwn yn glir yn fy ymateb ddoe fy mod yn derbyn pob un ohonynt mewn egwyddor. Roeddwn hefyd yn awyddus iawn i sicrhau ein bod ni, fel Llywodraeth, yn gweithredu yr un mor gyflym ac ymrwymedig â'r grŵp gweithredu. Rwy'n gobeithio y bydd fy nghyd-Aelodau'n cytuno bod y camau a nodwyd gennym mewn ymateb i'r adroddiad cyntaf yn dangos yn glir ein hymrwymiad i weithio'n wahanol, i wrando ar arbenigwyr a gweithredu'n gyflym ac yn bendant.

Mae'r adroddiad a'n hymateb wedi'u llywio gan ymchwil a phrofiad byw. Bydd allgymorth grymusol yn ganolog i'n hymateb yn ogystal â chydweithredu go iawn ar draws yr holl sefydliadau sy'n gweithio yn y sector, boed yn gyrff statudol, trydydd sector neu elusennol a grwpiau eglwysig. Bydd y ffocws ar ddod o hyd i ffyrdd o sicrhau canlyniadau tai cynaliadwy hirdymor i unigolion.

Byddwn yn buddsoddi yn ein rhwydwaith cenedlaethol o weithwyr allgymorth i sicrhau eu bod yn cael eu grymuso a'u cefnogi i fod yn bendant, yn hyblyg ac yn arloesol wrth chwilio am atebion hirdymor i broblemau tai ar gyfer y bobl y maent yn ymwneud â hwy. I'w cynorthwyo, rydym hefyd yn benderfynol o hwyluso a chynyddu rhwydweithiau amlasiantaethol lleol. Rydym yn bwriadu archwilio sut y gallai dull o gyllidebu personol helpu i ddiwallu anghenion unigolion yn well a galluogi gweithwyr rheng flaen i ymateb yn gyflym ac yn hyblyg.

Byddwn yn sicrhau bod cyllid ychwanegol ar gael i'r awdurdodau lleol sydd â'r lefelau uchaf o bobl yn cysgu ar y stryd i'w cynorthwyo i gyflawni argymhellion y grŵp gweithredu. Bydd cyllid ar gael hefyd i sicrhau bod darpariaethau argyfwng o ansawdd ac amrywiaeth addas i ddiwallu gwahanol anghenion pobl sy'n cysgu ar y stryd, gan gynnwys mater anifeiliaid anwes. Ond nid cynyddu nifer y gwelyau argyfwng sydd ar gael a'r hyn sydd ei angen yw'r diben, ond yn hytrach, sicrhau bod gwelyau argyfwng yn diwallu anghenion y rhai sy'n dod atynt. Rydym hefyd yn ymrwymedig i ddod â darparwyr tai ynghyd yn yr un ardaloedd er mwyn nodi a gwneud y mwyaf o'r holl dai dros dro a hirdymor sydd ar gael. Rhaid i bob darparwr tai ddeall a chroesawu'r rôl y mae angen iddynt ei chwarae i'n helpu i fynd i'r afael â digartrefedd a'i atal.

Eisteddwn yma ar drothwy'r hyn a all fod yn gyfnod diffiniol yn hanes y wlad hon, ac mae'n bosibl mai canlyniad hynny fydd argyfwng economaidd a allai wthio rhannau sylweddol o'n cymdeithas hyd yn oed yn nes at fod yn ddigartref. Rhaid inni wneud cefnogi ein haelodau mwyf bregus o gymdeithas yn flaenoriaeth nid yn unig mewn geiriau, ond mewn gweithredoedd. Rhaid inni ganolbwyntio ein hymdrechion ar atebion hirdymor i'r rheini sydd heb gartref, ac ar atal ar yr un pryd y llif o deuluoedd ac unigolion sydd, am ba reswm bynnag, yn methu cynnal y cartref hwnnw. Mae llety argyfwng a hostelau'n bwysig, ond yn gyffredinol mae arnom angen polisïau ac arferion sy'n ein harwain at ddyfodol lle nad oes mo'u hangen a lle mae gan bob unigolyn a'i anifail anwes y cartref sydd ei angen arnynt yn hirdymor. Diolch.

Diolch.

Mae eitem 11, sef y ddadl fer dan enw Andrew R.T. Davies, wedi'i thynnu'n ôl, ac felly daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.