Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

25/09/2018

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.

Good afternoon, Members. Can we all come to order, please?

Prynhawn da, Aelodau. A gawn ni i gyd ddod i drefn, os gwelwch yn dda?

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister. Question 1, Russell George.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw cwestiynau i'r Prif Weinidog. Cwestiwn 1, Russell George.

Amseroedd Ymateb Ambiwlansys
Ambulance Response Times

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys? OAQ52627

1. Will the First Minister make a statement on ambulance response times? OAQ52627

The Welsh ambulance service continues to exceed the national target to respond to immediately life-threatening or red calls within eight minutes. In August, 74.4 per cent of red calls received a response within eight minutes, with a median response time of just over five minutes.

Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru yn parhau i ragori ar y targed cenedlaethol i ymateb i alwadau lle ceir bygythiad uniongyrchol i fywyd neu alwadau coch o fewn wyth munud. Ym mis Awst, cafodd 74.4 y cant o alwadau coch ymateb o fewn wyth munud, gydag amser ymateb canolrif o ychydig dros bum munud.

Thank you for your answer, First Minister. Back in March, I questioned the Cabinet Secretary for Health and Social Services on ambulance response times in Powys, following delays in the time it takes for an ambulance to arrive following a 999 call. This has been partly attributed to ambulances waiting outside hospitals to transfer patients into the care of hospital staff. In a letter to me on 24 July, the chief executive of the Welsh Ambulance Services NHS Trust confirmed that the average ambulance handover times for January to June of this year was nine minutes for Telford, 26 minutes for Shrewsbury, and a shocking one hour and two minutes for Wrexham Maelor. I would be grateful if you could provide details about what you're doing to improve the handover time at Wrexham Maelor, which, of course, is under the direct control of Welsh Government, to prevent further delays to ambulance response times for the residents of Montgomeryshire.

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Holais Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ym mis Mawrth am amseroedd ymateb ambiwlansys ym Mhowys, yn dilyn oediadau o ran yr amser y mae'n ei gymryd i ambiwlans gyrraedd yn dilyn galwad 999. Priodolwyd hyn yn rhannol i ambiwlansys yn disgwyl y tu allan i ysbytai i drosglwyddo cleifion i ofal staff yr ysbyty. Mewn llythyr ataf i ar 24 Gorffennaf, cadarnhaodd prif weithredwr Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru bod amseroedd trosglwyddo cyfartalog ambiwlansys o fis Ionawr i fis Mehefin eleni yn naw munud yn Telford, 26 munud yn Amwythig, ac amser brawychus o awr a dau funud yn ysbyty Maelor Wrecsam. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ddarparu manylion yr hyn yr ydych chi'n ei wneud i wella'r amser trosglwyddo yn ysbyty Maelor Wrecsam, sydd, wrth gwrs, o dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru, i osgoi oediadau pellach i amseroedd ymateb ambiwlansys i drigolion Sir Drefaldwyn.

Well, there are obviously issues in the English hospitals as well, and there will be times when demand is particularly acute. What I can tell him, though, is that, in terms of Powys, in August, 71.2 per cent of red calls received the response within eight minutes—that's above the national target of 65 per cent for the fourth consecutive month. The typical response time for that type of call was around four minutes and eight seconds—the fastest typical response time in Wales that month. And, finally, whilst no formal time target is in place for amber calls, the typical response for an amber call in Powys was 20 minutes and 17 seconds, in January, again, better than the national average of 24 minutes and 19 seconds.

Wel, yn amlwg mae problemau yn ysbytai Lloegr hefyd, a bydd adegau pan fydd y galw yn arbennig o ddwys. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho, fodd bynnag, yw, o ran Powys, ym mis Awst, yr ymatebwyd i 71.2 y cant o alwadau coch o fewn wyth munud—mae hynny'n uwch na'r targed cenedlaethol o 65 y cant am y pedwerydd mis yn olynol. Tua pedwar munud ac wyth eiliad oedd yr amser ymateb nodweddiadol ar gyfer y math hwnnw o alwad—yr amser ymateb nodweddiadol cyflymaf yng Nghymru y mis hwnnw. Ac, yn olaf, er nad oes targed amser ffurfiol ar waith ar gyfer galwadau ambr, 20 munud ac 17 eiliad oedd yr ymateb nodweddiadol ar gyfer galwad ambr ym Mhowys ym mis Ionawr, sydd unwaith eto yn well na'r cyfartaledd cenedlaethol o 24 munud ac 19 eiliad.

Rydym ni'n sôn fel arfer am ymateb ambiwlans i bobl sydd â salwch corfforol. Ond, wrth gwrs, mae yna bobl sydd ag anghenion salwch meddyliol hefyd, ac nid oes gennym ni dimau penodol sy'n ymateb i alwadau iechyd meddwl. Rŵan, yn Sweden—yn Stockholm, yn benodol—oherwydd y nifer uchel o hunanladdiadau, mae yna dîm arbennig wedi cael ei sefydlu, sef tîm ymateb brys seiciatryddol. Rŵan, o ystyried yr angen sydd yna am ymateb brys i bobl sydd ag anhwylder acíwt meddwl neu i'r rheini sydd mewn peryg o hunanladdiad, a ydych chi fel Prif Weinidog yn cytuno y dylai'r gwasanaeth ambiwlans yng Nghymru fod yn edrych ar y posibilrwydd o greu tîm brys iechyd meddwl, neu dimau brys iechyd meddwl, hefyd yng Nghymru?

We usually talk about ambulance responses to people who have physical ailments, but there are people who have mental health issues too, and we don't have specific teams that respond to mental health calls. Now, in Sweden—in Stockholm, particularly—because of the high number of suicides, there is a special team that has been established, which is a psychiatric emergency response team. Given the need for emergency response to people with acute mental health problems or those at risk of suicide, would you as First Minister agree that the ambulance service in Wales should be looking at the possibility of creating an emergency or rapid mental health team in Wales?

Mae hynny'n syniad diddorol. Rydym ni wedi canolbwyntio ar child and adolescent mental health services—ac nid yw hynny, wrth gwrs, yn cynnwys oedolion. Ond mae hi'n wir i ddweud, os yw rhywun â rhyw fath o grisis ynglŷn â'u hiechyd meddwl, wel nid ydynt yn tueddu i feddwl am ambiwlans a'r ysbyty o ran y lle cyntaf i fynd. Ond mae hynny'n rhywbeth, rwy'n credu, sy'n ddiddorol, yn werth edrych arno, ac fe ofynnaf i i'r Ysgrifennydd Cabinet ysgrifennu yn ôl at yr Aelod.

It's an interesting idea. We have focused on child and adolescent mental health services—and that doesn't, of course, include adults. But, when a person is in a mental health crisis, they don't tend to think of ambulances or hospitals as the first port of call. But that is an interesting concept that is worth looking at, and I will ask the Cabinet Secretary to respond in writing to the Member.

First Minister, there has been a massive increase in demand for ambulances—up around 128 per cent over the last two decades. But the new clinical response model is supposed to ensure that those in the most need get the fastest response—be that a fully crewed ambulance or a rapid-response paramedic. However, last year, 16 per cent of red calls took longer than 10 minutes and 68 people waited more than half an hour for an emergency response. So, First Minister, do you agree that this is unacceptable, and will you outline the actions your Government will take to reduce the number of red calls taking more than 10 minutes and eliminate the number of calls taking over half an hour to respond? Thank you.

Prif Weinidog, bu cynnydd aruthrol i'r galw am ambiwlansys—cynnydd o tua 128 y cant dros y ddau ddegawd diwethaf. Ond mae'r model ymateb clinigol newydd i fod i sicrhau bod y rhai hynny sydd â'r mwyaf o angen yn cael yr ymateb cyflymaf—boed hynny'n ambiwlans â chriw llawn neu barafeddyg ymateb cyflym. Fodd bynnag, y llynedd, cymerodd 16 y cant o alwadau coch fwy na 10 munud ac arhosodd 68 o bobl mwy na hanner awr am ymateb brys. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno bod hyn yn annerbyniol, ac a wnewch chi amlinellu'r camau y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i leihau nifer y galwadau coch sy'n cymryd mwy na 10 munud a dileu nifer y galwadau sy'n cymryd dros hanner awr i ymateb iddynt? Diolch.

Well, I'd be very disappointed if calls took over half an hour to respond to on a red call. As far as red calls are concerned, we are well above target. It's not 100 per cent—I understand that—but we're well above target in terms of ambulances reaching people when they are needed. There has been an issue that's been raised in terms of amber calls, of course. There are some patients who continue to wait longer than we would expect, and I know that the Cabinet Secretary for Health and Social Services has commissioned the chief ambulance services commissioner to look at the amber category, to conduct a clinically led review of the amber category. That does include serious but not life-threatening calls—around about almost two thirds of the call volume, actually, of the Welsh ambulance service. I know that that Cabinet Secretary will update Members over the course of the next few weeks.

Wel, byddwn i'n siomedig iawn pe byddai'n cymryd mwy na hanner awr i ymateb i alwadau coch. O ran galwadau coch, rydym ni ymhell uwchlaw'r targed. Nid yw'n 100 y cant—rwy'n deall hynny—ond rydym ni'n llawer uwch na'r targed o ran ambiwlansys yn cyrraedd pobl pan fydd eu hangen. Bu problem a godwyd o ran galwadau ambr, wrth gwrs. Ceir rhai cleifion sy'n parhau i aros yn hwy nag y byddem yn ei ddisgwyl, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi comisiynu prif gomisiynydd y gwasanaethau ambiwlans i edrych ar y categori ambr, i gynnal adolygiad dan arweiniad clinigol o'r categori ambr. Mae hynny'n cynnwys galwadau difrifol ond nad ydynt yn fygythiad i fywyd—oddeutu dwy ran o dair o holl alwadau gwasanaeth ambiwlans Cymru, a dweud y gwir. Gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn diweddaru'r Aelodau yn ystod yr ychydig wythnosau nesaf.

Cefnogi Prifysgolion Cymru
Supporting Welsh Universities

2. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi prifysgolion Cymru? OAQ52647

2. What plans does the Welsh Government have to support Welsh universities? OAQ52647

13:35

Well, we recognise the importance of a thriving, world-class higher education sector to the economic and social well-being of Wales. We'll continue to provide support, of course, to the sector through the Higher Education Funding Council for Wales, which, together with our student support reforms, will create a stronger and more sustainable sector in Wales. 

Wel, rydym ni'n cydnabod pwysigrwydd sector addysg uwch o'r radd flaenaf sy'n ffynnu i les economaidd a chymdeithasol Cymru. Byddwn yn parhau i ddarparu cymorth, wrth gwrs, i'r sector trwy Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, a fydd, ynghyd â'n diwygiadau i gymorth myfyrwyr, yn creu sector cryfach a mwy cynaliadwy yng Nghymru.

I thank the First Minister for that response. I know the First Minister will agree that the continuing uncertainty over Brexit is having a massive impact on the university sector. Unfortunately, Welsh universities saw the biggest drop in the UK in the number of European Union applicants between 2017 and 2018. So, what help can the Welsh Government offer to the universities, which are obviously a crucial part of our economy in Wales, to halt or try to reverse this downward trend of EU students coming to Welsh universities? 

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Gwn y bydd y Prif Weinidog yn cytuno bod yr ansicrwydd parhaus ynghylch Brexit yn cael effaith enfawr ar y sector prifysgolion. Yn anffodus, dioddefwyd y gostyngiad mwyaf yn y DU gan Gymru o ran nifer yr ymgeiswyr Undeb Ewropeaidd rhwng 2017 a 2018. Felly, pa gymorth all Llywodraeth Cymru ei gynnig i'r prifysgolion, sy'n amlwg yn rhan hanfodol o'n heconomi yng Nghymru, i atal neu geisio gwyrdroi'r duedd at i lawr hon o fyfyrwyr yr UE yn dod i brifysgolion Cymru?

Well, I can say that the Cabinet Secretary for Education has announced several additional elements of funding for HEFCW over the next few years, including £6 million in 2017-18 to deal with the short-term implications of demographic change and in preparation for the implications of Brexit. We've also allocated £3.5 million to Global Wales too from the European transition fund to boost international marketing and links for the HE sector in Wales, and we'll look at further opportunities for the EU transition fund to support this sector. 

Wel, gallaf ddweud bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi cyhoeddi sawl elfen ychwanegol o gyllid ar gyfer CCAUC dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, gan gynnwys £6 miliwn yn 2017-18 i ymdrin â goblygiadau byrdymor newid demograffig ac i baratoi ar gyfer goblygiadau Brexit. Rydym ni hefyd wedi dyrannu £3.5 miliwn i Cymru Fyd-eang hefyd o gronfa bontio Ewrop i hybu marchnata rhyngwladol a chysylltiadau ar gyfer y sector addysg uwch yng Nghymru, a byddwn yn edrych ar gyfleoedd pellach i gronfa bontio'r UE i gynorthwyo'r sector hwn.

First Minister, clearly, the offer isn't strong enough at the moment. When you look at the figures, there's a 7 per cent drop from non-EU countries and a 10 per cent drop from EU countries coming to Welsh universities. Yet, England, Scotland and Northern Ireland all saw increases in the number of students enrolling in their universities. Rather than focusing on the money, which is welcome, how are you going to change the offer that actually starts getting more students coming to Wales, such as the other offers that are available in other parts of the United Kingdom and which are seeing increases in their enrolment numbers? 

Prif Weinidog, yn amlwg, nid yw'r cynnig yn ddigon cryf ar hyn o bryd. Pan edrychwch chi ar y ffigurau, mae gostyngiad o 7 y cant o wledydd nad ydynt yn yr UE a gostyngiad o 10 y cant o wledydd yr UE yn dod i brifysgolion yng Nghymru. Ac eto bu cynnydd yn nifer y myfyrwyr a ymrestrodd ym mhrifysgolion Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Yn hytrach na chanolbwyntio ar yr arian, sydd i'w groesawu, sut ydych chi'n mynd i newid y cynnig a fydd wir yn dechrau cael mwy o fyfyrwyr i ddod i Gymru, fel y cynigion eraill sydd ar gael mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig ac sy'n gweld cynnydd i'w niferoedd ymrestru?

Well, there is an issue, of course, which affects all of the UK, and that's the issue of what's being done with migration. Students feel unwelcome. Certainly, that's something I've picked up many, many times in terms of students from India—they feel unwelcome in the UK. It's also hugely important that we're able to access the academic staff that are needed in order for our universities to be competitive and, ultimately, that's what it's all about—the universities compete in a world market. I've already explained what we are doing in terms of universities in Wales and, of course, I very much encourage our universities to sell themselves abroad to understand that they operate in a world market and, of course, to make sure that more students come to Wales because of the quality of the university education that's available here. 

Wel, ceir mater, wrth gwrs, sy'n effeithio ar y DU gyfan, sef y mater o'r hyn sy'n cael ei wneud o ran mudo. Mae myfyrwyr yn teimlo nad oes croeso iddynt. Yn sicr, mae hynny'n rhywbeth yr wyf i wedi ei glywed lawer iawn o weithiau o ran myfyrwyr o India—maen nhw'n teimlo nad oes croeso iddyn nhw yn y DU. Mae hefyd yn bwysig dros ben ein bod ni'n gallu cael gafael ar y staff academaidd sydd eu hangen er mwyn i'n prifysgolion fod yn gystadleuol ac, yn y pen draw, dyna wraidd y mater—mae'r prifysgolion yn cystadlu mewn marchnad fyd-eang. Rwyf i eisoes wedi egluro'r hyn yr ydym ni'n ei wneud o ran prifysgolion yng Nghymru ac, wrth gwrs, rwy'n frwd dros annog ein prifysgolion i werthu eu hunain dramor i ddeall eu bod yn gweithredu mewn marchnad fyd-eang ac, wrth gwrs, i wneud yn siŵr bod mwy o fyfyrwyr yn dod i Gymru oherwydd ansawdd yr addysg prifysgol sydd ar gael yma.

Ond mae'r pwynt yn ddilys, onid yw? Mae yna rywbeth unigryw ynglŷn â'r ffigurau yma yng Nghymru, oherwydd mae gweddill y Deyrnas Unedig wedi gweld cynnydd o 2 y cant yn y myfyrwyr israddedig sy'n dod o'r Undeb Ewropeaidd ond mae Cymru wedi gweld cwymp o 10 y cant. Nawr, awgrym gan eich Ysgrifennydd addysg chi, wrth gwrs, yw bod y ffordd y mae'r gefnogaeth i fyfyrwyr yng Nghymru wedi newid nawr yn golygu, wrth edrych ar y gefnogaeth, fod myfyrwyr o'r Undeb Ewropeaidd yn gweld, efallai, neu'n cael y canfyddiad, y bydden nhw'n cael llai o gefnogaeth nag y bydden nhw yn y gorffennol. Felly, gyda hynny'n benodol mewn golwg, beth mae eich Llywodraeth chi'n ei wneud i farchnata'r cyfleoedd a'r gefnogaeth sydd yno i'r myfyrwyr hynny, oherwydd ar hyn o bryd mae'n amlwg nad ydyn nhw'n clywed y neges? 

But the point is valid, isn’t it? There is something unique about the figures here in Wales because the rest of the UK has seen an increase of 2 per cent in the undergraduates coming from the EU while Wales has seen a reduction of 10 per cent. Now, the suggestion made by your own education Secretary, of course, is that the way that student support in Wales has changed now means that, in looking at that support, EU students may find, or have the perception at least, that they would receive less support than they would have done in the past. So, with that specifically in mind, what’s your Government doing to market the opportunities and support available to those students, because at the moment it’s clear that they’re not hearing the message?

Wel, rydw i'n credu ei bod yn wir dweud bod yna effaith wedi bod ynglŷn â newid y system o gefnogaeth i fyfyrwyr. Byddai hynny'n rhywbeth hollol naturiol i'w weld. Mae'n anodd gwybod a yw hynny'n wir ai peidio heb edrych ar beth sy'n digwydd yn y pen draw, dros y blynyddoedd, i weld a yw hwn yn rhywbeth sydd yn anarferol neu i weld a yw hwn yn rhywbeth sydd yn trend. Yn gyntaf, wrth gwrs, mae'n ddyletswydd ar y prifysgolion i farchnata eu hunain, ac, wrth gwrs, i edrych ar ddenu myfyrwyr i mewn i'w prifysgolion. Rydym ni'n gweithio gyda nhw fel Llywodraeth. Rydw i wedi gweithio gyda sawl prifysgol sydd wedi mynd dramor er mwyn gwerthu'r prifysgolion hynny ar draws y byd. Ond beth sy'n hollbwysig, wrth gwrs, yw sicrhau bod y staff academaidd gyda nhw sy'n gallu cynnig y fath o addysg y byddem ni'n moyn ei gweld. Ar hyn o bryd, beth sy'n peryglu hynny'n fwy na dim byd yw'r ffaith nad oes yna eglurder o gwbl ynglŷn â beth fydd statws staff academaidd o'r Undeb Ewropeaidd a gwledydd eraill yn y pen draw. A fydd croeso iddyn nhw ai peidio? Rydw i'n gobeithio, wrth gwrs, y bydd y croeso yn dal i fod yno. 

Well, I believe it’s true to say that there has been an impact as regards changing the system of support for students. It’s quite natural that we should see that. It’s impossible to know whether that’s true or not until we’ve had this system for a few years and can therefore see whether this is a blip or whether it's a trend. First, of course, it is the universities’ duty to market themselves and, of course, to attempt to attract students into their universities. We, as a Government, have collaborated with universities and I have worked with a number of universities that have gone abroad in order to sell those universities globally. But what’s important, of course, to ensure is that they have the academic staff that can offer the kind of education we would wish to see, and, at present, what’s endangering that is the fact that there is no clarity whatsoever as regards what the status of academic staff from the EU and other countries will be and whether they will be welcome here or not. I hope that the welcome will remain.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

We'll now turn to the party leaders to question the First Minister, and the first this afternoon is the leader of Plaid Cymru, Leanne Wood. 

Trown nawr at arweinwyr y pleidiau i holi'r Prif Weinidog, a'r cyntaf y prynhawn yma yw arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

Diolch. First Minister, do you believe that the Welsh Government has an obligation to implement universal childcare, which, and I quote,

'helps address the impacts of poverty and narrows the attainment gap when children start school'?

Diolch. Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod gan Lywodraeth Cymru rwymedigaeth i weithredu gofal plant cyffredinol, sydd, a dyfynnaf,

yn helpu i fynd i'r afael ag effeithiau tlodi ac yn lleihau'r bwlch cyrhaeddiad pan fydd plant yn dechrau yn yr ysgol?

We have a very firm manifesto commitment, which we'll be taking forward.  

Mae gennym ymrwymiad maniffesto cadarn iawn, y byddwn yn bwrw ymlaen ag ef.

13:40

First Minister, that quote that I used was from the leadership bid of the Cabinet Secretary for Children, Older People and Social Care. As I highlighted last week, your Government is slashing school meals provision. We have Cabinet Secretaries in your Government who say one thing and then do the exact opposite. Now, the children's commissioner has lamented your childcare legislation as a large subsidy—[Interruption.]—as a large subsidy for some of Wales's highest earning families that is likely to reinforce inequalities.

First Minister, you continue to turn your back on the politics of progress in favour of the politics of poverty. Do you accept that your regressive childcare offer is likely to reinforce inequality, or is it your view that the children's commissioner is wrong?

Prif Weinidog, roedd y dyfyniad yna a ddefnyddiais o ymgais arweinyddiaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Blant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf, mae eich Llywodraeth yn torri'r ddarpariaeth prydau ysgol. Mae gennym ni Ysgrifenyddion Cabinet yn eich Llywodraeth sy'n dweud un peth ac yna'n gwneud yn llwyr i'r gwrthwyneb. Nawr, mae'r comisiynydd plant wedi gresynu eich deddfwriaeth gofal plant fel cymhorthdal mawr—[Torri ar draws.]—cymhorthdal mawr ar gyfer rhai o'r teuluoedd sy'n ennill y mwyaf yng Nghymru sy'n debygol o atgyfnerthu anghydraddoldebau.

Prif Weinidog, rydych chi'n parhau i droi eich cefn ar wleidyddiaeth cynnydd o blaid gwleidyddiaeth tlodi. A ydych chi'n derbyn bod eich cynnig gofal plant atchweliadol yn debygol o atgyfnerthu anghydraddoldeb, neu a ydych chi o'r farn bod y comisiynydd plant yn anghywir?

Well, two things: let's kill this myth first of all that somehow the free-school-meal provision in Wales is worse than in England. It isn't. There are 3,000 more children who will receive free school meals as a result of what we're doing as a Government. An extra £10 million has been put into the budget in order for that to happen. So, this idea that, somehow, school meal provision is being slashed is simply untrue—it's simply untrue. I've already given the figures in terms of the finances and in terms of the children who will be affected.

We put forward a radical and innovative plan to help working parents. That's what the offer is for—for working parents, because we know how difficult it can be for people to go back into work with the costs of childcare. And this is what this is designed to do—to help those people who want to get to work, to remove a barrier to employment and provide the childcare that people need at a time when they need that help in order to move back into the world of employment. That's what the scheme is designed to do.

Wel, dau beth: gadewch i ni ladd y camargraff hwn yn gyntaf oll bod y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim yng Nghymru yn waeth nag y mae yn Lloegr. Nid dyna'r ffaith. Ceir 3,000 yn fwy o blant a fydd yn derbyn cinio ysgol am ddim o ganlyniad i'r hyn yr ydym ni'n ei wneud fel Llywodraeth. Rhoddwyd £10 miliwn ychwanegol yn y gyllideb er mwyn i hynny ddigwydd. Felly, mae'r syniad hwn bod y ddarpariaeth o brydau ysgol yn cael ei thorri rywsut, yn anghywir—mae'n gwbl anghywir. Rwyf i eisoes wedi rhoi'r ffigurau o ran y sefyllfa ariannol ac o ran y plant a fydd yn cael eu heffeithio.

Cyflwynwyd cynllun radical ac arloesol gennym i helpu rhieni sy'n gweithio. Dyna yw diben y cynnig—mae ar gyfer rhieni sy'n gweithio, gan ein bod ni'n gwybod pa mor anodd y gall hi fod i bobl fynd yn ôl i weithio gyda chostau gofal plant. A dyma y mae hyn wedi ei gynllunio i'w wneud—helpu'r bobl hynny sydd eisiau mynd i'r gwaith, i gael gwared ar rwystr i gyflogaeth a darparu'r gofal plant sydd ei angen ar bobl ar adeg pan fo angen y cymorth hwnnw arnyn nhw er mwyn symud yn ôl i'r byd cyflogaeth. Dyna y mae'r cynllun wedi ei lunio i'w wneud.

Just like your school meals policy, with this, children will lose out. Parents will lose out, and in particular those who are struggling the most—[Interruption.]—those who are struggling the most will lose out as a result of your childcare legislation. Now, studies from Ireland to Australia to here in Wales show that one of the biggest barriers to people seeking work is access to high-quality childcare, and it's those very people—the people who are looking for work or those in education or in training—that your policy will exclude from childcare support. So, First Minister, this is a regressive policy. You'll be able to get free childcare if you're a couple earning £200,000, but if you're a struggling parent trying to get back into work or into training you will be denied such support. How is this compatible with your supposedly socialist values, First Minister?

Yn union fel eich polisi prydau ysgol, gyda hwn, bydd plant ar eu colled. Bydd rhieni ar eu colled, a'r rheini sy'n ei chael hi'n fwyaf anodd yn enwedig—[Torri ar draws.]—bydd y rheini sy'n ei chael hi'n fwyaf anodd ar eu colled o ganlyniad i'ch deddfwriaeth gofal plant. Nawr, mae astudiaethau o Iwerddon i Awstralia i yma yng Nghymru yn dangos mai un o'r rhwystrau mwyaf i bobl sy'n chwilio am waith yw mynediad at ofal plant o ansawdd uchel, a'r union bobl hynny—y bobl sy'n chwilio am waith neu'r rhai sydd mewn addysg neu hyfforddiant—y bydd eich polisi yn eu heithrio o gymorth gofal plant. Felly, Prif Weinidog, mae hwn yn bolisi atchweliadol. Byddwch yn gallu cael gofal plant am ddim os ydych chi'n bâr sy'n ennill £200,000, ond os ydych chi'n rhiant mewn anawsterau sy'n ceisio dychwelyd i waith neu hyfforddiant, bydd cymorth o'r fath yn cael ei wadu i chi. Sut mae hyn yn cyd-fynd â'ch gwerthoedd sosialaidd honedig, Prif Weinidog?

Well, again, I come back to the point I made, which she didn't seem to have picked up on, which is this: when it comes to free school meals, the offer we put on the table means £10 million more a year and 3,000 more children will receive free school meals. I don't see how that's slashing free school meals. Let's make that absolutely clear now. 

Secondly, there is the pay scheme, of course, which helps people get back into work, but she seems to contradict herself. On the one hand she says it should be a universal scheme; then she says it should be a scheme to help people get back into work. This is what it's designed to do—to help people get back into work and to offset the costs of childcare that they'd otherwise have to pay, which makes it less attractive to go into work. Now, if that's what she's saying we should be doing, we are doing it and we will take forward our manifesto offer and deliver the most generous childcare offer anywhere in the UK.

Wel, unwaith eto, dychwelaf at y pwynt a wneuthum, y mae'n ymddangos na wnaeth hi sylwi arno, sef hwn: pan ddaw i brydau ysgol am ddim, mae'r cynnig a wnaed gennym ni yn golygu y bydd £10 miliwn yn fwy y flwyddyn ac y bydd 3,000 yn fwy o blant yn cael prydau ysgol am ddim. Nid wyf i'n gweld sut mae hynny'n cyfateb i dorri prydau ysgol am ddim. Gadewch i ni wneud hynny'n gwbl eglur nawr.

Yn ail, ceir y cynllun cyflog, wrth gwrs, sy'n helpu pobl i ddychwelyd i'r gwaith, ond mae'n ymddangos ei bod hi'n gwrth-ddweud ei hun. Ar y naill law mae'n dweud y dylai fod yn gynllun cyffredinol; yna mae'n dweud y dylai fod yn gynllun i helpu pobl i ddychwelyd i'r gwaith. Dyna y bwriedir iddo ei wneud—helpu pobl i ddychwelyd i'r gwaith a gwrthbwyso'r costau gofal plant y byddai'n rhaid iddyn nhw eu talu fel arall, sy'n ei gwneud yn llai deniadol i fynd i mewn i waith. Nawr, os mai dyna'r hyn y mae'n ei ddweud y dylem ni fod yn ei wneud, rydym ni yn gwneud hynny a byddwn yn bwrw ymlaen â'n cynnig maniffesto ac yn gwneud y cynnig gofal plant mwyaf hael mewn unrhyw le yn y DU.

Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, are you ashamed of the accident and emergency waiting times at Wrexham Maelor and Ysbyty Glan Clwyd hospitals, which were the worst ever on record, published this month?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, a oes gennych chi gywilydd o'r amseroedd aros damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Maelor Wrecsam ac Ysbyty Glan Clwyd, sef y gwaethaf a gofnodwyd erioed, a gyhoeddwyd y mis hwn?

They must improve, there's no question about that, but, if we see performances elsewhere in the NHS, we see that A&E provision is improving. Clearly, there is a challenge that Betsi Cadwaladr must meet in order to reduce the waiting times at those hospitals.

Mae'n rhaid iddyn nhw wella, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny, ond, os edrychwn ni ar berfformiadau mewn rhannau eraill o'r GIG, rydym ni'n gweld bod y ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys yn gwella. Yn amlwg, ceir her bod yn rhaid i Betsi Cadwaladr ymateb iddi er mwyn lleihau amseroedd aros yn yr ysbytai hynny.

Well, First Minister, this is a health board that has been under direct Welsh Government control for almost three and a half years. What is there to show for your staged improvement and transformation plans? Well, the record speaks for itself: 1,900 patients waited longer than 12 hours at A&E services in north Wales—this is more than all the other health boards combined; this summer, more than 5,000 hours were lost because ambulances were delayed handing over patients at north Wales hospitals; in the last 12 months, 26,000 patient safety incidents were recorded, 10,000 more than in Cardiff, and 233 of these have been severe incidents, more than double those in Cardiff; in the last three years, the health board has overspent by £88 million and has more than 2,000 patients waiting over a year for treatment. These are shocking statistics, and behind these figures are real people who are suffering as a result of your sheer incompetence to help this health board improve. For three years you have been responsible for these services and have set benchmarks to see this health board improve. You are clearly failing the people of north Wales, so can you now tell us what you and your Government are going to do about this? What specific measures are you now going to take to start addressing this very serious situation?

Wel, Prif Weinidog, mae hwn yn fwrdd iechyd sydd wedi bod o dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru ers bron i dair blynedd a hanner. Beth sydd yna i'w ddangos yn sgil eich cynlluniau gwella a gweddnewid cam wrth gam? Wel, mae'r hanes yn dweud y cyfan: bu 1,900 o gleifion yn aros mwy na 12 awr mewn gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn y gogledd—mae hyn yn fwy na'r holl fyrddau iechyd eraill gyda'i gilydd; yr haf hwn, collwyd mwy na 5,000 o oriau gan fod ambiwlansys yn cael eu hoedi wrth drosglwyddo cleifion mewn ysbytai yn y gogledd; cofnodwyd 26,000 o ddigwyddiadau diogelwch cleifion yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, 10,000 yn fwy nag yng Nghaerdydd, ac roedd 233 o'r rhain yn ddigwyddiadau difrifol, mwy na dwbl y rhai yng Nghaerdydd; yn y tair blynedd diwethaf, mae'r bwrdd iechyd wedi gorwario £88 miliwn ac mae ganddo fwy na 2,000 o gleifion yn aros dros flwyddyn am driniaeth. Mae'r rhain yn ystadegau brawychus, ac y tu ôl i'r ffigurau hyn y mae pobl go iawn sy'n dioddef o ganlyniad i'ch anallu llwyr i helpu'r bwrdd iechyd hwn i wella. Ers tair blynedd, rydych chi wedi bod yn gyfrifol am y gwasanaethau hyn ac wedi gosod meincnodau i sicrhau bod y bwrdd iechyd hwn yn gwella. Rydych chi'n amlwg yn siomi pobl y gogledd, felly a allwch chi ddweud wrthym ni nawr beth ydych chi a'ch Llywodraeth yn mynd i'w wneud am hyn? Pa fesurau penodol ydych chi'n mynd i'w cymryd nawr i ddechrau mynd i'r afael â'r sefyllfa hynod ddifrifol hon?

13:45

Well, we acknowledge that performance on those two sites is unacceptable. That's the first thing to say. It's a reflection of pressures and demands on hard-working staff. I've said that I expect the board to put into place meaningful actions to deal with this. Now, what have we done? Well, the board, with £1.5 million-worth of support from Welsh Government, has put in place arrangements to target improvements and actions in respect of the unscheduled care system in the north. We also provided £6.8 million earlier this year to strengthen the health board's operational capacity at each of the three main hospitals in the north, and that package of support is intended to enable the health board to increase its understanding of local challenges and make effective decisions to support immediate improvement. The NHS Wales delivery unit is also working at the Wrexham Maelor site to support local performance management.

Now, as I said, whilst the performance generally is unacceptable, the typical wait in BCU for patients to be seen, assessed and treated or discharged was two hours and 48 minutes in August. Now, given the specific concern, which has been raised in fairness, about the August figures, a 90-day improvement cycle has been put in place and will be a point of focus for the board and clinical teams across the north. We will review the board's 90-day plan and decide whether any additional targeted support is required as a matter of urgency.

Wel, rydym ni'n cydnabod bod perfformiad ar y ddau safle hynny yn annerbyniol. Dyna'r peth cyntaf i'w ddweud. Mae'n adlewyrchiad o bwysau a gofynion ar staff sy'n gweithio'n galed. Rwyf i wedi dweud fy mod i'n disgwyl i'r bwrdd roi camau ystyrlon ar waith i ymdrin â hyn. Nawr, beth ydym ni wedi ei wneud? Wel, mae'r bwrdd, gyda gwerth £1.5 miliwn o gymorth gan Lywodraeth Cymru, wedi gwneud trefniadau i dargedu gwelliannau a chamau gweithredu o ran y system gofal heb ei drefnu yn y gogledd. Darparwyd £6.8 miliwn gennym yn gynharach eleni hefyd i gryfhau capasiti gweithredol y bwrdd iechyd ym mhob un o'r tri prif ysbyty yn y gogledd, a bwriedir i'r pecyn cymorth hwnnw alluogi'r bwrdd iechyd i gynyddu ei ddealltwriaeth o heriau lleol a gwneud penderfyniadau effeithiol i gynorthwyo gwelliant ar unwaith. Mae uned gyflawni GIG Cymru hefyd yn gweithio ar safle Ysbyty Maelor Wrecsam i gynorthwyo gwaith rheoli perfformiad lleol.

Nawr, fel y dywedais, er bod y perfformiad yn gyffredinol yn annerbyniol, dwy awr a 48 munud oedd y cyfnod aros nodweddiadol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ym mis Awst i gleifion gael eu gweld, eu hasesu a'u trin neu eu rhyddhau. Nawr, o ystyried y pryder penodol, sydd wedi ei godi yn deg, am ffigurau mis Awst, rhoddwyd cylch gwelliant o 90 diwrnod a bydd hwn yn ganolbwynt i'r bwrdd a'r timau clinigol ar draws y gogledd. Byddwn yn adolygu cynllun 90 diwrnod y bwrdd ac yn penderfynu pa un a oes angen unrhyw gymorth ychwanegol wedi'i dargedu fel mater o frys.

First Minister, the people of north Wales are in this position as a result of consistent underfunding, downgrading and neglect on behalf of your Welsh Government. Your sheer incompetence to lead this health board to an improved state is having huge consequences for the people of north Wales and the staff who work tirelessly to deliver their care. The people of north Wales deserve a safe and sustainable health service. Clearly, you have failed. So, here's your chance, First Minister: before you leave, will you now take this opportunity to apologise to the people of north Wales whom you have so badly let down?

Prif Weinidog, mae pobl y gogledd yn y sefyllfa hon o ganlyniad i danariannu, israddio ac esgeulustod cyson ar ran eich Llywodraeth Cymru chi. Mae eich anallu llwyr i arwain y bwrdd iechyd hwn i well sefyllfa yn arwain at ganlyniadau enfawr i bobl y gogledd a'r staff sy'n gweithio'n ddiflino i ddarparu eu gofal. Mae pobl y gogledd yn haeddu gwasanaeth iechyd diogel a chynaliadwy. Yn amlwg, rydych chi wedi methu. Felly, dyma eich cyfle, Prif Weinidog: cyn i chi adael, a wnewch chi fanteisio ar y cyfle hwn nawr i ymddiheuro i bobl y gogledd yr ydych chi wedi eu siomi mor wael?

First of all, these are two issues at two hospitals that have emerged in August that must be dealt with. He cannot surely stand there and say that austerity has nothing to do with this. When Northern Ireland had £1 billion given to it, a substantial amount of which was for health and education, which drove—[Interruption.] I know it's painful—[Interruption.] I know it's painful, but when a substantial amount was given to health and education, which drove a coach and horses through the Barnett formula, where were the Welsh Conservatives? Mute, silent, indifferent. Let me tell him: he tries to paint a picture of the north of Wales as neglected—it was my great pleasure last week to go to Ysbyty Glan Clwyd and to open the sub-regional neonatal intensive care centre—[Interruption.] Whose fault is that? Is it my fault that the SuRNICC has been opened, apparently? There we are. A sub-regional neonatal intensive care centre opened, I remind the party opposite, because I commissioned a report to see whether it would be sustainable to place such a unit in the north of Wales—[Interruption.] As a result of—

Yn gyntaf oll, mae'r rhain yn ddau fater mewn dau ysbyty sydd wedi dod i'r amlwg ym mis Awst y mae'n rhaid ymdrin â nhw. Does bosib y gall ef sefyll yn y fan yna a dweud nad oes gan gyni cyllidol ddim i'w wneud â hyn? Pan roddwyd £1 biliwn i Ogledd Iwerddon, yr oedd cyfran sylweddol ohono ar gyfer iechyd ac addysg, a yrrodd—[Torri ar draws.] Gwn ei fod yn boenus—[Torri ar draws.] Gwn ei fod yn boenus, ond pan roddwyd swm sylweddol i iechyd ac addysg, a yrrodd geffyl a throl drwy fformiwla Barnett, lle'r oedd y Ceidwadwyr Cymreig? Mud, distaw, di-hid. Gadewch i mi ddweud wrtho: mae'n ceisio creu darlun o'r gogledd yn cael ei esgeuluso—roedd yn bleser mawr gennyf yr wythnos diwethaf gael mynd i Ysbyty Glan Clwyd ac agor y ganolfan gofal dwys newyddenedigol is-ranbarthol—[Torri ar draws.] Bai pwy yw hynny? Fy mai i yw bod y SuRNICC wedi ei hagor, mae'n ymddangos? Dyna ni. Agorodd canolfan gofal dwys newyddenedigol is-ranbarthol, atgoffaf y blaid gyferbyn, oherwydd i mi gomisiynu adroddiad i weld a fyddai'n gynaliadwy i leoli uned o'r fath yn y gogledd—[Torri ar draws.] O ganlyniad i—

Can you all calm down, please, and listen to what the First Minister has to say? Your leader asked the question—I'm addressing Members on the benches to my right—your leader asked a question and we need to hear the answer from the First Minister, without any help from anybody else. Thank you.

A allwch chi i gyd ymdawelu, os gwelwch yn dda, a gwrando ar yr hyn sydd gan y Prif Weinidog i'w ddweud? Gofynnodd eich arweinydd y cwestiwn—rwy'n siarad wrth Aelodau ar y meinciau i'r dde i mi—gofynnodd eich arweinydd gwestiwn ac mae angen i ni glywed yr ateb gan y Prif Weinidog, heb unrhyw gymorth gan neb arall. Diolch.

As a result of that report, as a result of the action taken by a Welsh Labour Government, there will now be many, many mothers in the north of Wales who will be able to have their babies safely and looked after safely in north Wales, rather than having to travel to Liverpool. He may talk, we deliver. 

O ganlyniad i'r adroddiad hwnnw, o ganlyniad i'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru, bydd llawer, iawn o famau yn y gogledd a fydd yn gallu rhoi genedigaeth i'w babanod yn ddiogel a chael gofal yn ddiogel yn y gogledd erbyn hyn, yn hytrach na gorfod teithio i Lerpwl. Gall ef siarad, rydym ni'n cyflawni.

Thank you. Leader of the UKIP group, Gareth Bennett.

Diolch. Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.

Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, which of the following decisions do you think that Natural Resources Wales can be proudest of? Is it the dumping of 300,000 tonnes of nuclear mud approximately 1 mile from Cardiff Bay, or is it giving a licence for a biomass incinerator that neighbours residential properties in Barry dock, or, finally, is it refusing to sell timber from public woodland at market value, potentially fleecing the Welsh taxpayer of £1 million?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, pa un o'r penderfyniadau canlynol ydych chi'n credu y gall Cyfoeth Naturiol Cymru fod yn fwyaf balch ohono? Ai dympio 300,000 tunnell o fwd niwclear tua 1 filltir o Fae Caerdydd, neu ai rhoi trwydded ar gyfer llosgydd biomas sydd y drws nesaf i adeiladau preswyl yn noc y Barri, neu, yn olaf, ai gwrthod gwerthu pren o'r coetir cyhoeddus am bris y farchnad, gan ddwyn £1 filiwn oddi wrth trethdalwyr Cymru o bosibl?

13:50

Well, the first two issues are operational matters, in terms of permitting. The third issue is a matter that has been well explored and is not acceptable. Clearly, a lack of competence was exhibited by NRW—to have oral contracts, whilst they may be technically legally valid, is not wise. It is much better to have things written down. That's been explored, and rightly so, by the Public Accounts Committee.

May I remind him that his party are not exactly the best party to lecture on the environment? This is a party who, as far as I can see, have no interest in the environment at all, and who wanted to take us out of the European Union, which was singularly responsible for raising Britain's standards, which were so appalling, when it came to the environment, particularly in the 1970s and 1980s. There was one river—I believe, the River Irwell in Salford—that, at one time, would catch fire if you threw a lit match into it. It was the European Union that dragged Britain out of the gutter when it came to its environmental standards. 

Now, let's see what UKIP propose in order to preserve and enhance our environment for the future, in the absence of that European framework.

Wel, mae'r ddau fater cyntaf yn faterion gweithredol, o ran trwyddedu. Mae'r trydydd yn fater sydd wedi ei archwilio ac nad yw'n dderbyniol. Yn amlwg, dangoswyd diffyg cymhwysedd gan Gyfoeth Naturiol Cymru—nid yw cael contractau llafar, er eu bod efallai'n dechnegol ddilys yn gyfreithiol, yn ddoeth. Mae'n llawer gwell cael pethau wedi eu hysgrifennu i lawr. Mae hynny wedi cael ei archwilio, yn briodol, gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus.

A gaf i ei atgoffa nad ei blaid ef yw'r blaid orau mewn gwirionedd i bregethu ar yr amgylchedd? Dyma blaid nad oes ganddi unrhyw ddiddordeb yn yr amgylchedd o gwbl, hyd y gwelaf, ac a oedd eisiau ein tynnu ni allan o'r Undeb Ewropeaidd, a oedd yn llwyr gyfrifol am godi safonau Prydain, a oedd mor echrydus, o ran yr amgylchedd, yn enwedig yn y 1970au a'r 1980au. Roedd un afon—afon Irwell yn Salford, rwy'n credu—a fyddai'n mynd ar dân ar un adeg os oeddech chi'n taflu matsien wedi ei chynnau i mewn iddi. Yr Undeb Ewropeaidd lusgodd Prydain allan o'r gwter o ran ei safonau amgylcheddol.

Nawr, gadewch i ni weld yr hyn y mae UKIP yn ei gynnig er mwyn gwarchod a gwella ein hamgylchedd ar gyfer y dyfodol, yn absenoldeb y fframwaith Ewropeaidd hwnnw.

Yes, you're talking about the European Union. I was asking you about your oversight of Natural Resources Wales, but thanks for leading us down a blind alley, First Minister. You mentioned—[Interruption.] You mentioned the oversight of NRW by the Public Accounts Committee, and I'm glad you see a valuable role for the Public Accounts Committee in doing that. Now, your own backbenchers, of course, have an important role to play, a crucial role to play, in scrutinising organisations like Natural Resources Wales. However, we have one backbench Member who has played an exceedingly valuable role on the Public Accounts Committee in giving oversight to Natural Resources Wales. I note that that Member is being rewarded for his sterling work by being removed from the Public Accounts Committee. Doesn't this just prove, First Minister, that you do not want proper scrutiny of organisations run by your Government?

Ie, rydych chi'n sôn am yr Undeb Ewropeaidd. Roeddwn i'n eich holi am eich goruchwyliaeth o Gyfoeth Naturiol Cymru, ond diolch am ein harwain ni i lawr lôn bengaead, Prif Weinidog. Soniasoch—[Torri ar draws.] Soniasoch am y goruchwyliaeth o Gyfoeth Naturiol Cymru gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac rwy'n falch eich bod chi'n gweld swyddogaeth werthfawr i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i wneud hynny. Nawr, mae gan Aelodau meinciau cefn eich hun, wrth gwrs, ran bwysig i'w chwarae, rhan hanfodol i'w chwarae, o ran craffu ar sefydliadau fel Cyfoeth Naturiol Cymru. Fodd bynnag, mae gennym ni un Aelod o'r meinciau cefn sydd wedi chwarae rhan hynod werthfawr ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus o ran darparu goruchwyliaeth o Gyfoeth Naturiol Cymru. Nodaf fod yr Aelod hwnnw yn cael ei wobrwyo am ei waith clodwiw trwy gael ei dynnu oddi ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. Onid yw hyn yn profi, Prif Weinidog, nad ydych chi eisiau craffu priodol ar sefydliadau sy'n cael eu rhedeg gan eich Llywodraeth?

I find it difficult to accept what the leader of UKIP says when he says—. He talks of the importance of the work of the public affairs committee, which I think is correct, and he talks of the need for scrutiny, yet at the same time wants to abolish the Assembly, thereby providing us with no scrutiny at all—over NRW or over anything else. He calls for a second referendum on devolution, and opposes one when it comes to Brexit. So, when it comes to scrutiny, his answer to greater scrutiny is to remove the very scrutineers themselves, making it far more difficult for proper scrutiny to occur. And it's because of that scrutiny that the problems in NRW have helped to be identified. In years gone by, that level of scrutiny would never have been there, in the days before devolution. That scrutiny, rightly so, has been exercised by the Public Accounts Committee, and it is a matter now for NRW, working with ourselves as a Government, to rectify the situation.

Rwy'n ei chael hi'n anodd derbyn yr hyn y mae arweinydd UKIP yn ei ddweud pan ddywed—. Mae'n sôn am bwysigrwydd gwaith y pwyllgor materion cyhoeddus, yr wyf i'n credu sy'n gywir, ac mae'n sôn am yr angen am graffu, ac eto ar yr un pryd mae eisiau diddymu'r Cynulliad, gan roi dim craffu o gwbl i ni wedyn—dros Cyfoeth Naturiol Cymru na thros unrhyw beth arall. Mae'n galw am ail refferendwm ar ddatganoli, ac yn gwrthwynebu un pan ddaw i Brexit. Felly, pan ddaw i graffu, ei ateb ef i fwy o graffu yw diddymu'r union graffwyr eu hunain, gan ei gwneud yn llawer mwy anodd i waith craffu priodol ddigwydd. Ac oherwydd y gwaith craffu hwnnw y cynorthwywyd i'r problemau yn Cyfoeth Naturiol Cymru gael eu canfod. Yn y blynyddoedd a fu, ni fyddai'r lefel honno o graffu erioed wedi bod yno, yn y dyddiau cyn datganoli. Mae'r gwaith craffu hwnnw, yn gwbl briodol, wedi ei wneud gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac mae'n fater nawr i Cyfoeth Naturiol Cymru, gan weithio gyda ni fel Llywodraeth, i unioni'r sefyllfa.

Now, to go back to what your Member said, your Member of the Public Accounts Committee, at the height of the timber fiasco, I quote:

'What is going on in NRW? To have their accounts qualified for the third year running is unprecedented and frankly outrageous. I'm struggling to think of an explanation for why this might be. Might it be corruption or incompetence? But it does appear that the forestry section of NRW is out of control... I think there should be accountability from the senior leadership...of this organisation, which does seem to be out of control.'

End quote. Now, you're talking about me wanting to remove scrutiny. I'm talking about wanting to remove this entire useless institution, the Welsh Assembly, which you've been at the heart of for 18 years. The problem is not the scrutiny by backbenchers, because when they do scrutinise, you rubbish it anyway and you remove them from the committees. The point is that the Government—[Interruption.] The Government—[Interruption.] The Government you've been part of for 18 years isn't fit to run these institutions, and that's why the Welsh public gets an awful deal from the Welsh Assembly. Is that not the case, First Minister?

Nawr, i ddychwelyd at yr hyn a ddywedodd eich Aelod, eich Aelod o'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, yng nghanol y ffiasgo pren, dyfynnaf:

'Beth sy'n digwydd yn Cyfoeth Naturiol Cymru? Mae cael eu cyfrifon wedi'u cymhwyso am y drydedd flwyddyn yn olynol yn ddigynsail ac yn warthus a dweud y gwir. Rwy'n cael trafferth meddwl am esboniad pam y gallai hyn fod yn digwydd. A allai fod yn llygredd neu'n anghymhwysedd? Ond ymddengys bod adran goedwigaeth Cyfoeth Naturiol Cymru wedi colli rheolaeth...a chredaf y dylai fod atebolrwydd gan...uwch arweinwyr...y sefydliad hwn, sy'n ymddangos fel pe byddai wedi colli rheolaeth.'

Diwedd y dyfyniad. Nawr, rydych chi'n sôn fy mod i eisiau gael gwared ar graffu. Rwy'n sôn am fod eisiau cael gwared ar y sefydliad cwbl ddiwerth hwn, Cynulliad Cymru, yr ydych chi wedi bod yn ganolog iddo ers 18 mlynedd. Nid y craffu gan Aelodau'r meinciau cefn yw'r broblem, oherwydd pan fyddan nhw'n gwneud gwaith craffu, rydych chi'n lladd arno beth bynnag ac rydych chi'n eu tynnu oddi ar y pwyllgorau. Y pwynt yw nad yw'r Llywodraeth—[Torri ar draws.] Nad yw'r Llywodraeth—[Torri ar draws.] Nad yw'r Llywodraeth yr ydych chi wedi bod yn rhan ohoni ers 18 mlynedd yn addas i redeg y sefydliadau hyn, a dyna pam mae'r cyhoedd yng Nghymru yn cael bargen ofnadwy o Gynulliad Cymru. Onid yw hynny'n wir, Prif Weinidog?

Let me see now. Let me see—there have been two referendums: one in 1997 and one in 2011. He doesn't accept the result, yet he demands—demands—that there should be no referendum at all on the deal with Brexit. His hypocrisy is almost breathtaking. On the one hand, he says we need more scrutiny, and then he says we need to remove all scrutiny, without realising the contradiction in what he is saying. The Member for Llanelli, I'm sure, is delighted by the support that's been given to him by the leader of UKIP. [Laughter.] He is somebody who holds Government to account from the Government backbenches, exactly—[Inaudible.]—as should be done. Lee is somebody—the Member for Llanelli is somebody—who expresses his view, and he is right to do so. That’s what the Government backbenchers are there to do, to make sure that, as a Welsh Labour Government, we get things right.

Now, I'm not sure what he's saying: get rid of the Assembly or get rid of NRW. I don't know. What I do know is that if ever UKIP got to power—and there were seven of them to begin with, and there are four of them now; who knows, there may be far fewer of them in the future, and part of the reason for this is, because UKIP can't win anything, 'Let's try and attack the body that we can't actually win an election to.' But, if ever UKIP ever got to power, we know there'd be no environmental regulatory body; it would be a free-for-all when it came to the environment. Our environment would be destroyed, our beaches would be ruined, all in the name of the mad, free market philosophy that his party wants to expound. And that is the reality of UKIP. We will fight to make sure that the people of Wales, yes, have the Government they deserve, the scrutiny they deserve, and keep the body that they voted for, not just once, but voted for twice, in terms of extra powers.

Gadewch i mi weld nawr. Gadewch i mi weld—bu dau refferendwm: un ym 1997 ac un yn 2011. Nid yw'n derbyn y canlyniad, ac eto mae e'n mynnu—yn mynnu—na ddylai fod unrhyw refferendwm o gwbl ar y cytundeb o ran Brexit. Mae ei ragrith yn anhygoel bron. Ar y naill law, mae'n dweud ein bod ni angen mwy o graffu, ac yna mae'n dweud bod angen i ni gael gwared ar yr holl graffu, heb sylweddoli'r gwrthddywediad yn yr hyn y mae'n ei ddweud. Rwy'n siŵr bod yr Aelod dros Lanelli wrth ei fodd gyda'r gefnogaeth a roddwyd iddo gan arweinydd UKIP. [Chwerthin.] Mae'n rhywun sy'n dwyn y Llywodraeth i gyfrif o feinciau cefn y Llywodraeth, yn union—[Anhyglywadwy.]—fel y dylid ei wneud. Mae Lee yn rhywun—mae'r Aelod dros Lanelli yn rhywun—sy'n mynegi ei farn, ac mae'n iawn i wneud hynny. Dyna y mae Aelodau meinciau cefn y Llywodraeth yno i'w wneud, i wneud yn siŵr ein bod ni, fel Llywodraeth Lafur Cymru, yn gwneud pethau'n iawn.

Nawr, nid wyf yn siŵr beth mae e'n ei ddweud: cael gwared ar y Cynulliad neu gael gwared ar Cyfoeth Naturiol Cymru. Nid wyf i'n gwybod. Yr hyn yr wyf i yn ei wybod yw pe byddai UKIP byth yn dod i rym—ac roedd saith ohonyn nhw i ddechrau, ac mae pedwar ohonyn nhw nawr; pwy a ŵyr, efallai y bydd llai o lawer ohonyn nhw yn y dyfodol, a rhan o'r rheswm am hyn yw oherwydd na all UKIP ennill dim, 'Gadewch i ni geisio ymosod ar y corff na allwn ni ennill etholiad iddo.' Ond, pe byddai UKIP byth yn dod i rym, rydym ni'n gwybod na fyddai unrhyw gorff rheoleiddio amgylcheddol; byddai caniatâd i bopeth pan ddaw i'r amgylchedd. Byddai ein hamgylchedd yn cael ei ddinistrio, byddai ein traethau yn cael eu difetha, i gyd yn enw'r athroniaeth farchnad wallgof y mae ei blaid eisiau ei hyrwyddo. A dyna realiti UKIP. Byddwn ni'n brwydro i wneud yn siŵr bod pobl Cymru, ie, yn cael y Llywodraeth y maen nhw'n ei haeddu, y craffu y maen nhw'n ei haeddu, ac yn cadw'r corff y gwnaethant bleidleisio drosto, nid unwaith, ond y gwnaethant bleidleisio drosto ddwywaith, o ran pwerau ychwanegol.

13:55

We return to questions on the order paper. Question 3—Suzy Davies.

Dychwelwn at gwestiynau ar y papur trefn. Cwestiwn 3—Suzy Davies.

Bargen Ddinesig Bae Abertawe
Swansea Bay City Deal

3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fargen ddinesig Bae Abertawe? OAQ52649

3. Will the First Minister provide an update on the Swansea Bay city deal? OAQ52649

The four local authorities have reached a milestone with the approval of their joint committee agreement, and that's the important step in releasing Government funding.

Mae'r pedwar awdurdod lleol wedi cyrraedd carreg filltir gyda chymeradwyaeth eu cytundeb cyd-bwyllgor, a dyna'r cam pwysig i ryddhau cyllid gan y Llywodraeth.

Thank you very much for that, considering we're some way into the lifespans of these deals. It's a shame it's taken quite that long, but, nevertheless—. The Institute for Welsh Affairs has argued that there has to be more investment, research and innovation for us to have any chance of meeting the 100 per cent of our energy demand from renewables by 2035, and the homes as power stations project is one aspect of the Swansea bay city deal.

Last week, the UK Government announced an additional £36 million for Swansea University, which is, of course, a partner in the deal, taking the investment to £100 million in eight years, so that the university can lead on innovation in energy for the UK. It's been welcomed by Tata Steel, Swansea itself, and Coastal Housing, and I'm sure you welcome it as well, but it shows that the city deal is levering interest from other parties in investment. Can you tell us how your overseas visits have helped to do the same from other parts of the world?

Diolch yn fawr iawn am hynna, o gofio ein bod ni gryn ffordd i mewn i oes y cytundebau hyn. Mae'n drueni eu bod hi wedi cymryd cyhyd â hynny, ond, serch hynny—. Mae'r Sefydliad Materion Cymreig wedi dadlau bod yn rhaid cael mwy o fuddsoddiad, ymchwil ac arloesi i ni fod ag unrhyw obaith o gyrraedd 100 y cant o'n galw am ynni o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2035, ac mae'r prosiect cartrefi fel gorsafoedd pŵer yn un agwedd ar fargen ddinesig bae Abertawe.

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth y DU £36 miliwn ychwanegol ar gyfer Prifysgol Abertawe, sydd, wrth gwrs, yn bartner yn y fargen, gan ddod â'r buddsoddiad i £100 miliwn mewn wyth mlynedd, fel y gall y brifysgol arwain ar arloesedd ym maes ynni ar gyfer y DU. Fe'i croesawyd gan Tata Steel, Abertawe ei hun, a Coastal Housing, ac rwy'n yn siŵr eich bod chithau'n ei groesawu hefyd, ond mae'n dangos bod y fargen ddinesig yn ysgogi diddordeb gan bartïon eraill mewn buddsoddi. A allwch chi ddweud wrthym ni sut mae eich ymweliadau tramor wedi helpu i wneud yr un peth o rannau eraill o'r byd?

Well, let me give you some examples. If we look at the States, I've spent a lot of time talking to the companies that invest, particularly in Wales, from America, and the same with Japan. I've spent a lot of time with companies in Europe who invest in Wales, amongst them Airbus, for example, Ford, Toyota I've met, and all these organisations very much value the presence of a First Minister, or a Government Minister, because a Minister can open doors that officials can't and agencies can't.

What are the results? The best foreign direct investment figures for 30 years, and those figures speak for themselves, and unemployment at 3.8 per cent. That would have been unthought of in the days before devolution.

She talks, rightly—and she's right to say I'd support the initiative she's described—but a very good way of moving forward with increasing the amount of energy generated from renewable sources would have been Swansea bay tidal lagoon, which the Conservative Government rejected, thereby removing our chances of innovation, of leading the world in a technology, the creation of 1,000 jobs, and, of course, many, many homes and manufacturing plants powered by renewable energy. That is a matter of great regret to me, and it's hugely important that the UK Government continues to review the decision that it has taken and to give Wales the same fair play as it wants to give to the DUP.

Wel, gadewch i mi roi rhai enghreifftiau i chi. Os edrychwn ni ar yr Unol Daleithiau, rwyf i wedi treulio llawer o amser yn siarad gyda'r cwmnïau sy'n buddsoddi, yng Nghymru yn arbennig, o America, a'r un fath gyda Japan. Rwyf i wedi treulio llawer o amser gyda chwmnïau yn Ewrop sy'n buddsoddi yng Nghymru, yn eu plith Airbus, er enghraifft, Ford, rwyf i wedi eu cyfarfod Toyota, ac mae'r holl sefydliadau hyn yn gwerthfawrogi'n fawr presenoldeb Prif Weinidog neu Weinidog Llywodraeth, gan fod Gweinidog Llywodraeth yn gallu agor drysau nad yw swyddogion ac nad yw asiantaethau yn gallu eu hagor.

Beth yw'r canlyniadau? Y ffigurau buddsoddi uniongyrchol o dramor gorau ers 30 mlynedd, ac mae'r ffigurau hynny yn siarad drostynt eu hunain, a diweithdra ar 3.8 y cant. Ni ellid bod wedi dychmygu hynny yn y dyddiau cyn datganoli.

Mae hi'n sôn, yn briodol—ac mae'n iawn i ddweud y byddwn yn cefnogi'r fenter y mae hi wedi ei disgrifio—ond byddai morlyn bae Abertawe wedi bod yn ffordd dda iawn o fwrw ymlaen â chynyddu faint o ynni sy'n cael ei gynhyrchu o ffynonellau adnewyddadwy, ac fe'i gwrthodwyd gan y Llywodraeth Geidwadol, gan atal ein siawns o arloesi, o arwain y byd mewn technoleg benodol, creu 1,000 o swyddi, ac, wrth gwrs, nifer fawr iawn o gartrefi a gweithfeydd gweithgynhyrchu wedi'u pweru gan ynni adnewyddadwy. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n ei resynu'n fawr, ac mae'n eithriadol o bwysig bod Llywodraeth y DU yn parhau i adolygu'r penderfyniad y mae wedi ei wneud a rhoi'r un chwarae teg i Gymru ag y mae eisiau ei roi i'r DUP.

I'm delighted that among the first projects to come through under the bid is the £200 million wellness village in Llanelli, which, through its innovation promises to be an exemplar for the whole of Wales. I've been discussing with the council how we can make sure it joins in with the rest of Llanelli and doesn't become some out-of-town development; the traffic in the area is already intense in peak hours. So, will the First Minister make sure that the emerging plans on the south Wales metro are dovetailed into the developments around the wellness village?

Rwyf i wrth fy modd bod y pentref llesiant gwerth £200 miliwn yn Llanelli sydd, trwy ei arloesedd yn argoeli i fod yn esiampl i Gymru gyfan, ymhlith y prosiectau cyntaf i gael eu cyflwyno o dan y cais. Rwyf i wedi bod yn trafod gyda'r Cyngor sut y gallwn ni wneud yn siŵr ei fod yn cysylltu â gweddill Llanelli ac nad yw'n troi'n rhyw fath o ddatblygiad cyrion tref; mae'r traffig yn yr ardal eisoes yn ddwys yn ystod oriau brig. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog wneud yn siŵr bod y cynlluniau newydd ar fetro de Cymru yn cydblethu â'r datblygiadau o amgylch y pentref llesiant?

They'll be crucial. As with any development of this size, it cannot all be car-based—he's quite right. We have the Active Travel (Wales) Act 2013. It's hugely important that, as we move the metro forward, there are proper bus connections, train connections where appropriate and, of course, opportunities for active travel. No development such as the wellness village, given the fact that it is a wellness village, could properly be taken wholly seriously if active travel wasn't part of the message and the ethos of that well-being village. So, he's absolutely right to say that the last thing I'd want to see is a development creating unacceptable levels off traffic, mainly because there's no other alternative for people than to drive. We must create those alternatives.

Byddant yn hanfodol. Yn yr un modd ag unrhyw ddatblygiad o'r maint hwn, ni all fod yn gwbl seiliedig ar geir—mae yn llygad ei le. Mae gennym ni Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013. Mae'n eithriadol o bwysig, wrth i ni fwrw ymlaen â'r metro, bod cysylltiadau bws priodol, cysylltiadau trên lle bo hynny'n briodol ac, wrth gwrs, cyfleoedd ar gyfer teithio llesol. Ni ellid cymryd unrhyw ddatblygiadau fel y pentref llesiant, o ystyried y ffaith ei fod yn bentref llesiant, yn gyfan gwbl o ddifrif pe na byddai teithio llesol yn rhan o neges ac ethos y pentref llesiant hwnnw. Felly, mae yn llygad ei le i ddweud mai'r peth olaf yr hoffwn ei weld yw datblygiad yn creu lefelau annerbyniol o draffig, yn bennaf oherwydd nad oes dewis arall i bobl ond gyrru. Mae'n rhaid i ni greu'r dewisiadau eraill hynny.

14:00

Ar yr un un trywydd â Lee Waters, i fod yn deg. Wrth gwrs, yn ogystal â'r fargen ddinesig ei hun, mae'r pedwar awdurdod lleol yn ne-orllewin Cymru yn cydnabod bod trafnidiaeth hefyd yn rhywbeth y mae angen iddynt ei datrys ar lefel rhanbarthol, ac mae yna astudiaeth dichonolrwydd i fetro bae Abertawe a Chymoedd y gorllewin. Mae hyn yn amlwg yn gam pwysig ymlaen wrth ddatblygu system drafnidiaeth gyhoeddus fodern yn ne-orllewin Cymru i gyplysu'r math o ddatblygiad y mae Lee yn sôn amdano. Fodd bynnag, hyd yma, nid oes braidd dim manylion wedi'u cyhoeddi ers i'r gwaith yma ddechrau ar yr astudiaeth dichonolrwydd. Pryd ydych chi'n rhagweld y bydd y cyhoedd yn cael gwybod am gynnydd ar y project yma ac yn cael cyfle i drafod unrhyw syniadau neu gynlluniau?

Along the same lines as Lee Waters, if truth be told. Of course, in addition to the city deal itself, the four local authorities in the south-west of Wales acknowledge that transport is also an issue that they need to resolve at a regional level, and there has been a feasibility study into a Swansea bay metro, and a metro for the western Valleys. Clearly, this is an important step forward in developing a public transport system that is modern for the south-west of Wales, to link in with the kind of development that Lee was talking about. However, to date, virtually no details have been published since this work started on the feasibility study. When would you anticipate that the public will be told of progress on this project and will have an opportunity to discuss any ideas or plans?

Mae hynny'n rhywbeth, wrth gwrs, i'r awdurdodau lleol symud yn ei flaen. Rydym ni'n mynd i weithio gyda nhw er mwyn gweithredu ar y cynlluniau, ond mae hynny lan iddyn nhw ar hyn o bryd. Ac nid wyf yn dodi bai arnyn nhw, ond mae e lan iddyn nhw i sicrhau eu bod nhw'n cynhyrchu cynllun sydd yn effeithiol ac yn gyhoeddus.

Well, that is something for the local authority to progress. We will collaborate with them in order to implement the plans, but it's a matter for them. I don't think they're at fault at all, but it's up to them to ensure that they produce an effective and public scheme.

Cyllid ar gyfer Tai Cymdeithasol
Funding for Social Housing

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer tai cymdeithasol? OAQ52646

4. Will the First Minister make a statement on Welsh Government funding for social housing? OAQ52646

Social housing has always been and always will be, of course, a fundamental priority for this Government. We've never moved away from supporting those in greatest need, which is why we are making record investment in social housing in the term of this Government.

Mae tai cymdeithasol wedi bod yn flaenoriaeth hanfodol i'r Llywodraeth hon erioed, a bydd yn parhau i fod, wrth gwrs. Nid ydym erioed wedi symud oddi wrth gefnogi'r rhai sydd fwyaf mewn angen, a dyna pam yr ydym ni'n gwneud y buddsoddiad mwyaf erioed mewn tai cymdeithasol yn ystod tymor y Llywodraeth hon.

First Minister, you no doubt would have heard the Prime Minister's announcement for £2 billion for social homes in England and she emphasised her pride in social housing, and I think we should all share that pride. It's been at the heart of the great house-building programmes throughout the last century. Sadly, it's tailed off in the twenty-first century. As part of the UK Government's commitment to transform house building, it will give assured funding to housing associations, giving them long-term certainty to invest. And this is something that they've called for repeatedly here in Wales. So, under the English scheme, associations will be able to apply for funding stretching as far ahead as 2028-29.

Now, when we get the Barnett consequential—these moneys do come on-stream in the 2020s—will you make a similar commitment to ring-fence this money for social housing and sort out the grant schemes to housing associations, so that they can invest for the long term and, at last, lead us to an age where we build enough houses for the people who need to live in them?

Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi wedi clywed cyhoeddiad Prif Weinidog y DU o £2 biliwn ar gyfer tai cymdeithasol yn Lloegr a phwysleisiodd ei balchder mewn tai cymdeithasol, ac rwy'n credu y dylem ni i gyd rannu'r balchder hwnnw. Mae wedi bod yn ganolog i'r rhaglenni adeiladu tai mawr drwy'r ganrif ddiwethaf. Yn anffodus, mae wedi arafu yn yr unfed ganrif ar hugain. Yn rhan o ymrwymiad Llywodraeth y DU i weddnewid adeiladu tai, bydd yn rhoi cyllid wedi ei sicrhau i gymdeithasau tai gan roi sicrwydd hirdymor iddyn nhw fuddsoddi. Ac mae hyn yn rhywbeth yr wyf i wedi galw amdano dro ar ôl tro yma yng Nghymru. Felly, o dan gynllun Lloegr, bydd cymdeithasau yn gallu gwneud cais am gyllid yn ymestyn cyn belled â 2028-29.

Nawr, pan fyddwn ni'n cael arian canlyniadol Barnett—bydd y cyllid hwn yn cael ei roi ar gael yn y 2020au—a wnewch chi ymrwymiad tebyg i neilltuo'r arian hwn ar gyfer tai cymdeithasol a threfnu'r cynlluniau grant i gymdeithasau tai, fel y gallan nhw fuddsoddi ar gyfer yr hirdymor ac, o'r diwedd, ein harwain at oes lle'r ydym ni'n adeiladu digon o dai ar gyfer pobl sydd angen byw ynddyn nhw?

Well, there are—. I have the greatest respect for the Member, but coming from a party that sold off so much social housing and didn't replace it, and caused many of the problems we face now in first place, I do have to take that with a large pinch of salt. Two thing I'd say to him: firstly, it is not clear whether there will be a Barnett consequential yet. We know that the UK Government are masters and mistresses of sleight of hand and will make funding announcements and then say this money is being found from within a department. In which case, we get no Barnett consequential at all. 'We don't know', is the answer to that yet. And secondly, of course, this is for 2022. I can't make commitments for any Governments in place post 2021, not least because of the fact that I won't be here. So, that will be a matter for any incoming Government.

Wel, mae yna—. Mae gen i'r parch mwyaf at yr Aelod, ond yn dod gan blaid a werthodd gymaint o dai cymdeithasol heb ddarparu rhai yn eu lle, ac a achosodd llawer o'r problemau yr ydym ni'n eu hwynebu nawr yn y lle cyntaf, mae'n rhaid i mi gymryd hynna gyda phinsiad mawr o halen. Dau beth y byddwn i'n ei ddweud wrtho: yn gyntaf, nid yw'n eglur pa un a fydd cyllid canlyniadol Barnett eto. Rydym ni'n gwybod bod Llywodraeth y DU yn feistri o ran cyfrwystra ac yn gwneud cyhoeddiadau ariannu ac yna'n dweud bod yr arian hwn yn dod o adran benodol. Yn yr achos hwnnw, nid ydym ni'n yn cael unrhyw gyllid canlyniadol Barnett o gwbl. 'Dydym ni ddim yn gwybod', yw'r ateb i hynny eto. Ac yn ail, wrth gwrs, mae hyn ar gyfer 2022. Ni allaf wneud ymrwymiadau ar gyfer unrhyw Lywodraethau sydd ar waith ar ôl 2021, nid lleiaf oherwydd y ffaith na fyddaf i yma. Felly, bydd hwnnw'n fater i unrhyw Lywodraeth newydd.

So much for the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

Beth ddigwyddodd i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015?

Rydw i'n cydnabod bod eich Llywodraeth chi'n gwneud astudiaeth annibynnol ar hyn o bryd i mewn i'r diffiniad o 'dai fforddiadwy', ond rwy'n credu taw'r broblem sydd wedi bodoli dros y blynyddoedd gyda hynny yw bod yna ystadau newydd yn cael eu datblygu yng Nghymru nad ydynt, yn ôl diffiniad lleol, yn rhywbeth y mae pobl yn gallu eu fforddio. Cyn yr haf gwnes i godi gyda chi y ffaith bod Cymorth i Brynu yn caniatáu i lot o deuluoedd uwchraddio eu tai—teuluoedd efallai sydd ddim angen yr arian hwnnw. Fel rhan o'r adolygiad rydych chi'n ei gynnal fel Llywodraeth, a fyddwch chi'n edrych i mewn i hyn? Oherwydd efallai byddai mwy o arian ar gael ar gyfer tai fforddiadwy pe byddai peth o'r arian hwnnw yn mynd i mewn i greu mwy o dai cymdeithasol yn ein cymunedau.

I recognise that your Government is carrying out an independent study at the moment into the definition of 'affordable housing', but I think the problem that has existed over the years with that is that new estates are developed in Wales that don't, according to a local definition, amount to what is 'affordable' locally. Before the summer I raised with you the fact that Help to Buy allowed many families to upgrade their homes—families that perhaps don't need that funding support. As part of the review that you're currently conducting as a Government, would you look into this issue? Because perhaps there would be more funding available for affordable housing if some of those funds went into creating more social housing in our communities.

Mae'n hadolygiad ni'n edrych ar lot fawr o bethau er mwyn sicrhau bod y polisi yn iawn, ond mae yna wahaniaeth rhwng tai cymdeithasol a thai fforddiadwy, oherwydd os yw tai'n fforddiadwy, wrth gwrs bydd rhai pobl yn eu rhentu nhw a bydd rhoi pobl yn eu prynu nhw. So, mae'n rhaid inni sicrhau bod yna ddewis i bobl lle maen nhw'n gallu gwneud y dewis hwnnw. Mae hynny'n meddwl y dylai fod yna gymysgedd o dai ar gael—rhai tai cymdeithasol, wrth gwrs; efallai byddai rhai tai lle mae ecwiti'n cael ei rannu; tai eraill lle mae yna ymddiriedolaeth tir cymunedol yn rhedeg yr ystâd ei hun, ac felly'n cadw'r prisiau i lawr. Felly, y nod yw sicrhau bod yna ddewis eang ar gael ynglŷn â pha fathau o dai sydd ar gael. Rŷm ni wedi ymrwymo'n barod i sicrhau buddsoddiad mawr mewn tai cymdeithasol. Hefyd, wrth gwrs, rŷm ni'n moyn gweld ym mha ffordd y gallwn ni helpu'r rheini sydd yn edrych i brynu ond yn ffaelu fforddio hynny ar hyn o bryd.

Our review will look at a great many issues in order to ensure that the policy is correct, but there is a difference between social housing and affordable housing, because if houses are affordable, some people will rent them and others will buy them. So, we must ensure that there is a choice for people where they can make that choice. That means that there should be a mixture of housing available—some social housing, of course; perhaps others may offer shared equity; others may have a community land trust running the estate itself in order to keep the prices down. So, the aim is to ensure that there is a broad choice available as regards the type of housing available. We have already committed to a major investment in social housing, and also we're looking at how we can help those who are looking to buy but can't afford to do so at present. 

14:05

First Minister, given that the size of social housing stock has declined dramatically since 1980 when the right to buy was introduced, resulting in longer waiting times for people in housing need, will you join me in welcoming the end to right to buy by a Welsh Labour Government via the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Act 2018? Will you also welcome Welsh Government investment in social housing in my constituency, the Vale of Glamorgan, including not only extensive investment through our social housing grant to housing associations, but the building of new council housing by, in fact, what was then a Labour council running the Vale of Glamorgan, and also, importantly, £2.8 billion major repairs allowance to enable the Vale of Glamorgan Council to bring social housing up to the Welsh housing quality standard? 

Prif Weinidog, o gofio bod maint y stoc tai cymdeithasol wedi gostwng yn sylweddol ers 1980 pan gyflwynwyd yr hawl i brynu, gan arwain at amseroedd aros hwy i bobl sydd angen tai, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r terfyn i hawl i brynu gan Lywodraeth Lafur Cymru trwy Ddeddf Diddymu’r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) 2018? A wnewch chi hefyd groesawu buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn tai cymdeithasol yn fy etholaeth i, Bro Morgannwg, gan gynnwys nid yn unig buddsoddiad helaeth trwy ein grant tai cymdeithasol i gymdeithasau tai ond hefyd adeiladu tai cyngor newydd gan, mewn gwirionedd, yr hyn a oedd yn gyngor Llafur yn rhedeg Bro Morgannwg, a hefyd, yn bwysig, lwfans atgyweiriadau mawr gwerth £2.8 biliwn i alluogi Cyngor Bro Morgannwg i ddod â thai cymdeithasol i fyny i safon ansawdd tai Cymru?

I was fortunate enough to join the Member in Gibbonsdown where we saw the refurbishment work that was taking place there. A lot of people, of course, were delighted with what they saw there. I've always said that if you try and build social housing while at the same time still having the right to buy, it's like filling up the bath with the plug out, except for the whole of the 1980s the Tories let the plug out and didn't leave the taps on at all. You can't replace your housing stock if you allow it to be sold at a rate that doesn't allow you to keep up. It's one of the reasons why we saw so much homelessness that particularly began in the 1980s, because public housing wasn't available. In Powys, I think I remember reading, around half of the public housing stock was lost and never replaced. How on earth can that be fair on people in rural areas, particularly when it's difficult to buy in some rural areas because people move in with lots of money from elsewhere and local people can't compete? So, it's hugely important that we ensure that there's a proper supply of public housing and that does mean, of course, creating a situation where public housing remains just that—public. 

Roeddwn i'n ddigon ffodus i ymuno â'r Aelod yn Gibbonsdown lle gwelsom y gwaith ailwampio a oedd yn cael ei wneud yno. Roedd llawer o bobl, wrth gwrs, wrth eu boddau gyda'r hyn a welsant yno. Rwyf i wedi dweud erioed os gwnewch chi geisio adeiladu tai cymdeithasol a chael yr hawl i brynu ar yr un pryd, mae fel llenwi'r bath gyda'r plwg allan, ond bod y Torïaid wedi gadael y plwg allan drwy'r 1980au cyfan heb adael y tapiau ymlaen o gwbl. Ni allwch chi ailgyflenwi eich stoc tai os gwnewch chi ganiatáu iddynt gael ei gwerthu ar gyfradd nad yw'n caniatáu i chi gadw i fyny. Dyma un o'r rhesymau pam y gwelsom gymaint o ddigartrefedd a ddechreuodd yn benodol yn y 1980au, oherwydd nid oedd tai cyhoeddus ar gael. Ym Mhowys, rwy'n credu i mi gofio darllen, collwyd tua hanner y stoc tai cyhoeddus ac ni chafodd ei ailgyflenwi. Sut ar y ddaear all hynny fod yn deg ar bobl mewn ardaloedd gwledig, yn enwedig pan ei bod yn anodd prynu mewn rhai ardaloedd gwledig gan fod pobl yn symud i mewn gyda llawer o arian o fannau eraill, ac ni all pobl leol gystadlu? Felly, mae'n bwysig dros ben ein bod ni'n sicrhau bod cyflenwad digonol o dai cyhoeddus ar gael ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, creu sefyllfa lle mae tai cyhoeddus yn parhau i fod yn union hynny—cyhoeddus.

Parc Bryn Cegin
Parc Bryn Cegin

5. A wnaiff y Prif Weinidog gyhoeddi amserlen benodol ar gyfer datblygu parc busnes Parc Bryn Cegin? OAQ52636

5. Will the First Minister publish a specific timetable for the development of Parc Bryn Cegin business park? OAQ52636

Mae tir datblygu ym Mharc Bryn Cegin ar gael i’w ddatblygu nawr, ac yn cael ei farchnata drwy’n hasiant eiddo masnachol, sef Cooke & Arkwright, ein cronfa ddata eiddo a Chyngor Gwynedd.

The development land at Parc Bryn Cegin is available for development now, and is being actively marketed via our commercial property agents Cooke & Arkwright, our property data base, as well as Gwynedd Council.

Fe gyhoeddwyd y cynlluniau cyntaf ar gyfer y parc busnes yma yn y flwyddyn 2000. Fe adeiladwyd ffyrdd newydd a chylchfan newydd, ac agorwyd mynedfa i'r parc. Fe addawyd o leiaf 1,500 o swyddi. Deunaw mlynedd yn ddiweddarach, nid oes yna ddim un swydd—yr un swydd o gwbl—wedi cael ei chreu er gwaetha'r holl filiynau a gafodd eu buddsoddi i ddatblygu Parc Bryn Cegin. Onid ydy'n bryd i Lywodraeth Cymru roi blaenoriaeth, egni a brwdfrydedd i'r dasg o ddatblygu Parc Bryn Cegin? 

The first plans for this business park were published in the year 2000. New roads were built and a new roundabout, and a new entrance to the park was also opened. It was pledged that at least 1,500 jobs would be created. Now, 18 years later, not a single job—not a single job—has been created despite the millions of pounds invested to develop Parc Bryn Cegin. Isn’t it time for the Welsh Government to give priority, energy and enthusiasm to the task of developing Parc Bryn Cegin?

Wel, hanes Parc Bryn Cegin yw hyn, ac mae'r Aelod yn gywir i ddweud bod yr hanes yn mynd nôl 18 mlynedd. Mi oedd yna ganiatâd cynllunio wedi cael ei roi ynglŷn â chyflogaeth, sef ffatrioedd a swyddfeydd bryd hynny. Fe wnaethom ni fuddsoddi yn drwm rhwng 2006 a 2008 er mwyn paratoi'r safle ar gyfer datblygu, sef dodi'r hewlydd mewn a dodi gwasanaethau mewn. Ond, wrth gwrs, yn 2008 fe welom ni'r crash ac ar ôl hynny dechreuodd ddod yn anodd ar yr amser hwnnw i dynnu pobl i mewn achos y ffaith bod hynny wedi digwydd. Mae yna obaith nawr ynglŷn â sicrhau bod y sefyllfa yn symud ymlaen. Rwy'n deall bod y datblygwr, sef Liberty Properties, wedi dweud bydd yna sinema mawr efallai yn dod i'r safle ei hun ac, wrth gwrs, rydym yn edrych ymlaen, os yw hynny'n wir, i hynny felly yn helpu'r safle i ddatblygu wrth dynnu mwy o fusnesau i mewn yn y pen draw.        

Well, the history of Parc Bryn Cegin is this, and the Member is right in saying that the history goes back 18 years. Planning permission had been granted as regards employment, namely factories and offices at the time. We invested heavily between 2006 and 2008 in order to prepare the site for development, namely putting the roads in and putting the services in. But, of course, in 2008 we saw the crash and after that it started to become difficult at that point to draw people in because of the crash. There is now hope that we may be able to progress the situation. I understand that the developers, Liberty Properties, have said that a multiplex cinema might be coming to the site itself and, of course, if that’s true, we look forward to seeing that being established in order to help to assist the site as they attract more businesses in, ultimately.

Taliadau Rheoli Ystadau
Estate Management Charges

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ymdrin â phroblem taliadau rheoli ystadau? OAQ52645

6. What action is the Welsh Government taking to address the problem of estate management charges? OAQ52645

The review of unadopted roads, initiated by the Cabinet Secretary for Economy and Transport, is now under way. That work will complement that of the leasehold advisory group, convened by the Minister for Housing and Regeneration. I know the Member has raised this before in this Chamber. It's a hugely important issue, something that is relatively new in its concept, but one that we must deal with in order to make sure that people aren't exploited. 

Mae'r adolygiad o ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu, a sefydlwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, wedi cychwyn erbyn hyn. Bydd y gwaith hwnnw'n ategu gwaith y grŵp cynghori ar lesddaliadau, a gynullwyd gan y Gweinidog Tai ac Adfywio. Gwn fod yr Aelod wedi codi hyn o'r blaen yn y Siambr hon. Mae'n fater pwysig dros ben, rhywbeth sy'n gymharol newydd o ran ei gysyniad, ond un y mae'n rhaid i ni ymdrin ag ef i wneud yn siŵr na chamfanteisir ar bobl.

And increasingly so, people are buying freehold accommodation and being forced to pay these charges to private companies on top of their council tax to maintain their estates. In Cwm Calon in Ystrad Mynach in my constituency, Meadfleet, the estate management company there, have announced that the charges are going to rise per six months from £61 to £78, and there is nothing—nothing—anyone can do about it. It's totally beyond democratic control. Ten years ago, Barnet Council became known as the EasyJet council, whereby people pay extra for their services, on top of their council tax, for so-called additional services. It's now known as the outsource council. Well, estate management charges are outsourcing by stealth, but at least with EasyJet you can choose whether you pay for overpriced peanuts. What more can the Government do?

Ac yn gynyddol felly, mae pobl yn prynu llety rhydd-ddaliad ac yn cael eu gorfodi i dalu'r ffioedd hyn i gwmnïau preifat ar ben eu treth gyngor i gynnal eu hystadau. Yng Nghwm Calon yn Ystrad Mynach yn fy etholaeth i, mae Meadfleet, y cwmni rheoli ystâd yno, wedi cyhoeddi bod y taliadau yn mynd i gynyddu fesul chwe mis o £61 i £78, ac nid oes dim—dim—y gall neb ei wneud. Mae y tu hwnt i reolaeth ddemocrataidd yn llwyr. Ddeng mlynedd yn ôl, daeth Cyngor Barnet i gael ei adnabod fel y cyngor EasyJet, lle mae pobl yn talu'n ychwanegol am eu gwasanaethau, ar ben eu treth gyngor, am wasanaethau ychwanegol honedig. Fe'i hadwaenir fel y cyngor contractau allanol erbyn hyn. Wel, mae taliadau rheoli ystâd yn gontractio allanol llechwraidd, ond o leiaf gydag EasyJet gallwch chi ddewis pa un a ydych chi'n talu am gnau sy'n rhy ddrud. Beth mwy all y Llywodraeth ei wneud?

14:10

I can assure the Member that this is part of what the task and finish group will be considering. He makes the point, quite rightly, that where new estates of houses are built, people are, these days, often told there is a service charge to pay for grass cutting, a service charge to pay for upkeep, to pay for the roads and pay for the pavements, but they're still paying council tax at the same level, of course. So, they're paying twice for a service that should be provided by a local authority. I would hope that no local authority in Wales sees estate management charges as a way of granting planning permission without the ongoing revenue cost that an estate of houses would cost them. I hope that isn't the case. But, certainly, I can give him that assurance that this will be something that the task and finish group will look at.

Gallaf sicrhau'r Aelod bod hyn yn rhan o'r hyn y bydd y grŵp gorchwyl a gorffen yn ei ystyried. Mae'n gwneud y pwynt, yn gwbl briodol, lle mae ystadau tai newydd yn cael eu hadeiladu, bod pobl yn aml yn cael eu hysbysu y dyddiau hyn bod tâl gwasanaeth i'w dalu am dorri'r glaswellt, tâl gwasanaeth i dalu am waith cynnal a chadw, i dalu am y ffyrdd ac i dalu am y palmentydd, ond maen nhw'n dal i dalu treth gyngor ar yr un lefel, wrth gwrs. Felly, maen nhw'n talu ddwywaith am wasanaeth a ddylai gael ei ddarparu gan awdurdod lleol. Byddwn yn gobeithio nad oes unrhyw awdurdod lleol yng Nghymru yn gweld ffioedd rheoli ystâd fel ffordd o roi caniatâd cynllunio heb y gost refeniw barhaus y byddai ystâd o dai yn ei chostio iddynt. Rwy'n gobeithio nad dyna'r achos. Ond, yn sicr, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw iddo y bydd hyn yn rhywbeth y bydd y grŵp gorchwyl a gorffen yn ei ystyried.

Twyll Hunaniaeth
Identity Fraud

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i helpu i atal twyll hunaniaeth? OAQ52628

7. What action is the Welsh Government taking to help prevent identity fraud? OAQ52628

This is primarily a matter for the UK Government, but we're committed to making our communities safer and to continue to work with the UK Government to tackle crime.

Mater i Lywodraeth y DU yw hwn yn bennaf, ond rydym ni wedi ymrwymo i wneud ein cymunedau yn fwy diogel ac i barhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â throseddu.

Thank you, First Minister, and, as you'll know, identity fraud is a serious criminal activity that can cost individuals heavily. An analysis by the anti-fraud organisation Cifas shows that, in Wales, there's been some reduction in the overall number of frauds, but identity fraud rose by about 14 per cent between 2016 and 2018, and there were over 4,000 cases in Wales in 2017. So, would you join me in recognising the important work carried out by organisations, including trading standards and Age Cymru, that help more vulnerable citizens in tackling this crime? Can you tell me what more Welsh Government could do to raise awareness of the advice being offered to protect ourselves against identity fraud?

Diolch, Prif Weinidog, ac, fel y byddwch yn gwybod, mae twyll hunaniaeth yn weithgarwch troseddol difrifol a all gostio llawer i unigolion. Mae dadansoddiad gan y sefydliad gwrth-dwyll Cifas yn dangos y bu rhywfaint o ostyngiad yng Nghymru i nifer yr achosion o dwyll, ond cynyddodd twyll hunaniaeth gan oddeutu 14 y cant rhwng 2016 a 2018, ac roedd dros 4,000 o achosion yng Nghymru yn 2017. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i gydnabod y gwaith pwysig a wneir gan sefydliadau, gan gynnwys safonau masnach ac Age Cymru, sy'n helpu dinasyddion mwy agored i niwed wrth fynd i'r afael â'r drosedd hon? A allwch chi ddweud wrthyf beth arall y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i godi ymwybyddiaeth o'r cyngor sy'n cael ei gynnig i ddiogelu ein hunain rhag twyll hunaniaeth?

Well, I can tell the Member that an individual that I'm aware of has taken out a loan with a bank, has defaulted on that loan and informed the bank that they have moved to where we live, so I'm receiving letters myself now, addressed not to me but to this individual at my address. So, no-one can escape this. But it's an important point, and I know that you had an event in the Senedd on 19 September, raising awareness of tackling fraud and scams. Of course, the Cabinet Secretary approved up to £3,000 of funding for the Wales against scams partnership, which is hugely helpful. I know that he has also met with the Minister at the Home Office to discuss the serious organised crime strategy implementation, to meet the needs of Wales. And, of course, we'll continue to provide funding of £16.8 million in the next financial year for an additional 500 community support officers in Wales.

Wel, gallaf ddweud wrth yr Aelod bod unigolyn yr wyf i'n ymwybodol ohono wedi cymryd benthyciad gan fanc, wedi torri amodau'r benthyciad hwnnw ac wedi hysbysu'r banc ei fod wedi symud i'r lle yr ydym ni'n byw ynddo, felly rwy'n cael llythyrau fy hun nawr, nid wedi eu cyfeirio ataf i ond at yr unigolyn hwn yn fy nghyfeiriad i. Felly, ni all neb ddianc hyn. Ond mae'n bwynt pwysig, a gwn fod gennych chi ddigwyddiad yn y Senedd ar 19 Medi, yn codi ymwybyddiaeth o fynd i'r afael â thwyll a sgiamiau. Wrth gwrs, cymeradwyodd Ysgrifennydd y Cabinet hyd at £3,000 o gyllid i bartneriaeth Cymru yn erbyn sgiamiau, sydd o gymorth mawr. Gwn ei fod hefyd wedi cyfarfod â'r Gweinidog yn y Swyddfa Gartref i drafod gweithredu'r strategaeth troseddu cyfundrefnol difrifol, i ddiwallu anghenion Cymru. Ac, wrth gwrs, byddwn yn parhau i ddarparu cyllid o £16.8 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf ar gyfer 500 o swyddogion cymorth cymunedol ychwanegol yng Nghymru.

Negodiadau Brexit
Brexit Negotiations

8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y canlyniad a fyddai orau gan Lywodraeth Cymru yn y negodiadau ar Brexit? OAQ52648

8. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's preferred outcome from the ongoing Brexit negotiations? OAQ52648

It is to be found in the White Paper 'Securing Wales' Future'.  

Gellir dod o hyd iddo yn y Papur Gwyn 'Diogelu Dyfodol Cymru'.

I thank the First Minister for that uninformative reply. But I'm sure the First Minister will agree with me that Theresa May has badly bungled the negotiations with Brussels. The Chequers proposals were always going to be stillborn, no real preparations have been made for leaving the EU without a deal, and there isn't much time left to negotiate a free trade agreement such as the one that was agreed with Canada. Where does the Labour Party stand in all this? Sir Keir Starmer, the Brexit spokesman for Labour in the UK, seems to have said that Labour will vote against anything that Theresa May comes up with, or is allowed to come up with, between now and next March. Jeremy Corbyn, with whom I marched through many lobbies voting against EU legislation over the years, seems to be sitting on the fence. Keir Starmer seems to have made it clear that he wants a second referendum, come what may, whereas John McDonnell, on the other hand, says that, whilst he's in favour of a people's vote on whatever emerges, it shouldn't include the option of leaving the EU. What does the First Minister think? Should there be a second referendum in which there is an option for leaving the EU or not?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb anaddysgiadol yna. Ond rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno â mi bod Theresa May wedi gwneud cawl llwyr o'r trafodaethau gyda Brwsel. Roedd cynigion Chequers bob amser yn mynd i fod yn farw-anedig, nid oes unrhyw baratoadau gwirioneddol wedi eu gwneud ar gyfer gadael yr UE heb gytundeb, ac nid oes llawer o amser ar ôl i ddod i gytundeb masnach rydd fel yr un a gytunwyd gyda Canada. Ym mhle mae'r Blaid Lafur yn sefyll yn hyn i gyd? Mae'n ymddangos bod Syr Keir Starmer, llefarydd Brexit y Blaid Lafur yn y DU, wedi dweud y bydd Llafur yn pleidleisio yn erbyn unrhyw beth y mae Theresa May yn ei gyflwyno, neu y caniateir iddi ei gyflwyno, rhwng nawr a mis Mawrth nesaf. Mae'n ymddangos bod Jeremy Corbyn, y gorymdeithiais ag ef trwy lawer o lobïau yn pleidleisio yn erbyn deddfwriaeth yr UE dros y blynyddoedd, yn eistedd ar y ffens. Mae'n ymddangos bod Keir Starmer wedi ei gwneud yn eglur ei fod eisiau ail refferendwm, doed â ddêl, tra bod John McDonnell, ar y llaw arall, yn dweud er ei fod o blaid pleidlais y bobl ar beth bynnag a ddaw, ni ddylai gynnwys y dewis o adael yr UE. Beth yw barn y Prif Weinidog? A ddylid cynnal ail refferendwm lle ceir dewis o adael yr UE ai peidio?

The first thing to say is that there is increasing mood music in this Chamber and outside that if there is no deal and, therefore, a disaster, it'll be the fault of the remainers and not the fault of those who gave a pie-in-the-sky analysis two years ago of what the referendum would mean. We were told it'd be the easiest negotiation ever. It hasn't been. We were told that the EU would fold in the face of the UK's demands. It hasn't done. We were told that German car manufacturers would ride to the rescue—or drive to the rescue—and would force the German Government to accept a deal in favour of the UK. They haven't done it. The reality is that the UK is more divided than the EU has been at all in the course of this process.

Now, he asked my view on it. First of all, to put this in context, I've heard his party argue strongly against a second referendum, and yet he was a member of a party who, for eight years, argued strongly for a second referendum after 1997, because they didn't like the result, and went into the 2005 general election on a manifesto of having a second referendum on the existence of the Assembly. So, there's a certain level of double standards there that has to be recognised.

Now, what do I think should happen? Firstly, if there is no agreement on a deal—in other words, that means 'no deal' or no agreement on a proposed deal—in not just Westminster but this place and Edinburgh as well, I don't see any alternative other than a general election, and, in that general election, Brexit would be the only topic, I suspect, of discussion. In that general election, it is right to say that the issue could be given a proper airing and the people could decide. If, however, the result of that general election was inconclusive, well, how else do you then resolve the issue, other than by going back to the very people who made the decision in the first place but who now would be in a position to see exactly what Brexit would mean? 

Now, to me, that is the point where a second referendum becomes something that would need to be looked at, because how else do you resolve the situation? At this moment in time, I think we have to wait and see what happens in October and November and then take decisions from there.   

Y peth cyntaf i'w ddweud yw bod teimlad cynyddol yn y Siambr hon a'r tu allan os nad oes cytundeb ac, felly, trychineb, mai bai'r rheini a oedd o blaid aros fydd hyn ac nid bai'r rheini a roddodd ddadansoddiad breuddwyd gwrach ddwy flynedd yn ôl o'r hyn y byddai'r refferendwm yn ei olygu. Dywedwyd wrthym mai'r rhain fyddai'r trafodaethau hawddaf erioed. Nid yw hynny wedi bod yn wir. Dywedwyd wrthym y byddai'r UE yn ildio yn wyneb gofynion y DU. Nid yw wedi gwneud hynny. Dywedwyd wrthym y byddai cynhyrchwyr ceir yr Almaen yn ein hachub ac yn gorfodi Llywodraeth yr Almaen i dderbyn cytundeb o blaid y DU. Nid ydynt wedi gwneud hynny. Y gwir amdani yw bod y DU yn fwy rhanedig nag y mae'r UE wedi bod o gwbl yn ystod y broses hon.

Nawr, gofynnodd fy marn ar hynny. Yn gyntaf oll, i roi hyn mewn cyd-destun, rwyf i wedi clywed ei blaid ef yn dadlau'n gryf yn erbyn ail refferendwm, ac eto roedd yn aelod o blaid a wnaeth, am wyth mlynedd, ddadlau'n gryf am ail refferendwm ar ôl 1997, gan nad oedden nhw'n hoffi'r canlyniad, ac aeth i mewn i etholiad 2005 ar sail maniffesto o gynnal ail refferendwm ar fodolaeth y Cynulliad. Felly, ceir lefel benodol o safonau dwbl yn y fan yna y mae'n rhaid ei chydnabod.

Nawr, beth ydw i'n feddwl ddylai ddigwydd? Yn gyntaf, os na chytunir ar gytundeb—mewn geiriau eraill, mae hynny'n golygu 'dim cytundeb' neu ddim cytundeb ar fargen arfaethedig—nid yn San Steffan yn unig ond yn y lle hwn ac yng Nghaeredin hefyd, nid wyf i'n gweld unrhyw ddewis arall ond etholiad cyffredinol, ac, yn yr etholiad cyffredinol hwnnw, Brexit fyddai'r unig bwnc trafod, rwy'n amau. Yn yr etholiad cyffredinol hwnnw, mae'n iawn i ddweud y gellid trafod y mater yn drylwyr ac y gallai pobl benderfynu. Fodd bynnag, pe byddai canlyniad yr etholiad cyffredinol hwnnw yn amhendant, wel, sut arall ydych chi'n datrys y mater wedyn, ac eithrio trwy fynd yn ôl at yr union bobl a wnaeth y penderfyniad yn y lle cyntaf ond a fyddai mewn sefyllfa erbyn hyn i weld yn union yr hyn y byddai Brexit yn ei olygu?

Nawr, i mi, dyna'r adeg pan fydd ail refferendwm yn dod yn rhywbeth y byddai angen ei ystyried, oherwydd sut arall ydych chi'n datrys y sefyllfa? Ar hyn o bryd, rwy'n credu bod yn rhaid i ni aros i weld beth fydd yn digwydd ym mis Hydref a mis Tachwedd ac yna gwneud penderfyniadau o'r fan honno.

14:15

But, in terms of a general election in the event of an impasse in the House of Commons, what does the First Minister think would be achieved by any outcome that is possible there, because, of course, both Theresa May and Jeremy Corbyn want to take us out of the single market and the customs union? So, surely a choice of hard Brexits isn't a choice at all.

And I notice that, in his reply to Mr Hamilton, he failed to answer one very important and timely question, which is the fact that, if there is to be a referendum on the deal or 'no deal' scenarios, should there also be a question there asking the people whether or not they wish to remain in the European Union?  

Ond, o ran etholiad cyffredinol, os daw'n sefyllfa ddiddatrys yn Nhŷ'r Cyffredin, beth mae'r Prif Weinidog yn credu fyddai'n cael ei gyflawni gan unrhyw ganlyniad sy'n bosib yno, oherwydd, wrth gwrs, mae Theresa May a Jeremy Corbyn yn dymuno mynd â ni allan o'r farchnad sengl a'r undeb tollau? Felly, does bosib nad yw'r dewis o Brexit caled yn ddewis o gwbl.

Ac rwy'n sylwi, yn ei ymateb i Mr Hamilton, ei fod wedi methu ag ateb un cwestiwn pwysig ac amserol iawn, sef, os bydd refferendwm ar y senarios cytundeb neu 'dim cytundeb', a ddylai fod yno gwestiwn hefyd yn gofyn i bobl a ydyn nhw'n dymuno aros yn yr Undeb Ewropeaidd neu beidio?

I think that's likely. I think that there are two possibilities here, are there not? If there's no deal, then it would be 'no deal' or remain. If there is a deal, it becomes a bit more complicated, in the sense that it's: 'Do you accept the deal? But, if you don't, what do you want: "no deal" or remain?' There are ways in which the Electoral Commission, I'm sure, can finesse that referendum. But, if there's no deal on the table, well, surely people have the right to express a view as to whether they wish to leave in circumstances that not one Brexiteer suggested would happen. Nobody said two years ago, 'If there's no deal, it doesn't matter.' No-one said it. Everyone said, 'There will be a deal.' That's changed.

I don't like the idea of a second referendum on exactly the same issue, which is why I opposed a second referendum in 1997. But, where the circumstances have changed fundamentally, where the promises that were made two years ago have come to nothing, then, at that point, and if there's an inconclusive result in a general election—. Who knows what parties might put forward in a general election? I'm sure the Lib Dems will put forward something quite different again. I'm sure his party will as well. But there has to come a point where, if there is an impasse, the people have to decide, and they have to be allowed to decide on the basis of what they know now and not on what they were told two years ago, which hasn't happened.  

Rwy'n credu bod hynny'n debygol. Rwy'n credu bod dau bosibilrwydd yma, onid oes? Os nad oes cytundeb, yna byddai'n gwestiwn o 'dim cytundeb' neu aros. Os bydd cytundeb, byddai pethau'n mynd ychydig yn fwy cymhleth, yn yr ystyr y bydd yn gwestiwn o: 'A ydych yn derbyn y cytundeb? Ond, os na, beth ydych chi'n ei ddymuno:"dim cytundeb" neu aros?' Rwy'n siwr bod yna ffyrdd y gall y Comisiwn Etholiadol ystrywio'r refferendwm hwnnw. Ond, os oes unrhyw gytundeb ar y Bwrdd, wel, yn sicr mae gan bobl yr hawl i fynegi barn ynghylch a ydynt yn dymuno gadael mewn amgylchiadau na fyddai unrhyw gefnogwr Brexit wedi eu hawgrymu. Ni ddywedodd unrhyw un ddwy flynedd yn ôl, ' Os nad oes cytundeb, does dim ots.' Ni ddywedodd unrhyw un hynny. Dywedodd pawb, 'Bydd cytundeb.' Mae hynny wedi newid.

Dydw i ddim yn hoffi'r syniad o ail refferendwm ar yr union un mater, a dyna pam yr oeddwn yn gwrthwynebu ail refferendwm ym 1997. Ond, lle mae amgylchiadau wedi newid yn y bôn, lle mae'r addewidion a wnaed ddwy flynedd yn ôl wedi dod i ddim, yna, ar yr adeg honno, ac os ceir canlyniad amhendant mewn etholiad cyffredinol—. Pwy a ŵyr beth allai pleidiau gynnig mewn etholiad cyffredinol? Rwy'n siŵr y bydd y Democratiaid Rhyddfrydol yn cynnig rhywbeth eithaf gwahanol eto. Rwy'n siŵr y bydd ei blaid ef hefyd. Ond mae wedi dod i bwynt lle, os daw'n sefyllfa ddiddatrys, mae angen i bobl benderfynu, ac mae'n rhaid gadael iddyn nhw benderfynu ar sail yr hyn y maen nhw'n ei wybod nawr ac nid ar yr hyn a ddywedwyd wrthyn nhw ddwy flynedd yn ôl, na ddigwyddodd.

Thank you. [Interruption.] Thank you. Thank you very much, First Minister. 

Diolch. [Torri ar draws.] Diolch. Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Item 2 on the agenda this afternoon is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James.

Eitem 2 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James.

Thank you, Deputy Presiding Officer. There are two changes to this week's business. Today's statement on Brexit and support for further education and skills has been withdrawn, and, tomorrow, the time allocated to the Counsel General's oral Assembly questions has been reduced. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found among the meeting papers available to Members electronically.

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r datganiad heddiw ar Brexit a chymorth i addysg bellach a sgiliau wedi'i dynnu'n ôl, ac yfory, mae llai o amser wedi'i neilltuo i gwestiynau llafar Cwnsler Cyffredinol y Cynulliad. Nodir busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, y gellir eu gweld ymhlith papurau'r cyfarfod ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Can I call for three statements from the leader of the house today on behalf of the Government? The first is in relation to the trunk road network and its maintenance. The leader of the house will be aware that there have been significant delays on the A55 in north Wales recently, in my own constituency, as a result of roadworks that have caused a closure in Llanddulas. The tailbacks have been as long as eight miles, with delays of in excess of half an hour for traffic going in either direction. Now, we were assured at that time—my constituents were assured—that work would be ongoing 24/7 in order to keep those delays and the disruption to a minimum, but unfortunately it would appear that the works are shutting down completely on some evenings, which is completely not in accordance with the assurances that were provided to my constituents, so I wonder whether you could have the Cabinet Secretary with responsibility for the trunk road network provide an update to my constituents in order that they can be reassured that this disruption will be at an absolute minimum in the future and that work throughout the night will be taking place for the duration of the rest of the works.

Secondly, can I call for a statement from the Minister for Environment? It's been a regular call of mine to address the problems in terms of the Old Colwyn coastal defences, and I was very grateful for the fact that the Minister visited my constituency to inspect the defences for herself. But, in spite of the very positive meeting that took place, I've recently received a letter from the Minister that seems to suggest that this is not a priority for the Welsh Government and that there will not be the usual level of grant funding made available in order that the scheme can take place, because residential homes are less likely to benefit than the Government seems to imagine. Now, of course, this is a part of the coastal defence network that protects the vital transport infrastructure that is the north Wales railway line and the A55 trunk road and protects the sewerage system for the whole of the bay of Colwyn. So, quite how it can be suggested that this isn't benefiting homes and businesses is beyond me. Now, it's going to take the Welsh Government to actually get to grips with this problem and bring the various parties together that need to make a contribution to the works, and I have to say I'm astounded to have received this letter, and so was the local authority, following that meeting, which I thought was very productive. So, I would be grateful if there could be a statement on coastal defences from the Minister and she could explain the situation.

And, finally, can I call for a statement on red squirrels? People know that I'm the red squirrel champion here in the National Assembly, and I had the opportunity to visit some of the excellent conservation work that is taking place in the Clocaenog forest in my constituency and on Ynys Môn, which is being undertaken by the Red Squirrels Trust in Wales in partnership with Red Squirrels United. This week is Red Squirrels Awareness Week, and the Welsh Mountain Zoo in my constituency is part of an international breeding programme for this very important protected species. I would be grateful to know what action the Welsh Government is going to take so that the good work that is being done by these projects will be able to continue once the current grant funding comes to an end next year. Thank you.

A gaf i alw am dri datganiad gan arweinydd y tŷ heddiw ar ran y Llywodraeth? Yn gyntaf, o ran y rhwydwaith cefnffyrdd a chynnal a chadw'r rhwydwaith hwnnw. Bydd arweinydd y tŷ yn gwybod y bu oedi sylweddol ar yr A55 yn y Gogledd yn ddiweddar, yn fy etholaeth i fy hun, o ganlyniad i gau'r ffordd oherwydd y gwaith yn Llanddulas. Mae'r tagfeydd wedi bod cyhyd ag wyth milltir, gydag oedi i draffig o fwy na hanner awr ym mhob cyfeiriad. Nawr, rhoddwyd sicrwydd i ni ar y pryd—rhoddwyd sicrwydd i fy etholwyr—y byddai'r gwaith yn digwydd 24/7 er mwyn cael cyn lleied â phosib o oedi ac amharu. Ond yn anffodus ymddengys nad oes gwaith yn digwydd o gwbl ambell i noson, ac nid yw hyn yn gyson â'r sicrwydd a roddwyd i fy etholwyr o gwbl. Felly, tybed a oes modd ichi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am y rhwydwaith cefnffyrdd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i fy etholwyr i roi tawelwch meddwl iddyn nhw y bydd cyn lleied â phosib o oedi yn y dyfodol ac y bydd gwaith yn cael ei gynnal drwy gydol y nos nes cwblheir y gwaith.

Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog dros yr Amgylchedd? Rwyf wedi bod yn galw yn rheolaidd i fynd i'r afael â phroblemau o amddiffynfeydd arfordir Hen Golwyn, ac roeddwn yn ddiolchgar iawn bod y Gweinidog wedi ymweld â fy etholaeth i arolygu'r amddiffynfeydd ei hun. Ond, er gwaetha'r ffaith bod y cyfarfod a gynhaliwyd yn gadarnhaol iawn, rwyf wedi cael llythyr yn ddiweddar gan y Gweinidog yr ymddengys ei fod yn awgrymu nad yw hon yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac na fydd y lefel arferol o arian grant ar gael i weithredu'r cynllun, oherwydd ei bod yn llai tebygol y bydd cartrefi preswyl yn elwa nag y mae'r Llywodraeth yn ei ddychmygu. Nawr, wrth gwrs, mae hyn yn rhan o rwydwaith amddiffyn yr arfordir sy'n diogelu seilwaith trafnidiaeth hanfodol, sef y gefnffordd A55 a rheilffordd Gogledd Cymru ac sy'n gwarchod y system garthffosiaeth ar gyfer Bae Colwyn cyfan. Felly, sut yn union y gellir awgrymu nad yw hyn o fudd i gartrefi a busnesau, mae hyn y tu hwnt i mi. Nawr, bydd angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r broblem hon a dwyn ynghyd y gwahanol bartïon y mae angen iddyn nhw gyfrannu at y gwaith, ac mae'n rhaid imi ddweud fy mod wedi fy syfrdanu i gael y llythyr hwn, ac roedd yr awdurdod lleol wedi'i syfrdanu hefyd, yn dilyn y cyfarfod hwnnw a oedd, yn fy marn i, yn gynhyrchiol iawn. Felly, byddwn yn ddiolchgar cael datganiad gan y Gweinidog ar amddiffynfeydd yr arfordir a phe gallai egluro'r sefyllfa.

Ac, yn olaf, a gaf i alw am ddatganiad ar wiwerod coch? Mae pobl yn gwybod fy mod yn hyrwyddwr y wiwer goch yma yn y Cynulliad Cenedlaethol. Daeth cyfle imi ymweld â'r gwaith cadwraeth ardderchog sy'n digwydd yng nghoedwig Clocaenog yn fy etholaeth i ac ar Ynys Môn, sy'n cael ei gynnal gan Ymddiriedolaeth Gwiwerod Coch Cymru mewn partneriaeth â Red Squirrels United. Yr wythnos hon mae'n Wythnos Ymwybyddiaeth o Wiwerod Coch, ac mae'r Sw Fynydd Gymreig yn fy etholaeth i yn rhan o raglen fridio ryngwladol ar gyfer y rhywogaeth warchodedig bwysig iawn hon. Byddwn yn ddiolchgar o gael gwybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w cymryd fel y bydd y gwaith da a wneir gan y prosiectau hyn yn gallu parhau ar ôl i'r cyllid grant cyfredol ddod i ben y flwyddyn nesaf. Diolch.

14:20

Thank you. I commend the Member for getting quite a lot of his own constituency stuff in there, so very well done.

In terms of the first trunk road issue that he raised, the Cabinet Secretary's indicating to me that that's not his understanding, and indeed it's not my understanding either, and therefore he proposes to write to you to get an understanding of where you are and why you think that so that we can put that right, as my understanding is that the work is continuing 24/7 and ought to be so. We can put that right in correspondence. If you can provide the detail, that would be great.

In terms of the coastal defence issue, it sounds as if you're already in correspondence with the Cabinet Secretary, albeit you've indicated your lack of—what shall we say—cohesion with her, so I would suggest that that's a matter that you should raise either in questions or in continued correspondence. 

And, in terms of your championship of the red squirrels, I'm delighted to find this species champion scheme working so well here in the Assembly. I'm going to take the unashamed chance to say that I'm the species champion for the native oyster, which is now being reseeded in Swansea bay. I too am very fond of the scheme. I'm sure that the Cabinet Secretary will update us in due course about the continued funding for such a scheme. 

Diolch. Cymeradwyaf yr Aelod am gyflwyno llawer o faterion ei etholaeth ei hun, felly da iawn chi.

O ran y mater cyntaf ar gefnffyrdd a godwyd ganddo, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud arwydd imi nad yw hyn yn ôl ei ddealltwriaeth ef yn gywir, ac yn wir, nid yw hyn fel yr wyf i'n ei ddeall hi ychwaith. Felly mae'n bwriadu ysgrifennu atoch i gael gwybod sut a pham yr ydych chi'n credu hynny fel y gallwn ni roi trefn ar bethau, gan mai fy nealltwriaeth i yw bod y gwaith yn mynd rhagddo 24/7 a dyna sut y dylai fod. Ceisiwn unioni hynny mewn gohebiaeth. Pe gallech roi inni'r manylion, byddai hynny'n wych.

O ran y mater ar amddiffyn yr arfordir, mae'n swnio fel eich bod chi eisoes yn cyfathrebu ag Ysgrifennydd y Cabinet, er eich bod wedi nodi—beth allwn ni ei ddweud—nad oes cydlyniant rhyngoch, felly awgrymaf fod hynny'n fater y dylech ei godi naill ai yn ystod cwestiynau neu mewn gohebiaeth barhaus.

Ac, o ran eich rhan yn hyrwyddo'r gwiwerod coch, rwy'n falch iawn o ddarganfod bod y cynllun hyrwyddo rhywogaeth hon yn gweithio cystal yma yn y Cynulliad. Nid oes gennyf gywilydd i achub ar y cyfle i ddweud fy mod i yn hyrwyddwr rhywogaethau ar gyfer y wystrys brodorol, sy'n cael ei hau ym mae Abertawe erbyn hyn. Rwyf innau hefyd yn hoff iawn o'r cynllun. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf maes o law ynghylch y cyllid parhaus ar gyfer cynllun o'r fath.

Leader of the house, you will no doubt be aware that the company behind the £1.3 billion tidal lagoon project in Swansea has now agreed a company voluntary agreement with its creditors to give it up to two years to find a way to deliver this project. And, as you will know also, hopes are still alive in Swansea that this project can get off the ground. In an event in the city last week Tidal Lagoon Power's Mark Shorrock stated that he wanted to supply electricity directly to organisations and homes in Swansea via private cables, something that he hopes will make the project commercially viable without any support from the UK Government.

We also know that the Swansea bay city region has established a taskforce into the lagoon and that discussions have taken place with Welsh public sector pension funds with regard to possible investment. However, one thing that was noted during last week's meeting was that, since the decision by the UK Government in June not to back the tidal lagoon scheme, the Welsh Government has not discussed with the company the £200 million that it had previously stated it would be prepared to invest earlier this year. Therefore, with different financing and ownership models on the table, there is a clear question in terms of what role the Welsh Government is going to play in helping to deliver this project.

This project has the ability to provide a much-needed economic boost to Swansea and south-west Wales and it's vitally important that, with the UK Government having again neglected Wales, the Welsh Government steps up to the mark. With all that in mind, could I ask that the Government bring forward a statement on the Swansea bay tidal lagoon that will outline clearly what the Government position is, what work it has undertaken over recent months on the issue, how it is working with the local authorities in the region, its view on possible Welsh Government investment, and its preferred model for delivering the scheme? Diolch yn fawr.

Arweinydd y tŷ, byddwch yn sicr yn gwybod bod y cwmni y tu ôl i'r prosiect morlyn llanw £1.3 biliwn yn Abertawe wedi cytuno bellach ar gytundeb gwirfoddol cwmni â'i gredydwyr i gael hyd at ddwy flynedd o amser i ddod o hyd i ffordd o gyflawni'r prosiect hwn. Ac, fel y byddwch yn gwybod hefyd, mae'r gobeithion yn dal yn fyw yn Abertawe y gall y prosiect hwn ddigwydd. Mewn digwyddiad yn y ddinas yr wythnos diwethaf, dywedodd Mark Shorrock o Tidal Lagoon Power ei fod yn dymuno cyflenwi trydan yn uniongyrchol i sefydliadau a chartrefi yn Abertawe drwy geblau preifat, rhywbeth y mae'n gobeithio y bydd yn gwneud y prosiect yn hyfyw yn fasnachol heb unrhyw gefnogaeth gan Lywodraeth y DU.

Rydym hefyd yn gwybod bod rhanbarth dinas Bae Abertawe wedi sefydlu tasglu'r morlyn a bod trafodaethau wedi digwydd gyda chronfeydd pensiwn sector cyhoeddus Cymru o ran buddsoddiad posibl. Fodd bynnag, un peth a nodwyd yn ystod cyfarfod yr wythnos diwethaf oedd nad yw Llywodraeth Cymru, ers penderfyniad Llywodraeth y DU ym mis Mehefin i beidio â chefnogi cynllun y morlyn llanw, wedi trafod gyda'r cwmni y £200 miliwn a nododd yn flaenorol y byddai'n barod i'w fuddsoddi yn gynharach eleni. Felly, gyda modelau ariannu a pherchnogaeth gwahanol ar y bwrdd, mae cwestiwn clir ynghylch pa ran y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w chwarae wrth helpu i gyflawni'r prosiect hwn.

Mae gan y prosiect hwn y gallu i gynnig hwb economaidd mawr ei angen i Abertawe a'r De-orllewin ac mae'n hanfodol bwysig, gan fod Llywodraeth y DU yn anghofio Cymru unwaith eto, fod Llywodraeth Cymru yn camu i'r marc. Gyda hynny mewn cof, a gaf i ofyn i'r Llywodraeth gyflwyno datganiad ar y morlyn llanw ym Mae Abertawe a fydd yn amlinellu'n glir beth yw safbwynt y Llywodraeth, pa waith y mae wedi'i wneud dros y misoedd diwethaf ar y mater, sut mae'n gweithio gydag awdurdodau lleol yn y rhanbarth, ei barn ar fuddsoddiad posibl gan Lywodraeth Cymru, a'r model a ffefrir ar gyfer gweithredu'r cynllun? Diolch yn fawr.

14:25

Yes. It's a very important matter for everyone in Wales, never mind those of us who represent Swansea constituencies and regions. I can confirm that the £200 million is still on the table. We are working alongside the taskforce. As soon as we know where the taskforce is going then we will be able to come forward with a statement. We are working very closely with the taskforce and certainly it will not be spent on anything else in the meantime, but there are a number of options, as the Member knows, and as all Members know, on the table for taking forward tidal lagoon power. And, until we know what those options are, we're not in a position to specifically say, but, nevertheless, the Welsh Government continues its vehement support and vehement condemnation, I have to say, of the UK Government's lack of investment in this project.

Ydy. Mae'n fater pwysig iawn i bawb yng Nghymru, heb sôn am y rhai ohonom sy'n cynrychioli etholaethau a rhanbarthau Abertawe. Gallaf gadarnhau bod y £200 miliwn yn dal ar y bwrdd. Rydym ni'n gweithio ochr yn ochr â'r tasglu. Cyn gynted ag y gwyddom ble mae'r tasglu yn mynd, wedyn byddwn yn gallu cyflwyno datganiad. Rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda'r tasglu ac yn sicr ni chaiff ei wario ar unrhyw beth arall yn y cyfamser, ond mae yna nifer o opsiynau ar y bwrdd, fel y gŵyr yr Aelod, ac fel y gŵyr pob Aelod, ar gyfer parhau gyda phŵer morlyn llanw. Hyd nes y byddwn yn gwybod beth yw'r opsiynau hynny, nid ydym mewn sefyllfa i ddweud yn benodol. Serch hynny, mae Llywodraeth Cymru yn parhau gyda'i chefnogaeth frwd a'i beirniadaeth chwyrn, rhaid imi ddweud, o'r diffyg buddsoddiad yn y prosiect hwn gan Lywodraeth y DU.

Leader of the house, can I have two statements—one from the Cabinet Secretary for health, who's left the Chamber at the moment, some time before the October recess, on the boundary changes progress as far as Cwm Taf and Abertawe Bro Morgannwg health boards are concerned, so that we can have an update on what's happening and where we will be going? Because this will take effect as of April next year and it's important that we, as Members, are able to have that detailed an opportunity to examine the Cabinet Secretary on those matters.

The second point is that, as you may well know, we had a long campaign in Aberafan on the junction 41 closure trial that existed. We eventually managed to persuade the Cabinet Secretary for Economy and Transport that the decision to stop the trials and keep the junction open was the right decision, and that has been working ever since. Now, last week, a report commissioned by the Welsh Government on the M4 junction 41 to 42 temporary 50 mph speed limit and the emissions was published. In that is the reintroduction of a possibility of closing the westbound slip road for junction 41 again. This, clearly, is unacceptable in my constituency, and I will once again be fighting any chances of this happening, but can we have a statement from the Cabinet Secretary for Economy and Transport to reaffirm his decision at the earlier start of this Government to keep that junction open and operational? Because any attempt to close that junction on the grounds of pollution I can assure you will increase pollution on the ground where people are breathing it in, as the cars get congested on the local roads. It is not an answer to this and whoever wrote this clearly doesn't know the streets or the congestion caused during that trial.

Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad—un gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, sydd wedi gadael y Siambr ar hyn o bryd, rywbryd cyn toriad mis Hydref, ar y cynnydd o ran newidiadau ffin Byrddau Iechyd Cwm Taf ac Abertawe Bro Morgannwg, fel y gallwn ni gael diweddariad ar yr hyn sy'n digwydd a lle bydd yn mynd? Oherwydd bydd yn dod i rym o fis Ebrill y flwyddyn nesaf ac mae'n bwysig y gallwn ni, fel Aelodau, gael y cyfle hwnnw i arholi Ysgrifennydd y Cabinet yn fanwl ar y materion hynny.

Yr ail bwynt yw, fel y gwyddoch efallai, ein bod wedi cynnal ymgyrch hir yn Aberafan yn erbyn treialu cau Cyffordd 41. Yn y pen draw llwyddwyd i berswadio Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth mai'r penderfyniad cywir oedd atal y treialu a chadw'r gyffordd ar agor, ac mae hynny wedi bod yn gweithio ers hynny. Nawr, yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ar y terfyn cyflymder 50 mya dros dro a'r allyriadau ar gyffordd 41 a 42 yr M4. Soniwyd yn hwnnw am ailgyflwyno'r posibilrwydd unwaith eto o gau'r ffordd ymuno/ymadael â'r Gyffordd 41 tua'r gorllewin. Yn amlwg, mae hyn yn annerbyniol yn fy etholaeth i, a byddaf unwaith eto yn brwydro yn erbyn unrhyw bosibilrwydd o hyn yn digwydd. Ond a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth i gadarnhau ei benderfyniad ar y dechrau cyn gynted â phosib y bydd y Llywodraeth hon yn cadw'r gyffordd honno ar agor ac yn weithredol? Oherwydd bydd unrhyw ymgais i gau'r gyffordd honno ar sail llygredd, gallwch fod yn siŵr, yn cynyddu'r llygredd ar lawr gwlad lle mae pobl yn ei anadlu, wrth i geir greu tagfeydd ar y ffyrdd lleol. Nid dyma'r ateb, ac nid yw'r sawl a ysgrifennodd hyn yn amlwg yn gyfarwydd â'r strydoedd a'r tagfeydd a achoswyd yn ystod y treialu hwnnw a fu.

David Rees has always been very active on behalf of his constituents in this instance. The measure currently proposed for Port Talbot to achieve compliance with the EU air quality directive is a continuation, as he knows, of the temporary 50 mph speed limit implemented back in June. However, at this point, the total closure of junction 41 can't be ruled out for legal reasons, because the monitoring of nitrogen dioxide concentration is ongoing and, depending on results, it's possible that further measures may be required to safeguard public health and comply with the legislation. However, if that were to happen, further measures proposed would be subject to a full public consultation before any action is taken to take that forward.

In terms of the realignment of ABMU and Cwm Taf, I'm sure that the Cabinet Secretary will be updating Members as soon as that has sufficient progress for there to be something substantial to report.

Mae David Rees bob amser wedi bod yn weithgar iawn ar ran ei etholwyr yn yr achos hwn. Y mesur arfaethedig, er mwyn sicrhau bod Port Talbot yn cydymffurfio â Chyfarwyddeb ansawdd aer yr UE, yw parhau, fel y gŵyr, gyda'r terfyn cyflymder 50 mya dros dro a roddwyd ar waith yn ôl ym mis Mehefin. Fodd bynnag, ar hyn o bryd, nid yw'n bosib diystyru cau cyffordd 41 yn gyfan gwbl am resymau cyfreithiol, oherwydd bod monitro crynodiad nitrogen deuocsid yn parhau ac mae'n bosib, yn ddibynnol ar ganlyniadau, y gallai fod angen mesurau pellach i ddiogelu iechyd y cyhoedd a chydymffurfio â'r ddeddfwriaeth. Fodd bynnag, pe byddai hynny'n digwydd, byddai mesurau arfaethedig ychwanegol yn destun ymgynghoriad cyhoeddus llawn cyn cymryd unrhyw gamau i fwrw ymlaen â hyn.

O ran ail-strwythuro Abertawe Bro Morgannwg a Chwm Taf, rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn gynted ag y bydd digon o gynnydd wedi bod i wneud adroddiad arwyddocaol yn ei gylch.

May I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on mandatory eye tests for motorists in Wales, please? In May last year, a driver with poor eyesight—

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar brofion llygaid gorfodol ar gyfer modurwyr yng Nghymru, os gwelwch yn dda? Ym mis Mai y llynedd, cafodd gyrrwr â golwg gwael—

I'm sorry, I didn't hear that, Mohammad Asghar. Could you repeat it? Sorry.

Mae'n ddrwg gennyf, chlywais i mo hynny, Mohammad Asghar. A wnewch ei ailadrodd? Mae'n ddrwg gennyf.

Okay. Leader of the house, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on mandatory eye tests for motorists in Wales, please? In May last year, a driver with poor eyesight who defied his optician's advice to stay off the road was jailed for seven years after he killed a motorist in an accident on the M4 in Newport. At the moment, it is the responsibility of the driver to advise the Driver and Vehicle Licensing Agency that they are no longer able to drive. Can I ask for a statement on what plan the Cabinet Secretary has to strengthen the guidance issued to opticians to make it mandatory that they advise the DVLA when a driver's eyesight has deteriorated to such an extent that they are a danger to themselves and to other motorists on the road, please? Thank you.

Iawn. Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar brofion llygaid gorfodol ar gyfer modurwyr yng Nghymru, os gwelwch yn dda? Ym mis Mai y llynedd,cafodd gyrrwr â golwg gwael, a aeth yn groes i gyngor ei optegydd i beidio â gyrru, ei garcharu am saith mlynedd ar ôl iddo ladd modurwr mewn damwain ar yr M4 yng Nghasnewydd. Ar hyn o bryd, cyfrifoldeb y gyrrwr yw hysbysu'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau na all yrru mwyach. A gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch pa gynllun sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i gryfhau'r canllawiau i optegwyr i'w gwneud yn orfodol eu bod yn rhoi gwybod i'r DVLA pan mae golwg gyrrwr wedi gwaethygu i'r fath raddau ei fod yn beryg i'w hunan ac i fodurwyr eraill ar y ffordd, os gwelwch yn dda? Diolch.

14:30

Deputy Presiding Officer, I'm not actually sure quite where the devolution settlement is on that. So, what I'll do is I'll undertake to discuss that with the Cabinet Secretary for health and come back to the Member.

Dirprwy Lywydd, nid wyf yn siŵr mewn gwirionedd ble yn union y mae'r setliad datganoli ar hynny. Felly, byddaf yn cynnal trafodaeth ar hynny gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ac yn dod yn ôl at yr Aelod.

Mae yfory'n Ddiwrnod Llaeth Ysgol y Byd, ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau'r Cynulliad yn mwynhau'r peint o laeth y byddaf fi'n ei ddelifro i stepen drws eich swyddfeydd chi bore fory, er mwyn tanlinellu a'ch atgoffa chi o werth iachusol llaeth i'n plant ni, a hefyd wrth gwrs pwysigrwydd y sector llaeth i economi cefn gwlad. Nawr, mae'r cynllun yma, wrth gwrs, yn cael ei sybsideiddio'n rhannol gan gynllun sybsidi llaeth ysgol yr Undeb Ewropeaidd, ac mi wnaeth yr Ysgrifennydd addysg, yn gynharach eleni, ddweud ei bod hi mewn trafodaethau gyda DEFRA ynglŷn â sicrhau dilyniant ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd—os y digwydd hynny—i'r cynllun hwnnw. Byddwn i yn gofyn a yw'n bosib cael datganiad gan yr Ysgrifennydd sy'n rhoi diweddariad i ni ar y trafodaethau hynny, oherwydd, yn amlwg, fel roeddwn i'n ei ddweud, mae e'n bwysig o safbwynt iechyd ein plant ni, ac mae e'n bwysig hefyd o safbwynt y cyfraniad y mae e'n ei wneud i'r diwydiant llaeth. Felly, mi fyddwn i'n gofyn am ddatganiad ar hynny.

A gaf fi hefyd ofyn—? Yn amlwg, mi gawsom ni gyhoeddi adroddiad arwyddocaol iawn ddiwedd yr wythnos diwethaf gan yr Ysgrifennydd addysg eto o waith gan yr Athro Mick Waters, yr Athro Melanie Jones, a Syr Alasdair Macdonald, a oedd wedi cynnal adolygiad annibynnol o gyflog ac amodau athrawon ysgol. Ac rwyf am roi ar y record fy niolch i iddyn nhw am eu gwaith. Fel un a roddodd dystiolaeth iddyn nhw fel rhan o'r broses yna, roeddwn i'n falch iawn i weld bod nifer o elfennau maniffesto Plaid Cymru, a dweud y gwir, yn ymddangos yn yr argymhellion roedden nhw wedi eu gwneud. Ond rwyf fi yn meddwl bod yr adroddiad hwn, yn amlwg, yn un arwyddocaol iawn, iawn, iawn—un sydd yn mynd i fod, rwy'n siŵr, yn bellgyrhaeddol o safbwynt y newidiadau a fydd yn dod yn ei sgil e i'r sector, ac i dâl ac amodau athrawon. Ac rwyf fi yn gresynu mai datganiad ysgrifenedig a gawsom ni, ac na chawsom ni gyfle i drafod yr hyn sy'n cael ei argymell ar lawr y Senedd. Yn amlwg, rwy'n tybio y bydd yr Ysgrifennydd am gael cyfnod i ystyried yr hyn sy'n cael ei gynnig, ond a gaf i ofyn ein bod ni'n cael cyfle i drafod y mater yma yn fuan? Oherwydd rwyf yn meddwl ei fod e yn adroddiad cyffrous, mae'n adroddiad diddorol, mae'n adroddiad heriol mewn sawl ffordd, ac mae'n bwysig ein bod ni i gyd fan hyn yn cael cyfle i wyntyllu hynny yn llawn. Ac mi fyddwn i wedi gwerthfawrogi cyfle i gael datganiad llafar, yn hytrach na dim ond datganiad ysgrifenedig.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Tomorrow is World School Milk Day, and I very much hope that Assembly Members will enjoy the pint of milk that I will deliver to your doorstep, in your offices, tomorrow morning, in order to highlight and to remind you of the healthy properties of milk for our children, and the importance of the dairy sector for the rural economy. This programme, of course, is partially subsidised by the school milk subsidy programme of the European Union, and the Cabinet Secretary for Education, earlier this year, said that she was in negotiation with DEFRA in terms of ensuring continuity, after we leave the European Union—if we do leave—for that programme. I would ask whether we can have a statement from the Cabinet Secretary giving us an update on those negotiations, because clearly, as I said, it's important from the point of view of our children's health, and it's important from the point of view of the contribution it makes to the dairy industry, too. So I would ask for a statement on that.

May I also ask—? Clearly, we saw the publication of a very significant report at the end of last week by the education Secretary of work conducted by Professor Mick Waters, Professor Melanie Jones and Sir Alasdair Macdonald, who conducted an independent review of pay and conditions of school teachers. I want to put on record my thanks to them for their work. As one who provided evidence to them as part of that process, I was very pleased that many elements of the Plaid Cymru manifesto appeared in the recommendations that they made. But I do think that this report is very significant indeed, one that I'm sure will be very far reaching in terms of the changes that will emerge as a result of it in the sector, and for teachers' pay and conditions. I do regret that we had a written statement on this and that we didn't have an opportunity to discuss what's being recommended in the Chamber. Now, I assume that the Cabinet Secretary will want a period to consider what's being proposed, but may I ask that we do have an opportunity to discuss this issue soon? Because I do think that it is an exciting report, it's an interesting report, it's a challenging report in many ways, and it's important that we all here have the opportunity to air those views in full. And I would have appreciated an opportunity to have an oral statement, rather than just a written statement.

Llyr Gruffydd makes two very important points. I look forward to my pint of milk arriving; it's always a nice, refreshing drink. The Cabinet Secretary is indicating to me that she is very happy to bring a statement forward about the state of play on the continued negotiations with DEFRA on the subsidy.

And also, on the point about the very important report, I completely concur with the Member's comments on it. As soon as we've got a response ready to go, then we'll be bringing back an opportunity for Members to have a full discussion on the report, and the Government's response.

Mae Llŷr Gruffydd yn gwneud dau bwynt pwysig iawn. Edrychaf ymlaen at weld fy mheint o laeth yn cyrraedd; mae bob amser yn ddiod braf, ffres. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi i mi ei bod yn hapus iawn i gyflwyno datganiad am sefyllfa'r negodi parhaus â DEFRA ynghylch y cymhorthdal.

Hefyd, ar y pwynt am yr adroddiad pwysig iawn, rwy'n cytuno'n llwyr â sylwadau'r Aelod ar y mater. Cyn gynted ag y bydd gennym ni ymateb sy'n barod i fynd, byddwn yn rhoi cyfle arall i'r Aelodau gael trafodaeth lawn ar yr adroddiad, ac ymateb y Llywodraeth.

Leader of the house, are you aware of the select committee on work and pensions report on the impact of universal credit on domestic abuse victims? Given that the committee has recognised that women are more at risk under universal credit, could we have a statement from the Welsh Government considering actions we can take to deliver on recommendations from that select committee report, to protect women experiencing domestic abuse?

Secondly, with regard to the Welsh transport appraisal guidance consultation on the proposed M4 and A48 link road, concerns have been raised with me about the proposed membership of the Vale of Glamorgan Council review group, due to meet on 2 October. My constituents feel that the current membership is not representative of the four aspects of well-being—social, cultural, environmental and economic interests—and I would welcome a response from the Cabinet Secretary for Economy and Transport on that point.

Arweinydd y tŷ, a ydych chi'n ymwybodol o adroddiad y pwyllgor dethol ar waith a phensiynau ar effaith y credyd cynhwysol ar ddioddefwyr cam-drin domestig? O gofio bod y pwyllgor wedi cydnabod bod menywod yn wynebu mwy o risg o dan y credyd cynhwysol, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn ystyried camau y gallwn ni eu cyflawni ar argymhellion adroddiad y pwyllgor dethol, i ddiogelu menywod sy'n dioddef cam-drin domestig?

Yn ail, ynglŷn â'r ymgynghoriad ar ganllawiau arfarnu trafnidiaeth Cymru ar y ffordd gyswllt arfaethedig i'r M4 a'r A48, codwyd pryderon gyda mi ynghylch aelodaeth arfaethedig grŵp adolygu Cyngor Bro Morgannwg, sydd i gyfarfod ar 2 Hydref. Mae fy etholwyr yn teimlo nad yw'r aelodaeth bresennol yn cynrychioli'r pedair agwedd ar lesiant—buddion cymdeithasol, diwylliannol, amgylcheddol ac economaidd—a byddwn yn croesawu ymateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar y pwynt hwnnw.

Thank you for those two important issues, Jane Hutt. With regard to the Welsh transport appraisal guidance, or WelTAG, on the M4 and A48 link road, concerns have been raised about the membership of the Vale of Glamorgan Council review group. The Cabinet Secretary is going to discuss the issue with the Vale of Glamorgan so that we can get a full understanding of quite where we are with that, and I am sure he will feed back the outcome of that to you in due course. Thank you for having raised it with him.

In terms of the domestic abuse and universal credit issue that you raise—a very fundamentally important issue—we know, Deputy Presiding Officer, that one of the main causes of domestic violence and domestic abuse is economic inequality in the home. We know that that's a continuing problem. And with the changes in the benefits system, which particularly affect the purse and not the wallet, to use that way of cutting it, we know that that circumstance will only get worse. We also know that the amount of money taken out of the Welsh economy is bound to have an effect on the most vulnerable in our society.

I am due to make a number of statements and also to have a debate on a number of issues around the violence against women, domestic violence and sexual violence agenda over the autumn. I look forward to having a robust discussion about some of the real issues affecting people fleeing domestic violence, as well as those currently experiencing it who have not yet found the wherewithal to flee, but in particular, as well, to continue our campaign to ensure that we have gender equality as part of the gender review, and that has to include a better financial settlement for women in the system as a whole, because we know that that sort of inequality leads to further violence in the home.

So, I look forward to a number—. I'm not going to bring a specific statement on that particular issue, but there will be plenty of opportunities, and I hope that we'll be able to have a robust discussion about exactly where we are. I think there are two, if not three, opportunities to do that over the coming term.

Diolch i chi am y ddau fater pwysig hynny, Jane Hutt. O ran y canllawiau ar arfarnu trafnidiaeth Cymru, neu WelTAG, ar ffordd gyswllt yr M4 a'r A48, codwyd pryderon ynghylch aelodaeth grŵp adolygu Cyngor Bro Morgannwg. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn mynd i drafod y mater â Bro Morgannwg fel y gallwn ni gael dealltwriaeth lawn o'r sefyllfa, ac rwy'n siŵr y bydd ef yn adrodd yn ôl atoch chi ar ganlyniad hynny maes o law. Diolch i chi am godi hyn gydag ef.

O ran y mater am gam-drin domestig a'r credyd cynhwysol yr ydych yn ei godi—mae'n fater pwysig iawn yn y bôn—rydym ni'n gwybod, Dirprwy Lywydd, mai un o'r prif achosion o drais domestig a cham-drin domestig yw anghydraddoldeb economaidd yn y cartref. Gwyddom fod hynny'n broblem barhaus. Gyda'r newidiadau yn y system fudd-daliadau, sy'n effeithio ar y pwrs yn enwedig ac nid ar y waled, i ddefnyddio'r ffordd honno o'i ddweud, gwyddom y bydd y sefyllfa'n gwaethygu. Rydym hefyd yn gwybod bod y swm o arian a dynnwyd allan o economi Cymru yn sicr o gael effaith ar y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas.

Rwy'n bwriadu gwneud nifer o ddatganiadau a hefyd gael dadl ar nifer o faterion yn ymwneud ag agenda trais yn erbyn menywod, trais domestig a thrais rhywiol dros yr hydref. Rwy'n edrych ymlaen at gael trafodaeth gadarn am rai o'r problemau gwirioneddol sy'n effeithio ar bobl sy'n ffoi rhag trais yn y cartref, yn ogystal â'r rheini sy'n dioddef ohono ar hyn o bryd ac nad ydyn nhw wedi canfod y modd i ffoi eto. Hefyd, yn arbennig, rwy'n edrych ymlaen at barhau â'n hymgyrch i sicrhau bod cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn rhan o adolygiad rhywedd, ac mae'n rhaid i hynny gynnwys setliad ariannol gwell i fenywod yn y system ar y cyfan, oherwydd gwyddom fod y math hwnnw o anghydraddoldeb yn arwain at drais pellach yn y cartref.

Felly, edrychaf ymlaen at nifer—. Nid wyf yn mynd i roi datganiad penodol ar y mater arbennig hwnnw, ond bydd digon o gyfleoedd, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu cael trafodaeth gadarn ynghylch y sefyllfa yn union. Rwy'n credu y bydd dau gyfle, os nad tri, i wneud hynny dros y tymor nesaf.

14:35

Can I call for, please, two Welsh Government statements? The first is on access to pulmonary rehabilitation for interstitial lung disease—or ILD—patients. Last week was IPF or idiopathic pulmonary fibrosis week, and, according to the British Lung Foundation, pulmonary fibrosis is a type of interstitial lung disease. Pulmonary rehabilitation has often focused on other conditions such as COPD—chronic obstructive pulmonary disease—due to its prevalence, with over 70,000 people in Wales—or 2.3 per cent of the population—affected. But there's a growing body of evidence that tailored pulmonary rehabilitation provision for ILD can contribute significantly to improve quality of life in accordance with NICE guidelines. Last week, the health secretary wrote to me that the respiratory health delivery plan for Wales, which is updated and published in January, includes a national work stream for interstitial lung disease and the establishment of regional specialist teams to support local care. Therefore, I call for a statement detailing what progress, if any, there has been in actually developing a pulmonary rehabilitation pathway for ILD patients and when the Welsh Government expects that to be in place. 

My second request for a statement is on the Wales for Africa Health Links network. During the summer, I had a very useful meeting with trustees of the registered charity Wales for Africa Health Links network, to discuss the various health links across north Wales. They told me about the links between Wrexham Maelor and Glan Clwyd hospitals and Ethiopia, and between Ysbyty Gwynedd and Lesotho. They told me that they were getting a big impact for a small input, because there were so many volunteers giving their time free, particularly health professionals who are, therefore, also able to develop their soft skills and benefiting the NHS with the Welsh Government getting great value for money in terms of global health, global responsibility, international links and soft diplomacy, as well as the soft skills they themselves were developing.

They told me that key commitments from the NHS for institutional international health links are represented by the charter for international health partnerships, but the NHS and health boards were being very slow in implementing their commitments, and that although the Welsh Government's Wales for Africa programme has been a success in having an impact for the benefit of communities in Wales and Africa, and being very good for the reputation of Wales as a country, the Welsh Government support for the programme has been static for years. Will you, therefore, consider providing a statement in this context, where there's evidence to show that doing a little bit more could have a massive further beneficial impact on both Wales and on particularly the communities in Africa that these professionals are giving their voluntary time to support? 

A gaf i ofyn, os gwelwch yn dda, am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru? Mae'r cyntaf yn ymwneud â chleifion clefyd interstitaidd yr ysgyfaint—ILD yn gallu defnyddio gwasanaeth adsefydlu cleifion yr ysgyfaint. Roedd yr wythnos diwethaf yn wythnos IPF neu ffibrosis idiopathig yr ysgyfaint, ac, yn ôl Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, mae ffibrosis yr ysgyfaint yn fath ar glefyd interstitaidd yr ysgyfaint. Mae gwasanaeth adsefydlu cleifion yr ysgyfaint yn aml wedi canolbwyntio ar gyflyrau eraill megis COPD—clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint—oherwydd ei fod mor gyffredin, gyda dros 70,000 o bobl yng Nghymru—neu 2.3 y cant o'r boblogaeth—wedi eu heffeithio. Ond ceir tystiolaeth gynyddol fod darparu gwasanaeth adsefydlu cleifion yr ysgyfaint ar gyfer clefydau interstitaidd yr ysgyfaint yn gallu cyfrannu'n sylweddol at wella ansawdd bywyd yn unol â chanllawiau NICE. Yr wythnos diwethaf, ysgrifennodd yr Ysgrifennydd iechyd ataf yn nodi fod y cynllun cyflawni ar gyfer iechyd anadlol Cymru, sy'n cael ei ddiweddaru a'i gyhoeddi ym mis Ionawr, yn cynnwys ffrwd waith genedlaethol ar gyfer clefyd interstitaidd yr ysgyfaint a chynllun i sefydlu timau arbenigol rhanbarthol i gefnogi gofal lleol. Felly, rwy'n gofyn am ddatganiad yn rhoi manylion am y cynnydd, os o gwbl, sydd wedi bod wrth ddatblygu llwybr adsefydlu cleifion yr ysgyfaint a phryd y mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i hynny fod ar waith.

Mae fy ail gais am ddatganiad yn ymwneud â Rhwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru o Blaid Affrica. Yn ystod yr haf, cefais gyfarfod defnyddiol iawn gydag ymddiriedolwyr yr elusen gofrestredig Rhwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru o Blaid Affrica, i drafod y gwahanol gysylltiadau iechyd ar draws Gogledd Cymru. Fe ddywedon nhw wrthyf am y cysylltiadau rhwng ysbytai Glan Clwyd a Maelor Wrecsam ac Ethiopia, a rhwng Ysbyty Gwynedd a Lesotho. Fe ddywedon nhw wrthyf eu bod yn gweld effaith fawr yn deillio o fewnbwn bach, oherwydd bod cymaint o wirfoddolwyr yn rhoi o'u hamser am ddim, yn enwedig gweithwyr iechyd proffesiynol sydd, o ganlyniad, hefyd yn gallu datblygu eu sgiliau meddal er budd y GIG gyda Llywodraeth Cymru yn cael gwerth am arian sylweddol o ran iechyd byd-eang, cyfrifoldeb byd-eang, cysylltiadau rhyngwladol a diplomyddiaeth feddal, yn ogystal â'r sgiliau meddal yr oedden nhw eu hunain yn eu datblygu.

Dywedon nhw wrthyf fod ymrwymiadau allweddol y GIG ar gyfer cysylltiadau iechyd rhyngwladol yn cael eu cynrychioli gan y siarter ar gyfer partneriaethau iechyd rhyngwladol, ond fod y GIG a'r byrddau iechyd yn araf iawn yn gweithredu eu hymrwymiadau, ac er i raglen Llywodraeth Cymru—Cymru o Blaid Affrica—fod yn llwyddiant a chael effaith er budd cymunedau yng Nghymru ac Affrica, a hybu enw da Cymru fel gwlad, nid yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi rhagor o gefnogaeth i'r rhaglen ers blynyddoedd. A fyddech chi felly yn ystyried darparu datganiad yn y cyd-destun hwn, lle y ceir tystiolaeth i ddangos y byddai gwneud ychydig yn fwy yn gallu cael effaith buddiol iawn ar Gymru ac ar y cymunedau yn Affrica y mae'r gweithwyr proffesiynol hyn yn rhoi o'u hamser yn wirfoddol i'w cefnogi?

14:40

Starting with that one, obviously we're very proud of the Wales for Africa scheme. The Member has outlined, I think, very ably the fact that it benefits both Wales itself and the professionals and, well, everyone who volunteers on the programme. And, of course, it benefits the African countries that take part in it. Without wanting to take anything away from that, obviously we have very difficult budget decisions to be making. Would that we could put more money into such a scheme. I only wish that were possible, but, unfortunately, in the face of the budget that the Welsh Government has at the moment, that's not going to be able to be a priority and I very much regret, Deputy Presiding Officer, that the austerity agenda that we face is driving us to some very difficult decisions. I'm afraid that's not going to be able to be one of the priorities, and that's a matter of some regret, as are a number of other schemes that will face those kinds of funding-static situations over the coming years.

In terms of the pulmonary issue, the Member indicates he's already in correspondence with the Cabinet Secretary, and he's pointed out himself that the respiratory health plan recognises the importance of timely and expert care, and that the national plan includes a work stream to improve ILD care across Wales, and that the NHS in Wales has established the two specialist services to support the local management of conditions. I'm not sure, at this point, the Government has much to add to that in a statement. The Member obviously will have opportunities to question the Cabinet Secretary further on that in due course.

Gan ddechrau gyda hynny, rydym ni yn amlwg yn falch iawn o'r cynllun Cymru o Blaid Affrica. Mae'r Aelod wedi amlinellu, rwy'n credu, yn fedrus iawn y ffaith ei fod er budd Cymru ei hun a'r gweithwyr proffesiynol a, wel, pawb sy'n gwirfoddoli yn y rhaglen. Ac, wrth gwrs, y mae o fudd i'r gwledydd yn Affrica sy'n cymryd rhan yn y cynllun. Nid wyf am dynnu unrhyw beth oddi wrth hynny, ond mae'n amlwg fod gennym ni benderfyniadau cyllideb anodd iawn i'w gwneud. O na fyddai'n bosibl rhoi mwy o arian i gynllun o'r fath. Fe hoffwn i pe bai hynny'n bosibl, ond, yn anffodus, yn wyneb y gyllideb sydd gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd, ni fydd hynny'n flaenoriaeth ac rwy'n gresynu’n fawr iawn, Dirprwy Lywydd, fod yr agenda o gyni a wynebwn ni yn ein gwthio ni i wneud penderfyniadau anodd iawn. Yn anffodus, nid yw hynny'n mynd i fod yn un o'r blaenoriaethau, ac mae hynny'n destun gofid, ac yn yr un modd bydd nifer o gynlluniau eraill yn wynebu sefyllfaoedd tebyg pryd gyda dim cyllid ychwanegol dros y blynyddoedd nesaf.

O ran mater clefyd yr ysgyfaint, mae'r Aelod yn dangos ei fod eisoes yn trafod gydag Ysgrifennydd y Cabinet, ac y mae ef ei hun wedi nodi bod y cynllun iechyd anadlol yn cydnabod pwysigrwydd gofal amserol ac arbenigol, a bod y Cynllun Cenedlaethol yn cynnwys ffrwd waith i wella gofal clefydau interstitaidd yr ysgyfaint ledled Cymru, a bod y GIG yng Nghymru wedi sefydlu dau wasanaeth arbenigol i gefnogi rheoli cyflyrau yn lleol. Nid wyf yn siŵr, ar hyn o bryd, fod gan y Llywodraeth lawer i'w ychwanegu at hynny mewn datganiad. Yn amlwg, fe fydd gan yr Aelod gyfle i holi Ysgrifennydd y Cabinet ymhellach ynghylch hynny maes o law.

I'd like to ask Welsh Government for a statement on the consultation currently under way in Caerphilly on the potential closure of up to seven leisure facilities in the county borough. I think a statement is appropriate for two primary reasons. Firstly, I know that a number of members of the public have tried to engage with the consultation process and they found it very rigid. They would have liked an opportunity to elaborate further on their views, and some of the multi-option questions being asked are not particularly broad in their range, and so that really raises questions about the confidence local people can have in the consultation and that their views are being taken seriously. Secondly, of course, as we approach a health ticking time bomb in terms of lack of physical activity and obesity, is it really appropriate that, at this point, we make it harder for citizens in Caerphilly to be physically active, especially given the provisions of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015? One of the leisure centres has a record attendance rate in the recent financial year—Pontllanfraith—and more than 80 clubs and groups rely on its facilities. So, I would really be grateful for a Welsh Government statement on the plight of leisure facilities in Caerphilly.

Hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru am ddatganiad ar yr ymgynghoriad sy'n mynd rhagddo yng Nghaerffili ynghylch y posibilrwydd y bydd saith o gyfleusterau hamdden yn y fwrdeistref sirol yn cau. Rwy'n credu bod datganiad yn briodol am ddau reswm sylfaenol. Yn gyntaf, gwn fod nifer o aelodau'r cyhoedd wedi ceisio bod yn rhan o'r broses ymgynghori ac wedi ei chael hi'n anhyblyg iawn. Fe fydden nhw wedi hoffi cael cyfle i ymhelaethu ymhellach ar eu barn, ac nid yw rhai o'r cwestiynau aml-ddewis yn arbennig o eang eu rhychwant, ac felly mae hynny'n codi cwestiynau ynglŷn â'r ffydd y bydd gan bobl leol yn yr ymgynghoriad ac y bydd eu barn yn cael ei chymryd o ddifrif. Yn ail, wrth gwrs, wrth inni nesáu at fom amser iechyd sy'n tician o ran diffyg gweithgarwch corfforol a gordewdra, a yw hi mewn difrif yn briodol, ar hyn o bryd, ein bod yn ei gwneud hi'n anoddach i ddinasyddion yng Nghaerffili fod yn egnïol, yn enwedig o ystyried darpariaethau Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015? Mae gan un o'r canolfannau hamdden y gyfradd bresenoldeb uchaf hyd yn hyn yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf—Pontllanfraith—ac mae mwy nag 80 o glybiau a grwpiau yn dibynnu ar ei chyfleusterau. Felly, byddwn yn ddiolchgar o gael datganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch problemau cyfleusterau hamdden yng Nghaerffili.

Leisure centres, as the Member knows, is a matter for the local authority, but I share his concern that the austerity agenda drives some decisions around upstream healthcare, if you like—the sorts of leisure, and, actually, community cohesion-type facilities that those sorts of decisions make. It's not a matter for us how Caerphilly conducts its consultations on these matters, but I'm sure if he writes in to the Cabinet Secretary with his concerns, we can look at it further.

Mae canolfannau hamdden, fel y gŵyr yr Aelod, yn fater i'r awdurdod lleol, ond yr wyf yn rhannu ei bryder fod yr agenda o gyni yn dylanwadu ar rai penderfyniadau ynghylch gofal iechyd uwch yn y gadwyn, os mynnwch chi—penderfyniadau ynghylch y math o weithgareddau hamdden, ac, mewn gwirionedd, cyfleusterau sy'n ymwneud â chydlyniant cymunedol. Nid yw'n fater i ni sut y mae Caerffili yn ymgynghori ar y materion hyn, ond yr wyf yn sicr pe bai'n ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet gyda'i bryderon, yna fe allwn ni edrych ar hyn ymhellach.

I'm sure the leader of the house will be aware that many families from Wales went up to London yesterday for the opening of the public inquiry into contaminated blood, and as the leader of the house will know, over 70 people from Wales lost their lives through this scandal, and many others have had their lives ruined. So, this is a moment of huge importance to Welsh families, and last week I met the families and their barristers to listen to the evidence that they were preparing for the public inquiry. It seems that each individual person has to request their case notes individually from the local health boards, but also the local health boards have to produce general information from the 1970s, and of course there have been lots of changes of organisations in Wales. So, I wondered whether it would be possible to have information from the Government about any role it may play during this long process, which is likely to last maybe three years at the most optimistic, and whether there's likely to be any help for health authorities in what is going to be a fairly major task.

Rwy'n sicr y bydd arweinydd y tŷ yn ymwybodol yr aeth llawer o deuluoedd o Gymru i Lundain ddoe ar gyfer agoriad yr ymchwiliad cyhoeddus i waed halogedig, ac fel y gŵyr arweinydd y tŷ, collodd dros 70 o bobl o Gymru eu bywydau oherwydd y sgandal hwn, a difethwyd bywydau llawer o rai eraill. Felly, mae hon yn adeg o bwys enfawr i deuluoedd yng Nghymru, a'r wythnos diwethaf bûm mewn cyfarfod â'r teuluoedd a'u bargyfreithwyr i wrando ar y dystiolaeth yr oeddynt yn ei pharatoi ar gyfer yr ymchwiliad cyhoeddus. Mae'n ymddangos bod yn rhaid i bob unigolyn ofyn i'r byrddau iechyd lleol am ei nodiadau achos ei hun, ond hefyd mae'n rhaid i'r byrddau iechyd lleol ddarparu gwybodaeth gyffredinol o'r 1970au, ac wrth gwrs, bu llawer o newidiadau ymysg sefydliadau yng Nghymru. Felly, tybed a fyddai modd cael gwybodaeth gan y Llywodraeth ynghylch unrhyw ran y byddai'n debygol o'i chwarae yn ystod y broses hir hon, sy'n debygol o bara tair blynedd i fod yn optimistaidd, ac a yw hi'n debygol y bydd unrhyw gymorth ar gael ar gyfer awdurdodau iechyd ar gyfer tasg a fydd yn un eithaf mawr.

I know the Member has campaigned long and hard for this, and we're all absolutely delighted to see the inquiry finally start. I hope very much that some of the very understandable concerns of some of the people who we've seen having interviews on tv and so on as to the efficacy of the inquiry can be assuaged by having a full judicial inquiry. We've made sure that all health boards and trusts in Wales have confirmed that they will comply with rule 9 of the Inquiries Act 2005 and provide information when and as required by the inquiry. We agree that the inquiry will take approximately until July/August 2020 before likely reports will take place.

We've also had confirmation from all of our health boards and trusts that no charge will be made for those affected by access to or copying of medical records, should those be required, and the Cabinet Secretary, I know, has made enquiries as to making sure that we can do that with some dispatch. If there does seem to be any kind of problem with that, I'm sure the Member will raise that with us, but we have made proactive enquiries to ensure that that process can be as smooth as possible. She's pointed out, rightly, that, of course, some of this stuff goes back a long way, but the health boards have all confirmed that they will stand ready and are waiting to comply as ably as possible, and that no charge will be made for any of the access or copying that might be required as a result of that.

As I say, we hope that the inquiry can go swiftly and smoothly and get the right conclusion and, you know, the sense of closure and justice that the campaigners have long fought for, and rightly so.

Rwy'n gwybod bod yr Aelod wedi ymgyrchu'n hir a chaled dros hyn, ac rydym ni wrth ein bodd yn gweld yr ymchwiliad yn dechrau o'r diwedd. Gobeithiaf yn fawr iawn y bydd rhai o bryderon dealladwy'r bobl a welsom ni'n cael eu holi ar y teledu ac ati ynglŷn ag effeithiolrwydd yr ymchwiliad yn cael eu lleddfu oherwydd yr ymchwiliad barnwrol llawn. Rydym ni wedi gwneud yn siŵr bod yr holl fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau yng Nghymru wedi cadarnhau y byddant yn cydymffurfio â Rheol 9 Deddf Ymchwiliadau 2005 drwy ddarparu gwybodaeth i'r ymchwiliad pan fo angen. Rydym yn cytuno y bydd yr ymchwiliad yn para tan fis Gorffennaf/Awst 2020 cyn y bydd unrhyw adroddiadau'n debygol o gael eu cyflwyno.

Rydym ni hefyd wedi cael cadarnhad gan bob un o'n byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau na chodir tâl ar y rhai a effeithiwyd o ran gweld cofnodion meddygol nac am eu copïo os bydd eu hangen. Ac mae Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gwybod, wedi gwneud ymholiadau i wneud yn siŵr y byddwn yn gwneud hynny'n ddi-oed. Os daw yn amlwg fod unrhyw fath o broblem ynghylch hynny, rwy'n sicr y bydd yr Aelod yn codi'r mater gyda ni, ond rydym ni wedi gwneud ymholiadau rhagweithiol i sicrhau y bydd y broses yn un mor llyfn â phosibl. Mae hi wedi nodi bod rhai o'r pethau hyn yn mynd yn ôl ymhell, ond y mae'r byrddau iechyd i gyd wedi cadarnhau eu bod yn barod ac yn aros i gydymffurfio hyd eu gallu, ac na chodir unrhyw dâl am unrhyw fynediad neu waith copïo a fyddai eu hangen o ganlyniad. 

Fel y dywedaf, rydym ni'n gobeithio y bydd yr ymchwiliad yn mynd rhagddo'n gyflym ac yn esmwyth gan ddod i'r canlyniad cywir, gan gynnig ymdeimlad o ddiweddglo a chyfiawnder y bu'r ymgyrchwyr yn brwydro'n hir amdanynt, ac y mae hynny'n gwbl briodol.

14:45

Leader of the house, the Cabinet Secretary for Health and Social Services published a written statement on 25 September concerning the doctors and dentists review body and their pay recommendations. Whilst it was good news to see that there's going to be an increase across this portion of the NHS and that, also, I was delighted to read the written statement, I do believe that we need a full oral statement from the Cabinet Secretary on this matter. There are potential effects on agency and locum spend. There are question marks also to understand and get to grips with in terms of specialist and associate specialist staff. And I'd also like to understand how the Cabinet Secretary for health flexed his figures so that, when he says that this deal goes beyond what was agreed for doctors and dentists over the border—and by which I assume he's referring to England—you know, as we know, in England, they made a statement in June and July of this year of a 2 per cent base increase for salaried doctors and dentists, salaried general medical practitioners, and independent contractor GMPs and general dental practitioners, which is exactly the same as the figures here. So, I'd like to have a really clear understanding of what the Cabinet Secretary is saying, and I think it would be very useful for us to be able to flesh this out so that we are all singing off the same hymn sheet.

Arweinydd y tŷ, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ddatganiad ysgrifenedig ar 25 Medi ynghylch corff adolygu meddygon a deintyddion a'r argymhellion ynglŷn â'u cyflogau. Tra bo gweld y bydd cynnydd ar draws y gyfran hon o'r GIG yn newyddion da, ac roeddwn yn falch o ddarllen y datganiad ysgrifenedig, rwyf yn credu serch hynny bod angen inni gael datganiad llafar llawn gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y mater hwn. Ceir effeithiau posibl ar wariant ar asiantaethau a meddygon locwm. Mae cwestiynau i'w hateb ynghylch staff arbenigol a staff arbenigol cyswllt. A hoffwn hefyd ddeall sut aeth Ysgrifennydd y Cabinet ati i drin y ffigurau pan ddywed fod y fargen hon yn mynd y tu hwnt i beth a gytunwyd ar gyfer meddygon a deintyddion dros y ffin—ac rwy'n tybio ei fod yn cyfeirio at Loegr—rydych chi'n gwybod, fel y gwyddom ni, yn Lloegr cafwyd datganiad ym mis Mehefin a mis Gorffennaf eleni yn sôn am gynnydd sylfaenol o 2 y cant ar gyfer meddygon a deintyddion cyflogedig, ymarferwyr meddygol cyffredinol cyflogedig, ac ymarferwyr meddygol cyffredinol annibynnol ar gontract ac ymarferwyr deintyddol cyffredinol ar gontract, sef yr un ffigyrau yn union ag a geir yma. Felly, hoffwn wybod yn union beth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddweud, a chredaf y byddai'n ddefnyddiol iawn i ni gael mwy o gig ar yr asgwrn fel ein bod i gyd yn sôn am yr un peth.

Yes, we very much welcome the health Secretary's announcement of a new pay deal for doctors and dentists in Wales, which indeed includes a higher salary increase than the deal agreed in England. We've committed additional funding to fulfil those recommendations. Of course, the reality is that our budgets are limited, so there are other consequences. We're very happy that BMA Cymru Wales have agreed to work in partnership with us and NHS employers to deliver the ambition set out in 'A Healthier Wales' around the long-term sustainability of the workforce and delivery of the primary care model for Wales. And our recent agreement on the pay rise for the rest of the NHS Wales workforce shows that we are committed to investing in the staff to ensure they can continue to deliver excellent health and social care. Together, Deputy Presiding Officer, with recruitment campaigns like 'Train. Work. Live.' this will help us to create a workforce that can deliver a long-term vision for the NHS in Wales, and we very much welcome that.

Rydym yn croesawu'n fawr iawn gyhoeddiad yr Ysgrifennydd iechyd ynghylch cytundeb cyflog newydd ar gyfer meddygon a deintyddion yng Nghymru, sy'n cynnwys cynnydd cyflog sy'n uwch na'r cytundeb yn Lloegr. Rydym ni wedi ymrwymo i roi arian ychwanegol i gyflawni'r argymhellion hynny. Wrth gwrs, y realiti yw bod ein cyllidebau yn gyfyngedig, felly fe welir effeithiau eraill. Rydym ni'n hapus iawn bod Cymdeithas Feddygol Prydain Cymru wedi cytuno i weithio mewn partneriaeth â ni a chyflogwyr y GIG i gyflawni'r uchelgais a nodir yn 'Cymru Iachach' ynghylch cynaliadwyedd hirdymor y gweithlu a'r ddarpariaeth o fodel gofal sylfaenol ar gyfer Cymru. Ac mae ein cytundeb codiad cyflog diweddar ar gyfer gweddill gweithlu'r GIG yng Nghymru yn dangos ein bod wedi ymrwymo i fuddsoddi mewn staff i sicrhau y gallant barhau i ddarparu gofal cymdeithasol a gofal iechyd rhagorol. Dirprwy Lywydd, gydag ymgyrchoedd recriwtio megis 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' byddwn gyda'n gilydd yn gallu creu gweithlu sy'n gallu cyflawni gweledigaeth hirdymor ar gyfer y GIG yng Nghymru, ac rydym yn croesawu hynny'n fawr iawn.

Leader of the house, I was delighted to see the news from the Labour Party conference yesterday that this Government intends to ratify the Istanbul convention on combating violence against women and girls. The convention is a hugely important and comprehensive legal framework for countries to adhere to in combating gender-based violence. Twenty-six countries have ratified it so far, including Germany, France and Italy, but the UK has not. More than a million women experience domestic abuse in England and Wales each year. Two women a week are killed by partners or ex-partners. We must be at the forefront of combating what is an evil in our society, and we would do well to remember that 101 women in Wales alone lost their lives as a consequence of violence against them by a partner or ex-partner last year.

So, we cannot afford to fall behind, and that is why I welcome that statement yesterday. But what I would like, Cabinet Secretary, is a Government statement outlining the process and the timescale for ratification, and time to discuss the implications for Welsh policy, legislation and also the support services that we will need, perhaps, to re-evaluate in terms of that ratification.

Arweinydd y tŷ, roeddwn wrth fy modd yn gweld y newyddion o gynhadledd y Blaid Lafur ddoe bod y Llywodraeth hon yn bwriadu cadarnhau confensiwn Istanbul i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched. Mae'r confensiwn yn fframwaith cyfreithiol hynod o bwysig a chynhwysfawr i wledydd lynu wrtho wrth fynd i'r afael â thrais ar sail rhywedd. Mae chwech ar hugain o wledydd wedi'i gadarnhau hyd yn hyn, gan gynnwys yr Almaen, Ffrainc a'r Eidal, ond nid yw'r DU wedi ei gadarnhau. Mae mwy na miliwn o fenywod yn dioddef camdriniaeth ddomestig yng Nghymru a Lloegr bob blwyddyn. Lleddir dwy fenyw'r wythnos gan bartneriaid neu gyn-bartneriaid. Rhaid inni fod ar flaen y gad wrth fynd i'r afael â'r hyn sy'n anfad yn ein cymdeithas, ac fe fyddai'n dda inni gofio y collodd 101 o fenywod yng Nghymru eu bywyd y llynedd o ganlyniad i drais yn eu herbyn gan bartner neu gyn-bartner.

Felly, ni allwn ni fforddio cael ein gadael ar ôl, a dyna pam yr wyf i'n croesawu'r datganiad ddoe. Ond yr hyn yr hoffwn i, Ysgrifennydd y Cabinet, yw datganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu'r broses a'r amserlen ar gyfer cadarnhau, ac amser i drafod y goblygiadau ar gyfer polisïau a deddfwriaeth Gymreig, a'r gwasanaethau cymorth hefyd y bydd eu hangen, efallai, i ail-werthuso yn seiliedig ar y cadarnhad hwnnw. 

14:50

The Member's complete commitment to this over a long term is well known, and I very much welcome the First Minister's commitment to us ratifying, as far as we can, the elements of the Istanbul convention. Obviously, it has to be ratified at state level and, unfortunately, we can't do that all by ourselves. But we've been working very closely with the UK Government and we will commit and have already committed, as far as possible, to incorporating all the elements of the Istanbul convention that apply to us as a devolved administration into Welsh legislation.

As the Member points out, the purposes of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 were to prevent violence against women, gender-based violence and domestic abuse and sexual violence, and to support and protect victims and survivors. In fairness, the UK has already some of the most robust protections in the world against violence against women. There are some extra-territorial jurisdiction matters that are not yet incorporated into domestic law at UK level. They require primary legislation to be introduced across the UK for us to be able to fully ratify those elements as the United Kingdom. They don't apply here in Wales. The Domestic Abuse Bill that the United Kingdom legislature has set out will include the necessary provisions on extra-territorial jurisdiction to incorporate those currently overseen by the European Court of Justice into domestic law, so that we can be assured that, even in leaving the European Union, we will not be deprived of those protections against sexual violence, which are so necessary in the world that Joyce Watson so ably set out.

Mae ymrwymiad llwyr yr Aelod i hyn ers cryn amser yn hysbys iawn, ac rwy'n croesawu'n fawr ymrwymiad y Prif Weinidog i'n cadarnhad ni, cyn belled ag y gallwn, o elfennau o gonfensiwn Istanbul. Yn amlwg, bydd yn rhaid iddo gael ei gadarnhau ar lefel y wladwriaeth ac, yn anffodus, nid ydym yn gallu gwneud hynny i gyd ein hunain. Ond rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU a byddwn yn ymrwymo, ac rydym eisoes wedi ymrwymo, cyn belled â phosib, i ymgorffori yn neddfwriaeth Cymru holl elfennau confensiwn Istanbul sy'n gymwys i ni fel gweinyddiaeth ddatganoledig.

Fel y mae'r Aelod yn ei nodi, dibenion y Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 oedd atal trais yn erbyn menywod, trais ar sail rhywedd a cham-drin domestig a thrais rhywiol, a chefnogi ac amddiffyn dioddefwyr a goroeswyr. A bod yn deg, mae gan y DU eisoes rai o'r amddiffyniadau mwyaf cadarn yn y byd rhag trais yn erbyn menywod. Ceir rhai materion awdurdodaeth alldiriogaethol nad ydyn nhw wedi eu cynnwys mewn cyfraith ddomestig eto ar lefel y DU. Mae angen deddfwriaeth sylfaenol arnyn nhw ar gyfer eu cyflwyno ledled y DU cyn y byddwn yn gallu cadarnhau'r elfennau hynny'n llawn fel y Deyrnas Unedig. Nid ydynt yn gymwys yma yng Nghymru. Bydd y Bil Cam-drin Domestig y mae deddfwrfa'r Deyrnas Unedig wedi ei amlinellu yn cynnwys y darpariaethau angenrheidiol ar awdurdodaeth alldiriogaethol i ymgorffori'r rhai sydd ar hyn o bryd yn cael eu goruchwylio gan Lys Cyfiawnder Ewrop mewn cyfraith ddomestig, fel y gallwn fod yn sicr hyd yn oed wrth adael yr Undeb Ewropeaidd, na chawn ein hamddifadu o'r amddiffyniadau hynny rhag trais rhywiol, sydd mor angenrheidiol yn y byd yr oedd Joyce Watson yn ei gyfleu mor fedrus.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I will be brief; I know time is pressing.

Leader of the house, I recently met with representatives of Moncare, a Big Lottery and Disability Wales-supported initiative to improve social care in towns and villages across Wales though a co-operative, co-production type model. It seems to me it's the type of project that ticks the Welsh Government's boxes, ticks local authorities' boxes, ticks the co-production box. But they would like a bit more support in terms of raising the profile of what they're trying to achieve in Monmouthshire and also in terms of rolling out their model more widely across Wales.

They want to put the citizen at the centre, put the patient at the centre of their care. As I say, I was very impressed by what they had to offer and what they were talking to me about, so I wonder if we could have a statement from the Welsh Government or if you could have a discussion with your colleagues about how this project could be supported.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Byr iawn fyddaf i; gwn fod amser yn brin.

Arweinydd y Tŷ, cyfarfûm yn ddiweddar â chynrychiolwyr o Moncare, menter a gefnogir gan y Loteri Fawr ac Anabledd Cymru ar gyfer gwella gofal cymdeithasol mewn trefi a phentrefi ledled Cymru drwy gyfrwng model o fath cydweithredol a chydgynhyrchiol. Ymddengys i mi mai dyma'r union fath o brosiect sy'n ticio blychau Llywodraeth Cymru, yn ticio blychau awdurdodau lleol, ac yn ticio'r blwch cydgynhyrchu. Ond bydden nhw'n hoffi mwy o gymorth i godi proffil yr hyn y maen nhw'n ceisio ei gyflawni yn Sir Fynwy a hefyd o ran cyflwyno eu model yn ehangach ledled Cymru.

Maen nhw'n eiddgar i roi'r dinesydd yn y canol, a rhoi'r claf yn ganolog i'w gofal. Fel y dywedaf, gwnaed argraff fawr arnaf gan yr hyn yr oedd ganddyn nhw i'w gynnig a'r hyn yr oedden nhw'n sôn amdano wrthyf i. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru neu a allech chi gael trafodaeth gyda'ch cyd-Aelodau am y modd y gellid cefnogi'r prosiect hwn.

Yes, if the Member wants to write to me with some of the details, we can certainly look into that. Anything that is done via co-production and puts the citizen at the centre and in control of their own personal circumstances and care is very much to be welcomed. So, if you want to write to me with details, I'll make sure that we can look into it.

Gallaf, pe byddai'r Aelod yn dymuno ysgrifennu ataf gyda rhai o'r manylion, gallwn ni ystyried hynny'n sicr. Mae unrhyw beth sy'n cael ei wneud drwy gyfrwng cydgynhyrchu sy'n rhoi'r dinesydd yn y canol ac mewn rheolaeth o'i amgylchiadau a'i ofal personol i'w groesawu'n fawr. Felly, os hoffech ysgrifennu ataf gyda'r manylion, fe wnaf yn siŵr y byddwn yn gallu rhoi ystyriaeth i hynny.

3. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg: Y Trefniadau Gwerthuso a Gwella
3. Statement by the Cabinet Secretary for Education: The Evaluation and Improvement Arrangements

Item 3 on the agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Education: the evaluation and improvement arrangements. I call on the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams.

Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg: y trefniadau gwerthuso a gwella. Rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer.

It has been a widely held view that, for too long, Wales’s education accountability system has not had the desired effect in raising standards. In fact, in some instances, it has led to unintended consequences with detrimental effects on individual pupils’ education. These unintended consequences are well rehearsed. From schools overly focusing on the arbitrary C grade boundary regardless of pupil progress and ability, to cases where schools focus so much on what they believe they are held to account for that they’ve narrowed the curriculum to an unacceptable level. Our national mission action plan sets out our vision for an assessment and evaluation system that is fair, coherent and based on our shared values for Welsh education. International evidence and the message within Wales is clear: we must ensure a coherent approach that avoids those unintended consequences, and contributes towards raising standards in all of our classrooms, by all of our teachers, for all of our learners.

I have already taken action, such as addressing incorrect use of GCSE early entry and announcing new interim and transitional performance measures for secondary schools to ensure that every child counts regardless of their background or their ability. The overall assessment and evaluation framework will be published next year alongside the new curriculum areas of learning and experience. It will describe how learners will be assessed in schools, how teachers will be appraised and the evaluation arrangements for the system as a whole.

Today, Deputy Presiding Officer, I am pleased to update the Chamber on how we are delivering the commitment to develop and publish new evaluation and improvement arrangements for the entire education system. The arrangements will have four integrated strands that will apply equally to schools, regional consortia and the Welsh Government. These are self-evaluation, peer review and validation, evaluation indicators, and the publication of an action plan.

As in many of the best-performing education systems in the world, robust and continuous self-evaluation provides the mechanism to improve. The Organisation for Economic Co-operation and Development and Estyn are working with practitioners to design a self-evaluation framework, which will ensure coherence, criteria and a common language for self-evaluation across schools, local authorities, consortia, Estyn and the Welsh Government. Schools will be required to self-evaluate across a number of areas, such as their impact on pupils’ attainment and on their well-being, the breadth of the curriculum, their capacity to improve and their effectiveness to collaborate with other schools.

The main purpose of our approach to self-evaluation is to identify areas of success and failure, where good practice can be shared and, importantly, where failure can be urgently addressed. I'm also clear that the self-evaluation process must require an external perspective if it is to benefit from the necessary challenge needed. Therefore, it is our intention that all schools will have their self-evaluation validated. The school’s self-evaluation will be discussed with the consortia on an annual basis to determine what level of support the school requires or the level of support it can provide to other schools. Furthermore, it's hoped that this self-evaluation will then be validated by Estyn as part of their new inspection process. Importantly, as a school’s self-evaluation will be expected to be peer reviewed by other schools, this will help us to develop our culture of partnership and school-to-school support, while also building capacity across clusters of schools so that they can gradually take more responsibility for their own development.

I won’t pre-empt the outcome from developments that the OECD, Estyn and the profession are working on. However, I do expect schools’ self-evaluation to be wide-ranging and to include important areas such the quality of leadership in a school, the quality of teaching and learning, the well-being of pupils, as well as how schools are supporting the four purposes of the curriculum, amongst other areas. This will give us a lot more information about how a school is operating, above and beyond the simple level 2 inclusive score that for too long has masked the performance of too many cohorts of our pupils, in our secondary sector in particular. In terms of the visibility of this information, the outcome of self-evaluation and validation will feature in a three-year school development plan. It is our intention that all schools will publish a summary of its school development plan in order to share that information with parents and with the wider community. This is about providing a more intelligent set of evaluation and improvement arrangements and I'm confident that the peer review and validation processes will do this.

As I mentioned earlier, these arrangements will also apply to other tiers of the system too. I will expect regional consortia to self-evaluate against their agreed business plan and go through an annual peer review with other consortia. The outcome of the self-evaluation will be the development of a three-year action plan, which will be subject to scrutiny and sign-off as part of existing governance arrangements as outlined in the national model for regional working, with Estyn validating the self-evaluation. Consortia will be expected to publish a summary of its action plans annually to share information with its constituent local authorities and schools.

Finally, Deputy Presiding Officer—and I hope Members of this Chamber will welcome this—at a national level, Welsh Government will also self-evaluate against the objectives and actions within our national mission and generate a self-evaluation report. The self-evaluation report will be peer reviewed by members of the Atlantic Rim Collaboratory, which includes leading education systems such as Finland, Ireland and states and provinces in North America. I intend to publish a summary of the self-evaluation and action plan in the form of a Wales education report by the end of this year, and I will further update Members on this work in the coming months.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.

Y farn gyffredinol sydd wedi bod, am gyfnod rhy hir, yw nad yw system atebolrwydd addysg Cymru wedi cael yr effaith a ddymunir o ran codi safonau. Yn wir, mewn rhai achosion, mae wedi arwain at ganlyniadau anfwriadol ag effeithiau niweidiol ar addysg disgyblion unigol. Mae'r canlyniadau anfwriadol hyn yn hen gyfarwydd. O ysgolion yn canolbwyntio'n ormodol ar ffin fympwyol gradd C heb hidio am gynnydd na gallu'r disgyblion, i achosion lle mae ysgolion yn canolbwyntio cymaint ar yr hyn y maen nhw'n credu y cânt eu dwyn i gyfrif amdano fel eu bod wedi cyfyngu ar y cwricwlwm i raddau annerbyniol. Mae ein cynllun gweithredu cenhadaeth cenedlaethol yn amlinellu ein gweledigaeth ar gyfer system asesu a gwerthuso sy'n deg, yn gydlynol ac yn seiliedig ar ein gwerthoedd cyffredin ar gyfer addysg yng Nghymru. Mae'r dystiolaeth ryngwladol a'r genadwri yng Nghymru yn eglur: mae'n rhaid inni sicrhau dull cydlynol sy'n osgoi'r canlyniadau anfwriadol hynny ac yn cyfrannu at godi safonau yn ein hystafelloedd dosbarth, gan ein holl athrawon, ar gyfer ein holl ddysgwyr.

Rwyf eisoes wedi gweithredu, er enghraifft wrth fynd i'r afael â'r defnydd anghywir o sefyll arholiad TGAU yn gynnar a chyhoeddi mesurau perfformiad newydd dros dro a throsiannol ar gyfer ysgolion uwchradd, i sicrhau bod pob plentyn yn cyfrif ni waeth beth fyddo ei gefndir na'i allu. Bydd y fframwaith cyffredinol ar gyfer asesu a gwerthuso yn cael ei gyhoeddi'r flwyddyn nesaf ochr yn ochr â meysydd cwricwlwm newydd dysgu a phrofiad. Bydd yn disgrifio sut y caiff dysgwyr eu hasesu mewn ysgolion, sut y bydd athrawon yn cael eu harfarnu a'r trefniadau gwerthuso ar gyfer y system yn ei chyfanrwydd.

Heddiw, Dirprwy Lywydd, rwy'n falch o gael rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y modd yr ydym yn cyflawni'r ymrwymiad i ddatblygu a chyhoeddi gwerthusiad newydd a gwella trefniadau ar gyfer y system addysg gyfan. Bydd gan y trefniadau bedair elfen integredig a fydd yn gymwys i ysgolion, consortia rhanbarthol a Llywodraeth Cymru fel ei gilydd. Y rhain yw hunanwerthuso, adolygiad a dilysu gan gymheiriaid, dangosyddion gwerthuso, a chyhoeddi cynllun gweithredu.

Fel yn achos llawer o'r systemau addysg sy'n perfformio orau yn y byd, mae hunanwerthuso cadarn a pharhaus yn rhoi mecanwaith ar gyfer gwelliant. Mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad Economaidd a Datblygu ac Estyn yn gweithio gydag ymarferwyr i gynllunio fframwaith o hunanwerthuso, a fydd yn sicrhau cydlyniad, meini prawf ac iaith gyffredin er mwyn hunanarfarnu ar gyfer ysgolion, awdurdodau lleol, consortia, Estyn a Llywodraeth Cymru. Bydd yn ofynnol i ysgolion hunanwerthuso mewn nifer o feysydd, er enghraifft eu heffaith ar gyrhaeddiad disgyblion ac ar eu lles, ehangder y cwricwlwm, eu gallu i ennyn gwelliant a'u heffeithiolrwydd i gydweithio ag ysgolion eraill.

Prif ddiben ein dull o hunanarfarnu yw nodi meysydd llwyddiant a methiant, lle gellir rhannu arfer da ac, yn bwysig iawn, lle gall methiannau gael sylw ar fyrder. Rwy'n glir hefyd y bydd yn rhaid i'r broses hunanarfarnu fod â safbwynt allanol os bydd i elwa ar yr her angenrheidiol sy'n anhepgor. Felly, ein bwriad yw y bydd pob ysgol yn cael eu hunanarfarniadau wedi'u gwirio. Caiff hunanarfarniad yr ysgol ei drafod yn flynyddol gyda'r consortia i benderfynu ar lefel y cymorth sydd ei angen ar yr ysgol neu lefel y cymorth y gall ei roi i ysgolion eraill. Ar ben hynny, y gobaith yw y bydd yr hunanarfarnu hwn yn cael ei wirio gan Estyn wedyn yn rhan o'u proses arolygu newydd. Yn bwysig iawn, gan y bydd disgwyl i hunanarfarnu'r ysgol gael ei adolygu gan ysgolion eraill, bydd hyn yn ein helpu i ddatblygu ein diwylliant o bartneriaeth a chymorth rhwng ysgol ac ysgol, gan ehangu capasiti hefyd ledled clystyrau o ysgolion fel eu bod yn raddol yn cymryd mwy o gyfrifoldeb am eu datblygiad eu hunain.

Nid wyf am achub y blaen ar ganlyniad y datblygiadau y mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, Estyn a'r proffesiwn yn gweithio arnynt. Serch hynny, rwyf yn disgwyl i hunanarfarnu'r ysgolion fod yn eang a chynnwys meysydd pwysig megis ansawdd yr arweinyddiaeth mewn ysgol, ansawdd yr addysgu a'r dysgu, lles disgyblion, yn ogystal â sut mae ysgolion yn cefnogi pedwar diben y cwricwlwm, ymysg meysydd eraill. Bydd hyn yn rhoi llawer mwy o wybodaeth inni am sut mae'r ysgol yn gweithredu, uwchlaw a thu hwnt i'r sgôr lefel 2 cynhwysol yn unig sydd wedi celu'n rhy hir berfformiad llawer gormod o garfannau o blith ein disgyblion, yn ein sector uwchradd yn arbennig. O ran amlygrwydd yr wybodaeth hon, bydd canlyniad yr hunanarfarnu a'r dilysu yn ymddangos mewn cynllun datblygu ysgol tair blynedd. Ein bwriad yw y bydd pob ysgol yn cyhoeddi crynodeb o gynllun datblygu ysgol i rannu'r wybodaeth honno gyda'r rhieni a'r gymuned yn ehangach. Mae'n ymwneud â darparu cyfres fwy deallus o drefniadau gwerthuso a gwelliant ac rwy'n hyderus y bydd y prosesau adolygu a dilysu gan gymheiriaid yn gwneud hyn.

Fel y soniais yn gynharach, bydd y trefniadau hyn yn berthnasol hefyd i haenau eraill y system hefyd. Byddaf yn disgwyl i'r consortia rhanbarthol hunanwerthuso yn ôl y cynllun busnes a gytunwyd ganddynt a mynd drwy adolygiad blynyddol gan gymheiriaid gyda'r consortia eraill. Canlyniad yr hunanarfarnu fydd datblygiad cynllun gweithredu tair blynedd, a fydd yn ddarostyngedig i waith craffu a chymeradwyo fel rhan o'r trefniadau llywodraethu presennol fel yr amlinellwyd yn y model cenedlaethol ar gyfer gweithio yn rhanbarthol, gydag Estyn yn dilysu'r hunanarfarnu. Bydd disgwyl i'r consortia gyhoeddi crynodeb o'u cynlluniau gweithredu yn flynyddol i rannu gwybodaeth gydag ysgolion ac awdurdodau cyfansoddol lleol y consortia.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd—ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau'r Siambr hon yn croesawu hyn—ar lefel genedlaethol, bydd Llywodraeth Cymru hefyd yn hunanwerthuso yn ôl amcanion a chamau gweithredu o fewn ein cenhadaeth genedlaethol ac yn cynhyrchu adroddiad hunanarfarnu. Bydd yr adroddiad hunanarfarnu yn cael ei adolygu gan gymheiriaid sy'n aelodau o'r Atlantic Rim Collaboratory, sy'n cynnwys systemau addysg blaenllaw megis y Ffindir, Iwerddon a thaleithiau a rhanbarthau yng Ngogledd America. Rwy'n bwriadu cyhoeddi crynodeb o'r cynllun gweithredu a hunanarfarnu ar ffurf adroddiad ar addysg yng Nghymru erbyn diwedd y flwyddyn hon, a byddaf yn rhoi diweddariad pellach i'r Aelodau ar y gwaith hwn yn y misoedd nesaf.

14:55
15:00

Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I just say I definitely welcome this statement? Anything that speaks to improvement and the visibility of the improvement in standards is something I'm sure we will all want to hear a little bit more about.

Perhaps I could just ask you to kick off with—you say that we're going to get an update on this again when the curriculum areas of learning and experience are going to be published, which I think is due for April next year. Can you tell us if that's broadly right and, in which case, how difficult it's going to be for the peer review work that you mentioned at the end of your statement there to be produced by the end of the year? It doesn't seem to give them an awful lot of time to get to grips with this new system.

I welcome in particular as well the acknowledgement of the unintended, but, arguably, foreseeable consequences of the existing system that has been overfocusing on that C-D boundary and early entry, both of which were matters we raised in the debate last week. In that debate, we also challenged the assertion that comparisons in standards couldn't be made year on year because—in that case, we were talking about qualifications, but we said that you still can compare, because the Qualifications Wales report had told us that standards were stable. What I'm after, I think, is some assurance that the change in this system won't make it difficult for us to compare findings on improvement or failure to improve in what is to come and what has already been. You already know about our concerns about recategorisation possibly disguising some failures to improve, and, as we've heard with ambulance waiting times, changing rules does just disguise an increasingly worrying constituent experience. We want to avoid us being in that position with these changes, which, as I say, on the face of it, look very welcome. We do have a duty to scrutinise you, and I know I'm new in this post at the moment, but I'm finding it difficult to find points of comparison between the system we have at the moment and the changes you gave us an indication of in your May written statement. So, obviously, I hope to get better at comparing, but if you can give us, as I say, some assurance that we're going to be able to see comparables between this system and the previous—.

Will the evaluation include the effect of emphasis on academic subjects over good-quality vocational offers? I raised this again in the debate last week, where we saw that the drop in the number of entries by weaker students for A-levels obviously improved the statistics for A-levels, whereas an increase in numbers going for GCSE sciences saw an overall drop in the percentage of A to C achievements. So, part of this change is to better evaluate the quality of leadership, and as school management is one of the reasons we had a ruck of warning notices, also referred to in last week's debate, can you tell us that if school leaders, on a per-pupil basis, decide a pupil is better equipped, if you like, to go for a vocational subject rather than an academic subject, or examination, sorry, that this won't affect the school evaluation statistics? Because good leadership is about getting the best out of every pupil, and, of course, academic subjects aren't for everybody.

I'm pleased to see that the evaluation applies to regional consortia and, indeed, Welsh Government. Self-evaluation, of course, may be a characteristic of best practice, but it does come with its own risks, and I seem to remember that the Organisation for Economic Co-operation and Development report, going back a couple of years now, identified that schools in Wales tended to be rather overgenerous with themselves when it came to self-evaluation of their performance on discipline. So, I absolutely welcome this idea of peer review, particularly the final comments in your statement. But can I ask whether it allows for an element of—well, I've got 'cross-pollination' written down here, but what I mean by that is: will schools, in evaluating themselves, be allowed to comment on their relationships with school consortia, with schools challenge, even local authorities, maybe even Welsh Government, because these are all relationships that should lead to better school standards? So, I'd like them to have the freedom to be honest about those relationships and, similarly, for those other bodies to have the freedom to be honest about their relationships with certain schools as well.

And then, finally, you mentioned visibility—or maybe comprehensibility is what I'm more interested in, because that whole world of school families and quartiles genuinely may as well been written in Klingon as far as families were concerned. So, even though the OECD may have suggested that assessment of pupil performance is about identifying their strengths and weaknesses in order to help them improve, I think it's realistic to expect families to want to understand how schools as a whole are performing as well. So, how will you be establishing what information matters to families and how that information will be included in the summary of the school development plan? I'm just wondering: is there any space, perhaps, for some guidance on that to run alongside the new evaluation indicators? Because the quality of communications between schools and families is something that's worth evaluating, in my view—maybe not necessarily as part of this, but if there's some way we can incorporate that into what we're looking at in the future, that would be really helpful. Thank you. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddim ond dweud fy mod yn bendant yn croesawu'r datganiad hwn? Mae unrhyw beth sydd o blaid gwella ac amlygu'r gwelliant o ran safonau yn rhywbeth rwy'n siŵr y bydd pawb yn awyddus i glywed ychydig mwy amdano.

Efallai y caf i ofyn i chi i ddechrau—rydych yn dweud y byddwn yn cael y newyddion diweddaraf ar hyn eto pan fydd y meysydd cwricwlwm dysgu a phrofiad yn cael eu cyhoeddi, rwy'n credu y daw hynny fis Ebrill y flwyddyn nesaf. A wnewch chi ddweud wrthym a yw hynny'n gywir yn fras ac, os felly, pa mor anodd fydd hi i'r gwaith adolygu gan gymheiriaid a grybwyllwyd gennych ar ddiwedd eich datganiad gael ei gynhyrchu erbyn diwedd y flwyddyn? Nid yw'n ymddangos fod hynny'n rhoi llawer iawn o amser iddyn nhw i fynd i'r afael â'r system newydd hon.

Croesawaf yn arbennig hefyd y gydnabyddiaeth o'r canlyniadau anfwriadol, ond, gellid dadlau, ganlyniadau rhagweladwy yn sgil y system bresennol sydd wedi bod yn canolbwyntio'n ormodol ar y ffin rhwng graddau C a D ac ar sefyll arholiadau yn gynnar, deubeth a godwyd gennym yn y ddadl yr wythnos diwethaf. Yn y ddadl honno, roeddem ni hefyd yn herio'r honiad na ellid cymharu safonau o flwyddyn i flwyddyn oherwydd—yn yr achos hwnnw, roeddem yn sôn am gymwysterau, ond roeddem ni'n dweud y gallech chi gymharu o hyd, oherwydd roedd adroddiad Cymwysterau Cymru wedi dweud wrthym fod y safonau yn sefydlog. Yr hyn yr wyf yn chwilio amdano, rwy'n credu, yw rhyw fath o sicrwydd na fydd y newid yn y system hon yn ei gwneud yn anodd i ni gymharu canfyddiadau ar welliant neu fethiant ar gyfer gwella'r hyn sydd i ddod a'r hyn sydd wedi bod eisoes. Gwyddoch eisoes am ein pryderon ynghylch ailgategoreiddio yn cuddio rhai methiannau o bosibl o ran gwelliant, ac, fel yr ydym wedi ei glywed gydag amseroedd ymateb ambiwlansys, mae newid y rheolau yn gallu cuddio profiad cyfansoddol cynyddol ofidus. Rydym yn dymuno osgoi'r sefyllfa honno gyda'r newidiadau hyn, sydd, fel y dywedaf, ar yr wyneb, yn ymddangos eu bod i'w croesawu'n fawr. Mae gennym ni ddyletswydd i graffu arnoch, a gwn fy mod yn newydd yn y swydd hon ar hyn o bryd, ond rwy'n ei chael yn anodd ar hyn o bryd i ddod o hyd i bwyntiau o gymhariaeth rhwng y system sydd gennym ar hyn o bryd a'r newidiadau y cawsom ni syniad ohonyn nhw gennych chi yn eich datganiad ysgrifenedig fis Mai. Felly, yn amlwg, gobeithio y byddaf yn dod yn well am gymharu, ond pe byddech yn rhoi peth sicrwydd i ni, fel y dywedaf, ein bod yn mynd i allu gweld cymhariaethau rhwng y system hon a'r un flaenorol—.

A fydd y gwerthusiad yn cynnwys effaith y pwyslais ar bynciau academaidd dros gynigion galwedigaethol o ansawdd da? Codais hyn unwaith eto yn y ddadl yr wythnos diwethaf, pryd y gwelsom fod y gostyngiad yn nifer y ceisiadau gan fyfyrwyr gwannach ar gyfer lefel A yn amlwg wedi gwella'r ystadegau ar gyfer lefel A, tra bod cynnydd yn y niferoedd sy'n dewis gwyddorau ar gyfer TGAU wedi gweld cwymp yn y ganran o ganlyniadau graddau A i C. Felly, fel rhan o'r newid hwn i werthuso ansawdd yr arweinyddiaeth yn well, a chan mai rheolaeth ysgolion yw un o'r rhesymau ein bod wedi cael trwch o hysbysiadau rhybuddio, y cyfeiriwyd at hyn yn y ddadl yr wythnos diwethaf hefyd, a wnewch chi ddweud wrthym pe byddai arweinyddion yr ysgolion, ar sail fesul disgybl, yn penderfynu bod disgybl mewn sefyllfa well, os hoffech chi, i ddewis pwnc galwedigaethol yn hytrach nag academaidd, neu arholiad, mae'n ddrwg gennyf, na fydd hynny'n effeithio ar ystadegau gwerthuso'r ysgol? Oherwydd ystyr arweinyddiaeth dda yw cael y gorau allan o bob disgybl, ac, wrth gwrs, nid yw pynciau academaidd yn addas ar gyfer pawb.

Rwy'n falch o weld bod y gwerthusiad yn gymwys i gonsortia rhanbarthol ac, yn wir, i Lywodraeth Cymru. Efallai fod hunanwerthuso, wrth gwrs, yn nodwedd o'r arfer gorau, ond fe ddaw â'i beryglon ei hun, ac rwyf fel petawn yn cofio bod adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, rwy'n mynd yn ôl ychydig o flynyddoedd nawr, wedi canfod bod ysgolion yng Nghymru yn tueddu i fod yn rhy hael gyda nhw eu hunain o ran hunanarfarnu eu perfformiad ar ddisgyblaeth. Felly, rwy'n llwyr groesawu'r syniad hwn o adolygiad gan gymheiriaid, yn enwedig y sylwadau terfynol yn eich datganiad. Ond a gaf i ofyn a fydd yn caniatáu am elfen o—wel, mae 'croesbeillio' wedi cael ei ysgrifennu yma gennyf i, ond yr hyn yr wyf yn ei olygu gyda hynny yw: a fydd ysgolion, wrth werthuso eu hunain, yn cael caniatâd i wneud sylwadau am eu perthynas gyda'r consortia ysgolion, gyda her ysgolion, hyd yn oed gyda'r awdurdodau lleol, efallai gyda Llywodraeth Cymru hyd yn oed, oherwydd mae'r rhain i gyd yn gysylltiadau a ddylai arwain at safonau gwell mewn ysgolion? Felly, byddem yn hoffi iddyn nhw gael y rhyddid i fod yn onest am y cysylltiadau hynny ac, yn yr un modd, i'r cyrff eraill hynny fod â'r rhyddid i fod yn onest am eu perthynas â rhai ysgolion penodol hefyd.

Ac yna, yn olaf, roeddech chi'n sôn am amlygrwydd—neu efallai mai eglurdeb yw'r hyn yr wyf â mwy o ddiddordeb ynddo, oherwydd mae'r byd cyfan hwnnw o deuluoedd ysgol a chwarteli wedi cael ei ysgrifennu mewn iaith o blaned arall i bob pwrpas yng ngolwg y teuluoedd. Felly, er bod y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad Economaidd a Datblygiad wedi awgrymu efallai mai diben asesiad o berfformiad disgyblion yw nodi eu cryfderau a'u gwendidau er mwyn eu helpu i wella, credaf ei bod yn realistig disgwyl i deuluoedd fod yn awyddus i ddeall sut mae ysgol yn ei chyfanrwydd yn perfformio hefyd. Felly, sut fyddwch yn sefydlu pa wybodaeth sy'n bwysig i deuluoedd a sut fydd yr wybodaeth honno yn cael ei chynnwys yn y crynodeb o gynllun datblygu'r ysgol? Ys gwn i: a oes unrhyw gyfle, efallai, am rywfaint o ganllawiau ar gyfer hynny i gydredeg â'r dangosyddion gwerthuso newydd? Oherwydd mae ansawdd y cyfathrebu rhwng ysgolion a theuluoedd yn beth sy'n werth ei werthuso, yn fy marn i—efallai nid fel rhan o hyn o reidrwydd, ond os oes rhyw ffordd y gellir ymgorffori hynny yn yr hyn yr ydym yn edrych arno i'r dyfodol, byddai hynny'n ddefnyddiol iawn. Diolch.

15:05

Could I thank Suzy Davies for those questions? Deputy Presiding Officer, she does herself a disservice by focusing on the fact that she is new to the job. I think the points that you've raised are really relevant and important things that we need to discuss.

If I could just go through them as comprehensively as I can, I think there is—. What the Member conflates is the assessment and evaluation framework, which will be published in the springtime. That is part of our work on developing the new curriculum. What we need to do as we develop the new curriculum is not just focus on content, although clearly that is very, very important, but actually how we are going to measure individual children's progress against that content. Members will be aware of—and sometimes they raise with me—the issues around Scotland. I think one of the lessons we have learnt from the Scottish experience is that they tried to bolt on assessment and evaluation after they had dealt with content. We’re trying to do that at the same time so that there is a clear understanding. What we’re talking about here is the self-evaluation of individual schools’ performance, which is a slightly different thing.

The whole purpose is to increase visibility and to provide more information to those that are interested, so that the school itself can reflect on its own performance, where it needs to improve, where it’s doing well and what progress it can make. The Member quite rightly said, ‘Is there a danger of people marking their own homework and choosing what they want to be evaluated on?’ One of the problems that the OECD identified with the current system of self-evaluation—because it does happen in school—is that there is no national approach. There are various toolkits, there are various methods of doing it, and one of the things that I'm clarifying today is that there will be a national approach, a shared understanding, of how each school will do this so that there is a coherence across the whole system, so that we can improve upon what has happened to date, and also, as she rightly identified, make sure that that applies throughout the whole system.

I appreciate that, because we are changing systems around accountability, that does provide a challenge with year-on-year comparisons. But what we’re doing, I believe, is moving towards a system of more intelligent accountability measures in our schools that I believe will drive the right kind of behaviours. The Member, quite rightly, talked about parity of esteem between academic and more vocational qualifications, and school leaders making the right decision for each pupil. I would argue that, under the old regime, we had incentivised perhaps school leaders playing the system that made the school look better, rather than actually thinking about what was right in the needs for each individual child. That’s why one of the matters that will be considered as part of the self-evaluation—although I don’t want to pre-empt the work that the OECD is doing, because the OECD, Estyn and the profession are developing the evaluation framework; we’re not doing it on our own, and we have international oversight—will be to look at the breadth of the curriculum, and actually what is on offer, so that our school system does meet the needs of a variety of learners and understands that that comes from a breadth of curriculum and a breadth of offer.

Of course, the Member will be aware that we’ve already moved away from a level 2 inclusive performance measure for secondary schools to a capped points score, which means that every pupil counts. In the past, if you concentrated on your C-D borderlines and got them over the edge, actually, that’s what drove behaviours in school. Under the new system, every single child will count. What they do will count. This will mean that every child matters and they deserve the equal attention of their school staff.

I take your point about relationships with the families. After the quality of teaching, we know that parental engagement in a child’s education is the second biggest factor that will affect how that child does. So, good working relationships between families is absolutely crucial, and I understand that that has been part of the assessment that is being looked at at the moment. Cross-pollination is exactly what we want from this process of getting schools to work more closely together—and schools and regional consortia and Estyn—so we get better at sharing good practice. One of my constant frustrations in the system is that we have excellent, world-leading practice in some Welsh schools, and, surely, it can’t be beyond the wit of us to ensure that that is consistently applied in all of our schools. And part of this process is all about making sure that schools are working collaboratively together—that'll be part of the evaluation—and I'm working with my other schools. I have responsibility, yes, to my children, but I also have responsibility to the cluster and to the nation. And also that summary of the evaluation will be available to parents. At the moment, the information is really limited that's available to parents, so this is about giving greater visibility to parents beyond just what's available at the moment.

Can I just disabuse the Member of one thing? There is a difference between assessment and accountability. We have to get back to a system where assessment is used for the purposes of learning and for driving a child's educational journey. Assessment should never be about systems of accountability, because if you cross those over, that's where you get gaming in the system. That's where you don't get a true picture of what is going on. So, there is a difference between assessment, which we want to drive learning in our schools—. Assessment is the bridge between teaching and learning, and we can't have that being caught up in an accountability regime. Accountability stands separate, and that's what we're developing: robust assessment measures to drive teaching and learning in our schools but also robust accountability measures by which individual schools, regional consortia and the Government can be held to account.

A gaf i ddiolch i Suzy Davies am y cwestiynau hynny? Dirprwy Lywydd, nid yw hi'n gwneud cyfiawnder â hi ei hun drwy ganolbwyntio ar y ffaith ei bod yn newydd i'r swydd. Rwyf i o'r farn bod y pwyntiau yr ydych wedi eu codi yn bethau gwir berthnasol a phwysig y mae angen inni eu trafod.

Os caf i ddim ond mynd trwyddyn nhw mor fanwl ag y gallaf, rwy'n credu bod yna—. Yr hyn y mae'r Aelod yn ei gyfuno yw'r fframwaith asesu a gwerthuso, a gyhoeddir yn y gwanwyn. Mae hynny'n rhan o'n gwaith ar ddatblygu'r cwricwlwm newydd. Yr hyn y mae angen inni ei wneud wrth ddatblygu cwricwlwm newydd yw nid canolbwyntio ar gynnwys yn unig, er bod hynny'n bwysig iawn, mae'n amlwg, ond mewn gwirionedd ar sut y byddwn yn mesur cynnydd plant unigol yn ôl y cynnwys hwnnw. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol o—ac weithiau maen nhw'n codi gyda mi—y materion ynghylch yr Alban. Credaf mai un o'r gwersi yr ydym wedi eu dysgu o brofiad yr Alban yw eu bod wedi ceisio ychwanegu'r asesiad a'r gwerthusiad wedi iddyn nhw orffen ymdrin â'r cynnwys. Rydym ni yn ceisio gwneud hynny ar yr un pryd fel bod gennym ddealltwriaeth glir. Yr hyn yr ydym yn sôn amdano yn y fan hon yw hunanwerthuso perfformiad ysgolion unigol, sydd ychydig yn wahanol.

Yr holl ddiben yw cynyddu amlygrwydd a rhoi mwy o wybodaeth i'r rhai sydd â diddordeb, fel bod yr ysgol ei hun yn myfyrio ar ei pherfformiad ei hun, ymhle mae angen gwella, ymhle mae hi'n llwyddo a pha gynnydd y gall ei wneud. Dywedodd yr Aelod yn gwbl briodol, 'A oes perygl y bydd pobl yn marcio eu gwaith cartref eu hunain a dewis yr hyn y cânt ei werthuso yn ôl eu dymuniad? Un o'r problemau a nodwyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd o ran y system bresennol o hunanwerthuso—gan fod hynny'n digwydd yn yr ysgol—yw nad oes unrhyw ddull cenedlaethol. Ceir pecynnau cymorth amrywiol, ceir gwahanol ddulliau o wneud pethau, ac un o'r pethau yr wyf yn eu hegluro heddiw yw y bydd yna ddull gweithredu cenedlaethol, dealltwriaeth gyffredin, o'r modd y bydd pob ysgol yn gwneud hyn i sicrhau cydlyniaeth ledled y system gyfan, fel bod modd gwella ar yr hyn sydd wedi digwydd hyd yn hyn, a hefyd, fel y nododd hi'n gywir, gwneud yn siŵr bod hynny'n gymwys drwy'r system i gyd.

Rwy'n sylweddoli, gan ein bod yn newid systemau atebolrwydd, bod hynny yn rhoi her o ran cymharu blwyddyn a blwyddyn. Ond yr hyn yr ydym yn ei wneud, rwy'n credu, yw symud tuag at system o fesurau atebolrwydd mwy deallus yn ein hysgolion, yr wyf yn credu y bydd yn symbylu'r math iawn o ymddygiadau. Roedd yr Aelod, yn gwbl briodol, yn sôn am roi'r un parch i gymwysterau academaidd a rhai mwy galwedigaethol, ac am arweinyddion ysgolion yn gwneud penderfyniad cywir ar gyfer pob disgybl. Byddwn yn dadlau, o dan yr hen drefn, ein bod o bosib wedi cymell arweinyddion ysgol i chwarae'r system a gwneud i'r ysgol ymddangos yn well, yn hytrach nag ystyried yr hyn oedd yn iawn o ran anghenion pob plentyn unigol. Dyna pam mai un o'r materion a gaiff eu hystyried yn rhan o'r hunanwerthusiad—er nad wyf yn dymuno achub y blaen ar y gwaith y mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ei wneud, oherwydd y Sefydliad hwn, Estyn a'r proffesiwn sy'n datblygu'r fframwaith gwerthuso; nid ydym yn gwneud hyn ar ein pen ein hunain, ac mae gennym oruchwyliaeth ryngwladol—a fydd yn edrych ar ehangder y cwricwlwm, a'r hyn sydd mewn gwirionedd ar gael, fel bod ein system ysgolion yn diwallu anghenion amrywiaeth o ddysgwyr ac yn deall bod hynny yn deillio o gwricwlwm eang a chyfle eang.

Wrth gwrs, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod eisoes wedi symud oddi wrth fesur perfformiad cynhwysol lefel 2 ar gyfer ysgolion uwchradd i sgôr pwyntiau wedi'i chapio, sy'n golygu bod pob disgybl yn cyfrif. Yn y gorffennol, pe byddech yn canolbwyntio ar eich ffiniau rhwng graddau C a D ac yn eu cael nhw dros y llinell, mewn gwirionedd, dyna'r hyn oedd yn sbarduno ymddygiad mewn ysgol. O dan y system newydd, bydd pob plentyn yn cyfrif. Bydd yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn cyfrif. Bydd hyn yn golygu bod pob plentyn yn bwysig a'u bod yn haeddu sylw cyfartal gan staff eu hysgol.

Rwy'n derbyn eich pwynt am berthynas gyda'r teuluoedd. Heblaw am ansawdd yr addysg, gwyddom mai'r ffactor mwyaf sy'n effeithio ar sut mae plentyn yn dod yn ei flaen yw ymgysylltiad y rhieni ag addysg y plentyn hwnnw. Felly, mae perthynas weithio dda â theuluoedd yn gwbl hanfodol, ac rwy'n deall bod hynny wedi bod yn rhan o'r asesiad sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd. Croesbeillio yw'r union beth yr ydym yn ei ddymuno yn sgil y broses hon o gael ysgolion i weithio'n fwy agos i'w gilydd—ac ysgolion a chonsortia rhanbarthol ac Estyn—fel ein bod yn gwella o ran rhannu arfer da. Un o'm rwystredigaethau parhaus gyda'r system yw bod gennym arferion rhagorol a blaenllaw yn rhai o ysgolion Cymru, a does bosib ei bod y tu hwnt i'n crebwyll ni i sicrhau bod hynny'n cael ei gymhwyso'n gyson ym mhob un o'n hysgolion ni. A rhan o'r broses hon yw gwneud yn siŵr bod ysgolion yn gweithio gyda'i gilydd—bydd hynny'n rhan o'r gwerthusiad—ac rwy'n gweithio gyda fy ysgolion eraill. Mae gennyf gyfrifoldeb, oes, i'm plant, ond mae gennyf gyfrifoldeb hefyd i'r clwstwr ac i'r genedl. A hefyd bydd y crynodeb hwnnw o'r gwerthusiad ar gael i rieni. Ar hyn o bryd, mae'r wybodaeth sydd ar gael i rieni yn reit gyfyngedig mewn gwirionedd, felly mae hyn yn ymwneud â darparu mwy o amlygrwydd i rieni y tu hwnt i'r hyn sydd ar gael ar hyn o bryd.

A gaf i gywiro'r Aelod o ran un peth? Mae gwahaniaeth rhwng asesiad ac atebolrwydd. Mae'n rhaid inni fynd yn ôl at system sy'n defnyddio asesiad at ddibenion dysgu ac at symbylu taith addysgol y plentyn. Ni ddylai asesiad olygu systemau o atebolrwydd, oherwydd os croeswch chi'r rheini, dyna pryd y cewch chi chwarae ar y system. Dyna pryd y byddwch yn cael darlun anghywir o'r hyn sy'n digwydd. Felly, mae gwahaniaeth rhwng asesiad, yr ydym yn ei ddymuno ar gyfer symbylu addysg yn ein hysgolion—. Mae asesiad yn bont rhwng addysg a dysgu, ac ni allwn ganiatáu i hynny gael ei gaethiwo yn y drefn atebolrwydd. Mae atebolrwydd yn sefyll ar wahân, a dyna'r hyn yr ydym ni'n ei ddatblygu: mesurau asesu cadarn i symbylu addysg a dysgu yn ein hysgolion ond hefyd fesurau atebolrwydd cadarn y gellir dwyn ysgolion unigol, consortia rhanbarthol a'r Llywodraeth i gyfrif drwyddynt.

15:10

A gaf i ddiolch i’r Ysgrifennydd am ei datganiad a chroesawu’r datganiad hefyd? Yn amlwg, byddwn ni eisiau gweld y fframwaith a’r manylion pan fyddan nhw ar gael, ond rydw i’n sicr yn cefnogi’r cyfeiriad rydych chi’n symud tuag ato fe. Yn aml iawn, rŷm ni’n anghofio—yn sicr yn y blynyddoedd a fu, efallai—fod angen ymddiried yn yr athrawon yn fwy, efallai, nag ydym ni wedi gwneud yn y gorffennol. Rydw i wedi dweud hyn yng nghyd-destun adnabod gallu plant a photensial plant i weld cynnydd ac yn y blaen, ac rydw i’n meddwl bod yr un egwyddor yn berthnasol fan hyn, hynny yw symud i hunanwerthuso, i hunanasesu. Mae Plaid Cymru wedi hen alw am system hunanwella lle mae’r proffesiwn yn gyfrifol am eu safonau eu hunain ond lle mae yna, wrth gwrs, fframwaith asesu a gwerthuso cryf yn eistedd y tu ôl i hynny.

Mi ddywedoch chi mewn datganiad fis Medi diwethaf y byddech chi’n cyhoeddi’r fframwaith newydd i’r system addysg yn ei gyfanrwydd yn ystod yr hydref eleni. Yn amlwg, heddiw, nawr, rŷch chi’n cadarnhau y byddwch chi’n gwneud hynny y flwyddyn nesaf. Rŷch chi wedi cyffwrdd ar hyn mewn ateb blaenorol, ond mi fuaswn i jest yn licio deall pam yr oedi. Gwnaethoch chi gyfeirio at y ffaith eich bod chi, efallai, yn cyplysu’r broses yma â chyflwyno y cwricwlwm, ac mae rhywun yn deall y rhesymeg y tu ôl i hynny, ond efallai—. Pryd, felly, fydd hwn yn llawn weithredol ar draws Cymru? Beth yw'ch nod chi o safbwynt pryd fydd y fframwaith yma’n gwbl weithredol ac y bydd pawb o fewn y gyfundrefn addysg yn atebol iddo fe? Fe fyddwn i’n falch i glywed hynny.

Rŷch chi’n sôn yn eich datganiad y bydd disgwyl hunanwerthuso ar draws nifer o feysydd gwahanol sy’n edrych ar gyflawniad a lles disgyblion, ystod y cwricwlwm sydd ar gael, y capasiti i wella a gweithio gydag ysgolion eraill ac yn y blaen, ac mae hynny i gyd, wrth gwrs, yn agweddau i’w canmol ac i’w hannog, ond sut fydd hynny’n cael ei ystyried yng nghyd-destun yr amrywiaeth sydd yna o adnoddau sydd ar gael i ysgolion? Oherwydd mae yna anghysondeb: rŷm ni’n chwilio am gysondeb yn yr asesu, ond mae yna anghysondeb yn yr adnoddau sydd ar gael i gyflawni, er enghraifft, yr ystod o gwricwlwm sydd ar gael. Mewn rhai ardaloedd, mae yna gyllidebau gwell na’i gilydd, ac mae hynny’n mynd i gael effaith uniongyrchol ar y pynciau y mae ysgolion yn gallu eu cynnig. Felly, rydw i jest yn teimlo, tra bod yr egwyddorion yna yn bwysig a’n bod ni’n gallu cael system gydlynus—'coherent' rydw i’n credu rydych chi’n ei ddweud—a chyson ar draws Cymru, mae’r cyd-destun, wrth gwrs, yn amrywio o un ardal i’r llall, ac efallai fod hynny’n mynd i greu rhyw fath o wrthdaro o fewn y system.

Rŷch chi hefyd yn berffaith iawn i ddweud bod angen annog a hwyluso rhannu arfer da, ond, eto, un o’r pethau rŷm ni’n eu clywed gan y sector yn aml iawn yw bod yna ddim lle na'r capasiti a’r slac, os liciwch chi, o fewn y system i ryddhau aelodau staff i fynd i sôn am yr arfer da yma sy’n digwydd, ac mae hynny, i raddau, yn cael ei gydnabod yn yr adnoddau ychwanegol rŷch chi’n eu rhoi i’r ysgolion arloesi, er mwyn rhyddhau athrawon i fynd i siarad mewn cynadleddau ac i siarad o’u profiad. Felly, a oes yna adnoddau ychwanegol ar gael i ysgolion er mwyn gweithredu elfennau o’r fframwaith yma? Neu a ydych chi’n rhagweld efallai fod yna ryw arian transitional ar gyfer symud o un gyfundrefn i'r llall? Fe fyddwn i'n falch iawn i glywed beth yw'r sefyllfa yn hynny o beth.

Mae’n hyfryd gweld y bydd y consortia a Llywodraeth Cymru yn atebol i fframweithiau cyfatebol. Rydw i’n meddwl bod hynny’n anfon neges bwysig i athrawon ac i’r sector gyfan fod pawb nid yn unig yn tynnu i’r un cyfeiriad, ond bod pawb hefyd yn atebol ac yn chwarae i'r un rheolau, a’i fod yn cyflwyno elfen o gydraddoldeb, sydd yn neges bositif, yn fy marn i.

Byddwn i hefyd yn gofyn a oes yna fwriad i beilota hwn ar y ffas lo, oherwydd yn amlwg, rŷm ni i gyd yn awyddus i weld ni’n symud i’r cyfeiriad yna, ond mae’n bwysig, os ydyw’n digwydd, ei fod yn cael ei wneud yn iawn. Rŷch chi’n sôn am yr angen i osgoi unintended consequences, rŷch chi’n ei ddweud, a chyflwyno coherent approach, hynny yw, cyson ar draws Cymru, wel, mae’n debyg y byddai elfen o beilota efallai, yn rhan o’i gyflwyniad e, yn gyfraniad pwysig yn hynny o beth.

May I thank the Cabinet Secretary for her statement and welcome it too? Clearly, we will want to see the framework and the details when they become available, but I certainly welcome the direction of travel. Very often, we forget—we certainly have done so in the past, perhaps—that we need to trust in our teachers more than perhaps we have done in the past. I've said this in the context of identifying children's ability and potential to make progress and so on and so forth, and I think that the same principle applies here, namely moving to self-evaluation and self-assessment. Plaid Cymru has long since asked for a system of self-improvement where the profession is responsible for their own standards but also where there is an assessment framework in place that is robust and underpins that.

You said in a statement last September that you would publish the new framework for the education system as a whole during the autumn of this year. Clearly, today, now, you have confirmed that you will do that next year. You've touched on this in a previous response, but I would like to understand why we've seen this delay. You referred to the fact that you were linking this process with the introduction of the curriculum, and one can understand the rationale underpinning that, but when will this be fully operational across Wales? What's your aim in terms of getting this framework operational and everyone within the education system being accountable to it? I would be pleased to hear confirmation of that.

You mentioned in your statement that self-evaluation across a number of different areas will be expected, looking at attainment and pupil well-being, the range of the curriculum available, the capacity for improvement, working with other schools and so on and so forth, and all of those are laudable and are to be encouraged, but how will that be considered in the context of the divergences in terms of the resources available to schools? There is inconsistency. We're looking for consistency in assessment, but there is inconsistency in the resources available in terms of delivering the range of the curriculum in certain areas. In certain areas, there are better budgets available, and that will have a direct impact on the subjects schools can offer. So, whilst I believe that the principles are important and that we should have a coherent system—I think that's the word you used—and that they should be consistent across Wales, the context, of course, varies from one area to another, and that may create some conflict within the system.

You're also entirely right in saying that we need to encourage and facilitate sharing good practice, but, again, one of the things that we hear from the sector very often is that there isn't the space and capacity and the slack within the system to release staff members to go and share this good practice, and that, to a certain extent, is acknowledged in the additional resources that you're providing to the flagship schools, in order to enable teachers to go to conferences and share their experiences. So, are there additional resources available in order to implement elements of this framework? Or do you anticipate that there will be some transitional funding for moving from regime to another? I'd be very pleased to hear what the situation is in that regard.

It's great to see that the consortia and the Welsh Government will be accountable to corresponding frameworks. I think that sends an important message to teachers and to the sector as a whole that everyone is not only pulling in the same direction, but that everyone is accountable and is playing to the same rulebook, and it introduces an element of equality, which is a positive message in my view.

I would also ask whether there is an intention to pilot this at the coalface, because we're all eager to see us moving in that direction and it's important that, if it is to happen, it is done properly. You talk about the need to avoid unintended consequences and introducing a coherent approach across Wales; well, I'm sure that an element of piloting, as part of its introduction, would contribute towards that and would be an important contribution in that regard.

15:15

Can I thank Llyr for his welcome for the direction of travel? I'm sure we both have been reading and studying the same research and evidence about the power of self-evaluation in driving improvement and the power of a self-improving school system. If we look at international best practice in high-performing countries, trust in the profession but also a strong system of self-evaluation and school-to-school working are crucial in driving an education system forward.

Unfortunately perhaps in some of the ways in which we have had accountability measures in the past, it has worked against that principle of schools sharing good practice. If I'm in a quartile, I need somebody else to be doing worse than me, so why would I share with you my approaches that are working well for me? So, actually, in the past, we have had a system of accountability that perhaps unintentionally has worked against this principle of schools working closely together and raising standards collectively, which, as I said, we know from international evidence, is a strong driver for changing an education system.

With regard to timescales and to the important point that Llyr made about testing, we'll be testing this in the new year, in 2019. You're absolutely right: we need to understand that if the Government pulls this lever, what that means on a day-to-day basis in our schools, and we don't want to create a new set of unintended consequences by the changes that we are making. So, it will be tested. Initially, at the moment, we're sharing some of the thinking with our primary school sector on how it will work in the primary school sector. What's important to note, Llyr, is that this self-evaluation tool is being developed in conjunction with the Organisation for Economic Co-operation and Development, so that we have that international rigour and oversight, with Estyn, who will have the job of validating a school's self-evaluation regime, and with the profession itself so that we know that we're coming up with a system that is workable in a school. Because the worst thing that we could do is design a system that, actually, is not practicable for a school to use and to help them drive improvement. So, the profession is involved in the development of it.

But I also think it's important—. I take your point that individual schools and local authorities make different types of funding decisions, but I do think that we need to have a shared understanding across the system about what we mean by self-evaluation and we're looking at the same factors in each of our schools. Again, the things that we would be expecting to see delivered as part of the framework would be its effectiveness as a learning organisation, how it's demonstrating how it can move things forward, the effectiveness of its school improvement processes, crucially on the impact on the pupils. Why are we doing this? What's the point of doing any of this if your improvement isn't going to lead to better outcomes and a more positive impact on your school pupils? Progress and achievement around the curriculum itself clearly, but also looking at the issue of well-being.

We've had many debates in this Chamber recently about the need for a whole-school approach. We have to have a more sophisticated way about how we hold schools to account for the issue of well-being. At its worst, well-being is about, 'Have the children turned up?' and if they have, 'Well, there we are, we're addressing well-being.' We know, from the work that the committee has done, that we have to be much more sophisticated at looking at how we address well-being. We need a whole-school approach. We also know that schools do what they will be evaluated on, so this has to be an important part of the self-evaluation framework as we go forward.

You're right: one of the challenges, Llyr, is creating time for all of this to happen. In the first instance, you correctly identified that we are providing resources for pioneer schools to be able to undertake this work. We will be looking to resource new professional development learning opportunities that facilitate people going to and from different schools. So, this will need to be resourced and, in the longer term, that's why we commissioned Mick Waters to do the report that you yourself mentioned earlier on in questions to the leader of the house, because that talks about how we can begin to think about how we can make these things a possibility in the constraints of a very busy working life for a teacher. And I will be looking to respond fully to that report once we've had the opportunity to digest everything that's within it, but I was very heartened that you found it a very interesting and stimulating read, and that provides a blueprint for how some of these issues can be addressed in the longer term in a more sustainable way, rather than constantly having to put pots of money together to make these things happen.

A gaf i ddiolch i Llŷr am ei groeso i'r llwybr a ddilynir? Rwy'n siŵr ein bod ni ill dau wedi darllen ac astudio'r ymchwil a'r dystiolaeth am allu hunanwerthusiad i symbylu gwelliannau a gallu system ysgol sydd yn ei gwella ei hun. Os edrychwn ar yr arfer gorau rhyngwladol mewn gwledydd sy'n perfformio'n uchel, mae ymddiriedaeth yn y proffesiwn, yn ogystal â system gadarn o hunanwerthuso a gweithio rhwng ysgol ac ysgol, yn hanfodol i ddatblygu system addysg.

Yn anffodus efallai yn rhai o'r ffyrdd lle yr oeddem wedi cael mesurau atebolrwydd yn y gorffennol, mae hynny wedi gweithio yn erbyn yr egwyddor honno o ysgolion yn rhannu arfer da. Os wyf i mewn chwartel, mae angen imi gael rhywun arall sy'n gwneud yn waeth na fi, felly pam ddylwn i rannu â chi'r dulliau sy'n gweithio'n dda i mi? Felly, mewn gwirionedd, yn y gorffennol, rydym wedi cael system o atebolrwydd a oedd efallai yn anfwriadol wedi gweithio yn erbyn yr egwyddor hon o ysgolion yn cydweithio'n agos ac yn codi safonau ar y cyd, sydd, fel y dywedais, fel y gwyddom o dystiolaeth ryngwladol, yn symbyliad cryf ar gyfer newid system addysg.

O ran amserlenni a'r pwynt pwysig a wnaeth Llŷr am brofi, byddwn yn rhoi prawf ar hyn yn y flwyddyn newydd, yn 2019. Rydych chi'n hollol iawn: mae angen inni ddeall pe byddai'r Llywodraeth yn tynnu'r lifer hwn, beth fyddai ystyr hynny o ddydd i ddydd yn ein hysgolion, ac nid ydym yn dymuno creu cyfres newydd o ganlyniadau anfwriadol yn sgil y newidiadau a wnawn. Felly, fe gaiff ei brofi. I ddechrau, ar hyn o bryd, rydym yn rhannu peth o'r syniadau â'n sector ysgol gynradd ar y ffordd y bydd yn gweithio yn y sector cynradd. Yr hyn sy'n bwysig ei nodi, Llŷr, yw bod y dull hunanwerthuso yn cael ei ddatblygu mewn cydweithrediad â'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, fel bod gennym y trylwyredd a'r goruchwylio rhyngwladol, gydag Estyn, a fydd â'r swyddogaeth o ddilysu cyfundrefn hunanwerthuso ysgol, ac â'r proffesiwn ei hun fel ein bod yn gwybod ein bod yn dyfeisio system sy'n ymarferol mewn ysgol. Y peth gwaethaf y gallem ei wneud yw dylunio system nad yw, mewn gwirionedd, yn ymarferol ar gyfer ysgol i'w defnyddio a'i helpu i ysgogi gwelliant. Felly, mae'r proffesiwn ynghlwm yn ei datblygiad.

Ond credaf hefyd ei bod yn bwysig—.Rwy'n derbyn eich pwynt bod ysgolion unigol ac awdurdodau lleol yn gwneud gwahanol fathau o benderfyniadau ariannu, ond rwy'n credu bod angen inni gael cyd-ddealltwriaeth ledled y system am yr hyn a olygir wrth hunanwerthusiad ac rydym yn edrych ar yr un ffactorau ym mhob un o'n hysgolion. Unwaith eto, y pethau y byddem yn disgwyl eu gweld yn cael eu cyflwyno fel rhan o'r fframwaith fyddai ei effeithiolrwydd fel sefydliad addysgol, sut mae'n dangos sut y gall yrru pethau ymlaen, effeithiolrwydd ei brosesau i wella ysgol, yn hanfodol o ran yr effaith ar y disgyblion. Pam ydym ni'n gwneud hyn? Beth yw diben gwneud hyn o gwbl os na fydd eich gwelliant yn arwain at ganlyniadau gwell ac effaith fwy cadarnhaol ar eich disgyblion ysgol? Cynnydd a chyflawniad ynghylch y cwricwlwm ei hun, mae'n amlwg, ond hefyd gan edrych ar fater llesiant.

Rydym wedi cael llawer o ddadleuon yn y Siambr hon yn ddiweddar am yr angen am ddull ysgol gyfan. Mae'n rhaid inni gael ffordd fwy soffistigedig o ddal ysgolion i gyfrif o ran llesiant. Ar ei waethaf, mae llesiant yn ymwneud ag 'A yw'r plant wedi dod i'r ysgol?' ac os ydyn nhw wedi dod, 'Wel, dyna ni, rydym yn mynd i'r afael â llesiant.' Gwyddom, o'r gwaith y mae'r pwyllgor wedi ei wneud, ei bod yn rhaid inni fod yn llawer mwy soffistigedig wrth edrych ar y ffordd yr ydym yn mynd i'r afael â llesiant. Mae angen dull ysgol gyfan arnom. Rydym yn gwybod hefyd bod ysgolion yn gwneud yr hyn y cânt eu gwerthuso arno, felly mae'n rhaid i hyn fod yn rhan bwysig o fframwaith hunanwerthuso wrth i ni fynd ymlaen.

Rydych chi'n iawn: un o'r heriau, Llŷr, yw creu amser ar gyfer hyn i gyd. Yn y lle cyntaf, roeddech chi'n nodi'n gywir ein bod yn rhoi adnoddau i ysgolion arloesi er mwyn gallu gwneud y gwaith hwn. Rydym yn bwriadu ariannu datblygiad cyfleoedd dysgu proffesiynol newydd a fydd yn ei gwneud yn fwy hwylus i bobl wrth fynd a dod rhwng gwahanol ysgolion. Felly, bydd angen adnoddau ar gyfer hynny ac, yn yr hirdymor, dyna pam yr ydym wedi comisiynu Mick Waters i wneud yr adroddiad a grybwyllwyd gennych chi eich hun yn gynharach mewn cwestiynau i arweinydd y tŷ, oherwydd mae hynny'n sôn am y ffordd y gallwn ddechrau meddwl am sut y gallwn wireddu'r pethau hyn gan ystyried cyfyngiadau bywyd gwaith prysur iawn yr athro. Byddaf yn ceisio ymateb yn llawn i'r adroddiad hwnnw pan fyddwn wedi cael cyfle i ystyried popeth sydd ynddo. Ond cefais fy nghalonogi yn fawr iawn eich bod wedi ei gael yn ddiddorol ac yn ysgogol iawn i'w ddarllen, ac mae hynny'n rhoi glasbrint ar gyfer y modd y gall rhai o'r materion hyn gael eu trin yn y tymor hwy mewn ffordd fwy cynaliadwy, yn hytrach na gorfod rhoi ffynonellau ariannu ynghyd drwy'r amser er mwyn i'r pethau hyn ddigwydd.

15:20

Thank you for your statement, Cabinet Secretary. Self-evaluation is an important internal exercise, but when used in this context, where it will form part of a larger evaluation and assessment process, and where schools operate under a funding model that sees schools competing for pupils, will the self-evaluation of schools and consortia simply end up being an exercise in self-promotion? I know that you say that the self-evaluation will be validated externally, but if that is the case, if it will be subject to external validation and evaluation, why bother with the self-evaluation in the first place, and not just leave the matter to external bodies such as Estyn? And from a practical point of view, what will validation mean in reality, and how will Estyn actually go about validating self-evaluations of consortia and schools? I would be really, really interested to hear how you foresee that working, Cabinet Secretary. 

The schools should already be self-evaluating for their own use, so this idea that the evaluation should become public, in a sense, will surely risk what previously might have been an honest evaluation becoming one spun in order to attract more pupils. Is this really the correct move considering the funding model, and would the Cabinet Secretary favour a changed funding model that would suit this evaluation scheme better?

Turning to the peer review of both schools and regional consortia's self-evaluations, how do you foresee that working in practice? What is the intended output of the peer review? And given that both regional consortia and schools will be effectively checking each other's homework, how can you ensure that standards will be improved as a result? Thank you.

Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae hunanwerthuso yn ymarferiad mewnol pwysig, ond pan gaiff ei ddefnyddio yn y cyd-destun hwn, ym mha ffordd fydd yn llunio rhan o'r broses ehangach o werthuso ac asesu? A phan fo ysgolion yn gweithredu yn ôl model cyllido sydd yn gweld ysgolion yn cystadlu am ddisgyblion, a fydd hunanwerthuso'r ysgolion a'r consortia yn ddim ond ymarfer o hunan gyhoeddusrwydd yn y pen draw? Gwn eich bod yn dweud y bydd yr hunanwerthuso yn cael ei ddilysu yn allanol, ond os hynny, os bydd yn destun dilysu a gwerthuso allanol, pam trafferthu gyda'r hunanwerthuso yn y lle cyntaf, a'i adael yn fater i gorff allanol fel Estyn? Ac o safbwynt ymarferol, beth fydd dilysu yn ei olygu mewn gwirionedd, a sut fydd Estyn yn ymdrin mewn gwirionedd â dilysu hunanwerthusiadau'r consortia a'r ysgolion? Byddwn yn falch dros ben o glywed sut yr ydych chi'n rhagweld hynny'n gweithio, Ysgrifennydd y Cabinet.

Dylai ysgolion fod yn hunanwerthuso eisoes ar gyfer eu defnydd eu hunain, felly bydd y syniad hwn fod yn rhaid i'r gwerthusiad fod yn rhywbeth cyhoeddus, mewn rhyw ystyr, yn sicr o beryglu yr hyn a oedd o'r blaen yn werthusiad gonest yn mynd yn un wedi ei greu i ddenu mwy o ddisgyblion. Ai dyma'r symudiad cywir mewn gwirionedd o ystyried y model ariannu, ac a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet o blaid newid y model ariannu fel y byddai'n fwy addas ar gyfer y cynllun gwerthuso hwn?

Gan droi at yr adolygiadau gan gymheiriaid o hunanwerthusiadau consortia rhanbarthol ac ysgolion, sut ydych chi'n rhagweld y bydd hynny'n gweithio'n ymarferol? Beth yw nod yr adolygiadau gan gymheiriaid? Ac o ystyried y bydd consortia rhanbarthol ac ysgolion mewn gwirionedd yn gwirio gwaith cartref ei gilydd, sut ydych chi am sicrhau y bydd safonau yn gwella o ganlyniad? Diolch.

I believe that there is a huge amount of value to be placed on an internal exercise that looks at the strengths and the weaknesses of an individual institution and, more importantly, what steps are going to be taken to make that institution better. We know, from all the international evidence and research, that schools as learning organisations are a feature of high-performing education systems, and that's what I want for the children of Wales. But we also know that self-evaluation does need to have an element of peer review. That's why we will have schools working together to provide that. Not only does it provide an excellent opportunity to verify an internal exercise, it promotes the spirit of collaboration between our schools—something that we have not been good at in our system in the past, and we need to improve upon. And that was one of the features of the OECD report into the Welsh education system.

The validation will be carried out by Estyn. The Member says maybe we should just leave all of this to Estyn, but, realistically, the inspection cycle would leave huge gaps when Estyn would be able to get to a school. This will be an annual process that will be undertaken, and therefore we can have real live time. One of the problems of our current inspection system is that a school can go many, many, many years before Estyn comes back to inspect that school again. And, you know, for better or for worse, an inspection report can become out of date quite quickly. I know of schools that have moved immeasurably in a short period of time, and also we have schools that have done well, and there's lots of evidence of this across the border in England, where a school has done well and then, after inspection, performance and standards drop immediately because the threat of an inspection report isn't due for years and years' time. So, actually, this gives us a much better, and a much more robust, system where these things are being constantly looked at and challenged.

I have no plans to change the current model of education funding, but, of course, I will look at every opportunity to maximise school budgets and maximise the amount of investment that the Welsh Government can put into our education system.

Credaf fod llawer iawn o werth i'w roi ar ymarfer mewnol sy'n edrych ar gryfderau a gwendidau sefydliad unigol ac, yn bwysicach na hynny, pa gamau a gymerir i wneud y sefydliad yn un gwell. Rydym yn gwybod, ar sail yr holl dystiolaeth a'r ymchwil rhyngwladol, bod ysgolion fel sefydliadau sy'n dysgu yn nodwedd o systemau addysg sy'n perfformio'n dda iawn, a dyna'r hyn yr wyf yn ei ddymuno i blant Cymru. Ond rydym yn gwybod hefyd fod angen elfen o adolygiad gan gymeiriaid ar yr hunanwerthuso hwnnw. Dyna pam y bydd gennym ysgolion sy'n gweithio gyda'i gilydd i ddarparu hynny. Nid yn unig y bydd yn gyfle ardderchog i wirio ymarferiad mewnol, ond bydd yn hyrwyddo ysbryd cydweithio rhwng ein hysgolion—rhywbeth nad ydym wedi llwyddo i'w gyflawni yn ein system yn y gorffennol, ac mae angen inni wella ar hynny. A dyna oedd un o nodweddion adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar system addysg Cymru.

Estyn fydd yn cynnal y gwaith dilysu. Dywed yr Aelod efallai y dylid gadael hyn i gyd i Estyn, ond, mewn gwirionedd, byddai'r cylch arolygu yn gadael bylchau enfawr pryd na fyddai Estyn yn gallu cyrraedd ysgol. Proses a gaiff ei chynnal yn flynyddol yw hon, ac felly cawn amser byw real. Un o'r problemau gyda'r system arolygu bresennol yw y gall ysgol fod am lawer iawn o flynyddoedd cyn y bydd Estyn yn mynd yn ôl i arolygu'r ysgol honno eto. Ac, er gwell neu er gwaeth, gall adroddiad arolygu ddyddio'n gyflym iawn. Rwy'n gwybod am ysgolion sydd wedi newid yn anfesuradwy mewn cyfnod byr o amser, ac mae gennym ni ysgolion hefyd sydd wedi gwneud yn dda, a cheir llawer o dystiolaeth o hynny dros y ffin yn Lloegr, bod ysgol wedi gwneud yn dda ac yna, ar ôl arolwg, mae perfformiad a safonau yn disgyn ar unwaith gan na fydd y bygythiad o adroddiad arolygiad ar y gorwel am flynyddoedd lawer eto. Felly, mewn gwirionedd, bydd hyn yn rhoi system well o lawer i ni, a system llawer mwy cadarn, lle bydd y pethau hyn yn cael eu harchwilio a'u herio'n gyson.

Nid oes gennyf unrhyw gynlluniau i newid y model presennol o gyllido addysg, ond, wrth gwrs, byddaf yn rhoi ystyriaeth i bob cyfle i fanteisio i'r eithaf ar gyllidebau ysgolion a chynyddu swm y buddsoddiad y gall y Llywodraeth Cymru ei roi yn ein system addysg.

15:25
4. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Cynllun Cyflawni ar Awtistiaeth wedi'i Ddiweddaru a'r Cod Ymarfer Awtistiaeth
4. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: The Autism Updated Delivery Plan and Autism Code of Practice

Item 4 on our agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services, the updated autism delivery plan and autism code of practice, and I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething. 

Eitem 4 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, y cynllun cyflawni ar awtistiaeth wedi'i ddiweddaru a'r cod ymarfer awtistiaeth, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer.

It is widely acknowledged that autism services are improving, but I am acutely aware that many autistic people and their families still face a daily struggle to access the support that they need. I understand that services must not only continue on this improvement trajectory, but do so at increased pace. 

That is why, today, I have published an updated autistic spectrum disorder strategy delivery plan. The revised plan reflects important new commitments to improve services. These new commitments reflect feedback that we and our partners have heard from autistic people, their families, carers and wider stakeholders. The commitments include: issuing a code of practice on the delivery of autism services under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and the National Health Service Act 2006; issuing a code of practice on the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 and roll-out of the new ALN system from 2020; updating and expanding Welsh Government autism guidance for housing providers; improving data collection through developing GP autism registers; consulting on making autism a stand-alone theme for future population needs assessments; raising awareness by improving engagement and involvement of autistic people in policy development; and expanding the independent evaluation to look at the alignment between children’s neurodevelopmental and wider autism services and to address the continuing barriers to reducing diagnostic waiting times.

I want to say more today about my intentions for the statutory code of practice on the delivery of autism services, which I have already committed to publish within this National Assembly term. This code will set out how local authorities, health boards and their partners should have services available to meet the identified needs of autistic people and their families and carers. In November, I will issue a public consultation to gather views on where we need to focus the autism code. The code will have a significant influence on where and how local authorities and health boards prioritise resources and how they actually deliver autism services. We need to get the balance right between requiring certain outcomes while at the same time enabling continuing innovation.

The consultation document will reflect the feedback that has already been received from stakeholders, including our ASD advisory group and professionals working to provide autism services. As I reflect on individual’s experiences of struggling to get the support they need, I particularly want to hear more from autistic people and their parents, carers and wider family about what they want to see in a code of practice that will make a practical difference in their daily lives. We also want to hear more from those who deliver support, who will be able to advise on current practice to tell us where improvements should be made. We also want to know if there are any unintended consequences that could arise because of any guidance that we choose to put in place.

The consultation document will focus on five key areas and will seek to capture many of the issues that are set out in the autism Bill, which I believe can be addressed without the need for the legislation proposed in the Autism (Wales) Bill currently beginning scrutiny. These are: assessment and diagnosis; accessing care and support; staff training; planning; and stakeholder engagement in service planning and delivery.

The consultation will ask for feedback on where our plans could unintentionally cause harm to existing services and impede the successful delivery of the ASD strategic action plan, particularly the national integrated autism service. For example, we plan to maintain the 26-week assessment waiting time standard for children and expand this into adult services. We do not think it is wise to change these arrangements, as our tested approach will enable service providers to organise and deliver timely first-assessment appointments, rather than just to signal that assessment has commenced, as proposed in the autism Bill. Our approach will help to ensure there remain sufficient resources to provide a post-diagnostic service. I think there is little to be gained by focusing hard-pressed resources on funneling individuals through assessment at the cost of providing care further down the line, where it is most needed.

The code, when published, will reinforce the duties already placed on local health boards and local authorities to provide autism assessment services, setting out guidance on the arrangements and the scope of service provision. It will highlight the need for compliance with nationally agreed diagnostic pathways, which have already been published, and by encouraging named lead roles to ensure services are regularly reviewed and reflect up-to-date practice. There will also be guidance on how autistic people should be able to access care and support services based on their needs and made accessible through adapted practice. That should reflect the existing duties in social care legislation.

In recent years, we have also made significant progress in raising awareness of autism amongst services and across the community. And we want to do more by asking services to undertake a training needs assessment of all of their staff and then to provide training identified as suitable for their role and experience. The national autism framework for Wales is already available as a tool to undertake this work.

The code will also provide additional guidance for regional partnership boards in relation to service planning and existing duties to undertake a population needs assessment. We will make autism a mandatory stand-alone core theme for future assessments. This will ensure that regions have clear plans in place to deliver and monitor autism services. And, lastly, but perhaps most importantly, the new guidance will set out the steps that should be taken to ensure that autistic people, their families and carers are engaged in planning activity and involved in the service development.

In developing the code, I will of course take account of the work being undertaken on the Assembly Member led Autism (Wales) Bill that has recently been introduced. As the Health, Social Care and Sport Committee gather evidence on the proposed legislation over the next few months, I will of course be listening. I'll be attending committee and presenting written evidence. However, it does remain my view that the Bill is not the right answer to improve services for people, in the context of the range of service developments that are, or will be, put in place. In the context of all the actions I've set out today, the potential legislation being discussed in the Assembly will not, I believe, provide us with new tools to improve services. It would though, I believe, install a rigid set of requirements that are likely to do harm to the improvement trajectory that we have put our services on. It will not result in more money being put into the system; it would result in existing resources being used less effectively.

I believe we're on the right path. Rather than change course now, we need to get on with delivery, including through taking the steps I've outlined today. And I do hope that colleagues across parties can get behind our plan and, as a result, that outcomes for autistic people, their families and carers will continue to improve.

Diolch, Dirprwy Lywydd.

Cydnabyddir yn gyffredinol bod gwasanaethau awtistiaeth yn gwella, ond rwy'n ymwybodol iawn bod llawer o bobl awtistig a'u teuluoedd yn dal i wynebu brwydr ddyddiol i gael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnynt. Rwy'n deall bod yn rhaid i wasanaethau nid yn unig barhau i wella, ond gwella'n gyflymach hefyd.

Dyna pam, heddiw, fy mod i wedi cyhoeddi fersiwn diwygiedig o'r cynllun cyflawni ar anhwylderau'r sbectrwm awtistig. Mae'r cynllun diwygiedig yn adlewyrchu ymrwymiadau newydd pwysig i wella gwasanaethau. Mae'r ymrwymiadau newydd hyn yn adlewyrchu'r adborth yr ydym ni a'n partneriaid wedi ei glywed gan bobl awtistig, eu teuluoedd, gofalwyr a rhanddeiliaid ehangach. Mae'r ymrwymiadau'n cynnwys: cyhoeddi cod ymarfer ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol 2006; cyhoeddi cod ymarfer ar Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 a chyflwyno'r system ADY newydd o 2020 ymlaen; diweddaru ac ehangu canllawiau awtistiaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer darparwyr tai; gwella casglu data drwy ddatblygu cofrestri awtistiaeth ar gyfer meddygon teulu; ymgynghori ar wneud awtistiaeth yn thema annibynnol ar gyfer asesiadau o anghenion poblogaeth y dyfodol; codi ymwybyddiaeth drwy wella ymgysylltiad a chyfranogiad pobl awtistig wrth ddatblygu polisïau; ac ehangu'r gwerthusiad annibynnol i edrych ar yr hyn sy'n gyffredin rhwng gwasanaethau niwroddatblygiadol plant a gwasanaethau awtistiaeth ehangach a mynd i'r afael â'r rhwystrau parhaus i leihau amseroedd aros am ddiagnosis.

Rwyf eisiau dweud rhagor heddiw am fy mwriadau ar gyfer y cod ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth, yr wyf eisoes wedi ymrwymo i'w gyhoeddi o fewn tymor y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Bydd y cod hwn yn nodi sut y dylai awdurdodau lleol, byrddau iechyd a'u partneriaid fod â gwasanaethau ar gael i ddiwallu anghenion a nodwyd gan bobl awtistig a'u teuluoedd a'u gofalwyr. Ym mis Tachwedd, byddaf yn cyhoeddi ymgynghoriad cyhoeddus i gasglu barn ar yr hyn y mae angen inni ganolbwyntio arno yn y cod awtistiaeth. Bydd y cod yn cael dylanwad sylweddol ar ble a sut y mae awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn blaenoriaethu adnoddau a sut y maen nhw'n darparu gwasanaethau awtistiaeth mewn gwirionedd. Mae angen inni gael y cydbwysedd cywir rhwng gwneud canlyniadau penodol yn ofynnol ac ar yr un pryd galluogi arloesi parhaus.

Bydd y ddogfen ymgynghori yn adlewyrchu'r adborth a dderbyniwyd eisoes gan randdeiliaid, gan gynnwys ein grŵp cynghori ar anhwylderau'r sbectrwm awtistig a gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio i ddarparu gwasanaethau awtistiaeth. Wrth imi ystyried profiadau unigolion yn brwydro i gael y cymorth sydd ei angen, rwy'n benodol eisiau clywed rhagor gan bobl awtistig a'u rhieni, gofalwyr a'r teulu ehangach ynghylch yr hyn y maen nhw eisiau ei weld mewn cod ymarfer a fydd yn gwneud gwahaniaeth ymarferol yn eu bywydau bob dydd. Rydym ni hefyd eisiau clywed rhagor gan y rhai hynny sy'n darparu cymorth, a fydd yn gallu cynghori ar yr hyn sydd eisoes yn digwydd i ddweud wrthym ni lle y dylid gwneud gwelliannau. Rydym ni hefyd eisiau gwybod a oes unrhyw ganlyniadau anfwriadol a allai godi oherwydd unrhyw ganllawiau yr ydym ni'n dewis eu rhoi ar waith.

Bydd y ddogfen ymgynghori yn canolbwyntio ar bum maes allweddol a bydd yn ceisio casglu llawer o'r materion a nodir yn y Bil awtistiaeth yr wyf yn credu y gellir rhoi sylw iddyn nhw heb yr angen am y ddeddfwriaeth a gynigir ym Mil Awtistiaeth (Cymru) sy'n dechrau ar ei gyfnod craffu ar hyn o bryd. Y rhain yw: asesu a rhoi diagnosis; manteisio ar ofal a chymorth; hyfforddiant staff; cynllunio; ac ymgysylltu â rhanddeiliaid wrth gynllunio a darparu gwasanaethau.

Bydd yr ymgynghoriad yn gofyn am adborth ar feysydd lle y gallai ein cynlluniau achosi niwed yn anfwriadol i wasanaethau presennol a llesteirio cyflawniad llwyddiannus y cynllun gweithredu strategol ar anhwylderau'r sbectrwm awtistig, yn arbennig y gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol. Er enghraifft, rydym yn bwriadu cynnal y safon amser aros am asesiad o 26 wythnos ar gyfer plant ac ehangu hyn i wasanaethau oedolion. Nid ydym yn credu ei bod yn ddoeth newid y trefniadau hyn, gan y bydd ein dull sydd wedi ei brofi yn galluogi darparwyr gwasanaethau i drefnu a darparu apwyntiadau asesu cyntaf yn brydlon, yn hytrach na dim ond nodi bod asesiad wedi dechrau, fel y cynigiwyd yn y Bil awtistiaeth. Bydd ein dull yn helpu i sicrhau bod digon o adnoddau yn parhau i fod ar gael i ddarparu gwasanaeth ar ôl rhoi diagnosis. Credaf nad oes llawer i'w ennill drwy ganolbwyntio adnoddau sydd o dan bwysau ar wasgu unigolion drwy asesiad ar draul darparu gofal ymhellach yn y broses, lle mae ei angen fwyaf.

Bydd y cod, pan gaiff ei gyhoeddi, yn atgyfnerthu'r dyletswyddau a osodir eisoes ar fyrddau iechyd lleol ac awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau asesu awtistiaeth, ac yn nodi canllawiau ynglŷn â threfniadau a chwmpas darpariaeth y gwasanaeth. Bydd yn amlygu bod angen cydymffurfio â llwybrau diagnostig y cytunwyd arnynt yn genedlaethol, sydd eisoes wedi'u cyhoeddi, a thrwy annog swyddogaethau arweiniol penodol i sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu hadolygu'n rheolaidd ac yn adlewyrchu arferion cyfredol. Bydd canllawiau hefyd ar sut y dylai pobl awtistig allu manteisio ar wasanaethau gofal a chymorth sy'n seiliedig ar eu hanghenion a'u bod ar gael drwy addasu arferion. Dylai hynny adlewyrchu'r dyletswyddau presennol mewn deddfwriaeth gofal cymdeithasol.

Yn y blynyddoedd diwethaf, rydym ni hefyd wedi gwneud cynnydd sylweddol wrth godi ymwybyddiaeth o awtistiaeth ymhlith gwasanaethau ac ar draws y gymuned. Ac rydym ni eisiau gwneud mwy drwy ofyn i wasanaethau gynnal asesiad o anghenion hyfforddi pob un o'u staff ac yna darparu hyfforddiant a nodwyd ei fod yn addas ar gyfer eu swyddogaeth a'u profiad. Mae fframwaith awtistiaeth cenedlaethol Cymru ar gael fel adnodd i wneud y gwaith hwn eisoes.

Bydd y cod hefyd yn rhoi canllawiau ychwanegol i fyrddau partneriaeth rhanbarthol ynghylch cynllunio gwasanaethau a dyletswyddau presennol i gynnal asesiad anghenion y boblogaeth. Byddwn yn gwneud awtistiaeth yn thema graidd orfodol annibynnol ar gyfer asesiadau yn y dyfodol. Bydd hyn yn sicrhau bod gan ranbarthau gynlluniau clir ar waith i ddarparu a monitro gwasanaethau awtistiaeth. Ac, yn olaf, ond efallai yn fwyaf pwysig, bydd y canllawiau newydd yn nodi'r camau y dylid eu cymryd i sicrhau bod pobl awtistig, eu teuluoedd a'u gofalwyr yn cymryd rhan mewn gweithgaredd cynllunio ac yn ymwneud â datblygu'r gwasanaeth.

Wrth ddatblygu'r cod, byddaf wrth gwrs yn ystyried y gwaith a wneir ar Fil Awtistiaeth (Cymru) a arweinir gan un o'n Haelodau Cynulliad, a gyflwynwyd yn ddiweddar. Wrth i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon gasglu tystiolaeth ar y ddeddfwriaeth arfaethedig dros yr ychydig fisoedd nesaf, byddaf wrth gwrs yn gwrando. Byddaf yn mynychu'r pwyllgor ac yn cyflwyno tystiolaeth ysgrifenedig. Fodd bynnag, rwy'n dal i gredu nad y Bil yw'r ateb cywir i wella gwasanaethau i bobl, yng nghyd-destun yr ystod o ddatblygiadau gwasanaeth sy'n cael, neu a fydd yn cael eu rhoi ar waith. Yng nghyd-destun yr holl gamau gweithredu yr wyf wedi eu hamlinellu heddiw, ni fydd y ddeddfwriaeth bosibl sy'n cael ei thrafod yn y Cynulliad, yn fy marn i, yn darparu adnoddau newydd i ni wella gwasanaethau. Fe fyddai, er hynny, yn fy marn i, yn sefydlu cyfres anhyblyg o ofynion sy'n debygol o wneud niwed i'r cynnydd y mae ein gwasanaethau yn ei wneud. Ni fydd yn arwain at fwy o arian yn cael ei roi yn y system; byddai'n arwain at adnoddau presennol yn cael eu defnyddio'n llai effeithiol.

Rwy'n credu ein bod ar y trywydd iawn. Yn hytrach na newid cwrs nawr, mae angen inni fwrw ati i gyflawni, gan gynnwys drwy gymryd y camau yr wyf wedi eu hamlinellu heddiw. Ac rwy'n gobeithio y gall cydweithwyr ar draws y pleidiau gefnogi ein cynllun ac, o ganlyniad, y bydd canlyniadau ar gyfer pobl awtistig, eu teuluoedd a'u gofalwyr yn parhau i wella.

15:30

Daeth Suzy Davies i’r Gadair.

Suzy Davies took the Chair.

In your statement, you say that the autism code of practice will set out how local authorities, health boards and partners should have services available. What do you mean by 'should', and what use is 'should', given that 'should' never delivers anything? You refer to a public consultation, but you know that the design of the integrated autism service was supposed to adopt co-productive approaches. So, how do you respond to the findings of the interim independent evaluation of the autism strategy and integrated autism service that, although the co-productive approach involving staff, service users and carers in the design, the implementation and the evaluation of the IAS was required, there were concerns about a top-down approach, which had stifled this? And I can assure you I've spent much of the summer working with distressed autistic people and their families, who tell me it ain't getting better.

In terms of your consultation, how are you ensuring this puts the onus on the service provider, or on Government, to identify the communication needs and the communication environments of autistic people? Simply sending them or giving them information about a consultation will not enable access for many and will actually act as a barrier for them.

Yn eich datganiad, rydych chi'n dweud y bydd y cod ymarfer awtistiaeth yn nodi sut y dylai awdurdodau lleol, byrddau iechyd a phartneriaid fod â gwasanaethau ar gael. Beth ydych chi'n ei olygu wrth 'dylai', a pa ddefnydd yw 'dylai', o gofio nad yw 'dylai' byth yn cyflawni unrhyw beth? Rydych chi'n cyfeirio at ymgynghoriad cyhoeddus, ond rydych chi'n gwybod bod cynllunio'r gwasanaeth awtistiaeth integredig i fod i fabwysiadu dulliau cydgynhyrchiol. Felly, sut ydych chi'n ymateb i ganfyddiadau'r gwerthusiad annibynnol interim o'r strategaeth awtistiaeth a'r gwasanaeth awtistiaeth integredig a ganfu, er bod y dull cydgynhyrchiol gan gynnwys staff, defnyddwyr gwasanaeth a gofalwyr wrth gynllunio, gweithredu a gwerthuso'r Strategaeth Awtistiaeth Integredig yn ofynnol, bod pryderon am ddull o'r brig i lawr, a oedd wedi cyfyngu ar hyn? A gallaf eich sicrhau chi fy mod wedi treulio llawer o'r haf yn gweithio gyda phobl awtistig a'u teuluoedd sydd mewn gofid, sy'n dweud wrthyf nad yw'r sefyllfa'n gwella.

O ran eich ymgynghoriad, sut ydych chi'n sicrhau bod hyn yn rhoi'r cyfrifoldeb ar y darparwr gwasanaeth, neu ar y Llywodraeth, i nodi anghenion cyfathrebu ac amgylcheddau cyfathrebu pobl awtistig? Ni fydd anfon neu roi gwybodaeth iddynt am ymgynghoriad yn galluogi llawer ohonynt i fynd ato a bydd mewn gwirionedd yn gweithredu fel rhwystr iddynt.

You refer to assessment and diagnosis: how do you respond to a situation I've encountered—obviously, in my case, in north Wales—where a private diagnoser, a clinical consultant psychologist and a multidisciplinary team, are being commissioned by the health board to assess and diagnose, but their private assessments, where people have been refused assessment and diagnosis, often because girls have been so effective at masking in school, have been refused by the same health board on the repeated claim that they apply different standards, which have been shown to be factually untrue, where exactly the same process is applied in both circumstances? 

How do you refer to the statement by the National Autistic Society that a code of practice alone will not go far enough to address the needs of the autistic community, where the London School of Economics warned in its 2017 'The Autism Dividend: Reaping the Rewards of Better Investment' report that, without legislation, there would be little ability to require public bodies to implement Government initiatives in full and it doesn't provide statutory permanence in a way that an autism Act would? 

How do you respond to the concern, which has also I know been expressed to you, because I've been copied on some of this correspondence, about the lack of numbers being picked up by the integrated service and the lack of services from the service to pick up slack from third sector bodies that are progressively losing support? I know—. And I quote from a letter to you on 11 August regarding the one-stop shop offered by the Autism Spectrum Connections Cymru in Cardiff, which is now cutting down on their services from September due to lack of funding. As this person told you, it acts as a safe space in the community for autistic people like them and it has supported over 740 autistic people between 2015 and 2018. The IAS signpost people to services and yet the services that the autistic community themselves state that they rely on are progressively disappearing.

The Cardiff and Vale integrated autism service, in fact, according to Cardiff Council, does not offer a drop-in service for autistic adults and only offers telephone consultation and support for autistic adults, their carers or parents—again, a failure to assess the communication needs of autistic people and therefore gauge what real experience they're actually having. 

How do you respond, given that Flintshire County Council is hosting the IAS in north Wales, to this e-mail that I received last weekend on behalf of a peer advocate group of autistic people—a draft letter, which they said shows that autistic individuals and families are repeatedly being failed, and then, when complaints are made, no-one is held accountable for failures—or one last week from a 12-year-old child, one of many who had initially been refused assessment because she was so effective at masking? She wrote to the same council, and she said, last weekend, after her draft statement had been shown to her, 'I found many points to be incorrect, some were too extreme. I'm 12, currently unable to attend school for many reasons. I'm unhappy with the report and feel no-one has listened to the information we provided', because nobody established her communication needs first. I have another one here to the same organisation: 'Many of us struggle with meeting strangers, especially in alien places. We struggle to communicate our needs effectively by phone, in writing and e-mail. We've been unable to obtain effective advocacy on our and our children's behalf despite us detailing our processing difficulties. It often takes us a long time to process information verbally or in writing without support to understand and interpret correctly, despite many of us appearing very articulate.'

When they contacted the new IAS, they were sent forms to fill in, which put many of them into meltdown. They were then told that, if they couldn't fill in the forms, they should come in to a drop-in centre at a specified location to meet unknown people, which showed that the people who sent these have no understanding of autism, autistic people or their communication needs. 

I'll jump on and just conclude by asking how you respond to the article on the Institute of Welsh Affairs website recently by the external affairs manager for the National Autistic Society Cymru. She said that their recent survey

'found that nearly half...of autistic adults cited a lack of professional understanding as a barrier to accessing support. It’s clear that existing legislation isn’t enough to reduce the very significant barriers autistic people face.'

She said the Bill, the autism Bill,

'is an opportunity to provide autistic people with a level playing field, where someone can access the support they need without being bounced between other statutory services, such as those designed for people with a mental health condition or learning disability.'

So, let's ask what the consequences of inaction would be on the 34,000 autistic people across Wales and their families. But the challenge for anyone still to be convinced that this legislation is needed would be to listen to the views and experiences of those people and offer a solution that commands their support and makes a meaningful and tangible difference to their lives. So, hopefully, you will hear that call and, in so doing, perhaps you could just conclude by telling us how again you will ensure that your Government, your services and the IAS actually start establishing the communication needs of the autistic community and individuals within it in Wales before it starts drawing up conclusions and making recommendations to you.

Rydych chi'n cyfeirio at asesu a rhoi diagnosis: sut ydych chi'n ymateb i sefyllfa yr wyf i wedi dod ar ei thraws—yn amlwg, yn fy achos i, yn y gogledd—lle mae diagnosiwr preifat, seicolegydd clinigol ymgynghorol a thîm amlddisgyblaethol, yn cael eu comisiynu gan y bwrdd iechyd i asesu a rhoi diagnosis, ond mae eu hasesiadau preifat, pan fo asesiad a diagnosis wedi'u gwrthod i bobl, yn aml oherwydd bod merched wedi bod mor effeithiol am guddio'r cyflwr yn yr ysgol, wedi eu gwrthod gan yr un bwrdd iechyd ar yr honiad dro ar ôl tro eu bod yn defnyddio gwahanol safonau, a dangoswyd eu bod yn ffeithiol anghywir, lle defnyddir yr un broses yn union yn y ddau achos?

Sut ydych chi'n cyfeirio at y datganiad gan y Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth na fydd cod ymarfer yn unig yn mynd yn ddigon pell i ymdrin ag anghenion y gymuned awtistig, pan rybuddiodd Ysgol Economeg Llundain yn ei adroddiad 'The Autism Dividend: Reaping the Rewards of Better Investment' yn 2017, na fyddai llawer o allu, heb ddeddfwriaeth, i'w gwneud hi'n ofynnol i gyrff cyhoeddus weithredu mentrau'r Llywodraeth yn llawn ac nid yw'n rhoi sefydlogrwydd statudol mewn modd y byddai Deddf awtistiaeth?

Sut ydych chi'n ymateb i'r pryder, sydd hefyd wedi ei fynegi i chi, rwy'n gwybod, oherwydd yr wyf wedi cael fy nghynnwys yn rhywfaint o'r ohebiaeth hon, am y diffyg niferoedd sy'n cael sylw gan y gwasanaeth integredig a'r diffyg gwasanaethau gan y gwasanaeth i godi'r slac o'r cyrff trydydd sector sy'n gynyddol yn colli cymorth? Rwy'n gwybod—. Ac rwy'n dyfynnu o lythyr atoch chi ar 11 Awst ynghylch y siop-un-stop a gynigir gan Autism Spectrum Connections Cymru yng Nghaerdydd, sydd erbyn hyn yn cwtogi eu gwasanaethau o fis Medi ymlaen oherwydd diffyg arian. Fel yr oedd y person hwn yn dweud wrthych chi, mae'n gweithredu fel man diogel yn y gymuned ar gyfer pobl awtistig fel nhw ac mae wedi cynorthwyo dros 740 o bobl awtistig rhwng 2015 a 2018. Mae'r gwasanaeth awtistiaeth integredig yn cyfeirio pobl at wasanaethau ac eto mae'r gwasanaethau y mae'r gymuned awtistiaeth ei hun yn dweud eu bod yn dibynnu arnynt yn diflannu'n raddol.

Nid yw gwasanaeth integredig awtistiaeth Caerdydd a'r Fro, mewn gwirionedd, yn ôl Cyngor Caerdydd, yn cynnig gwasanaeth galw heibio ar gyfer oedolion awtistig. Mae'n cynnig dim ond cyfle i ymgynghori ar y ffôn a chymorth ar gyfer oedolion awtistig, eu gofalwyr neu eu rhieni—unwaith eto, methiant i asesu anghenion cyfathrebu pobl awtistig ac felly i fesur pa brofiad go iawn y maen nhw'n ei chael, mewn gwirionedd.

Sut ydych chi'n ymateb, o ystyried bod Cyngor Sir y Fflint yn cynnal y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn y gogledd, i'r e-bost hwn y derbyniais y penwythnos diwethaf ar ran grŵp eirioli cymheiriaid o bobl awtistig—llythyr drafft, sy'n dweud bod unigolion awtistig a'u teuluoedd yn cael eu siomi dro ar ôl tro, ac yna, pan wneir cwynion, nid yw unrhyw un yn atebol am fethiannau—neu un yr wythnos diwethaf gan blentyn 12 mlwydd oed, un o lawer y gwrthodwyd asesiad iddi i ddechrau oherwydd ei bod mor effeithiol am guddio'r cyflwr? Ysgrifennodd at yr un cyngor, a dywedodd, y penwythnos diwethaf, ar ôl i'w datganiad drafft gael ei ddangos iddi, 'Roedd llawer o'r pwyntiau yn anghywir, roedd rhai yn llawer rhy eithafol. Rwy'n 12, ar hyn o bryd yn methu mynd i'r ysgol am nifer o resymau. Rwy'n anfodlon ar yr adroddiad ac yn teimlo nad oes neb wedi gwrando ar yr wybodaeth a ddarparwyd gennym', oherwydd ni sefydlodd neb ei hanghenion cyfathrebu i ddechrau. Mae gennyf un arall yma i'r un sefydliad: 'Mae llawer ohonom ni yn cael trafferth wrth gwrdd dieithriaid, yn enwedig mewn mannau estron. Rydym ni'n cael trafferth i gyfathrebu ein hanghenion yn effeithiol dros y ffôn, yn ysgrifenedig ac ar e-bost. Rydym ni wedi methu â chael gafael ar eiriolaeth effeithiol ar ran ein hunain a'n plant er ein bod wedi rhoi manylion ein hanawsterau prosesu. Mae'n aml yn cymryd amser hir i brosesu gwybodaeth ar lafar neu yn ysgrifenedig heb gymorth i ddeall a dehongli yn gywir, er bod llawer ohonom ni'n ymddangos yn huawdl iawn.'

Pan wnaethon nhw gysylltu â'r gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd, anfonwyd ffurflenni atyn nhw i'w llenwi, a achosodd broblemau mawr i lawer ohonyn nhw. Yna, cawsant wybod, os na allen nhw lenwi'r ffurflenni, dylen nhw ddod i ganolfan galw heibio mewn lleoliad penodol i gwrdd â phobl ddieithr, a oedd yn dangos nad oes gan y bobl a anfonodd y rhain ddim dealltwriaeth o awtistiaeth, pobl awtistig na'u hanghenion cyfathrebu.

Af ymlaen a dirwyn i ben drwy ofyn sut ydych chi'n ymateb i'r erthygl ar wefan y Sefydliad Materion Cymreig yn ddiweddar gan y rheolwr materion allanol ar gyfer National Autistic Society Cymru. Dywedodd hi fod eu harolwg diweddar

'wedi canfod bod bron i hanner...yr oedolion awtistig yn nodi diffyg dealltwriaeth broffesiynol fel rhwystr i fanteisio ar gymorth. Mae'n amlwg nad yw'r ddeddfwriaeth bresennol yn ddigon i leihau'r rhwystrau sylweddol iawn y mae pobl awtistig yn eu hwynebu.'

Dywedodd fod y Bil, y Bil awtistiaeth

'yn gyfle i roi chwarae teg i bobl awtistig, lle y gall rhywun gael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnynt heb gael eu trosglwyddo rhwng y gwasanaethau statudol eraill, megis y rhai hynny a gynlluniwyd ar gyfer pobl â chyflwr iechyd meddwl neu anabledd dysgu.'

Felly, gadewch i ni ofyn beth fyddai canlyniadau diffyg gweithredu ar 34,000 o bobl awtistig ledled Cymru a'u teuluoedd. Ond yr her i unrhyw un nad yw eto wedi ei argyhoeddi bod angen y ddeddfwriaeth hon fyddai i wrando ar safbwyntiau a phrofiadau y bobl hynny a chynnig ateb sy'n ennyn eu cefnogaeth ac sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ac ystyrlon i'w bywydau. Felly, gobeithio, y byddwch chi'n clywed yr alwad honno ac, wrth wneud hynny, efallai y gallech chi orffen drwy ddweud wrthym ni eto sut y byddwch yn sicrhau bod eich Llywodraeth, eich gwasanaethau a'r gwasanaeth awtistiaeth integredig mewn gwirionedd yn dechrau sefydlu anghenion cyfathrebu y gymuned awtistig ac unigolion oddi mewn iddi yng Nghymru cyn dechrau dod i gasgliadau a gwneud argymhellion i chi.

15:40

I thank the Member for the series of comments and questions within. I think there are, essentially, three broad themes there. The first is about communication, and I recognise that there is a challenge about effectively not just communicating to but with people that is common to many of our challenges across health and social care—particularly in this area, though. 

The second broad challenge, I think, is that a number of the points that you make are about the north Wales service within the examples that you gave. And, of course, the roll-out of the integrated autism service only began this summer within north Wales, so I'd not expect to see a significant consistency to have taken place there yet or a significant story of service improvement that is making a real tangible difference that people feel and can experience themselves in north Wales yet. I think it is right that we judge the success of the service once people have actually taken part in it in significant number. But there are lessons to learn as we look to continue and complete the roll-out of the service. And it is important that we understand when things don't go well. That's part of the whole point about service delivery and improvement. 

On the discrete issue you raise about diagnosis, I obviously can't deal with it; I'm not able to comment on the particular points that you make. But, if you want to write to me with the detail, then I'm happy to make sure that those matters are properly looked at.

The third broad point that runs through your own series of comments and questions is to make the case for legislation, and there is an honest disagreement about this. I would honestly say to him and other proponents of legislation that, if you look at what has happened in England, you cannot plot a chart for both service improvement and outcome improvement for people with autism. So, I think there's a challenge about the suggestion that legislation will cure the challenges that we all recognise across this Chamber that affect people with autism and their families. And I think autistic people are looking for an answer that will practically help to improve their current life and their prospects for the future.

And I do think that trying to suggest that the autism community have a single view on this is not borne out by the facts. Autistic people have engaged in the consultation and the conversation thus far and it is not true to say that there is a single or overwhelming view. If you look at where the integrated autism service has rolled-out over a period of time, there are a range of testimonials from staff within the service who believe they are doing a better job and have more time to do a better job, as well indeed as autistic people themselves who have engaged and have been listened to to make sure that their individual needs are properly taken account of.

Service redesign is never unanimously supported and I think it's important for all of us who want to see services reformed in any area to recognise that. So, there will of course be criticism—people who don't support what's being done, people who recognise their individual experience isn't good enough—and I don't try to avoid that all, but I really don't accept the rather doomsday pronouncements that the Member makes about what is being done and why. I look forward to further evidence on the roll-out of the integrated autism service, I look forward to people engaging openly and honestly with the suggestions that have been made today and, indeed, the consultation that will come out in November this year.

Diolch i'r Aelod am y gyfres o sylwadau a'r cwestiynau oddi mewn iddynt. Rwy'n credu, yn y bôn, fod tair thema eang wedi eu cynnwys. Mae'r gyntaf yn ymwneud â chyfathrebu, ac rwy'n cydnabod bod her ynghylch cyfathrebu effeithiol nid yn unig wrth ond gyda phobl, ac mae hyn yn gyffredin i lawer o'r heriau sy'n ein hwynebu ym mhob agwedd ar iechyd a gofal cymdeithasol—yn arbennig yn y maes hwn, fodd bynnag.

Yr ail her eang, rwy'n credu, yw bod nifer o'r pwyntiau a wnewch yn yr enghreifftiau a roesoch ynglŷn â'r gwasanaeth yn y gogledd. Ac, wrth gwrs, dim ond yr haf hwn y dechreuwyd cyflwyno gwasanaeth awtistiaeth integredig yn y gogledd, felly ni fyddwn yn disgwyl gweld cysondeb sylweddol eto na hanes sylweddol o wella gwasanaethau sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol y mae pobl yn ei deimlo ac y gallant ei brofi drostynt eu hunain yn y gogledd eto. Rwy'n credu ei bod hi'n briodol inni farnu llwyddiant y gwasanaeth unwaith y bydd nifer sylweddol o bobl mewn gwirionedd wedi cymryd rhan ynddo. Ond mae gwersi i'w dysgu wrth inni edrych i barhau a chwblhau'r broses o gyflwyno'r gwasanaeth. Ac mae'n bwysig ein bod yn deall pan nad yw pethau'n mynd yn dda. Mae hynny'n rhan o hanfod darparu a gwella gwasanaethau.

Ar y mater ar wahân a godwch am ddiagnosis, yn amlwg ni allaf ymdrin â hynny; nid wyf yn gallu rhoi sylwadau ar y pwyntiau penodol yr ydych yn eu crybwyll. Ond, os hoffech chi ysgrifennu ataf gyda'r manylion, yna rwy'n hapus i wneud yn siŵr bod y materion hynny yn cael sylw priodol.

Y trydydd pwynt eang sy'n rhan o'ch cyfres eich hun o sylwadau a chwestiynau yw'r ddadl o blaid deddfwriaeth, ac mae anghytuno gonest ynghylch hyn. Byddwn yn dweud yn onest wrtho ef ac eraill sy'n cefnogi deddfwriaeth, os edrychwch chi ar yr hyn sydd wedi digwydd yn Lloegr, ni allwch chi lunio siart ar gyfer gwella gwasanaethau a gwella canlyniadau ar gyfer pobl ag awtistiaeth ar yr un pryd. Felly, rwy'n credu bod her ynghylch yr awgrym y bydd deddfwriaeth yn cael gwared ar yr heriau hynny yr ydym ni i gyd yn y Siambr hon yn cydnabod sy'n effeithio ar bobl ag awtistiaeth a'u teuluoedd. A chredaf fod pobl awtistig yn chwilio am ateb a fydd o gymorth ymarferol i wella eu bywyd presennol a'u rhagolygon ar gyfer y dyfodol.

Ac nid wyf yn credu bod ceisio awgrymu bod gan y gymuned awtistiaeth yr un safbwynt ar hyn yn gyson â'r ffeithiau. Mae pobl awtistig wedi cymryd rhan yn yr ymgynghoriad a'r sgwrs hyd yma ac mae'n wir i ddweud nad oes un farn unigol neu unfrydedd safbwynt. Os edrychwch chi ar ble mae'r gwasanaeth awtistiaeth integredig wedi'i gyflwyno dros gyfnod o amser, mae yna amrywiaeth o dystiolaeth gan staff o fewn y gwasanaeth sy'n credu eu bod yn gweithio'n well a bod ganddyn nhw fwy o amser i weithio'n well, yn ogystal â phobl awtistig eu hunain sydd wedi cymryd rhan ac wedi cael gwrandawiad i wneud yn siŵr bod eu hanghenion unigol yn cael ystyriaeth briodol.

Nid oes cefnogaeth unfrydol byth i ailgynllunio gwasanaethau ac mae'n bwysig bob pob un ohonom ni sydd eisiau gweld diwygio gwasanaethau mewn unrhyw faes yn cydnabod hynny. Felly, wrth gwrs y bydd beirniadaeth—pobl sydd ddim yn cefnogi'r hyn sy'n cael ei wneud, pobl sy'n cydnabod nad yw eu profiad eu hunain yn ddigon da—ac nid wyf yn ceisio osgoi hynny o gwbl, ond nid wyf yn derbyn o gwbl y datganiadau dydd y farn y mae'r Aelod yn eu gwneud ynglŷn â beth sy'n cael ei wneud a pham. Edrychaf ymlaen at dystiolaeth bellach o ran cyflwyno'r gwasanaeth awtistiaeth integredig, ac edrychaf ymlaen at weld pobl yn trin a thrafod yn agored ac yn onest yr awgrymiadau a wnaethpwyd heddiw ac, yn wir, yr ymgynghoriad a gyhoeddir ym mis Tachwedd eleni.

Diolch, ac mae'n rhaid dweud bod sawl elfen o'r datganiad rydym ni wedi'i gael gennych chi heddiw yn bositif ynddyn nhw eu hunain, ond rydw i'n meddwl mai yr hyn sy'n bwysig i'w gofio ydy eu bod nhw, yng ngolwg llawer o bobl, yn cynnwys fi, yn syrthio'n fyr o'r hyn a allai gael ei ddarparu drwy ddeddfwriaeth benodol. Rydych chi, drwy'r ffordd rydych chi'n ymwneud â hyn, yn sôn am ddiagnosis a gwasanaethau cefnogi uniongyrchol fel y pethau pwysig. Wrth gwrs, mae yna lawer mwy na hynny iddi hi, a dyna pam rwy'n meddwl bod angen deddfwriaeth. Rydym ni'n sôn am yr angen i gael gwared ar rwystrau i bobl awtistig rhag gallu chwarae rhan lawn mewn cymdeithas.

Mae angen rhoi rhagor o amddiffyniad i bobl efo ASD yn erbyn penderfyniadau sy'n cael eu gwneud sydd ddim yn cymryd i ystyriaeth niwroamrywiaeth. Mae o'n ymwneud â, o bosib, newid arferion recriwtio, er enghraifft. Mae o'n golygu sylweddoli bod penderfyniadau ynglŷn â phob mathau o feysydd o wasanaeth cyhoeddus yn gallu cael effaith ddofn iawn ar bobl sydd ag awtistiaeth. Er enghraifft, mi glywais i am yr effaith mae newid neu dynnu gwasanaethau trafnidiaeth i ysgol yn ei gael ar blant efo ASD. Mae'r newidiadau yna yn gallu cael effaith ddofn ar blentyn awtistig. Rŵan, nid yw trafnidiaeth ysgol yn wasanaeth i bobl ag awtistiaeth, ond mae penderfyniadau ynglŷn â hynny yn gallu cael effaith ddofn.

Cwpwl o gwestiynau cyffredinol, mewn difrif. Mi rydych chi yn dweud eich hun bod y cod rydych chi eisiau ei ddatblygu yn mynd i allu cael 'dylanwad sylweddol'—dyna eich geiriau chi—ar lle a sut mae awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn blaenoriaethu adnodau, a sut maen nhw'n darparu gwasanaethau ac adnoddau. Ond a wnewch chi gyfaddef bod cael dylanwad sylweddol yn syrthio yn fyr iawn o'r gwarantau fyddai'n cael eu cynnig drwy ddeddfwriaeth? Ac mi ydych chi, wrth wrthod, ar hyn o bryd—gobethio y gallwn newid eich meddwl chi—mynd lawr y llwybr o gefnogi'r llwybr o gael deddfwriaeth ar wahân, yn dweud y byddai deddfwriaeth ar wahân yn gosod gofynion rhy llym a fyddai yn gwneud niwed i'r gwelliant rydym yn ei weld, yn eich tyb chi, ar hyn o bryd. Ond a wnewch chi dderbyn mai oherwydd bod pobl yn methu â gweld ein bod ni ar lwybr digonol o welliant y mae pobl—mwyafrif llethol teuluoedd y bobl sydd ag ASD neu bobl awtistig—yn teimlo bod angen deddfwriaeth benodol?

Thank you, and I have to say that there are several elements of the statement that we've received from you today that are positive in themselves, but I think that what is important to remember is that they do, in many people’s view, including mine, fall short of what could be provided through specific legislation. You, through the way that you deal with this issue, talk about diagnosis and talk about specific support services as the important things, but there is much more than that to this, and that’s why I think we need legislation. We’re talking about the need to overcome barriers the prevent people with autism from playing their full part in society.

We need to provide greater safeguards for people with ASD against decisions that are made that don’t take into account neurodiversity. It’s to do with changing recruitment practices, for example. It means realising that decisions about all kinds of areas of public service can have a very deep impact on people with autism. For example, I heard about the effect that changes to or withdrawal of transport services to schools can have on children with ASD. Those changes can have a major effect on an autistic child. School transport isn’t a service for people with autism, but decisions about those things can have that effect.

Now, a couple of general questions. You state yourself that the code that you want to develop can have a 'significant influence' on where and how local authorities and health boards prioritise resources and how they provide services, but will you admit that having a significant influence does fall very much short of the guarantees that would be provided through legislation? And you, in rejecting, at present—we hope to change your mind—going along that path of having separate legislation, say that separate legislation would set too stringent requirements that would damage the improvement that we are seeing, in your opinion, at present. But will you not accept that it’s because people are failing to see that we are on a path of sufficient improvement that the vast majority of families of people with ASD and autism feel that we do need that specific legislation?

15:45

Thank you for the briefer series of comments and questions from the spokesperson from Plaid Cymru. I recognise the broad challenge here about legislation or not legislation, and it's an honest one as well. I'm not saying that people are engaging in this debate in bad faith—far from it. I recognise there is genuine concern across all parties about whether we provide the right services with the right level of engagement to deliver better outcomes for autistic people, their families and carers, and I understand this perfectly well within my own family as well. So, I really am sensitive to how we properly meet the needs of people who are not getting a good enough deal at present. That's why we've put time, energy and effort into improving services with and for autistic people. That's why we've put additional money into doing this. It's the whole point and purpose of rolling out the integrated autism service. But I don't think that legislation in itself will guarantee that some of those social barriers are overcome. It's about how do we deploy the different tools available to us to do that.

I recognise the challenges that you set out, but I actually believe that, within the integrated autism service already being rolled out and our proposals to cover those, including the code, there is real action that should make a real difference to help people deliver against the objectives they have for themselves, and I think that has to be part of a genuine conversation about how their needs are met, to lead to an end point, so that they can see their needs being met more effectively, too. But I do recognise your point; if people fail to see improvements and don't believe they're being listened to, then I understand why the prospect of legislation is attractive—I really do. The challenge is: is it really the case that people feel let down, therefore legislation is the answer, or is it the legislation that's proposed?

Equally, I think that what we are doing on really looking to drive improvement on engaging people directly in the service—both people who deliver those services and autistic people themselves—that is genuinely what we are doing with the money available. I believe, if you look at the testimonials from people engaged in those services, where the integrated autism service has already been rolled out, you will see people being positive about it. The challenge comes in the testimonials that I know you hear directly, where people still have concerns about the level and the quality of the service as it is being rolled out on a newer basis in other parts of the country.

I still think that legislation is not the answer, and I hope that everyone engaged in examining the current Bill will look openly at not just whether there is an issue that people care about, but whether legislation is the right answer to help address that issue to make a real and practical difference, and weigh that up against what we are already doing in what I'm setting out today. I hope that—as people, I do believe, generally share the same objective about improving outcomes with and for autistic people—we will ultimately be able to reach a point of view that all of us can support.

Diolch am y gyfres fwy cryno o sylwadau a chwestiynau gan lefarydd Plaid Cymru. Rwy'n cydnabod yr her gyffredinol ynglŷn â deddfwriaeth neu beidio, ac mae'n un onest hefyd. Nid wyf yn honni bod pobl yn cymryd rhan yn y ddadl hon yn annidwyll—ddim o gwbl. Rwy'n cydnabod bod pryder dilys ym mhob plaid ynglŷn ag a ydym ni'n darparu'r gwasanaethau cywir gyda'r lefel gywir o ymgysylltu i gyflawni canlyniadau gwell ar gyfer pobl awtistig, eu teuluoedd a'u gofalwyr, ac rwy'n deall hyn yn iawn o fewn fy nheulu fy hun hefyd. Felly, rwyf yn wirioneddol sensitif o sut yr ydym ni'n diwallu anghenion pobl nad ydynt yn cael bargen ddigon da ar hyn o bryd. Dyna pam yr ydym ni wedi rhoi amser, ynni ac ymdrech i wella gwasanaethau gyda ac ar gyfer pobl awtistig. Dyna pam yr ydym ni wedi rhoi arian ychwanegol i wneud hyn. Dyna holl amcan a diben cyflwyno'r gwasanaeth awtistiaeth integredig. Ond nid wyf yn credu y bydd deddfwriaeth ynddo'i hun yn gwarantu goresgyn rhai o'r rhwystrau cymdeithasol hynny. Mae'n ymwneud â sut yr ydym ni'n defnyddio'r dyfeisiau gwahanol sydd ar gael i ni i wneud hynny.

Rwy'n cydnabod yr heriau a nodwyd gennych chi, ond mewn gwirionedd, credaf o fewn y gwasanaeth awtistiaeth integredig sydd eisoes yn cael ei gyflwyno a'n cynigion i ymdrin â'r rheini, gan gynnwys y cod, mae gweithredu gwirioneddol a ddylai wneud gwahaniaeth gwirioneddol i helpu pobl i gyflawni'r amcanion sydd ganddynt ar eu cyfer eu hunain, a chredaf fod yn rhaid i hynny fod yn rhan o sgwrs wirioneddol ynglŷn â sut y diwellir eu hanghenion, yn arwain at fan terfyn, fel y gallant weld eu hanghenion yn cael eu bodloni'n fwy effeithiol, hefyd. Ond rwy'n cydnabod eich pwynt; os nad yw pobl yn gweld gwelliannau ac yn credu nad oes neb yn gwrando arnynt, yna rwy'n deall pam mae'r posibilrwydd o ddeddfwriaeth yn ddeniadol—wyf yn wir. Yr her yw: a yw pobl mewn gwirionedd yn teimlo iddynt gael eu siomi, felly deddfwriaeth yw'r ateb, neu ai'r ddeddfwriaeth a gynigir?

Yn yr un modd, credaf mai'r hyn yr ydym ni yn ei wneud yw edrych mewn gwirionedd i gymell gwelliant o ran ymgysylltu â phobl yn uniongyrchol yn y gwasanaeth—y bobl sy'n darparu'r gwasanaethau hynny a phobl awtistig eu hunain—dyna mewn gwirionedd yr hyn yr ydym ni yn ei wneud gyda'r arian sydd ar gael. Credaf, os edrychwch chi ar y dystiolaeth gan bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau hynny, ble mae'r gwasanaeth awtistiaeth integredig eisoes wedi'i gyflwyno, y byddwch yn gweld bod pobl yn gadarnhaol yn ei gylch. Mae'r her yn y dystiolaeth rwy'n gwybod eich bod yn ei chlywed yn uniongyrchol, ble mae gan bobl bryderon o hyd ynghylch lefel ac ansawdd y gwasanaeth fel y mae'n cael ei gyflwyno ar sail fwy diweddar mewn rhannau eraill o'r wlad.

Credaf o hyd nad deddfwriaeth yw'r ateb, a gobeithiaf y bydd pawb sy'n rhan o archwilio'r Bil presennol yn edrych mewn modd agored ar nid yn unig a oes mater y mae pobl yn poeni amdano, ond ai deddfwriaeth yw'r ateb cywir i helpu i fynd i'r afael â'r mater hwnnw ac i wneud gwahaniaeth ymarferol, ac yn cymharu hynny â'r hyn yr ydym ni yn ei wneud eisoes o ran yr hyn yr wyf yn ei osod allan heddiw. Gobeithiaf—oherwydd bod pobl, rwy'n credu, yn gyffredinol yn rhannu'r un amcan o ran gwella canlyniadau gyda ac ar gyfer pobl awtistig—y byddwn ni yn y pen draw yn gallu dod i safbwynt y gall pob un ohonom ni ei gefnogi.

15:50

Thank you, Cabinet Secretary, and thank you for your statement and your commitment to putting things into action to improve the lived conditions of families with autism, while the whole debate about legislation continues around it. I visited the Serendipity nursery in Pembrey recently and saw for myself the Learning with Autism early years programme. The Serendipity nursery is the first in Carmarthenshire to have gone through that programme, and I was very impressed by the way that the experience, not just for the child in that nursery who had autism, but for all the children there, was being attuned. So, the whole experience was about making everybody value difference and make small changes to make everybody feel included. I felt that was a really palpable example of change at a grass-roots level.

I'd be interested to know about the progress in rolling that out across Wales, as I believe it was due to begin last year through early years and secondary settings. I think the principle is the right one. It now needs to be rolled out at scale. Similarly, I'd like to hear about progress in developing the same programme, Learning with Autism, for further education and workplaces, in line with the timetable, I believe, you had in mind for starting roll-out in 2019. And the national integrated autism service itself—from the conversations I had with those dealing with it at the chalkface, they were very encouraged by the principle, though, clearly, there's a lot of detail to get right. It's meant to be in place by March next year, I believe. It's not yet in place in Llanelli, and I'd appreciate an update, please.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch i chi am eich datganiad ac am eich ymrwymiad i roi pethau ar waith i wella amodau byw teuluoedd sydd ag awtistiaeth, wrth i'r holl ddadl am ddeddfwriaeth barhau yn ei gylch. Ymwelais â meithrinfa Serendipity ym Mhen-bre yn ddiweddar a gwelais drosof fy hun raglen y blynyddoedd cynnar Dysgu ag Awtistiaeth. Meithrinfa Serendipity yw'r gyntaf yn Sir Gaerfyrddin sydd wedi mynd drwy'r rhaglen honno, a gwnaed argraff fawr arnaf gan y ffordd yr oedd y profiad yn cael ei gymhwyso, nid yn unig ar gyfer y plentyn yn y feithrinfa sydd ag awtistiaeth, ond ar gyfer y plant i gyd yno. Felly, roedd yr holl brofiad ynglŷn â gwneud i bobl werthfawrogi gwahaniaeth a gwneud newidiadau bach i wneud i bawb teimlo eu bod wedi eu cynnwys. Teimlais fod hynny'n enghraifft amlwg iawn o newid ar lawr gwlad.

Byddai gennyf ddiddordeb gwybod am y cynnydd o ran cyflwyno hynny ledled Cymru, oherwydd rwy'n credu yr oedd hynny i fod i ddechrau y llynedd drwy'r blynyddoedd cynnar ac mewn ysgolion uwchradd. Credaf fod yr egwyddor yn gywir. Mae angen iddi bellach gael ei chyflwyno ar raddfa eang. Yn yr un modd, hoffwn glywed am y cynnydd o ran datblygu'r un rhaglen, Dysgu ag Awtistiaeth, ar gyfer addysg bellach a gweithleoedd, yn unol â'r amserlen, fe gredaf, yr oedd gennych chi mewn golwg ar gyfer dechrau cyflwyno yn 2019. A'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig Cenedlaethol ei hun—o'r sgyrsiau a gefais gyda'r rhai sy'n ymdrin â hynny ar lawr y dosbarth, roedden nhw'n galonogol iawn o ran yr egwyddor, er, yn amlwg, mae llawer o fanylion i'w cael yn gywir. Mae hyn i fod ar waith erbyn mis Mawrth y flwyddyn nesaf, rwy'n credu. Nid yw ar waith yn Llanelli hyd yn hyn, a byddwn yn gwerthfawrogi diweddariad, os gwelwch yn dda.

I'm happy to have the direct example from your constituency, where it is about making improvements in the here and now. Indeed, a number of other AMs have spoken to me, from around the Chamber—I won't name them—about the challenges they see within their local communities and, equally, progress that they see, as well, for some people. It's an important point, I think, to capture what you said about small changes that can make a big difference to people's lived experience.

Specifically, in your part of Wales, it is the last part of Wales where the integrated autism service will roll out—the western bay and west Wales area. It is my understanding that it is on track to be operational by March, within this financial year. So, it is on track to do so. I think there's an important point about, in the future, me providing a more detailed update to Members on what is happening in the assistance provided in a range of other areas of life, in particular about activity around work, as well. Because if people are genuinely going to be included, then, actually, the importance of work for all of us matters, and it matters for autistic people just as much. So, I am keen to be able to spell that out, about the scale of activity that is taking place and where that is taking place. Equally, if Members don't see that taking place within their own communities, I'd be interested to hear from people, because I'm interested in making this genuinely a national roll-out for national improvement in every part of the country.

Rwy'n hapus i gael enghraifft uniongyrchol o'ch etholaeth chi, lle mae'n ymwneud â gwneud gwelliannau yn awr. Yn wir, mae nifer o Aelodau Cynulliad eraill wedi siarad â mi, o wahanol rannau'r Siambr—ni wnaf eu henwi—am yr heriau y maen nhw yn eu gweld yn eu cymunedau lleol ac, yn yr un modd, y cynnydd y maen nhw'n ei weld, hefyd, ar gyfer rhai pobl. Mae'n bwynt pwysig, rwy'n credu, i nodi yr hyn a ddywedasoch chi am newidiadau bach yn gallu gwneud gwahaniaeth mawr i brofiad byw pobl.

Yn benodol, yn eich rhan chi o Gymru, dyna'r rhan olaf o Gymru lle caiff y gwasanaeth awtistiaeth integredig ei gyflwyno—ardal bae'r gorllewin a gorllewin Cymru. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, dylai hynny fod yn weithredol erbyn mis Mawrth, o fewn y flwyddyn ariannol hon. Felly, mae pethau'n argoeli'n dda yn hynny o beth. Credaf fod yna bwynt pwysig y dylwn i, yn y dyfodol, roi diweddariad manylach i'r Aelodau ar yr hyn sy'n digwydd o ran y cymorth a ddarperir mewn amrywiaeth o feysydd eraill o fywyd, yn benodol ynglŷn â gweithgarwch yn ymwneud â gwaith, hefyd. Oherwydd os yw pobl wirioneddol yn mynd i gael eu cynnwys, yna, mewn gwirionedd, mae pwysigrwydd gwaith ar gyfer pob un ohonom ni yn bwysig, ac mae hynny yr un mor bwysig i bobl awtistig. Felly, rwy'n awyddus i allu egluro hynny, ynghylch graddfa'r gweithgarwch, a lle mae hynny'n digwydd. Yn yr un modd, os nad yw Aelodau yn gweld hynny yn eu cymunedau eu hunain, byddai gennyf ddiddordeb clywed gan bobl, oherwydd mae gennyf ddiddordeb cyflwyno hyn yn genedlaethol er mwyn creu gwelliant cenedlaethol ym mhob rhan o'r wlad.

Thanks to the Minister for his statement today on a very important subject. We've had at least one highly passionate debate on this in the Chamber—probably more than one if you go back a few years—so it's obviously a matter that's close to a lot of people's hearts. Now, Minister, you said you wanted support for your new measures from across the Chamber, and I'm sure you would get that support if you could convince us that a new delivery plan and a code of conduct would offer a meaningful, positive difference to the position of autistic people in Wales today and in the near future. But there is a very real difference of opinion, as you’ve alluded to yourself, as to whether or not we would need legislation to achieve this change. I do agree with you in one thing: legislation is not, in itself, a panacea. It depends on the quality of the legislation and also, crucially, on how that legislation is enforced once it’s been passed. As we would probably agree, enforcement is the key to making good legislation work.

Now, I was glad to hear that you gave some specific dates to Lee Waters about the roll-out of the new measures, and I think that what people want to know is: will this make things get better, and how long will it take before things get better? So, if I could just press you on a couple of specific points. Access to diagnosis: are you confident that these measures will improve access to diagnosis, and what’s your likely timescale before we can see that kind of improvement? Another issue, I think, is training. I think training is going to be fairly key to moving ahead with these measures. Now, you did stress to a certain extent the need to upgrade training for people who are likely to be involved with trying to help autistic people. You talked about organisations needing to assess how well their staff are trained to deal with autistic people. Can you give us any more details on how quickly this roll-out of training is likely to progress? Thank you.

Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw ar bwnc pwysig iawn. Rydym ni wedi cael o leiaf un ddadl hynod angerddol ar hyn yn y Siambr—mae'n debyg bod mwy nag un os ewch yn ôl ychydig o flynyddoedd—felly mae'n amlwg yn fater sy'n agos at galonnau llawer o bobl. Nawr, Gweinidog, fe wnaethoch chi ddweud eich bod eisiau cefnogaeth ar gyfer eich mesurau newydd o bob rhan o'r Siambr, ac rwyf yn siŵr y byddech chi'n cael y gefnogaeth honno pe gallech chi ein hargyhoeddi y byddai cynllun cyflawni newydd a chod ymddygiad yn gwneud gwahaniaeth ystyrlon a chadarnhaol i sefyllfa pobl awtistig yng Nghymru heddiw ac yn y dyfodol agos. Ond mae gwahaniaeth barn sylweddol, fel yr ydych chi eich hun wedi dweud, ynghylch a fyddai angen deddfwriaeth arnom ni ai peidio i gyflawni'r newid hwn. Nid wyf yn cytuno â chi yn un peth: nid yw deddfwriaeth ynddi ei hun yn ateb i bopeth. Mae'n dibynnu ar ansawdd y ddeddfwriaeth a hefyd, yn hollbwysig, ar sut y caiff y ddeddfwriaeth honno ei gorfodi unwaith y caiff ei phasio. Fel y byddem yn cytuno mae'n debyg, gorfodaeth yw'r allwedd i wneud i ddeddfwriaeth dda weithio.

Nawr, roeddwn yn falch o glywed y rhoesoch chi rai dyddiadau penodol i Lee Waters ynglŷn â chyflwyno'r mesurau newydd, ac rwy'n credu mai'r hyn y mae pobl eisiau ei wybod yw: a fydd hyn yn gwella pethau, a faint o amser fydd ei angen cyn bod pethau'n gwella? Felly, os caf i bwyso arnoch chi ar un neu ddau o bwyntiau penodol. Cael diagnosis: a ydych chi'n ffyddiog y bydd y mesurau hyn yn ei gwneud hi'n haws i bobl gael diagnosis, a beth yw eich amserlen debygol cyn y gallwn ni weld y math hwnnw o welliant? Mater arall, rwy'n credu, yw hyfforddiant. Credaf y bydd hyfforddiant yn bur allweddol i wneud cynnydd gyda'r mesurau hyn. Nawr, fe wnaethoch chi bwysleisio i ryw raddau yr angen i uwchraddio hyfforddiant ar gyfer pobl sy'n debygol o fod yn rhan o geisio helpu pobl awtistig. Soniasoch chi am sefydliadau sydd angen asesu pa mor dda mae eu staff wedi eu hyfforddi i ymdrin â phobl awtistig. A allwch chi roi mwy o fanylion inni ynghylch pa mor gyflym y caiff yr hyfforddiant hwn ei gyflwyno? Diolch.

15:55

On the progress on diagnostics, we've announced already the 26-week waiting time standard, which I referred to in my statement, and we will have—. Assuming we get the data right, they will be published on a regular basis in Stats Wales. We're committed to having an annual update on measures taken in the strategic action plan, and that will also provide the update on training measures—on improvement in training, in addition.

O ran y cynnydd ar gael diagnosis, rydym ni wedi cyhoeddi eisoes y safon amser aros 26 wythnos, y cyfeiriais ato yn fy natganiad, a bydd gennym ni—. Gan dybio y cawn y data'n gywir, fe'u cyhoeddir yn rheolaidd yn Stats Cymru. Rydym yn ymrwymedig i gael diweddariad blynyddol ar yr hyn a wnaed yn y cynllun gweithredu strategol, a bydd hynny hefyd yn rhoi diweddariad ar y mesurau hyfforddiant—ar wella hyfforddiant, hefyd.

Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I'm pleased that the Cabinet Secretary has confirmed in his statement today that he has been following my Bill with very great interest, and I would urge him, even at this stage, to seriously reconsider the Welsh Government’s position and work with me to create the strongest possible autism Bill that this institution can develop. There is still time, Cabinet Secretary, for us to work together on a piece of legislation.

Now, today’s statement has confirmed the introduction of a code, which I believe points to the fact that the current strategy clearly isn't meeting the needs of the autism community—a step that I believe would not have come about if it weren't for the strength of the campaign to bring forward legislation in the first place. So, does the Cabinet Secretary agree with me and accept that the Welsh Government would not even be considering the introduction of a code if it wasn't for the proposed autism Bill? Indeed, does he also accept that introducing a code is, in fact, introducing quasi-legislation, given that a code will have some statutory elements? Wouldn't it be better, therefore, if the Government just decided to support the introduction of legislation and just support my Bill in the first place?

Now, the Cabinet Secretary is aware of my view that a code does not go far enough in tackling some of the long-standing issues around service delivery, and it certainly doesn't offer absolute permanence to the delivery of services, because a code can be revoked at any time. So, perhaps the Cabinet Secretary is now in a position to tell us how introducing a code will tackle these sorts of issues.

Finally, acting Deputy Presiding Officer, he states in his statement today that he believes that introducing legislation would result in existing resources being used less effectively. However, surely introducing a code will also involve existing resources being used. So, can he tell us what financial impact assessments have been carried out on the potential of introducing this code? In other words, can he tell us how much money will be utilised in introducing this code in the first place?  

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cadarnhau yn ei ddatganiad heddiw y bu'n dilyn fy Mil gyda diddordeb mawr iawn, a byddwn yn annog iddo, hyd yn oed ar hyn o bryd, i ailystyried o ddifrif safbwynt Llywodraeth Cymru a gweithio gyda mi i greu y Bil awtistiaeth cryfaf posibl y gall y sefydliad hwn ei ddatblygu. Mae amser o hyd, Ysgrifennydd y Cabinet, i ni weithio gyda'n gilydd ar ddarn o ddeddfwriaeth.

Nawr, mae datganiad heddiw wedi cadarnhau cyflwyno cod, sydd, rwy'n credu, yn cyfeirio at y ffaith amlwg nad yw'r strategaeth gyfredol yn diwallu anghenion y gymuned awtistiaeth—rhywbeth na fyddai, rwy'n credu, wedi digwydd oni bai am gryfder yr ymgyrch i gyflwyno deddfwriaeth yn y lle cyntaf. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi ac yn derbyn na fyddai Llywodraeth Cymru hyd yn oed yn ystyried cyflwyno cod oni bai am y Bil awtistiaeth arfaethedig? Yn wir, a yw hefyd yn derbyn bod cyflwyno cod, mewn gwirionedd, yn cyflwyno deddfwriaeth rannol, o gofio y bydd gan y cod rai elfennau statudol? Oni fyddai hi'n well, felly, petai'r Llywodraeth yn penderfynu cefnogi cyflwyno deddfwriaeth a chefnogi fy Mil yn y lle cyntaf?

Nawr, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o fy marn i nad yw cod yn mynd yn ddigon pell o ran mynd i'r afael â rhai o'r materion hirsefydlog sy'n ymwneud â darparu gwasanaethau, ac yn sicr nid yw'n cynnig sefydlogrwydd absoliwt i ddarparu gwasanaethau, oherwydd gall cod gael ei ddirymu ar unrhyw adeg. Felly, efallai bod Ysgrifennydd y Cabinet yn awr mewn sefyllfa i ddweud wrthym ni sut y bydd cyflwyno cod yn mynd i'r afael â'r cyfryw faterion.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae'n dweud yn ei ddatganiad heddiw ei fod yn credu y byddai cyflwyno deddfwriaeth yn arwain at adnoddau presennol yn cael eu defnyddio'n llai effeithiol. Fodd bynnag, siawns na fydd cyflwyno cod hefyd yn arwain at ddefnyddio adnoddau presennol. Felly, a all ddweud wrthym ni pa asesiadau effaith ariannol sydd wedi'u cynnal ar y posibilrwydd o gyflwyno'r cod hwn? Mewn geiriau eraill, a all ddweud wrthym ni faint o arian a gaiff ei ddefnyddio wrth gyflwyno'r cod hwn yn y lle cyntaf?  

I thank the Member for his comments. I'm disappointed at the outset about the suggestion that the Government would not be committed to taking action to improve services were it not for the Bill. That is simply not true. If he had listened to previous debates within this Chamber, he would recognise that—and our previous meetings. It is simply not true to say that, without his Bill, there would be no code. There was a commitment given by this Government some time ago to look at a code to try and provide greater permanence and certainty about what our expectations are for the delivery of services. It would have to—it’s simply not a case of a code being so transient that it is of no value. I don’t accept that at all. We have a number of codes that directly affect service provision and outcomes for people. If any person in the future wished to change the code or revoke it, they would have to positively do so. The code is already planned in to the work that we have, so we have budgeted for it and expect not only to go through the process of consultation but to deliver services. The Bill and the model that you propose would direct services in a different direction. It is perfectly reasonable for me to point out to Members that using money in a different way would provide different outcomes.

The Bill that he proposes, I believe, would be a poor use of resource and would take it away from direct service provision. It is a matter for him to make the case for his Bill and the money that he wishes to see used and what that actual resource is. There will of course be robust scrutiny from people who do still broadly agree that we want to improve services with and for autistic people. We do, however, have an honest disagreement about whether a more rigid path of legislation is the right answer for doing so.

Diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Rwy'n siomedig ar y cychwyn ynghylch yr awgrym na fyddai'r Llywodraeth wedi ymrwymo i gymryd camau i wella gwasanaethau oni bai am y Bil. Nid yw hynny'n wir o gwbl. Pe bai wedi gwrando ar ddadleuon blaenorol yn y Siambr hon, byddai'n cydnabod hynny—a'n cyfarfodydd blaenorol. Nid yw'n wir dweud, heb ei Fil, na fyddai cod. Ymrwymodd y Llywodraeth hon beth amser yn ôl i edrych ar god er mwyn ceisio rhoi mwy o sefydlogrwydd a sicrwydd ynghylch beth yw ein disgwyliadau ar gyfer darparu gwasanaethau. Byddai'n rhaid iddo—nid yw'n achos o fod â chod mor fyrhoedlog nad yw o unrhyw werth. Nid wyf yn derbyn hynny o gwbl. Mae gennym ni nifer o godau sy'n effeithio'n uniongyrchol ar ddarpariaeth gwasanaeth a chanlyniadau ar gyfer pobl. Pe dymunai unrhyw un yn y dyfodol newid y Cod neu ei ddirymu, byddai'n rhaid iddynt wneud hynny mewn modd cadarnhaol. Mae'r cod eisoes wedi ei gynllunio i fod yn rhan o'r gwaith sydd gennym, felly rydym ni wedi cyllidebu ar ei gyfer ac yn disgwyl nid yn unig i fynd drwy'r broses ymgynghori ond i ddarparu gwasanaethau. Byddai'r Bil a'r model yr ydych chi'n eu cynnig yn cyfeirio gwasanaethau mewn cyfeiriad gwahanol. Mae'n berffaith resymol i mi i ddweud wrth Aelodau y byddai defnyddio'r arian mewn ffordd wahanol yn rhoi gwahanol ganlyniadau.

Byddai'r Bil a gynigir ganddo, rwy'n credu, yn ddefnydd gwael o adnoddau ac yn eu dargyfeirio o ddarparu gwasanaethau uniongyrchol. Mae'n fater iddo ef ddadlau dros ei Fil a'r arian y mae'n dymuno ei weld yn cael ei ddefnyddio a beth yw'r adnodd hwnnw mewn gwirionedd. Wrth gwrs, bydd craffu cadarn gan bobl sy'n dal i gytuno yn fras ein bod ni eisiau gwella gwasanaethau gyda ac ar gyfer pobl awtistig. Fodd bynnag, mae gennym ni anghytundeb gonest ynglŷn ag ai llwybr mwy anhyblyg o ddeddfwriaeth yw'r ateb cywir o ran gwneud hynny.

16:00

Diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Gobeithio y byddwch chi'n teimlo'n well cyn bo hir.

Thank you, Cabinet Secretary. I hope you feel better soon.

5. Datganiad gan y Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon: Blaenoriaethau ar gyfer Amgylchedd Hanesyddol Cymru
5. Statement by the Minister for Culture, Tourism and Sport: Priorities for the Historic Environment of Wales

Symudwn ni nawr at ddatganiad gan y Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon: blaenoriaethau ar gyfer amgylchedd hanesyddol Cymru. Galwaf ar y Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon, Dafydd Elis-Thomas.

We will now move to a statement from the Minister for Culture, Tourism and Sport: priorities for the historic environment of Wales. I call on the Minister for Culture, Tourism and Sport, Dafydd Elis-Thomas.

Diolch yn fawr, Gadeirydd gweithredol croesawgar.

Mae'n bleser gen i gyflwyno fy mlaenoriaethau ar gyfer yr amgylchedd hanesyddol yng Nghymru, fel y'u nodwyd yn y ddogfen yr wyf yn gobeithio eich bod chi i gyd wedi'i derbyn y bore yma, sef y papur yma ymhlith ein cyhoeddiadau diweddaraf o'r adran diwylliant.

Mae'r blaenoriaethau yma yn cwmpasu pedair thema allweddol. Yn gyntaf, rydw i am inni adeiladu ar y cynnydd gwych rydym ni wedi'i wneud yn ystod y blynyddoedd diwethaf wrth ofalu am ein safleoedd a thirweddau hanesyddol unigryw. Yn ail, rydw i am sicrhau bod gyda ni'r sgiliau drwy'r sector er mwyn helpu i'w gwarchod yn briodol. Yn drydydd, rydw i am helpu pobl i fwynhau a gwerthfawrogi ein safleoedd hanesyddol a'u hannog i gymryd rhan fwy gweithgar ac amlwg yn y broses o ofalu am ein treftadaeth. Ac yna, yn olaf ac yn bedwerydd, mae ein safleoedd hanesyddol yn asedau sydd hefyd yn cyfrannu at fywiogrwydd economaidd Cymru. Maen nhw wedi gwneud cyfraniad sy'n ymestyn y tu hwnt i'w gwerth i gymdeithas a'n gwybodaeth am y gorffennol. Maen nhw'n gwneud cyfraniad sylweddol at dwristiaeth ac ymdrechion i hyrwyddo Cymru fel lleoliad unigryw i fuddsoddi ynddo, ac yn arbennig fel lle hynod i ni i gyd fyw a gweithio ynddo.

Fodd bynnag, mae'r themâu hyn yn dibynnu ar ei gilydd. Mae angen inni sicrhau bod yr amgylchedd hanesyddol yn gwneud y cyfraniad mwyaf posib at ein llesiant economaidd, ond fedrwn ni ddim manteisio ar werth economaidd ein treftadaeth os nad ydym ni'n gofalu amdani, ac mae angen talu am hynny. Felly, mae'r sector amgylchedd hanesyddol yn cynnal rôl allweddol yn y gwaith o gyflawni amcanion ehangach Llywodraeth Cymru. Mae'n cyfrannu at themâu strategaeth ffyniannus ‘Ffyniant i Bawb’, sydd yn rhan o'n strategaeth genedlaethol, drwy helpu i greu cenedl fwy ffyniannus, gweithgar ac unedig sy'n dysgu. Mae hefyd yn ategu'r uchelgeisiau a nodir yn ein cynllun gweithredu economaidd, drwy gydnabod y lleoedd arbennig yma sy'n asgwrn cefn economïau lleol ar draws Cymru. Ond yn fwy na dim, mae'r amgylchedd hanesyddol wrth wraidd ein nodau llesiant a'n hymdeimlad o falchder fel cenedl, peth sy'n amhosibl rhoi pris arno, fe fyddwn i’n tybio.

A dod nôl at y thema gyntaf, y man cychwyn ydy gofalu am ein hamgylchedd hanesyddol. Fe wnaethom ni gyflwyno fe Llywodraeth, cyn i mi ymuno â hi, Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 a'r canllawiau a’r rheoliadau cysylltiedig. Rydym yn cynnal a chadw ac yn gofalu am y 130 o henebion sydd yng ngofal y Llywodraeth. Rydym hefyd yn helpu perchenogion preifat ac ymddiriedolaethau i ofalu am ein hasedau pwysig, p'un ai drwy grantiau neu gyngor ac arweiniad.

Thank you very much, acting Chair, for that welcome.

It gives me great pleasure to present today my priorities for the historic environment of Wales, as set out in the document that I hope that you’ve all received this morning, namely this paper, amongst our most recent publications from the culture department.

These priorities cover four key themes. First, I want us to build on the great strides that we have made in recent years in caring for our irreplaceable historic sites and landscapes. Secondly, I want to make sure that we have the skills across the sector to support their conservation appropriately. Thirdly, I want to help people enjoy and appreciate our historic sites and to encourage greater and more active participation in looking after our heritage. And then, finally and fourthly, our historic sites are also assets that also contribute to the economic vitality of Wales. They’ve made a contribution that extends beyond their value to society and to our knowledge of the past. They make a significant contribution to tourism and to efforts to promote Wales as a unique place for inward investment, and especially as a very special place for us all to live and work.

However, these themes are also interdependent. We need to realise fully the contribution that the historic environment can make to our economic well-being, but we cannot realise the economic value of our heritage if we do not care for it, and we need to pay for that. So, the historic environment sector plays a key role in realising wider Welsh Government objectives. It contributes to the themes of the national strategy, ‘Prosperity for All’, which is part of our national strategy, by helping to deliver a more prosperous, active and united nation, and one that learns. It also underpins the ambitions set out in our economic action plan, by recognising the special places that form the backbone of our local economies across Wales. But most of all, the historic environment is at the heart of our well-being goals and our sense of pride as a nation, something that it’s impossible to place a value on, I would imagine.

Returning to my first theme, caring for our historic environment has to be the starting point. As a Government—before I joined the Government—we introduced the groundbreaking Historic Environment (Wales) Act 2016 and the associated guidance. We maintain and care for the 130 monuments in the Government’s care. We also assist private owners and trusts to care for their important assets, whether through grants or through advice and guidance.

At yr ail thema, mae'r broses o ddiogelu a gwarchod ein hamgylchedd hanesyddol yn dibynnu ar ddealltwriaeth o'i briodweddau arbennig a set o sgiliau crefft cadwraeth benodol. Rwy'n awyddus iawn i gefnogi camau i feithrin y ddealltwriaeth honno a datblygu'r sail sgiliau ymarferol. Er mwyn gwneud hyn, bydd raid prif ffrydio sgiliau crefft treftadaeth yn y diwydiant adeiladu ehangach ac yn y cwricwlwm sgiliau, ac adeiladu ar yr enghreifftiau sefydledig sydd i'w gweld eisoes o fewn cyrsiau'r meysydd llafur yma.

Er mwyn cyflawni'r drydedd thema—trysori a mwynhau ein hamgylchedd hanesyddol gwerthfawr—rydw i am annog llawer mwy o bobl i ymweld â'n safleoedd hanesyddol ac i'w gwneud hi'n haws iddyn nhw i gyd, beth bynnag fo'u hanghenion neu'u galwadau personol, wneud hynny.

Mae niferoedd ymweld yn bwysig. Yn ystod 2016-17, fe ymwelodd dros 1.4 miliwn o bobl â 24 o safleoedd Cadw sydd wedi'u staffio. Fodd bynnag, mae yna gyfle inni wneud mwy i annog ymwelwyr iau, ac rydw i’n awyddus i weld mwy o weithgareddau'n cael eu cynnal i'r teulu yn henebion Cadw a deunydd dehongli diddorol. A dyna yw ystyr digwyddiadau difyr megis agor Drysfa Gilbert a Ffau'r Dreigiau yng nghastell Caerffili, ym mhresenoldeb yr Aelod Cynulliad lleol, wrth gwrs. Roedd y rhyfeddod ar wynebau'r plant a'r oedolion yn brofiad llawen iawn ac amhrisiadwy i mi.

Hefyd, mae angen inni barhau i wella mynediad i'r rhai sydd â chwestiynau a phroblemau ynglŷn â symud, a gwneud hynny mor effeithiol ag y gallwn ni. Rydw i'n gobeithio bod rhai ohonoch chi wedi cael cyfle i weld y pontydd mynediad rhagorol yng nghastell Caernarfon ac yng nghastell Harlech. Rydw i am weld cynnydd sylweddol yn y gwella ar y mynediad at lefelau uwch rhai o'n cestyll mewn ffordd sy'n gydnaws â'u cymeriad hanesyddol a heb darfu ar y profiad unigryw o fod o fewn henebion o'r math yma. Hefyd, rydw i wedi gofyn i Cadw ailystyried y canllawiau ar fynediad hawdd i bawb i adeiladau hanesyddol a sicrhau eu bod nhw'n cyd-fynd â'r farn a'r safon ddiweddaraf. Mae mynediad at safleoedd Cadw, wrth gwrs, yn dechrau ymhell cyn i ymwelwyr gyrraedd y fynedfa. Rydw i wedi gofyn am adolygiad o'r ffordd y mae ymwelwyr yn teithio i henebion Cadw, sy'n ystyried arwyddion, parcio, llwybrau cerdded, darpariaeth seiclo, a hefyd ar gydlynu trafnidiaeth gyhoeddus.

Mae'r angen i gynnal partneriaethau effeithiol yn sail i lwyddiant y pedair thema rydw i wedi eu hamlinellu. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae llawer o lwyddiannau sector yr amgylchedd hanesyddol wedi bod yn seiliedig ar bartneriaethau o'r fath, gan gynnwys y rhai â'r grŵp penodol sydd yn ymwneud â'r amgylchedd hanesyddol, y fforwm treftadaeth adeiledig ac, wrth gwrs, awdurdodau lleol, sy'n hollbwysig inni allu gweithredu'n effeithiol ar y rheng flaen yn lleol. Yn fwy diweddar, mae fforwm addoldai Cymru—ac rydw i wedi cael y cyfle i fod yn un o'u cyfarfodydd nhw'n weddol ddiweddar—yn mynd i'r afael â chwestiwn anodd sydd gyda ni sydd yn aelodau o gymunedau ffydd o weld lleihau cynulleidfaoedd crefyddol: y ffaith bod nifer gynyddol o gapeli ac eglwysi, bellach, yn segur, a hwythau wedi bod, yn y gorffennol o leiaf, yn ffocws i'w cymunedau.

Mae'r bartneriaeth strategol newydd rhwng Cadw a'r tri sefydliad treftadaeth cenedlaethol arall yng Nghymru yn rhoi safle gwirioneddol i rannu sgiliau a phrofiad masnachol—sut i sicrhau refeniw a chyllid a'u cael i mewn i'r gwaith o dreftadaeth—ac rydw i’n edrych ymlaen at gael adroddiadau rheolaidd ar gynnydd yn y cyfeiriad yma. Ar yr un pryd, fel un a fu'n byw yn y llyfrgell genedlaethol, bron, am rai blynyddoedd, mewn cyfnod lle roeddwn i'n ceisio bod yn ysgolhaig, cyn imi ddilyn temtasiynau eraill—nid yw hynny yn y datganiad swyddogol, gyda llaw—rydw i am gydnabod cyfraniad y llyfrgell genedlaethol, yr amgueddfa genedlaethol a'r comisiwn brenhinol henebion, a'r gwaith y mae'r rhain yn ei wneud, yn eu hawl eu hunain, ansawdd eu gwaith, a'u pwysigrwydd, yn fy marn i. Fel y dadleuais i, beth amser yn ôl, mewn sefyllfa wahanol, ynglŷn â'u dyfodol nhw, mae eu gwaith unigryw nhw ac ansawdd eu gwaith nhw fel cyrff unigol yn bwysig iawn. Nid ydw i am weld y sefydliadau hyn, felly, yn colli eu hunaniaethau unigol, ond rydw i yn edrych ymlaen at ddatblygiad trefniadau llywodraethol newydd o fewn Cadw: sefydlu bwrdd mewnol newydd, a fydd yn digwydd yn ystod y misoedd nesaf, a mwy o gymorth gweithredol, wedyn, yn galluogi Cadw i weithredu'n fwy effeithiol, ochr yn ochr â'i bartneriaid mewn amgylchedd masnachol.

Rydw i'n dod i ben rŵan, mae'n dda gen i ddweud. Mae sector yr amgylchedd hanesyddol yn wynebu cyfnod anodd oherwydd pwysau ariannol ac ansicrwydd y dyfodol. Mae'r sector wedi manteisio'n sylweddol, fel y gwyddom ni, ar gyllid yr Undeb Ewropeaidd dros y blynyddoedd, ac mi fydd y broses o ymadael â'r Undeb Ewropeaidd—ond nid ag Ewrop, ac nid byth â diwylliant Ewrop—yn arwain at heriau sylweddol. Ond mae o hefyd yn gyfnod cyffrous. Mae'r ffaith ein bod ni wedi cyflawni cymaint dros y blynyddoedd diwethaf yn brawf o'r partneriaethau llwyddiannus y mae Llywodraeth Cymru, drwy Cadw, wedi'u sefydlu gydag ystod eang o randdeiliaid. Mae yna gyfle go iawn bellach i'n treftadaeth ragorol fod yn ganolog i'n llesiant yn y dyfodol. Dyma yw gwraidd ein hunaniaeth ddiwylliannol fel cenedl, a hyn sydd yn dweud stori Cymru wrth y byd. Diolch yn fawr.

On the second theme, the process of protecting and conserving our historic environment depends on an understanding of its special qualities, and on a set of specific conservation craft skills. I'm very eager to support action to foster that understanding and to grow the practical skills base. To do this, it will require the mainstreaming of heritage craft skills into the wider construction industry and skills curriculum, and building on the already well-established examples within these courses.

In order to achieve the third theme, namely cherishing and enjoying our precious historic environment, I want to encourage many more visitors to our historic sites and help them all, whatever their specific needs or personal requirements, to do so.

Visitor numbers are significant. During 2016-17, over 1.4 million people visited Cadw’s 24 staffed sites alone. However, there's an opportunity for us to do more to encourage younger visitors, and I am keen to see more family activities at Cadw monuments and also engaging interpretation. And that's the purpose of exciting events such as opening Gilbert’s Maze and the Dragon’s Lair at Caerphilly castle, in the presence of the local Assembly Member, of course. Seeing the joy and wonder on the faces of the children and adults was priceless. 

We also need to continue the work on maximising and improving access to those with mobility difficulties, and to do so as effectively as we can. I hope that some of you have had an opportunity to see the excellent access bridges at Caernarfon and Harlech castles. I want to see significant progress in the improvement of access to the higher levels of some of our castles in a way that is sympathetic to their historic character and without affecting the unique experience of being within such monuments. I have also tasked Cadw with revisiting the guidance on easy access for all to historic buildings and to bring it into line with the latest thinking and standards. Access to Cadw sites, of course, also begins long before visitors arrive at the entrance. I have asked for a review of the way that visitors make their journeys to Cadw monuments to include signposting, parking, walking routes, cycle provision, and also on the co-ordination of public transport.

The need to sustain effective partnerships is the basis of the success of these four themes. In recent years, many of the successes of the historic environment sector have been founded on such partnerships, including those with the historic environment group, the built heritage forum and, of course, the local authorities, who are often vital for us to be able to deliver effectively on the front line. More recently, the newly formed Welsh places of worship gorum—and I've had an opportunity to go to one of their meetings recently—is tackling the difficult question, for those of us who are members of faith communities, of seeing the decrease in the congregations and the increasing numbers of chapels and churches that have become redundant, having been, in the past at least, the focus for their communities.  

The new strategic partnership between Cadw and the other three national heritage organisations in Wales provides a real opportunity to share skills and commercial experience—how to ensure revenue and funding for the work of heritage—and I look forward to receiving regular reports on progress in this direction. At the same time, as one who lived in the national library, almost, for some years when I was trying to be a scholar, before I pursued other temptations—this isn't in the official statement, I assure you—I want to recognise the contributions that the National Library of Wales, the National Museum Wales and Royal Commission for the Ancient and Historical Monuments of Wales make, in their own right, and the quality of their work, and their importance, in my opinion. As I argued some time ago, in a different situation, about their futures, their unique work and the quality of their work as individual bodies is very important. I do not want to see these organisations lose their individual identities, but I also look forward to the development of new governance arrangements for Cadw: a new internal board being established in the coming months, and greater operational support, then, allowing Cadw to operate more effectively, alongside its partners in the commercial environment. 

I am coming to a conclusion now, I'm pleased to say. These are challenging times for the historic environment sector because of financial pressures and many future uncertainties. The sector has benefited considerably, as we all know, from European Union funding in recent years, and the process of withdrawal from the EU—but not from Europe, and never from European culture—will present significant challenges. But they are also exciting times. The fact that we have achieved so much in recent years is testimony to the successful partnerships that the Welsh Government, through Cadw, has forged with a wide range of stakeholders. There is now a real opportunity for our outstanding heritage to be positioned at the centre of our future well-being. It sits at the very centre of our cultural identity as a nation, telling the story of Wales’s place in the world. Thank you very much.

16:10

I'm delighted to make my first contribution as the new culture and heritage spokesperson for my party, following in the great example of the person now chairing our proceedings; I think that's an elegant link. Can I say, Minister, that for 12 most distinguished years, you sat in that chair and you promoted the concept of constructive challenge, and that's the type of relationship I think that we will now have, and it's one I very much look forward to?

I do commend the document. I think it's set out very nicely and well illustrated. I was particularly delighted to see a picture in there of Neath abbey—more specifically, the way Neath abbey was adapted after the terror of the reformation, and nicely modernised by the Tudors into a mansion and residence, which is a reminder of the terrific forces we have in history. But I was born 2 miles from this site. Most of my family live fairly close to it, even to this day, and when I return to Neath, I often go on a walk that takes me down to Neath abbey along the Tennant canal. You see the canal there, and then the other early signs of industrialisation and the copper workings, and the abbey. It's a remarkable sight. I think it stands in comparison, almost—almost; it didn't have a romantic poet—with Tintern abbey, and we should remember we have these sites. They're only just below the premier league, but they are of enormous value and I know how proud the people of Neath are in Neath abbey. We don't have such a glorious castle. Our main historical site, of that antiquity, is the abbey, and I'm delighted to see it illustrated. 

Can I commend your commitment to partnership working? I think, in this sector, it is key. The work with volunteers and work with civic groups has always been so enormous. In fact, in the 1920s, when the remains of Neath abbey were worked on by a great archeological group, with a mixture of academics and people in civic societies and just enthusiasts—it led the way. It's really, really important, and I wonder if you might even go as far as commending the work of Dr Mark Baker. My colleague is a Conservative councillor in north Wales, but his commitment to heritage is remarkable, and he has been recognised for his work in saving and conserving Gwrych castle—work he started when he was just 13—and he's been recognised by the Prime Minister with a special Points of Light award. I'm not making a partisan point here at all; I'm just saying that it is people with that vision that are really key, because they value their local sites and see their true significance, as I have perhaps indicated with Neath abbey. 

Rwy'n falch o wneud fy nghyfraniad cyntaf fel llefarydd treftadaeth a diwylliant newydd fy mhlaid, yn dilyn enghraifft wych y sawl sydd yn awr yn cadeirio ein trafodion; rwy'n credu bod hynny'n gyswllt rhagorol. A gaf i ddweud, Gweinidog, ers 12 mlynedd nodedig iawn, rydych chi wedi bod yn eistedd yn y gadair honno ac wedi hyrwyddo'r cysyniad o her adeiladol, a dyna'r math o berthynas rwy'n credu y bydd gennym ni bellach, ac mae'n un yr wyf yn edrych ymlaen ati yn fawr?

Rwyf yn cymeradwyo'r ddogfen. Rwy'n credu ei bod wedi ei gosod allan yn dda gyda darluniau pwrpasol. Roeddwn yn arbennig o falch o weld llun yno o Abaty Nedd—yn fwy penodol, y ffordd yr addaswyd Abaty Nedd ar ôl terfysg y diwygiad Protestannaidd, a'i foderneiddio'n braf gan y Tuduriaid i fod yn blasty a phreswylfa, sy'n ein hatgoffa o'r grymoedd anhygoel sydd gennym ni mewn hanes. Ond fe'm ganwyd i ddwy filltir o'r safle hwn. Mae'r rhan fwyaf o'm teulu yn byw yn weddol agos ato, hyd yn oed heddiw, a phan rwy'n dychwelyd i Gastell-nedd, rwy'n aml yn mynd am dro sy'n mynd â mi i lawr i Abaty Nedd ar hyd Camlas Tennant. Rydych chi'n gweld y gamlas yno, ac wedyn yr arwyddion cynnar eraill o ddiwydiannu a gweithfeydd copr, a'r abaty. Mae'n olygfa ryfeddol. Credaf ei fod yn gymharol, bron—bron; doedd ganddo ddim bardd rhamantus—gydag Abaty Tyndyrn, ac fe ddylem gofio bod gennym ni'r safleoedd hyn. Maen nhw fymryn bach yn is na'r uwch-gynghrair, ond yn werthfawr iawn, a gwn pa mor falch yw pobl Castell-nedd o Abaty Nedd. Nid oes gennym ni gastell godidog o'r fath. Ein prif safle hanesyddol, o'r oes honno, yw'r abaty, ac rwy'n falch o weld darluniau ohono. 

A gaf i gymeradwyo eich ymrwymiad i gydweithio? Credaf, yn y sector hwn, bod hyn yn allweddol. Bu'r gwaith gyda gwirfoddolwyr a gwaith gyda grwpiau dinesig bob amser yn aruthrol iawn. Yn wir, yn yr 1920au, pan oedd grŵp archeolegol mawr yn gweithio ar olion Abaty Nedd, yn gymysgedd o academyddion a phobl mewn cymdeithasau dinesig a phobl a oedd yn ddim ond selogion—fe wnaeth hynny fraenaru'r tir. Mae'n bwysig iawn, iawn. Tybed a fyddai modd efallai hyd yn oed mynd mor bell â chanmol gwaith Dr Mark Baker. Mae fy nghyd-Aelod yn gynghorydd Ceidwadol yn y gogledd, ond mae ei ymrwymiad i dreftadaeth yn hynod, ac mae wedi ei gydnabod am ei waith yn arbed a gwarchod Castell Gwrych—gwaith a ddechreuodd pan oedd yn 13 oed yn unig—ac mae Prif Weinidog y DU wedi ei gydnabod â gwobr Points of Light arbennig. Nid wyf yn gwneud pwynt pleidiol yma o gwbl; dim ond dweud yr wyf i mai pobl â'r weledigaeth honno sy'n allweddol mewn gwirionedd, oherwydd maen nhw'n gwerthfawrogi eu safleoedd lleol ac yn gweld eu gwir arwyddocâd, fel yr awgrymais efallai gydag Abaty Nedd.

Talking about Neath abbey, I'm obviously pleased to see the reference to the Welsh places of worship forum. You referred to this and the incredible heritage we have with chapels. I think something like one a week opened in the nineteenth century—5,000 or more places of worship. One of the great expressions of the advance of evangelical Christian faith, and it's something we should be proud of. Obviously, most people don't have an attachment to that type of folk Christianity any more, but it was really, really important.

And can I commend, now that I don't serve the area of Neath—my political life has been here in South Wales Central—the landscapes of faith project, run by the diocese of Llandaf I think, which should stand out here, and for their partnership with other organisations such as Coleridge in Wales? I think that shows you the imagination that we really need. It is very, very important that we follow the aim of their project to champion Wales as an internationally important place to discover the heritage of faith and faiths, and we could apply that across other areas of historical and cultural interest.

I think that key here is how we use listed places of worship in order to sustain them. And the most magnificent ones really do need to find a use, and that use maybe could range from a gallery—that's a traditional one—but it may be a restaurant, it may be some community centre; a whole range of things. And we do need to protect those buildings, but we need to use them, and I think that that is key.

I was pleased that you referred to the Historic Environment (Wales) Act 2016, which of course aims to identify and conserve a whole range of important historical sites. Many of these are now being revealed by new mapping techniques and aerial photography, particularly those relating to the early medieval period, the Iron Age, and even the neolithic. We are discovering a remarkable number of sites, and many of them will be of absolutely international significance, potentially, because of the strength of those early cultures in this part of western Europe along the seaboard. And I think it's very, very important that we support people, landowners in particular and local councils, wherever these sites are, and preserve them and then, obviously, interpret them, because some of them will emerge truly as sites of first-class importance. 

Can I just finish by concluding on marketing and tourism? As the document says, it's practically a £1 billion industry in Wales, and I think you're right to talk about the economic potential and the need for us to have a vision of Wales. I'm glad that castles are mentioned, because it is easy for us to see this as the Anglo-Norman sort of heavy hand on Wales, but the other side of interpreting that is that was the military investment required to control that area, and it is quite a remarkable compliment in an odd way.

But if we look at Conwy castle, for instance, it does have, I think, the most coherent claim to be the pinnacle of castle building, and castle building as a fortress ideally suited to its geographical area and for a very—in that case—brutal political purpose. It's important that when people come to Britain to visit castles that they realise that if they want to see how a fortress castle works—and it's nearly in perfect preservation; it's not a ruin, it is as it was built, practically—they need to go to Conwy.

And can I conclude by just saying that I think modern technology is a key area here and that skill is really important? I would like to hear you specifically on anything that you're doing in the digital, cultural projections and resources. The UK Government has a specific digital, cultural project. I'm sure we're doing something similar, but a bit more information on that would be important, because people can see that in North America, Australia, whatever, and when they're planning their trip, they can then know and have a virtual visit to Conwy castle and then come and see it as it exists. But we will work constructively in this very important area to ensure that Wales gets the maximum value for its own citizens, for us all, but also for those who visit us.

O sôn am Abaty Nedd, rwy'n amlwg yn falch o weld y cyfeiriad at Fforwm Addoldai Cymru. Cyfeiriasoch at hyn a'r dreftadaeth anhygoel sydd gennym ni gyda chapeli. Rwy'n credu bod rhywbeth fel un yr wythnos yn cael ei agor yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg—5,000 neu fwy o fannau addoli. Un o arwyddion mawr o gynnydd y ffydd Gristnogol efengylaidd, ac mae'n rhywbeth y dylem ni fod yn falch ohono. Yn amlwg, nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn teimlo ymlyniad i'r math hwnnw o Gristnogaeth werinol mwyach, ond roedd yn bwysig iawn, iawn.

Ac a gaf i gymeradwyo, nawr nad wyf yn gwasanaethu ardal Castell-nedd—bu fy mywyd gwleidyddol i yma yng Nghanol De Cymru—y prosiect tirweddau ffydd, sy'n cael ei redeg gan Esgobaeth Llandaf rwy'n credu, a ddylai fod yn amlwg yn hyn o beth, ac am eu partneriaeth â sefydliadau eraill fel Sefydliad Coleridge yng Nghymru? Rwy'n credu bod hynny'n dangos y dychymyg sydd ei wir angen arnom ni. Mae'n bwysig iawn, iawn ein bod yn dilyn nod eu prosiect i hyrwyddo Cymru fel lle rhyngwladol pwysig i ddarganfod treftadaeth ffydd a chredoau, ac fe allem ni gymhwyso hynny yn y meysydd eraill o ddiddordeb hanesyddol a diwylliannol.

Rwy'n credu mai'r peth allweddol yn hyn o beth yw sut yr ydym ni'n defnyddio mannau addoli rhestredig er mwyn eu cynnal nhw. Ac mae gwir angen canfod defnydd i'r rhai mwyaf godidog, ac efallai y gallai'r defnydd hwnnw amrywio o oriel—un draddodiadol—ond gallai fod yn dŷ bwyta, gallai fod yn ganolfan gymunedol o ryw fath; amrywiaeth o bethau. Ac mae angen inni warchod yr adeiladau hynny, ond mae angen inni eu defnyddio, ac rwy'n credu bod hynny'n allweddol.

Roeddwn yn falch eich bod wedi cyfeirio at Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, sydd wrth gwrs yn ceisio dynodi a gwarchod ystod gyfan o safleoedd hanesyddol pwysig. Mae llawer o'r rhain bellach yn cael eu datgelu gan dechnegau mapio newydd a ffotograffiaeth o'r awyr, yn enwedig y rheini sy'n perthyn i'r cyfnod canoloesol cynnar, oes yr haearn, a hyd yn oed yr oes Neolithig. Rydym yn darganfod nifer rhyfeddol o safleoedd, a bydd llawer ohonynt yn sicr o arwyddocâd rhyngwladol, o bosib, oherwydd cryfder y diwylliannau cynnar hynny yn y rhan hon o orllewin Ewrop ar hyd yr arfordir. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, iawn, ein bod yn cefnogi pobl, tirfeddianwyr yn arbennig a'r cynghorau lleol, lle bynnag y mae'r safleoedd hyn, a'u diogelu ac yna, yn amlwg, eu dehongli, oherwydd bydd rhai ohonynt yn sicr yn dod i'r amlwg fel safleoedd o'r pwysigrwydd mwyaf.

A gaf i orffen gan ddod i gasgliad ynghylch marchnata a thwristiaeth? Fel y dywed y ddogfen, yn ymarferol mae'n ddiwydiant gwerth £1 biliwn yng Nghymru, a chredaf eich bod yn iawn i sôn am y potensial economaidd a'r angen i ni gael gweledigaeth ar gyfer Cymru. Rwy'n falch bod cestyll yn cael eu crybwyll, oherwydd mae'n hawdd i ni weld hyn fel math o orthrwm Eingl-Normanaidd ar Gymru, ond yr ochr arall o ddehongli hynny oedd y buddsoddiad milwrol oedd ei angen i reoli'r ardal honno, ac mae'n ganmoliaeth ryfeddol mewn ffordd ryfedd.

Ond os ydym yn edrych ar Gastell Conwy, er enghraifft, mae ganddo, rwy'n credu, yr hawl fwyaf digamsyniol i fod yn uchafbwynt y gwaith o adeiladu cestyll, ac mae'r adeilad yn ddelfrydol fel castell caerog ar gyfer ei ardal ddaearyddol ac ar gyfer—yn yr achos hwnnw— diben gwleidyddol creulon. Mae'n bwysig pan fydd pobl yn dod i Brydain i ymweld â chestyll eu bod yn sylweddoli os ydynt eisiau gweld sut mae castell caerog yn gweithio—ac mae wedi ei gadw bron yn berffaith; nid adfail mohono, mae fel y cafodd ei adeiladu, fwy neu lai—mae angen iddyn nhw fynd i Gonwy.

Ac a gaf i orffen drwy ddweud y credaf fod technoleg fodern yn faes allweddol yn hyn o beth a bod sgiliau yn bwysig iawn? Hoffwn glywed yn benodol am unrhyw beth y byddwch yn ei wneud yn y maes digidol, dehongli diwylliannol ac o ran adnoddau. Mae gan Lywodraeth y DU brosiect digidol, diwylliannol penodol. Rwy'n siŵr ein bod yn gwneud rhywbeth tebyg, ond byddai ychydig mwy o wybodaeth ynglŷn â hynny yn bwysig, oherwydd gall pobl weld hynny yng Ngogledd America, Awstralia, neu ble bynnag arall, a phan maen nhw'n cynllunio eu taith, gallant gael gwybod am, ac yna gael ymweliad rhithwir â Chastell Conwy, ac yna dod i'w weld fel y mae'n bodoli. Ond byddwn yn gweithio'n adeiladol yn y maes pwysig iawn hwn i sicrhau bod Cymru yn cael y gwerth mwyaf posib ar gyfer ei dinasyddion ei hun, i ni i gyd, ond hefyd i'r rhai sy'n ymweld â ni.

16:20

Thank you very much, David, for your generous and positive remarks.

I visited Neath and it was a revelation to me to see the way in which the restoration of the abbey has been achieved. I actually stood there and stared at the pointing that had been achieved by those employed by Cadw on the work on that site. But there's also, as my colleague on my left here would remind me, the ironworks. That whole area around Neath, including the canal system, is an area that could be developed, I think, although I mustn't say too much, because, clearly, there are also commercial interests involved who are active in that area with their own businesses. But I'm sure that area could be developed as a main conservation attraction area for visiting tourists.

And similarly, I have visited Gwrych—how could I not visit Gwrych castle, because I live only 10 miles or so away—and seen the amazing work that Dr Mark Baker is doing there. He single-handedly conserved and looked after the old hunting ground of Prince Llywelyn within my own area of Dwyfor, and he is a hugely imaginative person and a great resource for us. And we have, in fact, invested in the beginnings of the maintenance and restoration of Gwrych castle. It is not a folly; it is a unique attempt to reconstruct in the nineteenth century the wonders of the medieval period, and therefore it is the equivalent, I suppose, going back to my own academic past, of the romantic literature, romantic literature and poetry in particular. It is a building, as it were, in the tradition of Samuel Taylor Coleridge. And therefore, to sustain that and its particular location, visible as it is from the A55 and from the main north Wales railway line, and reconstruct it as a tourist attraction, I think, is a huge opportunity.

I am also pleased to say that I'm about to visit the great temple of non-conformity at Morriston.

Diolch yn fawr iawn ichi, David, am eich sylwadau cadarnhaol a hael.

Ymwelais â Chastell-nedd, ac roedd yn agoriad llygad i mi weld y ffordd y llwyddwyd i adfer yr abaty. Mewn gwirionedd fe sefais yno yn syllu ar y gwaith pwyntio a gyflawnwyd gan y rhai a gyflogir gan Cadw ar y gwaith ar y safle hwnnw. Ond fe geir hefyd, fel y byddai fy nghyd-Aelod ar fy chwith yma yn fy atgoffa i, y gwaith haearn. Mae'r ardal gyfan honno o amgylch Castell-nedd, gan gynnwys y system gamlas, yn faes y gellid ei ddatblygu, rwy'n credu, er na ddylwn i ddweud gormod, oherwydd, yn amlwg, mae buddiannau masnachol, o ran pobl sy'n weithgar yn y maes hwnnw gyda'u busnesau eu hunain. Ond rwy'n siŵr y gellid datblygu'r ardal yn brif atyniad ardal gadwraeth i dwristiaid sy'n ymweld.

Ac yn yr un modd, ymwelais â Gwrych—sut na allwn i beidio ag ymweld â Chastell Gwrych, oherwydd rwy'n byw dim ond rhyw 10 milltir o'r safle— a gweld y gwaith rhyfeddol y mae'r Dr Mark Baker yn ei wneud yno. Ar ei ben ei hun mae wedi gwarchod a diogelu hen dir hela y Tywysog Llywelyn yn fy ardal i fy hun, sef Dwyfor, ac mae'n berson hynod llawn dychymyg ac yn adnodd gwych i ni. Ac yn wir, rydym wedi buddsoddi yn y gwaith cychwynol o gynnal a chadw ac adfer Castell Gwrych. Nid yw'n ffolineb; mae'n ymdrech unigryw i ailadeiladu yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ryfeddodau y cyfnod canoloesol, ac felly mae'n cyfateb, mae'n debyg, i fynd yn ôl i fy ngorffennol academaidd i fy hun, i lenyddiaeth ramantus, llenyddiaeth a barddoniaeth ramantus yn benodol. Mae'n adeilad, fel petai, yn nhraddodiad Samuel Taylor Coleridge. Ac felly, mae cynnal hynny a'i leoliad penodol, yn weladwy fel y mae o'r A55 ac o brif reilffordd gogledd Cymru, a'i ailadeiladu fel atyniad i dwristiaid, rwy'n credu, yn gyfle enfawr.

Rwyf hefyd yn falch o ddweud fy mod ar fin ymweld â chadeirlan fawr anghydffurfiaeth yn Nhreforys.

So, I think I will keep my powder dry on chapels until I've had that discussion in Morriston, but I am keen to see what we can do with the chapel heritage. A lot of them have already been converted and have become fine private houses. Some of them have become garages, some of them are very good garages. All these uses that we have for our religious buildings, I think, are important to recognise.

I've also had the great opportunity to visit some of the neolithic sites. Bryn Celli Ddu on that site on Ynys Môn is an amazing space. The work that has been done already to conserve that space by people like Dr Ffion Reynolds and others in Cadw is a huge delight and we will continue to invest in that.

Castles are very special because, as you so rightly said just now, David, it's about the Anglo-Norman inheritance. It's about the Government of Wales looking after great military installations that were put up for an ineffective attempt at conquest. What is equally important to me are the castles of the lords and princes, and that is what we will also be promoting. But both of these are the drama of Welsh history, and if we can convey those to our visitors and, indeed, digitally to those who have not yet visited, that is part of the role of Government, because as I said about three times, I think, in this statement, that is our identity and the difference that Wales is in the world. Therefore, it's something that I feel very strongly about promoting. Thank you.

Oh, and by the way, my door is always open to opposition spokespersons to come and discuss these matters, because the heritage of Wales doesn't just belong to Welsh Government.  

Felly, credaf y byddaf yn cadw fy sylwadau ar gapeli i mi fy hun nes fy mod wedi cael y drafodaeth honno yn Nhreforys, ond rwyf yn awyddus i weld beth y gallwn ei wneud gyda threftadaeth y capeli. Mae llawer ohonynt eisoes wedi cael eu trosi'n dai preifat godidog. Mae rhai ohonynt wedi eu troi yn garejys, mae rhai ohonynt yn garejys da iawn. Mae'n bwysig cydnabod yr holl ddefnyddiau hyn sydd gennym ar gyfer ein hadeiladau crefyddol, yn fy marn i.

Rwyf hefyd wedi cael cyfle gwych i ymweld â rhai o'r safleoedd Neolithig. Mae Bryn Celli Ddu ar y safle hwnnw ar Ynys Môn yn lle anhygoel. Mae'r gwaith sydd wedi'i wneud eisoes i warchod y lle hwnnw gan bobl fel Dr Ffion Reynolds ac eraill yn Cadw yn hyfrydwch enfawr a byddwn yn parhau i fuddsoddi yn hynny.

Mae cestyll yn arbennig iawn oherwydd, fel y dywedasoch chi yn briodol iawn gynnau, David, mae'n ymwneud â'r etifeddiaeth Eingl-Normanaidd. Mae'n ymwneud â Llywodraeth Cymru yn gofalu am safleoedd milwrol mawr a sefydlwyd ar gyfer ymgais aneffeithiol ar goncwest. Yr hyn sydd yr un mor bwysig i mi yw cestyll yr Arglwyddi a'r Tywysogion, a byddwn yn hybu'r rheini hefyd. Ond mae'r ddeubeth hyn yn ddrama o hanes Cymru, ac os gallwn gyfleu'r rheini i'n hymwelwyr ac, yn wir, yn ddigidol i'r rhai sydd heb fod yno eto, mae hynny'n rhan o swyddogaeth Llywodraeth, oherwydd fel y dywedais tua thair gwaith, rwy'n credu, yn y datganiad hwn, dyna ein hunaniaeth a'r hyn sy'n gwneud Cymru yn wahanol yn y byd. Felly, mae'n rhywbeth yr wyf yn teimlo'n gryf iawn ynglŷn â'i hyrwyddo. Diolch.

Gyda llaw, mae croeso bob amser i lefarwyr y gwrthbleidiau ddod i drafod y materion hyn, oherwydd nid yw treftadaeth Cymru yn perthyn i Lywodraeth Cymru yn unig. 

16:25

Diolch yn fawr, Cadeirydd gweithredol ar y pryd. Diolch yn fawr. A allaf hefyd ddiolch a chroesawu'r datganiad yma gan y Gweinidog ar flaenoriaethau ar gyfer amgylchedd hanesyddol Cymru, a hefyd croesawu ymddangosiad y ddogfen yna heddiw y mae David Melding wedi cyfeirio ati eisoes? Achos, wrth gwrs, efo'r agenda yma mae gennym ni drysor yma; trysor i'w drysori yn wir. 

A allaf ddechrau drwy groesawu ambell i beth mae'r Gweinidog wedi ei ddweud eisoes? I ddechrau, pan rydych chi'n dweud eich bod yn cydnabod y cyfraniadau mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Amgueddfa Genedlaethol Cymru a Chomisiwn Brenhinol Henebion Cymru yn eu gwneud yn eu rhinwedd eu hunain, ac mae ansawdd eu gwaith wedi creu argraff arnoch chi—wedi creu argraff arnom ni i gyd fe fuaswn i'n fodlon dweud—ac rydych chi ymhellach yn mynd ymlaen i ddweud,

'Nid wyf am weld y sefydliadau hyn yn colli eu hunaniaethau unigol.'

Clywch, clywch, ddywedwn ni, felly rwy'n eich llongyfarch chi ar allu dweud y fath ddatganiad.

Rydych chi'n mynd ymlaen cyn y diwedd i sôn am yr heriau ariannol i'r sector yma, wrth gwrs, wrth inni adael Ewrop. Felly, y cwestiwn sy'n deillio o hynny ydy: sut ydych chi fel y Gweinidog yn y fan hyn yn mynd i sicrhau parhad ariannol pan fydd yr arian Ewropeaidd yn dod i ben? 

Mae hwnnw'n un cwestiwn penodol ond, wrth gwrs, fel rydych chi wedi awgrymu, mae'r rhan fwyaf o hyn yn ymwneud â hanes cenedl y Cymry, ac angen i ehangu y profiad amgylcheddol drwy addysgu yn y man a'r lle. Hynny yw, wrth i'n pobl ni, ein disgyblion ni a'n plant ni fynd i ymweld â rhyw safle hanesyddol, fod yna hefyd rôl addysgiadol yn fanna yn dysgu ein hanes ni fel cenedl y Cymry. Rwy'n cydnabod eich bod wedi dechrau yn wirioneddol dros yr haf rŵan wrth danlinellu rôl cestyll y Cymry—hynny yw, fel castell y Bere, ac ati—i'w cyferbynnu efo'r cestyll arferol rydym yn clywed amdanyn nhw, megis Conwy, Biwmares, Harlech ac unrhyw gastell gormesol arall rydych chi eisiau sôn amdano fe.

Ond y pwynt sylweddol ydy: yn absenoldeb dysgu hanes ein gwlad ni fel Cymry yn ein hysgolion ni—rydym wedi cael amryw o drafodaethau yn y gorffennol, a byddwn yn parhau i gael y trafodaethau yna, sbo—a fyddech chi'n cytuno ei bod hi'n ofynnol i ddisgrifiadau yn ein cestyll ni olrhain hanes dewr y Cymry yn eu brwydr am annibyniaeth, a'r ffordd greulon y cawsom ni ein gormesu yn aml yn y gorffennol? Achos, wrth gwrs, fel rydych chi wedi ei gydnabod eisoes, yn ôl pob sôn, mae yna fwy o gestyll i'r filltir sgwâr yng Nghymru nag yn unrhyw wlad arall yn Ewrop. Mi allai hynny fod yn gryfder o ran gwerthu'r peth unigryw yma, ond hefyd mae'n adlais dwfn o'n hanes yn y gorffennol.

Felly, rwyf yn croesawu eich gwaith yr haf yma yng nghastell y Bere, wrth gwrs, castell y Cymry, yr olaf i ddisgyn i'r Saeson—neu'r Eingl-Normaniaid y buasai'n well i mi eu galw nhw yn fan hyn; mi ddaethant yn Saeson yn nes ymlaen—ac, wrth gwrs, cyfraniad castell Caergwrle a hefyd castell Cricieth. Ond yr haf yma, wrth imi fynd i ymweld ag un o'r cestyll Eingl-Normanaidd—hynny yw, castell Llansteffan ar y pryd—beth rydych chi'n ei gael yn fanna yw disgrifiad yn unig o fanylion yr adeiladwaith. Nid ydych yn cael dim byd o hanes y lle, na hanes y wlad o gwmpas, na hanes Cymru fel cenedl na dim byd. Rydych chi'n cael disgrifiadau o sut oedd y castell yma wedi datblygu dros y canrifoedd, beth oedd uchder y waliau ac yn y blaen, lle oedden nhw'n byw, lle y gwnaethon nhw symud ryw ddwy ganrif yn nes ymlaen. Nid oes yna olrhain pwt o'n hanes ni fel cenedl yn fanna—pam adeiladwyd y castell yna i ormesu'r Cymry lleol.

Wrth gwrs, fel rydw i wedi crybwyll eisoes, rydym ni erioed wedi clywed cryn dipyn am y cestyll mawrion yn y gogledd, fel Caernarfon a Harlech, sy'n amgylchynu'r gogledd, a gafodd eu hadeiladu gan Edward I i ormesu'r Cymry. Mae e'n hyfryd nodi, though, i Owain Glyndŵr wneud ei farc a rheoli Cymru o gastell Harlech am ryw bedair blynedd. Gwnaeth o lwyddo i gael mynediad i'r lle. Rydw i'n clodfori'r gwaith o gael hygyrchedd i gastell Harlech y dyddiau hyn, ond, wrth gwrs, bu rhywun yno o'r blaen ac yn rheoli cenedl annibynnol am ryw bedair blynedd. Dyna darddiad hanesyddol rhyfelgyrch gŵyr Harlech. Achos buaswn i'n gobeithio y byddai'r Gweinidog yn gallu cytuno â fi fod bod yn ymwybodol o'r hanes yma yn gallu osgoi embaras, felly, fel y fodrwy haearn bondigrybwyll yng nghastell Fflint y llynedd. Os byddech chi'n gwybod taw castell Fflint oedd y cyntaf i gael ei adeiladu ym modrwy ffyrnig, haearnaidd Edward I i ladd y Cymry yn y gorffennol, ni fyddech chi wedi dechrau ar y syniad o feddwl, 'Cawn ni fodrwy haearn, a dechreuwn ni o yng nghastell Fflint, yntefe?'

Jest i symud ymlaen, mae diogelu ein hamgylchedd hanesyddol yn bendant, rydw i'n credu, yn golygu diogelu ein henwau lleol hanesyddol traddodiadol hefyd. Rydym ni wedi clywed am ddigon o enghreifftiau, fel Cwm Cneifion yn Eryri yn dod yn 'Nameless Cwm', ac mae yna ddwsinau o enghreifftiau tebyg—sawl enw newydd Saesneg yn disodli'r enwau Cymraeg hanesyddol. Felly, a ydy'r Gweinidog yn dal i gredu ei fod o yn iawn i bleidleisio yn erbyn fy Mesur i i ddiogelu enwau hanesyddol y llynedd, ac, o gofio rydym ni'n dal i dderbyn esiamplau eleni o golli enwau hanesyddol, a oes ganddo unrhyw fwriad i roi diogelwch cyfreithiol i arbed a diogelu ein henwau hanesyddol? Wedi'r cwbl, mae planhigion prin yn cael eu diogelu yn gyfreithiol. Beth am amddiffyn ein henwau traddodiadol, sy'n ein diffinio ni fel Cymry?

Ac yn olaf—rydw i yn ymwybodol o'r amser—gwnaf i droi at fforwm addoldai Cymru, ac rydw i'n falch o weld cyfeiriad at hwnnw a hefyd yn falch o allu dathlu'r gwaith maen nhw'n ei wneud. Rydw i'n siarad fel ysgrifennydd capel bywiog yn Abertawe a jest i gadarnhau bod yna hanes cyfoethog, fel rydym ni wedi ei glywed, gyda'n capeli a'n heglwysi yma yng Nghymru hefyd. Wedi'r cwbl, fel y clywsom ni gan David, efo anghydffurfiaeth ar ei hanterth, bu i un capel Cymreig newydd gael ei agor bob 10 diwrnod yn y 1880au. Yn y ddegawd honno, agorwyd un capel newydd bob 10 diwrnod. Ac mae'n bosib olrhain hanes Cristnogaeth yng Nghymru o amser y Rhufeiniaid ymlaen drwy fynd i'n hen eglwysi ac wedyn ein capeli a hefyd edrych ar ein hadfeilion Cristnogol. Fel rydw i wedi dweud eisoes, ac fel rydych chi wedi cyfeirio ato, mae yna waith clodwiw yn cael ei wneud yn y maes, ond a allaf i ofyn a fedr y Gweinidog ehangu ar y gwaith bendigedig sydd yn mynd ymlaen a gweld sut byddai gwahanol gynlluniau yn datblygu? Achos mae'n wir inni fod yn cloriannu ac yn clodfori hanes crefyddol ein gwlad hefyd. Diolch yn fawr.

Thank you very much, acting Chair. Thank you. May I also thank and welcome the statement from the Minister on priorities for the historic environment in Wales, and also welcome the publication of this document today that David Melding has referred to already? Because, of course, with this agenda we have a treasure here, a treasure to be treasured indeed.

May I start by welcoming a few of the things that the Minister has already said? When you say that you recognise the contributions that the National Library of Wales, the National Museum of Wales and the Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales make in their own right, the quality of their work has made an impression on you—and has had made impression on all of us, I would say—and then you go on to say,

'I do not want to see these organisations lose their individual identities.'

Well, hear, hear. I congratulate you very much for being able to make such a statement.

You go on before the end to talk about the financial challenges for this sector, of course, as we withdraw from the EU. The question that stems from that is: how are you, as the Minister in this place, intending to ensure continuity of funding when the European funding comes to an end?

That’s one specific question there, but, of course, as you’ve suggested, the majority of this is to do with the history of the nation of Wales, and the need to expand the experience by educating in situ, so that as our people, our pupils, our children visit historic sites, there’s also an educational role there to teach our history as the nation of Wales. I recognise that you’ve started over the summer by underlining the role of the Welsh castles, such as Castell y Bere and so on, to be contrasted with the usual castles that we hear about, such as Conwy, Beaumaris, Harlech and any other oppressive castle that you might want to talk about.

But the fundamental point is: in the absence of teaching our history in Wales in our schools—we’ve had several debates in the past on this, we will continue to have those discussions, I’m sure—would you not agree that it’s required for descriptions in our castles to give the history of brave Welsh people in their battle for independence, and the cruel way that we were very often oppressed in the past? Because, of course, as you’ve recognised before, apparently there are more castles per square mile in Wales than in any other nation in Europe. That could be a strength in terms of selling this unique point of view, but it’s also a deep echo of our history in the past.

So, I do very much welcome your work this summer in Castell y Bere, of course, the Welsh castle, the last to fall to the English—or the Anglo-Normans I'd better call them here; they became English people later on—and, of course, the contribution of Caergwrle castle and also Criccieth castle. But this summer, I went to see one of the Anglo-Norman castles, Castell Llansteffan at the time, and when you go there, you have a description of the details of the construction of the castle. You don’t hear anything about the history of the place or the history of the countryside surrounding it or the history of the nation itself. You have descriptions of how this castle developed over the centuries, the height of the walls and so on, where they lived, where they moved some two centuries afterwards. There's no description of our history as a nation there—why the castle was built to oppress the local Welsh people.

And, as I've already mentioned, we've heard a great deal about the major castles in the north, such as Caernarfon and Harlech, that encircle and surround the north, built by Edward I to oppress the Welsh. Now, it's wonderful to note that Owain Glyndwr made his mark and controlled Wales from Harlech castle for around four years. He did gain access to that place. I applaud the work to improve accessibility to Harlech castle, but, of course, somebody was there before and controlled an independent nation for around four years or so. That was a historic moment for the men of Harlech. And of course I would hope that the Minister would be able to agree with me that being aware of this history can avoid embarrassments such as the iron ring in Flint castle last year. If you knew that Flint castle was the first to be built in that iron ring built by Edward I to kill the Welsh people in the past, you wouldn't have pursued the idea of, 'Why don't we have an iron ring, and we'll build it in Flint castle?'

Just moving on, safeguarding our historic environment certainly means safeguarding our local historic place names—the traditional place names. We've a great deal of examples, such as Cwm Cneifion becoming 'Nameless Cwm', and there are dozens of similar examples—several new English names replacing the historic Welsh names. So, does the Minister still believe that it was right to vote against my Bill to safeguard historic place names last year, and, given that we're still hearing of examples this year of losing historic names, does he have any intention of providing legal protection to safeguard our historic names? After all, rare plants are protected under law, so what about protecting our traditional names, which define us as Welsh people?

Finally—I am aware of the time—I'll turn to the Welsh places of worship forum. I'm pleased to see reference to that forum and pleased to be able to celebrate the work that the forum does. I speak as the secretary of a lively, vibrant chapel in Swansea and just to confirm that there is a rich history, as we've heard, in our chapels and our churches here in Wales as well. After all, as we heard from David, when nonconformity was at its height, one new chapel in Wales was built every 10 days in the 1880s. In that decade, one chapel was built every 10 days. It's possible to pursue the history of Christianity in Wales from the time of the Romans on by going to our old churches and then our chapels and looking at our Christian ruins. As I've already mentioned, and as you've referred to, there is excellent work being done in this field. But can I ask if the Minister can expand on this excellent work and tell us how these different plans will develop? Because it's true to say that we have been weighing up and lauding the extraordinary religious history of our nation as well. Thank you very much.

16:30

Diolch yn fawr i Dai am y sylwadau yna. A gaf i ddechrau drwy ddweud nad wyf i'n ymddiheurio am roi llun Capel Tegid, y Bala, lle oedd fy niweddar annwyl fam yn ddiacones, neu yn flaenores fel sydd gyda'r Hen Gorff, am flynyddoedd ar y dudalen yna? Oherwydd mae'r etifeddiaeth anghydffurfiol, etifeddiaeth y capeli, yn allweddol bwysig, fel y cyfeirioedd Dai ati. Dyna pam nad ydw i am sôn gormod am hynny heddiw, achos mae fy nghyfarfod i efo Huw Tregelles Williams yn Nhreforys yn fuan, ac rydw i'n gobeithio y gallwn ni gynnig rhyw fath o gynllun penodol mewn cysylltiad â'r gweithgaredd gyda'r fforwm ffydd, y gallwn ni gynnig datrysiad, yn sicr i'r adeiladau hanesyddol gwarchodedig, ond hefyd i ddefnydd o etifeddiaeth ffydd fel rhan o ddealltwriaeth y Cymry ym mhob cenhedlaeth.

Ond rydw i am ddweud gair am y mater o enwau lleoedd, oherwydd beth rydw i wedi ei sicrhau ydy bod y comisiwn henebion wedi cael y cytundeb, ac maen nhw wedi cytuno i lunio a chynnal y rhestr o enwau lleoedd hanesyddol ar ein rhan ni fel Gweinidogion Cymru. I ni, mae'r comisiwn brenhinol wedi profi ei hun, ers cyn diwygiad 1904, i fod yn gorff sydd yn gallu gwneud gwaith effeithiol iawn ar yr amgylchedd diwylliannol a'r dirwedd yng Nghymru. Mae yna guradur amser llawn wedi'i gyflogi i wella'r rhestr. Mae'r curadur yn gallu ateb ymholiadau a chodi ymwybyddiaeth ynglŷn â phwysigrwydd enwau lleoedd hanesyddol. Lle mae yna ymgais yn cael ei wneud i newid enwau caeau a lleoedd wrth greu ystadau tai masnachol newydd, fel sydd wedi digwydd nid yn rhy bell o'r adeilad yma, yna mae'r comisiwn ar gael i atgoffa datblygwyr bod yna enwau Cymraeg digonol ar gyfer y safleoedd hanesyddol yma.

Mae'r canllawiau statudol sydd gyda ni yn cyfarwyddo awdurdodau lleol a pharciau cenedlaethol a Cyfoeth Naturiol Cymru i roi ystyriaeth lawn i'r rhestr yma. Mae'n dda gen i ddweud bod curadur y rhestr wedi bod yn helpu awdurdodau lleol yn sir Benfro, Caerffili a llefydd eraill i adnabod enwau hanesyddol addas. Drwy swyddogion Cadw, mae yna gydweithrediad i ddatblygu cysylltiadau cliriach gydag awdurdodau lleol a'r sylweddoliad bod enwau llefydd yr un mor bwysig i'r llefydd ag y mae enwau personol i bobl. Nid wyf i'n credu bod pobl yn union cweit wedi deall hynny.

Nawr, nid wyf i am fynd yn ôl chwaith dros gyd-destun oes y tywysogion a thraddodiad tywysogaeth Cymru, ond un o'r pethau efallai y bydd Dai yn cofio imi bwysleisio erioed yw bod tywysogaeth Cymru yn boliti. Hynny yw, mae hi'n egin wladwriaeth, fel y'i dyfeisiwyd hi, mae'n debyg, gan Owain Gwynedd, ac fel y dyfeisiwyd arglwyddiaeth wahanol yn y Deheubarth, sydd yn gysylltiol, wrth gwrs, â'r Arglwydd Rhys, ac mai diogelu'r safleoedd yma, a'r syniad o ddatganoli canol oesol, sydd yn ganolog i'n traddodiad ni fel Cymry. Felly, mae'r cestyll yma, sef yr arwydd pŵer ar y ddaear—yr arwydd milwrol o'r gwrthdaro yma rhwng dwy boliti, efallai, os rydym ni'n galw beth oedd yn perthyn i'r Goron neu i'r barwniaid ac i Arglwyddi'r Mers, a beth oedd yn perthyn i dywysogion ac arglwyddi Cymreig—. Mae'r gwrthdaro ynglŷn â phŵer gwleidyddol, yn y modd y byddai wedi digwydd yn y canol oesoedd, yn rhan o beth sydd yn ein diffinio ni fel cenedl—ac mae bodolaeth y cestyll yma nid yn unig yng Nghymru ond ar hyd y Mers. Rydw i'n awyddus iawn inni edrych ar hanes Cymru a'r Mers gyda'i gilydd, fel maen nhw wedi cael eu hedrych arnyn nhw ar hyd y canrifoedd, ac nid i weld o yn nhermau ein bod ni yng Nghymru yn gwneud un peth a bod pobl yr ochr arall, fel petai, yn gwneud rhywbeth arall.

Felly, mae datblygu cydweithrediad rhwng yr ardaloedd o harddwch eithriadol yng Nghymru a'r parciau cenedlaethol yng Nghymru gydag ardaloedd fel ucheldiroedd sir Amwythig—mae'r pethau yma'n bwysig iawn imi er mwyn creu coridorau o ddealltwriaeth hanesyddol ar hyd gororau Cymru. Ond eto a gaf i bwysleisio bod y gwahoddiad y gwnes i ymestyn i lefaryddion yr wrthblaid arall y lle yma yn ymestyn i tithau? A gobeithio y gallwn ni barhau gyda thrafodaeth adeiladol dros y blaenoriaethau yr ydym ni wedi’u creu yn barod fel adran sydd wedi cael ei hadfer i Lywodraeth Cymru.

Thank you very much to Dai for those comments. May I start by saying that I make no apology for putting a picture of Capel Tegid in Bala, where my dear late mother was a deacon for many years, on that particular page? Because the nonconformist heritage and our chapel heritage is crucially important, as Dai mentioned. That's why I don't want to talk too much about that today, because my meeting with Huw Tregelles Williams is to take place in Morriston soon, and I do hope that we can put forward a specific programme in relation to these activities with the forum, that we can find some resolution, certainly for those protected historic buildings, but also for the faith heritage as part of our understanding of our history in all parts of Wales.

I do want to say a few words on the issue of place names, because what I have ensured is that the commission for ancient and historic monuments have agreed to draw up and maintain a list of historic place names on our behalf as Welsh Ministers. For me, the royal commission has proved itself, since before the 1905 reformation, to be a body that can do very important work on the cultural environment and landscape of Wales. There is a full-time curator employed to improve that list, who can respond to queries and raise awareness of the importance of historic place names. Where attempts are made to change the names of fields and places in building new commercial housing estates, as has happened not too far away from this building, then the commission is available to remind developers that there are perfectly proper Welsh names for these historic sites.

Our statutory guidance directs local authorities and national parks and NRW to give full consideration to this list, and I am pleased to say that the curator of the list has been assisting local authorities in Pembrokeshire, Caerphilly and other areas to identify appropriate historic names. Through Cadw officials, there is collaboration to develop clear relations with local authorities and a realisation that place names are just as important to those places as are personal names to people. I don’t think people have quite understood that in the past.

Now, I don’t want to rehearse the context of the age of the lords and princes and the traditions of the princes of Wales, but one of the things that Dai may recall that I have emphasised over many years is that the principality of Wales was a polity. That is, it is a beginning of a nation state, as it was devised, it seems, by Owain Gwynedd, and a different lordship was devised in the Deheubarth, with links to Lord Rhys, of course, and safeguarding these sites, and this concept of medieval devolution, is central to our history as the people of Wales. Therefore, these castles, which are the military symbol of this conflict that existed between the two polities, if we describe what belonged to the barons or the Crown and the Marcher lords and what belonged to the Welsh lords and princes—. That conflict in terms of political power, in the way that it would have happened in medieval times, is a part of what defines us as a nation—and the existence of these castles not only in Wales but across the Marches. And I am very eager for us to look at the history of Wales and the Marches as one, as they have been over centuries, rather than seeing it in the terms that we in Wales are doing one thing and people the other side, as it were, are doing something else.

So, developing collaboration between the areas of outstanding natural beauty in Wales and the national parks of Wales with areas such as the Herefordshire uplands is very important to me in order to create corridors of historic understanding along the Welsh Marches. But, again, may I emphasise that the invitation that I extended to spokespeople of the other opposition party in this place is also open to you? And I do hope that we will be able to continue with a constructive discussion about the priorities that we have put in place already as a department that has been restored to the Welsh Government.

16:35

Rare it is to see a politician of such experience throw himself into a brief with such youthful enthusiasm, which I think is what the Minister has done over the last 10 months and which has culminated in this document, although I’ve got to say that I've got a complaint to make in that Wales’s largest castle has the smallest picture in the brochure in the form of Caerphilly castle, but you would expect me to make that complaint anyway.

It’s got to be said, though, that the Minister has made up for that by visiting the castle on numerous occasions, most recently, as you’ve already mentioned, for the Dragons’ Lair and Gilbert’s Maze. I was there for the launch and I took my children along, and the Minister said in his speech that the children's faces lit up when they saw the dragon bellowing smoke. I’ve got to say that my 15-month-old daughter Holly was terrified and burst into tears, but the good news is that I took a video of the dragon and now every time she sees my mobile phone in my hand she asks to 'see dragon'—can she see a video of the dragon—so, it really, really did make an impression on her.

We need more educational sites like this, but I’ve got to say that one of the problems with Caerphilly is that, as you look away from the castle towards the street scene, the street scene could be vastly improved. I think that, to some extent—and I think the Minister’s recognised this—as much as the largest concentric castle in Europe attracts visitors, if you look across the street, some of the shape of the high street just across the road detracts a little from that, and I think further work needs to be done in that area.

I’ve already mentioned that the Minister has made so many visits to Caerphilly castle that I’ve lost count. It is good that he has therefore introduced changes to the admissions policy, which will make it easier for people to visit tourist locations such as this on their doorsteps throughout Wales. Indeed, it was one of the first things that the Minister did in office.

There’s more to Caerphilly than Caerphilly castle, of course. It’s a rite of passage that the Assembly Member for Caerphilly must mention at some point in their term Caerphilly castle and Caerphilly cheese, but there is also, of course, Llancaiach Fawr, a sixteenth-century manor house, which was derelict in the early 1980s. I’m very proud to say that my father was chair of the planning committee on Rhymney Valley District Council, which agreed the renovation and restoration of Llancaiach Fawr. And I've no doubt that the Minister will have visited there, or, if not, will have plans to visit there. Llancaiach is a wonderful place to visit but is also under threat. It’s currently council-owned, and council budgets are reduced. Also, I’d say that the other area under threat is the national mining memorial, which the Minister is due to visit next month, which commemorates the tragic 1913 Universal Colliery disaster. The committee there is not as young as they used to be, and we have concerns that the management of that committee will become more difficult as time goes by, and therefore I look forward to welcoming the Minister to meet the committee and discuss that at the memorial event to be held next month.

There’s lots to offer in Caerphilly. Ruperra castle I haven’t touched on. I think there’s an opportunity for a heritage trail there. But, within those things I’ve said, I think I’ve also demonstrated that there is still work to be done in Caerphilly, and I’m sure the Minister would therefore agree.

Mae'n anghyffredin gweld gwleidydd gyda'r fath brofiad yn ymroi i frîff gyda'r fath frwdfrydedd ifanc, sef yr hyn rwy'n credu y mae'r Gweinidog wedi ei wneud dros y 10 mis diwethaf ac sydd wedi arwain at y ddogfen hon, er mae'n rhaid imi ddweud bod gen i gŵyn, sef mai castell mwyaf Cymru, Castell Caerffili, sydd â'r llun lleiaf yn y llyfryn, ond fe fyddech yn disgwyl imi wneud y gŵyn honno beth bynnag.

Mae'n rhaid dweud, fodd bynnag, bod y Gweinidog wedi gwneud yn iawn am hynny trwy ymweld â'r castell ar sawl achlysur, y mwyaf diweddar, fel yr ydych chi wedi sôn eisoes, oedd ar gyfer Ffau'r Dreigiau a Drysfa Gilbert. Roeddwn i yno ar gyfer y lansiad ac fe es â'm plant gyda fi, ac yn ei araith, dywedodd y Gweinidog fod wynebau'r plant wedi goleuo i fyny pan welson nhw'r ddraig yn chwythu mwg. Mae'n rhaid imi ddweud bod fy merch fach 15 mis oed Holly wedi dychryn yn ofnadwy a dechrau beichio crio, ond y newyddion da yw fy mod i wedi saethu fideo o'r ddraig a nawr bob tro mae hi'n gweld fy ffôn symudol yn fy llaw mae hi'n gofyn am weld y ddraig—a gaiff hi weld fideo o'r ddraig—felly, gwnaeth gryn argraff arni.

Mae angen mwy o safleoedd addysgol fel hyn arnom ni, ond mae'n rhaid imi ddweud mai un o'r problemau gyda Chaerffili, wrth ichi edrych o'r castell tuag at y stryd, yw'r ffaith y gallai'r olygfa o'r stryd fod yn llawer gwell. Rwy'n credu, i ryw raddau—a chredaf fod y Gweinidog wedi cydnabod hyn—er bod castell consentrig mwyaf Ewrop yn denu ymwelwyr, os edrychwch chi ar draws y stryd, fe welwch fod cyflwr rhai rhannau o'r stryd fawr yn tynnu oddi ar hynny, ac rwy'n credu bod angen gwneud rhagor o waith yn y maes hwnnw.

Rwyf eisoes wedi crybwyll bod y Gweinidog wedi gwneud cymaint o ymweliadau â Chastell Caerffili rwyf wedi colli cyfrif. Mae'n dda felly ei fod wedi cyflwyno newidiadau i'r polisi mynediad, a fydd yn ei gwneud hi'n haws i bobl ymweld â lleoliadau twristiaeth fel hyn ar eu stepen drws ledled Cymru. Yn wir, dyma un o'r pethau cyntaf a wnaeth y Gweinidog ar ôl dod i'w swydd.

Mae mwy i Gaerffili na chastell Caerffili, wrth gwrs. Mae'n ddefod bod yn rhaid i Aelod y Cynulliad dros Gaerffili grybwyll castell Caerffili a chaws Caerffili rywbryd yn ystod ei dymor, ond hefyd, wrth gwrs, ceir Llancaiach Fawr, plasty o'r unfed ganrif ar bymtheg, a oedd yn segur yn y 1980au cynnar. Rwy'n falch iawn o ddweud y bu fy nhad yn gadeirydd pwyllgor cynllunio Cyngor Dosbarth Cwm Rhymni, a gytunodd i adnewyddu ac adfer Llancaiach Fawr. A does gennyf ddim amheuaeth fod y Gweinidog wedi ymweld â'r lle hwnnw, neu, os nad yw wedi bod yno, yna y bydd ganddo gynlluniau i ymweld â'r lle. Mae Llancaiach yn lle gwych i ymweld ag ef ond mae hefyd dan fygythiad. Mae'n eiddo i'r cyngor ar hyn o bryd, ac mae llai o gyllidebau gan gynghorau. Hefyd, byddwn yn nodi mai lle arall dan fygythiad yw'r gofeb lofaol genedlaethol, y bydd y Gweinidog yn ymweld â hi fis nesaf. Mae'n coffáu trychineb trasig pwll glo'r Universal ym 1913. Nid yw aelodau'r pwyllgor yno mor ifanc ag y buon nhw, ac rydym yn pryderu y bydd rheoli'r pwyllgor hwnnw yn anos gyda threigl amser. Felly, rwy'n edrych ymlaen at groesawu'r Gweinidog i gyfarfod y pwyllgor ac i drafod hynny yn y digwyddiad coffa a gynhelir y mis nesaf.

Mae gan Gaerffili lawer i'w gynnig. Dydw i ddim wedi crybwyll Castell Rhiw'r Perrai. Rwy'n credu bod cyfle i gael llwybr treftadaeth yno. Ond, o gofio'r hyn yr wyf wedi ei grybwyll, rwyf hefyd wedi dangos bod gwaith eto i'w wneud yng Nghaerffili, ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â hynny. 

16:40

Thank you very much for that, and it’s been a pleasure to work with you. And, of course, you’re quite right in claiming the credit for getting us into action on the review of the local residents pass across Wales. That took place in the summer of 2017 and, as a result of that, there’s a new inclusive membership offer, which has replaced the previous pass, giving access to one named site on a regular basis, and therefore the boundary issue that you first raised with me—that we were working on previous boundaries of previous local authorities and that this was debarring people in terms of the definition of whether they were local residents or not—has been dealt with.

Now, we’ve had our issues with the silt trap and the sluice gates at Caerphilly castle over the years, and Cadw does seek to ensure that, in working with the engineers of Caerphilly County Borough Council, we ensure that we remove the silt deposits so that the moat is regularly cleared of litter and debris and so on and all that activity takes place. We have also commissioned a masterplan for Caerphilly castle that will take into account the potential of new activities in and around the monument. It is very likely that the possibility of using the moat for recreational purposes will be part of the scoping exercise there. So, I haven’t finished with Caerphilly yet, but I think that it is important that we do recognise that it is a unique site at the southern end of a Valleys community close to the capital city, and I want to make that an essential visiting site for everyone who is serious about finding out about Wales, because it's the place to go. So, I look forward to carrying on our work in Caerphilly and I'm very grateful for your support.

Diolch yn fawr iawn am hynny, a bu'n bleser gweithio gyda chi. Wrth gwrs, rydych chi'n hollol iawn yn hawlio clod am ein cymell ni i weithredu ar yr adolygiad o docynnau mynediad i drigolion lleol ar draws Cymru. Cynhaliwyd hynny yn ystod haf 2017 ac, o ganlyniad i hynny, ceir cynnig aelodaeth gynhwysol newydd, sydd wedi disodli'r tocyn blaenorol, sy'n rhoi mynediad i un safle dynodedig yn rheolaidd. Felly, mae'r mater o ran ffiniau a godwyd gennych chi yn gyntaf gyda mi—ein bod yn gweithio yn seiliedig ar ffiniau blaenorol awdurdodau lleol blaenorol a bod hyn yn gwahardd pobl o ran diffinio a oeddent yn drigolion lleol neu beidio—wedi cael sylw.

Nawr, rydym wedi cael ein problemau gyda'r trap llaid a'r llifddorau yng Nghastell Caerffili dros y blynyddoedd. Gan weithio gyda pheirianwyr Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, mae Cadw yn ceisio sicrhau ein bod yn cael gwared ar y gwaddod llaid fel y caiff y ffos ei chlirio'n rheolaidd o sbwriel a rwbel ac ati, ac mae'r holl weithgarwch hwnnw yn digwydd. Rydym hefyd wedi comisiynu uwchgynllun ar gyfer Castell Caerffili, a fydd yn ystyried y posibilrwydd o gynnal gweithgareddau newydd yn y castell ac o'i amgylch. Mae'n debygol iawn y bydd y posibilrwydd o ddefnyddio'r ffos at ddibenion hamdden yn rhan o'r ymarfer cwmpasu. Felly, nid wyf wedi gorffen gyda Chaerffili eto. Ond credaf ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod y safle yn un unigryw ar ben deheuol cymuned yn y Cymoedd sy'n agos at y brifddinas, ac rwyf eisiau ei wneud yn safle sy'n hanfodol i bawb sydd o ddifrif ynglŷn â chanfod gwybodaeth am Gymru ymweld ag ef. Felly, edrychaf ymlaen at barhau â'n gwaith yng Nghaerffili ac rwy'n ddiolchgar iawn am eich cefnogaeth.

16:45

Rydym wedi clywed gan bob plaid sy'n bresennol yn y Siambr heddiw ac rydym wedi rhedeg mas o amser, ond mae siawns i'r siaradwr olaf ofyn cwestiwn clou, os yn bosib—Jayne Bryant.

We have heard from every party present in the Chamber today and we have run out of time, but there's an opportunity for the final speaker to ask a swift question, please—Jayne Bryant.

Thank you for your statement, Minister. I welcome your words and your genuine enthusiasm for our historic environment. Last week, I had the great privilege of joining you on a visit to the remarkable Newport transporter bridge, one of only six bridges still operating in the world today and the best transporter bridge in the world. I know we both had the privilege of driving the gondola across the river—something that I will truly remember. Along with Newport City Council, Friends of Newport Transporter Bridge and Heritage Lottery, I fully support the campaign to help secure the future of the bridge. Opened in 1906, it's a distinctive industrial landmark and a much-loved icon on Newport's skyline. It's a symbol of our proud industrial and maritime heritage—

Diolch ichi am eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n croesawu eich geiriau a'ch brwdfrydedd diffuant ar gyfer ein hamgylchedd hanesyddol. Yr wythnos diwethaf, cefais y fraint fawr o ymuno â chi ar ymweliad â phont gludo ryfeddol Casnewydd, un o ddim ond chwe phont yn y byd sy'n dal i weithredu heddiw a'r bont gludo orau yn y byd. Rwy'n gwybod bod y ddau ohonom wedi cael y fraint o yrru'r gondola ar draws yr afon—rhywbeth y byddaf wirioneddol yn ei gofio. Ynghyd â Chyngor Dinas Casnewydd, Cyfeillion Pont Gludo Casnewydd a Chronfa Dreftadaeth y Loteri, cefnogaf yn llwyr yr ymgyrch i helpu i sicrhau dyfodol y bont. Fe'i hagorwyd ym 1906 ac mae'n garreg filltir ddiwydiannol nodedig ac yn eicon a werthfawrogir yn fawr yng Nghasnewydd. Mae'n symbol o'n treftadaeth ddiwydiannol a morol balch—

Could I ask you to come to the question, please?

A gaf i ofyn ichi ddod at y cwestiwn, os gwelwch yn dda?

My question is: does the Minister agree that more must be done to promote the unique heritage we have in south-east Wales, and not just to the tourists but to local residents and young people everywhere, so that they can enjoy and appreciate our historic sites?

Fy nghwestiwn i yw: a yw'r Gweinidog yn cytuno bod yn rhaid gwneud mwy i hyrwyddo'r dreftadaeth unigryw sydd gennym yn y de-ddwyrain, nid yn unig i'r twristiaid ond i drigolion lleol a phobl ifanc ym mhob man, fel y gallant fwynhau a gwerthfawrogi ein safleoedd hanesyddol?

Thank you. It was great to be in Newport. I've spent probably more time in Newport than anywhere else, apart from my own patch, in the last few months. But thank you for driving the gondola so much better than the poor Minister. This was remarked upon—I won't mention the name, but, well, you know who it is that drives the bridge. That bridge is driven; it's not just an automatic thing, it's a proper living monument. So, to me—I think I said this to you on the day—I want to promote industrial heritage as the next phase of what I try and do in my role as Minister, as long as I have this opportunity. I think I've done castles, I've done a few abbeys and now I want to do industrial heritage in a much bigger way, and the Blaenavon visit the other day, the Big Pit visit, and various things—but the transporter bridge to me, if you'll allow me to borrow it, has to be our symbol, our icon of industrial heritage and what it means to us in Wales. Thank you.

Diolch. Roedd hi'n wych cael bod yng Nghasnewydd. Rwyf wedi treulio mwy o amser yng Nghasnewydd nag yn unman arall, fwy na thebyg, ar wahân i fy ardal i fy hun, yn yr ychydig fisoedd diwethaf. Ond diolch i chi am yrru'r gondola gymaint yn well na'r Gweinidog druan. Cafodd hyn sylw—wnaf i ddim sôn am yr enw, ond, wel, fe wyddoch pwy sy'n gweithio'r bont. Mae'r bont honno'n cael ei gweithio; nid yw'n rhywbeth awtomatig yn unig, mae'n heneb byw wirioneddol. Felly, i mi—credaf imi ddweud hyn wrthoch chi ar y diwrnod—rwyf eisiau hybu treftadaeth ddiwydiannol fel cam nesaf yr hyn y byddaf yn ceisio ei wneud yn fy swyddogaeth i fel Gweinidog, cyn belled ag y caf i'r cyfle hwn. Credaf fy mod wedi ymwneud â chestyll, rwyf wedi ymwneud rhywfaint ag ambell abaty, ac rwyf bellach eisiau ymwneud â threftadaeth ddiwydiannol mewn ffordd lawer mwy, yr ymweliad â Blaenafon y diwrnod o'r blaen, yr ymweliad â'r Big Pit ac amrywiol bethau—ond i mi, y bont gludo, os caniatewch imi gael ei fenthyg, yw ein symbol, hon yw eicon ein treftadaeth ddiwydiannol, a'r hyn y mae'n ei olygu i ni yng Nghymru. Diolch.

Diolch. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you. That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 16:47.

The meeting ended at 16:47.