Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

03/10/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Datganiad gan y Llywydd
1. Statement by the Llywydd

Cyn i fi alw ar y Prif Weinidog, rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau am ymuno â fi yn anfon ein cydymdeimladau at bawb sydd wedi eu heffeithio gan y digwyddiad erchyll yn Las Vegas ddoe.

Before I call on the First Minister, I’m sure Members will wish to join with me in extending our condolences to all those affected by the recent horrific events in Las Vegas.

2. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
2. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar yr agenda, felly, yw’r cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, Joyce Watson.

The first item on our agenda is questions to the First Minister, and the first question is from Joyce Watson.

Cymru fel Gwlad Amrywiol o ran Ethnigrwydd

Wales as an Ethnically Diverse Country

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sut y mae Cymru wedi elwa ar fod yn wlad amrywiol o ran ethnigrwydd? (OAQ51135)

1. Will the First Minister make a statement on how Wales has gained from being an ethnically diverse country? (OAQ51135)

Yes. Throughout our history, black, Asian and minority ethnic people have brought skills and entrepreneurship to Wales. And, as we celebrate Black History Month, the theme, ‘Our stars, our future, our history’, supports our ambitions within ‘Prosperity for All’, because we know that a prosperous Wales needs diverse, creative, highly skilled and adaptable people.

Gwnaf. Drwy gydol ein hanes, mae pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig wedi dod â sgiliau ac entrepreneuriaeth i Gymru. Ac, wrth i ni ddathlu Mis Hanes Pobl Dduon, mae'r thema, 'Ein sêr, ein dyfodol, ein hanes' yn cefnogi ein huchelgeisiau yn rhan o 'Ffyniant i Bawb', gan ein bod yn gwybod bod angen pobl amrywiol, greadigol, hynod fedrus a hyblyg ar Gymru ffyniannus.

I thank you, First Minister, for that answer. Last week, I was delighted to attend and speak at the launch of the tenth Welsh Black History Month. Events, which are held throughout October, help us to reflect on the rich heritage of Wales and the diverse make-up of its people and their contribution to shaping Wales. And it gives us an opportunity as a parliamentary body to reach out to black and minority ethnic people and to encourage them to become engaged with us and the work that we do. As you know, First Minister, our next Assembly apprenticeship scheme will be launched next year. Could I ask you, therefore, what steps the Welsh Government are taking to promote applications from black and ethnic communities?

Diolchaf i chi, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Yr wythnos diwethaf, roeddwn i wrth fy modd o fod yn bresennol ac o siarad yn lansiad degfed Mis Hanes Pobl Dduon Cymru. Mae digwyddiadau, a gynhelir trwy fis Hydref, yn ein helpu i fyfyrio ar dreftadaeth gyfoethog Cymru a chyfansoddiad amrywiol ei phobl a'u cyfraniad at lunio Cymru. Ac mae'n rhoi cyfle i ni fel corff seneddol estyn allan i bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig a’u hannog i ymgysylltu â ni a'r gwaith yr ydym ni’n ei wneud. Fel y gwyddoch, Prif Weinidog, bydd ein cynllun prentisiaeth Cynulliad nesaf yn cael ei lansio y flwyddyn nesaf. A gaf i ofyn i chi, felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hybu ceisiadau gan gymunedau pobl dduon ac ethnig?

Well, we’re providing £360,000 in the course of 2017-20 for the all-Wales black, Asian and minority ethnic engagement programme, providing information, of course, to the Welsh Government on key issues and challenges, and that will help us, of course, to ensure that we’re able to recruit in a way that fully reflects the population and make-up of Wales.

Wel, rydym ni'n darparu £360,000 yn ystod 2017-20 ar gyfer rhaglen ymgysylltu â phobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru gyfan, gan ddarparu gwybodaeth, wrth gwrs, i Lywodraeth Cymru ar faterion a heriau allweddol, a bydd hynny'n ein helpu ni, wrth gwrs, i sicrhau ein bod ni’n gallu recriwtio mewn ffordd sy'n adlewyrchu'n llawn poblogaeth a chyfansoddiad Cymru.

Three weeks ago, I attended a meeting in Wrexham with the Polish ambassador from London, the consul general from Manchester, a council representative, various agencies in attendance, and, of course, representatives of the Polish and Portuguese communities, talking about how we could develop a contact centre. In this case, the Polish consul talked about the Polish community business clubs possibly being able to raise the funding to access this. But we need somebody to facilitate a way forward, to tackle the barriers that people in these communities are continuing to face, and also, in consequence, to reduce pressure on statutory services. How could the Welsh Government help facilitate progress in this area?

Tair wythnos yn ôl, roeddwn i’n bresennol mewn cyfarfod yn Wrecsam gyda llysgennad Gwlad Pwyl o Lundain, y prif gonswl o Fanceinion, cynrychiolydd y cyngor, gwahanol asiantaethau a oedd yn bresennol, ac, wrth gwrs, cynrychiolwyr o’r cymunedau Pwylaidd a Phortiwgeaidd, yn trafod sut y gallem ni ddatblygu canolfan gyswllt. Yn yr achos hwn, siaradodd conswl Gwlad Pwyl am y ffaith y byddai’n bosibl y gallai clybiau busnes cymunedol Pwylaidd godi'r cyllid i gael mynediad at hyn. Ond mae angen rhywun arnom i hwyluso’r ffordd ymlaen, i fynd i'r afael â'r rhwystrau y mae pobl yn y cymunedau hyn yn parhau i’w hwynebu, a hefyd, o ganlyniad, i leihau pwysau ar wasanaethau statudol. Sut gallai Llywodraeth Cymru helpu i hwyluso cynnydd yn y maes hwn?

Well, we look to work, of course, through our engagement with the different communities, through the various fora that we have, and also, of course, the work with the Polish ambassador and Polish diplomatic representatives in the UK. We’re more than happy to work with the ambassador in order to identify where such groups exist in Wales and how we can best engage with them. I’ll write to the Member. If I write to the Polish ambassador, perhaps if I could enclose as part of the letter the words that he’s used in this Chamber, and then of course we can see how we can best work together in order to achieve the outcome that he’s described.

Wel, rydym ni’n ceisio gweithio, wrth gwrs, trwy ein hymgysylltiad â'r gwahanol gymunedau, trwy'r gwahanol fforymau sydd gennym, a hefyd, wrth gwrs, y gwaith gyda llysgennad Gwlad Pwyl a chynrychiolwyr diplomyddol Gwlad Pwyl yn y DU. Rydym ni’n fwy na pharod i weithio gyda'r llysgennad er mwyn nodi lle mae grwpiau o'r fath yn bodoli yng Nghymru a sut y gallwn ni ymgysylltu â nhw orau. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod. Os byddaf yn ysgrifennu at lysgennad Gwlad Pwyl, efallai pe gallem amgáu'r geiriau y mae wedi eu defnyddio yn y Siambr hon yn rhan o'r llythyr, ac yna wrth gwrs, gallwn weld sut y gallwn gydweithio gyda'n gilydd orau i sicrhau'r canlyniad y mae wedi ei ddisgrifio.

First Minister, on Friday I was with the ethnic youth support team in Swansea, and they were saying that they would like to have much more support going into schools and education venues in regard to trying to get communities to work together. And so, in one school, they had a white girl wearing a hijab, and she walked down the street, and then she came back and said how different she felt she’d been treated because she was just wearing one piece of headwear that was different to how she would usually dress. And I think these types of things would help children who’ve never been introduced to other communities, or other ethnicities, in their lives to try and understand how it is to live in those everyday experiences. So, I was wondering whether you were able to speak to them—I know they work closely with the Welsh Government—in providing them with additional resource to go and do this in other schools across Wales, to make sure that, when we start at a young age, those potential problems may be alleviated by starting as early as we possibly can?

Prif Weinidog, ddydd Gwener, roeddwn i gyda'r tîm cymorth ieuenctid ethnig yn Abertawe, ac roedden nhw’n dweud yr hoffent gael llawer mwy o gefnogaeth wrth fynd i ysgolion a lleoliadau addysg o ran ceisio cael cymunedau i gydweithio. Ac felly, mewn un ysgol, roedd ganddyn nhw ferch wen yn gwisgo hijab, a cherddodd i lawr y stryd, ac yna daeth yn ôl a dweud pa mor wahanol yr oedd hi'n teimlo ei bod hi wedi cael ei thrin oherwydd ei bod yn gwisgo un darn o benwisg a oedd yn wahanol i'r ffordd y byddai’n gwisgo fel rheol. Ac rwy'n credu y byddai'r mathau hyn o bethau yn helpu plant nad ydynt erioed wedi cael eu cyflwyno i gymunedau eraill, neu ethnigrwydd arall, yn eu bywydau i geisio deall sut beth yw byw’r profiadau beunyddiol hynny. Felly, roeddwn i’n meddwl tybed a allech chi siarad â nhw—gwn eu bod yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth Cymru—i roi adnoddau ychwanegol iddyn nhw fynd a gwneud hyn mewn ysgolion eraill ledled Cymru, i sicrhau, pan fyddwn ni'n dechrau’n ifanc, y gellir lliniaru’r problemau posibl hynny trwy ddechrau cyn gynted fyth ag y gallwn?

Well, can I suggest that the organisation involved goes through the usual route—talks to the Minister’s officials—and then, of course, we can consider what resources might be made available in the future?

Wel, a gaf i awgrymu bod y sefydliad dan sylw yn dilyn y llwybr arferol—yn siarad â swyddogion y Gweinidog—ac yna, wrth gwrs, gallwn ystyried pa adnoddau allai gael eu rhoi ar gael yn y dyfodol?

Gwasanaethau Eiriolaeth i Gleifion

Patient Advocacy Services

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau eiriolaeth i gleifion yng Nghymru? (OAQ51134)

2. Will the First Minister make a statement on patient advocacy services in Wales? (OAQ51134)

Yes. We’re committed to providing effective patient advocacy services in Wales. Services are provided to adults by community health councils, and local health boards are responsible for arranging the provision of advocacy services to children and specialist mental health advocates.

Gwnaf. Rydym ni wedi ymrwymo i ddarparu gwasanaethau eiriolaeth cleifion effeithiol yng Nghymru. Darperir gwasanaethau i oedolion gan gynghorau iechyd cymuned, ac mae byrddau iechyd lleol yn gyfrifol am drefnu darpariaeth gwasanaethau eirioli i blant ac eiriolwyr iechyd meddwl arbenigol.

Thank you. During our debate recently, your Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport was very much in favour of abolishing community health councils and replacing them with a new body. This is despite an inordinate amount of public objection. How ironic then, First Minister, that, in my most recent correspondence with the Cabinet Secretary regarding a problematic constituent case, he has had the audacity to suggest that I recommend to my constituents approaching their CHC, in effect passing the buck for the shortcomings of his, and your, health service. First Minister, would you not agree with me that this is rather duplicitous of the Cabinet Secretary, and would you also place on record your acknowledgement and support of the work that the community health councils and their volunteers have carried out on behalf of our patients as an advocacy service over many years?

Diolch. Yn ystod ein dadl yn ddiweddar, roedd eich Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon wir o blaid diddymu cynghorau iechyd cymuned a’u disodli gyda chorff newydd. Mae hyn er gwaethaf llawer iawn o wrthwynebiad gan y cyhoedd. Pa mor eironig felly, Prif Weinidog, yn fy ngohebiaeth ddiweddaraf â’r Ysgrifennydd Cabinet ynghylch achos anodd yn ymwneud ag etholwr, bod ganddo’r hyfdra i awgrymu y dylwn i argymell i'm hetholwyr gysylltu â'u CIC, gan drosglwyddo cyfrifoldeb, i bob pwrpas, am ddiffygion ei wasanaeth iechyd ef a chithau. Prif Weinidog, oni fyddech chi’n cytuno â mi bod hyn braidd yn ddauwynebog gan yr Ysgrifennydd Cabinet, ac a fyddech chi hefyd yn rhoi ar goedd eich cydnabyddiaeth a’ch cefnogaeth i'r gwaith y mae'r cynghorau iechyd cymuned a'u gwirfoddolwyr wedi ei wneud ar ran ein cleifion fel gwasanaeth eirioli dros flynyddoedd lawer?

Duplicitous—that’s the word of the day. I think we had that yesterday from the Secretary of State for Wales in his widely ignored speech. [Laughter.] I don’t accept at all that the Cabinet Secretary has been in any way duplicitous. Of course, he would refer a constituent of yours to an independent advocacy service. That’s what exists under the current structure and that’s what will exist in the future—an independent service. The Minister cannot be by nature independent, so I think the answer he’s given to you is absolutely correct: that if your patient needs advocacy, it is right that that advocacy service should be independent. It’s right, then, that it is the community health council, as they provide that service at this moment in time, and—we look to see, of course, what the responses will be to the White Paper—your constituent, I believe, has been given the right advice, based on what you’ve told me in the Chamber today.

Dauwynebog—dyna air y dydd. Rwy'n credu i ni gael hwnnw ddoe gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn ei araith a anwybyddwyd yn eang. [Chwerthin.] Nid wyf yn derbyn o gwbl bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod yn ddauwynebog mewn unrhyw fffordd. Wrth gwrs, byddai'n cyfeirio etholwr i chi at wasanaeth eirioli annibynnol. Dyna sy'n bodoli o dan y strwythur presennol a dyna fydd yn bodoli yn y dyfodol—gwasanaeth annibynnol. Ni all y Gweinidog fod yn annibynnol, wrth reswm, felly rwy'n credu bod yr ateb y mae wedi ei roi i chi yn gwbl gywir: sef os oes angen eiriolaeth ar eich claf, mae'n briodol y dylai'r gwasanaeth eirioli hwnnw fod yn annibynnol. Mae'n briodol, felly, mai'r cyngor iechyd cymuned ydyw, gan mai nhw sy’n darparu'r gwasanaeth hwnnw ar hyn o bryd, ac—rydym ni’n aros i weld, wrth gwrs, beth fydd yr ymatebion i'r Papur Gwyn—rhoddwyd y cyngor cywir i’ch etholwr, yn fy marn i, yn seiliedig ar yr hyn yr ydych chi wedi ei ddweud wrthyf yn y Siambr heddiw.

First Minister, the Welsh Government, in January 2017, announced veterans and armed forces champions of health boards and NHS trusts in Wales. The Aneurin Bevan Local Health Board, which covers my constituents in Islwyn, named Brian Mawby as the champion. Congratulations to him. What impact does the First Minister believe these champions are having on ensuring that local service plans provide support, and that their local plans reflect the needs and priorities of the brave men and women of Wales who have bravely served our nation in our armed forces?

Prif Weinidog, cyhoeddwyd hyrwyddwyr cyn-filwyr a lluoedd arfog byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau’r GIG yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru ym mis Ionawr 2017. Enwodd Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan, sy'n gwasanaethu fy etholwyr yn Islwyn, Brian Mawby fel yr hyrwyddwr. Llongyfarchiadau iddo. Pa effaith y mae'r Prif Weinidog yn credu y bydd yr hyrwyddwyr hyn yn ei chael ar sicrhau bod cynlluniau gwasanaeth lleol yn darparu cymorth, a bod eu cynlluniau lleol yn adlewyrchu anghenion a blaenoriaethau’r dynion a menywod dewr yng Nghymru sydd wedi gwasanaethu ein cenedl gyda dewrder yn ein lluoedd arfog?

Very much so. We know, of course, that there are very effective champions in many aspects of public life in Wales, and they do much to influence positively the direction of the Government and, indeed, public bodies and agencies. So, yes, I very much recognise the work that your constituent has done, as many others have done across Wales, because they add to the knowledge the Government has in order for Government to act in the most appropriate way for the people.

Yn sicr. Gwyddom, wrth gwrs, bod hyrwyddwyr effeithiol iawn mewn sawl agwedd ar fywyd cyhoeddus yng Nghymru, ac maen nhw'n gwneud llawer i ddylanwadu'n gadarnhaol ar gyfeiriad y Llywodraeth ac, yn wir, cyrff ac asiantaethau cyhoeddus. Felly, ydw, rwy’n sicr yn cydnabod y gwaith y mae eich etholwr wedi ei wneud, fel y mae llawer o bobl eraill wedi ei wneud ledled Cymru, gan eu bod yn ychwanegu at yr wybodaeth sydd gan y Llywodraeth fel y gall y Llywodraeth weithredu yn y ffordd fwyaf priodol i'r bobl.

First Minister, an independent patient voice is vital, particularly for those who can’t make themselves heard. We have made huge progress in providing advocates for people with mental health issues, but patient advocacy services are also vital to people with dementia. There have been calls for every person with dementia to have access to a skilled and independent advocate who understands dementia and is equipped to advocate effectively. First Minister, do you support this view and will you outline the actions your Government is taking to improve advocacy services for people with dementia?

Prif Weinidog, mae llais cleifion annibynnol yn hanfodol, yn enwedig i’r rheini na allant gael gwrandawiad. Rydym ni wedi gwneud cynnydd enfawr o ran darparu eiriolwyr i bobl â phroblemau iechyd meddwl, ond mae gwasanaethau eiriolaeth cleifion hefyd yn hanfodol i bobl â dementia. Bu galwadau i bawb â dementia gael mynediad at eiriolwr medrus ac annibynnol sy'n deall dementia ac sy’n gallu eirioli’n effeithiol. Prif Weinidog, a ydych chi'n cefnogi'r safbwynt hwn ac a wnewch chi amlinellu'r camau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i wella gwasanaethau eirioli i bobl â dementia?

Well, health boards are responsible for arranging the provision of general patient advocacy services for children, and children and young people in receipt of mental health care can be further supported to raise concerns through accessing independent mental health advocacy. All health boards in Wales have in place arrangements to provide mental health advocates trained in working with children and young people—that’s true. And, of course, we want to make sure that the patient voice is strengthened when it comes to mental health services for adults. We’ve done much, of course, to assist those organisations who are helping people and their families who are dealing with dementia, such as, for example, by pushing forward with dementia-friendly places so that people can go and live their lives as long as possible and in as familiar an environment as possible.

Wel, byrddau iechyd sy’n gyfrifol am drefnu’r ddarpariaeth o wasanaethau eiriolaeth cleifion cyffredinol ar gyfer plant, a gellir cefnogi plant a phobl ifanc sy'n derbyn gofal iechyd meddwl ymhellach i godi pryderon trwy fanteisio ar eiriolaeth iechyd meddwl annibynnol. Mae gan bob bwrdd iechyd yng Nghymru drefniadau ar waith i ddarparu eiriolwyr iechyd meddwl sydd wedi'u hyfforddi i weithio gyda phlant a phobl ifanc—mae hynny'n wir. Ac wrth gwrs, rydym ni eisiau sicrhau bod llais y claf yn cael ei gryfhau pan ddaw i wasanaethau iechyd meddwl i oedolion. Rydym ni wedi gwneud llawer, wrth gwrs, i gynorthwyo'r sefydliadau hynny sy'n helpu pobl a'u teuluoedd sy'n ymdrin â dementia fel, er enghraifft, trwy fwrw ymlaen â lleoedd ystyriol o ddementia fel y gall pobl fynd a byw eu bywydau cyhyd â phosibl ac mewn amgylchedd mor gyfarwydd â phosibl.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Leanne Wood.

Diolch, Llywydd. First Minister, homelessness is a blight on any civilised society. Have you noticed that the number of rough sleepers is currently increasing?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae digartrefedd yn aflwydd ar unrhyw gymdeithas wâr. A ydych chi wedi sylwi bod nifer y bobl sy’n cysgu ar y stryd yn cynyddu ar hyn o bryd?

The number of rough sleepers, according to the last count, is 141. That count took place in November of 2016. It’s difficult, of course, to count the number on a regular basis because it does fluctuate up and down, but she is right to identify the fact that rough sleeping is an issue, which is why—the Secretary will be giving his statement on the budget later—we will be looking to provide all the resource that we can in order to alleviate the problem.

Yn ôl y cyfrif diwethaf, 141 yw nifer y bobl sy'n cysgu ar y stryd. Cynhaliwyd y cyfrif hwnnw ym mis Tachwedd 2016. Mae'n anodd, wrth gwrs, cyfrif y nifer yn rheolaidd gan ei fod yn amrywio i fyny ac i lawr, ond mae hi'n iawn i nodi'r ffaith fod cysgu ar y stryd yn broblem, a dyna pam— bydd yr Ysgrifennydd yn gwneud ei ddatganiad ar y gyllideb yn ddiweddarach—byddwn yn ceisio darparu'r holl adnoddau y gallwn er mwyn lliniaru'r broblem.

Homelessness is on the increase, First Minister, and that’s from rough sleeping counts, applications for homelessness support, people in temporary accommodation, evictions—the lot. Here in Cardiff, The Wallich estimates that there’s been an 18 per cent increase in rough sleeping compared to the same quarter in 2016. It comes as no surprise, to us at least, that this is happening. Everyone predicted that this would happen as a result of welfare cuts, which, I remind you, started under the Blair Government when Lord Freud was given his first ministerial job. But it was also predictable that Westminster’s dysfunctional political system would ignore these warnings and go ahead with their cuts anyway. Why wasn’t your Government and your party more proactive in seeking the powers to not have to implement these cuts?

Mae digartrefedd ar gynnydd, Prif Weinidog, ac mae hynny o gyfrifau pobl sy’n cysgu ar y stryd, ceisiadau am gymorth digartrefedd, pobl mewn llety dros dro, achosion o droi pobl allan—y cwbl. Yma yng Nghaerdydd, mae'r Wallich yn amcangyfrif y bu cynnydd o 18 y cant i’r nifer sy’n cysgu ar y stryd o'i gymharu â'r un chwarter yn 2016. Nid yw'n unrhyw syndod, i ni o leiaf, bod hyn yn digwydd. Rhagwelodd pawb y byddai hyn yn digwydd o ganlyniad i doriadau lles, a ddechreuodd, i’ch atgoffa, o dan Lywodraeth Blair pan benodwyd Arglwydd Freud i’w swydd weinidogol gyntaf. Ond roedd hefyd yn hawdd rhagweld y byddai system wleidyddol ddiffygiol San Steffan yn anwybyddu'r rhybuddion hyn ac yn bwrw ymlaen â'u toriadau beth bynnag. Pam nad oedd eich Llywodraeth a'ch plaid chi yn fwy rhagweithiol wrth geisio'r pwerau i beidio â gorfod gweithredu'r toriadau hyn?

Well, it’s one thing to have the powers, it’s another thing to have the money. It’s one thing to say, ‘We’re going to do something’; if the money isn’t there to do it, then it becomes more difficult. What have we done? Well, we’ve just announced an additional £2.6 million to support services for rough sleepers and young people, and crucially we’ve introduced legislation to prevent homelessness in the first place. Dealing with people who are already on the street is important, but surely it must be the case as well that prevention is a priority for us. The legislation has meant more help for more people and help at an earlier stage, including rough sleepers, and the latest homelessness statistics for the first quarter of this financial year show a steady rate of success in times of increasing demand—63 per cent of all households threatened with homelessness had their homelessness prevented in Wales. That would not have happened anywhere else, and that’s as a result of the legislation.

Wel, mae'n un peth meddu ar y pwerau, peth arall yw meddu ar yr arian. Un peth yw dweud, 'Rydym ni’n mynd i wneud rhywbeth'; os nad yw'r arian yno i'w wneud, yna mae'n dod yn fwy anodd. Beth ydym ni wedi ei wneud? Wel, rydym ni newydd gyhoeddi £2.6 miliwn ychwanegol i gynorthwyo gwasanaethau i bobl sy'n cysgu ar y stryd a phobl ifanc, ac yn hollbwysig rydym ni wedi cyflwyno deddfwriaeth i atal digartrefedd yn y lle cyntaf. Mae ymdrin â phobl sydd eisoes ar y stryd yn bwysig, ond does bosib nad yw’n wir hefyd bod ataliaeth yn flaenoriaeth i ni. Mae'r ddeddfwriaeth wedi golygu mwy o gymorth i fwy o bobl a chymorth yn gynharach, gan gynnwys pobl sy’n cysgu ar y stryd, ac mae'r ystadegau digartrefedd diweddaraf ar gyfer chwarter cyntaf y flwyddyn ariannol hon yn dangos cyfradd sefydlog o lwyddiant ar adeg o alw cynyddol—ataliwyd digartrefedd 63 y cant o'r holl aelwydydd yng Nghymru a oedd dan fygythiad o ddigartrefedd. Ni fyddai hynny wedi digwydd mewn unrhyw le arall, ac mae hynny o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth.

First Minister, you can’t condemn Westminster for callousness while still accepting that the powers to prevent homelessness remain in Westminster. You’re right—you have recently reformed the homelessness system to adopt a more preventative approach, but clearly there remain a great number of people who have fallen through the very wide holes in your safety net. Now, if you accept that we are facing a homelessness crisis—and I’d be very surprised to hear you deny that we are facing a crisis—will you commit to abolishing the Pereira test to get rid of homelessness intentionality, ending priority need, so that everyone is entitled to a home?

Prif Weinidog, ni allwch chi gondemnio San Steffan am ddiffyg tosturi gan barhau i dderbyn bod y pwerau i atal digartrefedd yn dal i fod yn San Steffan. Rydych chi'n iawn—rydych chi wedi diwygio'r system ddigartrefedd yn ddiweddar i fabwysiadu dull mwy ataliol, ond yn amlwg ceir nifer fawr o bobl sydd wedi syrthio drwy'r tyllau llydan iawn yn eich rhwyd ​​ddiogelwch. Nawr, os ydych chi'n derbyn ein bod ni’n wynebu argyfwng digartrefedd—a byddwn i'n synnu o’ch clywed yn gwadu ein bod ni’n wynebu argyfwng—a wnewch chi ymrwymo i ddiddymu prawf Pereira i gael gwared ar fwriaded digartrefedd, gan roi terfyn ar angen blaenoriaeth, fel bod gan bawb hawl i gartref?

The legislation has gone some way to addressing that. She and I are in a different position. I don’t believe that it makes sense to devolve welfare because we know that Wales is a net recipient of the overall pot. I do agree with her that the actions of the Tory Government have been heartless, unthinking, and have led to more people being homeless. I was in Brighton last week and it was extremely noticeable how bad the problem was in Brighton. We have a problem in Wales, we know that. It was far worse there. I believe part of that is because, in England, they have not enacted legislation that would help to prevent homelessness in the first place. The answer to this, of course, is to have a welfare system that works for people, a welfare system that is compassionate, and a welfare system administered by a Labour Government in London.

Mae'r ddeddfwriaeth wedi gwneud cryn dipyn i fynd i'r afael â hynny. Mae ganddi hi a minnau wahanol safbwyntiau. Nid wyf yn credu ei bod hi’n gwneud synnwyr datganoli lles gan ein bod ni’n gwybod bod Cymru'n dderbynnydd net o'r pot cyffredinol. Rwy’n cytuno â hi bod gweithredoedd y Llywodraeth Dorïaidd wedi bod yn ddidostur, ac wedi arwain at fwy o bobl i fod yn ddigartref. Roeddwn i yn Brighton yr wythnos diwethaf ac roedd hi’n hynod amlwg pa mor wael oedd y broblem yn Brighton. Mae gennym ni broblem yng Nghymru, rydym ni’n gwybod hynny. Roedd yn llawer gwaeth yno. Rwy'n credu bod rhan o hynny oherwydd, yn Lloegr, nad ydynt wedi deddfu deddfwriaeth a fyddai'n helpu i atal digartrefedd yn y lle cyntaf. Yr ateb i hyn, wrth gwrs, yw cael system les sy'n gweithio i bobl, system les sy'n drugarog, a system les a weinyddir gan Lywodraeth Lafur yn Llundain.

Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.

The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, recently the Cabinet Secretary for Education delivered a speech that highlighted that there were secondary schools in Wales that until recently had not been entering a single pupil for a GCSE science exam—not a single pupil in secondary schools in Wales. Also, there had been a tendency for many schools to enter pupils for the easier BTEC courses, where, in 2016, there was a 99 per cent pass rate. Estyn, in a recent report, have highlighted the difficulties that some science subjects face in the way they’re taught within Welsh schools. Don’t you think it is vital, if we are going to be aspirational about delivering a high-wage economy, a skilled economy, that we have more pupils entered in the sciences? And, what confidence can you give that, in the PISA examinations in 2018, we will see real improvement in the sciences? We’ve gone back by 20, from 505 to 485, from 2006 to 2016. It has to be a key area of improvement. Yet, on your watch, we’ve got schools that haven’t been entering pupils for science at all.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg araith yn ddiweddar a dynnodd sylw at y ffaith bod ysgolion uwchradd yng Nghymru nad oeddent wedi bod yn cyflwyno yr un disgybl ar gyfer arholiad gwyddoniaeth TGAU tan yn ddiweddar—dim un disgybl mewn ysgolion uwchradd yng Nghymru. Hefyd, bu tuedd i lawer o ysgolion gyflwyno disgyblion ar gyfer y cyrsiau BTEC haws, pan, yn 2016, roedd cyfradd basio o 99 y cant. Mae Estyn, mewn adroddiad diweddar, wedi amlygu'r anawsterau y mae rhai pynciau gwyddoniaeth yn eu hwynebu yn y ffordd y maent yn cael eu haddysgu mewn ysgolion yng Nghymru. Onid ydych chi'n meddwl ei bod hi’n hanfodol, os ydym ni’n mynd i fod yn uchelgeisiol ynghylch darparu economi cyflog uchel, economi fedrus, bod gennym ni fwy o ddisgyblion yn sefyll arholiadau gwyddoniaeth? A pha hyder allwch chi ei roi, yn yr arholiadau PISA yn 2018, y byddwn ni’n gweld gwelliant gwirioneddol yn y pynciau gwyddoniaeth? Rydym ni wedi mynd yn ôl 20 safle, o 505 i 485, rhwng 2006 a 2016. Mae'n rhaid iddo fod yn faes gwella allweddol. Ac eto, o dan eich arweinyddiaeth chi, mae gennym ni ysgolion nad ydynt wedi bod yn cyflwyno disgyblion ar gyfer arholiadau gwyddoniaeth o gwbl.

First of all, we have for some time in Wales been emphasising the need to create parity of esteem between the academic and the vocational. Therefore, we should not make negative comparisons between BTECs and GCSEs. One is a vocational qualification; the other is more of an academic qualification. Schools will enter candidates for the appropriate exam according to what they feel they need, in terms of their future skills.

He asks about PISA. Well, we’ve seen GCSE results improve year after year—that is a good sign as far as PISA is concerned. We’ve seen improvements in subjects at A-level—that’s a good indication that PISA will improve in the future. We have, of course, new exams—we’ve made sure that they have been rolled out without great difficulty. We’ve taken the decision to postpone the introduction of the curriculum—that’s the right decision, and we know that teachers and professionals have supported that. And, of course, we are building schools all around Wales—schools that would not be built if he were in my position.

Yn gyntaf oll, rydym ni wedi bod yn pwysleisio ers cryn amser yng Nghymru yr angen i greu cydraddoldeb parch rhwng yr academaidd a'r galwedigaethol. Felly, ni ddylem wneud cymariaethau negyddol rhwng cymwysterau BTEC a TGAU. Mae un yn gymhwyster galwedigaethol; mae'r llall yn fwy o gymhwyster academaidd. Bydd ysgolion yn cyflwyno ymgeiswyr ar gyfer yr arholiad priodol yn unol â’r hyn y maen nhw'n teimlo sydd ei angen arnynt, o ran eu sgiliau yn y dyfodol.

Mae'n gofyn am PISA. Wel, rydym ni wedi gweld canlyniadau TGAU yn gwella flwyddyn ar ôl blwyddyn—mae hynny'n arwydd da o ran PISA. Rydym ni wedi gweld gwelliannau mewn pynciau safon Uwch—mae hynny'n arwydd da y bydd PISA yn gwella yn y dyfodol. Mae gennym ni arholiadau newydd, wrth gwrs—rydym ni wedi gwneud yn siŵr eu bod nhw wedi cael eu cyflwyno heb fawr o anhawster. Rydym ni wedi gwneud y penderfyniad i ohirio cyflwyniad y cwricwlwm—dyna'r penderfyniad cywir, a gwyddom fod athrawon a gweithwyr proffesiynol wedi cefnogi hynny. Ac, wrth gwrs, rydym ni’n adeiladu ysgolion ledled Cymru gyfan—ysgolion na fyddent yn cael eu hadeiladu pe byddai ef yn fy swydd i.

First Minister, that was a pathetic answer. On your watch—[Interruption.] On your watch—[Interruption.] On your watch, we have had secondary schools in Wales—. And these aren’t my comments, because we can’t get the data—we’ve applied to the Welsh Government to have the data that the Cabinet Secretary based her speech on. Here’s the speech—. The speech is here; it’s her remarks, not my remarks, that say how shameful it has been that, under your Government, we have had secondary schools not entering a single—a single—student for science GCSEs—not A-levels, GCSEs. How on earth can you defend that when you’ve been First Minister for seven years? These are the remarks of your Cabinet Secretary, not mine, so how can we have confidence that we will see the improvements we need in science, technology, engineering and mathematics when we’ve had such a laissez-faire attitude from your Government?

Prif Weinidog, roedd hwnna'n ateb truenus. Yn ystod eich arweinyddiaeth chi—[Torri ar draws.] Yn ystod eich arweinyddiaeth chi—[Torri ar draws.] Yn ystod eich arweinyddiaeth chi, rydym ni wedi bod ag ysgolion uwchradd yng Nghymru—. Ac nid fy sylwadau i yw’r rhain, oherwydd ni allwn ni gael y data—rydym ni wedi gwneud cais i Lywodraeth Cymru i gael y data y seiliodd Ysgrifennydd y Cabinet ei haraith arnynt. Dyma’r araith—. Mae'r araith yn y fan yma; ei sylwadau hi ydyn nhw, nid fy sylwadau i, sy'n dweud mor gywilyddus y mae pethau wedi bod, o dan eich Llywodraeth chi, y bu gennym ni ysgolion uwchradd nad ydynt wedi cyflwyno yr un—dim un—myfyriwr ar gyfer TGAU gwyddoniaeth—nid Safon Uwch, TGAU. Sut ar y ddaear allwch chi amddiffyn hynny a chithau wedi bod yn Brif Weinidog ers saith mlynedd? Sylwadau eich Ysgrifennydd y Cabinet yw’r rhain, nid fy rhai i, felly sut gallwn ni fod â ffydd y byddwn ni’n gweld y gwelliannau sydd eu hangen arnom ni mewn gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg pan ein bod ni wedi cael agwedd mor laissez-faire gan eich Llywodraeth?

That was a response worthy of the Secretary of State for Wales—and that’s not a compliment, by the way. The reality is that the system has been changed. We’ve just introduced, of course, the new GCSEs; that has happened. So, far from sitting back and doing nothing, we’re encouraging schools to enter pupils for GCSEs and other qualifications, and at the right time—and at the right time—so they’re not entering them early in order to get them through a particular subject and the grades are coming down as a result. That is something that we have done as a Government. [Interruption.] Well, it’s unlike David Melding to be like this, but, clearly, something has caused him to be annoyed this morning, or this afternoon.

We’re confident in what we’re doing: we’re confident in what we’re doing in terms of changing the syllabus; we are confident in what we’re doing in terms of results—we see results improving, both at GCSE and A-level. We see money going into education in a way that’s been deprived from schools by his party in England. We see schools being built across Wales that would not be built by his party if they were in power here. And, of course, we want to make sure that as many of our pupils have as many opportunities as possible to enter examinations in order to get the qualifications that they need—that’s exactly what we’ve done in terms of the system we’ve now introduced.

Roedd hwnna'n ymateb a oedd yn deilwng o Ysgrifennydd Gwladol Cymru—ac nid canmoliaeth yw hynny, gyda llaw. Y gwir amdani yw bod y system wedi cael ei newid. Rydym ni newydd gyflwyno, wrth gwrs, y cymwysterau TGAU newydd; mae hynny wedi digwydd. Felly, ymhell o fod yn eistedd yn ôl a gwneud dim, rydym ni’n annog ysgolion i gyflwyno disgyblion ar gyfer TGAU a chymwysterau eraill, ac ar yr adeg iawn—ac ar yr adeg iawn—fel nad ydynt yn eu cyflwyno yn gynnar er mwyn eu cael nhw trwy bwnc penodol a bod y graddau’n gostwng o ganlyniad. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth. [Torri ar draws.] Wel, mae'n anarferol i David Melding fod fel hyn, ond, yn amlwg, mae rhywbeth wedi codi ei wrychyn y bore yma, neu y prynhawn yma.

Rydym ni’n hyderus yn yr hyn yr ydym ni’n ei wneud: rydym ni’n hyderus yn yr hyn yr ydym ni’n ei wneud o ran newid y maes llafur; rydym ni’n hyderus yn yr hyn yr ydym ni’n ei wneud o ran canlyniadau—rydym ni’n gweld canlyniadau'n gwella, ar lefel TGAU a Safon Uwch. Rydym ni’n gweld arian yn mynd i mewn i addysg mewn ffordd sydd wedi cael ei hatal i ysgolion gan ei blaid ef yn Lloegr. Rydym ni’n gweld ysgolion yn cael eu hadeiladu ledled Cymru na fyddai ei blaid ef wedi eu hadeiladu pe bydden nhw mewn grym yma. Ac, wrth gwrs, rydym ni eisiau sicrhau bod cymaint o'n disgyblion yn cael cymaint o gyfleoedd â phosibl i sefyll arholiadau i gael y cymwysterau sydd eu hangen arnynt—dyna'n union yr ydym ni wedi ei wneud o ran y system yr ydym ni wedi ei chyflwyno erbyn hyn.

First Minister, David Melding is most probably getting annoyed by your performance this afternoon, because it is a very laissez-faire attitude, I have to say. You can’t defend a system that has not—[Interruption.] You cannot defend a system that has not been entering GCSE students for the sciences, and then stand there and try to defend it. I want to have confidence, First Minister, that we will see improvement. I want to see improvement in the Welsh education system. We all want to see that. But we had in the last GCSEs the worst results for 10 years. We’ve got the PISA examinations coming forward now in 2018. I asked you in the first question: where are we going to be? Give us an indicator of where we’re going to be—just give us something to come out of this First Minister’s questions where we can mark your homework as to where science will be in 2018.

Prif Weinidog, mae'n debyg bod David Melding yn cael ei gythruddo gan eich perfformiad y prynhawn yma, oherwydd mae’n agwedd laissez-faire iawn, mae’n rhaid i mi ei ddweud. Ni allwch amddiffyn system nad yw wedi—[Torri ar draws.] Ni allwch amddiffyn system nad yw wedi bod yn cyflwyno myfyrwyr TGAU ar gyfer y pynciau gwyddoniaeth, ac yna sefyll yn y fan yna a cheisio ei hamddiffyn. Rwyf eisiau bod â ffydd, Prif Weinidog, y byddwn ni’n gweld gwelliant. Rwyf i eisiau gweld gwelliant yn system addysg Cymru. Rydym ni i gyd eisiau gweld hynny. Ond cawsom ni’r canlyniadau gwaethaf ers 10 mlynedd yn yr arholiadau TGAU diwethaf. Mae gennym ni’r arholiadau PISA yn dod nawr yn 2018. Gofynnais i chi yn y cwestiwn cyntaf: ble yr ydym ni'n mynd i fod? Rhowch awgrym i ni o ble yr ydym ni’n mynd i fod—rhowch rywbeth i ni ddod allan o’r cwestiynau hyn i'r Prif Weinidog lle gallwn farcio eich gwaith cartref o ran ble bydd gwyddoniaeth yn 2018.

Science entries are up. We changed the system partially to encourage schools to enter more students, and enter them at the time that is appropriate for them. That has been done. He talks about the worst GCSE results for 10 years—I do not recognise that, if you compare like with like. If he thinks that things are rosy in England, I suggest he needs to look at what happened in England with the system there. And he makes that comparison from time to time. Look, we will make sure that the education system is properly financed according to the settlement we get from him and his Government. If he wants to see—[Interruption.] If he wants to see more money into education, can I suggest he actually lobbies—because he’s more effective than his parliamentary colleague—his colleagues in London to get more money into education across the UK and particularly to Wales? We could do a lot more with a fairer settlement. A £1 billion bung for Northern Ireland—not a word, not a word, from the party opposite; not a word. Let’s see Wales get the same fair play and let’s see whether the Welsh Conservatives can stand up against their colleagues in Westminster.

Mae’r nifer sy’n cael eu cyflwyno ar gyfer gwyddoniaeth wedi cynyddu. Newidiwyd y system gennym yn rhannol i annog ysgolion i gyflwyno mwy o fyfyrwyr, a'u cyflwyno nhw ar yr adeg sy'n briodol iddyn nhw. Gwnaed hynny. Mae'n sôn am y canlyniadau TGAU gwaethaf ers 10 mlynedd—nid wyf yn cydnabod hynny, os cymharwch chi debyg gyda thebyg. Os yw'n credu bod pethau'n wych yn Lloegr, awgrymaf fod angen iddo edrych ar yr hyn a ddigwyddodd yn Lloegr gyda'r system yno. Ac mae'n gwneud y gymhariaeth honno o bryd i’w gilydd. Edrychwch, byddwn yn sicrhau bod y system addysg yn cael ei hariannu'n briodol yn ôl y setliad y byddwn yn ei gael ganddo fe a'i Lywodraeth. Os yw eisiau gweld—[Torri ar draws.] Os yw eisiau gweld mwy o arian yn mynd i mewn i addysg, a gaf i awgrymu ei fod yn lobïo—oherwydd mae’n fwy effeithiol na'i gydweithiwr seneddol—ei gydweithwyr yn Llundain i gael mwy o arian i mewn i addysg ledled y DU ac i Gymru’n arbennig? Gallem wneud llawer mwy gyda setliad tecach. £1 biliwn i ddenu Gogledd Iwerddon—dim gair, dim gair, gan y blaid gyferbyn; dim gair. Gadewch i ni weld Cymru'n cael yr un chwarae teg a gadewch i ni weld pa un a all y Ceidwadwyr Cymreig sefyll yn erbyn eu cydweithwyr yn San Steffan.

Diolch yn fawr, Llywydd. This afternoon—[Interruption.] I knew that the Chamber was circular, Llywydd; I didn’t realise it revolved as well. This afternoon, we shall hear the outline budget from the finance Secretary, but his room for manoeuvre is obviously limited by the nature of the funding of the Welsh Government. Ninety-two per cent of the money that Welsh Government spends currently comes from the United Kingdom Government by block grant. So, the success of the Welsh economy and the ability of the Welsh Government to spend depends crucially upon the health of the UK economy, which, in turn, depends crucially upon the economic policies of the Government at Westminster. Does he think that the consequences for Wales of the kind of spending plans that Jeremy Corbyn outlined last week in Brighton would, in the long term, benefit the Welsh economy? They’ve been added up to about £312 billion. It must be one of the most expensive speeches in human history. That’s £4.15 billion per minute, £69.3 million per second. Such a speech programme would actually bankrupt the UK economy, and that can be nothing less than disastrous for Wales.

Diolch yn fawr, Llywydd. Y prynhawn yma— [Torri ar draws.] Roeddwn i'n gwybod bod y Siambr yn gylch, Llywydd; nid oeddwn i’n sylweddoli ei fod yn troi hefyd. Y prynhawn yma, byddwn yn clywed y gyllideb amlinellol gan yr Ysgrifennydd cyllid, ond mae'n amlwg bod ei ryddid wedi ei gyfyngu gan natur y ffordd yr ariennir Llywodraeth Cymru. Daw naw deg dau y cant o'r arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei wario ar hyn o bryd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig trwy grant bloc. Felly, mae llwyddiant economi Cymru a gallu Llywodraeth Cymru i wario yn dibynnu, yn hollbwysig, ar gyflwr economi'r DU, sydd, yn ei thro, yn dibynnu, yn hollbwysig, ar bolisïau economaidd y Llywodraeth yn San Steffan. A yw'n credu y byddai canlyniadau i Gymru y math o gynlluniau gwario a amlinellodd Jeremy Corbyn yr wythnos diwethaf yn Brighton, yn yr hirdymor, o fudd i economi Cymru? Maen nhw wedi dod i gyfanswm o tua £312 biliwn. Mae'n rhaid mai dyna un o’r areithiau drutaf yn hanes dynoliaeth. Mae hynny’n £4.15 biliwn y funud, £69.3 miliwn yr eiliad. Byddai rhaglen araith o'r fath yn gwneud economi’r DU yn fethdalwr mewn gwirionedd, ac ni all hynny fod yn ddim llai na thrychinebus i Gymru.

It has never been cheaper to borrow. In 1945, a Government came to power in the UK, presiding over a wrecked country and a wrecked economy, with far less money at its disposal. Yet it managed to create the national health service, managed to put industry back onto its feet. It managed to ensure that people’s standard of living began to rise. It dealt with a country that had been destroyed because of the effects of war. If they can do it, then a Labour Government can do it now. We’ve had seven years of austerity and nothing has changed for the better. It’s got worse and worse and worse. Seven wasted years: it’s time for a change.

Nid yw erioed wedi bod yn rhatach i fenthyg. Ym 1945, daeth Llywodraeth i rym yn y DU, yn llywyddu gwlad wedi ei dinistrio ac economi wedi ei dinistrio, gyda llawer llai o arian ar gael iddi. Ac eto llwyddodd i greu'r gwasanaeth iechyd gwladol, llwyddodd i roi diwydiant yn ôl ar ei draed. Llwyddodd i sicrhau bod safon byw pobl yn dechrau codi. Aeth i’r afael â gwlad a oedd wedi cael ei dinistrio oherwydd effeithiau rhyfel. Os gallan nhw wneud hynny, yna gall Llywodraeth Lafur ei wneud nawr. Rydym ni wedi cael saith mlynedd o gyni ac nid oes dim wedi newid er gwell. Mae wedi gwaethygu a gwaethygu a gwaethygu. Saith mlynedd wedi eu gwastraffu: mae'n amser am newid.

I don’t want to debate economic history with the First Minister, but, immediately after the war, we did, of course, have the Marshall aid programme and actually there was a very substantial reduction in the proportion of debt to GDP during the course of the Attlee Government from 1945 to 1951. When Tony Blair came to office in 1997, the national debt stood at £359 billion and, in his first term of office, he actually reduced it further. In 2001, that was reduced to £317 billion. Then Gordon Brown turned on the spending taps, and we all know what happened with the financial crisis in 2008. The national debt—[Interruption.] The national debt now stands—[Interruption.] The national debt now stands at nearly £2 trillion and we’re spending, every single year, £56 billion on debt interest alone. If the Welsh portion of that debt interest, which would be one twentieth—that’s about £2 billion a year—was available to the Welsh Government to spend on the health service, social care, education, whatever, Wales would be very much better off than it is now.

Nid wyf eisiau dadlau hanes economaidd â'r Prif Weinidog, ond, yn syth ar ôl y rhyfel, roedd gennym ni, wrth gwrs, y rhaglen cymorth Marshall ac roedd gostyngiad sylweddol iawn mewn gwirionedd i gyfran y ddyled i CMC yn ystod Llywodraeth Attlee rhwng 1945 a 1951. Pan ddaeth Tony Blair i rym ym 1997, £359 biliwn oedd y ddyled genedlaethol ac, yn ei dymor cyntaf yn y swydd, fe'i gostyngodd ymhellach. Gostyngwyd hynny i £317 biliwn yn 2001. Yna, fe wnaeth Gordon Brown droi’r tapiau gwario ymlaen, ac rydym ni i gyd yn gwybod beth ddigwyddodd gyda'r argyfwng ariannol yn 2008. Mae’r ddyled genedlaethol—[Torri ar draws.] Mae'r ddyled genedlaethol—[Torri ar draws.] Mae'r ddyled genedlaethol bron yn £2 triliwn erbyn hyn ac rydym ni’n gwario, bob blwyddyn, £56 biliwn ar log y ddyled yn unig. Pe byddai rhan Cymru o’r llog dyled hwnnw, a fyddai’n ugeinfed rhan—mae hynny tua £2 biliwn y flwyddyn—ar gael i Lywodraeth Cymru ei wario ar y gwasanaeth iechyd, gofal cymdeithasol, addysg, beth bynnag, byddai Cymru'n llawer gwell ei byd nag y mae ar hyn o bryd.

All Governments have to borrow. Well, there are very few Governments that don’t have to borrow—usually those that are oil rich. The reality is you borrow to invest. What we’re seeing at the moment is a Government that is bumping the British economy off the ground. We know that, as far as injections of money are concerned, that’s not happening. The economy is not being stimulated. Now, he doesn’t want me to lecture him on economic history—I will, and recent economic history, which he will remember. Because he seemed to suggest that Gordon Brown was responsible for the world financial crash in 2008. The reality is the crash was caused by irresponsible banks selling financial products to people who they knew full well would not be able to repay them. Then they bundled those debts and sold them onto other banks, infecting the entire system. That’s what happened. We are still living with the consequences of that. It’s quite clear to me, then, that the old ways of doing things cannot be followed in the future. We need a Keynesian injection of cash into the economy in order to make sure that we create more employment, that we put more money in peoples’ pockets, and stimulate the economy in that way. Because it’s quite clear that, over the past seven years, what’s been done isn’t working.

Mae’n rhaid i bob Llywodraeth fenthyg. Wel, prin iawn yw’r llywodraethau nad oes rhaid iddynt fenthyg—y rhai â chyfoeth olew fel rheol. Y gwir amdani yw eich bod yn benthyg i fuddsoddi. Yr hyn yr ydym ni’n ei weld ar hyn o bryd yw Llywodraeth sy'n taro economi Prydain oddi ar y ddaear. Rydym ni’n gwybod, cyn belled ag y mae chwistrelliadau ariannol yn y cwestiwn, nad yw hynny'n digwydd. Nid yw'r economi yn cael ei hysgogi. Nawr, nid yw ef eisiau i mi roi darlith iddo ar hanes economaidd—rwyf am wneud hynny, a hanes economaidd diweddar y bydd yn ei gofio. Oherwydd roedd yn ymddangos ei fod yn awgrymu mai Gordon Brown oedd yn gyfrifol am argyfwng ariannol y byd yn 2008. Y gwir yw i’r argyfwng gael ei achosi gan fanciau anghyfrifol yn gwerthu cynhyrchion ariannol i bobl yr oeddent yn gwybod yn iawn na fyddent yn gallu eu had-dalu. Yna, fe wnaethant fwndelu'r dyledion hynny a'u gwerthu nhw i fanciau eraill, gan heintio'r system gyfan. Dyna beth ddigwyddodd. Rydym ni’n dal i fyw gyda chanlyniadau hynny. Mae'n eithaf eglur i mi, felly, na ellir dilyn yr hen ffyrdd o wneud pethau yn y dyfodol. Mae arnom angen chwistrelliad Keynesaidd o arian parod i'r economi er mwyn sicrhau ein bod ni'n creu mwy o gyflogaeth, ein bod ni’n rhoi mwy o arian ym mhocedi pobl, ac yn ysgogi'r economi yn y modd hwnnw. Oherwydd mae’n gwbl eglur, dros y saith mlynedd diwethaf, nad yw'r hyn a wnaed yn gweithio.

You would think, from what the First Minister just said, that there hadn’t been a Labour Government from 1997 to 2008 and the Chancellor of the Exchequer was not Gordon Brown, in charge of banking regulation, whereas we know that he believed in a light-touch regulation of banking, so he was a contributor to the financial crisis, which ultimately engulfed him. Jim Callaghan knew what it was like to cope with a financial crisis. I’m sure the First Minister will remember very well that in 1976 he appeared at a rather different kind of Labour Party conference and said:

‘We used to think that you could spend your way out of a recession and increase employment by…boosting government spending. I tell you in all candour that that option no longer exists, and in so far as it ever did exist, it only worked on each occasion…by injecting a bigger dose of inflation into the economy, followed by a higher level of unemployment as the next step.’

Jeremy Corbyn, if he ever did learn that lesson, seems to have forgotten it. His role as a kind of moth-eaten Santa Claus, dipping into a bottomless bag of presents to dish out to gullible children, is not the way forward for any sensible or realistic political party that has any designs upon holding the highest offices in the land.

Byddech chi’n meddwl, o'r hyn y mae’r Prif Weinidog newydd ei ddweud, na fu Llywodraeth Lafur rhwng 1997 a 2008 ac nad Gordon Brown oedd Canghellor y Trysorlys, yn gyfrifol am reoleiddio banciau, ond rydym ni’n gwybod ei fod yn credu mewn rheoliad ysgafn o fanciau, felly roedd yn gyfrannwr at yr argyfwng ariannol, a wnaeth ei foddi yn y pen draw. Roedd Jim Callaghan yn gwybod sut beth oedd ymdopi ag argyfwng ariannol. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cofio'n dda iawn iddo ymddangos ym 1976 mewn cynhadledd Plaid Lafur dra gwahanol gan ddweud:

Roeddem ni’n arfer meddwl y gallech chi wario eich ffordd allan o ddirwasgiad a chynyddu cyflogaeth trwy...gynyddu gwariant gan y llywodraeth. Gallaf ddweud wrthych yn gwbl ddidwyll nad yw’r dewis hwnnw’n bodoli mwyach, ac i'r graddau yr oedd yn bodoli erioed, fe lwyddodd ar bob achlysur...trwy chwistrellu dos mwy o chwyddiant i'r economi, ac yna lefel uwch o ddiweithdra fel y cam nesaf.

Mae’n ymddangos bod Jeremy Corbyn wedi anghofio’r wers honno, os gwnaeth ei dysgu hi erioed. Nid ei ffordd ef fel rhyw fath o Siôn Corn hen ffasiwn, yn estyn i mewn i fag diwaelod o anrhegion i'w taflu allan i blant hawdd eu twyllo yw’r ffordd ymlaen i unrhyw blaid wleidyddol synhwyrol neu realistig sydd ag unrhyw fwriad o ddal swyddi uchaf y wlad.

We have revealed to us this afternoon the UKIP strategy for dealing with appealing to young voters. ‘You are all gullible children’ is the way that they’re going to be described in the future, so I can’t see many of them voting UKIP in the future.

In the 1970s, there were particular challenges with stagflation, as he should remember, because of the soaring price of oil as a result of the 1973 oil crisis. That knocked the usual economic cycle out of sync and, as a result, we saw rising unemployment and rising inflation at the same time, meaning that the traditional way of injecting money into the economy to deal with high unemployment—[Interruption.] I can give the leader of the opposition a lecture on economic history, if he wants, as he knows less than nothing about it—[Interruption.] And so the circumstances of the 1970s are very, very different. But what I can say to him about 1976—. Here’s a statistic for him: 1976 was the time in history when Britain was most equal—when Britain was most equal. Since then, the Tories have made it more and more and more unequal, and that’s what a Labour Government will change.

Rydym ni wedi cael datgeliad y prynhawn yma o strategaeth UKIP ar gyfer ymdrin ag apelio at bleidleiswyr ifanc. 'Rydych chi i gyd yn blant hawdd eich twyllo' yw'r ffordd y maen nhw’n mynd i gael eu disgrifio yn y dyfodol, felly ni allaf weld llawer ohonyn nhw’n pleidleisio dros UKIP yn y dyfodol.

Yn y 1970au, roedd heriau penodol gyda ‘stagflation’, fel y dylai gofio, oherwydd y cynnydd mawr i bris olew o ganlyniad i argyfwng olew 1973. Gwyrodd hynny’r cylch economaidd arferol ac, o ganlyniad, gwelsom ddiweithdra cynyddol a chwyddiant cynyddol ar yr un pryd, a oedd yn golygu bod y ffordd draddodiadol o chwistrellu arian i'r economi i ymdrin â diweithdra uchel— [Torri ar draws.] Gallaf roi darlith ar hanes economaidd i arweinydd yr wrthblaid, os yw'n dymuno, gan ei fod yn gwybod llai na dim am y peth—[Torri ar draws.] Ac felly mae amgylchiadau'r 1970au yn wahanol iawn, iawn. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho am 1976—. Dyma ystadegyn iddo: 1976 oedd yr adeg mewn hanes pan oedd Prydain fwyaf cyfartal—pan roedd Prydain fwyaf cyfartal. Ers hynny, mae'r Torïaid wedi ei gwneud yn fwy a mwy a mwy anghyfartal, a dyna’r hyn y bydd Llywodraeth Lafur yn ei newid.

Tlodi Ymysg Menywod Ifanc

Poverty Among Young Women

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar dlodi ymysg menywod ifanc yng Nghymru? (OAQ51108)[W]

3. Will the First Minister make a statement on poverty among young women in Wales? (OAQ51108) [W]

Mae menywod ifanc yn fwy tebygol o fod yn rhan o aelwydydd un rhiant ac aelwydydd gwaith rhan amser sydd mewn mwy o risg o fyw mewn tlodi. Rydym ni’n darparu amrywiaeth o gefnogaeth i hybu ffyniant drwy eu helpu i ddod dros y rhwystrau sy’n eu hatal rhag mynd i mewn i fyd cyflogaeth er mwyn eu gwneud nhw yn fwy cyflogadwy ac i’w dodi nhw mewn sefyllfa i gael gwaith addas sy’n talu’n dda.

Young women are more likely to be represented in single-parent households and part-working households, which are more at risk of living in poverty. We are providing a range of support to build prosperity by helping them overcome barriers to employment and to maximise their employability and access decent, well-paid work.

Diolch yn fawr. The First Minister will be aware that, last week, in the Labour Party conference, Angela Rayner, the shadow education secretary, suggested that a new Labour Government would commit to ending period poverty in schools. Does the First Minister have any intention of introducing such a measure in Wales?

Diolch yn fawr. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol bod Angela Rayner, ysgrifennydd addysg yr wrthblaid, wedi awgrymu yng nghynhadledd y Blaid Lafur yr wythnos diwethaf, y byddai Llywodraeth Lafur newydd yn ymrwymo i roi terfyn ar dlodi misglwyf mewn ysgolion. A oes gan y Prif Weinidog unrhyw fwriad i gyflwyno mesur o'r fath yng Nghymru?

Yes, I did note the announcement. It is something I know that we will look at as a Government to see how it can be dealt with in the most effective way. But it is a concept that needs to be examined very closely in order to make sure that it can be dealt with effectively in Wales.

Do, sylwais ar y cyhoeddiad. Mae'n rhywbeth rwy'n gwybod y byddwn ni’n edrych arno fel Llywodraeth i weld sut y gellir ymdrin ag ef yn y modd mwyaf effeithiol. Ond mae'n gysyniad y mae angen ei archwilio'n ofalus iawn er mwyn sicrhau y gellir ymdrin ag ef yn effeithiol yng Nghymru.

First Minister, last week, I visited Severn Trent’s testing labs in Bridgend—you may know them already—and most of the senior team there were women. They weren’t educated recently in Wales, I’m afraid, so it doesn’t help you on Andrew’s question, but, even so, it is a great example of women getting into good STEM careers. They’re also a good example of where, in a facility where you would normally expect a degree level of education, their interest is now turning to the further education sector to see whether students from there can be brought into appropriate roles, and, as we know, people from poorer backgrounds tend to use FE a little bit more. Welsh Government announced in January that the Chief Scientific Adviser for Wales was setting up an internal working group developing the ‘Talented Women for a Successful Wales’ report findings. So, I’m wondering whether you could provide us with an update on that on that, when we might be seeing some results on the back of it.

Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, ymwelais â labordai profi Severn Trent ym Mhen-y-bont ar Ogwr—efallai y byddwch yn gyfarwydd â nhw eisoes—ac roedd y rhan fwyaf o'r uwch dîm yno yn fenywod. Ni chawsant eu haddysgu'n ddiweddar yng Nghymru, mae gen i ofn, felly nid yw'n eich helpu chi o ran cwestiwn Andrew, ond, serch hynny, mae'n enghraifft wych o fenywod yn ymgymryd â gyrfaoedd STEM da. Maen nhw hefyd yn enghraifft dda, mewn cyfleuster lle byddech chi’n disgwyl addysg lefel gradd fel rheol, bod eu diddordeb yn troi nawr at y sector addysg bellach i weld a all myfyrwyr o’r fan honno gael eu penodi i swyddi priodol, ac fel y gwyddom, mae pobl o gefndiroedd tlotach yn tueddu i ddefnyddio addysg bellach ychydig yn fwy. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ym mis Ionawr bod Prif Gynghorydd Gwyddonol Cymru yn sefydlu gweithgor mewnol sy'n datblygu canfyddiadau adroddiad 'Menywod Dawnus ar gyfer Cymru Lwyddiannus'. Felly, roeddwn i’n meddwl tybed a allwch roi diweddariad i ni ar hynny, o ran pryd y gallem ni weld rhai canlyniadau yn ei sgil.

I will write to the Member with a date as to the publication of that document. In terms of the pumping station, I’ll be there on Friday so I’ll be able to hear at first hand what they have already said to her.

Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda dyddiad ar gyfer cyhoeddi'r ddogfen honno. O ran yr orsaf bwmpio, byddaf yno ddydd Gwener, felly byddaf yn gallu clywed yn bersonol yr hyn y maen nhw eisoes wedi ei ddweud wrthi hi.

Mewn llythyr at Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar 17 Gorffennaf, fe ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet dros yr economi hyn: ni fyddai’n ddoeth cyhoeddi cynllun gweithredu cenedlaethol ar gyfer tlodi. Onid ydy hyn yn ddatganiad cwbl rhyfeddol? Dim cynllun gweithredu penodol. Dim targedau ar gyfer lleihau tlodi. Dim monitro, oherwydd nid oes yna ddim byd i’w fonitro, er gwaetha’r ffaith bod dros 30 y cant o blant yn byw mewn tlodi yng Nghymru. A ydych chi’n cytuno efo fi bod hyn yn arwydd clir fod y Llywodraeth Lafur yma wedi troi’i chefn yn llwyr ar deuluoedd tlawd Cymru?

In a letter to the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee on 17 July, the Cabinet Secretary for the economy said this: it would not be wise to publish a national action plan for poverty. Isn’t this an entirely shocking statement? No particular action plan. No targets for the mitigation of poverty. No monitoring, because there is nothing to monitor, despite the fact that over 30 per cent of children live in poverty in Wales. Do you agree with me that this is a clear sign that this Labour Government has turned its back entirely on poor families in Wales?

‘Na’ yw’r ateb i hynny. Mae tlodi yn rhywbeth sy’n cael ei ddelio ag ef ar draws Llywodraeth; nid yw’n rhywbeth sydd dim ond yn dod o dan bortffolio un Gweinidog, ac rydym ni’n gwybod pa mor bwysig yw hwn. Os edrychwch chi ar beth y gwnaethom ni gyhoeddi wythnos diwethaf, mae’n amlwg ein bod ni’n ystyried tlodi fel rhywbeth sydd yn hollbwysig i’w ddatrys yma yng Nghymru, a’r ffordd i wneud hynny, wrth gwrs, yw sicrhau bod pobl â’r sgiliau sydd eu heisiau arnyn nhw, bod yna gyfleon i bobl, y ffaith bod nhw’n gallu cael gofal plant am ddim—rhywbeth, wrth gwrs, sy’n bolisi y gwnaethom sefyll arno yn yr etholiad, ac rydym ni’n symud ymlaen er mwyn gweithredu hynny—ac, wrth gwrs, i sicrhau bod yna swyddi ar gael sydd yn talu’n dda. Nid yw pob ‘lever’ gyda ni—o achos y ffaith rydym ni’n gwybod, ynglŷn â chyflogaeth ac ynglŷn â thâl, eu bod yn rhywbeth i Lywodraeth y Deyrnas Unedig—ond rydym ni moyn sicrhau ein bod yn gallu gwneud y mwyaf rydym ni yn gallu wneud yng Nghymru er mwyn mynd i’r afael â thlodi.

‘No’ is the answer to that. Poverty is something that’s being dealt with across Government; it just doesn’t come under the portfolio of one Minister, because we know how important it is. If you look at what we published last week then it’s obvious that we consider poverty as something that it’s vital we resolve in Wales, and the way of doing that is to ensure that people have the skills that they need, that they have the opportunities that they need, and that they can have free childcare—and that’s something that we put in our manifesto in the election and we’re moving forward to act on that—and that there are jobs available to them that are well paid. We don’t have every lever within our grasp, because we know that there is much around employability and payment that is in the hands of the United Kingdom Government, but we must ensure that we can do everything possible in Wales in order to address poverty.

First Minister, the child poverty action group has identified very early on that the way that universal credit is structured poses a real risk to the financial autonomy of women in the household. It actually undermines their ability to be autonomous and to have financial independence.

We now know from Citizens Advice Cymru that some people in the pilot areas, some women, are giving up work due to childcare issues, as a direct result of the design and the roll-out of universal credit as it is. And we now know, of course, this week, according to the Government’s own figures, that over 80 per cent—over 80 per cent—of recipients of universal credit that is being rolled out are now falling into rent arears. The Government’s own pilot areas are showing that it is an unmitigated disaster and it is driving young women, but also all people, into poverty. Could I ask the First Minister what further representations he can make to the UK Government? Because the impact in all of our communities is going to be significant.

Prif Weinidog, mae'r grŵp gweithredu ar dlodi plant wedi nodi'n gynnar iawn bod y ffordd y mae credyd cynhwysol wedi'i strwythuro yn peri risg wirioneddol i annibyniaeth ariannol menywod yn y cartref. Mae wir yn tanseilio eu gallu i fod yn annibynnol ac i gael annibyniaeth ariannol.

Rydym ni’n gwybod erbyn hyn gan Gyngor ar Bopeth Cymru bod rhai pobl yn yr ardaloedd treialu, rhai menywod, yn rhoi'r gorau i weithio oherwydd problemau gofal plant, o ganlyniad uniongyrchol i gynllun a chyflwyniad credyd cynhwysol fel ag y mae. Ac rydym ni’n gwybod nawr, wrth gwrs, yr wythnos hon, yn ôl ffigurau'r Llywodraeth ei hun, bod dros 80 y cant—dros 80 y cant—o dderbynwyr credyd cynhwysol sy'n cael ei gyflwyno yn mynd i ôl-ddyledion rhent. Mae ardaloedd treialu y Llywodraeth ei hun yn dangos ei fod yn drychineb llwyr a’i fod yn gyrru menywod ifanc, ond hefyd pawb, i dlodi. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog pa sylwadau pellach y gall eu gwneud i Lywodraeth y DU? Oherwydd mae’r effaith yng nghymunedau pob un ohonom yn mynd i fod yn sylweddol.

Well, we’ll continue to make those representations, but we’ll have to get in a queue. I mean, their own MPs are saying that the roll-out should be stopped. If I could sum up the attitude of the Conservative Government, it would be this: lessen the financial burden on the rich—cut tax—and increase the financial burden on the poorest—getting rid of tax credits, the bedroom tax, universal credit. We know, of course, that on top of that they do these things incompetently, and that’s what the current roll-out of universal credit is doing. The leader of the opposition finds it funny. When we talk about welfare, he finds it funny. Well, why doesn’t he go and talk to people who are affected by this? Why doesn’t he go and talk to people about the threat of homelessness? Why doesn’t he go and talk to people who find themselves in a position where they’re going into rent arrears? Then he might learn what real life is actually about. Because we deal with these issues on a regular basis, on a constituency basis, and we see the inhumanity of universal credit, along with so many other of the policies developed by a Conservative Government that benefit only the richest.

Wel, byddwn yn parhau i wneud y sylwadau hynny, ond bydd yn rhaid i ni ymuno â’r ciw. Hynny yw, mae eu ASau eu hunain yn dweud y dylid rhoi'r gorau i'w gyflwyno. Pe gallwn i grynhoi agwedd y Llywodraeth Geidwadol, byddwn yn ei wneud fel hyn: lleihau'r baich ariannol ar y cyfoethog—torri trethi—a chynyddu'r baich ariannol ar y tlotaf—cael gwared ar gredydau treth, y dreth ystafell wely, credyd cynhwysol. Rydym ni’n gwybod, wrth gwrs, yn ogystal â hyn eu bod nhw’n gwneud y pethau hyn mewn ffordd ddi-glem, a dyna mae cyflwyniad presennol credyd cynhwysol yn ei wneud. Mae arweinydd yr wrthblaid yn meddwl bod hyn yn ddoniol. Pan ein bod ni’n siarad am les, mae'n meddwl ei fod yn ddoniol. Wel, pam na aiff ef i siarad â phobl sy’n cael eu heffeithio gan hyn? Pam na aiff ef i siarad â phobl am fygythiad digartrefedd? Pam na aiff ef i siarad â phobl sy'n canfod eu hunain mewn sefyllfa lle maen nhw’n mynd i ôl-ddyledion rhent? Efallai y byddai'n dysgu sut beth yw bywyd go iawn wedyn. Oherwydd rydym ni’n ymdrin â'r materion hyn yn rheolaidd, ar sail etholaeth, ac rydym ni’n gweld creulondeb credyd cynhwysol, ynghyd â chymaint o’r polisïau eraill a ddatblygwyd gan Lywodraeth Geidwadol o fantais i’r cyfoethocaf yn unig.

Y Rhwydwaith Rheilffyrdd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru

The Rail Network in Mid and West Wales

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? (OAQ51114)

4. Will the First Minister make a statement on the rail network in Mid and West Wales? (OAQ51114)

Devolution of funding for rail infrastructure remains with the UK Government. They have refused to devolve that. Despite this position, since 2011, the Welsh Government has invested around £200 million into a programme of rail infrastructure improvements, including additional and enhanced rail services in the mid and west.

Mae datganoli cyllid ar gyfer seilwaith rheilffyrdd yn parhau gyda Llywodraeth y DU. Maen nhw wedi gwrthod datganoli hynny. Er gwaethaf y sefyllfa hon, ers 2011, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi oddeutu £200 miliwn mewn rhaglen o welliannau i’r seilwaith rheilffyrdd, gan gynnwys gwasanaethau rheilffordd ychwanegol a gwell yn y canolbarth a’r gorllewin.

I thank the First Minister for that response. We welcome the Welsh Government’s funding for a feasibility study to reopen the Aberystwyth to Carmarthen railway line. I’m sure he’ll agree with me that the best way to revive railway lines that were closed largely in the 1960s under the Beeching plan would be to produce low-cost opportunities for the trains and carriages that would work on the track. Because it’s the operating costs that are going to be the big stumbling block. There’s been an estimate of a £700 million total cost to reopen this particular line. But there have been some very encouraging studies done of no-frills trains being manufactured using lightweight materials and running at low speeds, which may be introduced in the next two years as the result of a £4 million trial. So, will the First Minister do everything he can to encourage the introduction of this new technology that will offer the opportunity to open up perhaps many more lines in rural Wales that were closed years ago?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Rydym ni’n croesawu cyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer astudiaeth o ddichonoldeb i ailagor rheilffordd Aberystwyth i Gaerfyrddin. Rwy'n siŵr y bydd yn cytuno â mi mai'r ffordd orau o adfywio rheilffyrdd a gaewyd yn bennaf yn y 1960au o dan gynllun Beeching fyddai creu cyfleoedd cost isel ar gyfer y trenau a'r cerbydau a fyddai'n gweithio ar y rheilffordd. Oherwydd y costau gweithredu fydd y rhwystr mawr. Cafwyd amcangyfrif o gyfanswm cost o £700 miliwn i ailagor y rheilffordd benodol hon. Ond bu rhai astudiaethau calonogol iawn a gynhaliwyd o drenau sylfaenol yn cael eu gweithgynhyrchu gan ddefnyddio deunyddiau ysgafn ac yn rhedeg ar gyflymder isel, y gellid eu cyflwyno yn y ddwy flynedd nesaf o ganlyniad i dreial gwerth £4 miliwn. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog bopeth o fewn ei allu i annog cyflwyniad y dechnoleg newydd hon a fydd yn cynnig y cyfle i efallai agor llawer mwy o reilffyrdd yng Nghymru wledig a gafodd eu cau flynyddoedd yn ôl?

No. What he’s talking about is light rail. It’s a model that’s used for suburban railways and for short journeys. I don’t think a 50-mile journey between Carmarthen and Aberystwyth is best served by a light rail carriage with hard seating, for example, without the kind of facilities you’d expect from a longer distance train. And, of course, with light rail, you end up in a situation where, it’s true, it’s cheaper, because the signal requirements are not the same, for example, but the comfort levels are way, way lower and I don’t think people in the west of our country should have a train service that is far less comfortable than would be expected along an equivalent route in England. If we’re going to move forward—. It’s a significant challenge—I don’t think we can underestimate it—a significant challenge and a significant cost to reinstate the Aberystwyth to Carmarthen line, but if it’s going to be done, it’s got to be done properly.

Na. Yr hyn y mae'n sôn amdano yw rheilffyrdd ysgafn. Mae'n fodel a ddefnyddir ar gyfer rheilffyrdd maestrefol ac ar gyfer teithiau byr. Nid wyf yn credu y bydd taith o 50 milltir rhwng Caerfyrddin ac Aberystwyth yn cael ei gwasanaethu orau gan gerbyd rheilffordd ysgafn â seddi caled, er enghraifft, heb y math o gyfleusterau y byddech chi'n eu disgwyl mewn trên pellter hwy. Ac, wrth gwrs, gyda rheilffyrdd ysgafn, rydych chi'n canfod eich hun mewn sefyllfa lle mae’n rhatach, mae’n wir, gan nad yw’r gofynion o ran signalau yr un fath, er enghraifft, ond mae'r lefelau cysur yn llawer iawn is ac nid wyf yn meddwl y dylai pobl yng ngorllewin ein gwlad gael gwasanaeth trên sy'n llawer llai cyfforddus na fyddai’n cael ei ddisgwyl ar hyd llwybr cyfatebol yn Lloegr. Os ydym ni’n mynd i symud ymlaen—. Mae'n her sylweddol—nid wyf yn credu y gallwn ni ei thanbwysleisio—her sylweddol a chost sylweddol i ailgyflwyno rheilffordd Aberystwyth i Gaerfyrddin, ond os yw’n mynd i gael ei wneud, mae'n rhaid ei wneud yn iawn.

First Minister, I was pleased that the Cabinet Secretary confirmed that Carno station will be included in the current stage 2 assessment process for new stations in Wales. A petition will also be submitted to the Assembly tomorrow from the Carno station action group, 10 years after the first petition, urging the Government to reopen Carno station within a five-year timescale. Now that the Cabinet Secretary has announced that Carno will be considered, will you outline what the next steps are during this process, and do you feel that five years is a realistic timetable for the reopening of Carno station?

Prif Weinidog, roeddwn i’n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cadarnhau y bydd gorsaf Carno yn cael ei chynnwys yn y broses asesu cam 2 bresennol ar gyfer gorsafoedd newydd yng Nghymru. Bydd deiseb hefyd yn cael ei chyflwyno i'r Cynulliad yfory gan grŵp gweithredu gorsaf Carno, 10 mlynedd ar ôl y ddeiseb gyntaf, yn annog y Llywodraeth i ailagor gorsaf Carno o fewn cyfnod o bum mlynedd. Nawr bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyhoeddi y bydd Carno yn cael ei ystyried, a wnewch chi amlinellu beth yw'r camau nesaf yn ystod y broses hon, ac a ydych chi'n teimlo bod pum mlynedd yn amserlen realistig ar gyfer ailagor gorsaf Carno?

Just to inform the Member, the next stage is that, as he knows, the Cabinet Secretary has decided to include Carno in the current round of stage 2 assessments. What does that involve? It involves obtaining information from Network Rail on deliverability and operational considerations on the prioritised stations. In addition, a standard assessment model has been run to assess the anticipated demand at the proposed stations as well. I know that the Cabinet Secretary has asked officials to engage with the action group as part of the stage 2 process. So, that’s where we are now, but he will know, of course, what our intention is. There are many unknowns. When you deal with Network Rail, it’s not always clear what the challenges are. We’ve found that in the past, where problems have been identified that were not known at the time that an announcement was made. But it is our intention, he will know, to reopen Carno, pending, of course, the assessment.

Dim ond i hysbysu'r Aelod, y cam nesaf, fel y mae’n gwybod, yw bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi penderfynu cynnwys Carno yn y rownd bresennol o asesiadau cam 2. Beth mae hynny'n ei olygu? Mae'n golygu cael gwybodaeth gan Network Rail ar y modd y gellir ei gyflawni ac ystyriaethau gweithredol ar y gorsafoedd a flaenoriaethwyd. Hefyd, rhedwyd model asesu safonol i asesu'r galw a ragwelir yn y gorsafoedd arfaethedig hefyd. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi gofyn i swyddogion ymgysylltu â'r grŵp gweithredu yn rhan o’r broses cam 2. Felly, dyna lle’r ydym ni ar hyn o bryd, bydd yn gwybod, wrth gwrs, beth yw ein bwriad ni. Ceir llawer o ffactorau anhysbys. Pan fyddwch chi'n ymdrin â Network Rail, nid yw bob amser yn eglur beth yw'r heriau. Rydym ni wedi darganfod hynny yn y gorffennol, pan nodwyd problemau nad oeddent yn hysbys ar yr adeg y gwnaed cyhoeddiad. Ond ein bwriad, bydd yn gwybod, yw ailagor Carno, yn amodol, wrth gwrs, ar yr asesiad.

Yn ôl beth rwy’n ei ddeall o beth mae’r Prif Weinidog a’r Gweinidog dros yr economi wedi ei ddweud yn y gorffennol, y sefyllfa bresennol yw bod y fasnachfraint yn mynd i gychwyn heb fod y pwerau llawn na’r arian llawn wedi eu datganoli i Lywodraeth Cymru, ac felly mae Llywodraeth Cymru, i bob pwrpas, yn mynd i fod yn asiant dros Lywodraeth San Steffan. Os dyna’r sefyllfa, a gaf i ofyn i chi’n blwmp ac yn blaen, yng ngoleuni beth ddigwyddodd i drydaneiddio i Abertawe, a ydych chi’n ymddiried yn Llywodraeth San Steffan i drosglwyddo pwerau llawn mewn pryd ac, yn bwysig, i drosglwyddo’r arian llawn mewn pryd yn ogystal?

As I understand it from what the First Minister and the Minister for the economy have said in the past, the current situation is that the franchise will commence without the full powers or the full budget having been devolved to the Welsh Government, and therefore the Welsh Government to all intents and purposes will be an agent for the Westminster Government. Now, if that is the case, can I ask you plainly in light of what happened in terms of electrification to Swansea, do you trust in the Westminster Government to transfer full powers in time and, importantly, to transfer the full funding additionally?

Os nad ydyn nhw’n gwneud hynny, ni allwn ni ddim symud ymlaen, yn blwmp ac yn blaen. Rŷm ni wedi gwneud popeth sydd eisiau arnom ni, ac felly mae’n rhaid iddyn nhw nawr weithredu. Nid oes dim arwydd nawr y bydd yna broblem yn y pen draw. Rŷm ni’n moyn sicrhau bod y ‘franchise’ yn symud ymlaen ym mis Ebrill fel y dylai fe. Rŷm ni’n siarad, wrth gwrs, gyda’r undebau hefyd, er mwyn sicrhau eu bod nhw’n deall beth rŷm ni’n ceisio ei wneud. Byddai wedi bod yn llawer yn rhwyddach—llawer yn rhwyddach—petaen nhw wedi datganoli’r gyllideb a’r pwerau i ni y tro cyntaf, yn enwedig y pŵer i gyfeirio Network Rail. Nid yw hynny ddim gyda ni ar hyn o bryd, felly mae’n rhaid inni ystyried ffyrdd newydd o wneud pethau, ond beth sy’n bwysig yw ein bod ni’n gallu gweithredu nawr dros bobl Cymru mewn ffordd nad oedd yn bosib o’r blaen.

If they don’t do that, we won’t be able to move forward—it’s as plain as that. We have done everything that we need to do, and so now they must take action. But there is no indication at present that there will be a problem. We wish the franchise to progress as it should in April. We’re also talking to the unions to ensure that they understand what we’re trying to do. It would be much easier had they devolved the funding and the powers to us from the outset, particularly the power to instruct Network Rail. We don’t have that at the moment, so we have to consider new ways of doing things. But what is important is that we can act on behalf of the people of Wales in a way that wasn’t possible previously.

First Minister, there was an awful lot to welcome in the transport Minister’s latest statement on the next franchise, and what was particularly welcome was the commitment to keep a guard on every single service, something that people have campaigned quite heavily to see, and they welcome it. The other commitment was that the new rolling stock should be maintained by workers, ideally, here in Wales. Very recently, I had a tour around the investment that’s been made in the Machynlleth depot, and met some of the 33 highly skilled employees that reside there and work there. So, going forward, First Minister, can I ask that we will do all that we can to ensure a positive future for that that we’ve already invested in, in both Machynlleth station and the people who work there?

Prif Weinidog, roedd llawer iawn i'w groesawu yn natganiad diweddaraf y Gweinidog trafnidiaeth ar y fasnachfraint nesaf, a'r hyn a groesawyd yn arbennig oedd yr ymrwymiad i gadw gardiaid ar bob gwasanaeth, rhywbeth y mae pobl wedi ymgyrchu'n weddol ddwys i'w weld, ac maen nhw’n ei groesawu. Yr ymrwymiad arall oedd y dylai’r cerbydau newydd gael eu cynnal a’u cadw, yn ddelfrydol, gan weithwyr yma yng Nghymru. Yn ddiweddar iawn, cefais daith o gwmpas y buddsoddiad a wnaed yn nepo Machynlleth, a chyfarfûm â rhai o'r 33 o weithwyr hynod fedrus sy'n byw yno ac yn gweithio yno. Felly, yn y dyfodol, Prif Weinidog, a gaf i ofyn y byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau dyfodol cadarnhaol i'r hyn yr ydym eisoes wedi buddsoddi ynddo, yng ngorsaf Machynlleth ac yn y bobl sy'n gweithio yno?

Absolutely. If I remember rightly, Machynlleth had a depot in the 1980s, then it closed, then it reopened, because it was needed, clearly, to service trains on the centre of Wales and Cambrian Coast lines. So, yes, we want to make sure that not only do we keep our network of depots, but we increase the number in the future, because we know that there will be new rolling stock, there will be new modes of transport that we will look at, and it’s important, then, that the equipment is maintained in Wales as far as is possible.

Yn sicr. Os cofiaf yn iawn, roedd gan Fachynlleth ddepo yn y 1980au, yna fe gaeodd, yna fe’i hailagrowyd, gan fod ei angen, yn amlwg, i wasanaethu trenau ar reilffyrdd canol Cymru ac Arfordir Cambria. Felly, ydym, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr ein bod ni’n cadw ein rhwydwaith o ddepos, ond hefyd yn cynyddu'r nifer yn y dyfodol, gan ein bod ni’n gwybod y bydd cerbydau newydd, y bydd moddau trafnidiaeth newydd y byddwn ni’n eu hystyried, ac mae'n bwysig, wedyn, bod yr offer yn cael eu cynnal a’u cadw yng Nghymru cyn belled ag y mae hynny’n bosibl.

Polisïau Creu Cyfoeth

Wealth Creation Policies

5. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn mesur llwyddiant ei pholisïau creu cyfoeth? (OAQ51116)

5. Will the First Minister outline how the Welsh Government measures the success of its wealth creation policies? (OAQ51116)

It’s important to consider the performance of the Welsh economy using a basket of indicators and not look at one individual measure. Of course, ‘Prosperity for All’ shows the way forward. The plans that will follow will provide greater detail.

Mae'n bwysig ystyried perfformiad economi Cymru drwy ddefnyddio basged o ddangosyddion a pheidio ag edrych ar un mesur unigol. Wrth gwrs, mae 'Ffyniant i Bawb' yn dangos y ffordd ymlaen. Bydd y cynlluniau a fydd yn dilyn yn rhoi mwy o fanylion.

I thank you for that answer, First Minister, but in measuring not only wealth creation, but also health, education, housing provision et cetera, is Ron Davies, the former Labour Welsh Secretary, correct when he says that, after 20 years of a Labour-controlled Welsh Assembly, Wales is now poorer than it was 20 years ago? This former Labour luminary went on to say that he is not able to name a single initiative that has improved the lives of the people of Wales. Surely, First Minister, you have to agree that this is as damning an analysis of Labour policies since devolution as any expressed in this Chamber.

Diolchaf i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog, ond o fesur nid yn unig creu cyfoeth, ond hefyd iechyd, addysg, darpariaeth tai ac ati, a yw Ron Davies, cyn Ysgrifennydd Cymru Llafur, yn iawn pan ei fod yn dweud, ar ôl 20 mlynedd o Gynulliad Cenedlaethol dan reolaeth Llafur, bod Cymru bellach yn dlotach nag yr oedd 20 mlynedd yn ôl? Aeth cyn-seren y blaid Lafur hwn ymlaen i ddweud nad yw'n gallu enwi unrhyw fenter sydd wedi gwella bywydau pobl Cymru. Does bosib, Prif Weinidog, bod yn rhaid i chi gytuno bod hwn yn ddadansoddiad yr un mor ddamniol o bolisïau Llafur ers datganoli ag unrhyw un a fynegwyd yn y Siambr hon.

‘No’ is the answer. Now, where do we start? Let’s start with Jobs Growth Wales, shall we? The fact that so many people were helped to get into jobs, young people were given training. Let’s look at the help that was given to workers to keep their jobs when the recession hit hard in 2008-09. Let’s talk about the people who are alive because of the Human Transplantation (Wales) Act 2013, supported cross-party across this Chamber. Let’s look at the fact we have the best foreign direct investment figures for 30 years. Let’s look at our employment levels. I suspect, really, that Ron needs to read a few more papers.

'Na' yw'r ateb. Nawr, ble’r ydym ni am ddechrau? Beth am ddechrau gyda Twf Swyddi Cymru, ie? Y ffaith bod cymaint o bobl wedi eu cynorthwyo i mewn i swyddi, rhoddwyd hyfforddiant i bobl ifanc. Edrychwch ar y cymorth a roddwyd i weithwyr i gadw eu swyddi pan darodd y dirwasgiad yn galed yn 2008-09. Gadewch i ni siarad am y bobl sy'n fyw oherwydd Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013, a gafodd gefnogaeth drawsbleidiol ar draws y Siambr hon. Edrychwch ar y ffaith bod gennym ni’r ffigurau buddsoddi uniongyrchol tramor gorau ers 30 mlynedd. Edrychwch ar ein lefelau cyflogaeth. Rwy’n amau, mewn gwirionedd, bod angen i Ron ddarllen mwy o bapurau newydd.

The Federation of Small Businesses has claimed that Welsh Government offices overseas have failed in their aim of boosting exports to those countries. Figures suggest that exports to those countries have, in fact, fallen between 2013 and 2016, down 13 per cent to the United States, down 22 per cent to Belgium and 55 per cent to Japan. First Minister, what plans does the Welsh Government have to review the effectiveness of its overseas offices in boosting trade with the countries in which they are located?

Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi honni bod swyddfeydd Llywodraeth Cymru dramor wedi methu yn eu nod o hybu allforion i'r gwledydd hynny. Mae'r ffigurau'n awgrymu bod allforion i'r gwledydd hynny, mewn gwirionedd, wedi gostwng rhwng 2013 a 2016, i lawr 13 y cant i'r Unol Daleithiau, i lawr 22 y cant i Wlad Belg a 55 y cant i Japan. Prif Weinidog, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adolygu effeithiolrwydd ei swyddfeydd tramor i hybu masnach gyda'r gwledydd y maent wedi eu lleoli ynddynt?

He’s fallen into a trap there, set for him by the UK Government, because what has happened is that the methodology has changed, so that—if I remember rightly—if you have a factory in Wales that is exporting, but its headquarters are in England, it’s counted as an English export. That’s the problem. So, all of a sudden, we see these sudden changes in the export figures, not because physically fewer goods are being exported, but it’s because they’re counted as having come from England because their headquarters are in England. We know that many organisations in Wales that manufacture don’t have their headquarters in Wales.

He asks a question: what are we doing to boost our presence overseas? We are moving ahead with a strategy to do just that. The balance that has to be struck is between: do you boost an existing office or do you open a new office? We commissioned work from the Public Policy Institute for Wales; they gave us information as to how we should approach that. Over the next few months, Members will hear of new office openings and, of course, boosting of staff abroad in order to make sure that we boost our presence, working quite often with the Department for International Trade—in fact, most often with DIT—but in those markets where Wales has a strong presence and needs to strengthen its presence in the future.

Mae wedi syrthio i drap yn y fan yna, a osodwyd iddo gan Lywodraeth y DU, oherwydd yr hyn sydd wedi digwydd yw bod y fethodoleg wedi newid, felly—os cofiaf yn iawn—os oes gennych chi ffatri yng Nghymru sy'n allforio, ond bod ei phencadlys yn Lloegr, mae'n cael ei gyfrif fel allforio o Loegr. Dyna'r broblem. Felly, yn sydyn, rydym ni’n gweld y newidiadau sydyn hyn i’r ffigurau allforio, nid oherwydd bod llai o nwyddau'n cael eu hallforio’n ffisegol, ond oherwydd eu bod yn cael eu cyfrif fel rhai sydd wedi dod o Loegr gan fod eu pencadlys yn Lloegr. Gwyddom fod llawer o sefydliadau sy’n gweithgynhyrchu yng Nghymru nad yw eu pencadlys yng Nghymru.

Mae'n gofyn cwestiwn: beth ydym ni'n ei wneud i roi hwb i'n presenoldeb dramor? Rydym ni’n bwrw ymlaen â strategaeth i wneud yn union hynny. Mae’r cydbwysedd hwnnw y mae'n rhaid ei daro rhwng: a ydych chi'n hybu swyddfa sy'n bodoli eisoes neu a ydych chi'n agor swyddfa newydd? Comisiynwyd gwaith gennym gan Sefydliad Polisi Cyhoeddus Cymru; rhoddasant wybodaeth i ni ynghylch sut y dylem fynd ati i wneud hynny. Yn ystod y misoedd nesaf, bydd Aelodau'n clywed am agor swyddfeydd newydd ac, wrth gwrs, hybu staff dramor er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi hwb i'n presenoldeb, gan weithio'n aml iawn gyda'r Adran Masnach Ryngwladol—yn fwyaf aml, gyda’r Adran Masnach Rhyngwladol mewn gwirionedd—ond yn y marchnadoedd hynny lle mae gan Gymru bresenoldeb cryf ac mae angen iddi gryfhau ei phresenoldeb yn y dyfodol.

Isn’t it true, though, First Minister, that despite what you said about unemployment levels—and that is welcome; they dipped below the UK average for a period in the early 1990s as well, didn’t they? But the problem is in terms of income, in terms of prosperity. You can choose any number of a basket of indicators, whether it’s average earnings, household disposable income, gross value added per capita, income per hour worked, et cetera. We have gone backwards compared with where we were at the beginning of devolution, and that wasn’t what was promised. So, where are we going wrong and what is the indicator—how are we going to measure the, hopefully, success that will come at some point in the future?

Onid yw'n wir, serch hynny, Prif Weinidog, er gwaethaf yr hyn a ddywedasoch am lefelau diweithdra—ac mae hynny i’w groesawu; eu bod wedi gostwng yn is na chyfartaledd y DU am gyfnod ddechrau’r 1990au hefyd, oni wnaethant? Ond mae'r broblem yn ymwneud ag incwm, â ffyniant. Gallwch ddewis unrhyw nifer o fasgedi o ddangosyddion, boed nhw’n enillion cyfartalog, yn incwm gwario aelwydydd, yn werth ychwanegol gros y pen, yn incwm fesul awr a weithiwyd, ac ati. Rydym ni wedi gwaethygu o gymharu â lle’r oeddem ni ar ddechrau datganoli, ac nid dyna’r hyn a addawyd. Felly, beth ydym ni’n ei wneud yn anghywir a beth yw'r dangosydd—sut ydym ni'n mynd i fesur y llwyddiant, gobeithio, a ddaw rywbryd yn y dyfodol?

It’s not that we’ve gone backwards, and that people are somehow poorer than they were. What is correct to say is that, as our gross domestic product—or if you want to measure gross domestic household income as well— has gone up, it has not improved at the same rate as other parts of the UK. That’s the accurate description. He asked the question: what do we do about it? At the heart of it all is skills—it’s skills. What happened at the beginning of devolution is we did see a lot of those businesses that, I think, came here because of the money and provided unskilled work—they left. They went to Hungary. A business in my own constituency went to Hungary. They went to lower cost economies, because all they wanted to do was to manufacture cheaply. Now, we can’t play that game, nor should we try and do it. So, the focus now, heavily, is on skills. One of the questions we’ve always been asked by overseas investors is, ‘Have your people got the skills that we need in order for us to be able to function in Wales?’ Increasingly, of course, the answer is ‘yes’.

We work very closely with further education colleges and we work with our universities in a way that, 10 years ago, wasn’t happening. Our universities were not interested in working towards economic development at that point; they saw themselves purely as academic institutions. In fairness to them, they’ve changed. It will take some time for the fruit of that work to come through, but we are seeing investors coming to Wales that, bluntly, wouldn’t have come 20 years ago—high-end investors who are paying more in terms of the jobs that they create. What’s key now is to keep on moving on that track, not just in terms of FDI. He will make the point, I understand, in terms of encouraging SMEs in Wales. It’s not a question of one or the other, and that’s exactly what we want to do as well, working again with the universities and others, making sure that young entrepreneurs who have good ideas get the support they need to put those ideas into practice. Increasingly, across Wales, we are now seeing those businesses starting to be created and to grow.

Nid yw’n fater o’n bod ni wedi gwaethygu, a bod pobl rywsut yn dlotach nag yr oeddent. Yr hyn sy'n gywir i’w ddweud, wrth i’n cynnyrch domestig crynswth—neu os hoffech chi fesur incwm aelwydydd domestig gros hefyd—gynyddu, nid yw wedi gwella ar yr un raddfa â rhannau eraill o'r DU. Dyna'r disgrifiad cywir. Gofynnodd y cwestiwn: beth ydym ni'n ei wneud am hyn? Wrth wraidd popeth mae sgiliau—sgiliau. Yr hyn a ddigwyddodd ar ddechrau datganoli yw ein bod wedi gweld llawer o'r busnesau hynny, rwy’n credu, a ddaeth yma oherwydd yr arian gan ddarparu gwaith heb sgiliau—fe wnaethant adael. Aethant i Hwngari. Aeth busnes yn fy etholaeth i fy hun i Hwngari. Aethant at economïau cost is, oherwydd mai'r cyfan yr oedden nhw eisiau ei wneud oedd gweithgynhyrchu'n rhad. Nawr, ni allwn chwarae'r gêm honno, ac ni ddylem geisio gwneud hynny. Felly, mae'r pwyslais nawr, yn drwm, ar sgiliau. Un o'r cwestiynau a ofynnwyd i ni gan fuddsoddwyr tramor erioed yw 'A yw eich pobl yn meddu ar y sgiliau sydd eu hangen arnom ni er mwyn i ni allu gweithredu yng Nghymru'? Yn gynyddol, wrth gwrs, yr ateb yw 'ydyn'.

Rydym ni’n gweithio'n agos iawn gyda cholegau addysg bellach ac rydym ni’n gweithio gyda'n prifysgolion mewn ffordd nad oedd yn digwydd 10 mlynedd yn ôl. Nid oedd gan ein prifysgolion ddiddordeb mewn gweithio tuag at ddatblygu economaidd bryd hynny; roedden nhw’n ystyried eu hunain yn sefydliadau academaidd yn unig. Er tegwch iddynt, maen nhw wedi newid. Bydd yn cymryd cryn dipyn o amser i ffrwyth y gwaith hwnnw ymddangos, ond rydym ni’n gweld buddsoddwyr yn dod i Gymru na fyddai, i siarad yn blaen, wedi dod 20 mlynedd yn ôl—buddsoddwyr pen uchaf sy'n talu mwy o ran y swyddi y maen nhw’n eu creu. Yr hyn sy'n allweddol nawr yw parhau i symud ar y llwybr hwnnw, nid yn unig o ran FDI. Bydd yn gwneud y pwynt, rwy'n deall, o ran annog BBaChau yng Nghymru. Nid yw'n gwestiwn o’r naill neu'r llall, a dyna'n union yr ydym ni eisiau ei wneud hefyd, gan weithio eto gyda'r prifysgolion ac eraill, gan sicrhau bod entrepreneuriaid ifanc sydd â syniadau da yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i roi'r syniadau hynny ar waith. Yn gynyddol, ledled Cymru, rydym ni’n gweld y busnesau hynny nawr yn dechrau cael eu creu ac yn tyfu.

'Cymwys am Oes: Cwricwlwm i Gymru—Cwricwlwm am Oes'

'Qualified for Life: A Curriculum for Wales—A Curriculum for Life'

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am weithredu 'Cymwys am Oes: Cwricwlwm i Gymru—Cwricwlwm am Oes'? (OAQ51136)

6. Will the First Minister make a statement on the implementation of 'Qualified for Life: A Curriculum for Wales—A Curriculum for Life'? (OAQ51136)

On 26 September the Cabinet Secretary for Education launched ‘Education in Wales: Our national mission’. That reaffirms our commitment to building a transformational curriculum in order to deliver a better education system for Wales.

Lansiodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg 'Addysg yng Nghymru: Ein cenhadaeth genedlaethol' ar 26 Medi. Mae hwnnw'n ailddatgan ein hymrwymiad i lunio cwricwlwm gweddnewidiol er mwyn darparu system addysg well i Gymru.

I broadly welcome the Welsh Government’s approach to implementing the recommendations of Professor Graham Donaldson, but Members will be aware of Professor Donaldson’s comments that were reported by the BBC this morning, in which he remarked that ‘progress remained good’, but also cautioned against

‘any loss of momentum in the whole dynamic of this reform’.

What discussions has the Welsh Government had with Professor Donaldson with regard to the changes that were announced by the Cabinet Secretary last week? And what would be the First Minister’s response to Professor Donaldson’s concerns about a potential loss of momentum?

Rwy'n croesawu'n gyffredinol agwedd Llywodraeth Cymru at weithredu argymhellion yr Athro Graham Donaldson, ond bydd Aelodau'n ymwybodol o sylwadau'r Athro Donaldson a adroddwyd gan y BBC y bore yma, pryd y dywedodd fod cynnydd yn parhau i fod yn dda, ond rhybuddiodd hefyd yn erbyn

unrhyw golli momentwm yn holl ddeinamig y diwygiad hwn.

Pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda'r Athro Donaldson ynghylch y newidiadau a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet yr wythnos diwethaf? A beth fyddai ymateb y Prif Weinidog i bryderon yr Athro Donaldson ynghylch y colli momentwm posibl?

Well, Professor Donaldson actually oversees the implementation board. He agrees that we’ve made the right decision to introduce the curriculum as a phased roll-out rather than a big bang. The approach will mean that all schools have the time to engage with the development of the curriculum and be fully prepared, of course, for the changes. The Organisation for Economic Co-operation and Development have already said that we need to continue our drive to create a curriculum for the twenty-first century, and that’s what we will do, but at the appropriate pace.

Wel, mae'r Athro Donaldson yn goruchwylio'r bwrdd gweithredu mewn gwirionedd. Mae'n cytuno ein bod ni wedi gwneud y penderfyniad cywir i gyflwyno'r cwricwlwm fel cyflwyniad graddol yn hytrach na phopeth ar yr un pryd. Bydd y dull yn golygu bod gan bob ysgol yr amser i ymgysylltu â datblygiad y cwricwlwm a bod yn gwbl barod, wrth gwrs, ar gyfer y newidiadau. Mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd eisoes wedi dweud bod angen i ni barhau â'n hymgyrch i greu cwricwlwm ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a dyna beth fyddwn ni’n ei wneud, ond ar y cyflymder priodol.

First Minister, while we welcomed the postponement of the implementation of the curriculum, one aspect that still concerns us is the fact that secondary schools will be required to deliver two curricula for pupils in those schools for a period of five years. Now, that’s going to cause absolute havoc and I believe it’s a recipe for chaos for, particularly, newly qualified teachers coming into the system, who will have been trained to deliver a new curriculum but are having to deliver the old, and for the already burdened profession that we have out there, 70-odd per cent of which said that they felt overworked and stressed because of their workload. So, what are you going to do to make sure that schools are geared up to deliver two curricula to the pupils in those schools and ensure that pupil attainment doesn’t dip as a result, and that staff aren’t overworked more so than they are now?

Prif Weinidog, er i ni groesawu gohirio gweithrediad y cwricwlwm, un agwedd sy'n dal i beri pryder i ni yw'r ffaith y bydd yn ofynnol i ysgolion uwchradd gyflwyno dau gwricwlwm ar gyfer disgyblion yn yr ysgolion hynny am gyfnod o bum mlynedd. Nawr, mae hynny’n mynd i achosi anhrefn llwyr ac rwy'n credu ei fod yn mynd i sicrhau dryswch, yn enwedig i athrawon sydd newydd gymhwyso ac sy'n dod i mewn i'r system, a fydd wedi cael eu hyfforddi i ddarparu cwricwlwm newydd ond yn gorfod darparu’r hen un, ac i’r proffesiwn sydd eisoes dan bwysau sydd gennym ni allan yn y fan yna, y dywedodd oddeutu 70 y cant ohonynt eu bod yn teimlo eu bod yn gorweithio a dan straen oherwydd eu llwyth gwaith. Felly, beth ydych chi’n mynd i’w wneud i sicrhau bod ysgolion yn barod i ddarparu dau gwricwlwm i'r disgyblion yn yr ysgolion hynny a sicrhau nad yw cyrhaeddiad disgyblion yn gostwng o ganlyniad, ac nad yw'r staff yn gorweithio mwy nag y maen nhw nawr?

Well, if that was a concern, then the teaching unions wouldn’t support this, but they have. They have supported the phased implementation. Teaching skills are transferable. It’s not the case that somebody is trained to teach a particular curriculum. They have teaching skills that they adapt according to the curriculum that’s before them. It’s hardly unknown, of course, for schools to teach different curriculums at the same time. When the national curriculum came in, schools had to gear up for that. There was often overlap at that point. Foundation phase was the same. My father worked in education in the 1980s and I can tell you, things used to change almost on a half-yearly basis, which the teachers had to deal with. So obsessed were Ministers at that time—and they weren’t Welsh Ministers; they didn’t have control over education then, over the syllabus—teachers found themselves having to satisfy the whims of Ministers who wanted to change things all the time. Now, that surely is not the best approach. It’s hugely important that we don’t introduce a curriculum until the profession is ready. They’ve indicated that they’re content with this approach, and that is why we’ve taken the approach that we have.

Wel, pe byddai hynny'n bryder, ni fyddai'r undebau addysgu yn cefnogi hyn, ond maen nhw wedi gwneud hynny. Maen nhw wedi cefnogi gweithrediad graddol. Mae sgiliau addysgu yn drosglwyddadwy. Nid yw'n wir bod rhywun wedi'i hyfforddi i addysgu cwricwlwm penodol. Mae ganddyn nhw sgiliau addysgu y maen nhw’n eu haddasu yn ôl y cwricwlwm sydd o'u blaenau. Nid yw’n ddigynsail, wrth gwrs, i ysgolion addysgu gwahanol gwricwla ar yr un pryd. Pan gyflwynwyd y cwricwlwm cenedlaethol, bu’n rhaid i ysgolion baratoi ar gyfer hynny. Roedd gorgyffwrdd yn aml bryd hynny. Roedd y cyfnod sylfaen yr un fath. Roedd fy nhad yn gweithio ym maes addysg yn y 1980au a gallaf ddweud wrthych, roedd pethau'n arfer newid bob chwe mis bron, yr oedd yn rhaid i'r athrawon ymdopi â hynny. Roedd gan Weinidogion gymaint o obsesiwn ar y pryd—ac nid Gweinidogion Cymru oedden nhw; nid oedd ganddynt reolaeth dros addysg bryd hynny, dros y maes llafur—roedd athrawon yn canfod eu hunain yn gorfod bodloni mympwy Gweinidogion a oedd eisiau newid pethau drwy'r amser. Nawr, does bosib mai dyna fyddai'r dull gorau. Mae'n hynod bwysig nad ydym yn cyflwyno cwricwlwm tan fod y proffesiwn yn barod. Maen nhw wedi nodi eu bod yn fodlon gyda'r dull hwn, a dyna pam yr ydym ni wedi dilyn y dull yr ydym ni wedi ei ddilyn.

Recriwtio Nyrsys yng Ngogledd Cymru

Nurse Recruitment in North Wales

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am recriwtio nyrsys yng ngogledd Cymru? (OAQ51115)[W]

7. Will the First Minister make a statement on nurse recruitment in north Wales? (OAQ51115)[W]

Mae Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, gyda chefnogaeth ein hymgyrch Hyfforddi, Gweithio, Byw, wrthi yn recriwtio rhagor o nyrsys.

Betsi Cadwaladr University Local Health Board, supported by our Train, Work, Live campaign, is actively recruiting additional nurses.

Wel, yn ôl y cyfrif diwethaf, roedd 92 o swyddi nyrsys yn Ysbyty Wrecsam Maelor yn wag, gyda nifer, wrth gwrs, cynyddol o nyrsys yn agosáu at oed ymddeol yno hefyd. Nawr, mae prinder y niferoedd yna o nyrsys yn golygu bod nyrsys arbenigol erbyn hyn yn gyson yn gorfod gweithio ar wardiau cyffredinol ac mae’n argyfwng dyddiol yn yr ysbyty, sef y mwyaf, wrth gwrs, yng ngogledd Cymru. Nawr, mae recriwtio tramor drudfawr y bwrdd iechyd, yn India a Barcelona, drwy asiantaeth breifat, wedi bod yn fethiant llwyr; dim ond pedwar nyrs o India, er enghraifft, sydd wedi llwyddo i basio’r prawf iaith. Felly, ar ôl methiant cynllunio’r gweithlu eich Llywodraeth chi dros nifer fawr o flynyddoedd, ar ôl gosod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig ers dros ddwy flynedd a hanner erbyn hyn, a ydych chi yn derbyn cyfrifoldeb am y sefyllfa druenus yma?

At the last count, 92 nurse posts at Wrexham Maelor Hospital were vacant, with a number of nurses approaching retirement age also. Now, the shortage of nurses means that specialist nurses regularly now have to work on general wards and it’s a daily crisis in the hospital, which is the largest in north Wales. The expensive foreign recruitment of the health board in India and Barcelona, through a private agency, has been an utter failure; only four nurses from India have managed to pass the language test. So, given the failure of your Government to plan the workforce over a number of years, and having placed Betsi Cadwaladr in special measures over two and a half years ago now, do you take responsibility for this awful situation?

Rydym ni’n gweld bod pethau yn gwella. Er enghraifft, mae yna gynyddiad wedi bod yn nifer y nyrsys sydd yn hyfforddi yn y gogledd. Mae’r nifer nawr yn fwy uchel nag yn unrhyw flwyddyn o’r 10 mlynedd diwethaf. Felly, rydym ni wedi buddsoddi mewn recriwtio, a hefyd, wrth gwrs, mewn hyfforddi. Mae hynny wedi meddwl bod 13 y cant o gynyddiad wedi bod yn nifer y llefydd hyfforddi nyrsio yng Nghymru yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Rydym wedi dodi £95 miliwn o fuddsoddiad i mewn i hyfforddi, ac mae hynny’n meddwl bod yna 3,000 o fyfyrwyr newydd yn gallu astudio rhaglenni gofal iechyd yng Nghymru, ar draws Cymru. Un her, wrth gwrs, yw’r ffaith nad yw pobl yn moyn dod i’r Deyrnas Unedig rhagor o achos Brexit, am un rheswm, a’r ffaith nad ydyn nhw’n credu bod unrhyw fath o groeso yma nawr. Mae hynny’n rhywbeth, wrth gwrs, a ddigwyddodd y llynedd, ond er mwyn delio â hynny, rydym yn deall bod yn rhaid hyfforddi mwy o nyrsys yng Nghymru. Dyna pam yr ydym yn gweld, wrth gwrs, y cynyddiad sylweddol yn y ffigurau sydd yn hyfforddi.

We see that things are improving. For example, there’s been an increase in the number of nurses training in north Wales. That figure is now higher than in any year over the past decade. So, we have invested in recruitment and also, of course, in training. That means that there’s been an increase of 13 per cent in nursing places in Wales over this financial year. We’ve put a £95 million investment into training, and that means that 3,000 new students can now study healthcare programmes in Wales. It is challenging, of course, because people don’t wish to come to the United Kingdom any longer because of Brexit, and they feel that they wouldn’t be welcome now. Of course, that is something that happened last year, but in order to deal with that, we understand that we need to train more nurses in Wales. That is why we’ve seen a significant increase in the numbers being trained.

Ymchwiliad Cyhoeddus yr M4

The M4 Public Inquiry

8. Pa asesiad y mae’r Prif Weinidog wedi’i wneud o gyflwyniad Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol i ymchwiliad cyhoeddus yr M4? (OAQ51122)

8. What assessment has the First Minister made of the Future Generations Commissioner’s submission to the M4 public inquiry? (OAQ51122)

Well, of course, the submission is welcome. It’s important that the public inquiry is open and detailed. That, of course, is what is happening at the moment.

Wel, wrth gwrs, mae'r cyflwyniad i’w groesawu. Mae'n bwysig bod yr ymchwiliad cyhoeddus yn agored ac yn fanwl. Dyna, wrth gwrs, yw’r hyn sydd yn digwydd ar hyn o bryd.

Thank you. In its evidence to the M4 public inquiry, the Government acknowledged that a new motorway will inflict long-term harm, but this would be outweighed by the short-term economic benefits. The Government’s own independent adviser, the Future Generations Commissioner for Wales has now said that this is incompatible with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The watchdog of the Act says that that these trade-offs are no longer lawful in Wales. Would the First Minister agree to set up an expert group to quickly design a solution to the congestion on the M4 that is compatible with a law that we passed?

Diolch. Yn ei thystiolaeth i ymchwiliad cyhoeddus yr M4, cydnabu'r Llywodraeth y bydd traffordd newydd yn achosi niwed hirdymor, ond y byddai’r manteision economaidd byrdymor yn gorbwyso hyn. Mae cynghorydd annibynnol y Llywodraeth ei hun, Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru erbyn hyn, wedi dweud nad yw hyn yn gydnaws â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae corff gwarchod y Ddeddf yn dweud nad yw'r cytundebau hyn yn gyfreithlon yng Nghymru mwyach. A wnaiff y Prif Weinidog gytuno i sefydlu grŵp arbenigol i lunio ateb yn gyflym i'r tagfeydd ar yr M4 sy'n gydnaws â chyfraith a basiwyd gennym ni?

Well, that is precisely what’s happening now because we have got an independent inquiry that is looking at the M4. It was designed to be as broad as possible—so it didn’t just look at one particular scheme—and that’s what it’s doing. So, it’s important that that inquiry is able to report dispassionately and independently, considering all the evidence before it.

Wel, dyna'n union beth sy'n digwydd nawr oherwydd mae gennym ni ymchwiliad annibynnol sy'n edrych ar yr M4. Fe'i cynlluniwyd i fod mor eang â phosibl—felly nid oedd yn edrych ar un cynllun penodol yn unig—a dyna beth mae'n ei wneud. Felly, mae'n bwysig bod yr ymchwiliad hwnnw'n gallu adrodd yn ddiduedd ac yn annibynnol, gan ystyried yr holl dystiolaeth sydd ger ei fron.

3. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i’n galw ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

The next item on the agenda is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Jane Hutt.

Diolch, Llywydd. There’s one change to today’s agenda—the time allocated to the draft budget has been extended to 90 minutes. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the agenda papers, which are available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i agenda heddiw—mae'r amser a neilltuwyd i'r gyllideb ddrafft wedi ei ymestyn i 90 munud. Mae’r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes a geir ymhlith papurau'r agenda, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Leader of the house, could we have a statement from the Cabinet Secretary for health, please, in relation to a report about the realignment of district general hospitals in the Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board area and the Cwm Taf Local Health Board area? To date, I do not believe a statement has been forthcoming. This does have quite large implications for people in the west of the Vale of Glamorgan who use the Princess of Wales Hospital as their main district general hospital, and GP surgeries in particular in the western Vale who refer to the Princess of Wales Hospital. To give security of understanding of how these proposals might or might not progress, a Government statement would be welcome to actually see what the thinking is on the rationale behind any proposed changes in the current configuration of the health boards that run the Princess of Wales Hospital and the Royal Glamorgan Hospital, i.e. Cwm Taf health board and Abertawe Bro Morgannwg.

Arweinydd y tŷ, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, os gwelwch yn dda, ynglŷn â’r adroddiad ynghylch ad-drefnu ysbytai cyffredinol dosbarth yn ardal Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ac ardal Bwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf? Hyd yn hyn, nid wyf yn credu y cafwyd datganiad. Mae gan hyn oblygiadau sylweddol iawn i bobl yng ngorllewin Bro Morgannwg sy'n defnyddio Ysbyty Tywysoges Cymru fel eu prif ysbyty cyffredinol dosbarth, a meddygfeydd yn arbennig yng ngorllewin y Fro sy'n atgyfeirio eu cleifion i Ysbyty Tywysoges Cymru. I sicrhau bod gennym ddealltwriaeth o sut y gallai’r cynigion hyn fynd yn eu blaenau neu beidio mynd yn eu blaenau, byddai croeso i ddatganiad gan y Llywodraeth er mwyn gweld mewn gwirionedd beth yw’r meddylfryd am y rhesymeg sydd y tu ôl i unrhyw newidiadau arfaethedig i drefn bresennol y byrddau iechyd sy’n rheoli Ysbyty Tywysoges Cymru ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg, h.y. Byrddau Iechyd Cwm Taf ac Abertawe Bro Morgannwg.

Well, of course, these are matters that are out for consideration in terms of consultation, and those options and suggestions were made clear in the recent statement and White Paper. So, clearly, there is an opportunity to consider this in terms of the importance, which is delivering a service to the local people.

Wel, wrth gwrs, mae’r materion hyn yn cael eu hystyried mewn ymgynghoriad, a gwnaed y dewisiadau a'r awgrymiadau hynny yn glir yn y datganiad diweddar ac yn y Papur Gwyn. Felly, yn amlwg, mae cyfle i ystyried hyn o ran yr hyn sy’n bwysig, sef darparu gwasanaeth i'r bobl leol.

Can we have a statement from the Welsh Government on the planning crisis in the county borough of Caerphilly? There is no active local development plan at the moment and, as a result, the planning system is heavily skewed in favour of developers and, indeed, inappropriate unsustainable development. Recent adjudications by the planning inspector have highlighted the fact that the five-year land supply requirement trumps all other considerations, including the much celebrated well-being of future generations Act. So, can we have a statement from the Cabinet Secretary in order to suspend the need for Caerphilly to demonstrate the five-year land supply until a sustainable local development plan is in place in that county borough?

A allwn ni gael datganiad gan Lywodraeth Cymru ar yr argyfwng cynllunio ym mwrdeistref sirol Caerffili? Nid oes cynllun datblygu lleol gweithredol ar gael ar hyn o bryd ac, o ganlyniad i hyn, mae'r system gynllunio wedi’i gogwyddo’n sylweddol o blaid datblygwyr ac, yn wir, datblygiad anghynaladwy ac amhriodol. Mae’r dyfarniadau diweddar gan yr arolygydd cynllunio wedi tynnu sylw at y ffaith bod y gofyniad am gyflenwad tir pum mlynedd yn trechu'r holl ystyriaethau eraill, gan gynnwys deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol y mae cymaint o sôn amdani. Felly, a allwn ni gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet er mwyn atal yr angen i Gaerffili ddefnyddio’r cyflenwad tir pum mlynedd hyd nes bod cynllun datblygu lleol cynaliadwy ar waith yn y fwrdeistref sirol honno?

Well, of course, this is a matter for Caerphilly County Borough Council. Clearly, they are aware and are engaged in this issue and, of course, there’s a robust discussion and debate locally about it. And, of course, that is what we’ll take forward in terms of the Cabinet Secretary’s engagement with it.

Wel, wrth gwrs, mater i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yw hwn. Yn amlwg, maen nhw’n ymwybodol ac yn ymdrin â'r mater hwn ac, wrth gwrs, ceir trafodaeth a dadl gadarn yn lleol amdano. Ac wrth gwrs, dyna beth y byddwn ni’n ei ystyried o ran ymgysylltiad Ysgrifennydd y Cabinet â hyn.

Can I ask for two Government statements? The first from the Cabinet Secretary for Education in relation to the steps taken by the Welsh Government to tackle lesbian, gay, bisexual and transgender bullying in schools. I acknowledge the readiness of the Cabinet Secretary to meet with myself and Hannah Blythyn to discuss this issue. She’ll be aware of the report published in the last week by Stonewall Cymru, which discloses that more than half of LGBT young people in Wales, and 73 per cent of trans young people in Wales, still face bullying at school, with very serious consequences in many examples. The report calls on a number of recommendations on the part of Welsh Government and local authorities, and I’d welcome a statement in relation to what steps the Government is taking on an issue the Government acknowledges is significant.

And a second statement, please, in relation to what support the Welsh Government is giving to the Swansea city of culture bid, which we hope will benefit the broader Swansea bay region. The current UK City of Culture, Hull, has seen significant investment in its region as a consequence. Our region has suffered a Conservative betrayal in relation to electrification, and we fear that will happen in relation to the lagoon, so we’d welcome a statement on Government support for that bid.

A gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth? Y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg o ran y camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â bwlio lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsryweddol mewn ysgolion. Rwy'n cydnabod parodrwydd Ysgrifennydd y Cabinet i gyfarfod â mi a Hannah Blythyn i drafod y mater hwn. Bydd hi'n ymwybodol o'r adroddiad a gyhoeddwyd gan Stonewall Cymru yn ystod yr wythnos ddiwethaf, sy'n amlygu bod mwy na hanner y bobl ifanc Lesbiaidd, Hoyw, Deurywiol a Thrawsrywiol yng Nghymru, a 73 y cant o bobl trawsryweddol yng Nghymru, yn dal i wynebu bwlio yn yr ysgol, gyda chanlyniadau difrifol iawn mewn nifer o enghreifftiau. Mae'r adroddiad yn galw ar Lywodraeth Cymru ac ar awdurdodau lleol i weithredu nifer o argymhellion, a byddwn yn croesawu datganiad yn ymwneud â pha gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd ar fater y mae'r Llywodraeth cydnabod ei fod yn fater o bwys.

Ac ail ddatganiad, os gwelwch yn dda, o ran pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i gais Abertawe i fod y Ddinas Diwylliant, a gobeithiwn y bydd hynny o fudd i ranbarth ehangach bae Abertawe. Mae Hull, Dinas Diwylliant bresennol y DU, , wedi cael buddsoddiad sylweddol yn ei rhanbarth o ganlyniad. Mae ein rhanbarth ni wedi dioddef brad gan y Ceidwadwyr o ran trydaneiddio, ac rydym yn ofni y bydd hynny’n digwydd mewn cysylltiad â'r morlyn, felly byddem ni’n croesawu datganiad ar gefnogaeth y Llywodraeth ar gyfer y cais hwnnw.

I thank Jeremy Miles for both those questions. I think Members will be aware of the latest ‘School Report’ 2017 by Stonewall Cymru, and it is encouraging to note that, in fact, that report shows that the number of lesbian, gay and bi pupils bullied because of their sexual orientation has fallen by almost a third. But we obviously recognise there’s much more we have to do to prevent potentially long-term educational and emotional damage that bullying can cause. The Cabinet Secretary for Education’s been very clear that she expects schools to adopt a zero-tolerance approach to all forms of bullying, including homophobic, biphobic or transphobic bullying, and we recognise, of course, in terms of that school report, and the existing anti-bullying guidance, that that requires us to take into account the latest report and whether updating is required.

On your second point, of course the Welsh Government fully supports the city and county of Swansea’s bid to become UK City of Culture for 2021. It would, obviously if successful, provide Swansea with significant funds. We’ve already provided additional in-kind support to help Swansea with the practical challenges of delivering the year, for example in tourism and marketing expertise, and of course it complements the city deal and accelerates the city’s regeneration. And, of course, post Brexit, it will show the world that Wales remains outward-facing and open for business. So, the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure will join Swansea council, and senior officials, when the City of Culture assessment panel visits the city on 23 October. I was very pleased to be in Swansea last week, last Thursday, when the bid was formally put in by the leader of the council, with his cabinet and partners, when I visited the Tabernacle in Morriston in Mike Hedges’s constituency to celebrate the fact that they’ve been awarded the Sacred Wales honour.

Diolch i Jeremy Miles am y ddau gwestiwn yna. Rwy'n credu y bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r 'Adroddiad Ysgol' 2017 diweddaraf gan Stonewall Cymru, ac mae'n galonogol nodi bod yr adroddiad hwnnw, mewn gwirionedd, yn dangos bod nifer y disgyblion lesbiaidd, hoyw a deurywiol sy’n cael eu bwlio oherwydd eu cyfeiriadedd rhywiol wedi gostwng gan bron i draean. Ond rydym yn amlwg yn cydnabod bod yn rhaid i ni wneud llawer mwy i atal y niwed addysgol ac emosiynol hirdymor posibl y gall bwlio ei achosi. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi bod yn glir iawn ei bod hi’n disgwyl i ysgolion fabwysiadu agwedd o ddim goddefgarwch i bob math o fwlio, gan gynnwys bwlio homoffobig, biffobig neu drawsffobig, a chydnabyddwn, wrth gwrs, o ran yr adroddiad ysgol hwnnw, a'r canllawiau gwrth-fwlio presennol, bod hynny'n ei gwneud yn ofynnol inni ystyried yr adroddiad diweddaraf ac ystyried pa un a oes angen ei ddiweddaru.

O ran eich ail bwynt, wrth gwrs bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi cais dinas a sir Abertawe i fod yn Ddinas Diwylliant y DU ar gyfer 2021. Byddai, os yw’n llwyddiannus yn amlwg, yn darparu arian sylweddol i Abertawe. Rydym ni eisoes wedi darparu cefnogaeth ychwanegol ar ffurf adnoddau i helpu Abertawe â heriau ymarferol cyflawni’r flwyddyn, er enghraifft o ran arbenigedd mewn twristiaeth a marchnata, ac wrth gwrs mae'n cyd-fynd â’r fargen ddinesig ac yn cyflymu’r broses o adfywio’r ddinas. Ac wrth gwrs, ar ôl Brexit, bydd yn dangos i’r byd bod Cymru'n parhau i edrych tuag allan ac ar agor i fusnes. Felly, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith yn ymuno â chyngor Abertawe, ac uwch swyddogion, pan fydd y panel asesu Dinas Diwylliant yn ymweld â'r ddinas ar 23 Hydref. Roeddwn i’n falch iawn o fod yn Abertawe yr wythnos diwethaf, ddydd Iau diwethaf, pan gyflwynwyd y cais yn ffurfiol gan arweinydd y cyngor, gyda'i gabinet a'i bartneriaid, pan ymwelais â Thabernacl Treforys yn etholaeth Mike Hedges, i ddathlu'r ffaith eu bod nhw wedi ennill anrhydedd Cymru Sanctaidd.

May I ask for a statement from the Cabinet Secretary for economy on support for businesses in Newport? In March this year it was revealed that Newsquest was closing its sub-editing hub in Newport with the loss of 14 jobs, in spite of receiving more than £340,000 in grant aid from the Welsh Government. Then, in July, Essentra announced plans to close its packaging factory, putting hundreds of jobs at risk. They had previously received more than £0.5 million pounds from the Welsh Government. Leader of the house, can we have a statement from the Cabinet Secretary on the terms and conditions on which Welsh Government grants are made to companies and whether he believes they need to be reviewed to ensure their objectives are achieved and the maximum benefits for the taxpayer is obtained? Thank you.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi am gefnogaeth i fusnesau yng Nghasnewydd? Ym mis Mawrth eleni datgelwyd bod Newsquest yn cau ei ganolfan is-olygu yng Nghasnewydd a fydd yn golygu y bydd 14 o bobl yn colli eu swyddi, er gwaethaf derbyn cymorth grant gwerth mwy na £340,000 gan Lywodraeth Cymru. Yna, ym mis Gorffennaf, cyhoeddodd Essentra ei gynlluniau i gau ei ffatri pacio, gan roi cannoedd o swyddi mewn perygl. Roeddent eisoes wedi cael mwy na £0.5 miliwn o bunnoedd gan Lywodraeth Cymru. Arweinydd y tŷ, a allwn ni gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y telerau a'r amodau y mae grantiau Llywodraeth Cymru yn cael eu cyflwyno i gwmnïau ac a yw ef yn credu bod angen adolygu’r telerau ac amodau hynny er mwyn sicrhau bod eu hamcanion yn cael eu cyflawni ac ein bod yn sicrhau'r buddion gorau i'r trethdalwr? Diolch.

I know the Cabinet Secretary would want to update not only on the investment in Newport and support for business, but also on the good news that has been announced recently in terms of development, which will benefit the local economy. Of course, his officials are closely engaged, when businesses have difficulties, particularly those businesses where we have already supported them in terms of their development.

Gwn y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn dymuno rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf nid yn unig am y buddsoddiad yng Nghasnewydd a’r cymorth i fusnes, ond hefyd am y newyddion da a gyhoeddwyd yn ddiweddar o ran datblygu, y bydd yr economi leol yn elwa arno. Wrth gwrs, mae ei swyddogion yn ymgysylltu’n agos, pan fo busnesau'n cael anawsterau, yn enwedig y busnesau hynny yr ydym ni eisoes wedi eu cefnogi o ran eu datblygiad.

In September, I attended the Fair Funding Wales anti-austerity rally at city hall in Cardiff, along with other Members from this Assembly, and more recently leaders and mayors throughout the UK went up to Westminster in order to have a meeting, they hoped, with the Government about the issue of fair funding, which did not take place, and of course today we have a statement on the draft budget by the Cabinet Secretary after nine years of austerity, of continuous cuts. And so, given the fact that, by 2019-20, the Welsh Government’s revenue budget is due to be down by £1.2 billion, can the leader of the house suggest any way forward, through the business of this house, that we can bring this issue further to the front?

Ym mis Medi, roeddwn i’n bresennol yn rali Cyllido Teg i Gymru yn erbyn cyni, yn neuadd y ddinas yng Nghaerdydd, ynghyd ag Aelodau eraill o'r Cynulliad, ac yn fwy diweddar, aeth arweinwyr a meiri ledled y DU i San Steffan er mwyn cael cyfarfod, roedden nhw’n gobeithio, gyda'r Llywodraeth ynglŷn â mater cyllid teg, ond ni ddigwyddodd y cyfarfod hwnnw, ac wrth gwrs heddiw mae gennym ddatganiad ar y gyllideb ddrafft gan Ysgrifennydd y Cabinet ar ôl naw mlynedd o gyni, a thoriadau parhaus. Ac felly, o gofio y disgwylir y bydd cyllideb refeniw Llywodraeth Cymru, erbyn 2019-20, £1.2 biliwn yn llai, a allai arweinydd y tŷ awgrymu unrhyw ffordd, trwy fusnes y tŷ hwn, y gallwn ni flaenoriaethu’r mater hwn yn well?

I thank Julie Morgan for that question. And, of course, immediately after our business statement, the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, as you said, will be publishing the Welsh Government’s outline draft budget for 2018-19, making an oral statement. We’ve repeatedly called—certainly led by the Cabinet Secretary—on the UK Government to end its damaging and flawed policy of austerity. And it was good to see partners coming together—leaders and mayors, and, indeed, Assembly Members, certainly—supporting that call, that anti-austerity rally, at city hall in Cardiff. But we do have the first opportunity this afternoon to debate the draft budget, on the day it’s published. And there will be a further opportunity to repeat our call to the UK Government to choose a different path, to end austerity.

Diolch i Julie Morgan am y cwestiwn yna. Ac wrth gwrs, yn syth ar ôl ein datganiad busnes, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, fel yr oeddech chi yn ei ddweud, yn cyhoeddi cyllideb ddrafft amlinellol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2018-19, gan wneud datganiad llafar. Rydym wedi galw dro ar ôl tro—yn sicr o dan arweiniad Ysgrifennydd y Cabinet—ar Lywodraeth y DU i ddod â’i pholisi niweidiol a diffygiol o gyni i ben. Ac roedd yn dda gweld partneriaid yn dod at ei gilydd—arweinwyr a meiri, ac, yn wir, Aelodau'r Cynulliad—yn cefnogi'r alwad honno, y rali honno yn erbyn cyni, yn neuadd y ddinas yng Nghaerdydd. Ond mae gennym ni’r cyfle cyntaf y prynhawn yma i drafod y gyllideb ddrafft, ar y diwrnod y mae'n cael ei chyhoeddi. A bydd cyfle arall i ailadrodd ein galwad ar Lywodraeth y DU i ddewis llwybr gwahanol, i ddod a’r cyni i ben.

The Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee visited the SOLCER house in Bridgend last week. Not only did we learn the results of the performance of this fantastic house as a power station, which is now generating more electricity than it’s using for nine months of the year, we also learnt about five different retrofits that Cardiff University and the other partners had undertaken, in five very different types of housing. And, certainly for affordable sums, they were able to completely transform these otherwise very-difficult-to-heat homes, including one that was a void—had been void for many years—and is now attracting a premium rent because of the quality of the housing it offers.

So, I’m fully aware that Arbed has done a great job—over £70 million over several years, and some 20,000 homes, I think, have been improved—but I wondered if we could have a statement from the Government on how the Warm Homes programme of the Welsh Government is going to tackle or accelerate the strategy, now that we know how we can retrofit existing homes, given that 80 per cent of the houses that are going to be lived in in 2030 have already been built. Not only do we need to build energy-efficient homes, but we need to, obviously, tackle the fuel poverty that many of our communities are suffering. So, I wondered if we could have a statement on how we can accelerate that programme, in the light of new understanding of how we can go about it.

The second point I wondered if we could have a statement on is that there was, last week, a report on the take-up in different local authorities of council tax discounts for carers of disabled and very sick people by local authority. And there was a huge differential between one local authority and another—in some cases, up to 77 times the take-up. So, I wondered if it’s possible to have a statement on the take-up in Wales, by local authority, of the council tax discount for carers, so that we can see which local authorities are properly promoting it.

Ymwelodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig â'r tŷ SOLCER ym Mhen-y-bont ar Ogwr yr wythnos diwethaf. Cawsom wybod nid yn unig am ganlyniadau perfformiad y tŷ gwych hwn fel gorsaf bŵer, sydd bellach yn cynhyrchu mwy o drydan nag y mae'n ei ddefnyddio am naw mis o’r flwyddyn, ond clywsom hefyd am bump ôl-osodiad gwahanol y mae Prifysgol Caerdydd a phartneriaid eraill wedi eu gweithredu, mewn pum math gwahanol iawn o dai. Ac, am brisiau fforddiadwy yn sicr, roedden nhw’n gallu gweddnewid y cartrefi hyn yn gyfan gwbl, a hynny ar gyfer yr hyn a fyddai, fel arall, yn gartrefi anodd iawn eu gwresogi, gan gynnwys un a oedd yn wag—ac wedi bod yn wag am flynyddoedd lawer—ac sydd bellach yn denu rhent premiwm oherwydd y safon uchel y mae’n ei gynnig.

Felly, rwy'n gwbl ymwybodol bod Arbed wedi gwneud gwaith gwych—dros £70 miliwn dros nifer o flynyddoedd, ac mae tua 20,000 o gartrefi, rwy'n credu, wedi’u gwella—ond tybed a allwn ni gael datganiad gan y Llywodraeth am sut y mae rhaglen Cartrefi Clyd Lywodraeth Cymru yn mynd i roi sylw i’r strategaeth neu ei chyflymu, gan ein bod ni bellach yn gwybod y gallwn ni ôl-osod cartrefi presennol, o gofio bod 80 y cant o'r tai y bydd pobl yn byw ynddyn nhw yn 2030 eisoes wedi'u hadeiladu. Nid yn unig y mae’n rhaid inni adeiladu cartrefi sy'n defnyddio ynni'n effeithlon, ond mae'n rhaid i ni, yn amlwg, drechu’r tlodi tanwydd y mae llawer o'n cymunedau yn ei ddioddef. Felly, tybed a allwn ni gael datganiad ynglŷn â sut y gallwn ni gyflymu'r rhaglen honno, ar sail dealltwriaeth newydd o ran sut y gallwn ni fynd ati i wneud hynny.

Yr ail bwynt yr oeddwn i’n meddwl tybed a allem ni gael datganiad arno yw y gwelwyd, yr wythnos diwethaf, adroddiad ar y niferoedd mewn gwahanol awdurdodau lleol sy'n manteisio ar ostyngiadau i’r dreth gyngor i ofalwyr pobl anabl a phobl sâl iawn, fesul awdurdod lleol. Ac roedd gwahaniaeth aruthrol rhwng un awdurdod lleol a’r llall—mewn rhai achosion, roedd hyd at 77 gwaith yn fwy yn manteisio arno. Felly, tybed a yw hi'n bosibl cael datganiad ar y niferoedd sy'n manteisio ar ostyngiad i’r dreth gyngor i ofalwyr yng Nghymru, fesul awdurdod lleol, er mwyn i ni weld pa awdurdodau lleol sy'n ei hyrwyddo'n briodol.

Thank you, Jenny Rathbone. I think you’ll be very pleased to hear, following your committee visit to the SOLCER house, learning about those different types of retrofitting, in line with local vernacular, that we are investing £104 million in Welsh Government Warm Homes over the next four years, to improve a further 25,000 homes. And we’ll continue to look at options to increase the scale of our own energy-efficiency programmes. And, of course, recognising our decarbonisation ambitions can’t be achieved through Government funding alone. This requires collaboration across all sectors, to increase the uptake of energy-efficiency measures, particularly amongst those able-to-pay households. So, that’s something that the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs is looking at carefully, in terms of how to best drive this change, and increase activity in this area.

On your second point, I think the report you referred to was the MoneySavingExpert report. It does provide additional insight into how council tax is managed across local authorities, and the Cabinet Secretary will be outlining his plans for local government finance next week, because we’ve just published research into the approaches that local authorities are taking in handling council tax debt, and the Cabinet Secretary is considering the range of evidence in this field, and we’ll be taking a number of steps to make our commitment to council tax fairer.

Diolch, Jenny Rathbone. Rwy'n credu y byddwch chi'n falch iawn o glywed, yn dilyn ymweliad eich pwyllgor a thŷ SOLCER, yn dysgu am y mathau gwahanol o ôl-osod, yn unol â’r iaith frodorol leol, rydym yn buddsoddi £104 miliwn yn Rhaglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru dros y pedair blynedd nesaf, i wella 25,000 o gartrefi eraill. A byddwn yn parhau i edrych ar ddewisiadau i gynyddu ein rhaglenni arbed ynni ein hunain. Ac, wrth gwrs, gan gydnabod na ellir cyflawni ein huchelgeisiau datgarboneiddio gydag arian y Llywodraeth yn unig. Mae hyn yn gofyn am gydweithio ar draws pob sector, i gynyddu’r mesurau arbed ynni y manteisir arnynt, yn enwedig ymhlith y cartrefi hynny sydd â’r modd i dalu. Felly, dyna rywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn ei ystyried yn ofalus, o ran sut i sbarduno’r newid hwn orau, a chynyddu gweithgarwch yn y maes hwn.

O ran eich ail bwynt, rwy’n credu mai adroddiad MoneySavingExpert oedd yr adroddiad yr oeddech chi’n cyfeirio ato. Mae'r adroddiad yn rhoi dealltwriaeth ychwanegol i ni ynghylch sut y rheolir y dreth gyngor ym mhob awdurdod lleol, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sôn am ei gynlluniau ar gyfer cyllid llywodraeth leol yr wythnos nesaf, gan ein bod newydd gyhoeddi gwaith ymchwil i'r dulliau y mae awdurdodau lleol yn eu defnyddio i ymdrin â dyled y dreth gyngor, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried y dystiolaeth amrywiol sydd ar gael yn y maes hwn, a byddwn yn cymryd nifer o gamau i sicrhau bod ein hymrwymiad i'r dreth gyngor yn decach.

4. 3. Datganiad: Cyllideb Ddrafft 2018-19
4. 3. Statement: The Draft Budget 2018-19

Yr eitem nesaf, felly, yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ar gyllideb ddrafft 2018-19, ac rydw i’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad. Mark Drakeford.

The next item, therefore, is a statement by the Cabinet Secretary for finance on the draft budget for 2018-19, and I call on the Cabinet Secretary to make the statement. Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Llywydd. Heddiw, rwy’n gosod cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru gerbron y Cynulliad Cenedlaethol. Mae’n gyllideb a gafodd ei llunio mewn cyfnod o gynni, sydd bellach wedi para mwy na saith mlynedd, ac yng nghysgod mwy fyth o doriadau. Heddiw, am y tro cyntaf, wrth ochr y gyllideb rwy’n cyhoeddi adroddiad gan brif economegydd Cymru am gyllid cyhoeddus yn y dyfodol a’n rhagolygon economaidd. Mae’r neges yn glir: os yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn mynd i barhau ar ei thrywydd presennol, fe fyddwn ni’n wynebu estyniad pellach mewn cyfnod o gynni sydd eisoes yn hirach ac yn ddyfnach nag a welwyd erioed o’r blaen.

Llywydd, this is the bleak background against which today’s Welsh budget has been prepared. As the difficulties deepen, we remain committed to doing everything we can to help our public services meet the very real challenges they face today, while acting now to improve the prospects for the future.

In line with the new procedure this National Assembly has agreed for this year’s budget, the information before Assembly Members today sets out the major building blocks of the budget: where the money comes from and how it will be allocated to the different government departments. Later this month, the Government will publish a greater level of detail than previously provided, explaining how individual portfolio Ministers intend to deploy the resources available to them. Llywydd, I have listened very carefully to the calls from the health service, local authorities and others who provide vital services across Wales about the importance of being able to plan over more than a 12-month horizon. Despite the very real uncertainties that we face, and within which this budget has been drawn up, I have been able to set out revenue plans for the next two years and capital plans for three.

Llywydd, in setting out the building blocks of our budget, I turn first to the important issue of reserves. As I have previously discussed with the Finance Committee, I have taken a particularly stringent approach to reserves during the first two years of this Assembly term. While in-year allocations have been made from reserves for essential purposes, my intention has been to make maximum use of the new Welsh reserve, negotiated as part of the fiscal framework. That agreement means that we are able to take a maximum of £350 million forward into that reserve from April next, and to do so unencumbered by the restrictions we have faced by having to abide by the UK Treasury’s budget exchange mechanism. Thanks to the help of all my Cabinet colleagues, I have been able to plan this budget on the basis of the Welsh reserve being at, or very near, its maximum at the start of the next financial year. I am then able to deploy the benefits of this prudent management to help protect our public services against the worst of the cuts in the more difficult years that lie ahead.

Specifically, Llywydd, I intend to take two actions. I have decided to reduce the level of in-year contingency, which I would otherwise need to retain. As a result, £40 million in revenue in each year has been released to invest in public services. At the same time, the level of the Welsh reserve will be such as to allow me to release, in a managed way, a further £75 million in 2019-20 to support our revenue funding.

Without these decisions, Llywydd, Welsh public services would face further reductions of £115 million in 2019-20. This is almost exactly the sum of money by which the Chancellor intends to reduce our budgets in that year, as a result of the £3.5 billion-worth of unallocated cuts that still hang over our services. I repeat, once again, my call to him this afternoon not to proceed with those unfair and counterproductive reductions. Welsh taxpayers will contribute no less in that year than they do now, but they will be badly short-changed as a result of the actions the Chancellor still intends to pursue.

Llywydd, I turn now to capital expenditure. I repeat the message that I and finance Ministers from Scotland and from Northern Ireland have put to the Treasury team in London: while interest rates remain at a historic low, now is the time to borrow to invest in our collective futures and to create the conditions in which prosperity can be secured.

In his autumn statement last year, the Chancellor went some way to repair the damage done by his predecessor. I urge him to do more this year. As a result of the additional capital and the new needs factor in the Barnett formula, our budget in 2019-20 for vital investment purposes will now be 20 per cent below where it stood in 2009-10, rather than 27 per cent, but, a 20 per cent reduction at a time of urgent need is a very big cut indeed.

We have therefore continued to build on the foundations set in place by my predecessor, Jane Hutt, in developing new and innovative ways in which we can fill that capital gap. The principle that underpins all this is that we will always exhaust the use of the least expensive forms of capital before moving on to other sources. In line with this principle and in this budget, we will deploy £4.8 billion-worth of conventional capital, including grant and financial transactions funding provided through the block grant. We will then borrow £375 million in capital—£125 million annually over the next three years—making the first use of the new borrowing powers directly available to the Welsh Government. Even when we have done that, we will go further and alleviate the budgetary pressures on other public bodies and housing associations to enable them to carry out £400 million-worth of borrowing for essential capital investment.

And, Llywydd, when all of that has been achieved, we will go further still. We will secure over £1 billion-worth of investment through the mutual investment model schemes, which are so important in our health service, our education service and in transport. Beyond that as well, we will look to draw down as much of the £208 million of EU structural funds available to us for capital projects, and we will press ahead in seeking approval of further key projects in the next period, including the south Wales metro.

Central to all of this is the cumulative revenue impact of the capital financing decisions we are taking. Historic decisions, including PFI, most often made before devolution itself, result in just over £100 million in revenue being required on average in each year of the budget. The decisions made more recently to enable innovative investment in public infrastructure add another £30 million to that sum.

All of that, Llywydd, brings me to our revenue resources. With the devolution of tax powers, the funding arrangements for the Welsh Government have changed. We now have the power to raise revenue directly to fund public services through devolved taxes. Nevertheless, the vast majority of funding for Wales will continue to be through the block grant from the UK, still accounting for almost 80 per cent of the revenue available in 2019-20.

This draft budget is operating for the first time under the fiscal framework agreed between the Welsh and UK Governments last December. These arrangements mean that Wales will receive an additional £47 million over the period of this budget, and all of that money has been put to work to support our public services.

Llywydd, this is an historic moment for us in Wales. This will be first time we, as Members of the National Assembly, have the powers to set the rates for our very own taxes. With those new powers come, of course, increased responsibilities, and as we enter this new phase of devolution, we will provide stability and certainty for taxpayers and the citizens of Wales. That does not mean that we must keep the taxes as they are today; we now have an opportunity to use these new tools to make changes to help take Wales forward.

Llywydd, in this budget, I make decisions in relation to the first two taxes to be devolved to Wales. I’ll begin with the landfill disposals tax. I can announce today that the standard and lower rates will remain consistent with the UK tax for the next two years, providing the stability that businesses have so clearly told us they need. I intend to set the rate for unauthorised disposals at 150 per cent of the standard rate. Wales becomes the first country in the United Kingdom to set a higher rate for unauthorised landfill disposals, creating an additional financial deterrent for people disposing of waste illegally, and this decision will complement the regulations laid today by my colleague, the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, which will enable fixed-penalty notices to be issued for small-scale fly-tipping offences. I also reaffirm my commitment this afternoon to allocating £1.5 million a year to the landfill disposables tax community scheme in Wales for each of the next four years. This ensures that our commitment to communities affected by landfill disposals is upheld, and provides a stable funding stream to those communities for the next four years, even as we expect the revenue taken from this tax to decline gradually over that period.

Llywydd, I turn now to land transaction tax. I have decided to introduce a new, higher starting threshold for homebuyers here in Wales. From 1 April 2018, a starting threshold of land transaction tax in Wales will move from £125,000 to £150,000—the highest starting rate anywhere in the United Kingdom. This will mean the average first-time buyer in Wales will pay no tax at all when they buy a home. Indeed, the average homebuyer in Wales will pay nearly £500 less in tax than they would under the existing stamp duty land tax regime. Indeed, nine out of 10 homebuyers will now pay less or the same tax in Wales under land transaction tax. The decision I announce today will mean that those who purchase the most expensive properties in Wales will pay more, but that is inherent in any progressive approach to taxation.

Turning now to businesses, Llywydd, decisions I make today will mean that Wales will now have the lowest starting rate of land transaction tax for businesses anywhere in the United Kingdom. This means that businesses will either pay no tax or less tax than under stamp duty land tax for all property purchases up to £1.1 million. This will benefit small and medium-sized businesses right across our country—the lifeblood of the Welsh economy. As with residential property, I have rebalanced taxation on business premises to improve progressivity.

Llywydd, as well as setting the rates for the new taxes, we have produced revenue forecasts for the first time. I would like to thank Bangor University for providing independent scrutiny and assurances of those forecasts. Landfill disposals tax is forecast to contribute £28 million to the Welsh budget in 2018-19, falling to £26 million in 2019-20. Land transaction tax is forecast to raise £266 million in the next financial year, rising to £291 million in 2019-20.

In July, Llywydd, we began a national debate asking people to put forward ideas for potential new Welsh taxes. A significant number of responses has been received, and I would like to thank everyone who has become involved and helped shape future Welsh taxes. Today, I can announce the four new tax ideas on which further work will be carried out before we propose one idea to the UK Government early next year.

The growing demands for social care place significant pressures on the Welsh budget. I therefore want to explore potential financial levers, including taxation, to support social care provision in Wales, building on the work of Professor Gerry Holtham. We will explore the efficiency of a possible tax to end land banking and a disposal of plastics tax in Wales, and we will work with local government to explore how a tax on tourist accommodation could be used to support the local industry and encourage jobs and growth in Wales.

Llywydd, I will now set out how our combined capital, revenue and reserves resources are to be applied across Government. This announcement takes account of our two-year budget agreement with Plaid Cymru, which sees a number of the measures we agreed in last year’s agreement being made recurrent, and which sees other important investments in agreed areas across the budget. I want to take this opportunity to put on record my gratitude to Adam Price and his team for all of the time they took with us to reach this agreement over the summer period.

As a result of all of that, the total health, well-being and sport main expenditure group will now stand at £7.5 billion in 2018, rising to £7.8 billion in 2019-20. That MEG will include an additional £450 million over two years for the NHS in Wales. It will include an extra £16 million in each of the two years to support the new treatment fund, and I am able to provide an additional £90 million for the NHS Wales capital programme over the next three years.

The total local government MEG, including non-domestic rates, will now stand at £4.5 billion in 2018-19, and will remain at £4.5 billion in 2019-20. That will include protecting the front-line schools budget and social care, and it will provide an extra £12 million over the next two years for homelessness services through the revenue support grant. All of this means that local government in Wales will once again enjoy a far more favourable settlement than its counterparts across our border in England.

Llywydd, the total communities and children MEG now stands at £874 million in 2018-19, and £777 million in 2019-20, to include extra investment amounting to £70 million over two years to expand our flagship childcare offer, to guarantee that there will be no cuts to the Supporting People grant, and to release an extra £340 million in capital over the three years to build 20,000 affordable homes. It will invest an additional £14.9 million in capital over that period to support the regeneration of our community facilities, and I am able to allocate an additional £1 million in both years for the discretionary assistance fund, directly to help some of the poorest families in our land.

The total economy and infrastructure MEG will now stand at £1.2 billion in 2018-19 and rise to £1.3 billion in the following year. That will provide £220 million over two years to support our determination to create 100,000 all-age apprenticeships over this Assembly term. It will include £50 million over three years to develop a new rail station and park-and-ride facility in Llanwern, and I intend to earmark money in the reserves to buy new rolling stock for the new Wales and borders franchise, subject to the outcome of the ongoing procurement process.

In education, the total MEG will now stand at £1.6 billion in both 2018-19 and the following year. That will allow us to invest £50.5 million to raise school standards over the two years, to maintain our level of investment in the pupil deprivation grant and to invest a new £40 million-sum over two years to accelerate the twenty-first century schools programme, bringing band A of that programme to an end even faster than we would otherwise have been able to achieve.

The total environment and rural affairs MEG now stands at £344 million in 2018-19 and £322 million in 2019-20, including delivering £150 million-worth of investment through our innovative flood and coastal risk management programme and an extra £7.5 million in capital in 2018-19 for targeted flood prevention measures. I intend to provide a further sum of £5.4 million over the three years to support the rural development programme to ensure that we can maximise match funding opportunities to support our rural communities as we prepare to leave the European Union.

The total central services and administration MEG now stands at £297 million in 2018-19 and will fall to £286 million in 2019-20.

To conclude, Llywydd, I want to put on record my commitment to public services in Wales by saying that if the Government of the United Kingdom decides not to go ahead with the £3.5 billion-worth of unallocated cuts, then I will aim to make the maximum use of the resources that would then be available to this National Assembly between the draft budget and when I have to lay the final budget at the end of December this year. As a result, the budget in front of the National Assembly today sets out a bold and balanced set of proposals that deliver the priorities of this Welsh Government and the priorities of the people here in Wales. We will use our powers to invest in our health service, provide 20,000 new affordable homes, create the most generous childcare offer anywhere in the United Kingdom and set out on our new tax responsibilities in a way that provides the most help to those who need it the most. I commend the budget to the National Assembly.

Thank you very much, Llywydd. Today, I lay the Welsh Government’s draft budget before the National Assembly. It’s a budget crafted in a period of austerity that has by now lasted longer than seven years, and under the shadow of further cuts to come. Today, for the first time, I published alongside the budget a report from the chief economist for Wales about future public finances and our economic prospects. It provides some stark messages: if the United Kingdom Government continues on its present path, then we will face a further extension in a period of austerity already unprecedented in length and depth.

Llywydd, dyma'r cefndir llwm i baratoi cyllideb Cymru heddiw. Wrth i'r anawsterau ddyfnhau, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i wneud popeth a allwn i helpu ein gwasanaethau cyhoeddus i ateb yr heriau gwirioneddol y maent yn eu hwynebu heddiw, gan gymryd camau nawr i wella'r rhagolygon ar gyfer y dyfodol.

Yn unol â'r weithdrefn newydd y cytunodd y Cynulliad Cenedlaethol hwn â hi ar gyfer cyllideb eleni, mae'r wybodaeth sydd gerbron Aelodau'r Cynulliad heddiw’n nodi prif flociau adeiladu'r gyllideb: o ble mae'r arian yn dod a sut y caiff ei ddyrannu i wahanol adrannau'r llywodraeth. Yn hwyrach y mis hwn, bydd y Llywodraeth yn cyhoeddi mwy o fanylder na'r hyn a ddarparwyd yn flaenorol, gan esbonio sut y mae Gweinidogion portffolio unigol yn bwriadu defnyddio'r adnoddau sydd ar gael iddynt. Llywydd, rwyf wedi gwrando'n ofalus iawn ar y galwadau gan y gwasanaeth iechyd, awdurdodau lleol ac eraill sy'n darparu gwasanaethau hanfodol ledled Cymru ynglŷn â phwysigrwydd gallu cynllunio’n bellach na 12 mis i’r dyfodol. Er gwaethaf yr ansicrwydd gwirioneddol yr ydym yn ei wynebu, ac sydd wedi dylanwadu ar y gyllideb hon, rwyf wedi gallu amlinellu cynlluniau refeniw ar gyfer y ddwy flynedd nesaf a chynlluniau cyfalaf ar gyfer tair.

Wrth osod blociau adeiladu ein cyllideb, Llywydd, yn gyntaf rwy'n troi at fater pwysig cronfeydd wrth gefn. Fel yr wyf wedi’i drafod yn flaenorol gyda'r Pwyllgor Cyllid, rwyf wedi cymryd ymagwedd arbennig o lym at gronfeydd wrth gefn yn ystod dwy flynedd gyntaf tymor y Cynulliad hwn. Er bod dyraniadau yn ystod y flwyddyn wedi'u gwneud o gronfeydd wrth gefn at ddibenion hanfodol, fy mwriad oedd defnyddio cymaint â phosibl o gronfa wrth gefn newydd Cymru, a drafodwyd yn rhan o'r fframwaith cyllidol. Mae'r cytundeb hwnnw'n golygu y gallwn fynd ag uchafswm o £350 miliwn ymlaen i'r gronfa wrth gefn honno o fis Ebrill nesaf ymlaen, a gwneud hynny heb rwystr gan y cyfyngiadau yr ydym wedi eu hwynebu o orfod cadw at fecanwaith cyfnewid cyllidebau Trysorlys y DU. Diolch i gymorth fy holl gydweithwyr yn y Cabinet, rwyf wedi llwyddo i gynllunio'r gyllideb hon ar y sail bod cronfa wrth gefn Cymru ar ei huchafswm, neu’n agos iawn at hynny, ar ddechrau'r flwyddyn ariannol nesaf. Yna, gallaf ddefnyddio manteision y rheolaeth ddarbodus hon i helpu i ddiogelu ein gwasanaethau cyhoeddus rhag y gwaethaf o'r toriadau yn y blynyddoedd anoddach sydd o'n blaenau.

Yn benodol, Llywydd, rwy'n bwriadu cymryd dau gam. Rwyf wedi penderfynu lleihau lefel yr arian wrth gefn yn ystod y flwyddyn, y byddai'n rhaid imi ei gadw fel arall. O ganlyniad, rhyddhawyd £40 miliwn mewn refeniw ym mhob blwyddyn i’w fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Ar yr un pryd, bydd lefel cronfa wrth gefn Cymru yn caniatáu imi ryddhau £75 miliwn arall yn 2019-20, mewn ffordd a reolir, i ategu ein cyllid refeniw.

Heb y penderfyniadau hyn, Llywydd, byddai gwasanaethau cyhoeddus Cymru yn wynebu gostyngiadau pellach o £115 miliwn yn 2019-20. Mae hyn bron yn union y swm y mae'r Canghellor yn bwriadu ei dorri o’n cyllidebau yn y flwyddyn honno, o ganlyniad i'r gwerth £3.5 biliwn o doriadau heb eu dyrannu sy'n dal i hongian dros ein gwasanaethau. Rwy’n ailadrodd, unwaith eto, fy ngalwad arno y prynhawn yma i beidio â bwrw ymlaen â'r toriadau annheg a gwrthgynhyrchiol hynny. Ni fydd trethdalwyr Cymru yn cyfrannu dim llai yn y flwyddyn honno nag y maent yn ei wneud nawr, ond byddant yn cael eu twyllo o ganlyniad i'r camau y mae'r Canghellor yn dal i fwriadu eu cymryd.

Llywydd, rwy'n troi nawr at wariant cyfalaf. Rwy’n ailadrodd y neges yr wyf i a Gweinidogion cyllid o'r Alban ac o Ogledd Iwerddon wedi’i rhoi i dîm y Trysorlys yn Llundain: tra bod cyfraddau llog yn parhau i fod yn hanesyddol o isel, dyma'r amser i fenthyca i fuddsoddi yn ein dyfodol ar y cyd ac i greu'r amodau lle y gellir sicrhau ffyniant.

Yn ei ddatganiad hydref y llynedd, aeth y Canghellor ryw ffordd i atgyweirio'r difrod a wnaeth ei ragflaenydd. Rwy’n ei annog i wneud mwy eleni. O ganlyniad i'r cyfalaf ychwanegol a'r ffactor anghenion newydd yn fformiwla Barnett, bydd ein cyllideb yn 2019-20 at ddibenion buddsoddi hanfodol nawr 20 y cant yn is nag yr oedd yn 2009-10, yn hytrach na 27 y cant, ond, mae gostyngiad o 20 y cant ar adeg o angen brys yn doriad mawr iawn wir.

Felly, rydym wedi parhau i adeiladu ar y sylfeini a sefydlwyd gan fy rhagflaenydd, Jane Hutt, i ddatblygu ffyrdd newydd ac arloesol y gallwn lenwi'r bwlch cyfalaf hwnnw. Yr egwyddor sy'n sail i hyn oll yw y byddwn bob amser yn defnyddio'r ffurfiau cyfalaf lleiaf costus i gyd cyn symud ymlaen at ffynonellau eraill. Yn unol â'r egwyddor hon ac yn y gyllideb hon, byddwn yn defnyddio gwerth £4.8 biliwn o gyfalaf confensiynol, gan gynnwys cyllid grantiau a thrafodion ariannol a ddarperir drwy'r grant bloc. Yna byddwn yn benthyca £375 miliwn mewn cyfalaf—£125 miliwn y flwyddyn dros y tair blynedd nesaf—y tro cyntaf inni ddefnyddio'r pwerau benthyca newydd sydd ar gael yn uniongyrchol i Lywodraeth Cymru. Hyd yn oed ar ôl gwneud hynny, byddwn yn mynd ymhellach ac yn lliniaru'r pwysau cyllidebol ar gyrff cyhoeddus eraill a chymdeithasau tai i'w galluogi i wneud gwerth £400 miliwn o fenthyca ar gyfer buddsoddiad cyfalaf hanfodol.

A, Llywydd, pan fyddwn wedi cyflawni hynny i gyd, awn ymhellach eto. Byddwn yn sicrhau buddsoddiad gwerth dros £1 biliwn drwy'r cynlluniau model buddsoddi ar y cyd, sydd mor bwysig yn ein gwasanaeth iechyd, yn ein gwasanaeth addysg ac mewn trafnidiaeth. Y tu hwnt i hynny hefyd, byddwn yn ceisio tynnu i lawr cymaint o'r £208 miliwn o gronfeydd strwythurol yr UE sydd ar gael inni ar gyfer prosiectau cyfalaf, a byddwn yn bwrw ymlaen i geisio cymeradwyaeth i brosiectau allweddol pellach yn ystod y cyfnod nesaf, gan gynnwys metro de Cymru.

Yr hyn sy’n ganolog i hyn oll yw sut y mae’r penderfyniadau cyllido cyfalaf yr ydym yn eu gwneud yn cael effaith gronnol ar refeniw. Mae penderfyniadau hanesyddol, gan gynnwys PFI, a wnaethpwyd gan fwyaf cyn datganoli ei hun, yn golygu bod angen ychydig dros £100 miliwn mewn refeniw ar gyfartaledd ym mhob blwyddyn o'r gyllideb. Mae'r penderfyniadau a wnaethpwyd yn fwy diweddar i alluogi buddsoddiad arloesol mewn seilwaith cyhoeddus yn ychwanegu £30 miliwn arall at y swm hwnnw.

Mae hynny i gyd, Llywydd, yn dod â mi at ein hadnoddau refeniw. Ers datganoli pwerau treth, mae'r trefniadau ariannu ar gyfer Llywodraeth Cymru wedi newid. Bellach mae gennym y pŵer i godi refeniw yn uniongyrchol i ariannu gwasanaethau cyhoeddus drwy drethi datganoledig. Serch hynny, bydd mwyafrif helaeth y cyllid ar gyfer Cymru yn parhau i fod drwy'r grant bloc o'r DU, sy’n dal i gyfrif am bron i 80 y cant o'r refeniw sydd ar gael yn 2019-20.

Mae'r gyllideb ddrafft hon yn gweithredu am y tro cyntaf o dan y fframwaith cyllidol y cytunodd Llywodraethu Cymru a'r DU arno fis Rhagfyr diwethaf. Mae'r trefniadau hyn yn golygu y bydd Cymru'n cael £47 miliwn ychwanegol dros gyfnod y gyllideb hon, ac mae’r holl arian hwnnw wedi cael ei ddefnyddio i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus.

Llywydd, mae hon yn foment hanesyddol inni yng Nghymru. Hwn fydd y tro cyntaf i ni, fel Aelodau'r Cynulliad Cenedlaethol, fod â’r pwerau i osod cyfraddau ein trethi ein hunain. Gyda'r pwerau newydd hynny, wrth gwrs, daw mwy o gyfrifoldebau, ac wrth inni ddechrau’r cyfnod newydd hwn o ddatganoli, byddwn yn darparu sefydlogrwydd a sicrwydd i drethdalwyr a dinasyddion Cymru. Nid yw hynny'n golygu bod rhaid inni gadw'r trethi fel y maent heddiw; mae gennym gyfle nawr i ddefnyddio'r offer newydd hyn i wneud newidiadau i helpu i symud Cymru ymlaen.

Llywydd, yn y gyllideb hon, rwy’n gwneud penderfyniadau ynglŷn â'r ddwy dreth gyntaf i'w datganoli i Gymru. Rwy’n mynd i ddechrau â’r dreth gwarediadau tirlenwi. Gallaf gyhoeddi heddiw y bydd y cyfraddau safonol ac is yn parhau i fod yn gyson â threth y DU am y ddwy flynedd nesaf, gan ddarparu'r sefydlogrwydd y mae busnesau wedi dweud wrthym mor glir bod ei angen arnynt. Rwy'n bwriadu gwneud y gyfradd ar gyfer gwarediadau anawdurdodedig yn 150 y cant o'r gyfradd safonol. Cymru yw'r wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i osod cyfradd uwch ar gyfer gwarediadau tirlenwi anawdurdodedig, gan greu rhwystr ariannol ychwanegol i bobl sy'n gwaredu gwastraff yn anghyfreithlon, a bydd y penderfyniad hwn yn ategu'r rheoliadau a osodwyd heddiw gan fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, a fydd yn galluogi rhoi rhybuddion cosb benodedig am droseddau tipio anghyfreithlon ar raddfa fechan. Rwyf hefyd yn cadarnhau fy ymrwymiad y prynhawn yma i ddyrannu £1.5 miliwn y flwyddyn i gynllun cymunedol y dreth gwarediadau tirlenwi yng Nghymru am bob un o'r pedair blynedd nesaf. Mae hyn yn sicrhau ein bod yn cadw ein hymrwymiad i gymunedau y mae gwarediadau tirlenwi’n effeithio arnynt, ac yn darparu ffrwd ariannu sefydlog i'r cymunedau hynny am y pedair blynedd nesaf, er ein bod yn disgwyl i'r refeniw a ddaw o'r dreth hon leihau’n raddol dros y cyfnod hwnnw.

Llywydd, rwy’n troi nawr at dreth trafodiadau tir. Rwyf wedi penderfynu cyflwyno trothwy cychwyn newydd, uwch i brynwyr tai yma yng Nghymru. O 1 Ebrill 2018 ymlaen, bydd trothwy cychwyn treth trafodiadau tir yng Nghymru yn symud o £125,000 i £150,000—y gyfradd gychwynnol uchaf yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Bydd hyn yn golygu na fydd y prynwr am y tro cyntaf cyfartalog yng Nghymru yn talu dim treth o gwbl wrth brynu cartref. Yn wir, bydd y prynwr tŷ cyfartalog yng Nghymru yn talu bron i £500 yn llai o dreth nag y byddent o dan drefn bresennol treth dir y dreth stamp. Yn wir, nawr bydd naw o bob 10 prynwr tŷ yn talu llai neu'r un faint o dreth yng Nghymru o dan y dreth trafodiadau tir. Bydd y penderfyniad yr wyf yn ei gyhoeddi heddiw yn golygu y bydd y rhai sy'n prynu'r eiddo drutaf yng Nghymru yn talu mwy, ond mae hynny'n rhan annatod o unrhyw ymagwedd flaengar tuag at drethiant.

I droi yn awr at fusnesau, Llywydd, bydd penderfyniadau a wnaf heddiw’n golygu mai yng Nghymru fydd y gyfradd gychwynnol isaf o dreth trafodiadau tir i fusnesau yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Mae hyn yn golygu y bydd busnesau naill ai'n talu dim treth neu lai o dreth nag o dan dreth tir y dreth stamp wrth brynu unrhyw eiddo hyd at £1.1 miliwn. Bydd hyn o fudd i fusnesau bach a chanolig ledled ein gwlad—llif bywyd economi Cymru. Fel gydag eiddo preswyl, rwyf wedi ailgydbwyso trethiant ar adeiladau busnes i wella blaengaredd.

Llywydd, yn ogystal â gosod cyfraddau’r trethi newydd, rydym wedi cynhyrchu rhagolygon refeniw am y tro cyntaf. Hoffwn ddiolch i Brifysgol Bangor am wneud gwaith craffu a sicrwydd annibynnol ar y rhagolygon hynny. Rhagwelir y bydd treth gwarediadau tirlenwi’n cyfrannu £28 miliwn at gyllideb Cymru yn 2018-19, gan ostwng i £26 miliwn yn 2019-20. Rhagwelir y bydd treth trafodiadau tir yn codi £266 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf, gan godi i £291 miliwn yn 2019-20.

Ym mis Gorffennaf, Llywydd, gwnaethom ddechrau dadl genedlaethol yn gofyn i bobl gyflwyno syniadau am drethi newydd posibl yng Nghymru. Cafwyd nifer sylweddol o ymatebion, a hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan a helpu i lunio trethi Cymru yn y dyfodol. Heddiw, gallaf gyhoeddi'r pedwar syniad treth newydd y byddwn yn gwneud gwaith pellach arnynt cyn inni gynnig un syniad i Lywodraeth y DU yn gynnar y flwyddyn nesaf.

Mae'r galw cynyddol am ofal cymdeithasol yn rhoi pwysau sylweddol ar gyllideb Cymru. Felly, rwyf am archwilio ysgogiadau ariannol posibl, gan gynnwys trethi, i gefnogi darpariaeth gofal cymdeithasol yng Nghymru, gan adeiladu ar waith yr Athro Gerry Holtham. Byddwn yn archwilio effeithlonrwydd treth bosibl i roi terfyn ar fancio tir a threth gwaredu plastig yng Nghymru, a byddwn yn gweithio gyda llywodraeth leol i archwilio sut y gellid defnyddio treth ar lety twristiaeth i gefnogi'r diwydiant lleol ac annog swyddi a thwf yng Nghymru.

Llywydd, byddaf nawr yn nodi sut y byddwn yn defnyddio ein hadnoddau cyfalaf, refeniw a chronfeydd wrth gefn ar draws y Llywodraeth. Mae'r cyhoeddiad hwn yn ystyried ein cytundeb cyllideb dwy flynedd gyda Phlaid Cymru, lle mae nifer o'r mesurau y cytunwyd arnynt yng nghytundeb y llynedd yn cael eu gwneud yn rheolaidd, ac sy'n cynnwys buddsoddiadau pwysig eraill mewn meysydd y cytunwyd arnynt ar draws y gyllideb. Hoffwn gymryd y cyfle hwn i gofnodi fy niolch i Adam Price a'i dîm am yr holl amser y treulion nhw gyda ni i gytuno ar hyn dros gyfnod yr haf.

O ganlyniad i hynny oll, bydd cyfanswm y prif grŵp gwariant iechyd, lles a chwaraeon nawr yn £7.5 biliwn yn 2018, gan godi i £7.8 biliwn yn 2019-20. Bydd y prif grŵp gwariant hwnnw’n cynnwys £450 miliwn ychwanegol dros ddwy flynedd i'r GIG yng Nghymru. Bydd yn cynnwys £16 miliwn ychwanegol y flwyddyn i gefnogi'r gronfa driniaeth newydd, a gallaf ddarparu £90 miliwn ychwanegol ar gyfer rhaglen gyfalaf GIG Cymru dros y tair blynedd nesaf.

Bydd cyfanswm y prif grŵp gwariant llywodraeth leol, gan gynnwys trethi annomestig, nawr yn £4.5 biliwn yn 2018-19, a bydd yn parhau i fod yn £4.5 biliwn yn 2019-20. Bydd hynny'n cynnwys diogelu cyllideb rheng flaen ysgolion a gofal cymdeithasol, a bydd yn darparu £12 miliwn ychwanegol dros y ddwy flynedd nesaf ar gyfer gwasanaethau digartrefedd drwy'r grant cynnal refeniw. Mae hyn i gyd yn golygu y bydd llywodraeth leol yng Nghymru unwaith eto yn mwynhau setliad llawer mwy ffafriol na'u cymheiriaid dros y ffin yn Lloegr.

Llywydd, mae cyfanswm y prif grŵp gwariant cymunedau a phlant nawr yn £874 miliwn yn 2018-19, ac yn £777 miliwn yn 2019-20, i gynnwys buddsoddiad ychwanegol gwerth £70 miliwn dros ddwy flynedd i ehangu ein cynnig gofal plant blaenllaw, i sicrhau na fydd dim toriadau i'r grant Cefnogi Pobl, ac i ryddhau £340 miliwn ychwanegol mewn cyfalaf dros y tair blynedd i adeiladu 20,000 o gartrefi fforddiadwy. Bydd yn buddsoddi £14.9 miliwn ychwanegol mewn cyfalaf dros y cyfnod hwnnw i gefnogi adfywio ein cyfleusterau cymunedol, a gallaf ddyrannu £1 miliwn ychwanegol yn y ddwy flynedd ar gyfer y gronfa cymorth dewisol, yn uniongyrchol i helpu rhai o deuluoedd tlotaf ein gwlad.

Bydd cyfanswm y prif grŵp gwariant economi a seilwaith nawr yn £1.2 biliwn yn 2018-19 ac yn codi i £1.3 biliwn yn y flwyddyn ganlynol. Bydd hynny'n darparu £220 miliwn dros ddwy flynedd i gefnogi ein penderfyniad i greu 100,000 o brentisiaethau pob oed dros gyfnod y Cynulliad hwn. Bydd yn cynnwys £50 miliwn dros dair blynedd i ddatblygu gorsaf reilffordd a chyfleuster parcio a theithio newydd yn Llanwern, ac rwy'n bwriadu clustnodi arian yn y cronfeydd wrth gefn i brynu cerbydau newydd ar gyfer masnachfraint newydd Cymru a’r gororau, yn amodol ar ganlyniad y broses gaffael barhaus.

Ym maes addysg, bydd cyfanswm y prif grŵp gwariant nawr yn £1.6 biliwn yn 2018-19 ac yn y flwyddyn ganlynol. Bydd hynny'n ein galluogi i fuddsoddi £50.5 miliwn i godi safonau ysgolion dros y ddwy flynedd, i gynnal ein lefel buddsoddiad yn y grant amddifadedd disgyblion ac i fuddsoddi swm newydd o £40 miliwn dros ddwy flynedd i gyflymu rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, gan ddod â band A y rhaglen honno i ben hyd yn oed yn gyflymach nag y byddem fel arall wedi gallu ei gyflawni.

Bellach mae cyfanswm prif grŵp gwariant yr amgylchedd a materion gwledig yn £344 miliwn yn 2018-19 a £322 miliwn yn 2019-20, gan gynnwys darparu gwerth £150 miliwn o fuddsoddiad drwy ein rhaglen arloesol ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd a £7.5 miliwn o gyfalaf ychwanegol yn 2018-19 ar gyfer mesurau atal llifogydd wedi'u targedu. Rwy'n bwriadu darparu swm pellach o £5.4 miliwn dros y tair blynedd i gefnogi'r rhaglen datblygu gwledig i sicrhau y gallwn wneud y mwyaf o gyfleoedd arian cyfatebol i gefnogi ein cymunedau gwledig wrth inni baratoi i adael yr Undeb Ewropeaidd.

Bellach mae cyfanswm y prif grŵp gwariant gwasanaethau canolog a gweinyddu yn £297 miliwn yn 2018-19 a bydd yn gostwng i £286 miliwn yn 2019-20.

I gloi, Llywydd, hoffwn gofnodi fy ymrwymiad i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru drwy ddweud, os bydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn penderfynu peidio â bwrw ymlaen â'r gwerth £3.5 biliwn o doriadau heb eu dyrannu, y byddaf yn anelu at ddefnyddio cymaint â phosibl o'r adnoddau a fyddai ar gael wedyn i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn rhwng y gyllideb ddrafft a phan fydd rhaid imi osod y gyllideb derfynol ddiwedd mis Rhagfyr eleni. O ganlyniad, mae'r gyllideb sydd gerbron y Cynulliad Cenedlaethol heddiw’n nodi cyfres feiddgar a chytbwys o gynigion sy'n cyflawni blaenoriaethau'r Llywodraeth Cymru hon a blaenoriaethau'r bobl yma yng Nghymru. Byddwn yn defnyddio ein pwerau i fuddsoddi yn ein gwasanaeth iechyd, i ddarparu 20,000 o dai fforddiadwy newydd, i greu'r cynnig gofal plant mwyaf hael yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig ac i gychwyn ar ein cyfrifoldebau treth newydd mewn ffordd sy'n rhoi'r help mwyaf i'r bobl sydd ei angen fwyaf. Rwy’n cymeradwyo’r gyllideb i'r Cynulliad Cenedlaethol.

Cabinet Secretary, thank you for your statement on the draft budget and for the meeting you had with me earlier today. Can I also welcome the new way of doing the budget, with the changes that have been made to the format of this statement today and paving the way for tax devolution next year? This has been a key call from the Finance Committee, and from the Chair of the Finance Committee, for some time, with the advent next year of tax powers.

This budget is, as you’ve said, being formed against the backdrop of a new fiscal framework, which is ensuring additional revenue for the Welsh Government—revenue above what you would have received without the fiscal framework. I appreciate your comments about how, because of cutbacks, we are still, I think you said, 20 per cent down on funding. That is far better than the 27 per cent that we would have been facing without the advent of the fiscal framework, so that’s to be welcomed.

Can I firstly turn, though, to your announcement on the rates and bands of the new taxes, because that’s new information, information that I and the rest of the Chamber’s been calling for for a long time? The publication of that is good news and it is to be welcomed for those organisations that need to have stability and certainty when it comes to planning the tax landscape.

If I can turn to land transaction tax first, and the new starting threshold of £150,000, £25,000 higher than in England I believe you said, and £5,000, I believe, higher than in Scotland, that is to be welcomed. Welsh Conservatives have for a long time now been calling for additional help certainly for those first-time buyers in Wales and those at that end of the housing ladder, so that is to be welcomed. There was of course a nip in the tail, so to speak—a sting in the tail—in that that money does need to be recouped and you did announce that there would be a new higher rate. So, can I ask you what assessment has been made of the impact that that will have on the Welsh economy, particularly when it comes to the border areas of Wales? I think you said that Bangor University has been employed doing forecasting for the Welsh Government. Will you be publishing the details of that forecasting at any point, and will we be able to see the exact effect that that independent analysis believes those changes to bands will have on the economy? Clearly, this is just the start of tax devolution, so, over the months and years to come, this will become even more important.

You mentioned the land disposal tax as well and I think, in terms of the environmental benefits of adjusting that tax, you will have the support of most parties, if not all parties in this Chamber, and we want LDT to succeed as much as possible and indeed be better, if possible, than in other areas of the UK.

Now, you mentioned the tourist tax, and it would be remiss of me not to mention this. I hope that that’s just a working title and that that’s not going to go forward in the future. Now, clearly, it is not in the interests of anyone in this Assembly or anyone in Wales for us to discourage tourism. We know how dependent the Welsh economy is on tourism. It is one of the key pillars of the Welsh economy and it is therefore vitally important that not only does any tourist tax, if and when it is developed—[Interruption.] That not only does any tourist tax not have a negative impact in terms of the way that it is set out, but also that the perception is not given out by the Welsh Government, not created by the Welsh Government, that Wales is not open for business when it comes to our tourist economy. So, I think that you have given us an indication of the way you see taxation in Wales going, Cabinet Secretary. I think it’s very important that that is qualified as soon as possible and that people who want to come to Wales to visit, for whatever length of time that may be, are not discouraged from doing so, so we do need to see some clarity as soon as possible on that.

You said in opening your statement that this is very much giving the higher level, the bigger picture, of taxation. You expect detail to follow in the weeks and months to come, and the Finance Committee will no doubt be scrutinising the draft budget over that length of time. So, if I can turn to the way that this budget will deliver on the Welsh Government strategy, the ‘Prosperity for All’ strategy, the First Minister has said that this

‘would drive integration and collaboration across the Welsh public sector, and put people at the heart of improved service delivery.’

This is a noble aim to which I’m sure we would all aspire. With this in mind, can you tell us how this is reflected within the funding streams for this budget and what protections has the Cabinet Secretary—what protections have you made—to ensure certain important projects are ring-fenced within the streams?

Now, clearly, we have another deal before us between Labour and your partners in this budget, Plaid Cymru, something that we’ve got used to over recent years, something that Wales has had to get used to, whether it liked it or not, and part of a two-year budget deal that will tie the hands of the Welsh Government for that time. But will the Cabinet Secretary respond to Plaid Cymru’s claim that over 50 per cent of its spending commitments, or £500 million, have been secured in full or in part over the last two budgets? This doesn't really tally with comments you made over the weekend, so I would appreciate some clarification on this please, Cabinet Secretary. It’s vitally important that the people of Wales believe that this budget deal has been done in the best interests of Wales—in their best interests—and not something that has been rushed through for the sake of a quick political fix, which I’m sure you would want to avoid the accusation of.

Also, if Plaid’s comments are correct, how many spending commitments has the Welsh Government had to give up in order to accommodate Plaid support for this budget? And can you give us details of the commitments that have been shelved? Because, surely, as you would admit, Cabinet Secretary, something has to give. You’ve said that budgets are tight, so you can’t fund everything, so we’ve got a new agreement with Plaid Cymru. Which priorities of the Labour Party in Wales have had to be sidelined or shelved? If I can turn to the—

Ysgrifennydd y Cabinet, diolch am eich datganiad am y gyllideb ddrafft ac am y cyfarfod a gawsoch gyda mi’n gynharach heddiw. A gaf i hefyd groesawu'r ffordd newydd o wneud y gyllideb, a'r newidiadau sydd wedi'u gwneud i fformat y datganiad hwn heddiw i baratoi'r ffordd ar gyfer datganoli treth y flwyddyn nesaf? Bu hyn yn alwad allweddol gan y Pwyllgor Cyllid, a gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, ers cryn amser, gyda dyfodiad y pwerau treth y flwyddyn nesaf.

Mae'r gyllideb hon, fel yr ydych wedi’i ddweud, yn cael ei ffurfio yn erbyn cefndir fframwaith cyllidol newydd, sy'n sicrhau refeniw ychwanegol ar gyfer Llywodraeth Cymru—mwy o refeniw nag y byddech wedi'i gael heb y fframwaith ariannol. Rwy’n gwerthfawrogi'ch sylwadau am sut, oherwydd toriadau, yr ydym yn dal i fod, rwy’n meddwl eich bod wedi dweud, 20 y cant i lawr o ran arian. Mae hynny'n llawer gwell na'r 27 y cant y byddem wedi bod yn ei wynebu heb ddyfodiad y fframwaith cyllidol, felly mae hynny i’w groesawu.

Ond a gaf i droi, yn gyntaf, at eich cyhoeddiad am gyfraddau a bandiau'r trethi newydd, oherwydd mae hynny’n wybodaeth newydd, gwybodaeth yr wyf i a gweddill y Siambr wedi bod yn galw amdani ers amser maith? Mae cyhoeddi hynny’n newyddion da a chaiff groeso gan y sefydliadau hynny sydd angen sefydlogrwydd a sicrwydd o ran cynllunio'r dirwedd dreth.

Os caf i droi at dreth trafodiadau tir yn gyntaf, a'r trothwy cychwyn newydd o £150,000, £25,000 yn uwch nag yn Lloegr, rwy’n credu eich bod wedi’i ddweud, a £5,000, rwy’n credu, yn uwch nag yn yr Alban, mae hynny i'w groesawu. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn galw ers amser maith am gymorth ychwanegol, yn sicr ar gyfer y bobl hynny sy'n prynu am y tro cyntaf yng Nghymru a’r bobl hynny sydd ar waelod yr ysgol dai, felly mae croeso i hynny. Wrth gwrs, roedd tro yn y gynffon, fel petai—pigyn yn y gynffon—sef bod angen adennill yr arian hwnnw a gwnaethoch gyhoeddi y byddai cyfradd uwch newydd. Felly, a gaf i ofyn ichi pa asesiad a wnaethpwyd o'r effaith y bydd hynny'n ei chael ar economi Cymru, yn enwedig yn ardaloedd gororau Cymru? Rwy'n meddwl eich bod wedi dweud bod Prifysgol Bangor wedi bod yn gweithio i Lywodraeth Cymru i wneud rhagolygon. A wnewch gyhoeddi manylion y rhagolygon hynny unrhyw bryd, ac a fyddwn yn gallu gweld sut yn union y mae’r dadansoddiad annibynnol hwnnw’n credu y bydd y newidiadau hynny i fandiau’n effeithio ar yr economi? Yn amlwg, dim ond dechrau datganoli treth yw hyn, felly, dros y misoedd a'r blynyddoedd i ddod, bydd hyn yn dod yn bwysicach fyth.

Soniasoch am y dreth gwarediadau tir hefyd, ac rwy'n meddwl, o ran manteision amgylcheddol addasu'r dreth honno, y bydd gennych gefnogaeth y rhan fwyaf o’r pleidiau, os nad pob plaid yn y Siambr hon, ac rydym am i’r dreth gwarediadau tir lwyddo cymaint ag y bo modd a bod yn well, yn wir, os yn bosibl, nag mewn ardaloedd eraill yn y DU.

Nawr, gwnaethoch chi sôn am y dreth dwristiaid, a bydd yn rhaid imi sôn am hyn. Rwy'n gobeithio mai dim ond teitl gwaith yw hwnnw ac na fydd yn mynd ymlaen yn y dyfodol. Nawr, yn amlwg, nid yw er budd neb yn y Cynulliad hwn na neb yng Nghymru i beidio â chymell twristiaeth. Rydym yn gwybod pa mor ddibynnol yw economi Cymru ar dwristiaeth. Mae'n un o brif bileri economi Cymru ac felly mae'n hollbwysig, nid yn unig bod unrhyw dreth dwristiaid, os a phryd y caiff ei datblygu—[Torri ar draws.] Nid yn unig bod unrhyw dreth dwristiaid yn osgoi cael effaith negyddol o ran y ffordd y caiff ei hamlinellu, ond hefyd nad yw Llywodraeth Cymru’n rhoi’r argraff, nac yn creu’r argraff, nad yw Cymru ar agor i fusnes o ran ein heconomi twristiaeth. Felly, rwy’n meddwl eich bod wedi rhoi syniad inni o'r cyfeiriad yr ydych yn gweld trethiant yng Nghymru yn mynd iddo, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n meddwl ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwneud hyn yn glir cyn gynted ag y bo modd ac nad ydym yn peri i bobl a hoffai ddod i Gymru i ymweld, am ba hyd bynnag o amser, beidio â gwneud hynny, felly mae angen inni weld rhywfaint o eglurder cyn gynted ag y bo modd ar hynny.

Gwnaethoch ddweud wrth agor eich datganiad fod hyn yn ymwneud â threthiant ar y lefel uwch, y darlun mwy. Rydych yn disgwyl i’r manylion ddilyn yn yr wythnosau a'r misoedd i ddod, ac mae’n siŵr y bydd y Pwyllgor Cyllid yn craffu ar y gyllideb ddrafft dros y cyfnod hwnnw. Felly, os caf i droi at y ffordd y bydd y gyllideb hon yn cyflawni strategaeth Llywodraeth Cymru, y strategaeth ‘Ffyniant i Bawb’, dywedodd y Prif Weinidog y byddai hyn

‘yn sbardun i integreiddio a chydweithio ar draws sector cyhoeddus Cymru, ac yn rhoi pobl wrth wraidd gwell darpariaeth gwasanaeth.’

Mae hwnnw’n nod mawrfrydig, ac rwy'n siŵr y byddem i gyd yn cytuno ag ef. Gyda hyn mewn golwg, a allwch chi ddweud wrthym sut y mae hyn wedi’i adlewyrchu yn y ffrydiau cyllido ar gyfer y gyllideb hon a pha amddiffyniadau y mae Ysgrifennydd y Cabinet—pa amddiffyniadau ydych chi wedi'u gwneud—i sicrhau bod rhai prosiectau pwysig wedi'u neilltuo o fewn y ffrydiau?

Nawr, yn amlwg, mae gennym fargen arall o'n blaenau rhwng Llafur a'ch partneriaid yn y gyllideb hon, sef Plaid Cymru, rhywbeth yr ydym wedi dod i arfer ag ef dros y blynyddoedd diwethaf, rhywbeth y mae Cymru wedi gorfod dod i arfer ag ef, pa un a oeddent yn ei hoffi ai peidio, a rhan o fargen cyllideb dwy flynedd a fydd yn clymu dwylo Llywodraeth Cymru am y cyfnod hwnnw. Ond a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i honiad Plaid Cymru bod dros 50 y cant o'i ymrwymiadau gwario, neu £500 miliwn, wedi'u sicrhau'n llawn neu'n rhannol dros y ddwy gyllideb ddiwethaf? Nid yw hyn wir yn gytûn â’r sylwadau a wnaethoch dros y penwythnos, felly byddwn yn ddiolchgar am rywfaint o eglurhad ynghylch hyn, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n hollbwysig bod pobl Cymru'n credu bod y gyllideb hon wedi cael ei gwneud er pennaf les Cymru—er eu pennaf les nhw—ac nid yw’n rhywbeth sydd wedi'i ruthro er mwyn cael ateb gwleidyddol cyflym; rwy'n siŵr y byddech am osgoi’r cyhuddiad hwnnw.

Hefyd, os yw sylwadau Plaid yn gywir, faint o ymrwymiadau gwariant y mae Llywodraeth Cymru wedi gorfod eu hildio er mwyn sicrhau cefnogaeth Plaid i’r gyllideb hon? A allwch chi roi manylion inni am yr ymrwymiadau yr ydych wedi cefnu arnynt? Oherwydd, yn sicr, fel y byddech yn ei dderbyn, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n rhaid hepgor rhywbeth. Rydych chi wedi dweud bod cyllidebau'n dynn, felly ni allwch chi ariannu popeth, felly mae gennym gytundeb newydd gyda Phlaid Cymru. Pa rai o flaenoriaethau'r Blaid Lafur yng Nghymru sydd wedi gorfod cael eu gohirio neu eu hepgor? Os caf i droi at—

I just wondered if the Member would like a penny, because it’s more than he’s ever got out of any budget deal with any Government in Wales.

Roeddwn yn meddwl tybed a fyddai'r Aelod yn hoffi ceiniog, oherwydd mae hynny’n fwy nag y mae erioed wedi’i gael o unrhyw gytundeb cyllideb gydag unrhyw Lywodraeth yng Nghymru.

It’s always nice to hear the—[Interruption.] I’m not sure—[Interruption.] I’m not sure—[Interruption.] I’m not sure whether that’s a Plaid comment—

Mae bob amser yn braf clywed—[Torri ar draws.] Nid wyf i’n siŵr—[Torri ar draws.] Nid wyf i’n siŵr—[Torri ar draws.] Nid wyf i’n siŵr a yw hwnnw'n sylw gan Plaid—

[Continues.]—or a comment from the Chair of the Finance Committee.

[Yn parhau.]—neu’n sylw gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid.

The intervention has been made. Allow the spokesperson for the opposition to continue, please.

Mae'r ymyriad wedi'i wneud. Gadewch i lefarydd yr wrthblaid barhau, os gwelwch yn dda.

Thank you. If I could turn to some of the specifics and our national health service, the NHS is a key priority for the people of Wales and Welsh Conservatives believe that it should be our key priority too. We are, of course, still playing catch up because of the lack of real-terms budget protection over a number of years, but we are where we are. The ‘Prosperity for All’ document states that the Welsh Government will ensure that organisations delivering health and care services will pool their budgets. So, has the current budget accounted for delivery of this aim? I’d be grateful if you could tell us if the organisations that have been involved have been fully informed of how they are intended to implement this.

Whilst I welcome the ongoing commitment that the Welsh Government has announced to a new treatment fund, we still don’t believe that makes up for the lack of a cancer treatment fund, which we have long called for in Wales. At the same time, we know that, across the border, the UK Government has recently announced 2,000 additional nurses, consultants, and therapists for child and adolescent services, and is introducing waiting-time standards for mental health services. Can the people of Wales expect the same level of investment, and how much of the £40 million promised in the budget will allow for such changes in Wales as well, and, crucially, will this be suitably ring fenced?

It’s well known that health boards across Wales are carrying some eye-watering levels of debt. There doesn’t seem to be any real light at the end of the tunnel when it comes to effectively managing this debt. How confident are you, Cabinet Secretary, that the health board deficits, such as the £49 million at Hywel Dda Local Health Board—I could go on—will receive the money that they need through the health budget and that we won’t see spiralling debt in future?

Just turning to transport and infrastructure, the Cabinet Secretary has outlined the tightness of budget and you’ve said about how you intend to use capital funding borrowing powers. There clearly is a shortness of cash there, but we hope that you’ll be able to meet those aims. And, if I could turn to the M4, it is interesting that it’s not that long ago that I remember Plaid Cymru saying that the Welsh Government’s commitment to the black route as its favourite option would be a deal breaker in terms of any future support for a budget. That’s probably more of a question for Plaid than it is for you, Cabinet Secretary, but, that said—and I’m sure you will say that this is currently a matter for the public inquiry—there clearly isn’t deep support for a new motorway, a key plank of the Government’s transport policy, underlying this deal, so is this really a sound basis on which to proceed, and has this deal been stress tested?

To close, Llywydd, and, on a positive note, I welcome the ongoing commitment to a development bank. Welsh Conservatives have long supported the restructuring of Finance Wales, and I hope that this delivers the dividends that we all want it to do. In conclusion, I look forward to working with the other members of the Finance Committee and with yourself to fully scrutinise this draft budget over the weeks and months ahead. And I hope that, at the end of it, Wales will have a draft budget and a finalised budget that will truly deliver for the needs of the people of Wales.

Diolch. Os caf i droi at rai o'r manylion a'n gwasanaeth iechyd gwladol, mae'r GIG yn flaenoriaeth allweddol i bobl Cymru ac mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn credu y dylai fod yn flaenoriaeth allweddol i ninnau. Wrth gwrs, rydym yn dal i ddal i fyny oherwydd diffyg amddiffyniad i’r gyllideb mewn termau real dros nifer o flynyddoedd, ond dyma lle'r ydym ni. Mae'r ddogfen ‘Ffyniant i Bawb’ yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd sefydliadau sy'n darparu gwasanaethau iechyd a gofal yn cronni eu cyllidebau. Felly, a yw'r gyllideb gyfredol wedi rhoi cyfrif am gyflawni'r nod hwn? Byddwn yn ddiolchgar pe gallech ddweud wrthym a yw'r sefydliadau dan sylw wedi cael gwybod yn llawn sut y bwriedir iddynt roi hyn ar waith.

Er fy mod yn croesawu'r ymrwymiad parhaus y mae Llywodraeth Cymru wedi ei gyhoeddi i gronfa driniaeth newydd, nid ydym yn credu o hyd bod hynny'n gwneud iawn am ddiffyg cronfa trin canser, rhywbeth yr ydym wedi galw amdani ers amser maith yng Nghymru. Ar yr un pryd, rydym yn gwybod bod Llywodraeth y DU yn ddiweddar wedi cyhoeddi 2,000 o nyrsys, ymgynghorwyr a therapyddion ychwanegol ar gyfer gwasanaethau i blant a’r glasoed, a’u bod yn cyflwyno safonau amser aros ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl. A all pobl Cymru ddisgwyl yr un lefel o fuddsoddiad, a faint o'r £40 miliwn a addawyd yn y gyllideb a fydd yn caniatáu ar gyfer newidiadau o'r fath yng Nghymru hefyd, ac, yn hollbwysig, a fydd hyn wedi'i glustnodi'n briodol?

Mae'n hysbys bod gan fyrddau iechyd ledled Cymru ddyledion mawr iawn. Nid yw'n ymddangos bod unrhyw olau go iawn ym mhen draw’r twnnel o ran rheoli'r ddyled hon yn effeithiol. Pa mor hyderus ydych chi, Ysgrifennydd y Cabinet, y gall dyledion y byrddau iechyd, fel y £49 miliwn ym Mwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda—gallwn i fynd ymlaen—gael yr arian sydd ei angen arnynt drwy'r gyllideb iechyd ac na fyddwn yn gweld dyledion yn cynyddu yn y dyfodol?

I droi at drafnidiaeth a seilwaith, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi amlinellu pa mor dynn yw’r gyllideb ac rydych chi wedi dweud sut rydych chi'n bwriadu defnyddio pwerau benthyca cyllid cyfalaf. Mae’n amlwg bod arian parod yn brin, ond gobeithio y byddwch yn gallu bodloni’r nodau hynny. Ac, os caf i droi at yr M4, mae'n ddiddorol fy mod yn cofio, nid yn hir iawn yn ôl, Plaid Cymru yn dweud y byddai ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r llwybr du, sef eu hoff opsiwn, yn golygu na fyddent yn gallu dod i gytundeb o ran unrhyw gefnogaeth i gyllideb yn y dyfodol. Mae'n siŵr bod hwnnw’n fwy o gwestiwn i Plaid nag i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ond, wedi dweud hynny—ac rwy'n siŵr y gwnewch ddweud mai mater i'r ymchwiliad cyhoeddus yw hwn ar hyn o bryd—mae’n amlwg nad oes cefnogaeth ddofn i draffordd newydd, un o brif bwyntiau polisi trafnidiaeth y Llywodraeth, y tu ôl i'r fargen hon, felly a yw hyn wir yn sail gadarn i fwrw ymlaen arni, ac a yw’r cytundeb hwn wedi’i brofi o dan straen?

I gloi, Llywydd, ac, ar nodyn cadarnhaol, rwy'n croesawu'r ymrwymiad parhaus i fanc datblygu. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi cefnogi'r gwaith o ailstrwythuro Cyllid Cymru ers amser maith, ac rwy’n gobeithio y bydd yn talu ar ei ganfed fel yr hoffem i gyd iddo wneud. I gloi, edrychaf ymlaen at weithio gydag aelodau eraill y Pwyllgor Cyllid a gyda chi eich hun i graffu'n llawn ar y gyllideb ddrafft hon dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Ac rwy'n gobeithio y bydd gan Gymru, erbyn y diwedd, gyllideb ddrafft a chyllideb derfynol a fydd wir yn cyflawni ar gyfer anghenion pobl Cymru.

Mae’n wir i ddweud, wrth gwrs, bod Cymru wastad wedi bod yn wlad lle mae’r angen yn llawer mwy na’r adnoddau sydd gyda ni i gwrdd â’r angen hynny. Ac mae hynny yn sicr yn wir ar hyn o bryd am y rhesymau yr oedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn eu darlunio, a hynny, wrth gwrs, yn ganlyniad i’r polisi llymdra o San Steffan.

Ond mae wedi bod yn wir, wrth gwrs, am gyfnod hirach na hynny. Mae haneswyr yn galw Cymru yn ‘genedl hwyr’ yn yr ystyr ein bod ni ddim wedi medru, wrth gwrs, adeiladu’r isadeiledd sydd yn angenrheidiol ar gyfer bod yn genedl lewyrchus. Mae pennu cyllideb, felly, yn un o’r cyfrifoldebau pwysicaf sydd gyda ni yn y lle hwn oherwydd, wrth gwrs, mae’n rhaid inni flaenori’r gwaith yna o ailadeiladu’r genedl yna a mynd i’r afael â rhoi ateb i’r esgeulustra sydd wedi bod am genedlaethau.

Dyna’r chwyddwydr rŷm ni’n ei ddefnyddio ym Mhlaid Cymru wrth asesu sut i ddwyn i gyfrif y Llywodraeth lle mae hynny’n angenrheidiol, ond hefyd, wrth gwrs, i weithio o blaid cydweithio lle mae yna dir cyffredin. Des i mewn i wleidyddiaeth er mwyn gwneud gwahaniaeth, a dyna beth mae Plaid Cymru wedi ei wneud, wrth gwrs, trwy’r cytundeb rydym ni wedi ei wneud unwaith eto gyda’r Llywodraeth Lafur. A dweud y gwir, byddai’n well gyda fi fod yn sedd yr Ysgrifennydd Cabinet, ac rydw i’n mawr obeithio y bydd Plaid Cymru yn arwain Llywodraeth ar ryw bwynt, achos mae yna bethau, wrth gwrs, lle rydym ni’n anghytuno’n chwyrn.

Mae yna feysydd lle na wnes i ddim llwyddo i berswadio’r Ysgrifennydd Cabinet: ar hyn o bryd, wrth gwrs, yr holl gwestiwn ynglŷn â’r cyflogau a’r cap ar gyflogau yn y sector gyhoeddus, y cwestiwn ynglŷn â’r ffioedd dysgu, wrth gwrs, a chynyddu’r baich a’r dyledion sydd yn mynd i fod ar fyfyrwyr. Yn fanna, rydym ni’n anghytuno â’r Llywodraeth, ac, am y rheswm hwnnw, wrth gwrs, nid ydym ni’n mynd i gefnogi’r gyllideb yma, ac mi fyddwn ni’n dal i anghytuno ar y meysydd hynny ac ar feysydd eraill. Ond lle mae yna dir cyffredin, wrth gwrs, rydym ni’n barod i gydweithio gyda phobl o bleidiau eraill er budd Cymru, a dyna beth mae pobl Cymru yn ei ddisgwyl oddi wrthym ni, a dweud y gwir, ydy gwleidyddiaeth sydd yn aeddfed, sydd yn edrych i’r hirdymor. All Cymru ddim aros tair blynedd a hanner am etholiad i gael Llywodraeth newydd er mwyn adeiladu’r seiliau sydd eu hangen ar gyfer yr hirdymor. Felly, nid ydw i’n ymddiheuro am eiliad am wneud ein rhan ni dros adeiladu’r Gymru well rydym ni eisiau ei gweld.

There are a number of areas where Wales cannot wait for a change of Government, and, therefore, in a Parliament where the Government does not have a majority, it is incumbent upon all of us, as parliamentarians, to do our bit to actually put into action the kind of policies that we want to see, that we were elected on, and that’s what we try to do in the agreement that we have that has been set out. We’ve clearly made the point on many occasions in recent years that we must ensure that Wales does not become, in microcosm, a version of the UK’s problem of an overcentralisation, overconcentration, of wealth in one corner of Wales. We want to see success in that corner of Wales, but we want to see that spread equally, and that also requires public investment in those areas as well. And, yet again, in this budget agreement, we tried to emphasise having that investment in all parts of Wales.

So, we have the £4 million to kick-start the development of the third Menai bridge, we have the development of the integrated healthcare centre in Cardigan, £15 million for the improvement north-south links, and the upgrading of the TrawsCymru service as well, of course, the work continuing on the feasibility study of the Aberystwyth-Carmarthen railway line, as was referred to earlier, and the national football museum in north-east Wales as well. And, indeed, if we’re removing tolls on the Severn bridge in that corner of Wales, then it’s right as well that we follow through on the principle and remove the tolls on the Cleddau bridge in south-west Wales as well.

It’s good to see a commitment for making sure that the south Wales metro reaches all parts of the Valleys in its area, and so looking at extending and linking into the Rhondda Fach, and creating a new metro as well for Swansea bay and the south Wales Valleys. So, making sure that this is a budget for the whole of Wales is a core principle for us, and that’s what we tried to do with the agreement, but it’s also about investing in our future, so it’s good to see an additional £40 million there for higher and further education. Young people are absolutely our most critical resource—true for any country and certainly true for us. There is £6 million, as well, for young farmers to actually ensure that we have a future for that sector that is grounded within new entrants into the industry. In north Wales, £14 million for medical training and a development fund for undergraduate medical training, building on the £7 million for last year.

Our deal is also about new ideas—new ideas that try to come up with solutions for some of the long-standing problems that we address in this Chamber, looking at new innovations within health and social care. The Buurtzorg pilot that will lead to the training of 80 new district nurses, the foundational economy, which has broad cross-party support—it’s here in the Plaid Cymru agreement so we can start the work, not just talk about it, but start the work on actually putting that into action in tangible ways, beginning with care and procurement as sectoral focuses.

So, there are a number of areas here that we also feel have been underinvested in in the past, and we’re trying to set the balance right. Mental health—I think there’s a broad consensus that that is a sector that has not had the support it deserves, and so, yet again, right at the core of the agreement, an additional £40 million on top of the £20 million from last year, but now, crucially, baselined, so that will be there, recurrent into the future, as it should be if we’re to meet the requirements of that important sector of our public health service. Agriculture and tourism get additional money. They’ve often been cinderella sectors in recent years. We need to see them actually—. They’re at the core of the rural economy, and it’s good to see additional money here as a result of Plaid Cymru priorities in this budget.

There is £15 million overall additional money for the Welsh language, and if you count all the additional Welsh language-related areas, there’s an additional £20 million investment. Additional money—that’s the way that we’re going to achieve the ambitious target that the Government has set out in terms of the million Welsh speakers by 2050.

It’s true to say, of course, that Wales has always been a nation where the need outstrips the resource that we have to meet that need. And that’s certainly true now for the reasons outlined by the Cabinet Secretary: austerity as a result of the policy emerging from Westminster.

But it has been true for a longer period than that. Historians call Wales a ‘late nation’ in the sense that we haven’t been able to build the infrastructure necessary to be a prosperous nation. Establishing a budget is one of the most important responsibilities we have in this place because, of course, we must prioritise this work of rebuilding the nation and tackling the need to put right the problems of the negligence that’s existed over generations.

That is the spotlight that we in Plaid Cymru place on this as we hold the Government to account where necessary, but also work together where there is common ground. I came into politics to make a difference, and that is what Plaid Cymru has done through the agreement that we have reached once again with the Labour Government. If truth to be told, I would prefer to be in the Cabinet Secretary’s seat, and I very much hope that Plaid Cymru will lead Government at some point, because there are issues that we disagree on vehemently.

There are areas where I didn’t manage to persuade the Cabinet Secretary. At the moment, of course, there’s this whole question of the pay cap in the public sector, the question of tuition fees and increasing the debt burden on students. There, we disagree with Government and, for that reason, of course, we’re not going to be supporting this budget, and we will continue to disagree on those areas and others. But where there is common ground, then we are willing to co-operate with people from other parties for the benefit of Wales, and that is what the people of Wales expect from us, if truth be told: mature politics, politics that looks to the long term. Wales cannot wait three and a half years for an election in order to get a new Government in place to build the foundations that are needed for the longer term. So, I make no apology at all for playing our part in building that better Wales that we all want to see.

Mae nifer o feysydd lle na all Cymru aros am newid Llywodraeth, ac, felly, mewn Senedd lle nad oes gan y Llywodraeth fwyafrif, mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom, fel seneddwyr, i wneud ein rhan i roi ar waith mewn gwirionedd y math o bolisïau yr hoffem eu gweld, y cawsom ein hethol arnynt, a dyna'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yn y cytundeb sydd gennym ac sydd wedi'i nodi. Rydym wedi gwneud y pwynt yn glir ar sawl achlysur yn ystod y blynyddoedd diwethaf bod rhaid inni sicrhau na ddaw Cymru, mewn microcosm, yn fersiwn o broblem y DU o or-ganoli, gor-grynodi, cyfoeth mewn un gornel o Gymru. Hoffem weld llwyddiant yn y gornel honno o Gymru, ond hoffem ei weld wedi’i ledaenu'n gyfartal, ac mae hynny hefyd yn golygu bod angen buddsoddiad cyhoeddus yn yr ardaloedd hynny hefyd. Ac eto, yn y cytundeb cyllideb hwn, fe wnaethom geisio pwysleisio cael y buddsoddiad hwnnw ym mhob rhan o Gymru.

Felly, mae gennym y £4 miliwn i gychwyn datblygiad trydedd pont Menai, mae gennym ddatblygiad y ganolfan gofal iechyd integredig yn Aberteifi, £15 miliwn i wella'r cysylltiadau rhwng y gogledd a'r de, ac uwchraddio gwasanaeth TrawsCymru yn ogystal, wrth gwrs, y gwaith sy’n parhau ar astudiaeth ddichonoldeb rheilffordd Aberystwyth-Caerfyrddin, fel y nodwyd yn gynharach, a'r amgueddfa bêl-droed genedlaethol yn y gogledd-ddwyrain hefyd. Ac, yn wir, os ydym yn tynnu tollau ar bont Hafren yn y gornel honno o Gymru, mae'n iawn hefyd ein bod yn dilyn yr egwyddor ac yn cael gwared ar y tollau ar bont Cleddau yn y de-orllewin hefyd.

Mae'n dda gweld ymrwymiad i sicrhau bod metro de Cymru yn cyrraedd pob rhan o'r Cymoedd yn ei ardal, ac felly'n edrych ar ymestyn a chysylltu â'r Rhondda Fach, a chreu metro newydd hefyd ar gyfer bae Abertawe a Chymoedd y de. Felly, mae sicrhau bod hon yn gyllideb i Gymru gyfan yn egwyddor graidd inni, a dyna'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud gyda'r cytundeb, ond mae hefyd yn fater o fuddsoddi yn ein dyfodol, felly mae'n dda gweld £40 miliwn ychwanegol yno ar gyfer addysg uwch ac addysg bellach. Yn sicr, pobl ifanc yw ein hadnodd pwysicaf—mae hynny’n wir am unrhyw wlad ac yn sicr yn wir amdanom ni. Hefyd, mae £6 miliwn ar gael i ffermwyr ifanc i sicrhau bod gennym ddyfodol i'r sector hwnnw sy’n seiliedig ar newydd-ddyfodiaid i'r diwydiant. Yn y gogledd, mae £14 miliwn ar gyfer hyfforddiant meddygol a chronfa ddatblygu ar gyfer hyfforddiant meddygol i israddedigion, sy’n adeiladu ar y £7 miliwn ar gyfer y llynedd.

Mae ein cytundeb hefyd yn ymwneud â syniadau newydd—syniadau newydd sy'n ceisio llunio atebion i rai o'r problemau hirdymor yr ydym yn eu trafod yn y Siambr hon, gan edrych ar arloesiadau newydd o fewn iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'r cynllun treialu Buurtzorg a fydd yn arwain at hyfforddi 80 o nyrsys ardal newydd, yr economi sefydliadol, sydd wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol eang—mae yma yn y cytundeb â Phlaid Cymru fel y gallwn ddechrau'r gwaith, nid dim ond siarad amdano, ond dechrau’r gwaith o roi hynny ar waith mewn ffyrdd pendant, gan ddechrau gyda gofal a chaffael fel elfennau i ganolbwyntio arnynt yn y sector.

Felly, mae nifer o feysydd yma y teimlwn hefyd nad ydynt wedi cael digon o fuddsoddiad yn y gorffennol, ac rydym yn ceisio unioni’r cydbwysedd. Iechyd meddwl—rwy'n meddwl bod yna gonsensws eang bod hwnnw'n sector nad yw wedi cael y gefnogaeth y mae'n ei haeddu, ac felly, eto, wrth wraidd y cytundeb, £40 miliwn ychwanegol ar ben yr £20 miliwn o’r llynedd, ond nawr, yn hollbwysig, yn gyllideb sylfaenol, fel y bydd yno, yn barhaus i’r dyfodol, fel y dylai fod os ydym am fodloni gofynion y sector pwysig hwnnw yn ein gwasanaeth iechyd cyhoeddus. Mae amaethyddiaeth a thwristiaeth yn cael arian ychwanegol. Yn aml maent wedi bod yn sectorau sinderela yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae angen inni eu gweld wir—. Maent wrth wraidd yr economi wledig, ac mae'n dda gweld arian ychwanegol yma o ganlyniad i flaenoriaethau Plaid Cymru yn y gyllideb hon.

Mae £15 miliwn o arian ychwanegol cyffredinol ar gyfer y Gymraeg, ac os ydych yn cyfrif yr holl feysydd ychwanegol sy'n gysylltiedig â'r Gymraeg, mae’n fuddsoddiad ychwanegol o £20 miliwn. Arian ychwanegol—dyna sut yr ydym am gyflawni'r targed uchelgeisiol y mae'r Llywodraeth wedi'i nodi o ran y filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

Thank you. I’d be grateful to understand from the Plaid finance spokesperson—. I appreciate the finance Secretary, when he outlined the budget, said he was looking to explore specific tax measures within the tourist sector to raise money. He wasn’t looking to alleviate taxes in the tourism sector; he was looking to raise money. Given that you’ve had in-depth discussions with the Government, what is your understanding of the Government’s ambition in this particular sector, on the tourism industry in Wales?

Diolch. Byddwn yn ddiolchgar i gael deall gan lefarydd cyllid Plaid Cymru—. Rwy'n deall bod yr Ysgrifennydd cyllid, wrth amlinellu’r gyllideb, wedi dweud ei fod yn bwriadu archwilio mesurau treth penodol yn y sector twristiaeth i godi arian. Nid oedd yn bwriadu lliniaru trethi yn y sector twristiaeth; ei fwriad oedd codi arian. O gofio eich bod wedi cael trafodaethau manwl gyda'r Llywodraeth, beth yw eich dealltwriaeth o uchelgais y Llywodraeth yn y sector penodol hwn, y diwydiant twristiaeth yng Nghymru?

Well, the additional money that was referred to was for marketing. I would like the Conservative Party to point out the areas that all these positive ideas that Plaid Cymru have brought to the table—which one of them do you disagree with? Do you think that there should be less money for the tourism sector?

Wel, roedd yr arian ychwanegol y cyfeiriwyd ato ar gyfer marchnata. Hoffwn i'r Blaid Geidwadol nodi'r meysydd y mae'r holl syniadau cadarnhaol hyn y mae Plaid Cymru wedi'u dwyn at y bwrdd—pa un yr ydych chi'n anghytuno ag ef? Ydych chi'n meddwl y dylai fod llai o arian ar gyfer y sector twristiaeth?

In terms of the tourism levy, I think this is an idea that deserves to be explored. It is used widely—[Interruption.] It is used widely throughout most economies. Many of them have bigger tourism sectors than us and they use it to invest intelligently in the skills and infrastructure necessary to have a successful tourism economy. It’s called investing in the future of your country, and you should try it sometime, rather than just carping on the sidelines. Why don’t you see a positive vision for the future of Wales and bring your ideas here to this Chamber? That’s what you’re elected for. As a result of this deal and last year’s deal, and the compact that we originally signed, Plaid Cymru ideas from our manifesto will have been delivered in part or in full to the tune of £565 million. Actually, most of our major financial commitments from our manifesto from 2016 will have been delivered in part or in full. That is democratic politics in action, I would respectfully suggest to the leader of the Conservative Party. He should try it sometime. We are paid not to issue soundbites and press releases; we are paid to try and do our bit to make the lives of the people of Wales better. That is why we’re here in this Chamber, and I am not going to apologise to him or to anyone else for doing our job.

O ran yr ardoll dwristiaeth, credaf fod hwn yn syniad sy'n haeddu cael ei archwilio. Fe'i defnyddir yn eang—[Torri ar draws.] Fe'i defnyddir yn eang yn y rhan fwyaf o economïau. Mae gan lawer ohonynt sectorau twristiaeth mwy na ni ac maent yn ei defnyddio i fuddsoddi'n ddeallus yn y sgiliau a'r seilwaith sydd eu hangen i gael economi twristiaeth lwyddiannus. Buddsoddi yn nyfodol eich gwlad yw hyn, a dylech roi cynnig arni rywbryd, yn hytrach nag achwyn o’r ymylon. Pam nad ydych chi'n gweld gweledigaeth gadarnhaol ar gyfer dyfodol Cymru ac yn dod â'ch syniadau yma i'r Siambr hon? Dyna'r hyn yr ydych wedi eich ethol i’w wneud. O ganlyniad i'r cytundeb hwn a chytundeb y llynedd, a'r compact y gwnaethom ei lofnodi'n wreiddiol, bydd syniadau Plaid Cymru o'n maniffesto wedi'u cyflwyno'n rhannol neu'n llawn am gost o £565 miliwn. Yn wir, bydd y rhan fwyaf o'n prif ymrwymiadau ariannol o'n maniffesto o 2016 wedi eu cyflawni’n rhannol neu'n llawn. Dyna wleidyddiaeth ddemocrataidd ar waith, byddwn yn awgrymu’n barchus i arweinydd y Blaid Geidwadol. Dylai roi cynnig arni rywbryd. Nid ydym ni’n cael ein talu i wneud sylwadau bachog a datganiadau i'r wasg; rydym yn cael ein talu i geisio gwneud ein rhan i wella bywydau pobl Cymru. Dyna pam yr ydym yma yn y Siambr hon, ac ni wnaf ymddiheuro iddo ef nac i neb arall am wneud ein gwaith.

Perhaps I’ll try and calm things down a little in my usual way. I would like to thank the Cabinet Secretary for the courtesy that he has shown to me, also, in telling me the broad outlines of the statement this afternoon when we spoke this morning. I agree with my new neighbour, Adam Price—[Interruption.] I don’t know whether I should now call him my honourable friend or whether—[Interruption.] Near neighbour. There is a kind of cordon sanitaire between us, in the form of Simon Thomas. [Laughter.] But I’m delighted to join my fellow nationalists, anyway, on this side of the Chamber—[Interruption.]

Efallai y gwnaf geisio tawelu pethau ychydig yn fy ffordd arferol. Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y cwrteisi y mae wedi’i ddangos imi, hefyd, wrth roi amlinelliad bras imi o ddatganiad y prynhawn yma pan fuom yn siarad y bore yma. Rwy'n cytuno â'm cymydog newydd, Adam Price—[Torri ar draws.] Nid wyf yn gwybod a ddylwn nawr ei alw'n ffrind anrhydeddus, neu a—[Torri ar draws.] Cymydog agos. Mae yna fath o cordon sanitaire rhyngom ni, ar ffurf Simon Thomas. [Chwerthin.] Ond rwy'n falch iawn o ymuno â'm cyd-genedlaetholwyr, beth bynnag, ar yr ochr hon i'r Siambr—[Torri ar draws.]

I agree with the point that Adam Price made with such passion a moment ago, that it is right for parties in this house to work together for the benefit of Wales. So I was a bit surprised, actually, when the Cabinet Secretary did ring me this morning, because on the radio on Sunday morning, he said he has little limited contact with the Conservatives and can’t ever imagine having conversations with UKIP. Anyway, I’m very pleased to see that he’s recanted within a couple of days from that rather extreme opinion.

This debate, to an extent, is one of shadow-boxing, because although I appreciate that the deal that Plaid Cymru have done with Labour has enabled them to make a real contribution to this budget in detail—£500-odd million is not an insignificant sum—but the Welsh Government’s budget, of course, is £15 billion to £16 billion and they are constrained, in any event, in what they can do with it by the obvious things that have to be funded by any Government. The element of discretion in the Welsh budget is inevitably very limited, although that will certainly become greater when we do actually get tax devolution in two years’ time. Then, there will be more options that the elected politicians of Wales will be able to choose from amongst in (a) the levels of taxation and (b) what we do with it. But the background to this budget is, of course, set out in what the Cabinet Secretary says about the policy of the UK Government. He says:

‘If the UK Government continues on its present path, we face a further extension in a period of austerity already unprecedented in length and depth.’

He also says, in the same paragraph in this statement, that a report from the chief economist for Wales about future public finances and our economic prospects shows some stark messages. The one message that I get from the pack that came with the document with all the details about the budget in it today, and the chief economist’s report—it has at the end of it, on page 27, this from the Office for Budget Responsibility:

‘new unfunded “giveaways” would take the Government further away from its medium-term fiscal objective and would only add to the longer-term challenges. In many recent fiscal events, giveaways today have been financed by the promise of takeaways tomorrow. The risk there, of course, is that tomorrow never comes.’

From the way in which the Welsh Government speaks about the economy, anybody would think that spending bills never come home to roost. We’ve been down that dolorous path many, many times in the course of my lifetime. Eventually, the chickens do come home to roost and you have to be able to pay back the money that you borrow. Very often, of course, the payback time comes when it’s extremely inconvenient, and indeed sometimes impossible, to do so. Once a Government loses its credit rating and its ability to borrow at reasonable rates, then those who suffer most in those circumstances—all historical precedent shows this—are those, actually, who are the most vulnerable in society. I give way to Mike Hedges.

Rwy’n cytuno â'r pwynt a wnaeth Adam Price gyda chymaint o angerdd eiliad yn ôl, sef ei bod yn iawn i’r pleidiau yn y tŷ hwn gydweithio er budd Cymru. Felly, cefais fy synnu ychydig, a dweud y gwir, pan ffoniodd Ysgrifennydd y Cabinet fi heddiw, oherwydd ar y radio fore Sul, dywedodd nad oes ganddo lawer o gyswllt â'r Ceidwadwyr ac na allai byth ddychmygu cael sgyrsiau gydag UKIP. Beth bynnag, rwy'n falch iawn o weld ei fod wedi diarddel o fewn ychydig ddyddiau y farn eithaf eithafol honno.

Mae'r ddadl hon, i raddau, yn un o esgus paffio, oherwydd er fy mod yn deall bod y fargen y mae Plaid Cymru wedi'i tharo â Llafur wedi eu galluogi i wneud cyfraniad go iawn i'r gyllideb hon yn fanwl—nid yw tua £500 miliwn yn swm ansylweddol—ond mae cyllideb Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn £15 biliwn i £16 biliwn ac maent wedi’u cyfyngu, beth bynnag, o ran yr hyn y gallant ei wneud ag ef oherwydd y pethau amlwg y mae'n rhaid i unrhyw Lywodraeth eu hariannu. Mae'n anochel bod yr elfen o ddisgresiwn yng nghyllideb Cymru yn gyfyngedig iawn, er y bydd hynny'n sicr yn cynyddu pan gawn ni ddatganoli treth ymhen dwy flynedd. Yna, bydd mwy o opsiynau i wleidyddion etholedig Cymru allu dewis o’u plith o ran (a) lefelau trethi a (b) yr hyn a wnawn â hwy. Ond, wrth gwrs, mae cefndir y gyllideb hon wedi’i nodi yn yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddweud am bolisi Llywodraeth y DU. Mae'n dweud:

‘Os yw Llywodraeth y DU yn parhau ar eu llwybr presennol, rydym yn wynebu estyniad pellach mewn cyfnod o gyni sydd eisoes heb ei debyg o ran hyd a dyfnder.’

Mae hefyd yn dweud, yn yr un paragraff yn y datganiad hwn, bod adroddiad gan brif economegydd Cymru am gyllid cyhoeddus yn y dyfodol a'n rhagolygon economaidd yn dangos rhai negeseuon llwm. Yr un neges yr wyf i’n ei chael o'r pecyn a ddaeth gyda'r ddogfen gyda'r holl fanylion am y gyllideb ynddi heddiw, ac o adroddiad y prif economegydd—mae ar y diwedd, ar dudalen 27, gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol:

‘byddai “rhoddion” newydd heb eu hariannu yn symud y Llywodraeth ymhellach i ffwrdd o'i hamcan cyllidol tymor canolig ac ni fyddent ond yn ychwanegu at heriau tymor hwy. Mewn llawer o ddigwyddiadau ariannol diweddar, mae rhoddion heddiw wedi cael eu hariannu gan addewid o gymryd yn ôl yfory. Y risg yno, wrth gwrs, yw na fydd yfory byth yn dod.’

O ystyried y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn sôn am yr economi, byddai unrhyw un yn meddwl nad oes rhaid talu biliau gwariant byth. Rydym wedi bod i lawr y llwybr difrifol hwnnw lawer, lawer gwaith yn ystod fy mywyd i. Yn y pen draw, mae’n dod yn fater o reidrwydd ac mae’n rhaid ichi allu ad-dalu'r arian yr ydych chi'n ei fenthyca. Yn aml iawn, wrth gwrs, daw'r amser talu’n ôl pan mae hi’n hynod o anghyfleus, ac weithiau'n amhosibl, i wneud hynny. Unwaith y bydd Llywodraeth yn colli ei statws credyd a'i gallu i fenthyca ar gyfraddau rhesymol, y bobl sy'n dioddef fwyaf o dan yr amgylchiadau hynny—mae pob cynsail hanesyddol yn dangos hyn—yw, mewn gwirionedd, y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Rwy'n ildio i Mike Hedges.

Hasn’t the Conservative Government in Westminster already lost its AAA rating?

Onid yw'r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan eisoes wedi colli ei gradd AAA?

Yes, it has. I’m glad to have that reinforcement of the point that I am making. It’s as a result of profligacy in recent years that the Government has lost its AAA rating. I gave the figures in my questions earlier on to the First Minister. We now have a national debt of £2 trillion a year. It’s costing us nearly £60 billion a year to finance it. The money that we are spending on debt interest is money that would otherwise have been available to spend upon real, front-line public services. So, the idea that you can borrow forever and never have to worry about how to finance it is fantasy economics, as the people of Venezuela, Zimbabwe and many other countries know to their cost. And therefore, it’s perhaps fortunate that the Welsh Government doesn’t really have any extensive borrowing powers, and that they don’t have full responsibility for the budgets over which they preside, because if they were able to do that, then they might replicate some of the worst examples in the British Government since the war. So, all talk of austerity actually is very misplaced. We’ve had the opposite of austerity for the last seven years, it’s just that we are paying the price, for years and years before that, of massive overspending on the basis that tomorrow never comes. So, that is the reality of life. We have to pay eventually for overspending. We cannot go on overspending forever. I give way.

Ydy, mae hi. Diolch am atgyfnerthu’r pwynt yr wyf yn ei wneud. O ganlyniad i afradlonedd yn y blynyddoedd diwethaf mae'r Llywodraeth wedi colli ei gradd AAA. Rhoddais y ffigyrau yn fy nghwestiynau'n gynharach i'r Prif Weinidog. Bellach mae gennym ddyled genedlaethol o £2 triliwn y flwyddyn. Mae'n costio bron i £60 biliwn y flwyddyn i dalu’r ddyled. Mae’r arian yr ydym yn ei wario ar log dyledion yn arian a fyddai fel arall ar gael i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus rheng flaen go iawn. Felly, economeg ffantasi yw’r syniad y gallwch fenthyca am byth a pheidio â phoeni am sut i ariannu hynny, fel y mae pobl Venezuela, Zimbabwe a llawer o wledydd eraill yn gwybod er eu cost. Ac felly, efallai ei bod yn ffodus nad oes gan Lywodraeth Cymru ryw lawer o bwerau benthyca, a dweud y gwir, ac nad oes ganddynt gyfrifoldeb llawn am y cyllidebau sydd yn eu gofal, oherwydd pe baent yn gallu gwneud hynny, efallai y byddent yn ailadrodd rhai o'r enghreifftiau gwaethaf yn Llywodraeth Prydain ers y rhyfel. Felly, mae’r holl siarad hwn am gyni, a dweud y gwir, yn amhriodol iawn. Rydym wedi cael y gwrthwyneb i gyni dros y saith mlynedd diwethaf, ond ein bod ni'n talu'r pris, am flynyddoedd a blynyddoedd cyn hynny, am orwario enfawr ar y sail na fydd yfory byth yn dod. Felly, dyna realiti bywyd. Rhaid inni dalu yn y pen draw am orwario. Ni allwn barhau i orwario am byth. Rwy'n ildio.

Thank you, Neil, for giving way. I just wanted to make the observation that Moody’s, in their downgrading, about a fortnight ago, of the credit rating of the UK—they’ve also positively ascribed that to the very specific issue of uncertainty over Brexit. I wonder whether he has any comments to make on that—the downgrading from Moody’s they have directly ascribed to uncertainty over Brexit.

Diolch, Neil, am ildio. Roeddwn i eisiau gwneud y sylw bod Moody’s, wrth israddio statws credyd y DU tua phythefnos yn ôl—maent hefyd wedi nodi'n gadarnhaol bod hynny oherwydd y mater penodol iawn o ansicrwydd dros Brexit. Tybed a oes ganddo unrhyw sylwadau i'w gwneud am hynny—mae Moody’s wedi nodi bod eu hisraddio yn uniongyrchol oherwydd ansicrwydd dros Brexit.

I don’t think I shall get tempted, Llywydd, to go down the byways of Brexit in the budget debate.

I want to deal also with the point that comes out of the statement and the outline proposals in the budget about what the Cabinet Secretary says about the deal between the UK Government and Northern Ireland. It’s inevitable, in these circumstances, that a price is going to be extracted for their political support. Exactly the same thing has happened in this Chamber between Labour and Plaid Cymru. For Northern Ireland, there is an extra £1 billion a year, and good luck to them. I wish we could do that as well. If only Plaid Cymru had played the positive role at Westminster that the Democratic Unionists had played, they might be able today to crow about extra money for the Welsh Government too. I appreciate that their views on Brexit are very different from those of the Government, but I don’t think it lies in the mouths of Welsh Ministers to complain about what has happened at Westminster when they are responsible for exactly the same kind of deal here in Cardiff.

I do actually welcome the role that Plaid Cymru has played in the development of a part of this budget. I think it is a good thing that all parties of this house should work together in these ways. That, I think, is what the people of Wales expect of us as well. I know that the future is not going to be easy. The Cabinet Secretary did refer, in the course of his statement, to the prospect of unallocated cuts by the Chancellor of the Exchequer for the year 2020, and we don’t know, as yet, to what extent those cuts are going to fall upon areas of devolved policy. If they fall in areas like defence, which I think is unlikely, then we will get off lightly. If they fall on health and education, or something like that, then we will suffer very substantially indeed, possibly, and I would very much regret that. But I’m afraid that the reality of the economic circumstances in which we have to live is that we’ll need to get used to this for the foreseeable future.

We can all wish that we had an unlimited bank account, but no government can possibly have that. The trajectory upon which the national debt is now set is for it to fall as a proportion of GDP, and that is actually the only way in which sustainable public finances can be preserved for the future. We could all wish that every year would be easier, but once you get debt levels down, they do become easier. The first Blair Government certainly understood this, because the national debt figure that they inherited in 1997 was preserved because they maintained Kenneth Clarke’s tight policies—fiscal policies—when he was Chancellor of the Exchequer for the first administration, in order to get themselves elected for the second time. They actually finished the first Blair period of office with a lower national debt than that with which they started, but then Gordon Brown embarked on a totally different trajectory for the next two Parliaments, with the catastrophe that we all ended up with in 2010 and the inheritance of the Conservative Government, which it’s still trying to grapple with today. I believe they could have been tougher in the way that they treated the public finances.

We have proposed cuts to the non-humanitarian part of the aid budget to help with that. We proposed, of course, getting out of the EU, which will enable us to reduce public spending. The future is bright, actually, outside the European Union. Look at the investments that have been taking place in Britain, or have been announced by big firms, such as Müller with £100 million just a couple of weeks ago, and Dyson, also, with £3 billion in its technology park, and so on, and so forth. I believe the future can be bright for Wales, but only with a Government that understands the importance of entrepreneurship, to raise the tax base in this country, by raising the economic potential and productive capacity with which the taxes that we will need to spend in the future can be raised. And I see no sign of that, sadly, from this Welsh Labour Government.

So, we will not be supporting this budget, in due course, but I very much look forward to going through it on a line-by-line basis in the Finance Committee, and, indeed, in this Chamber in the months ahead.

Nid wyf yn meddwl y caf fy nhemtio, Llywydd, i ddechrau sôn am Brexit yn y ddadl gyllidebol.

Rwyf am ymdrin hefyd â'r pwynt a ddaw allan o'r datganiad a'r cynigion amlinellol yn y gyllideb am yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddweud am y cytundeb rhwng Llywodraeth y DU a Gogledd Iwerddon. Mae'n anochel, o dan yr amgylchiadau hyn, y bydd pris i’w dalu am eu cefnogaeth wleidyddol. Mae’r un peth yn union wedi digwydd yn y Siambr hon rhwng Llafur a Phlaid Cymru. Bydd Gogledd Iwerddon yn cael £1 biliwn ychwanegol y flwyddyn, a phob lwc iddynt. Hoffwn y gallem ninnau wneud hynny. Pe bai Plaid Cymru ond wedi chwarae rhan gadarnhaol yn San Steffan fel y gwnaeth yr Undebwyr Democrataidd, efallai y bydden nhw'n gallu brolio heddiw am arian ychwanegol i Lywodraeth Cymru hefyd. Rwy'n sylweddoli bod eu barn am Brexit yn wahanol iawn i farn y Llywodraeth, ond nid wyf yn meddwl mai lle Gweinidogion Cymru yw cwyno am yr hyn sydd wedi digwydd yn San Steffan a hwythau’n gyfrifol am yr un math o fargen yn union yma yng Nghaerdydd.

A dweud y gwir, rwy’n croesawu'r rhan y mae Plaid Cymru wedi'i chwarae wrth ddatblygu rhan o'r gyllideb hon. Rwy'n meddwl ei fod yn beth da bod pob plaid yn y tŷ hwn yn cydweithio yn y ffyrdd hyn. Dyna, yn fy marn i, yw beth mae pobl Cymru yn ei ddisgwyl gennym ni hefyd. Rwy’n gwybod na fydd y dyfodol yn hawdd. Cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet, yn ystod ei ddatganiad, at y posibilrwydd o doriadau heb eu dyrannu gan Ganghellor y Trysorlys ar gyfer y flwyddyn 2020, ac nid ydym yn gwybod hyd yn hyn i ba raddau y bydd y toriadau hynny’n effeithio ar feysydd polisi datganoledig. Os ydynt yn effeithio ar feysydd fel amddiffyn, sy’n annhebygol yn fy marn i, bydd hynny’n ganlyniad da i ni. Os ydynt yn effeithio ar iechyd ac addysg, neu rywbeth tebyg, byddwn ni'n dioddef yn sylweddol iawn, o bosib, a byddwn yn gresynu’n fawr wrth hynny. Ond rwy'n ofni mai realiti’r amgylchiadau economaidd y mae'n rhaid inni fyw ynddynt yw y bydd angen inni ddod i arfer â hyn hyd y gellir rhagweld.

Gallwn i gyd ddymuno y byddai gennym gyfrif banc diderfyn, ond nid yw hynny’n bosibl i unrhyw lywodraeth. Mae'r ddyled genedlaethol nawr ar y trywydd iawn i ostwng fel cyfran o gynnyrch domestig gros, a dyna'r unig ffordd y gellir cadw cyllid cyhoeddus cynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Gallem oll ddymuno y byddai'n haws bob blwyddyn, ond cyn gynted ag y mae lefelau dyled yn gostwng, mae pethau’n mynd yn haws. Yn sicr, roedd Llywodraeth gyntaf Blair yn deall hyn, oherwydd cafodd y ffigur dyled genedlaethol a etifeddwyd ganddynt yn 1997 ei gynnal oherwydd eu bod yn cadw at bolisïau tynn Kenneth Clarke—polisïau ariannol—pan oedd yn Ganghellor y Trysorlys i’r weinyddiaeth gyntaf, er mwyn cael eu hethol am yr ail dro. Yn wir, fe wnaethon nhw orffen cyfnod cyntaf Blair yn y swydd â dyled genedlaethol is na'r hyn y dechreuon nhw, ond yna aeth Gordon Brown ar drywydd hollol wahanol ar gyfer y ddwy Senedd nesaf, gan arwain at y drychineb inni i gyd yn 2010 ac etifeddiaeth y Llywodraeth Geidwadol, y maent yn dal i geisio ymdopi â hi heddiw. Rwy’n credu y gallent fod wedi bod yn fwy llym yn y modd yr oeddent yn trin cyllid cyhoeddus.

Rydym wedi cynnig toriadau i’r rhan nad yw'n ddyngarol o'r gyllideb cymorth i helpu gyda hynny. Gwnaethom gynnig, wrth gwrs, mynd allan o'r UE, a fydd yn ein galluogi i leihau gwariant cyhoeddus. Mae'r dyfodol yn ddisglair, a dweud y gwir, y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd. Edrychwch ar y buddsoddiadau sydd wedi bod yn digwydd ym Mhrydain, neu sydd wedi cael eu cyhoeddi gan gwmnïau mawr, fel Müller â £100 miliwn ychydig wythnosau yn ôl, a Dyson, hefyd, gyda £3 biliwn yn eu parc technoleg, ac yn y blaen, ac yn y blaen. Rwy'n credu y gall y dyfodol fod yn ddisglair i Gymru, ond dim ond gyda Llywodraeth sy'n deall pwysigrwydd entrepreneuriaeth, i godi'r sylfaen dreth yn y wlad hon, drwy gynyddu’r potensial economaidd a'r gallu cynhyrchiol i godi’r trethi y bydd eu hangen arnom er mwyn gwario yn y dyfodol. Ac ni welaf ddim arwydd o hynny, yn anffodus, gan y Llywodraeth Lafur Cymru hon.

Felly, ni fyddwn yn cefnogi'r gyllideb hon, maes o law, ond rwy'n edrych ymlaen yn fawr at fynd drwyddi fesul llinell yn y Pwyllgor Cyllid, ac, yn wir, yn y Siambr hon yn y misoedd i ddod.

Can I first of all thank the Cabinet Secretary for his speech and what he said to us today? I think the direction that he’s laid out is one that is for the benefit of the people of Wales. And I think that, sometimes, we all must remember this: that we may come here and bring our egos out, to make ourselves feel good, but the reality is that what we’re here for is to benefit all the people of Wales, and that seems what this budget is going to do, within the serious constraints set by the Westminster Government.

And I want to address three points. First is the continuation of austerity, secondly is the tax raising, and thirdly is proposed expenditure. We know austerity does not work—we’ve had eight years of it. I mean, how many more years do we have to have of it before we find out it doesn’t work? It’s almost like a man or a woman banging their head against the wall and working out that it’s not doing their head any good. I mean, after eight years of doing it, you’d have thought they’d have realised that banging their head against the wall hasn’t done any good. Unfortunately, they’re a a Government that doesn’t seem to learn from what they are doing.

Growth varies between being sluggish and non-existent. Public expenditure falls in real terms. Austerity is by any definition not working. But are we surprised? It has never worked. I can think of no example—so I’d accept if any of you wanted to tell me one—where austerity has brought growth to an economy. And we need growth. Five per cent growth in our economy is where we ought to be, where we need to be, and, if we intend to have a wealthy nation, where we’ll have to be.

And it’s not just us. If I can take an example from that well-known Marxist country, America, Hoover in 1930s America used austerity to turn a recession into a depression. How did America come out of it? Franklin Delano Roosevelt introduced a New Deal. What did the New Deal consist of, which he brought in on his inauguration in 1933? [Inaudible.]—of the federal Government was needed to get the country out of the depression. The first days of Roosevelt’s administration saw the passing of banking reform laws, emergency relief programmes, work relief programmes, and agricultural programmes. Later, a second New Deal evolved, including union protection programmes, a social security act, and a programme to aid tenant farmers and migrant workers. Does anybody who’s given any thought to this not think that we now need a new deal in Britain? And I’m sure that Jeremy Corbyn’s the man who’s going to be giving it to us in the very near future—the new deal that we need.

Because we’ve got to get ourselves out of this recession. [Interruption.] If David Melding wants to look back, he can find that I was one of the first politicians in Wales to support Jeremy Corbyn, and I’ve consistently supported him, and I think he’s doing a wonderful job, and he will do an even better job when he’s Prime Minister, which I hope will be very soon.

Does the Cabinet Secretary agree that we need a new deal for Britain, in Westminster, where we have more money put into the economy, so we can get the economy moving, and start making Wales a wealthier place?

I welcome the introduction of the two new taxes, and the setting of their rates. Land transaction tax replaces stamp duty. One of the weaknesses, and I’m sure one that the Cabinet Secretary accepts, is it is a highly volatile tax. It is a highly cyclical tax, and in good years, we can take a lot more than we expect, but it can fall off a cliff in bad years. It can drop by about 50 per cent between a good year and a bad year, as we know from the 2008-9 period, when it went down by almost half. So, it is a highly volatile tax.

Can I just welcome the changes that the Cabinet Secretary is introducing? Increasing the starting rate can only help the poorer people in our society who are trying to get onto the housing ladder. And a progressive taxation system, I think that’s something we haven’t heard for a very long time, is being implemented, and that is something I think is really important. The more people have got, the more they ought to pay. It shouldn’t be a system where you can avoid paying, and stamp duty is one of those taxes that is very, very difficult to avoid. So, let’s have a progressive taxation system where we end up with those who have the most paying the most.

Landfill disposals tax is one producing reducing returns. I very much welcome the unauthorised rate. I think if there’s one thing that really will stop people tipping on unauthorised sites is the fact they’re going to pay more when they get caught than they are on authorised sites. We’ve had problems—I think many of us in our own constituencies have had problems—of people opening up farmland and other land where they’ve allowed people to tip and they get fines, which are substantially less than what the land tax would have been. So, they were quids in, as it were. Now, under the new system, when they get caught they’re going to pay more than if they’d gone to a proper site. I think that is something that sends a message out on our commitment to the environment. And can I just say thank you very much to the Cabinet Secretary for that?

The last point I wanted to make is that capital is so very important and I really look forward to the use of capital money in building new schools so that it reduces the revenue costs of running those schools.

A gaf i yn gyntaf oll ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei araith a’r hyn y mae wedi’i ddweud wrthym heddiw? Rwy'n meddwl bod y cyfeiriad y mae wedi'i amlinellu yn un sydd er lles pobl Cymru. Ac rwy'n credu bod yn rhaid inni i gyd, weithiau, gofio hyn: y gallwn ni ddod yma a dangos ein hunain, i wneud ein hunain deimlo'n dda, ond y gwir amdani yw ein bod yma i wella pethau i holl bobl Cymru, ac mae’n ymddangos mai dyna beth fydd y gyllideb hon yn ei wneud, o fewn y cyfyngiadau difrifol a osodwyd gan Lywodraeth San Steffan.

Ac rwyf am ymdrin â thri phwynt. Y cyntaf yw parhad y cyni, yr ail yw codi trethi, a’r trydydd yw’r gwariant arfaethedig. Rydyn ni'n gwybod nad yw cyni’n gweithio—rydym wedi cael wyth mlynedd ohono. Hynny yw, faint o flynyddoedd mwy ohono y mae'n rhaid inni ei gael cyn inni ddarganfod nad yw'n gweithio? Mae bron fel dyn neu fenyw yn taro eu pen yn erbyn y wal a chanfod nad yw'n gwneud dim lles i’w pen. Hynny yw, ar ôl wyth mlynedd o wneud hynny, byddech wedi meddwl y byddent wedi sylweddoli nad yw taro eu pen yn erbyn y wal wedi gwneud dim lles. Yn anffodus, nid yw’n ymddangos bod y Llywodraeth hon yn dysgu o'r hyn maen nhw'n ei wneud.

Mae twf yn amrywio rhwng bod yn araf a ddim yn bodoli. Mae gwariant cyhoeddus yn disgyn mewn termau real. Drwy ddiffiniad, nid yw cyni’n gweithio. Ond a ydym yn synnu? Nid yw erioed wedi gweithio. Ni allaf feddwl am unrhyw enghraifft—felly byddwn i'n derbyn pe byddai unrhyw un ohonoch eisiau dweud wrthyf am un—lle mae cyni wedi dod â thwf i economi. Ac mae arnom angen twf. Twf o bump y cant yn ein heconomi yw lle y dylem fod, lle mae angen inni fod, ac, os ydym yn bwriadu bod yn wlad gyfoethog, lle bydd rhaid inni fod.

Ac nid dim ond ni. Os gallaf gymryd enghraifft o'r wlad Farcsaidd adnabyddus honno, America, yn yr 1930au defnyddiodd Hoover gyni yn America i droi dirwasgiad o ddrwg i waeth. Sut y daeth America allan ohoni? Cyflwynodd Franklin Delano Roosevelt Fargen Newydd. Beth oedd y Fargen Newydd yn ei gynnwys, a gyflwynwyd ganddo pan ddaeth yn Arlywydd yn 1933? [Anghlywadwy.]—oedd ei angen gan y Llywodraeth ffederal i ddod â’r wlad allan o'r dirwasgiad. Yn ystod dyddiau cyntaf gweinyddiaeth Roosevelt cafodd deddfau diwygio bancio, rhaglenni rhyddhad brys, rhaglenni rhyddhad gwaith, a rhaglenni amaethyddol eu pasio. Yn ddiweddarach, esblygodd ail Fargen Newydd, gan gynnwys rhaglenni amddiffyn undebau, deddf nawdd cymdeithasol, a rhaglen i gynorthwyo ffermwyr a oedd yn denantiaid a gweithwyr mudol. A oes unrhyw un sydd wedi meddwl am hyn o gwbl yn credu nad oes angen bargen newydd arnom ym Mhrydain bellach? Ac rwy'n siŵr mai Jeremy Corbyn yw’r dyn a fydd yn ei rhoi inni yn y dyfodol agos iawn—y fargen newydd sydd ei hangen arnom.

Oherwydd mae’n rhaid inni ddod allan o'r dirwasgiad hwn. [Torri ar draws.] Os hoffai David Melding edrych yn ôl, gall weld mai fi oedd un o’r gwleidyddion cyntaf yng Nghymru i gefnogi Jeremy Corbyn, ac rwyf wedi ei gefnogi'n gyson, ac rwy’n meddwl ei fod yn gwneud gwaith gwych, a bydd yn gwneud gwaith gwell fyth swydd pan mae'n Brif Weinidog, a gobeithiaf y bydd hynny’n fuan iawn.

A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod angen bargen newydd arnom i Brydain, yn San Steffan, sy’n cynnwys rhoi mwy o arian i mewn i'r economi, er mwyn i’r economi allu dechrau symud, a dechrau gwneud Cymru yn lle mwy cyfoethog?

Rwy'n croesawu cyflwyno'r ddwy dreth newydd, a gosod eu cyfraddau. Mae treth trafodiadau tir yn cymryd lle’r dreth stamp. Un o'r gwendidau, ac rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn hyn, yw ei bod yn dreth hynod anwadal. Mae'n dreth gylchol iawn, ac mewn blynyddoedd da, gallwn gymryd llawer mwy nag y disgwyliwn, ond gall ostwng yn ddifrifol mewn blynyddoedd gwael. Gall ostwng tua 50 y cant rhwng blwyddyn dda a blwyddyn wael, fel y gwyddom o gyfnod 2008-9, pan aeth i lawr bron i hanner. Felly, mae'n dreth hynod anwadal.

A gaf i groesawu'r newidiadau y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cyflwyno? Yn ddi-os, bydd cynyddu'r gyfradd ddechrau’n helpu'r bobl dlotaf yn ein cymdeithas sy'n ceisio mynd ar yr ysgol dai. Ac mae system dreth gynyddol, rwy'n meddwl bod hynny’n rhywbeth nad ydym wedi ei glywed ers amser maith, yn cael ei rhoi ar waith, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n meddwl ei fod yn bwysig iawn. Y mwyaf sydd gan bobl, y mwyaf y dylent ei dalu. Ni ddylai fod yn system lle gallwch chi osgoi talu, ac mae’r dreth stamp yn un o'r trethi hynny sy'n anodd iawn, iawn i'w hosgoi. Felly, beth am inni gael system dreth gynyddol lle bydd y bobl sydd â'r mwyaf yn talu fwyaf.

Mae’r dreth gwarediadau tirlenwi’n un sy'n cynhyrchu enillion sy’n lleihau. Rwy'n croesawu'n fawr y gyfradd anawdurdodedig. Rwy'n meddwl, os oes un peth a fydd wir yn atal pobl rhag tipio ar safleoedd heb awdurdod, mai'r ffaith y byddant yn talu mwy pan gânt eu dal nag ar safleoedd awdurdodedig yw hwnnw. Rydym wedi cael problemau—rwy'n meddwl bod llawer ohonom yn ein hetholaethau ein hunain wedi cael problemau—â phobl sy'n agor tir amaethyddol a thir arall lle maent wedi caniatáu i bobl dipio ac maent yn cael dirwyon, sy'n sylweddol is na'r hyn y byddai'r dreth tir wedi bod. Felly, roeddent ar eu hennill, fel petai. Nawr, o dan y system newydd, pan fyddant yn cael eu dal, bydd rhaid iddynt dalu mwy na phe baent wedi mynd i safle priodol. Rwy'n meddwl bod hynny'n rhywbeth sy'n anfon neges ynglŷn â’n hymrwymiad i'r amgylchedd. Ac a gaf i ddweud diolch yn fawr iawn i Ysgrifennydd y Cabinet am hynny?

Y pwynt olaf yr oeddwn am ei wneud yw bod cyfalaf yn bwysig iawn ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ddefnyddio arian cyfalaf wrth adeiladu ysgolion newydd er mwyn lleihau costau refeniw cynnal yr ysgolion hynny.

Of course, in 2010, the UK budget deficit was the worst in the G20, behind only Ireland and Greece in the EU. Though, if we’d sought to increase the deficit faster, we’d have had greater cuts imposed upon us. If we’d sought to reduce the deficit more slowly—sorry, the other way around. If we’d increased the deficit by spending more, we would have had higher debt If we had borrowed, or sought to borrow to spend more, we’d have had bigger cuts imposed on us. After all, those high-deficit nations, which rejected austerity, got it in full measure. The top tax rate since 2010 had been higher every month in all but the last month of Labour’s previous 156 months in power. The top earners are now paying a higher proportion of tax than ever before on record.

But moving to this report, the chief economist for Wales, as the Cabinet Secretary has indicated, has produced a report alongside this. This says that home building has important longer run economic effects and Wales has not been building enough new homes. It also refers to the UK not building enough homes, but, clearly, that has been a significant problem with house building falling to the lowest level since the 1920s in the first decade of this century. It also says Wales has seen rapid growth in housing costs over recent decades and evidence suggests a low supply responsiveness, i.e. not building enough is a large part of the problem, applying to both private sector and housing associations. Of course, during the first three Assembly terms, the number of new social homes provided in Wales fell by 71 per cent as waiting lists multiplied. By 2009-10, Welsh Government had the lowest proportional level of housing expenditure of any of the four UK nations. By 2012, the ‘UK Housing Review’ said it was the Welsh Government itself that gave housing lower priority in its overall budget. In 2013, Wales was the only part of the UK to see house building go backwards and it’s continued to lag behind since.

The Welsh Government has an unambitious target to build 20,000 affordable houses, which of course doesn’t mean social houses, it just includes a small element of social housing. It includes assisted home purchase and intermediate rent for people who earn higher than the levels of people who would be eligible for social housing and otherwise at a time when successive reports by independent bodies have said we need between 12,000 and 15,000 houses, or new homes, should I say, annually in Wales if we are to break the housing crisis, which didn’t exist in 1999. So, what consideration has the Cabinet Secretary given to how to break that housing crisis with a new housing deal for Wales that engages the whole sector?

Eight years after a Wales Audit Office report found that Communities First had failed to operate with effective corporate governance controls, financial and human resources controls and audit trails, six years after the Wales Council for Voluntary Action report, ‘Communities First—A Way Forward’, which said the missing ingredient was community engagement, and after £0.5 billion of expenditure on the programme, the Welsh Government announced this summer that the scheme would not be replaced, the record of its work in Wales in most deprived areas had been mixed, and that the figures aren’t moving.

So, how does the Cabinet Secretary, in terms of how to allocate budgets, respond to the statement at the launch of the Co-production Network for Wales last May, May 2016, by the director of social housing for Monmouthshire, who said, ‘We used to tell people what they can have. We now ask them what they want to achieve’, moving from needs-based to strength-based approaches? I know personally the Cabinet Secretary believes strongly in this, but I don’t believe that perhaps in the budget allocations they fully reflect the need to move to a process that tackles a situation in which people and communities can feel passive recipients of services rather than active agents in their own families’ lives.

In terms of prevention and early intervention, which are key to the Welsh Government and opposition agendas, and to your own legislation, there’s no actual definition of prevention in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. The Red Cross has highlighted that, in England, they’ve been monitoring the prevention duties, looking at how local authorities are implementing them, and highlighting concerns and problems there. But how has the Welsh Government estimated what funding local authorities in Wales will need to meet their prevention duties, and how has this been reflected in the draft budget? And how is the Welsh Government working with front-line providers and people who work with them who receive the services to ask how by perhaps investing more in those services you can reduce multiples more in terms of cost to statutory service? Thank you.

Wrth gwrs, yn 2010, diffyg cyllideb y DU oedd y gwaethaf yn y G20, y tu ôl i Iwerddon a Gwlad Groeg yn unig yn yr UE. Er, pe byddem wedi ceisio cynyddu'r diffyg yn gyflymach, byddem wedi gorfod wynebu toriadau mwy. Pe byddem wedi ceisio lleihau'r diffyg yn arafach—mae’n ddrwg gen i, y ffordd arall. Pe byddem wedi cynyddu'r diffyg drwy wario mwy, byddai ein dyled wedi cynyddu. Pe byddem wedi benthyca, neu geisio benthyca i wario mwy, byddem wedi gorfod wynebu toriadau mwy. Wedi'r cyfan, cafodd y gwledydd hynny â dyledion mawr, a wrthododd gyni, hynny yn llawn. Roedd y gyfradd dreth uchaf ers 2010 wedi bod yn uwch ym mhob un ond y mis olaf o 156 mis blaenorol y Blaid Lafur mewn grym. Mae'r enillwyr mwyaf nawr yn talu cyfran uwch o dreth nag erioed o'r blaen ar gofnod.

Ond i droi at yr adroddiad hwn, mae prif economegydd Cymru, fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, wedi llunio adroddiad ochr yn ochr â hyn. Mae hwn yn dweud bod adeiladu tai’n creu effeithiau economaidd pwysig mwy hirdymor ac nad yw Cymru wedi bod yn adeiladu digon o dai newydd. Mae hefyd yn cyfeirio at y ffaith nad yw'r DU yn adeiladu digon o dai, ond, yn amlwg, mae hynny wedi bod yn broblem sylweddol wrth i adeiladu tai ostwng i'r lefel isaf ers yr 1920au yn negawd cyntaf y ganrif hon. Mae hefyd yn dweud bod Cymru wedi gweld twf cyflym mewn costau tai dros y degawdau diwethaf ac mae tystiolaeth yn awgrymu ymatebolrwydd cyflenwad isel, h.y. mae diffyg adeiladu’n rhan fawr o'r broblem, ac yn berthnasol i'r sector preifat ac i gymdeithasau tai. Wrth gwrs, yn ystod tri thymor cyntaf y Cynulliad, gostyngodd nifer y cartrefi cymdeithasol newydd a ddarparwyd yng Nghymru 71 y cant wrth i restrau aros luosogi. Erbyn 2009-10, roedd gan Lywodraeth Cymru y lefel gymesur isaf o wariant ar dai o unrhyw un o'r pedair gwlad yn y DU. Erbyn 2012, dywedodd 'Adolygiad Tai y DU' mai Llywodraeth Cymru ei hun oedd yn rhoi blaenoriaeth is i dai yn eu cyllideb gyffredinol. Yn 2013, Cymru oedd yr unig ran o'r DU lle aeth adeiladu tai tuag yn ôl ac mae'n dal i fod ar ei hôl hi ers hynny.

Mae gan Lywodraeth Cymru darged nad yw’n uchelgeisiol i adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy; wrth gwrs, nid yw hynny’n golygu tai cymdeithasol, ond mae'n cynnwys elfen fach o dai cymdeithasol. Mae'n cynnwys prynu cartrefi gyda chymorth a rhent canolraddol ar gyfer pobl sy'n ennill mwy na phobl a fyddai'n gymwys i gael tai cymdeithasol ac fel arall ar adeg pan fo adroddiadau olynol gan gyrff annibynnol wedi dweud bod angen rhwng 12,000 a 15,000 o dai, neu gartrefi newydd, a ddylwn ddweud, bob blwyddyn yng Nghymru os ydym am dorri'r argyfwng tai, nad oedd yn bodoli ym 1999. Felly, pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i rhoi i sut i dorri'r argyfwng tai hwnnw gyda chytundeb tai newydd i Gymru sy'n ymwneud â'r sector cyfan?

Wyth mlynedd ar ôl i adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru ganfod bod Cymunedau yn Gyntaf wedi methu â gweithredu gyda rheolaethau llywodraethu corfforaethol effeithiol, rheolaethau ariannol ac adnoddau dynol a llwybrau archwilio, chwe blynedd ar ôl adroddiad Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ‘Cymunedau yn Gyntaf—Ffordd Ymlaen’, a ddywedodd mai’r cynhwysyn coll oedd ymwneud â'r gymuned, ac ar ôl £0.5 biliwn o wariant ar y rhaglen, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru yr haf hwn na fyddai'r cynllun yn cael ei ddisodli, bod hanes ei waith yng Nghymru yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig wedi bod yn gymysg, ac nad yw'r ffigurau'n symud.

Felly, sut y mae Ysgrifennydd y Cabinet, o ran sut i ddyrannu cyllidebau, yn ymateb i'r datganiad yn lansiad Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru fis Mai diwethaf, Mai 2016, gan gyfarwyddwr tai cymdeithasol Sir Fynwy, a ddywedodd, ‘Roedden ni’n arfer dweud wrth bobl beth y gallant ei gael. Rydyn ni nawr yn gofyn iddynt beth maen nhw am ei gyflawni’, gan symud o ddulliau seiliedig ar anghenion i ddulliau seiliedig ar gryfderau? Rwy'n gwybod yn bersonol bod Ysgrifennydd y Cabinet yn credu'n gryf yn hyn, ond nid wyf yn credu efallai fod dyraniadau’r gyllideb yn adlewyrchu'n llawn yr angen i symud at broses sy'n unioni sefyllfa lle gall pobl a chymunedau deimlo eu bod yn derbyn gwasanaethau’n oddefol yn hytrach na’u bod yn asiantau gweithredol ym mywydau eu teuluoedd eu hunain.

O ran atal ac ymyrryd yn gynnar, sy'n allweddol i agendâu Llywodraeth Cymru a’r gwrthbleidiau, ac i'ch deddfwriaeth eich hun, nid oes diffiniad gwirioneddol o atal yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Mae'r Groes Goch wedi tynnu sylw at y ffaith eu bod, yn Lloegr, wedi bod yn monitro'r dyletswyddau atal, gan edrych ar sut y mae awdurdodau lleol yn eu gweithredu, ac yn tynnu sylw at bryderon a phroblemau yno. Ond sut y mae Llywodraeth Cymru wedi amcangyfrif faint o arian y bydd ei angen ar awdurdodau lleol yng Nghymru i gyflawni eu dyletswyddau atal, a sut y mae hyn wedi'i adlewyrchu yn y gyllideb ddrafft? A sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda darparwyr rheng flaen a phobl sy'n gweithio gyda hwy sy'n cael y gwasanaethau i ofyn sut y gallwch, efallai drwy fuddsoddi mwy yn y gwasanaethau hynny, leihau llawer mwy o gostau i'r gwasanaeth statudol? Diolch.

Rydw i am wneud ychydig o sylwadau, os gallaf i, ynglŷn â’r flaenoriaeth a osodwyd gan Blaid Cymru i warchod cyllidebau rhaglenni Cefnogi Pobl. Mae’n rhyfeddol, mewn difri, ei bod hi wedi cymryd ymyrraeth Plaid Cymru i sicrhau parhad y cyllid yma.

Dros yr wythnosau diwethaf, rydw i wedi cyfarfod â nifer o gyrff yn fy etholaeth i sy’n gweithio ym maes digartrefedd—mae’r Wallich, Digartref Ynys Môn a Gorwel yn gwneud gwaith pwysig iawn mewn amgylchiadau anodd tu hwnt, yn cynnig cymorth, yn cynnig lloches i bobl sydd wedi canfod eu hunain mewn lle lle nad oes ganddyn nhw unlle arall i droi. Mae’r gwasanaethau y maen nhw yn eu darparu yn cael eu gwasgu yn barod gan eu sefyllfa ariannol, sefyllfa gyllid a gafodd ei chynnal, cofiwch, diolch i ymyrraeth Plaid Cymru mewn trafodaethau cyllideb blaenorol. Ond mi oedd cyflwyno toriad rŵan o ryw 10 i 15 y cant yn eu cyllidebau, fel yr oedd y Llywodraeth wedi arwyddo’n glir, ac wedi dweud wrth y sector eu bod nhw am ei wneud, mewn perig o wirioneddol danseilio eu gallu i helpu’r rhai o’r bobl fwyaf bregus sydd yna yn ein cymdeithas ni.

I could have opposed any pre-budget agreement with the Labour Government and then attacked them when they inevitably went ahead and cut the Supporting People budget. But I wasn’t prepared to do that if we could actually, in Plaid Cymru, get the job done and make a real gain on Supporting People, or mental health, or district nurses, or transport, or a host of other matters. To play those games would be Tory-style opposition, shouting from the sidelines—zero gain, zero influence, and irrelevance. The leader of the Conservatives was chortling earlier about Plaid Cymru having sold out for a bag of chips. He did intervene in this debate, but didn’t have the respect to stay here for the remainder of this debate. But let me tell the leader of the Conservatives this: his bag of chips is a roof over the head of a homeless person. His bag of chips is support to help a vulnerable young person try to get his or her life back on track. And my message to a Tory leader for whom a platter of sweet potato wedges in a warm comfortable home is more the norm is: try to see the real world, and try to see how Plaid Cymru is helping those who are desperate for a helping hand.

It shouldn’t have taken a Plaid Cymru negotiating team to secure this funding, but it did. Labour surely should have been doing this. For those on the back benches suggesting, ‘We would have done this anyway’, the sector had been told to expect these cuts. It was a bizarre situation where Labour Members were lobbying us to lobby the Labour Government to protect this vital piece of funding. But it did take Plaid Cymru to negotiate this, and I’m very grateful to our negotiating team for that.

Labour should have foreseen the effects of not continuing with this funding. Homelessness is on the rise. It has a terrible human toll for those affected, but it also has a terrible financial toll. Even the Republicans in the United States now can see that spending on cutting homelessness is saving money for the public sector in the long term. I’m proud that we have come to this agreement on the budget, if only for the sake of protecting the Supporting People budgets—holding Labour to account as an effective opposition party whilst making real gains for those who need it most.

I want to make a few comments, if I may, on the priority that Plaid Cymru placed on protecting budgets for Supporting People programmes. It is shocking that it took the Plaid Cymru intervention to secure the continuation of this funding.

Over the past few weeks, I have met with a number of organisations in my constituency working in the field of homelessness—the Wallich, Digartref Ynys Môn and Gorwel all do exceedingly important work in very difficult circumstances, providing support and shelter to people who have found themselves in a place where they have nowhere else to turn. The services that they provide are already under pressure because of the financial situation, a situation that was supported, thanks to Plaid Cymru interventions, in previous budget negotiations. But introducing a cut at this point of some 10 to 15 per cent in their budgets, as the Government had clearly proposed, and had told the sector that they were going to introduce those cuts, was at risk of truly undermining their ability to assist some of the most vulnerable people in our society.

Gallwn i fod wedi gwrthwynebu unrhyw gytundeb cyn-gyllidebol gyda'r Llywodraeth Lafur ac yna ymosod arnyn nhw pan, yn anochel, aethant ymlaen i dorri cyllideb Cefnogi Pobl. Ond nid oeddwn yn barod i wneud hynny pe gallem mewn gwirionedd, ym Mhlaid Cymru, wneud y gwaith a gwneud enillion go iawn ar Cefnogi Pobl, neu iechyd meddwl, neu nyrsys ardal, neu drafnidiaeth, neu lu o faterion eraill. Gwrthwynebwyr fel y Torïaid a fyddai’n chwarae'r gemau hynny, gan weiddi o’r cyrion—ennill dim, dim dylanwad, a bod yn amherthnasol. Roedd arweinydd y Ceidwadwyr yn chwerthin yn gynharach wrth ddweud bod Plaid Cymru wedi’u gwerthu eu hunain am fag o sglodion. Gwnaeth ymyrryd yn y ddadl hon, ond nid oedd ganddo'r parch i aros yma am weddill y ddadl hon. Ond dewch imi ddweud hyn wrth arweinydd y Ceidwadwyr: mae ei fag sglodion ef yn do dros ben person digartref. Mae ei fag sglodion ef yn gymorth i helpu person ifanc sy'n agored i niwed i geisio cael ei fywyd yn ôl ar y trywydd iawn. A fy neges i arweinydd Torïaidd sy’n fwy cyfarwydd â phlatiad o dalpiau tatws melys mewn cartref cynnes cyfforddus yw: ceisiwch weld y byd go iawn, a cheisiwch weld sut y mae Plaid Cymru'n helpu'r rhai sydd â gwir angen am gymorth.

Ni ddylai fod wedi cymryd tîm negodi Plaid Cymru i sicrhau'r arian hwn, ond dyna a ddigwyddodd. Does bosib na ddylai Llafur fod wedi bod yn gwneud hyn. I'r rhai sydd ar y meinciau cefn sy'n awgrymu, ‘Byddem wedi gwneud hyn beth bynnag’, dywedwyd wrth y sector am ddisgwyl y toriadau hyn. Roedd yn sefyllfa ryfeddol lle’r oedd Aelodau Llafur yn ein lobïo ni i lobïo'r Llywodraeth Lafur i amddiffyn y darn hollbwysig hwn o gyllid. Ond roedd angen Plaid Cymru i negodi hyn, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'n tîm negodi am hynny.

Dylai Llafur fod wedi rhagweld effeithiau peidio â pharhau â'r arian hwn. Mae digartrefedd ar gynnydd. Mae hynny’n gost ddynol ofnadwy i'r rhai yr effeithir arnynt, ond mae hefyd yn gost ariannol ofnadwy. Gall hyd yn oed y Gweriniaethwyr yn yr Unol Daleithiau nawr weld bod gwario ar leihau digartrefedd yn arbed arian i'r sector cyhoeddus yn y tymor hir. Rwy'n falch ein bod wedi dod i'r cytundeb hwn ar y gyllideb, os dim ond er mwyn gwarchod cyllidebau Cefnogi Pobl—dal Llafur i gyfrif fel gwrthblaid effeithiol tra'n gwneud enillion go iawn i'r rhai sydd ei angen fwyaf.

Can I thank the Cabinet Secretary for his statement and the opportunity to contribute to this debate? For my relatively brief contribution I want to highlight a very important principle that’s contained and underpinned in this budget and the key elements of that which help to make the Welsh Government spending effective, and that is something that the First Minister alluded to earlier on, and that’s the principle of early intervention. So, whether it’s early intervention in the Supporting People programme or in the investment to shift our health services to community settings, in preventing adverse childhood experiences, or preventing violence against women, I’m sure the Cabinet Secretary will agree that the more we invest our budget in early intervention and support, then we will see better outcomes for people.

We also save money by reducing the number and frequency of costly life crises as a result. This approach, underpinned by this important principle, is embedded in our policies in Wales and, in my view, it stands in stark contrast to the actions of the Tory Government in Westminster. It is in contrast to so many elements of the welfare reform programme, which we know is putting huge pressures on individuals and families. It is in contrast to the huge cuts to council budgets in England and the associated loss of vital support services there. Those cuts are, of course, counterproductive and more costly to the public purse as we all have to deal with the consequences.

We should be proud that, in Wales, in spite of the cuts of around £1.5 billion to our budgets, we choose to stand by vulnerable people in their time of need. And as we begin the process of scrutinising this two-year budget deal, let’s clearly recognise that the politics of austerity, as Mike Hedges alluded to earlier on, continue to create a tough climate for our public services. So, can I ask the Cabinet Secretary if he agrees with me that, like Wales, the rest of the UK needs a change of direction and some fresh hope? Because this path of continuing austerity is unpicking the very social fabric that holds our communities together. I have little doubt that the architects of this despair, the party represented on the benches opposite, will continue to roll out their criticisms of Welsh Government, demanding more spending and better services, but offering no solutions of their own. This will ring hollow until such time as they help us to turn the tide of austerity around and demand of their Government that Wales is properly funded.

Again, can I also ask the Cabinet Secretary whether he agrees that, in the light of the continuing threat to the very fabric of our communities, it is the principles that underpin much of this draft budget are good for Wales?[Interruption.] I’m just about to finish. So, in finishing, Llywydd, can I congratulate the Cabinet Secretary for concluding an agreement with Plaid Cymru that enables us to meet the priorities of the Welsh Labour manifesto and that continues to take Wales in the right direction, despite all the inherent injustices that Tory austerity has foisted upon us?

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad a'r cyfle i gyfrannu at y ddadl hon? Ar gyfer fy nghyfraniad eithaf byr, rwyf am dynnu sylw at egwyddor bwysig iawn sydd wedi'i chynnwys a'i hategu yn y gyllideb hon a’r elfennau allweddol ar hynny sy'n helpu i sicrhau bod gwariant Llywodraeth Cymru yn effeithiol, ac mae hi’n rhywbeth y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato'n gynharach, sef egwyddor ymyrraeth gynnar. Felly, boed yn ymyrraeth gynnar yn y rhaglen Cefnogi Pobl ynteu yn y buddsoddiad i symud ein gwasanaethau iechyd i leoliadau cymunedol, i atal profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, neu i atal trais yn erbyn merched, rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno mai'r mwyaf y gwnawn fuddsoddi ein cyllideb mewn ymyrraeth gynnar a chymorth, y byddwn yn gweld gwell canlyniadau i bobl.

Rydym hefyd yn arbed arian drwy leihau nifer ac amlder argyfyngau bywyd costus o ganlyniad. Mae'r ymagwedd hon, sy’n seiliedig ar yr egwyddor bwysig hon, wedi'i hymgorffori yn ein polisïau yng Nghymru ac, yn fy marn i, mae'n gyferbyniad llwyr i’r hyn y mae’r Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan yn ei wneud. Mae'n wahanol i gynifer o elfennau ar y rhaglen diwygio lles—rydym ni'n gwybod bod honno’n rhoi pwysau enfawr ar unigolion a theuluoedd. Mae'n wahanol i'r toriadau enfawr i gyllidebau cynghorau yn Lloegr a cholli gwasanaethau cymorth hanfodol mewn cysylltiad â hynny yno. Mae'r toriadau hynny, wrth gwrs, yn wrthgynhyrchiol ac yn fwy costus i'r pwrs cyhoeddus gan fod yn rhaid i bob un ohonom wynebu’r canlyniadau.

Dylem fod yn falch ein bod, yng Nghymru, er gwaethaf y toriadau o tua £1.5 biliwn i'n cyllidebau, yn dewis sefyll gyda phobl agored i niwed yn eu hangen. Ac wrth inni ddechrau'r broses o graffu ar y fargen gyllideb ddwy flynedd hon, dewch inni gydnabod yn glir bod gwleidyddiaeth cyni, fel y dywedodd Mike Hedges yn gynharach, yn parhau i greu hinsawdd galed i'n gwasanaethau cyhoeddus. Felly, a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a yw'n cytuno â mi bod ar Gymru, fel gweddill y DU, angen newid cyfeiriad a gobaith newydd? Oherwydd mae’r llwybr hwn o gyni parhaus yn datod yr union ffabrig cymdeithasol sy'n dal ein cymunedau at ei gilydd. Nid oes gennyf fawr o amheuaeth y bydd penseiri’r anobaith hwn, y blaid a gynrychiolir ar y meinciau gyferbyn, yn parhau i gyflwyno eu beirniadaethau o Lywodraeth Cymru, gan fynnu mwy o wario a gwell gwasanaethau, ond heb gynnig dim atebion eu hunain. Siarad gwag fydd hyn hyd nes iddynt ddechrau ein helpu i wrthdroi llanw cyni a mynnu bod eu Llywodraeth yn ariannu Cymru yn briodol.

Unwaith eto, a gaf i hefyd ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a yw'n cytuno, yng ngoleuni'r bygythiad parhaus i union gyfansoddiad ein cymunedau, a yw’r egwyddorion sy'n sail i'r rhan fwyaf o'r gyllideb ddrafft hon yn dda i Gymru? [Torri ar draws.] Rwyf ar fin gorffen. Felly, wrth orffen, Llywydd, a gaf i longyfarch Ysgrifennydd y Cabinet am ddod i gytundeb â Phlaid Cymru sy'n ein galluogi ni i anrhydeddu blaenoriaethau maniffesto Llafur Cymru ac sy’n parhau i symud Cymru i’r cyfeiriad iawn, er gwaethaf yr holl anghyfiawnderau sylfaenol ​​y mae rhaglen gyni y Torïaid wedi eu gwthio arnom?

Can I thank the Minister for his statement this afternoon? I think it is important that statements are made in this Chamber. I was very pleased that he didn’t reveal his hand on things like the tax issues up until immediately before Plenary. I think that’s really very, very good of the Minister to take his responsibility so seriously towards this Chamber.

Now, that’s not to say that I’m entirely happy of course with the budget proposals that he has laid, and I’m particularly concerned about the proposals for a tourism tax and that he’s going to look at that and begin to scope some work out upon it, because we know the value of the tourism industry to Wales: it’s incredibly important, in particular in north Wales, including in my own constituency, and we know of the difficulties that seaside resorts have had over the years, along the north Wales coast in places like Colwyn Bay, Llandudno and Rhyl. Some sort of tax on accommodation, which I think is what you’re talking about, could lead to absolutely devastating consequences for those towns, and I believe would suck the lifeblood out of many communities in north Wales that rely on the visitor economy. So, hanging up a sign saying, ‘You’re not welcome’, I think, is something that is an extremely detrimental thing that you may be planning to do. I’m happy to take an intervention.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Rwy'n credu ei bod hi yn bwysig bod datganiadau yn cael eu gwneud yn y Siambr hon. Roeddwn yn falch iawn na ddatgelodd ei safbwyntiau ar bethau fel y materion treth tan yn union cyn y Cyfarfod Llawn. Rwy'n credu bod y Gweinidog yn dda, iawn, iawn i fod mor o ddifrif ynghylch ei gyfrifoldeb i’r Siambr hon.

Nawr, nid dweud yw hynny fy mod i’n gwbl fodlon wrth gwrs â'r cynigion cyllidebol y mae wedi eu gosod ger bron, ac rwy’n pryderu'n arbennig am y cynigion ar gyfer treth dwristiaeth ac y bydd yn edrych ar hynny ac yn dechrau gwneud rhywfaint o waith yn ei gylch, oherwydd fe wyddom ni werth y diwydiant twristiaeth i Gymru: mae'n hynod bwysig, yn enwedig yn y gogledd, gan gynnwys yn fy etholaeth i, ac rydym ni’n gwybod am yr anawsterau y mae cyrchfannau glan môr wedi eu cael dros y blynyddoedd, ar hyd arfordir y gogledd mewn mannau fel Bae Colwyn, Llandudno a'r Rhyl. Gallai rhyw fath o dreth ar lety, sef yr hyn yr wyf yn credu yr ydych chi’n sôn amdano, gael effaith hollol ddinistriol ar y trefi hynny, a chredaf y byddai'n ergyd farwol i lawer o gymunedau yn y gogledd sy'n dibynnu ar yr economi ymwelwyr. Felly, byddai gosod arwydd sy’n dweud, ‘Nid oes croeso ichi', yn fy nhyb i, yn beth niweidiol iawn y gallech chi fod yn bwriadu ei wneud. Rwy'n fodlon derbyn ymyriad.

Thank you very much for taking the intervention. I was just wondering, on the point that you’ve just made there, whether you’ve said that the Wales Tourism Alliance, which of course is the body representing most tourism views in Wales, makes exactly the same point that you do.

Diolch yn fawr iawn am dderbyn yr ymyriad. Dim ond meddwl yr oeddwn i, ynglŷn â’r sylw yr ydych chi newydd ei wneud, tybed a ydych chi wedi dweud bod Cynghrair Twristiaeth Cymru, sef wrth gwrs y corff sy'n cynrychioli'r rhan fwyaf o safbwyntiau twristiaeth yng Nghymru, yn gwneud yr union bwynt yr ydych chi yn ei wneud.

I think that the Wales Tourism Alliance is absolutely right, and you don’t have to just speak to them. You can speak to any individual business that relies on tourists in terms of its viability and you will know that many of them have been on the brink for many years. We’ve enjoyed some success in tourism. [Interruption.] We’ve enjoyed some success in tourism—I haven’t got time. We’ve enjoyed some success in tourism in recent years with record-breaking numbers of tourists coming to Wales. That’s something we should celebrate, but we hamper that success if we start taxing people simply for wanting the opportunity to come and stay in our communities.

I do wonder why you haven’t looked at other potential tax revenues. One of the things that I suggested in the past is a tax on chewing gum: a chewing gum levy. We’re all fed up of seeing chewing gum stuck to streets, causing a mess on our roads. That’s expensive to clear up. Why aren’t you considering sensible proposals on that? Why aren’t you looking at a fast-food wrappings levy? Why aren’t you looking at things like ATM receipts, which are spurging out of our cash machines and ending up—in the majority of cases—on the floor beside those cash machines? These are simple things that you could look at which I don’t think anybody in this Chamber would necessarily object to.

Can I turn also to some of the things in north Wales that are included in the budget documents? I was very pleased to see reference to north Wales. It’s usually, of course, overlooked in Government documents in this Chamber, but I was very pleased to see a reference to improvements being made on the A55 and the A548. Both roads, of course, are in desperate need of investment and we’re regularly seeing the lack of investment and the impact that that is having in terms of traffic flows on those roads. But I wonder which parts of the A55 and the A548, because there is a tendency from this Government to simply spend in Labour constituencies, frankly, which I think is unacceptable. We’ve seen that in terms of investment proposals in the road infrastructure in north Wales, with the north Wales metro: all of that stops in just Labour constituencies. Well, what about further west? What about Clwyd West? What about Aberconwy? What about Ynys Môn? What about parts of Gwynedd that also require some desperate investment? Perhaps you can clarify what the situation is in respect of those areas.

I notice also that you are seeking to make significant investment over the next few years into our flood defence infrastructure. That’s something that I think is absolutely necessary. We’ve seen the devastating consequences of flooding in communities in recent years. The place that is the most vulnerable in terms of flooding along the north Wales coast is Old Colwyn, in my own constituency. The sea defences there protect the A55 trunk road and they also protect the rail infrastructure, the north Wales main line. There aren’t many homes that are threatened with flooding in Old Colwyn, which is why there’s been no investment in the flood defences there, even though it has been necessary. So, I wonder what action you are taking, along with your Cabinet colleagues, to make sure that the road and rail infrastructure and other key infrastructure are also protected from flooding, and that that is recognised when you’re making decisions about flood protection investment. So, perhaps you can tell us about that.

So, in short, there are some things that I do welcome in your budget, but I’m very concerned that you’ve suggested, even approached the subject of a potential tourism tax. I think there are other ways to raise money that our constituents would not object to.

Rwy'n credu bod Cynghrair Twristiaeth Cymru yn hollol gywir, ac nid oes raid ichi siarad â nhw yn unig. Fe allwch chi siarad ag unrhyw fusnes unigol sy'n dibynnu ar dwristiaid o ran ei hyfywedd a byddwch yn gwybod y bu llawer ohonyn nhw’n hwylio’n eithriadol o agos i’r gwynt ers sawl blwyddyn. Rydym ni wedi mwynhau rhywfaint o lwyddiant mewn twristiaeth. [Torri ar draws.] Rydym ni wedi mwynhau rhywfaint o lwyddiant mewn twristiaeth—nid oes gennyf amser. Rydym ni wedi mwynhau rhywfaint o lwyddiant mewn twristiaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gyda mwy o dwristiaid nac erioed o’r blaen yn dod i Gymru. Dyna rywbeth y dylem ni ei ddathlu, ond rydym ni’n rhwystro'r llwyddiant hwnnw os byddwn ni’n dechrau trethu pobl am ddim ond eisiau cael y cyfle i ddod i aros yn ein cymunedau.

Rwyf yn meddwl tybed pam nad ydych chi wedi ystyried ffyrdd eraill posibl o godi trethi. Un o'r pethau a awgrymais yn y gorffennol yw treth ar gwm cnoi: ardoll gwm cnoi. Rydym ni i gyd wedi cael llond bol ar weld gwm cnoi yn sownd i’n strydoedd, yn achosi llanast ar ein ffyrdd. Mae hynny'n ddrud i’w glirio. Pam nad ydych chi'n ystyried cynigion synhwyrol ynghylch hynny? Pam nad ydych chi'n ystyried cyflwyno ardoll ar ddeunydd lapio bwyd cyflym? Pam nad ydych chi'n ystyried pethau fel derbynebau peiriannau arian parod, sy'n llifo o’n peiriannau ac yn cael eu gadael—yn amlach na pheidio—ar y llawr ger y peiriannau arian hynny? Mae'r rhain yn bethau syml y gallech chi eu hystyried ac na fyddai unrhyw un yn y Siambr hon, rwy’n tybio, o anghenraid yn eu gwrthwynebu.

A gaf i hefyd droi at rai o'r pethau yn y gogledd sydd wedi'u cynnwys yn nogfennau’r gyllideb? Roeddwn i’n falch iawn o weld cyfeiriad at y gogledd. Fel arfer, wrth gwrs, mae’n cael ei anwybyddu yn nogfennau'r Llywodraeth yn y Siambr hon, ond roeddwn i’n falch iawn o weld cyfeiriad at wella’r A55 a'r A548. Wrth gwrs, mae angen dirfawr am fuddsoddi yn y ddwy ffordd ac rydym ni’n gyson yn gweld y diffyg buddsoddiad a'r effaith y mae hynny'n ei chael o ran llif traffig ar y ffyrdd hynny. Ond tybed pa rannau o'r A55 a'r A548, oherwydd mae tueddiad gan y Llywodraeth hon i ddim ond gwario mewn etholaethau Llafur, a dweud y gwir, sydd yn fy nhyb i yn annerbyniol. Rydym ni wedi gweld hynny o ran cynigion buddsoddi yn y seilwaith ffyrdd yn y gogledd, gyda metro gogledd Cymru: dim ond mewn etholaethau Llafur mae hynny’n digwydd. Wel, beth am ymhellach i’r gorllewin? Beth am Orllewin Clwyd? Beth am Aberconwy? Beth am Ynys Môn? Beth am rannau o Wynedd sydd hefyd mewn angen dirfawr am rywfaint o fuddsoddiad? Efallai y gallwch chi egluro beth yw'r sefyllfa o ran yr ardaloedd hynny.

Sylwaf hefyd eich bod yn ceisio buddsoddi'n sylweddol dros y blynyddoedd nesaf yn ein seilwaith amddiffyn rhag llifogydd. Mae hynny rwy’n credu yn rhywbeth sy’n gwbl angenrheidiol. Rydym ni wedi gweld canlyniadau dinistriol llifogydd mewn cymunedau yn y blynyddoedd diwethaf. Y lle sydd fwyaf agored i effaith llifogydd ar hyd arfordir y gogledd yw Hen Golwyn, yn fy etholaeth i fy hun. Mae'r amddiffynfeydd môr yno yn gwarchod cefnffordd yr A55 ac maent hefyd yn diogelu seilwaith y rheilffyrdd, prif reilffordd y gogledd. Nid oes llawer o gartrefi sydd dan fygythiad llifogydd yn Hen Golwyn, a dyna pam na fu unrhyw fuddsoddi yn yr amddiffynfeydd rhag llifogydd yno, er y bu angen hynny. Felly, tybed beth ydych chi’n ei wneud, ynghyd â'ch cyd-Aelodau yn y Cabinet, i sicrhau bod y seilwaith ffyrdd a rheilffyrdd a mathau eraill o seilwaith allweddol hefyd yn cael eu gwarchod rhag llifogydd, a bod cydnabyddiaeth i hynny pan eich bod chi’n gwneud penderfyniadau am fuddsoddi er mwyn amddiffyn rhag llifogydd. Felly, efallai y gallwch chi sôn wrthym ni am hynny.

Felly, yn gryno, mae rhai pethau yr wyf yn eu croesawu yn eich cyllideb, ond rwy'n bryderus iawn eich bod wedi awgrymu, eich bod hyd yn oed wedi crybwyll y pwnc o dreth dwristiaeth bosibl. Credaf fod ffyrdd eraill o godi arian na fyddai ein hetholwyr yn eu gwrthwynebu.

Thank you, Llywydd, for calling me to speak today. This debate marks yet another development in the devolution journey that started a little over 20 years ago. Indeed, despite the sober warnings from the Cabinet Secretary, I do find much to be hopeful of, both in terms of the distance that has been covered and of the spending proposals that he has outlined. The Cabinet Secretary has laid down a clear plan for the setting out of governmental spending plans, improving levels of scrutiny and accountability.

I also welcome the principles of co-operation and collaboration that have underpinned the budget, bringing together different parties and perspectives to get the best results for Wales. This approach was also reflected in the close working between the three devolved administrations, showing the maturity of the devolution process as it comes of age. Nowhere is this clearer than in the Cabinet Secretary’s remarks on the future use of the tax-raising powers the Assembly will possess in around six months’ time, and in the Welsh Government’s continuing work to develop a new made-in-Wales tax proposal.

As the chief economist reminds us, there are serious decisions we will need to make about how these new powers can best be used to support public services in Wales in the face of changing public expectations and the blinkered approach of the UK Government, with its single-minded obsession with austerity. I therefore welcome the Cabinet Secretary’s comments that he will look to reduce the level of in-year contingency and reserves that would otherwise have been held, releasing much-needed revenue spending to invest in the services we rely on.

I want to briefly touch on a few specific elements of the proposals the Cabinet Secretary outlined. Regarding the communities and children MEG, I welcome the investment in our progressive childcare offer. We can be proud that our proposals represent the most generous deal of its nature anywhere in the UK, and show that the Welsh Government is committed to supporting Welsh parents and families. The pilot in Rhondda Cynon Taf that covers my constituency is already making a difference, although I am keen to see what lessons will be drawn about how we can ensure all who are eligible take part.

Elsewhere under this headline, I welcome the renewal of the Supporting People grant, which we know makes such a difference to tens of thousands of vulnerable Welsh citizens. Similarly, I know that one of the proposals that will be most welcome to groups in my constituency of Cynon Valley is the additional funding to support the regeneration of community facilities. In an area like Cynon, many of these buildings are little short of historic, with proud links to the mining heritage of the communities they are found in, and it is right that we make sure they meet current needs.

For anyone who has heard me raise concerns about Valleys lines rail services, I’m sure it will come as no surprise that I am very supportive of the releasing of funds to buy new rolling stock. Purchasing this stock will save money in the long term, and will also remove a crucial barrier to the negotiation of the new Wales and borders franchise. The renewed commitment to the mutual investment model that will be used to fund the dualling of the A465 and the renewed commitment to the south Wales metro both show that transport infrastructure for a twenty-first century Wales remains a central Welsh Government goal. Elsewhere, I know that a commitment to invest in charging points for electric vehicles has been made, and that’s another key component of future transport infrastructure. I look forward to further information on this proposal, as it is released in due course, to make sure that we get the details right to meet future demand.

The continued focus on education is also to be welcomed, in particular the plans to accelerate the twenty-first century schools programme. Cynon Valley has benefited to the tune of over £100 million in investment under this policy—more than any other constituency in Wales—so I know at first hand how important this scheme can be. I recently visited Aberdare Community School, a twenty-first century school, on the anniversary of the devolution referendum. It was great to discuss with pupils there how devolution has enabled us to carve out our own path in Wales, and this school, and this policy, is one example of this, where our spending decisions are sharply contrasted with a UK approach that cancelled plans to build schools and refused to invest in the next generation.

Diolch, Llywydd, am alw arnaf i siarad heddiw. Mae'r ddadl hon yn nodi datblygiad arall eto yn y daith ddatganoli a ddechreuodd ychydig dros 20 mlynedd yn ôl. Yn wir, er gwaethaf y rhybuddion difrifol gan Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf yn gweld bod llawer i fod yn obeithiol yn ei gylch, o ran y pellter yr ydym ni wedi teithio a'r cynigion gwario y mae wedi eu hamlinellu. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyflwyno cynllun clir ar gyfer egluro cynlluniau gwario'r llywodraeth, a gwella lefelau craffu ac atebolrwydd.

Rwyf hefyd yn croesawu’r egwyddorion o gydweithio a chydweithredu y mae’r gyllideb yn seiliedig arnynt, sy’n dod â gwahanol bleidiau a safbwyntiau at ei gilydd i gael y canlyniadau gorau i Gymru. Mae’r agwedd hon i’w gweld hefyd yn y gwaith clos rhwng y tair gweinyddiaeth ddatganoledig, gan ddangos aeddfedrwydd y broses ddatganoli wrth iddi ennill ei phlwyf. Nid yw hyn i’w weld yn gliriach yn unman nag yn sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â defnyddio’r pwerau codi trethi y bydd gan y Cynulliad o fewn chwe mis, ac yng ngwaith parhaus Llywodraeth Cymru i ddatblygu cynnig treth newydd sydd wedi ei lunio yng Nghymru.

Fel y mae'r prif economegydd yn ein hatgoffa, mae yna benderfyniadau difrifol y bydd angen i ni eu gwneud ynghylch sut y gellir defnyddio'r pwerau newydd hyn orau i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru wrth i ddisgwyliadau’r cyhoedd newid, ac o gofio agwedd gul Llywodraeth y DU, gyda'i hobsesiwn unllygeidiog ar gyni. Felly, croesawaf sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet y bydd yn ceisio lleihau faint o arian sydd wrth gefn ac yn y cronfeydd yn ystod y flwyddyn a fyddai wedi ei gronni fel arall, gan ryddhau gwariant refeniw y mae gwir angen ei fuddsoddi yn y gwasanaethau yr ydym yn dibynnu arnynt.

Hoffwn gyfeirio’n fras at rai elfennau penodol o'r cynigion a amlinellodd Ysgrifennydd y Cabinet. O ran y Prif Grŵp Gwariant cymunedau a phlant, croesawaf y buddsoddiad yn ein cynnig gofal plant blaengar. Gallwn fod yn falch bod ein cynigion yn cynrychioli'r fargen fwyaf hael ei natur yn unrhyw le yn y DU, a dangos bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi rhieni a theuluoedd Cymru. Mae'r cynllun arbrofol yn Rhondda Cynon Taf sy'n cwmpasu fy etholaeth i eisoes yn gwneud gwahaniaeth, er fy mod i’n awyddus i weld pa wersi fydd yn cael eu dysgu ynghylch sut y gallwn ni sicrhau bod pawb sy'n gymwys yn cymryd rhan.

Mewn mannau eraill o dan y pennawd hwn, rwy’n croesawu’r ffaith y bydd y grant Cefnogi Pobl yn parhau, y gwyddom ei fod yn gwneud cymaint o wahaniaeth i ddegau o filoedd o ddinasyddion agored i niwed yng Nghymru. Yn yr un modd, gwn mai un o'r cynigion a gaiff y croeso mwyaf gan grwpiau yn fy etholaeth i yng Nghwm Cynon yw'r cyllid ychwanegol i gefnogi adfywio cyfleusterau cymunedol. Mewn ardal fel Cynon, mae llawer o'r adeiladau hyn bron iawn yn rhai o bwys hanesyddol, gyda chysylltiadau balch â threftadaeth mwyngloddio y cymunedau y maent i'w canfod ynddynt, ac mae'n iawn ein bod ni’n sicrhau eu bod yn diwallu anghenion heddiw.

I unrhyw un sydd wedi fy nghlywed i’n codi pryderon am wasanaethau rheilffyrdd y Cymoedd, rwy'n siŵr nad yw hi’n syndod fy mod yn gefnogol iawn o ryddhau arian i brynu cerbydau rheilffordd newydd. Bydd prynu'r stoc hwn yn arbed arian yn y tymor hir, a bydd hefyd yn dileu rhwystr hanfodol i negodi masnachfraint newydd Cymru a'r gororau. Mae'r ymrwymiad newydd i'r model buddsoddi ar y cyd a gaiff ei ddefnyddio i ariannu’r gwaith o ddeuoli’r A465 a'r ymrwymiad newydd i fetro de Cymru yn dangos bod seilwaith trafnidiaeth ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain yng Nghymru yn parhau i fod yn nod canolog i Lywodraeth Cymru. Mewn mannau eraill, gwn fod ymrwymiad wedi'i wneud i fuddsoddi mewn mannau gwefru ar gyfer cerbydau trydan, ac mae hynny'n elfen allweddol arall o’r seilwaith trafnidiaeth ar gyfer y dyfodol. Edrychaf ymlaen at gael rhagor o wybodaeth am y cynnig hwn, pan gaiff ei rhyddhau maes o law, i sicrhau ein bod yn cael y manylion yn iawn er mwyn gallu ateb y galw yn y dyfodol.

Mae'r pwyslais parhaus ar addysg hefyd i'w groesawu, yn enwedig y cynlluniau i gyflymu rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae Cwm Cynon wedi elwa ar dros £100 miliwn o fuddsoddiad o dan y polisi hwn—mwy nag unrhyw etholaeth arall yng Nghymru—felly rwy'n gwybod yn iawn pa mor bwysig y gall y cynllun hwn fod. Ymwelais yn ddiweddar ag Ysgol Gymunedol Aberdâr, ysgol yr unfed ganrif ar hugain, ar ben-blwydd y refferendwm datganoli. Roedd hi’n wych trafod â'r disgyblion yno sut mae datganoli wedi ein galluogi i dorri ein cwys ein hunain yng Nghymru, ac mae'r ysgol hon, a'r polisi hwn, yn un enghraifft o hyn, lle mae ein penderfyniadau gwariant yn wahanol iawn i sut yr aeth y DU ati i ddiddymu cynlluniau i adeiladu ysgolion a sut y gwnaethant wrthod buddsoddi yn y genhedlaeth nesaf.

I’d just like to ask some questions and raise some issues with regard to some of the budget negotiations with Plaid Cymru. I would like to echo what has been said already: as somebody who has been here for 10 years now, I think it’s important that we try to find common ground where we can, and utilise our abilities as politicians to come up with solutions as well as to scrutinise. Therefore, I welcome in this budget deal the £30 million investment that was announced for the creation of a new power plant for Tata.

This has been something that has been campaigned on for quite some time by local activists and politicians of different colours and I think that this is something that we should be proud of. I would like to have some more information as to whether the Welsh Government has talked to Tata about this particular commitment, particularly in relation to the other investment that Tata has promised to the unions and to the workforce. I think it’s important, if the Welsh Government are providing £30 million of investment for a plant of this nature, that we find the money from Tata for the rest of it and that we ensure that Tata are committed to the area. I think this shows a clear sign that that is the case, but I think that it is important, especially with changes to the pension fund and the potential joint venture, that we see it in light of Tata being here for the long term. I was wondering whether the Cabinet Secretary could also confirm that other funding commitments made by the Welsh Government, amounting to almost £13 million, will not be affected by this announcement in relation to Tata Steel. But I would like to put on record my thanks for putting this as a priority.

My other question is in relation to the journalism fund. Again, I’m very thankful for that—£100,000 for one year and £100,000 for the second year. I’ve already been speaking to people in the sector about what that would mean. So, I’m wondering how the sector can help to shape that and to ensure on record that that fund would be for hyperlocal journalists and not for large-scale media organisations that may already be benefitting from another scheme—the BBC scheme, for example. I would want this to be specifically for start-ups so that, for example, the Port Talbot MagNet in my area would not have ended, it would have been able to have been sustainable. That’s the type of thing we really need to ensure for a natural and grass-roots journalism sector in Wales to flourish.

With regard to the investment in music in education, I believe it’s £2 million over two years. That’s something, again, that I’m very grateful for. Again, how can we be involved in shaping where that funding goes and how it’s spent? As you will know, the committee that I chair have carried out an investigation into music in education and we’re coming up with our final conclusions. I’m sure people from all parties here in the Chamber would be willing to come up with ideas for how that money can be spent in the most efficient way so that we’re not duplicating work that’s already being done on the ground.

To finish, I’d like to say also that I’m welcoming of the £14 million extra for mental health. While I think that mental health has been supported more in recent years, it’s always to be welcomed. What I’d like to see happening is—we’re talking about the budget and we’re talking about money, but, ultimately, sometimes I think it’s about how we use the money we’ve got in a better way. So, even though this is new money, how can we change structures and how things work within mental health so that it is truly reflective of what people need on the ground? The one example I’ll give is perhaps we could think about this money going into mental health support for the BME community and asylum seekers. I was, again, I mentioned, last week with people from the BME community in Swansea, and they were saying that some people are being refused access to GPs simply because the GPs are refusing to get a translator there. We’ve had an asylum seeker commit suicide a few weeks ago in Swansea because of not being able to access treatment. So, if we’re going to think about how we use this money creatively, can we think of it with that in mind?

I’d just like to finish by echoing Rhun’s point with regard to Supporting People. I don’t want to have an argy-bargy about who kept Supporting People but I want to thank the negotiating team for keeping that money, because I, in the last few weeks, have met lots of different people from lots of different walks of life who will be very, very happy with today’s announcement. That’s what it’s about for me. People can say what they like, but, actually, that will mean that there will still be people helping those who are in crisis situations on the front line. So, if all I can appeal for is, when we’re discussing this in future years, that they don’t feel that every year their budget is threatened and that they can have some comfort in the system for future years—[Interruption.] Well, I’d love to stop austerity, Lee. I’m not criticising you in this regard. I’m just saying if we can perhaps have a conversation so that they feel that they’re part of ongoing discussions with the Welsh Government and that we can make sure that that programme is supported in the future.

Fe hoffwn i ofyn ambell gwestiwn a chodi rhai materion ynglŷn â rhai o'r trafodaethau cyllidebol â Phlaid Cymru. Hoffwn adleisio'r hyn a ddywedwyd eisoes: a minnau wedi bod yma ers 10 mlynedd bellach, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig inni geisio dod o hyd i dir cyffredin lle y gallwn ni, a defnyddio ein galluoedd fel gwleidyddion i ddod o hyd i atebion, ynghyd ag i graffu ar bethau. Felly, rwy’n croesawu yn y cytundeb cyllideb hwn y buddsoddiad o £30 miliwn a gyhoeddwyd ar gyfer creu gorsaf ynni newydd ar gyfer Tata.

Mae hyn yn rhywbeth y bu ymgyrchwyr lleol a gwleidyddol o wahanol bleidiau yn ymgyrchu amdano ers cryn amser a chredaf fod hyn yn rhywbeth y dylem ni fod yn falch ohono. Hoffwn gael mwy o wybodaeth ynghylch pa un a yw Llywodraeth Cymru wedi siarad â Tata ynghylch yr ymrwymiad penodol hwn, yn enwedig mewn cysylltiad â'r buddsoddiad arall y mae Tata wedi ei addo i'r undebau ac i'r gweithlu. Rwy'n credu ei bod hi’n bwysig, os yw Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £30 miliwn ar gyfer gorsaf o’r math hwn, ein bod yn sicrhau’r arian gan Tata ar gyfer y gweddill ohoni, a’n bod yn sicrhau bod Tata wedi ymrwymo i'r ardal. Rwy'n credu bod hyn yn dangos arwydd clir bod hyn yn wir, ond rwy’n credu ei bod hi’n bwysig, yn enwedig gyda newidiadau i'r gronfa bensiwn a'r gyd-fenter bosibl, ein bod yn gweld hyn yng ngoleuni presenoldeb Tata yma ar gyfer y tymor hir. Roeddwn yn meddwl tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau hefyd na fydd y cyhoeddiad hwn o ran Gwaith Dur Tata yn effeithio ar ymrwymiadau ariannol eraill a wnaed gan Lywodraeth Cymru, sydd bron iawn yn £13 miliwn. Ond fe hoffwn i gofnodi fy niolch am wneud hyn yn flaenoriaeth.

Mae fy nghwestiwn arall yn ymwneud â'r gronfa newyddiaduraeth. Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar iawn am hynny—£100,000 am un flwyddyn a £100,000 am yr ail flwyddyn. Rwyf eisoes wedi bod yn siarad â phobl yn y sector am yr hyn y gallai hynny ei olygu. Felly, rwy'n meddwl tybed sut y gall y sector helpu i lunio hynny ac i sicrhau ar goedd y byddai'r gronfa honno ar gyfer newyddiadurwyr lleol ac nid ar gyfer sefydliadau cyfryngol mawr a allai fod eisoes yn elwa ar gynllun arall—cynllun y BBC, er enghraifft. Fe hoffwn i i hyn fod yn benodol ar gyfer pobl sy’n ymsefydlu yn y maes fel na fyddai, er enghraifft, Port Talbot MagNet yn fy ardal i wedi dod i ben, byddai wedi gallu bod yn gynaliadwy. Dyna'r math o beth sydd ei wirioneddol angen arnom ni i i sicrhau bod sector newyddiaduraeth naturiol a llawr gwlad yn ffynnu yng Nghymru.

O ran y buddsoddiad mewn cerddoriaeth ym myd addysg, credaf ei fod yn £2 filiwn dros ddwy flynedd. Mae hynny, unwaith eto, yn rhywbeth yr wyf i’n ddiolchgar iawn amdano. Unwaith eto, sut gallwn ni fod yn rhan o lunio lle mae'r arian hwnnw'n mynd a sut y caiff ei wario? Fel y gwyddoch chi, mae'r pwyllgor yr wyf i’n ei gadeirio wedi cynnal ymchwiliad i gerddoriaeth mewn addysg ac rydym ni wrthi’n llunio ein casgliadau terfynol. Rwy'n siŵr y bydd pobl o bob plaid yma yn y Siambr yn barod i feddwl am syniadau ynglŷn â sut y gellir gwario'r arian hwnnw yn y modd mwyaf effeithlon fel na fyddwn ni’n dyblygu gwaith sydd eisoes yn cael ei wneud ar lawr gwlad.

I orffen, fe hoffwn i ddweud hefyd fy mod i’n croesawu’r £14 miliwn ychwanegol ar gyfer iechyd meddwl. Er fy mod i’n meddwl y bu mwy o gefnogaeth i iechyd meddwl yn y blynyddoedd diwethaf, mae croeso i hynny bob amser. Yr hyn yr hoffwn i ei weld yn digwydd yw—rydym ni’n sôn am y gyllideb ac rydym ni’n sôn am arian, ond, yn y pen draw, rwy'n credu bod hyn yn ymwneud â sut yr ydym ni’n defnyddio'r arian sydd gennym ni mewn ffordd well. Felly, er mai arian newydd yw hwn, sut gallwn ni newid strwythurau a sut mae pethau'n gweithio yn y maes iechyd meddwl fel bod hyn yn wirioneddol adlewyrchu'r hyn sydd ei angen ar bobl ar lawr gwlad? Yr un enghraifft a roddaf yw efallai y gallem ni feddwl ynglŷn â rhoi’r arian hwn i roi cefnogaeth iechyd meddwl i'r gymuned bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig a cheiswyr lloches. Unwaith eto, fel y soniais i, roeddwn i yr wythnos diwethaf gyda phobl o'r gymuned bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn Abertawe, ac roedden nhw’n dweud bod rhai pobl yn cael eu troi ymaith rhag cael gweld meddygon teulu dim ond oherwydd bod y meddygon teulu yn gwrthod cael cyfieithydd yno. Ychydig wythnosau yn ôl cyflawnodd ceisydd lloches hunanladdiad yn Abertawe oherwydd na allai gael triniaeth. Felly, os ydym ni am ystyried sut yr ydym ni’n defnyddio'r arian hwn yn greadigol, a gawn ni feddwl amdano gyda hynny mewn golwg?

Fe hoffwn i orffen trwy adleisio sylw Rhun o ran Cefnogi Pobl. Nid wyf eisiau dadl fawr ynghylch pwy a sicrhaodd fodolaeth Cefnogi Pobl ond rwyf eisiau diolch i'r tîm trafod am gadw'r arian hwnnw, oherwydd, yn ystod yr wythnosau diwethaf, rwyf wedi cwrdd â llawer o bobl wahanol o bob cefndir a fydd yn hapus iawn, iawn â chyhoeddiad heddiw. Dyna beth yw ystyr hyn i mi. Gall pobl ddweud yr hyn a fynnon nhw, ond, mewn gwirionedd, bydd hynny'n golygu y bydd pobl yn dal ar y rheng flaen yn helpu'r bobl hynny sydd mewn sefyllfaoedd argyfyngus. Felly, os mai’r cwbl y gallaf i apelio amdano yw, pan fyddwn yn trafod hyn yn y dyfodol, nad ydynt yn teimlo bod eu cyllideb o dan fygythiad bob blwyddyn ac y gallant gael rhywfaint o gysur yn y system ar gyfer y blynyddoedd i ddod—[Torri ar draws.] Wel, byddwn i wrth fy modd yn cefnu ar gyni, Lee. Nid wyf yn eich beirniadu yn hyn o beth. Dim ond dweud yr wyf i pe gallem ni gael sgwrs o bosib fel eu bod yn teimlo eu bod yn rhan o drafodaethau parhaus â Llywodraeth Cymru ac y gallwn ni sicrhau y cefnogir y rhaglen honno yn y dyfodol.

I’d like to follow-up on the austerity point, because, of course, that’s the backdrop to this whole budget discussion. When the UK Government keeps insisting on sticking to those punishing austerity measures, then clearly things are going to have to be cut. Now, let’s not forget why we’ve got these austerity measures. They were meant to ensure that we reduced our deficit and our debt levels, but the reality is that, since 2010, our national debt level has increased by over £800 billion to over £2 trillion—this is under you guys since 2010—and that this Conservative Government—

Fe hoffwn i ymhelaethu ar y pwynt a wnaed ynghylch cyni, oherwydd, wrth gwrs, dyna'r cefndir i'r holl drafodaeth hon ynglŷn â’r gyllideb. Pan fo Llywodraeth y DU yn parhau i fynnu cadw at y mesurau cyni difäol hynny, yna mae'n amlwg y bydd yn rhaid cwtogi ar bethau. Nawr, mae’n rhaid i ni beidio ag anghofio pam mae gennym ni'r mesurau cyni hyn. Fe'u bwriadwyd i sicrhau ein bod yn lleihau ein diffyg a'n lefelau o ddyled, ond y gwir amdani yw, ers 2010, bod lefel ein dyled genedlaethol wedi cynyddu dros £800 biliwn i dros £2 triliwn—mae hyn o danoch chi ers 2010—ac mae’r Llywodraeth Geidwadol hon—

I will. Let me just finish my point, because I’ve got a lot more to come—[Interruption.] This—[Interruption.]. This Conservative Government—. Hey, when you’ve finished. Thank you. This Conservative Government has borrowed more money than every Labour Government in history. Go on.

Gwnaf. Gadewch i mi orffen fy mhwynt, oherwydd mae gen i lawer mwy i ddod—[Torri ar draws.] Mae’r—[Torri ar draws.] Mae’r Llywodraeth Geidwadol hon—. Hei, ar ôl ichi orffen. Diolch. Mae'r Llywodraeth Geidwadol hon wedi benthyca mwy o arian na phob Llywodraeth Lafur mewn hanes. Ewch ymlaen.

The reason it’s had to borrow more money is because of the huge record-breaking deficits that Gordon Brown left in the Treasury—

Y rheswm y bu'n rhaid iddi fenthyca mwy o arian yw oherwydd y diffygion enfawr digynsail a adawodd Gordon Brown yn y Trysorlys—

[Continues.]—and in the public finances. That’s why we’re trying to turn that around. You actually want to borrow more. It would have accelerated under you.

[Yn parhau.]—ac yn y cyllid cyhoeddus. Dyna pam yr ydym ni’n ceisio gwyrdroi hynny. Rydych chi eisiau benthyca mwy mewn gwirionedd. Byddai wedi cyflymu o danoch chi.

Did you actually listen to what I said?

Wnaethoch chi wrando o gwbl ar yr hyn a ddywedais i?

You have borrowed more money than every Labour Government in history. It is your policy, and austerity is not working—[Interruption.] Now, the Welsh Government—[Interruption.] The Welsh Government can only spend money that it’s given by the UK Government, although in this historic year we will as a—[Interruption.] Darren, please—

Rydych chi wedi benthyca mwy o arian na phob Llywodraeth Lafur mewn hanes. Eich polisi chi yw hwn, ac nid yw cyni yn gweithio- [Torri ar draws.] Nawr, mae Llywodraeth Cymru- [Torri ar draws.] Yr unig arian y gall Llywodraeth Cymru ei wario yw’r hyn a gaiff gan Lywodraeth y DU, er, yn ystod y flwyddyn hanesyddol hon byddwn ni fel—[Torri ar draws.] Darren, os gwelwch yn dda—

No, no, no, no. You don’t need to tell Darren Miller to shut up. I will. [Laughter.] Darren, shut up. [Laughter.] Eluned Morgan.

Na, na, na, na. Nid oes angen i chi ddweud wrth Darren Miller i gau ei geg. Mi wnaf i hynny. [Chwerthin.] Darren, cau dy geg. [Chwerthin.] Eluned Morgan.

Thank you, Llywydd. Now, this is a historic year because, for the first time now, we are introducing these tax-raising or tax-changing powers. I very much welcome this—[Interruption.]

Diolch, Llywydd. Nawr, mae hon yn flwyddyn hanesyddol oherwydd, am y tro cyntaf nawr, rydym ni’n cyflwyno'r pwerau hyn i godi trethi neu newid trethi. Croesawaf hyn yn fawr—[Torri ar draws.]

Eluned, will you take an intervention?

Eluned, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Oh, not another one. No, I won’t if you don’t mind.

O, nid un arall. Na, wnaf i ddim, os nad oes ots gennych chi.

You don’t have to take the intervention, Eluned Morgan.

Does dim rhaid i chi dderbyn yr ymyriad, Eluned Morgan.

Thank you. The welcome news that—the news that the finance Secretary has announced that we are now going to have the lowest starting rates of land transaction tax in the UK. And I felt a real buzz in the Chamber when that was announced. We felt like a really grown-up Parliament, and that’s what I want to see this place becoming. I would like to know from the finance Secretary how much that will cost. I’m not sure if he did outline that, but I think that would be useful.

Now, let’s not forget that these austerity measures are continuing at a time when wages have been stagnant for 10 years. And, on top of this, during those 10 years, while the Tory Government’s been in charge in Westminster, gas bills have gone up by 49 per cent, water bills have gone up by 25 per cent, rail fares have increased by 27 per cent, private rent has increased by 25 per cent, and food has gone up by 21 per cent. None of these are luxuries. None of these are luxuries. But rather than stand by the poorest in society, what’s the Tory Government decided to do? It’s decided to punish the poor with the introduction of universal credit. Four hundred thousand families in Wales will be £3,400 a year worse off by 2020 because of the introduction of that new measure.

Now, in England, the Tory Government has written off the poor. Those cuts have led to an increase of 65 per cent in the homelessness levels in England. That is not the case in Wales. We’ve brought in this new law, giving Welsh local government new responsibilities in relation to homelessness, and the Supporting People programme has been crucial. Anyone who could have doubted Mark Drakeford’s personal commitment to this issue needs to be reminded of his long-standing action in relation to homelessness, his tireless efforts to help establish and found Llamau, and his long-held passion and activity to ensure support for the homeless. There are no cuts to the Supporting People programme and I didn’t think that Mark Drakeford, with his long history, would have undertaken those. So, I am delighted to see that, and an additional £20 million to alleviate homelessness.

Now, there’s going to be ample time to chew over the detail of the budget, but I do think it’s worth noting that £240 million extra to take the pressure off our hard-working staff in the NHS. Of course, the ideal would have been to give our NHS workers and other public sector workers a pay rise that they undoubtedly deserve, but, with a set and limited budget, the only way to do this would’ve been to have cut services elsewhere. So, if Plaid is so anxious to introduce this pay rise without receiving the additional money from the UK Treasury, you have to outline which hospitals you’re going to close in order to make that happen. And as for the Tories saying that the debt levels in Welsh hospitals—. Do you know what the debt levels in English hospitals are? It’s £2.4 billion. Don’t come over here telling us about debt levels in hospitals.

I think it’s very important, the fact that we are helping to secure funding for care; it’s a crucial area, and I am delighted that the finance Secretary will be exploring the issue of taxation in this area. This is something that we will be looking at in the Finance Committee and I hope that we’ll come up with some interesting ideas on that in the next few weeks.

The one area in particular that I’d like to thank the finance Secretary for is his commitment to abolish the tolls on the Cleddau bridge by 2020. This is an issue on which the Labour Party locally has campaigned for years, and I’m delighted that he’s been able to deliver on this. It’s going to make a real difference to people and businesses living around the Haven. I’m also delighted to hear that extra money has been allocated to draw down funds from the EU rural development programme, but I do wonder if the finance Secretary could clarify whether we will receive, in the next few weeks, some more clarity on the competing structures for economic rural development in Wales.

The finance Secretary has also set out a two-year budget. I’d just like to know: does that mean that we’ll see exactly the same next year, apart from a few little tweaks? And does that mean that we, as a Finance Committee, will be redundant next year? What does that actually mean in terms of how the mechanism works? Now, I know that balancing the books at a time of austerity is a difficult proposition, but I would like to thank the finance Secretary for sticking to those commitments that he and we made in the Welsh Labour manifesto, and following through on promises that we made to the Welsh public and to the electorate.

Diolch. Mae’r newyddion da—y newyddion y mae'r Ysgrifennydd cyllid wedi eu cyhoeddi y bydd gennym ni yn awr y cyfraddau cychwynol isaf o dreth trafodion tir yn y DU. Ac fe deimlais i wefr wirioneddol yn y Siambr pan gyhoeddwyd hynny. Roeddem ni’n teimlo fel Senedd wirioneddol aeddfed, a dyna'r hyn yr wyf eisiau gweld y lle hwn yn datblygu i fod. Fe hoffwn i gael gwybod gan yr Ysgrifennydd cyllid faint fydd hynny’n cei gostio. Nid wyf yn siŵr a amlinellwyd hynny ganddo, ond credaf y byddai hynny'n ddefnyddiol.

Nawr, mae’n rhaid i ni beidio ag anghofio bod y mesurau cyni hyn yn parhau ar adeg pan fo cyflogau wedi aros yn eu hunfan ers 10 mlynedd. Ac, ar ben hyn, yn ystod y 10 mlynedd hynny, tra bu Llywodraeth y Torïaid wrth y llyw yn San Steffan, mae biliau nwy wedi cynyddu 49 y cant, mae biliau dŵr wedi cynyddu 25 y cant, mae prisiau teithio ar y trên wedi cynyddu 27 y cant , mae rhent preifat wedi cynyddu 25 y cant, ac mae bwyd wedi cynyddu 21 y cant. Nid oes unrhyw un o’r rhain yn foethusion. Ond yn hytrach na chefnogi’r tlotaf mewn cymdeithas, beth mae’r Llywodraeth Dorïaidd wedi penderfynu ei wneud? Mae hi wedi penderfynu cosbi’r tlawd drwy gyflwyno credyd cynhwysol. Bydd pedwar can mil o deuluoedd yng Nghymru ar eu colled o £3,400 y flwyddyn erbyn 2020 oherwydd cyflwyno'r mesur newydd hwnnw.

Nawr, yn Lloegr, mae Llywodraeth y Torïaid wedi amddifadu’r tlodion. Mae'r toriadau hynny wedi arwain at gynnydd o 65 y cant yn y lefelau digartrefedd yn Lloegr. Nid yw hynny'n wir yng Nghymru. Rydym ni wedi cyflwyno’r gyfraith newydd hon, gan roi cyfrifoldebau newydd i lywodraeth leol yng Nghymru o ran digartrefedd, a bu’r rhaglen Cefnogi Pobl yn hanfodol yn hyn o beth. Mae angen atgoffa unrhyw un a oedd o bosib yn amau ​​ymrwymiad personol Mark Drakeford i'r mater hwn, ei weithgarwch parhaol ynglŷn â digartrefedd, ei ymdrechion diflino i helpu dechrau a sefydlu Llamau, a'i angerdd a’i waith hirhoedlog i sicrhau cefnogaeth i'r digartref. Nid oes toriadau i'r rhaglen Cefnogi Pobl ac nid oeddwn yn credu y byddai Mark Drakeford, gyda'i hanes hir, wedi cyflwyno’r rheiny. Felly, rwy'n falch iawn o weld hynny, a’r £20 miliwn ychwanegol i fynd i’r afael â digartrefedd.

Nawr, bydd digon o amser i gnoi cil dros fanylion y gyllideb, ond rwyf yn credu ei bod hi’n werth nodi’r £240 miliwn ychwanegol hwnnw i leihau’r pwysau sydd ar ein staff gweithgar yn y GIG. Wrth gwrs, y ddelfryd fyddai rhoi i'n gweithwyr yn y GIG a gweithwyr sector cyhoeddus eraill y codiad cyflog y maent yn ddiau yn ei haeddu, ond, gyda chyllideb benodol a chyfyngedig, yr unig ffordd i wneud hynny fyddai cwtogi ar wasanaethau mewn mannau eraill. Felly, os yw Plaid Cymru mor awyddus i gyflwyno'r codiad cyflog hwn heb gael yr arian ychwanegol gan Drysorlys y DU, mae'n rhaid ichi nodi pa ysbytai yr ydych chi’n mynd i’w cau er mwyn gwneud hynny. Ac o ran y Torïaid yn dweud bod y lefelau dyled yn ysbytai Cymru—. Ydych chi'n gwybod beth yw lefelau dyled ysbytai Lloegr? Mae'n £2.4 biliwn. Peidiwch â dod draw yma i ddweud wrthym ni am lefelau dyled mewn ysbytai.

Rwy'n credu ei bod hi’n bwysig iawn, y ffaith ein bod ni'n helpu i sicrhau cyllid ar gyfer gofal; mae'n faes hollbwysig, ac rwyf wrth fy modd y bydd yr Ysgrifennydd cyllid yn edrych ar fater trethiant yn y maes hwn. Mae hwn yn rhywbeth y byddwn ni’n edrych arno yn y Pwyllgor Cyllid ac rwy'n gobeithio y byddwn yn cyflwyno syniadau diddorol am hynny yn yr wythnosau nesaf.

Yr un maes yn arbennig yr hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd cyllid yn ei gylch yw ei ymrwymiad i ddiddymu'r tollau ar bont Cleddau erbyn 2020. Mae hwn yn fater y mae'r Blaid Lafur yn lleol wedi ymgyrchu drosto ers blynyddoedd, ac rwyf wrth fy modd ei fod wedi gallu cyflawni hyn. Bydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl a busnesau yng nghyffiniau’r Aber. Rwyf wrth fy modd hefyd yn clywed bod arian ychwanegol wedi'i neilltuo i dynnu arian o raglen datblygu gwledig yr UE, ond rwyf yn meddwl tybed a allai'r Ysgrifennydd cyllid egluro pa un a fyddwn yn cael, yn yr wythnosau nesaf, mwy o eglurder ynghylch y strwythurau cystadleuol ar gyfer datblygu gwledig economaidd yng Nghymru.

Mae'r Ysgrifennydd Cyllid hefyd wedi gosod cyllideb dwy flynedd. Hoffwn wybod: a yw hynny'n golygu y byddwn ni’n gweld yr un peth yn union y flwyddyn nesaf, ar wahân i ychydig o fân newidiadau? Ac a yw hynny'n golygu na fydd ein hangen ni, sef y Pwyllgor Cyllid, y flwyddyn nesaf? Beth mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd o ran sut mae'r mecanwaith yn gweithio? Nawr, fe wn i fod meintioli'r gyllideb ar adeg o gyni yn orchwyl anodd, ond fe hoffwn i ddiolch i'r Ysgrifennydd cyllid am gadw at yr ymrwymiadau hynny a wnaeth ef ac a wnaethom ninnau ym maniffesto Llafur Cymru, ac am anrhydeddu’r addewidion a wnaethom ni i'r cyhoedd yng Nghymru ac i'r etholwyr.

Thank you—diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, there’s an awful lot to go through here, but there is one thing that is abundantly clear and that is that this budget has been designed to look after those people who need that support the most, to support the people in Wales against the austerity that is emanating from the Tory Government in Westminster. And it’s a Government that is absolutely determined to make life difficult for the poorest within society. I think the universal credit roll-out that is—[Interruption.] No, I will not. I’ve just started speaking. You can sit down.

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae cryn dipyn i roi sylw iddo yma, ond mae un peth sy'n hollol glir a hynny yw bod y gyllideb hon wedi'i llunio i ofalu am y bobl hynny sydd angen y gefnogaeth honno fwyaf, i gefnogi'r bobl yng Nghymru yn erbyn y cyni sy'n deillio o'r Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan. Ac mae honno’n Llywodraeth sy'n gwbl benderfynol i wneud bywyd yn anodd i'r rhai tlotaf mewn cymdeithas. Rwy'n credu y bydd cyflwyno'r credyd cynhwysol sy’n—[Torri ar draws.] Na, wnaf i ddim. Newydd ddechrau siarad wyf i. Gallwch chi eistedd i lawr.

You just don’t mean to take an intervention. That’s all you need to say.

Does arnoch chi ddim eisiau derbyn ymyriad. Dyna'r cyfan sy’n rhaid i chi ei ddweud.

[Continues.]—the universal credit that is going to see people without money for six weeks to be dismissed by a Prime Minister, when she was interviewed on that principle, saying, ‘We’ll work something out’. Well, I’m glad that she can work something out, because I know one thing: when you have no money whatsoever for six weeks to feed yourself, to pay your rent, or to send your children anywhere, you will not manage and you will not be able to work anything out. So, in terms of the protection of the £1 million for the discretionary assistance fund, which is only really a stitch, but a critical stitch and safety net, which was scrapped by the Tories in England and restored by a previous Welsh Labour Government, I welcome that and I wonder how many people that will support.

The other issue that I am more than pleased about is—. And I was a former Pembrokeshire county councillor, and I do have an inside track record on the long and the dubious history of the toll on the Cleddau bridge, so I welcome scrapping that. And there is a history about how that money was both raised and how it was spent. So, looking ahead, I welcome, in the first place, the fact that that local tax will be removed—removed from the people who go to and from work, and from the businesses that operate either side of the county. I do appreciate that time is needed to make transitionary arrangements, but given that the council can budget knowing that maintenance costs will transfer to Welsh Government in two years’ time, given the historic question of how the revenue has been spent over the years, do you think that it might be a good idea, even a gesture of goodwill, if Pembrokeshire council were to ring-fence the toll revenue from now until it’s scrapped and consult ratepayers as to how that money should be spent? This has been a huge area that has been contested by myself and other Labour leaders on Pembrokeshire County Council year in and year out. I look forward to your response.

[Yn parhau.] — y credyd cynhwysol sy’n mynd i adael pobl heb arian am chwe wythnos, ac i’r Prif Weinidog, pan gafodd ei chyfweld ar yr egwyddor honno, wfftio at hynny gan ddweud, ‘Fe ddown ni i ryw drefniant’. Wel, rwy'n falch y gall hi ddod i ryw drefniant, oherwydd fe wn i un peth: pan nad oes gennych chi arian o gwbl am chwe wythnos i fwydo eich hun, i dalu eich rhent, neu i anfon eich plant i unrhyw le, ni fyddwch yn medru ymdopi ac ni fyddwch yn gallu dod i ryw drefniant. Felly, o ran diogelu'r £1 miliwn ar gyfer y gronfa cymorth dewisol, sydd mewn gwirionedd yn ddim ond elfen fechan iawn, ond yn elfen hanfodol ac yn rhwyd ​​ddiogelwch, a gafodd ei diddymu gan y Torïaid yn Lloegr ac a adferwyd gan Lywodraeth Lafur flaenorol yng Nghymru, croesawaf hynny ac rwy’n meddwl tybed faint o bobl a gaiff eu cefnogi gan hynny.

Y mater arall yr wyf yn fwy na bodlon yn ei gylch yw—. Ac roeddwn yn gyn-gynghorydd sir yn Sir Benfro, ac wedi hen arfer â hanes hir ac amheus y doll ar bont Cleddau, felly rwy'n croesawu diddymu honno. Ac mae hanes ynglŷn â sut y codwyd yr arian hwnnw a sut y cafodd ei wario. Felly, wrth edrych ymlaen, croesawaf, yn y lle cyntaf, y ffaith na fydd yn rhaid i’r bobl sy'n teithio i’w gwaith ac yn ôl, na’r busnesau sy'n gweithredu ar y naill ochr neu’r llall i'r sir dalu’r dreth leol honno. Rwyf yn gwerthfawrogi bod angen amser i wneud trefniadau pontio, ond o ystyried y gall y cyngor lunio cyllideb yn gwybod y caiff costau cynnal a chadw eu trosglwyddo i Lywodraeth Cymru mewn dwy flynedd, o ystyried y cwestiwn hanesyddol o sut y gwariwyd yr arian dros y blynyddoedd, ydych chi'n meddwl y gallai fod yn syniad da, hyd yn oed yn arwydd o ewyllys da, pe byddai cyngor Sir Benfro yn diogelu’r refeniw doll o nawr tan ei fod wedi'i ddiddymu ac ymgynghori â threthdalwyr ynghylch sut y dylid gwario'r arian hwnnw? Bu hwn yn faes enfawr yr wyf i ac arweinwyr Llafur eraill ar Gyngor Sir Benfro wedi dadlau yn ei gylch flwyddyn ar ôl a blwyddyn. Edrychaf ymlaen at eich ymateb.

Galwaf nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i’r ddadl.

I call on the Cabinet Secretary to respond to the debate.

Diolch yn fawr, Llywydd, and thank you to all those who’ve taken part in the very wide-ranging discussion of the budget. I’ll do my best to reply to as many of the points that have been raised as possible, and do so rapidly.

What seems like a long time ago now, Nick Ramsay began the discussion. I thank him for the welcome he provided to the new budget process. I acknowledged in my opening remarks the impact of the fiscal framework. I’m happy to confirm for the Member that the Bangor University report is available to Members and available in full and available today. As far as the two new taxes are concerned, I suspect he will have recognised the 150 per cent rate for unauthorised tax disposals in LDT, because he put exactly that rate to me in the Finance Committee at a point when I was not able to confirm it. But it is confirmed at that rate today.

Can I just say to Members of the Conservative group here that I think they need to stand back a little bit from some of the language they’ve used in relation to a tourism tax? What I’ve done this afternoon, Llywydd, is what I said; I’ve announced a shortlist of possible proposals for further work, and this is one of the things that many people have advocated. Adam Price was absolutely right when he pointed out that this is a tax used in many, many parts of the world, usually navigated at a local level. The reason for the tax—from those people who advocate it—is in order to be able to invest in facilities that then lead to more tourists in that area. That’s the point of a tourism tax. It’s not to frighten off tourists; it’s to create the conditions in which the tourism industry can go on thriving and doing more. So, that’s the case for it, we’ll explore it further. It’s certainly not to be just written off as though it had no merit at all. It may not make it onto the shortlist, but I do think that the idea that it isn’t worth exploration is to overstate the case.

Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth eang iawn ynglŷn â’r gyllideb. Fe wnaf fy ngorau i ymateb i gymaint â phosib o'r pwyntiau a godwyd, a gwnaf hynny'n gyflym.

Dechreuodd Nick Ramsay y drafodaeth ynghylch hyn ar adeg sy'n ymddangos fel amser maith yn ôl erbyn hyn. Diolchaf iddo am y croeso a roddodd i'r broses gyllideb newydd. Cydnabûm yn fy sylwadau agoriadol effaith y fframwaith cyllidol. Rwy'n falch o gadarnhau i'r Aelod bod adroddiad Prifysgol Bangor ar gael i'r Aelodau ac ar gael yn llawn ac ar gael heddiw. O ran y ddwy dreth newydd, rwy’n amau ​​y bydd wedi sylwi ar y gyfradd o 150 y cant am warediadau treth anawdurdodedig yn y Dreth Gwarediadau Tirlenwi, oherwydd fe soniodd wrthyf am yr union gyfradd honno yn y Pwyllgor Cyllid ar adeg pan nad oeddwn yn gallu cadarnhau hynny. Ond fe'i cadarnheir ar y gyfradd honno heddiw.

A gaf i ddweud wrth Aelodau'r Grŵp Ceidwadol yma fy mod i’n credu bod angen iddyn nhw ymbellhau ychydig o'r iaith a ddefnyddiwyd ganddyn nhw ynglŷn â threth dwristiaeth? Yr hyn yr wyf i wedi'i wneud y prynhawn yma, Llywydd, yw'r hyn a ddywedais; Rwyf wedi cyhoeddi rhestr fer o gynigion posibl ar gyfer gwaith pellach, ac mae hyn yn un o'r pethau y mae llawer o bobl wedi ei argymell. Roedd Adam Price yn hollol gywir pan nododd bod hon yn dreth a ddefnyddir mewn llawer rhan o’r byd, ac a benderfynir ar lefel leol fel arfer. Y rheswm dros y dreth—gan y bobl hynny sy'n ei hyrwyddo— yw er mwyn gallu buddsoddi mewn cyfleusterau sy'n arwain at fwy o dwristiaid yn yr ardal honno. Dyna ddiben treth dwristiaeth. Nid i ddychryn twristiaid rhag dod; ei diben yw creu amodau lle gall y diwydiant twristiaeth barhau i ffynnu a gwneud mwy. Felly, dyna'r achos dros ei chyflwyno, a byddwn yn ei harchwilio ymhellach. Yn sicr, ni ddylid wfftio at y syniad fel pe na byddai unrhyw werth iddo o gwbl. Efallai na fydd yn cyrraedd y rhestr fer, ond rwyf yn credu bod y syniad nad yw'n werth ei archwilio yn gor-bwysleisio’r achos.

Cabinet Secretary, would you take an intervention?

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

I hear what you’re saying about talking about just exploration of a tourism tax at this point in time, however, do you recognise that there is a danger that a perception will go out that there is a tax on tourists coming to Wales that doesn’t exist across the border in England? In areas like my own, along the border areas, we need to guard against that sort of perception going out. So, I think that we do need to make sure that it is just exploration at this stage.

Rwy'n derbyn yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud ynglŷn â siarad am ddim ond archwilio treth dwristiaeth ar hyn o bryd, ond a ydych chi'n cydnabod bod perygl y bydd canfyddiad yn lledaenu bod treth ar dwristiaid yn dod i Gymru nad yw’n bodoli ar draws y ffin yn Lloegr? Mewn ardaloedd fel fy un i fy hun, ar hyd ardaloedd y ffin, mae angen i ni warchod rhag creu’r math hwnnw o ganfyddiad. Felly, rwyf yn credu bod angen inni sicrhau mai dim ond archwilio yr ydym ni ar hyn o bryd.

Llywydd, I don’t say that those points are not points that need to be considered, but all I have said today is that we intend to consider things, and we will consider the positive case that has been made and we will take into account those arguments that tell us why we might need to proceed carefully. I just wanted to be clear about the status of what I had announced this afternoon.

Adam Price made a series of important points about the agreement that has been reached with Plaid Cymru. We are a Government without a majority. The First Minister said, back in the early summer of 2016 when this Assembly term began, that a Government in our position needs to be able to listen to ideas from other parts of the Chamber and to try to reach agreement where that is possible, and the very careful work that’s gone on over the summer has allowed us to do that. We don’t agree on everything, as Adam Price set out, but the things we have been able to agree on are important, they will make a difference, and they were outlined by him.

Llywydd, I listened, all the way through, to what Neil Hamilton had to say. I almost stopped at one point, but I did continue listening. I think it’s the sort of contribution where the idea of a ‘stream of semi-consciousness’ is the best way to describe it. I did nearly stop listening at the point when he tried to persuade me that I was living in an era of fiscal profligacy and that what people in Wales have had to endure for the last eight years is—and I think I’m quoting him exactly—‘the opposite of austerity’. Well, it does not feel like that, I can tell him, to people who live in my constituency who find that their wages have not gone up over that period, that their services have had to be cut back, and that their prospects of anything better are receding ever further into the future.

Llywydd, nid wyf yn dweud nad yw'r pwyntiau hynny'n bwyntiau y mae angen eu hystyried, ond y cwbl yr wyf wedi ei ddweud heddiw yw ein bod ni’n bwriadu ystyried pethau, a byddwn yn ystyried yr achos cadarnhaol a wnaed ac yn cloriannu’r dadleuon hynny sy'n dweud wrthym pam y gallai fod angen i ni droedio’n ofalus. Dim ond eisiau bod yn glir oeddwn i ynglŷn â statws yr hyn a gyhoeddais y prynhawn yma.

Gwnaeth Adam Price gyfres o bwyntiau pwysig am y cytundeb a gyrhaeddwyd â Phlaid Cymru. Rydym ni yn Llywodraeth heb fwyafrif. Dywedodd y Prif Weinidog, yn ôl yn gynnar yn ystod haf 2016 pan ddechreuodd y tymor hwn yn y Cynulliad, bod angen i Lywodraeth yn ein sefyllfa ni allu gwrando ar syniadau o rannau eraill o'r Siambr a cheisio dod i gytundeb pan fo hynny'n bosibl, ac mae'r gwaith gofalus iawn sydd wedi ei wneud dros yr haf wedi ein galluogi i wneud hynny. Nid ydym yn cytuno ar bopeth, fel y nododd Adam Price, ond mae'r pethau yr ydym ni wedi gallu cytuno arnynt yn bwysig, byddant yn gwneud gwahaniaeth, ac fe'u hamlinellwyd ganddo.

Llywydd, gwrandewais, ar bob gair, o’r hyn yr oedd gan Neil Hamilton i’w ddweud. Bu ond y dim imi â rhoi’r gorau iddi ar un adeg, ond daliais ati i wrando. Rwy'n credu mai dyma'r math o gyfraniad y gellid ei ddisgrifio orau gyda’r syniad o 'ffrwd o led-ymwybyddiaeth'. Roeddwn bron â rhoi'r gorau i wrando pan geisiodd fy narbwyllo fy mod i’n byw mewn cyfnod o afradlonedd ariannol ac mai’r hyn y mae pobl yng Nghymru wedi gorfod ei ddioddef am yr wyth mlynedd diwethaf yw —ac rwy’n meddwl fy mod yn ei ddyfynnu air am air—gwrthwyneb i gyni. Wel, nid yw'n teimlo felly, gallaf ddweud wrtho, i bobl sy'n byw yn fy etholaeth i, sy'n canfod nad yw eu cyflogau wedi codi dros y cyfnod hwnnw, y bu’n rhaid cwtogi ar eu gwasanaethau, a bod eu rhagolygon o unrhyw beth gwell yn cilio ymhellach fyth i'r dyfodol.

I’m sure the Cabinet Secretary will accept that you can’t borrow in unlimited sums indefinitely, and, therefore, a judgment has to be made, sometimes, as to when the rake’s progress has to stop. Interest rates have been at historic lows. They’re already on the rise in the United States; they may well shortly be on the rise in this country. How do we then pay the bills at a time when we haven’t repaired the roof, when the sun ceases to shine and the rain pours?

Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn na allwch chi fenthyca symiau diderfyn yn dragwyddol, ac, felly, mae'n rhaid penderfynu, weithiau, pryd y mae'n rhaid rhoi'r gorau iddi. Mae cyfraddau llog wedi bod ar eu hisaf erioed. Maent eisoes ar gynnydd yn yr Unol Daleithiau; efallai y byddant ar gynnydd yn y wlad hon yn fuan. Sut ydym ni wedyn yn talu'r biliau ar adeg pan nad ydym ni wedi trwsio'r to, pan fydd yr haul yn peidio â disgleirio a’r glaw yn arllwys?

Llywydd, we are incredibly lucky in our time to have benefited from the investment decisions that people who went before us were willing to make. Had they listened to Neil Hamilton, they would simply have stopped doing all the things that we now rely on. It is possible, in a way that I think the Member never seems to understand or recognise, to borrow to invest, because investment creates the conditions of economic success, and that economic success then allows you to pay back the money that you have borrowed. That is the simple lesson that progressive Governments throughout the last 100 years and more have understood, and we say that it needs to be better understood today.

Mike Hedges made a series of very important points. He understood absolutely that you can invest your way to success, not just in places, but, as he said, in people too. A new deal for Britain is exactly what we need to get our economy onto that track. As far as tax volatility is concerned, he will know that the fiscal framework gives us access to a £500 revenue reserve to allow us to smooth out tax volatility from one year to the next. I’ve made no plans to use that reserve in the budget in front of the Assembly, but it is there should it be needed in the future. The way that we have used our capital in this budget is exactly the way in which Mike Hedges advocated. I’ve said to all my Cabinet colleagues that I will place a priority upon capital investment plans that release revenue in the future, and that is why buying rolling stock in the way that Vikki Howells outlined is so important.

I was grateful to Mark Isherwood for the things that he said about housing, because I want to say to him that this budget has the needs of housing right at its very heart. Whether that is the Supporting People programme, and the £10 million in each of the next two years that we are able now to invest in homelessness services; whether it is the actions we are taking to build 20,000 affordable homes; or whether it’s the announcement I’ve been able to make today about taking first-time buyers in Wales out of tax altogether—all of those things are about making sure that on housing, which affects every family in the land, we are able to do more to help people in that position.

Llywydd, rydym ni'n hynod ffodus yn ein hamser ni ein bod wedi elwa ar y penderfyniadau buddsoddi yr oedd y bobl hynny a fu yma o’n blaenau ni yn barod i'w gwneud. Pe bydden nhw wedi gwrando ar Neil Hamilton, bydden nhw wedi rhoi’r gorau i wneud yr holl bethau yr ydym ni’n dibynnu arnyn nhw ar hyn o bryd. Mae'n bosibl, mewn ffordd nad wyf i’n credu bod yr Aelod yn ymddangos ei fod byth yn ei deall na'i chydnabod, i fenthyca er mwyn buddsoddi, gan fod buddsoddi yn creu amodau llwyddiant economaidd, ac mae'r llwyddiant economaidd hwnnw wedyn yn caniatáu ichi dalu'r arian yr ydych chi wedi'i fenthyg yn ôl. Dyna'r wers syml y mae Llywodraethau blaengar yn ystod y 100 mlynedd diwethaf a mwy wedi ei deall, ac rydym ni’n dweud bod angen deall hynny yn well heddiw.

Gwnaeth Mike Hedges gyfres o bwyntiau pwysig iawn. Roedd yn deall yn llwyr y gallwch chi fuddsoddi eich ffordd i lwyddiant, nid yn unig mewn mannau, ond, fel y dywedodd, mewn pobl hefyd. Cytundeb newydd i Brydain yw’r union hyn sydd ei angen arnom ni i gael ein heconomi ar y llwybr hwnnw. O ran ansefydlogrwydd treth, bydd yn gwybod bod y fframwaith cyllidol yn rhoi mynediad i ni i refeniw wrth gefn o £500 i ganiatáu inni unioni ansefydlogrwydd treth o flwyddyn i flwyddyn. Nid wyf wedi gwneud unrhyw gynlluniau i ddefnyddio'r arian hwnnw sydd wrth gefn yn y gyllideb sydd ger bron y Cynulliad, ond mae yno pe byddai ei angen yn y dyfodol. Y ffordd yr ydym ni wedi defnyddio ein cyfalaf yn y gyllideb hon yw'r union ffordd y dadleuodd Mike Hedges drosti. Dywedais wrth fy holl gyd-Aelodau yn y Cabinet y byddaf yn rhoi blaenoriaeth i gynlluniau buddsoddi cyfalaf sy'n rhyddhau refeniw yn y dyfodol, a dyna pam mae prynu cerbydau rheilffordd yn y ffordd yr amlinellodd Vikki Howells mor bwysig.

Roeddwn yn ddiolchgar i Mark Isherwood am yr hyn a ddywedodd am dai, oherwydd rwyf eisiau dweud wrtho fod anghenion tai wrth wraidd y gyllideb hon. Pa un a yw hynny drwy’r rhaglen Cefnogi Pobl, a'r £10 miliwn ym mhob un o'r ddwy flynedd nesaf y gallwn ni yn awr ei fuddsoddi mewn gwasanaethau digartrefedd; pa un a yw drwy’r hyn yr ydym ni’n ei wneud i adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy; neu pa un a yw drwy’r cyhoeddiad yr wyf wedi gallu ei wneud heddiw ynglŷn â pheidio â threthu prynwyr tro cyntaf yng Nghymru o gwbl—mae'r pethau hynny i gyd yn ymwneud â sicrhau y gallwn ni, o ran tai, rhywbeth sy'n effeithio ar bob teulu yn y wlad, wneud mwy i helpu pobl yn y sefyllfa honno.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Dirprwy Lywydd, Rhun ap Iorwerth highlighted a number of important aspects in the deal that we have been able to strike between Labour and Plaid Cymru. I have to disagree with him on only one point, but it’s an important point, and it’s the only point, I think, in this debate where I feel I must make sure that the record is properly understood. Rhun said that it was inevitable that without a budget agreement there would have been cuts in Supporting People. I want to be absolutely clear to the Chamber that there was no such inevitability. Supporting People is a programme, like all the others, that comes under pressure when we are having to create a budget in the difficult circumstances that we are. I was very glad that we were able to come to the agreement that we did. I thought Bethan Jenkins put it in exactly the right way, as far as Supporting People is concerned. It’s been a shared priority across this Chamber for many, many years. It’s appeared in three budget deals altogether. It was a matter of absolute concern to me. I’m really pleased that together we’ve been able to support it, and that’s the position that we have reached. I just want to make sure we’ve got that clearly set out.

Dirprwy Lywydd, cyfeiriodd Rhun ap Iorwerth at nifer o agweddau pwysig yn y cytundeb yr ydym ni wedi gallu cytuno arno rhwng Llafur a Phlaid Cymru. Mae'n rhaid i mi anghytuno ag ef ar un pwynt yn unig, ond mae'n bwynt pwysig, a dyma'r unig bwynt, rwy’n credu, yn y ddadl hon lle rwy'n teimlo fy mod yn gorfod sicrhau y caiff y cofnod ei ddeall yn iawn. Dywedodd Rhun ei bod hi’n anochel y byddai toriadau i Cefnogi Pobl heb gytundeb cyllideb. Hoffwn ei gwneud hi’n gwbl glir i'r Siambr nad oedd unrhyw beth anochel ynghylch hynny. Mae Cefnogi Pobl yn rhaglen, fel pob un arall, sy'n dod o dan bwysau pan fydd yn rhaid inni greu cyllideb yn yr amgylchiadau anodd yr ydym ynddynt. Roeddwn yn falch iawn ein bod wedi gallu dod i'r cytundeb a wnaethom. Rwy’n credu i Bethan Jenkins fynegi hynny yn yr union ffordd gywir, o ran Cefnogi Pobl. Mae wedi bod yn flaenoriaeth gyffredin ar draws y Siambr hon ers blynyddoedd lawer. Mae wedi ymddangos mewn tri chytundeb cyllideb. Roedd yn fater a oedd o’r pwys mwyaf imi. Rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu cefnogi’r rhaglen gyda’n gilydd, a dyna'r sefyllfa yr ydym ni wedi'i chyrraedd. Dim ond eisiau gwneud yn siŵr yr wyf i bod hynny'n glir i bawb.

You know full well that the sector have been told to expect this cut of 10 to 15 per cent.

Rydych chi'n gwybod yn iawn y dywedwyd wrth y sector i ddisgwyl y toriad hwn o 10 i 15 y cant.

I spend my time having to tell people who provide services on which our fellow citizens rely that they have to prepare for the tougher times and harder choices that lie ahead. I’ve said it countless times in this Chamber, so I understand that people out there understand the conditions in which this budget is being created and would have been anxious about what that might mean for them. Luckily, by acting together in the way we have, we now know, and can give for two years a certainty—because Bethan asked about making sure we could offer more than one year—we now have two years of certainty for people in the sector that that budget is protected, and as a result of this budget, another £10 million in both years is being made available to bolster the services that we provide in the homelessness field as well. And £4 million of that will go through my colleague Carl Sargeant’s budget, where he will be able to spend that money with housing associations and with the third sector, providing the services that we know—. Homelessness is more than bricks and mortar; it’s about attending to the real difficulties that people face—of mental health, of substance misuse, of alcohol difficulties and so on—that come with being in that awful set of circumstances. The money we will provide, through Supporting People and through this budget, will allow us to do more to help people out there. That’s why, when Dawn Bowden and Joyce Watson and Eluned Morgan all referred to the social fabric, the money that we’ve been able to find for homelessness, for the discretionary assistance fund, is so important.

Let me very briefly, Llywydd, say something to Darren Millar. There are other ideas on our tax list; a fast food packaging levy is there in the list that I outlined today. I’m sure, Llywydd, the last time I looked, the Menai bridge was in north-west Wales, and had he looked carefully at the agreement with Plaid Cymru, he would’ve seen that we have found money to accelerate the commitment the First Minister made in the Eisteddfod in August to the third Menai crossing. My colleagues will publish the detail of the budget in three weeks’ time, and he will see then the plans that we have, both for the £150 million flood defences and for the improvements to roads in the north of Wales.

There is more, of course, that could be said, but we are at the start of a process, not the end. I am grateful to everybody who has commented on the budget this afternoon, and I look forward to the period of scrutiny that will now follow.

Rwy'n treulio fy amser yn gorfod dweud wrth bobl sy'n darparu gwasanaethau y mae ein cyd-ddinasyddion yn dibynnu arnynt fod yn rhaid iddyn nhw baratoi ar gyfer yr adegau anoddach a'r dewisiadau anoddach sydd ar y gorwel. Rwyf wedi dweud hynny lawer gwaith yn y Siambr hon, felly rwy’n deall bod pobl ar lawr gwlad yn deall yr amodau y mae'r gyllideb hon yn cael ei chreu ynddynt ac y bydden nhw’n bryderus ynglŷn â’r hyn y gallai hynny ei olygu iddyn nhw. Yn ffodus, trwy weithredu gyda'n gilydd fel y gwnaethom ni, rydym ni’n gwybod erbyn hyn, ac fe allwn ni roi sicrwydd am ddwy flynedd—oherwydd gofynnodd Bethan ynglŷn â sicrhau ein bod ni’n gallu cynnig mwy na blwyddyn—mae gennym ni ddwy flynedd o sicrwydd nawr i bobl yn y sector bod y gyllideb honno'n cael ei diogelu, ac o ganlyniad i'r gyllideb hon, mae £10 miliwn arall yn y ddwy flynedd ar gael i gynyddu'r gwasanaethau yr ydym ni’n eu darparu yn y maes digartrefedd hefyd. A bydd £4 miliwn o hynny yn mynd trwy gyllideb fy nghyd-Aelod Carl Sargeant, lle bydd yn gallu gwario'r arian hwnnw gyda chymdeithasau tai a'r trydydd sector, gan ddarparu'r gwasanaethau yr ydym ni'n gwybod—. Mae digartrefedd yn fwy na brics a morter; mae'n ymwneud â rhoi sylw i’r anawsterau gwirioneddol y mae pobl yn eu hwynebu—o ran iechyd meddwl, camddefnyddio sylweddau, anawsterau gydag alcohol ac yn y blaen — sy’n deillio o fod yn yr amgylchiadau ofnadwy hynny. Bydd yr arian a ddarparwn, trwy Cefnogi Pobl a thrwy'r gyllideb hon, yn ein galluogi i wneud mwy i helpu pobl ar lawr gwlad. Dyna pam, pan gyfeiriodd Dawn Bowden a Joyce Watson ac Eluned Morgan i gyd at y cyfansoddiad cymdeithasol, bod yr arian yr ydym ni wedi gallu ei ddarganfod ar gyfer digartrefedd, ar gyfer y gronfa cymorth dewisol, mor bwysig.

Gadewch imi yn fyr iawn, Llywydd, ddweud rhywbeth wrth Darren Millar. Mae syniadau eraill ar ein rhestr drethi; mae ardoll ar ddeunydd pecynnu bwyd cyflym ar y rhestr a amlinellais heddiw. Rwy'n siŵr, Llywydd, y tro diwethaf i mi edrych, bod pont Menai yn y gogledd-orllewin, a phe byddai wedi edrych yn ofalus ar y cytundeb â Phlaid Cymru, byddai wedi gweld ein bod wedi canfod arian i weithredu’n gynt ar yr ymrwymiad a wnaeth y Prif Weinidog yn yr Eisteddfod ym mis Awst i drydedd groesfan ar draws y Fenai. Bydd fy nghyd-Aelodau yn cyhoeddi manylion y gyllideb ymhen tair wythnos, a bydd yn gweld wedyn y cynlluniau sydd gennym ni, ar gyfer yr amddiffynfeydd rhag llifogydd gwerth £150 miliwn ac ar gyfer gwelliannau i ffyrdd yn y gogledd.

Mae yna fwy, wrth gwrs, y gellid ei ddweud, ond rydym ni ar ddechrau proses, nid y diwedd. Rwy'n ddiolchgar i bawb sydd wedi gwneud sylwadau ar y gyllideb y prynhawn yma, ac edrychaf ymlaen at y cyfnod craffu a fydd yn dilyn yn awr.

5. 4. Datganiad: Ymateb Llywodraeth Cymru i'r Adolygiad Annibynnol o Chwaraeon Cymru
5. 4. Statement: The Welsh Government Response to the Independent Review of Sport Wales

Item 4 on the agenda is the statement by the Minister for Social Services and Public Health on the Welsh Government’s response to the independent review of Sport Wales, and I call on the Minister for Social Services and Public Health to make the statement—Rebecca Evans.

Eitem 4 ar yr agenda yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ymateb Llywodraeth Cymru i'r adolygiad annibynnol o Chwaraeon Cymru, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y datganiad—Rebecca Evans.

Thank you. In July, I received and published the independent panel’s report on their review of Sport Wales, with a firm commitment to consider the report and its recommendations over the recess and make a statement on the Government’s response in the autumn.

I welcome the review and its recommendations, and I thank everyone who participated in the process. I am particularly grateful to the independent panel members who volunteered their time to complete the review, and for doing so with integrity and professionalism. The resulting report is an evidence-based reflection on the role and purpose of Sport Wales, and how its stakeholders and partners perceive it. It includes recommendations for both Welsh Government and Sport Wales. I agree with the findings of the review and I am pleased that Sport Wales has responded positively to it. The Chair has written to me setting out how the organisation will address the findings and recommendations, some of which they have already started to implement, and I met with the Chair last week to further discuss their response. I have full confidence in Sport Wales to build on the foundation of success recognised in the report and to unite the sport sector to deliver tangible and long-lasting benefits to the people of Wales.

Today, I am responding to the report’s key recommendation for Welsh Government by making this statement to provide clarity, definition and direction about what we expect from Sport Wales and the sport sector, including how we expect them to work, and how we expect them to contribute to our national strategy, ‘Prosperity for All’.

We often talk about the power of sport to unite a nation, and we’ve been fortunate to see it many times in recent years. There’s nothing like sporting success to bring us together and give us the cause to celebrate our culture, heritage and language. Sport nurtures talent and delivers success, and that success is enjoyed by spectators and supporters, as well as the athletes and teams themselves.

The review of Sport Wales rightly recognises the role that the organisation has played in supporting elite athletes and national governing bodies to deliver medal successes for Wales and Great Britain. They should be commended for that, and for the contribution that this makes to our economy and our global image.

Grass-roots sport provides everyone with the opportunity to be active and to enjoy the physical and mental health benefits of sport. According to the national survey for Wales, people participating in sporting activities are more likely to meet the physical activity guidelines. And people who play sport and take part in physical recreation are also less likely to smoke, more likely to eat five fruit and vegetables a day, and less likely to be obese.

The challenge we have as a nation, and one that sport cannot address alone, is that only a third of the population is physically active to the recommended levels. As a Government, we will encourage and support a substantial increase in people’s physical activity as part of our approach to promoting good physical and mental health. To do that, we need sport to continue to play its part and to demonstrate its impact. But, like many other pursuits and pastimes, it has to continue to be relevant and resilient. It has to create an offer for all ages and abilities at times and in places that are convenient. The offer has to be flexible enough for people to build it around the other commitments in their lives. Sport has to embrace and harness technology to engage and re-engage people, and to maintain their interest and enthusiasm for as long as possible. Sport Wales has a crucial role to play in delivering this sporting offer, and our investment through Sport Wales is critical to the future well-being of the nation.

Over the term of this Government I will continue to invest in sport, through Sport Wales, but I will expect the sector to adapt, to become more resilient and to demonstrate better its contribution to our well-being goals and our objectives. The priorities I expect Sport Wales to focus on are: getting more people active at every stage in their lives—while they’re at school, when they leave education, when they get a job, if they have a family of their own, and when they retire; providing children with the best start in life, by helping schools to teach them skills and give them the knowledge, motivation and confidence to be, and stay, active; investing effort and resources where they’re needed most, where there are significant variations in participation and where there is a lack of opportunity or aspiration to be active; helping sport to continue to nurture, develop and support talent to deliver success that inspires people and reinforces our identity as a nation. This includes schools and employers, the media, local government and the third sector. It involves maximising the potential of our active travel strategies. It means our healthcare providers making every contact with a patient count, and we know that brief interventions to promote healthy lifestyles and support behaviour change can be more cost-effective than prescribing drugs to lower cholesterol levels, for example.

‘Prosperity for All’ makes our intention to work differently very clear. We expect the public sector bodies we invest in to do the same. We expect a collaborative approach from all agencies involved in the promotion of healthier lifestyles, and we expect them to draw on Wales’s significant natural resources to increase people’s physical activity. Sport Wales and Public Health Wales were purposely brought together under one portfolio. I expect them to continue to work together in the coming months to develop long-term priorities and actions to contribute to our action plan to deliver the objectives of our national strategy.

Education is a key driver for change, and its role is acknowledged in our national strategy. Our schools, colleges and universities have a captive audience to influence, and they have facilities that can and should be shared with their communities. Our local authorities make a considerable investment in facilities and activities to encourage participation in physical activity, and their continued commitment is vital. Their and our investments in infrastructure are crucial if we are to engage and encourage active lifestyles and active travel.

Sport is only one domain in the spectrum of physical activity. A second is physical recreation, such as walking, cycling, running and swimming. Others include more routine activity, such as active travel to work or school, and activities such as gardening, DIY and housework. Sport Wales will continue to focus its effort and resources on the sport and physical recreation domains, to increase further the number of people who participate on a frequent and regular basis. Public Health Wales will continue to promote healthy lifestyles, including the importance of physical activity, and Natural Resources Wales will invest in our natural environment to support the infrastructure necessary for people to be physically active outdoors.

But for us to achieve that step change to reduce health inequalities and to buck the trend in ill health and early mortality, we need all partners working together. For that reason, we have asked Sport Wales and Public Health Wales to be jointly responsible and accountable for the development of a combined set of actions in our ‘healthy and active’ action plan that will increase people’s physical activity levels, and they’ll work with Natural Resources Wales to do that. The actions will be framed by the national strategy and will include: common and consistent measures, performance indicators and shared objectives; clarity of the roles of key agencies and the resources available to support our policy objective to increase physical activity levels; and identified areas where resources and interventions will be aligned to achieve common outcomes.

As with all our goals and objectives for this Government term, the responsibility for increasing physical activity lies with us all in Government. But we will only achieve our aims by working across portfolios, and with all our public, private and third sector partners. So, today I am making clear my intent to maximise sport’s contribution to creating a physically active nation and to provide the mandate for joint actions to deliver a substantial increase in people’s physical activity. I am making clear the value of sport to individuals, communities and our nation, and we will continue to invest in it, to maximise its benefits for us and for future generations. Thank you.

Diolch. Ym mis Gorffennaf, derbyniais a chyhoeddais adroddiad y panel annibynnol ar eu hadolygiad o Chwaraeon Cymru, gydag ymrwymiad cadarn i ystyried yr adroddiad a'i argymhellion dros y toriad a gwneud datganiad ar ymateb y Llywodraeth yn yr hydref.

Rwy’n croesawu’r adolygiad a'i argymhellion, a diolch i bawb a gymerodd ran yn y broses. Rwy’n arbennig o ddiolchgar i aelodau'r panel annibynnol a wirfoddolodd eu hamser i gwblhau'r adolygiad, ac am wneud hynny yn ddidwyll ac yn broffesiynol. Mae'r adroddiad dilynol yn fyfyrdod ar sail tystiolaeth ar swyddogaeth a phwrpas Chwaraeon Cymru, a sut mae’n cael ei ystyried gan ei randdeiliaid a'i bartneriaid. Mae'n cynnwys argymhellion ar gyfer Llywodraeth Cymru a Chwaraeon Cymru. Rwy'n cytuno â chanfyddiadau'r adolygiad ac rwy'n falch bod Chwaraeon Cymru wedi ymateb yn gadarnhaol iddo. Mae'r Cadeirydd wedi ysgrifennu ataf yn nodi sut y bydd y sefydliad yn mynd i'r afael â'r canfyddiadau a'r argymhellion, y maent eisoes wedi dechrau gweithredu rhai ohonynt, a chyfarfûm â'r Cadeirydd yr wythnos diwethaf i drafod eu hymateb ymhellach. Rwy’n hollol hyderus y bydd Chwaraeon Cymru yn adeiladu ar sail y llwyddiant a gydnabyddir yn yr adroddiad ac yn uno'r sector chwaraeon i ddarparu buddion diriaethol a pharhaol i bobl Cymru.

Heddiw, rwy’n ymateb i argymhelliad allweddol yr adroddiad ar gyfer Llywodraeth Cymru trwy wneud y datganiad hwn i ddarparu eglurder, diffiniad a chyfeiriad am yr hyn a ddisgwyliwn gan Chwaraeon Cymru a'r sector chwaraeon, gan gynnwys sut yr ydym yn disgwyl iddynt weithio, a sut yr ydym yn disgwyl iddynt gyfrannu at ein strategaeth genedlaethol, 'Ffyniant i Bawb'.

Rydyn ni'n aml yn sôn am bŵer chwaraeon i uno cenedl, ac rydym wedi bod yn ffodus i weld hyn sawl gwaith yn y blynyddoedd diwethaf. Nid oes dim byd tebyg i lwyddiant chwaraeon i ddod â ni at ein gilydd a rhoi'r achos i ni ddathlu ein diwylliant, ein treftadaeth a’n hiaith. Mae chwaraeon yn meithrin talent ac yn cyflawni llwyddiant, ac mae gwylwyr a chefnogwyr yn mwynhau llwyddiant, yn ogystal â'r athletwyr a'r timau eu hunain.

Mae'r adolygiad o Chwaraeon Cymru yn cydnabod yn briodol y rhan y mae'r sefydliad wedi'i chwarae wrth gefnogi athletwyr elitaidd a chyrff llywodraethu cenedlaethol i gyflawni llwyddiannau medalau i Gymru a Phrydain Fawr. Dylent gael eu canmol am hynny, ac am y cyfraniad y mae hyn yn ei wneud i'n heconomi a'n delwedd fyd-eang.

Mae chwaraeon gwerin gwlad yn cynnig cyfle i bawb fod yn egnïol ac i fwynhau manteision iechyd corfforol a meddyliol chwaraeon. Yn ôl yr arolwg cenedlaethol ar gyfer Cymru, mae pobl sy'n cymryd rhan mewn gweithgareddau chwaraeon yn fwy tebygol o fodloni’r canllawiau gweithgaredd corfforol. Ac mae pobl sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgareddau corfforol hefyd yn llai tebygol o ysmygu, yn fwy tebygol o fwyta pum ffrwyth a llysieuyn y dydd, ac yn llai tebygol o fod yn ordew.

Yr her sydd gennym fel cenedl, ac un na all chwaraeon yn unig fynd i'r afael â hi, yw mai dim ond traean y boblogaeth sy'n egnïol yn gorfforol i'r lefelau a argymhellir. Fel Llywodraeth, byddwn yn annog a chefnogi cynnydd sylweddol ym maes gweithgaredd corfforol pobl fel rhan o'n dull ni o hyrwyddo iechyd corfforol a meddyliol da. I wneud hynny, mae angen i chwaraeon barhau i chwarae ei ran ac i ddangos ei effaith. Ond, fel sawl gweithgaredd a difyrrwch hamdden arall, mae'n rhaid iddo barhau i fod yn berthnasol ac yn gydnerth. Mae'n rhaid iddo gynnig rhywbeth i bob oedran a gallu ar adegau ac mewn mannau sy'n gyfleus. Rhaid i'r cynnig fod yn ddigon hyblyg i bobl allu ei gynnwys o fewn ymrwymiadau eraill eu bywydau. Mae'n rhaid i chwaraeon gofleidio a defnyddio technoleg i ymgysylltu ac ailgysylltu pobl, ac i gynnal eu diddordeb a'u brwdfrydedd gyhyd â phosib. Mae gan Chwaraeon Cymru ran hollbwysig i'w chwarae wrth ddarparu'r cynnig chwaraeon hwn, ac mae ein buddsoddiad drwy Chwaraeon Cymru yn hanfodol i les y genedl yn y dyfodol.

Dros dymor y Llywodraeth hon, byddaf yn parhau i fuddsoddi mewn chwaraeon, trwy Chwaraeon Cymru, ond byddaf yn disgwyl i'r sector addasu, i fod yn fwy cydnerth a dangos yn well ei gyfraniad at ein nodau lles a'n hamcanion. Y blaenoriaethau yr wyf yn disgwyl i Chwaraeon Cymru ganolbwyntio arnyn nhw yw: cael mwy o bobl yn egnïol ym mhob cam yn eu bywydau—tra maen nhw yn yr ysgol, pan fyddant yn gadael addysg, pan fyddant yn cael swydd, os oes ganddyn nhw deulu eu hunain, a phan fyddan nhw’n ymddeol; darparu'r cychwyn gorau mewn bywyd i blant, trwy helpu ysgolion i ddysgu sgiliau iddynt a rhoi iddynt wybodaeth, cymhelliant a hyder i fod, ac i aros, yn egnïol; buddsoddi ymdrech ac adnoddau lle mae eu hangen fwyaf, lle mae amrywiadau sylweddol mewn cyfranogiad a lle mae diffyg cyfle neu ddyhead i fod yn egnïol; helpu chwaraeon i barhau i feithrin, datblygu a chefnogi talent i gyflawni llwyddiant sy'n ysbrydoli pobl ac yn atgyfnerthu ein hunaniaeth fel cenedl. Mae hyn yn cynnwys ysgolion a chyflogwyr, y cyfryngau, llywodraeth leol a'r trydydd sector. Mae'n golygu gwneud y mwyaf o botensial ein strategaethau teithio egnïol. Mae'n golygu bod ein darparwyr gofal iechyd yn gwneud pob cysylltiad â phobl sy’n gleifion, a gwyddom y gall ymyriadau byr i hyrwyddo ffyrdd o fyw iach a chefnogi newid ymddygiad fod yn fwy cost-effeithiol na rhagnodi cyffuriau i ostwng lefelau colesterol, er enghraifft.

Mae 'Ffyniant i Bawb' yn egluro ein bwriad i weithio'n wahanol. Rydyn ni’n disgwyl i'r cyrff sector cyhoeddus yr ydym yn buddsoddi ynddynt wneud yr un peth. Rydyn ni’n disgwyl cydweithrediad yr holl asiantaethau sy'n ymwneud â hybu ffyrdd iachach o fyw, a disgwyliwn iddynt ddefnyddio adnoddau naturiol sylweddol Cymru i gynyddu gweithgarwch corfforol pobl. Cafodd Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru eu dwyn ynghyd yn bwrpasol dan un portffolio. Rwy'n disgwyl iddynt barhau i gydweithio yn y misoedd nesaf i ddatblygu blaenoriaethau a chamau gweithredu hirdymor i gyfrannu at ein cynllun gweithredu i gyflawni amcanion ein strategaeth genedlaethol.

Mae addysg yn sbardun allweddol ar gyfer newid, ac mae ei swyddogaeth yn cael ei chydnabod yn ein strategaeth genedlaethol. Mae gan ein hysgolion, ein colegau a'n prifysgolion gynulleidfa gaeth i ddylanwadu arni, ac mae ganddynt gyfleusterau y gellir ac y dylid eu rhannu gyda'u cymunedau. Mae ein hawdurdodau lleol yn gwneud buddsoddiad sylweddol mewn cyfleusterau a gweithgareddau i annog pobl i gymryd rhan mewn gweithgaredd corfforol, ac mae eu hymrwymiad parhaus yn hanfodol. Mae eu buddsoddiadau nhw a ni mewn seilwaith yn hollbwysig os ydym eisiau ymgysylltu ac annog ffyrdd o fyw egnïol a theithio egnïol.

Dim ond un parth yn y sbectrwm gweithgaredd corfforol yw chwaraeon. Ail barth yw gweithgareddau hamddenol fel cerdded, beicio, rhedeg a nofio. Mae eraill yn cynnwys mwy o weithgareddau arferol, fel teithio egnïol i'r gwaith neu’r ysgol, a gweithgareddau megis garddio, DIY a gwaith tŷ. Bydd Chwaraeon Cymru yn parhau i ganolbwyntio ei ymdrechion a'i adnoddau ar y meysydd chwaraeon a gweithgareddau hamddenol, er mwyn cynyddu ymhellach nifer y bobl sy'n cymryd rhan yn aml ac yn rheolaidd. Bydd Iechyd Cyhoeddus Cymru yn parhau i hyrwyddo ffyrdd iach o fyw, gan gynnwys pwysigrwydd gweithgaredd corfforol, a bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn buddsoddi yn ein hamgylchedd naturiol i gefnogi'r seilwaith sy'n angenrheidiol i bobl fod yn egnïol yn gorfforol yn yr awyr agored.

Ond er mwyn cyflawni'r newid sylweddol hwnnw i leihau anghydraddoldebau iechyd a newid y duedd mewn afiechyd a marwolaethau cynnar, mae angen i bob partner weithio gyda'i gilydd. Am y rheswm hwnnw, rydym wedi gofyn i Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru fod yn gyfrifol ac yn atebol ar y cyd am ddatblygu set gyfun o gamau gweithredu yn ein cynllun gweithredu 'iach ac egnïol’ a fydd yn cynyddu lefelau gweithgaredd corfforol pobl, a byddant yn gweithio gyda Chyfoeth Naturiol Cymru i wneud hynny. Bydd y camau gweithredu yn cael eu llunio gan y strategaeth genedlaethol a byddant yn cynnwys: mesurau cyffredin a chyson, dangosyddion perfformiad ac amcanion a rennir; eglurder swyddogaethau asiantaethau allweddol a'r adnoddau sydd ar gael i gefnogi ein hamcan polisi i gynyddu lefelau gweithgaredd corfforol; a meysydd a nodwyd lle bydd adnoddau ac ymyriadau yn cael eu halinio i gyflawni canlyniadau cyffredin.

Fel yn achos yr holl nodau ac amcanion ar gyfer tymor y Llywodraeth hon, mae'r cyfrifoldeb dros gynyddu gweithgarwch corfforol yn gorwedd gyda ni i gyd yn y Llywodraeth. Ond byddwn ond yn cyflawni ein nodau trwy weithio ar draws portffolios, a chyda'n holl bartneriaid cyhoeddus, preifat a thrydydd sector. Felly, heddiw rwy'n egluro fy mwriad i wneud y mwyaf o gyfraniad chwaraeon at greu cenedl sy'n egnïol yn gorfforol ac i ddarparu'r mandad ar gyfer camau ar y cyd i sicrhau cynnydd sylweddol ym maes gweithgaredd corfforol pobl. Rwyf yn egluro gwerth chwaraeon i unigolion, cymunedau a'n cenedl, a byddwn yn parhau i fuddsoddi ynddo, i wneud y mwyaf o’i fanteision i ni ac i genedlaethau'r dyfodol. Diolch.

I’d like to thank the Minister for her statement, which underscores, I’d say, the need for much closer working between Sport Wales and the Welsh Government. I also welcome the recommendations in the report. Serious questions were raised by this review as to why Sport Wales was allowed to become so dysfunctional. It is now clear that a greater degree of closer integration between Sport Wales and the Welsh Government is needed. Historically, this has not happened, and Sport Wales has for far too long, I’d say, been allowed to operate at an unacceptable distance from ministerial oversight, which has been to the detriment of the public whom it exists to serve.

Can I ask the Minister: what oversight will you have going forward of Sport Wales’s activities and governance and what does success look like, Minister? What does success look like? Your statement contains a lot of warm words, but no key performance indicators and no targets for which we, as Assembly Members, can hold you and Sport Wales to account. The review recommended that the Welsh Government provides greater guidance on what is expected of them, and there is some uncertainty as to which document should provide the strategic direction for Sport Wales. Can you comment, please, on that as well?

You referred only briefly to the ‘Prosperity for All’ document. Would the Minister consider bringing forward an updated strategy that brings together and refreshes the themes in ‘Climbing Higher: Creating an Active Wales’ and the elite sport strategy, to clarify the overall remit of Sport Wales?

At a time when we’re near the bottom, I’m afraid, of the league tables for diabetes and obesity, and only a third of the population is physically active, it is clear that Sport Wales must have a greater focus on its remit to enhance community sport and public health as well as focusing on elite sport. So, to that end, and given that the report notes that there has been very little joint working between the two teams who lead on these areas in Sport Wales, what considerations have you given to the recommendations that the Welsh Government reviews the community sport and activity programme? Why do you feel that a single organisation is a better model than two separate organisations, one focusing on community sport and a separate elite sport organisation? I’m also aware there’s a great deal of consensus in this Chamber around the national football museum for Wales, potentially located in Wrexham, or indeed why not Newtown, as a founder member of the Football Association of Wales, but certainly in that region of Wales. I wonder if you could provide any update on the potential of this proposal, which of course would help to promote sporting excellence and create jobs and support the tourism industry in that particular region.

Finally, Minister, the report recommended that the Welsh Government should provide longer term budgets for Sport Wales, to offer three-year funding settlements to enable Sport Wales’s partners to develop their business plans more efficiently. Have you discussed this with the Cabinet Secretary for finance and how will you take this particular recommendation forward?

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad, sy'n tanlinellu, byddwn i’n dweud, yr angen am weithio llawer agosach rhwng Chwaraeon Cymru a Llywodraeth Cymru. Rwyf hefyd yn croesawu'r argymhellion yn yr adroddiad. Codwyd cwestiynau difrifol gan yr adolygiad hwn ynghylch pam y caniatawyd i Chwaraeon Cymru ddatblygu i fod mor gamweithredol. Bellach, mae'n amlwg bod angen mwy o integreiddio rhwng Chwaraeon Cymru a Llywodraeth Cymru. Yn hanesyddol, nid yw hyn wedi digwydd, ac mae Chwaraeon Cymru wedi gallu gweithredu ar bellter annerbyniol heb oruchwyliaeth weinidogol ers gormod o amser, byddwn i’n dweud, ac mae hyn wedi bod ar draul aelodau’r cyhoedd y mae'n eu gwasanaethu.

A gaf i ofyn i'r Gweinidog: pa oruchwyliaeth fydd gennych chi yn y dyfodol o weithgareddau a llywodraethu Chwaraeon Cymru, a beth mae llwyddiant yn ei olygu, Weinidog? Beth yw llwyddiant? Mae eich datganiad yn cynnwys llawer o eiriau cynnes, ond nid oes unrhyw ddangosyddion perfformiad allweddol a dim targedau y gallwn ni, fel Aelodau'r Cynulliad, eich dal chi a Chwaraeon Cymru i gyfrif amdanynt. Argymhellodd yr adolygiad fod Llywodraeth Cymru yn rhoi mwy o arweiniad ar yr hyn a ddisgwylir ganddynt, ac mae peth ansicrwydd ynghylch pa ddogfen ddylai ddarparu'r cyfeiriad strategol ar gyfer Chwaraeon Cymru. A allwch chi roi sylwadau, os gwelwch yn dda, ar hynny hefyd?

Cyfeiriasoch yn fyr yn unig at y ddogfen 'Ffyniant i Bawb'. A wnaiff y Gweinidog ystyried cyflwyno strategaeth wedi'i diweddaru sy'n dod â themâu 'Dringo'n Uwch: Creu Cymru Egnïol' a'r strategaeth chwaraeon elitaidd ynghyd i egluro cylch gwaith cyffredinol Chwaraeon Cymru?

Ar adeg pan ydym ni'n agos at waelod tablau’r gynghrair ar gyfer diabetes a gordewdra, a dim ond traean o'r boblogaeth sy'n egnïol yn gorfforol, mae'n amlwg bod yn rhaid i Chwaraeon Cymru roi mwy o bwyslais ar ei gylch gwaith i wella chwaraeon cymunedol ac iechyd cyhoeddus yn ogystal â chanolbwyntio ar chwaraeon elitaidd. Felly, i'r perwyl hwnnw, ac o ystyried bod yr adroddiad yn nodi mai ychydig iawn o gydweithio sydd wedi bod rhwng y ddau dîm sy'n arwain ar y meysydd hyn yn Chwaraeon Cymru, pa ystyriaethau yr ydych chi wedi'u rhoi i'r argymhellion bod Llywodraeth Cymru yn adolygu’r rhaglen chwaraeon a gweithgareddau cymunedol? Pam ydych chi'n teimlo bod un sefydliad yn well model na dau sefydliad gwahanol, un sy'n canolbwyntio ar chwaraeon cymunedol a sefydliad ar wahân i chwaraeon elitaidd? Rwyf hefyd yn ymwybodol bod llawer o gonsensws yn y Siambr hon ynghylch yr amgueddfa bêl-droed genedlaethol i Gymru, a allai fod wedi'i lleoli yn Wrecsam, neu yn wir pam ddim y Drenewydd, fel aelod sylfaenol o Gymdeithas Pêl-droed Cymru, ond yn sicr yn y rhanbarth hwnnw o Gymru. Tybed a allech chi ddarparu unrhyw ddiweddariad ar botensial y cynnig hwn, a fyddai wrth gwrs yn helpu i hyrwyddo rhagoriaeth mewn chwaraeon a chreu swyddi a chefnogi'r diwydiant twristiaeth yn y rhanbarth hwnnw.

Yn olaf, argymhellodd y Gweinidog y dylai Llywodraeth Cymru ddarparu cyllidebau tymor hwy ar gyfer Chwaraeon Cymru, i gynnig setliadau ariannu tair blynedd i alluogi partneriaid Chwaraeon Cymru i ddatblygu eu cynlluniau busnes yn fwy effeithlon. Ydych chi wedi trafod hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid a sut fyddwch chi'n datblygu’r argymhelliad penodol hwn?

Thank you very much for those comments. I probably—well, I certainly wouldn’t agree with your opening comments regarding the relationship between Welsh Government and Sport Wales. I don’t think they paint a fair reflection and they certainly don’t paint a fair reflection of Sport Wales as an organisation. I’ve been clear all along, with all of the history that we’ve had with the board at the end of last year and at the beginning of this year, I’ve been very clear that Sport Wales as an organisation itself was never dysfunctional. The issues I had really were about the working of the board, which got to a point where it couldn’t continue its work and it needed fresh leadership. So, I think that we need to separate those two issues very carefully, because, actually, during this very difficult period for the organisation, Sport Wales has been continuing day in, day out to undertake some excellent work right up and down Wales. So, I think it’s important to recognise that there is a difference between the organisation itself and the workings of the board, where I had the concerns.

But regarding governance, and, again, this is an area that was looked at by the new interim chair when he first came into post—. He was very clear that he didn’t have concerns about the governance arrangements or the financial arrangements of the organisation. Again, those arrangements are robust. The Welsh Government, as you’ll be aware, has frequent performance meetings with the individuals concerned in the organisation in terms of making sure that we do have that strong governance. We also issue the remit report as well, which sets out clearly the direction that we expect the organisation to take. And, as you’d expect, I meet regularly with both the chair and the chief executive of the organisation as well.

In terms of the strategic direction, you’ll see that one of the key recommendations for Sport Wales itself within the independent report is the creation of a new long-term approach, a new long-term strategy for sport in Wales. That should respond to the direction that we’ve set out today and set out in previous discussions with the organisation about a greater focus on tackling some of the inequalities in health that we have in Wales—inequalities, perhaps, in opportunities to access sport, whilst also continuing the excellent work that they do alongside the sport governing bodies in terms of putting us on the world stage with some of our absolutely excellent achievements that we’ve had at elite level as well.

It’s also important that Sport Wales includes some robust outcomes, metrics and performance frameworks, with ownership clarity and a transparent investment process within that piece of work. That’s one of the items that is specifically referred to within the independent report as an action for Sport Wales to take forward as well.

In terms of the community sport and activity programme, we’re having some discussions at the moment with Sport Wales in terms of how we would take that forward, perhaps looking at delivery on a more regional basis in order to make the most of the different partnerships that do exist within our communities. I’ve asked my officials to work with the organisation to bring these discussions, I suppose, to a conclusion, because I do realise that this is something that we really need to be making progress on now as well. So, I would hope to be able to say more on that in the near future as well.

In terms of the suggestion as to whether or not we should have two organisations, so an organisation focused on grass-roots sport and an organisation focused on elite sport, I know that’s something that has been discussed and considered over a period of time now, and it was one of the issues that the independent review panel looked at. Their strong and clear recommendation was that, actually, there should not be a split between the elite sport and the grass-roots sport in terms of where they sit within an organisation. I think one of the reasons for that is the importance, really, of having those grass-roots pathways all the way up to elite sport as well, so to maintain a clear line of sight between talent spotting at the grass roots and then ensuring that these people have the opportunity to go on and do us proud on the international stage as well.

The national museum, yes, that’s something that Welsh Government has committed to, and I can confirm that the Cabinet Secretary for economy is currently undertaking a feasibility study for that as well. And I think that’s answered all the questions.

Diolch yn fawr iawn am y sylwadau hynny. Mae'n debyg y byddaf—wel, yn sicr, ni fyddwn yn cytuno â'ch sylwadau agoriadol ynglŷn â'r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Chwaraeon Cymru. Ni chredaf eu bod yn rhoi darlun teg ac yn sicr nid ydynt yn rhoi darlun teg o Chwaraeon Cymru fel sefydliad. Rwyf wedi bod yn glir o’r dechrau, gyda'r holl hanes yr ydym wedi'i gael gyda'r bwrdd ar ddiwedd y llynedd ac ar ddechrau'r flwyddyn hon, rwyf wedi bod yn glir iawn nad oedd Chwaraeon Cymru fel sefydliad ei hun erioed yn gamweithredol. Roedd y problemau yr oedd gennyf i mewn gwirionedd yn ymwneud â dull gweithio'r bwrdd, a oedd yn cyrraedd pwynt lle na allai barhau â'i waith a bod angen arweiniad newydd arno. Felly, credaf fod angen inni wahanu'r ddau fater hynny yn ofalus iawn, oherwydd, mewn gwirionedd, yn ystod y cyfnod anodd iawn hwn i’r sefydliad, mae Chwaraeon Cymru wedi bod yn parhau ddydd ar ôl dydd i wneud gwaith ardderchog ar hyd a lled Cymru. Felly, credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod gwahaniaeth rhwng y sefydliad ei hun a gwaith y bwrdd, lle'r oedd y pryderon gennyf.

Ond ynglŷn â llywodraethu, ac eto, mae hwn yn faes yr edrychwyd arno gan y cadeirydd dros dro newydd pan ddaeth i'r swydd yn gyntaf—. Roedd yn glir iawn nad oedd ganddo bryderon ynghylch trefniadau llywodraethu na threfniadau ariannol y sefydliad. Unwaith eto, mae'r trefniadau hynny yn gadarn. Mae Llywodraeth Cymru, fel y gwyddoch, yn cael cyfarfodydd perfformiad rheolaidd gyda'r unigolion dan sylw yn y sefydliad o ran sicrhau bod gennym ni'r llywodraethu cryf hwnnw. Rydym hefyd yn cyhoeddi adroddiad cylch gwaith, sy'n nodi'n glir y cyfeiriad yr ydym yn disgwyl i'r sefydliad ei gymryd. Ac, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd gyda chadeirydd a phrif weithredwr y sefydliad hefyd.

O ran y cyfeiriad strategol, fe welwch mai un o'r argymhellion allweddol ar gyfer Chwaraeon Cymru ei hun yn yr adroddiad annibynnol yw creu dull o weithredu hirdymor newydd, strategaeth hirdymor newydd ar gyfer chwaraeon yng Nghymru. Dylai hynny ymateb i'r cyfeiriad a bennwyd gennym ni heddiw ac a nodwyd mewn trafodaethau blaenorol gyda'r sefydliad am fwy o bwyslais ar fynd i'r afael â rhai o'r anghydraddoldebau iechyd sydd gennym yng Nghymru— anghydraddoldebau, efallai, o ran cyfleoedd i gael mynediad at chwaraeon, tra hefyd yn parhau â'r gwaith ardderchog y maen nhw’n ei wneud, ochr yn ochr â chyrff llywodraethu chwaraeon, yn ein rhoi ni ar lwyfan y byd gyda rhai o'n cyflawniadau rhagorol yr ydym wedi'u cael ar lefel elitaidd hefyd.

Mae hefyd yn bwysig bod Chwaraeon Cymru yn cynnwys rhai canlyniadau, metrigau a fframweithiau perfformiad cadarn, gydag eglurder perchnogaeth a phroses fuddsoddi dryloyw o fewn y darn hwnnw o waith. Dyna un o'r eitemau y cyfeirir atynt yn benodol yn yr adroddiad annibynnol fel camau i Chwaraeon Cymru eu datblygu hefyd.

O ran y rhaglen chwaraeon a gweithgareddau cymunedol, rydyn ni'n cynnal rhai trafodaethau ar hyn o bryd gyda Chwaraeon Cymru o ran sut y byddem yn bwrw ymlaen â hynny, gan edrych ar y ddarpariaeth yn fwy rhanbarthol er mwyn manteisio i'r eithaf ar y gwahanol bartneriaethau sy'n bodoli yn ein cymunedau. Rwyf wedi gofyn i'm swyddogion weithio gyda'r sefydliad i ddod â'r trafodaethau hyn, debygwn i, i ben, gan fy mod yn sylweddoli bod hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni fod yn gwneud cynnydd arno ar hyn o bryd hefyd. Felly, byddwn yn gobeithio gallu dweud mwy ar hynny yn y dyfodol agos hefyd.

O ran yr awgrym a ddylai fod gennym ddau sefydliad ai peidio, sef un sefydliad yn canolbwyntio ar chwaraeon gwerin gwlad a sefydliad arall sy'n canolbwyntio ar chwaraeon elitaidd, rwy'n gwybod bod hynny’n rhywbeth sydd wedi'i drafod a'i ystyried dros gyfnod o amser nawr, a dyma un o'r materion yr edrychodd y panel adolygu annibynnol arno. Eu hargymhelliad cryf a chlir oedd, mewn gwirionedd, na ddylid gwahanu’r chwaraeon elitaidd a'r chwaraeon gwerin gwlad o ran lle y maent o fewn sefydliad. Rwy'n credu mai un o'r rhesymau dros hynny yw ei bod yn bwysig cael y llwybrau llawr gwlad hynny i fyny at chwaraeon elitaidd hefyd, er mwyn cynnal llinell glir rhwng adnabod talentau ar lawr gwlad ac yna sicrhau bod cyfle i’r bobl hyn fynd ymlaen a'n gwneud ni'n falch iawn ohonyn nhw ar y llwyfan rhyngwladol hefyd.

Yr amgueddfa genedlaethol, ie, mae’n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ymrwymo iddo, a gallaf gadarnhau bod Ysgrifennydd y Cabinet dros economi yn cynnal astudiaeth ddichonoldeb ar hyn o bryd hefyd. Ac rwy'n credu bod hynny'n ateb yr holl gwestiynau.

We obviously can’t overemphasise the importance of getting our sporting offer right in Wales, not only for national well-being and celebrating our heritage and so on, as the Minister says, but more importantly as a means of getting us healthier, and as we look forward to the formation of the first obesity strategy for Wales—it’s come about as a result of our amendment to the Public Health (Wales) Bill—we know that getting people physically active and engaged in sport also is a must.

I’d like to draw attention and just ask a few questions about things that are not in the statement, if I could. Firstly, if I could ask the Minister to comment on what is expected of Sport Wales now in terms of tackling a number of inequalities. Gender inequality in sport as a first one: the need for more women to get involved in sport and exercise, and what Sport Wales should be doing, for example, fair funding; ensuring safe facilities; challenging stereotypes. The same could be said about disabilities. I don’t think I’ve heard what is expected now of Sport Wales in terms of tackling inequalities there. Also tackling racism: certainly a barrier still towards the uptake of sport. Inequality, I think, is only really mentioned in the context of Sport Wales being asked to invest resources where they’re needed most in terms of tackling social inequalities, but there are other examples of inequalities—some I’ve mentioned there. Also, there are inequalities caused by charging for facilities. So, perhaps I could ask for a comment about means of reducing those costs where possible.

The statement also says Sport Wales has to work with a whole range of partners: schools, employers, active travel, third sector and so on. How do we make sure, though, that that actually leads to more sporting opportunities being provided? It’s not just about having meetings between those bodies. Who will be ensuring that these new partnerships actually lead to more happening on the front line, as it were, and whilst the more partners we have taking part in the provision of sporting opportunities the better, where does accountability lie if everybody is to take more responsibility? And, finally, sport is all too often a victim of tightening purse strings at local government level, and of course I sympathise with councils trying to make ends meet, but I wonder what measures you are investigating to help local authorities make investments in tough financial times, for example, with additional funds, perhaps, made available where current sporting facilities are safeguarded for the use of local communities.

Yn amlwg ni allwn or-bwysleisio pwysigrwydd cael ein cynnig chwaraeon yn iawn yng Nghymru. Nid yn unig mae hyn yn wir o ran lles cenedlaethol a dathlu ein treftadaeth ac yn y blaen, fel y dywed y Gweinidog, ond yn bwysicach fyth mae’n ffordd o sicrhau ein bod yn bobl iachach. Ac wrth i ni edrych ymlaen at ffurfio'r strategaeth gordewdra gyntaf i Gymru—mae'n deillio o ganlyniad i'n gwelliant i Fil Iechyd y Cyhoedd (Cymru)— rydym yn gwybod bod yn rhaid cael pobl sy’n egnïol yn gorfforol ac yn cymryd rhan mewn chwaraeon.

Hoffwn ofyn ychydig o gwestiynau a thynnu sylw at bethau nad ydynt yn y datganiad, os caf. Yn gyntaf, os caf ofyn i'r Gweinidog roi sylwadau ar yr hyn a ddisgwylir gan Chwaraeon Cymru nawr o ran mynd i'r afael â nifer o anghydraddoldebau. Anghydraddoldeb rhwng y rhywiau mewn chwaraeon fel yr un cyntaf: yr angen i fwy o ferched gymryd rhan mewn chwaraeon ac ymarfer corff, a beth ddylai Chwaraeon Cymru ei wneud yn ei gylch, er enghraifft, cyllid teg; sicrhau cyfleusterau diogel; herio stereoteipiau. Gellid dweud yr un peth am anableddau. Ni chredaf fy mod wedi clywed yr hyn a ddisgwylir yn awr gan Chwaraeon Cymru o ran mynd i'r afael ag anghydraddoldebau yno. Hefyd, mynd i'r afael â hiliaeth: yn sicr mae rhwystr yn dal i fodoli o ran cymryd rhan mewn chwaraeon. Nid yw anghyfartaledd, rwy’n credu, ond yn cael ei grybwyll yng nghyd-destun gofyn i Chwaraeon Cymru fuddsoddi adnoddau lle mae eu hangen fwyaf o ran mynd i'r afael ag anghydraddoldebau cymdeithasol, ond mae enghreifftiau eraill o anghydraddoldebau—rhai yr wyf wedi'u crybwyll yma. Hefyd, mae anghydraddoldebau a gaiff eu hachosi gan godi tâl am gyfleusterau. Felly, efallai y gallwn ofyn am sylwadau ynghylch y modd o leihau'r costau hynny, lle mae’n bosibl.

Mae'r datganiad hefyd yn dweud bod yn rhaid i Chwaraeon Cymru weithio gydag ystod eang o bartneriaid: ysgolion, cyflogwyr, teithio egnïol, y trydydd sector ac yn y blaen. Sut ydym ni'n sicrhau, fodd bynnag, fod hynny'n arwain at ddarparu mwy o gyfleoedd chwaraeon? Nid yw’n ymwneud yn unig â chynnal cyfarfodydd rhwng y cyrff hynny. Pwy fydd yn sicrhau bod y partneriaethau newydd hyn mewn gwirionedd yn arwain at fwy yn digwydd yn y rheng flaen, fel petai? Ac er mai gorau i gyd po fwyaf o bartneriaid sydd gennym yn cymryd rhan yn y ddarpariaeth o gyfleoedd chwaraeon, ble mae atebolrwydd yn gorwedd os yw pawb i gymryd mwy o gyfrifoldeb? Ac, yn olaf, mae chwaraeon yn rhy aml yn dioddef o orfod tynhau llinynnau’r pwrs ar lefel llywodraeth leol, ac wrth gwrs, rwyf yn cydymdeimlo â chynghorau sy'n ceisio cael dau ben llinyn ynghyd. Ond tybed pa fesurau yr ydych chi'n ymchwilio iddynt i helpu awdurdodau lleol i wneud buddsoddiadau mewn amserau anodd, er enghraifft, drwy sicrhau bod cronfeydd ychwanegol, efallai, ar gael lle mae cyfleusterau chwaraeon presennol yn cael eu diogelu at ddefnydd cymunedau lleol.

Okay, thank you very much for those questions. I was very pleased to be able to work with Plaid Cymru to include that amendment within the Public Health (Wales) Act 2017 in terms of introducing a national obesity strategy for Wales. I’m pleased to inform you as well that it’s one of the areas of the Bill that I do take as a priority. So, it will be one of the Parts of the Bill that I’m really keen to give a very early commencement order date for as well. So, I’m prioritising that particular part of the Bill.

With regard to women and girls, Sport Wales continues to target investment in opportunities for women and girls, particularly through their Calls for Action programme, and they’ve invested around £1.5 million specifically in projects to increase female participation. I was also really pleased to see in August that they launched Our Squad. That’s a campaign aimed at celebrating active women and girls from right across Wales, and signposting new participants to new opportunities as well. That campaign is also about challenging some of the stereotypes about women in sport, and about what kind of sport is a suitable sport for women and so on. It’s about giving women role models and a vision for themselves to see themselves in a different way in a sporting context as well.

One of the projects that tackles the issue of getting more women involved, but also women specifically in more disadvantaged communities, is the Us Girls Wales movement, and that was set up by StreetGames Wales and funded by Sport Wales. That continues to increase participation in sport by young women in those more deprived communities across Wales. Again, that’s a really positive programme as well.

As I said in the statement, it’s not all for Sport Wales. Actually, I think that the sport governing bodies and other sporting associations have a really strong and important role to play in this as well. I know that the Welsh Rugby Union, for example, are doing some good work to try and encourage more women to think about taking up rugby. Equally, in football as well, the Football Association of Wales has done great work encouraging girls to take up sport. Actually, the game is growing at a much faster rate for women and girls in Wales at the moment than it is for boys, so I think that’s really positive as well.

In terms of disabilities and the role of Sport Wales there, I’m really pleased to have announced recently that the new vice-chair of Sport Wales is Pippa Britton. Pippa Britton is also chair of Disability Sport Wales, so that gives those two organisations a really close link. Disability Sport Wales has supported over 1 million opportunities for disabled people to take part in sport and physical activity, and they have 17,500 members attending over 750 clubs and sessions across Wales. But, their real ethos is about inclusive sport, and that’s something that I thoroughly support, in terms of making all sporting opportunities open to people with disabilities as well. So, it’s not about having particular clubs and so on—actually, it’s about having a truly inclusive ethos as well. Disability Sport Wales also has around 5,000 coaches and volunteers supporting young people to undertake sport in the community, and I think that’s certainly to be commended as well.

In terms of facilities, the Welsh Government’s keen to give local authorities opportunities to develop their facilities. We do this knowing that people are operating in a very constrained financial time. So, our interest-free capital loans scheme has generated over £5 million of investment in sports and leisure facilities this year in Conwy, Wrexham and Cardiff, and that’s one of the examples of the innovative ways that we’re trying to maintain and enhance our facility infrastructure for sport and physical activity.

Equally, through our twenty-first century schools programme, we’re trying to ensure that our investment in schools is actually an investment in the wider community as well. So, we’re trying to ensure that that investment is there after school hours for after-school clubs and for the adults in the community to use as well. I’ve been really pleased to see the leadership that the Welsh football association, the Welsh Rugby Union, Hockey Wales and Sport Wales have shown, in terms of their third generation collaboration group. They’ve invested, between them, more than £2 million in school sports facilities. So, despite increasingly austere times, there is good investment going on in facilities.

You’ll be aware also that Ken Skates has asked for a facilities review—so, looking at the more elite-level facilities that we have in Wales—in order to try to attract further high-profile major events to Wales in future, because we’re certainly getting a reputation for being fantastic hosts for those kinds of events.

Iawn, diolch yn fawr am y cwestiynau hynny. Roeddwn yn falch iawn o allu gweithio gyda Phlaid Cymru i gynnwys y gwelliant hwnnw yn Neddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 o ran cyflwyno strategaeth gordewdra genedlaethol i Gymru. Rwy'n falch o'ch hysbysu chi hefyd ei fod yn un o feysydd y Bil yr wyf yn ei ystyried yn flaenoriaeth. Felly, bydd yn un o Rannau'r Bil yr wyf yn awyddus iawn i roi dyddiad gorchymyn cychwyn cynnar iawn iddi hefyd. Felly, rwy'n blaenoriaethu'r rhan benodol honno o'r Bil.

O ran menywod a merched, mae Chwaraeon Cymru yn parhau i dargedu buddsoddi mewn cyfleoedd i fenywod a merched, yn enwedig trwy’r rhaglen Galw am Weithredu, ac maent wedi buddsoddi tua £1.5 miliwn yn benodol mewn prosiectau i wella cyfranogiad gan fenywod. Roeddwn i hefyd yn falch iawn o weld ym mis Awst eu bod yn lansio Ein Carfan. Ymgyrch yw hon sy'n anelu at ddathlu menywod a merched egnïol o bob cwr o Gymru, a chyfeirio cyfranogwyr newydd at gyfleoedd newydd hefyd. Mae'r ymgyrch honno hefyd yn ymwneud â herio rhai o'r stereoteipiau ynghylch menywod mewn chwaraeon, a pha fath o chwaraeon sy'n chwaraeon addas i fenywod ac yn y blaen. Mae'n ymwneud â rhoi modelau rôl i fenywod a gweledigaeth iddyn nhw weld eu hunain mewn ffordd wahanol mewn cyd-destun chwaraeon hefyd.

Un o'r prosiectau sy'n mynd i'r afael â phroblemau cynnwys mwy o fenywod, ond hefyd menywod yn benodol mewn cymunedau mwy difreintiedig, yw mudiad Us Girls Wales, a sefydlwyd gan GemauStryd Cymru ac a ariannwyd gan Chwaraeon Cymru. Mae hynny'n parhau i wella cyfranogiad menywod ifanc mewn chwaraeon yn y cymunedau o amddifadedd mwyaf ledled Cymru. Unwaith eto, mae honno’n rhaglen wirioneddol gadarnhaol hefyd.

Fel y dywedais yn y datganiad, nid yw’r cyfan ar gyfer Chwaraeon Cymru. Mewn gwirionedd, credaf fod gan y cyrff llywodraethu chwaraeon a chymdeithasau chwaraeon eraill ran wirioneddol bwysig a pharhaus i'w chwarae yn hyn hefyd. Gwn fod Undeb Rygbi Cymru, er enghraifft, yn gwneud rhywfaint o waith da i geisio annog mwy o ferched i feddwl am ddechrau chwarae rygbi. Yn yr un modd, mewn pêl-droed hefyd, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi gwneud gwaith gwych i annog merched i gymryd rhan mewn chwaraeon. Mewn gwirionedd, mae'r gêm yn tyfu'n gyflymach ar gyfer menywod a merched yng Nghymru ar hyn o bryd nag ar gyfer bechgyn, felly rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol gadarnhaol hefyd.

O ran anableddau a rhan Chwaraeon Cymru yno, rwy'n falch iawn fy mod wedi cyhoeddi'n ddiweddar mai is-gadeirydd newydd Chwaraeon Cymru yw Pippa Britton. Mae Pippa Britton hefyd yn gadeirydd Chwaraeon Anabledd Cymru, felly mae hynny’n gysylltiad agos iawn rhwng y ddau sefydliad. Mae Chwaraeon Anabledd Cymru wedi cefnogi dros 1 miliwn o gyfleoedd i bobl anabl gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgaredd corfforol, ac mae ganddynt 17,500 o aelodau sy'n mynychu dros 750 o glybiau a sesiynau ledled Cymru. Ond mae eu hethos gwirioneddol yn ymwneud â chwaraeon cynhwysol, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn ei gefnogi'n llwyr, o ran sicrhau bod yr holl gyfleoedd chwaraeon yn agored i bobl ag anableddau hefyd. Felly, nid yw'n ymwneud â chael clybiau penodol, yn hytrach mae'n ymwneud â chael ethos gwirioneddol gynhwysol hefyd. Mae gan Chwaraeon Anabledd Cymru hefyd oddeutu 5,000 o hyfforddwyr a gwirfoddolwyr sy'n cefnogi pobl ifanc i ymgymryd â chwaraeon yn y gymuned, ac rwy'n credu bod hynny'n sicr i’w ganmol hefyd.

O ran cyfleusterau, mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i roi cyfle i awdurdodau lleol ddatblygu eu cyfleusterau. Rydym yn gwneud hyn gan wybod bod pobl yn gweithredu mewn cyfnod ariannol cyfyngedig iawn. Felly, mae ein cynllun benthyciadau cyfalaf di-log wedi cynhyrchu buddsoddiad o dros £5 miliwn mewn cyfleusterau chwaraeon a hamdden eleni yng Nghonwy, Wrecsam a Chaerdydd. Mae hyn yn un enghraifft o'r ffyrdd arloesol yr ydym yn ceisio cynnal a gwella ein seilwaith cyfleuster ar gyfer chwaraeon a gweithgarwch corfforol.

Yn yr un modd, trwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, rydyn ni'n ceisio sicrhau bod ein buddsoddiad mewn ysgolion mewn gwirionedd yn fuddsoddiad yn y gymuned ehangach hefyd. Felly, rydym yn ceisio sicrhau bod y buddsoddiad hwnnw yno ar ôl oriau ysgol i glybiau ar ôl ysgol ac i oedolion yn y gymuned eu defnyddio hefyd. Rwyf wedi bod yn falch iawn o weld yr arweinyddiaeth a ddangoswyd gan gymdeithas pêl-droed Cymru, Undeb Rygbi Cymru, Hoci Cymru a Chwaraeon Cymru, o ran eu grŵp cydweithio trydedd genhedlaeth. Maent wedi buddsoddi, rhyngddynt, fwy na £2 filiwn mewn cyfleusterau chwaraeon ysgol. Felly, er gwaethaf adeg o gyni cynyddol, mae buddsoddi da yn digwydd mewn cyfleusterau.

Fe wyddoch hefyd fod Ken Skates wedi gofyn am adolygiad cyfleusterau—felly, gan edrych ar y cyfleusterau sydd gennym ar lefel elitaidd yng Nghymru—er mwyn ceisio denu digwyddiadau mawr amlwg i Gymru yn y dyfodol, oherwydd rydym yn sicr yn cael enw da a rhagorol am gynnal y mathau hynny o ddigwyddiadau.

Minister, I’m very pleased about the direction of travel and your statement today. In Newport, as I know you’re aware, we’ve been working towards bringing leisure, sports, health, local authorities, the voluntary sector, professional sports clubs and grass-roots sports together, with a series of meetings to try to get a more active local population and to try to address that wider health and quality of life agenda that sport lends itself to. I do believe there is a need to refocus Sport Wales, Welsh Government and others’ efforts in Wales towards that wider agenda, because we do have a lot of health challenges. I think many would recognise that if we are to get on the front foot with health and have a more preventative agenda, then this is exactly the set of policies and strategy that we need to consider and follow. So, I’m very pleased about that.

I wonder if you could say a little bit about how Welsh Government, Sport Wales and others might encourage local initiatives like the one taking place in Newport, whether it’s through new developments such as well-being bonds or any other opportunity, to look at where there is good practice and to support it and hopefully then roll it out further afield. I wonder if you’d also recognise initiatives such as the one by Newport Live, which is a very active and strong partner in that local development in Newport, as the trust taking forward leisure services. They’ve recently launched a swimming initiative, Draig Dŵr, which Jayne, Jessica Morden, as MP for Newport East, and I attended last week. It’s a programme to engage people more actively and strongly in swimming, to then progress and set goals for themselves, to benefit from coaching and tips to improve their technique and to monitor and facilitate that progress. That’s just one of a number of initiatives that Newport Live are taking forward at the current time, which makes them a very active and strong partner in that local initiative.

I wonder also if you would agree that park runs right across Wales are a very strong model of how you can use engagement techniques, such as websites, such as allowing people to monitor their progress by timing their runs, and having a range of social activity, how perhaps we could look at that model for running and see if it fits other physical activity, which would help us get the more active population we want to see.

On active travel, Minister, I wonder if you could just say a little bit about how you’re working with ministerial colleagues across Welsh Government to ensure that active travel is effective and does deliver on this agenda. I was very pleased to hear you mention it in your initial statement.

Finally, on community-focused schools, it’s long been a belief of mine that community-focused schools should be more universally available right across Wales. If they were, I think it would make it much easier to engage our local population around physical activity and make the progress that we’d like to see. So, again, I wonder if you could give us a flavour of how you’re working across Welsh Government to make sure that community-focused schools are available right across Wales and the norm rather than good practice.

Weinidog, rwy’n falch iawn o gyfeiriad y daith a'ch datganiad chi heddiw. Yng Nghasnewydd, fel y gwn eich bod yn ymwybodol, rydym wedi bod yn gweithio tuag at ddod â gweithgareddau hamdden, chwaraeon, iechyd, awdurdodau lleol, y sector gwirfoddol, clybiau chwaraeon proffesiynol a chwaraeon gwerin gwlad at ei gilydd. Cynhaliwyd cyfres o gyfarfodydd i geisio cael poblogaeth leol fwy egnïol ac i geisio mynd i'r afael â'r agenda iechyd ac ansawdd bywyd ehangach a gynigir gan chwaraeon. Rwy'n credu bod angen ail-ganolbwyntio ymdrechion Chwaraeon Cymru, Llywodraeth Cymru ac eraill yng Nghymru tuag at yr agenda ehangach honno, oherwydd mae gennym lawer o heriau iechyd. Rwy'n credu y byddai llawer yn cydnabod, os ydym yn dymuno bod ar y blaen gydag iechyd a chael agenda fwy ataliol, yna dyma'r union bolisïau a strategaeth y mae angen inni eu hystyried a'u dilyn. Felly, rwy'n falch iawn o hynny.

Tybed a allech chi ddweud ychydig am sut y gallai Llywodraeth Cymru, Chwaraeon Cymru ac eraill annog mentrau lleol fel yr un sy'n digwydd yng Nghasnewydd, boed hynny drwy ddatblygiadau newydd fel bondiau lles neu unrhyw gyfle arall, i edrych ar arferion da a’u cefnogi a gobeithio wedyn eu cyflwyno ymhellach i ffwrdd. Tybed a fyddech hefyd yn cydnabod mentrau fel yr un gan Newport Live, sy'n bartner gweithredol a chryf iawn yn y datblygiad lleol hwnnw yng Nghasnewydd, fel yr ymddiriedolaeth sy’n datblygu gwasanaethau hamdden. Yn ddiweddar, maent wedi lansio menter nofio, Draig Dŵr, yr aeth Jayne, Jessica Morden, yr AS dros Ddwyrain Casnewydd, a minnau iddo yr wythnos ddiwethaf. Mae'n rhaglen i gael mwy o bobl i gymryd rhan mewn nofio, ac yna symud ymlaen a gosod targedau iddynt eu hunain, er mwyn elwa ar hyfforddiant ac awgrymiadau i wella eu techneg ac i fonitro a hwyluso'r cynnydd hwnnw. Dyna un o nifer o fentrau y mae Newport Live yn eu datblygu ar hyn o bryd, sy'n ei wneud yn bartner gweithredol a chryf iawn yn y fenter leol honno.

Tybed hefyd a fyddech yn cytuno bod y gweithgareddau rhedeg mewn parciau ledled Cymru (y “park runs”) yn enghraifft gref iawn o sut y gallwch ddefnyddio technegau ymgysylltu, megis gwefannau, a chaniatáu i bobl fonitro eu cynnydd trwy amseru eu gweithgareddau rhedeg, a chael ystod o weithgaredd cymdeithasol, a sut y gallem efallai edrych ar y model hwnnw ar gyfer rhedeg a gweld a fyddai’n addas i weithgaredd corfforol arall, a fyddai'n ein helpu ni i gael y boblogaeth fwy egnïol yr ydym am ei gweld.

Ynghylch teithio egnïol, Weinidog, tybed a allech chi ddweud ychydig am sut yr ydych chi'n gweithio gyda chyd-Weinidogion yn Llywodraeth Cymru i sicrhau bod teithio egnïol yn effeithiol ac yn gwireddu’r agenda hon. Roeddwn yn falch iawn eich clywed yn sôn amdano yn eich datganiad cychwynnol.

Yn olaf, ar ysgolion cymunedol, rwyf wedi credu ers amser y dylai ysgolion cymunedol fod ar gael at ddefnydd mwy cyffredinol ledled Cymru. Pe byddent, credaf y byddai'n haws i ni gael y boblogaeth leol i gymryd rhan mewn gweithgareddau corfforol a gwneud y cynnydd yr hoffem ei weld. Felly, unwaith eto, tybed a allech chi roi syniad inni o sut yr ydych chi'n gweithio ar draws Llywodraeth Cymru i sicrhau bod ysgolion cymunedol ar gael ledled Cymru yn drefn arferol yn hytrach nag arfer da.

Thank you very much for those questions and comments. Having heard you speak previously with such passion about Newport Live and the potential that it has and what it’s already delivering, I was really pleased to go along and see what they did for myself. I was just as impressed as I expected I would be after hearing you speak about them. At the same time, over one side, we had people training at an elite level and also we had groups of schoolchildren doing activities and learning about healthy eating and so on. So, it had really the whole spectrum just on one site. It was really inspirational and exciting. It’s certainly something I would encourage other areas to look at and learn from what’s been happening in Newport Live because it really is quite exciting.

You mentioned well-being bonds and this is one of our programme for government commitments. We’re developing the ideas at the moment for well-being bonds and, again, this is something that I know that you’re keen that Newport Live has a discussion about, to see what we can learn from them as we start developing that. There are different models that we’re looking at at the moment. So, we could be looking at loans, for example, or payment-by-results models. There are different models out there, but at the same time there aren’t any set and established ones that we know absolutely will do the job that we’re after. So, I’m keeping a very open mind as we develop those Wales well-being bonds.

Park runs, I’m really glad that you mentioned those because, again, they bring together people of all levels of experience: people who were previously inactive but turning up because it’s in a park, it’s a local, well-known, fun environment with welcoming people and so on, right up to people who just do 5, 10, 20 km and don’t even break a sweat. So, it brings people of all abilities together and I really welcome that. Another good example would be the Breeze cycling groups for women. That’s specifically bringing women together in a really safe environment, often beginners again, taking that first step into physical activity, and that’s another great example of work that’s already happening up and down Wales.

Active travel: that is extremely important in terms of creating the infrastructure for physical activity, because I think there are two sides to this. There’s creating or giving people the inspiration, but then also giving people the opportunity, and the infrastructure’s part of the opportunity. Our integrated network maps will be submitted by each of the local authorities to Welsh Government by November of this year, and I’ve been very clear with them. Indeed, I’ve written to them to stress the point again fairly recently that, actually, those integrated network maps have to be about active travel rather than just aspirations for more recreational routes in future, because, if we are going to change the way that we do move and that we undertake our travel and our short journeys then, actually, we have to be very clearly focusing on active travel routes.

In terms of our work across Government, I’ve been working closely with the Cabinet Secretary for Education to see what more we can do to use our school assets that we have and what we can do in the school day to encourage children to become more active as well. We’ve had some really good success in terms of the daily mile. Now, thousands and thousands of children in Wales are doing the daily mile every day. We know that it has great impacts on the children’s behaviour in school, on their attention in class and so on. The teachers love it; parents love it. Parents say, ‘If you weren’t doing the daily mile in school, we’d be doing it anyway now because I’ve seen the difference that it makes for my child in the way that they’re learning in school as well.’ So, there are lots of innovative ideas happening at the moment and a real keenness to work across Government on this important agenda.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau a'r sylwadau hynny. Ar ôl eich clywed yn siarad yn flaenorol gyda chymaint o angerdd am Newport Live a'r potensial yno a beth y mae eisoes yn ei gyflawni, roeddwn yn falch iawn o fynd yno i weld drosof fy hunan yr hyn y maen nhw’n ei wneud. Gwnaed cymaint o argraff arnaf ag y disgwyliais ar ôl eich clywed chi yn siarad amdanyn nhw. Ar yr un pryd, ar yr un ochr, cawsom bobl yn hyfforddi ar lefel elitaidd a hefyd cawsom grwpiau o blant ysgol yn gwneud gweithgareddau a dysgu am fwyta'n iach ac yn y blaen. Felly, roedd y sbectrwm cyfan ar un safle. Roedd yn ysbrydoledig a chyffrous iawn. Mae'n sicr yn rhywbeth y byddwn yn annog ardaloedd eraill i edrych arno a dysgu o'r hyn sydd wedi bod yn digwydd yn Newport Live oherwydd mae’n gyffrous iawn.

Soniasoch am fondiau lles a dyma un o'n hymrwymiadau yn ein rhaglen lywodraethu. Rydym yn datblygu'r syniadau ar hyn o bryd ar gyfer bondiau lles ac, unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth y gwn eich bod yn awyddus i Newport Live ei drafod, i weld yr hyn y gallwn ni ei ddysgu ganddyn nhw wrth inni ddechrau datblygu hynny. Mae gwahanol fodelau yr ydym yn edrych arnynt ar hyn o bryd. Felly, gallem fod yn edrych ar fenthyciadau, er enghraifft, neu fodelau talu yn ôl canlyniad. Mae gwahanol fodelau ar gael, ond ar yr un pryd, nid oes unrhyw rai sefydlog a sefydledig y gwyddom yn bendant y byddant yn gwneud y gwaith yr ydym yn ei ddymuno. Felly, rwy'n cadw meddwl agored wrth inni ddatblygu bondiau lles Cymru.

Y gweithgareddau rhedeg mewn parciau, y “park runs”, rwy'n falch iawn eich bod wedi sôn am y rhain oherwydd, unwaith eto, maent yn dod â phobl o bob lefel o brofiad at ei gilydd: mae pobl a oedd yn anweithgar yn flaenorol yn mynd yno oherwydd ei fod yn ddigwyddiad mewn parc, mae'n amgylchedd hwyliog, hysbys, lleol gyda phobl groesawgar ac yn y blaen, a hefyd mae’n denu pobl sy’n gallu rhedeg 5, 10, 20 cilomedr heb golli unrhyw chwys. Felly, mae'n dod â phobl o bob gallu at ei gilydd ac rwy'n croesawu hynny. Enghraifft dda arall fyddai'r grwpiau beicio Breeze i fenywod. Maent yn dod â menywod at ei gilydd mewn amgylchedd diogel, yn ddechreuwyr yn aml, sy’n cymryd y cam cyntaf hwnnw i wneud gweithgaredd corfforol, ac mae hynny'n enghraifft wych arall o waith sydd eisoes yn digwydd ar hyd a lled Cymru.

Teithio egnïol: mae hyn yn hynod bwysig o ran creu seilwaith ar gyfer gweithgaredd corfforol, oherwydd credaf fod dwy ochr i hyn. Mae’n creu neu roi ysbrydoliaeth i bobl, ond yna hefyd mae’n rhoi cyfle i bobl, ac ochr seilwaith y cyfle. Bydd ein mapiau rhwydwaith integredig yn cael eu cyflwyno gan bob un o'r awdurdodau lleol i Lywodraeth Cymru erbyn mis Tachwedd eleni, ac rwyf wedi bod yn glir iawn gyda nhw. Yn wir, rwyf wedi ysgrifennu atyn nhw i bwysleisio'r pwynt eto yn weddol ddiweddar, mewn gwirionedd, bod yn rhaid i'r mapiau rhwydwaith integredig hynny fod yn ymwneud â theithio'n egnïol yn hytrach na dyheadau ar fwy o lwybrau hamdden yn y dyfodol, oherwydd, os ydym eisiau newid y ffordd yr ydym yn symud a'n bod yn ymgymryd â’n teithiau a'n siwrneiau byr, yna, mae'n rhaid i ni fod yn canolbwyntio yn amlwg iawn ar lwybrau teithio egnïol.

O ran ein gwaith ar draws y Llywodraeth, rwyf wedi gweithio'n agos gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i weld beth yn fwy y gallwn ni ei wneud i ddefnyddio asedau ein hysgolion a beth y gallwn ni ei wneud yn ystod y diwrnod ysgol i annog plant i fod yn fwy egnïol hefyd. Rydym wedi cael llwyddiant da iawn o ran y filltir ddyddiol. Nawr, mae miloedd ar filoedd o blant Cymru yn gwneud y filltir ddyddiol bob dydd. Gwyddom fod hyn yn cael effaith ragorol ar ymddygiad plant yn yr ysgol, ar eu sylw yn y dosbarth ac yn y blaen. Mae'r athrawon yn caru hyn; mae rhieni'n caru hyn. Dywed y rhieni, 'Pe na fyddech chi’n gwneud y filltir ddyddiol yn yr ysgol, byddem ni'n ei gwneud beth bynnag nawr gan fy mod wedi gweld y gwahaniaeth y mae'n ei wneud i fy mhlentyn i o ran sut mae’n dysgu yn yr ysgol hefyd.’ Felly, mae llawer o syniadau arloesol yn digwydd ar hyn o bryd ac awydd gwirioneddol i weithio ar draws y Llywodraeth ar yr agenda bwysig hon.

Thanks to the Minister for her statement. There have obviously been some issues over the running of Sport Wales, which Russell George alluded to earlier, and we, as Members, don’t have the inside information to understand all of what it was about. But it seems to me that part of the problem with the organisation in the past year or so has quite probably been about its remit. Now, we did touch on this earlier on today, but I will just quickly go over a couple of the points that have been mentioned. Traditionally, Sport Wales tended to specialise at the elite end of sport and it’s only in much more recent times that it’s been given any kind of responsibility to oversee grass-roots sport. It seems to me that, although it may sound like a good idea to group the two sectors together, in practice they are very different, and this can cause problems for an organisation like Sport Wales.

Now, there was some evidence in the independent review that some stakeholders believe that Sport Wales prioritises elite sport at the expense of the grass-roots level. My first question was going to be: given that situation, did you still think it was viable to have one organisation representing both the elite and grass-roots levels? I think you answered that, to be fair, in your fairly strong response to Russell George’s questions. But, given that there is this idea from the stakeholders that the elite level tends to get the priority, how can we overcome this? And how can you ensure that there is equal consideration given to the grass-roots level as well as to the elite level? If there are disputes over spending, over resourcing, how is that going to be resolved? Now, you did mention in your response to Russell that we needed to create a pathway to elite sport for everybody. And, yes, of course, the elite athletes have to start somewhere. I think in reality, perhaps, the children who eventually make it to the elite level of sport will generally be the ones coming from families who already have a keen interest in developing their children’s sporting activities. But what we have to ensure is that we increase the take-up of ordinary physical activities by the rest of the population or, as the Welsh Government’s ‘Taking Wales Forward’ programme puts it, increase the physical activity levels of Welsh citizens in those groups that currently have very low physical activity levels.

Now, John Griffiths spoke about park runs, and I think that’s exactly the kind of activity that we should be encouraging, so I’m also encouraged by your supportive remarks, and I hope that, in future, initiatives like parkrun, if they need financial support, hopefully they can get it, although I guess, with parkrun, perhaps the one thing that they may not need a lot of is financial support. But things like active travel, that certainly will need help with resourcing.

This brings us on to the issue of the difference between sport and physical recreation. The 1972 royal charter that established the predecessor body to Sport Wales clearly uses the term ‘sport and physical recreation’. But more recent documents associated with Sport Wales have only sometimes used both terms. Sometimes, they only mention sport in relation to Sport Wales, but contain no reference to physical recreation. Now, the report states, and I quote:

‘This inconsistency is very confusing for Sport Wales’ partners, some of whom claimed the organisation is “changeable” and lacking in clarity of purpose. It is equally confusing for Sport Wales’ staff’.

So, my next question is: does the Minister think that Sport Wales staff themselves are given a clear enough steer by their parent body on where their remit lies? And does the Welsh Government need to clarify somewhat the position? There is also another issue, which is the gap between sport and health. The danger is that the all-embracing approach could leave Sport Wales’s best efforts falling in the cracks between sport and health.

Now, the stated intention in 2015 was to develop a new strategy that aligns Sport Wales’s measures with the chief medical officer’s physical activity guidelines. However, quoting again from the report,

‘despite the introduction of a Memorandum of Understanding with the NHS Confederation very little progress had been made to establish a platform…between the sport and health sectors.’

Now, I see that, in the Minister’s statement today, she does mention Sport Wales and Public Health Wales and the idea of working jointly together towards joint targets. But, just to clarify that point, does the Minister think that the Welsh Government needs to give us more information on how exactly sport and health should interact? And which body does the Minister think should be taking the lead for researching and overseeing physical activity—Sport Wales or Public Health Wales? Thanks.

Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Yn amlwg, cafwyd rhai problemau yn ymwneud â rhedeg Chwaraeon Cymru, y cyfeiriodd Russell George atynt yn gynharach, ac nid ydym ni, fel Aelodau, yn meddu ar yr wybodaeth fewnol i ddeall popeth a oedd yn ymwneud â hyn. Ond ymddengys i mi fod rhan o'r broblem gyda'r sefydliad yn y flwyddyn ddiwethaf fwy na thebyg wedi bod yn ymwneud â'i gylch gwaith. Nawr, gwnaethom gyffwrdd â hyn yn gynharach heddiw, ond byddaf yn mynd dros ychydig o'r pwyntiau a wnaed. Yn draddodiadol, roedd Chwaraeon Cymru yn tueddu i arbenigo ar elitaidd chwaraeon a dim ond yn fwy diweddar y rhoddwyd unrhyw fath o gyfrifoldeb arno i oruchwylio chwaraeon gwerin gwlad. Ymddengys i mi, er y gall fod yn syniad da grwpio'r ddau sector gyda'i gilydd, yn ymarferol maen nhw’n wahanol iawn, a gall hyn achosi problemau i sefydliad fel Chwaraeon Cymru.

Nawr, roedd peth tystiolaeth yn yr adolygiad annibynnol fod rhai rhanddeiliaid o'r farn bod Chwaraeon Cymru yn blaenoriaethu chwaraeon elitaidd ar draul lefel llawr gwlad. Fy nghwestiwn cyntaf oedd: o ystyried y sefyllfa honno, a oeddech chi'n dal yn credu ei bod yn ymarferol cael un sefydliad sy'n cynrychioli'r lefelau elitaidd a llawr gwlad? Rwy'n credu eich bod wedi ateb hynny, i fod yn deg, yn eich ymateb eithaf cryf i gwestiynau Russell George. Ond, o ystyried y syniad hwn gan randdeiliaid bod y flaenoriaeth yn tueddu i gael ei roi ar lefel elitaidd, sut allwn ni oresgyn hyn? A sut allwch chi sicrhau y rhoddir yr un ystyriaeth i lefel llawr gwlad â'r lefel elitaidd? Os oes anghydfodau o ran gwariant, o ran adnoddau, sut mae hynny'n cael ei ddatrys? Nawr, soniasoch yn eich ymateb i Russell fod angen inni greu llwybr i bawb at chwaraeon elitaidd. Ac oes, wrth gwrs, rhaid i'r athletwyr elitaidd ddechrau yn rhywle. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, efallai mai'r plant fydd yn y pen draw yn cyrraedd y lefel elitaidd fydd y rhai sy'n dod o deuluoedd sydd eisoes â diddordeb brwd mewn datblygu gweithgareddau chwaraeon eu plant. Ond yr hyn y mae'n rhaid inni ei sicrhau yw ein bod yn cynyddu'r nifer sy'n manteisio ar weithgareddau corfforol cyffredin o blith gweddill y boblogaeth neu, fel y dywed rhaglen ‘Symud Cymru Ymlaen' Llywodraeth Cymru, gynyddu lefelau gweithgarwch corfforol dinasyddion Cymru yn y grwpiau hynny sydd â lefelau gweithgaredd corfforol isel iawn ar hyn o bryd.

Yn awr, siaradodd John Griffiths am y gweithgareddau rhedeg mewn parciau, y “park runs”, a chredaf mai dyna'r math o weithgaredd yn union y dylem fod yn ei annog. Felly rwyf hefyd yn cael fy nghalonogi gan eich sylwadau cefnogol, a gobeithio, yn y dyfodol, y bydd mentrau fel y “park run”, os oes angen cymorth ariannol arnyn nhw, gobeithio y gallant ei gael, er, yn achos y “park run”, rwy’n tybio efallai mai'r un peth nad oes arnynt angen llawer ohono yw cymorth ariannol. Ond gyda phethau fel teithio egnïol, yn sicr bydd angen help gydag adnoddau.

Mae hyn yn dod â ni at fater y gwahaniaeth rhwng chwaraeon a gweithgareddau corfforol. Mae siarter brenhinol 1972, a sefydlodd y corff a oedd yn rhagflaenu Chwaraeon Cymru, yn amlwg yn defnyddio'r term 'chwaraeon a gweithgareddau corfforol'. Ond dim ond weithiau y mae dogfennau diweddarach sy'n gysylltiedig â Chwaraeon Cymru wedi defnyddio'r ddau derm. Weithiau, maen nhw'n sôn am chwaraeon yn unig mewn cysylltiad â Chwaraeon Cymru, ond nid ydynt yn cynnwys unrhyw gyfeiriad at weithgareddau corfforol. Nawr, dywed yr adroddiad, ac rwy'n dyfynnu:

Mae'r anghysondeb hwn yn ddryslyd iawn i bartneriaid Chwaraeon Cymru, a honnodd rhai ohonynt fod y sefydliad yn "newidiol" a bod diffyg pwrpas eglur. Mae yr un mor ddryslyd i staff Chwaraeon Cymru.

Felly, fy nghwestiwn nesaf yw: a yw'r Gweinidog o'r farn bod staff Chwaraeon Cymru yn cael arweiniad digon clir gan eu rhiant-gorff ar beth yw eu cylch gwaith? Ac a oes angen i Lywodraeth Cymru egluro rhywfaint ar y sefyllfa? Mae mater arall hefyd, sef y bwlch rhwng chwaraeon ac iechyd. Y perygl yw y gallai'r dull hollgynhwysol adael ymdrechion gorau Chwaraeon Cymru yn disgyn yn y bwlch rhwng chwaraeon ac iechyd.

Yn awr, y bwriad a nodwyd yn 2015 oedd datblygu strategaeth newydd sy'n sicrhau bod mesurau Chwaraeon Cymru yn cyd-fynd â chanllawiau gweithgarwch corfforol y prif swyddog meddygol. Fodd bynnag, gan ddyfynnu eto o'r adroddiad,

er gwaethaf cyflwyno Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth â Chydffederasiwn y GIG, ychydig iawn o gynnydd a wnaed i sefydlu llwyfan ... rhwng y sectorau chwaraeon ac iechyd.

Yn awr, gwelaf, yn natganiad y Gweinidog heddiw, ei bod yn sôn am Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r syniad o gydweithio tuag at dargedau ar y cyd. Ond, dim ond i egluro'r pwynt hwnnw, a yw'r Gweinidog o'r farn bod angen i Lywodraeth Cymru roi rhagor o wybodaeth inni ynghylch sut yn union y dylai chwaraeon ac iechyd ryngweithio? A pha gorff y mae'r Gweinidog yn credu a ddylai fod yn arwain o ran ymchwilio a goruchwylio gweithgarwch corfforol—Chwaraeon Cymru neu Iechyd Cyhoeddus Cymru? Diolch.

I thank you very much for those questions. I think you’re right in the sense that the review itself did recognise that there is some work for Sport Wales to do in terms of its relationships with stakeholders and how they manage those relationships. So, one of the recommendations for Sport Wales within the review was for it to consider how it manages those relationships with the national governing bodies and local authorities so that the level of check and challenge is proportionate and balanced with providing advice and added value. So, hopefully, that will address some of those issues in terms of an understanding of the role of Sport Wales and how it relates to its partners.

I also like the recommendation in the report that suggests it considers adopting a formal relationship with further education and higher education for gathering insight, commissioning research, and discussing areas for collaboration as well. I think that’s a really positive step as well.

I agree: sport should be for everyone. So, we shouldn’t have a situation where it’s only those people who’ve been supported by sporty parents from a very young age and guided into a particular sport that are able to take advantage of all the knowledge and the pathways that are available. Actually, it should be for everyone. So, when there is young talent identified, be it at school or in a local club, for example, those pathways should be there to take them if they want to, and if they have the skills and desire to, all the way through to the elite pathway as well. And the national governing bodies do have those really strong, robust pathways in place as well. So, the aim, really, is to ensure that, as we get more people more active, those people will have that opportunity to rise up the ladder if they so wish.

In terms of the definition, I hope I’ve been able to provide some clarity in the statement today that we’re talking about sport and physical recreation, so active recreation, as well. I don’t expect sport or Sport Wales to start getting people active who live completely sedentary lives at the moment. I don’t think that’s either fair on them as an expectation, or even realistic or achievable. Where I see the role there, I see a role there very much for Public Health Wales and the NHS more widely, so looking at the role of the directors of public health within the health boards and so on. I think there are roles there, using those short interventions and so on, to be having conversations to get people along the first step of that journey.

So, I hope that there’s a clear, I suppose, role set out there for Sport Wales. But, in terms of the platform that you referred to between sport and the health sectors needing to be much more clear in future, I think that the purpose behind the response, really, today was to mandate Public Health Wales and Sport Wales to work more closely together in future, so to work together to inform our ‘healthy and active’ strategy in terms of the actions that need to be undertaken and by whom, and what the outcomes we expect of them are as well.

I had the opportunity to meet with the incoming chair of Public Health Wales yesterday, and I took that opportunity to stress the importance that we put on the role that Public Health Wales has in terms of increasing physical activity, but particularly amongst those who are the furthest from activity at the moment.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau hynny. Rwy'n credu eich bod yn iawn yn yr ystyr bod yr adolygiad ei hun yn cydnabod bod peth gwaith i Chwaraeon Cymru ei wneud o ran ei berthynas â rhanddeiliaid a sut mae’n rheoli'r perthnasoedd hynny.  Felly, un o'r argymhellion ar gyfer Chwaraeon Cymru yn yr adolygiad oedd iddo ystyried sut mae'n rheoli'r perthnasoedd hynny gyda'r cyrff llywodraethu cenedlaethol ac awdurdodau lleol fel bod lefel y gwirio a'r her yn gymesur a chytbwys â darparu cyngor a gwerth ychwanegol. Felly, gobeithio, bydd hynny'n mynd i'r afael â rhai o'r materion hynny o ran dealltwriaeth o swyddogaeth Chwaraeon Cymru a sut mae'n ymwneud â'i bartneriaid.

Rwy’n hoffi hefyd yr argymhelliad yn yr adroddiad sy'n awgrymu ei fod yn ystyried mabwysiadu perthynas ffurfiol gydag addysg bellach ac addysg uwch ar gyfer casglu gwybodaeth, comisiynu ymchwil, a thrafod meysydd ar gyfer cydweithredu hefyd. Rwy'n credu bod hwnnw’n gam cadarnhaol iawn hefyd.

Rwy'n cytuno: dylai chwaraeon fod yn rhywbeth i bawb. Felly, ni ddylem gael sefyllfa lle mai dim ond y rheini sydd wedi cael cefnogaeth o oedran ifanc iawn gan rieni sy’n hoffi chwaraeon ac sy'n cael eu harwain i ddilyn chwaraeon penodol, sy'n gallu manteisio ar yr holl wybodaeth a'r llwybrau sydd ar gael. Mewn gwirionedd, dylai fod yn rhywbeth i bawb. Felly, pan fo talent ifanc wedi'i nodi, boed hynny yn yr ysgol neu mewn clwb lleol, er enghraifft, dylai'r llwybrau fod yno i’w dilyn os ydyn nhw eisiau hynny, ac os oes ganddyn nhw’r sgiliau a'r awydd i wneud hynny, yr holl ffordd at y llwybr elitaidd hefyd. Ac mae gan y cyrff llywodraethu cenedlaethol y llwybrau cryf, cadarn hynny ar waith hefyd. Felly, y nod, mewn gwirionedd, yw sicrhau, wrth i ni gael mwy o bobl yn fwy egnïol, fod cyfle i’r bobl hynny hefyd gael y cyfle i ddringo’r ysgol os dymunant.

O ran y diffiniad, rwy'n gobeithio fy mod wedi gallu rhoi peth eglurder yn y datganiad heddiw ein bod yn sôn am chwaraeon a gweithgaredd corfforol, felly gweithgaredd egnïol hefyd. Nid wyf yn disgwyl i chwaraeon na Chwaraeon Cymru allu dechrau cael pobl yn egnïol, sydd ar hyn o bryd yn byw bywydau ar eu heistedd yn gyfan gwbl. Ni chredaf fod hynny’n ddisgwyliad teg iddyn nhw, neu hyd yn oed yn realistig nac yn gyraeddadwy. Y swyddogaeth a welaf i yno yw swyddogaeth sylweddol iawn ar gyfer Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r GIG yn ehangach, gan edrych ar swyddogaeth cyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd o fewn y byrddau iechyd ac yn y blaen. Rwy'n credu bod swyddogaethau yno, gan ddefnyddio'r ymyriadau byr hynny ac yn y blaen, i gael sgyrsiau a fydd yn arwain pobl ar hyd cam cyntaf y daith honno.

Felly, rwy'n gobeithio bod swyddogaeth glir, debygwn i, ar gyfer Chwaraeon Cymru. Ond, o ran y llwyfan y cyfeiriasoch atoch rhwng chwaraeon a'r sectorau iechyd sydd angen bod yn llawer cliriach yn y dyfodol, credaf mai'r pwrpas y tu ôl i'r ymateb heddiw, mewn gwirionedd, oedd gorchymyn Iechyd Cyhoeddus Cymru a Chwaraeon Cymru i weithio’n agosach at ei gilydd yn y dyfodol. Felly, byddent yn cydweithio i lywio ein strategaeth 'iach ac egnïol’ o ran y camau sydd angen eu cymryd a phwy fydd yn eu cymryd, a beth yw’r canlyniadau a ddisgwyliwn ni ganddynt hefyd.

Cefais gyfle i gwrdd â chadeirydd newydd Iechyd Cyhoeddus Cymru ddoe, ac achubais ar y cyfle hwnnw i bwysleisio pwysigrwydd swyddogaeth Iechyd Cyhoeddus Cymru o ran cynyddu gweithgaredd corfforol, yn enwedig ymhlith y rheini sydd bellaf oddi wrth weithgaredd corfforol ar hyn o bryd.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for updating us here today. I’ve got a few points and questions to raise in respect of your statement today, the review, and some wider issues as well. In your statement you’re right to recognise the role of sporting success to unite and excite the nation, and the review also rightly acknowledges the role Sport Wales has played in supporting and nurturing our elite athletes and helping us bring home medal successes. Of course, we should want to and should build on this, but Sport Wales also needs to reach out across communities and across the country, as we’ve been discussing today. I think it’s really important to make sure we’ve got that equity of support and opportunity to access services, as well as investment, not simply in and around the capital and south Wales. Many people in my area will often have difficulty accessing those opportunities in Cardiff, just because of the geographic distance; you’re not going to travel three and a half hours for a one-hour training session or whatever, and there are obviously cost barriers involved with that. I know it’s relatively easy to travel to access facilities in the north-west of England, but I think there are opportunities to look at how we can develop those services that are already there in north-east Wales, and perhaps, further down the line, to see further investment to enable opportunities and to support younger people in particular in the region.

Minister, the review refers to Sport Wales—. I welcome the comments today in terms of looking at delivery on a more regional basis, and I hope that those concerns could be taken on board as part of that. The review refers to a sport north Wales initiative, and how plans are currently on hold. I wonder if there’s any update on that and, obviously, if you agree with me that we need to make sure we ensure that equity of opportunity across the nation.

I’m also pleased to a see a strong emphasis on partnership working between local government, the third sector, and education facilities, particularly including greater links with schools, and I know, in a previous response, you said about how we invest in schools and encourage collaboration. I’m aware that there’s sometimes some understandable trepidation on the part of schools in terms of opening up their facilities to the community. I wonder what role there is for Sport Wales or other similar bodies in acting as a facilitator to actually address any of those issues, and if we can find ways to share best practice when it has been successful and where, ultimately, it could be in the schools’ interest if they’re able to raise revenue from opening up their facilities as well.

Last but by absolutely no means least, Rhun ap Iorwerth touched on the issue of gender equality in sport, and I think I want to really raise and emphasise today the role Sport Wales and other national sporting bodies across the piece in Wales should be playing in both getting more women involved in sport, but also giving equal recognition, treatment, and parity of support for women’s sport in Wales. We need to be clear, over and over again, that sport is not just for the boys, and elite sport is not just about the men’s teams. Whilst I recognise there have been multiple drives and campaigns to get more girls and women active and involved in sport, they are always going to have a limited effectiveness if we don’t have that visibility to aspire to on the public stage. Young girls can’t aspire to be national rugby players for Wales or to be elite footballers if they haven’t got—you know, they can’t see that that is an aspiration that they themselves could reach one day. It’s 2017 and I’m sure you’ll agree, Minister, that action is needed to deal with this, and what action can be taken to make sure that we provide a platform, a better platform, for women, and better support for women’s sport in Wales?

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Weinidog, am roi’r newyddion diweddaraf i ni heddiw. Mae gennyf ychydig o bwyntiau a chwestiynau i'w codi mewn cysylltiad â'ch datganiad heddiw, yr adolygiad, a rhai materion ehangach hefyd. Yn eich datganiad, rydych chi'n iawn i gydnabod swyddogaeth llwyddiant chwaraeon i uno a chyffroi'r genedl, ac mae'r adolygiad hefyd yn cydnabod y rhan y mae Chwaraeon Cymru wedi'i chwarae wrth gefnogi a meithrin ein hyfforddeion elitaidd a'n helpu ni i ddod â llwyddiannau medal yn ôl adref. Wrth gwrs, dylem fod yn awyddus i adeiladu a dylem adeiladu ar hyn. Ond mae angen i Chwaraeon Cymru hefyd gyrraedd cymunedau ledled y wlad, fel yr ydym wedi bod yn trafod heddiw. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn sicrhau ein bod ni'n cael y cymorth a'r cyfle hwnnw i gael mynediad at wasanaethau, yn ogystal â buddsoddi, nid yn unig yn y brifddinas a’r de. Yn aml, bydd llawer o bobl yn fy ardal i yn cael anhawster i gael mynediad at y cyfleoedd hynny sydd yng Nghaerdydd, nid dim ond oherwydd y pellter daearyddol; nid ydych yn mynd i deithio tair awr a hanner am sesiwn hyfforddi o awr neu beth bynnag, ac mae rhwystrau cost amlwg yn gysylltiedig â hynny. Gwn ei bod yn eithaf hawdd teithio i gael manteisio ar gyfleusterau yng ngogledd orllewin Lloegr, ond credaf fod cyfleoedd i edrych ar sut y gallwn ddatblygu'r gwasanaethau hynny sydd eisoes yn y gogledd-ddwyrain, ac efallai, ymhellach ymlaen, i weld buddsoddiad pellach i alluogi cyfleoedd a chefnogi pobl iau yn arbennig yn y rhanbarth.

Weinidog, mae'r adolygiad yn cyfeirio at Chwaraeon Cymru—. Croesawaf y sylwadau heddiw o ran edrych ar y ddarpariaeth yn y rhanbarthau, a gobeithio y gellid ystyried y pryderon hynny yn rhan o hynny. Mae'r adolygiad yn cyfeirio at fenter chwaraeon yn y gogledd, a sut mae’r cynlluniau wedi’u gohirio ar hyn o bryd. Tybed a oes unrhyw ddiweddariad ar hynny ac, yn amlwg, os ydych chi'n cytuno â mi fod angen inni sicrhau cyfle cyfartal ar draws y wlad.

Rwyf hefyd yn falch o weld pwyslais cryf ar weithio mewn partneriaeth rhwng llywodraeth leol, y trydydd sector, a chyfleusterau addysg, yn enwedig gan gynnwys mwy o gysylltiadau ag ysgolion. Gwn ichi ddweud, mewn ymateb blaenorol, sut yr ydym yn buddsoddi mewn ysgolion ac yn annog cydweithredu. Rwy'n ymwybodol bod rhywfaint o anesmwythyd dealladwy weithiau ar ran ysgolion o ran agor eu cyfleusterau i'r gymuned. Tybed pa swyddogaeth sydd ar gael i Chwaraeon Cymru neu gyrff tebyg eraill wrth weithredu fel hwylusydd i fynd i'r afael ag unrhyw un o'r materion hynny mewn gwirionedd. A tybed a allwn ni ddod o hyd i ffyrdd o rannu arfer gorau pan fo hynny’n llwyddiannus a lle, yn y pen draw, y gallai fod o fudd i ysgolion os gallant godi refeniw o agor eu cyfleusterau hefyd.

Yn olaf, ond nid yn lleiaf o bell ffordd, crybwyllodd Rhun ap Iorwerth fater cydraddoldeb rhywiol mewn chwaraeon, a chredaf fy mod yn dymuno codi a phwysleisio heddiw y rhan sydd gan Chwaraeon Cymru a chyrff chwaraeon cenedlaethol eraill yng Nghymru i sicrhau bod mwy o ferched yn cymryd rhan mewn chwaraeon, ond hefyd roi cydnabyddiaeth, triniaeth, a chydraddoldeb cefnogaeth gyfartal i chwaraeon menywod yng Nghymru. Mae angen inni fod yn glir, drosodd a throsodd, nad ar gyfer bechgyn yn unig y mae chwaraeon, ac nid yw chwaraeon elitaidd yn ymwneud â thimau dynion yn unig. Er fy mod yn cydnabod bod llu o fentrau ac ymgyrchoedd i gael mwy o ferched a menywod yn egnïol ac yn cymryd rhan mewn chwaraeon, cyfyng fydd effaith hyn os nad oes gennym y gwelededd hwnnw i anelu ato ar y cam cyhoeddus. Ni all merched ifanc anelu i fod yn chwaraewyr rygbi cenedlaethol i Gymru neu fod yn chwaraewyr pêl-droed elitaidd os nad oes ganddyn nhw—chi'n gwybod, os na allan nhw weld bod hynny'n ddyhead cyraeddadwy iddyn nhw un dydd.  Mae'n 2017 ac rwy'n siŵr y cytunwch, Weinidog, fod angen cymryd camau i fynd i’r afael â hyn. Pa gamau y gellir eu cymryd i sicrhau ein bod yn darparu llwyfan, llwyfan gwell, i fenywod, a gwell cefnogaeth i chwaraeon menywod yng Nghymru?

I thank you very much for those questions and comments. You particularly referred to the importance of having the right mix of facilities in the right parts of Wales, and that’s certainly something that the Cabinet Secretary for economy’s facilities review is looking at, in terms of what do we have at the moment in Wales already, but where does the investment need to be in future in order to both attract those major events, and also then to have the right infrastructure for sporting opportunities available for people within our various communities in Wales. I agree that we do need to make progress on that regional approach, so this is one of the priorities that my officials and I are taking forward in partnership with the interim chair of Sport Wales in terms of bringing that particular piece of work to a conclusion, because I think it does hold lots of opportunities for us. So, I think that we need to move on with looking at that regional approach and what we can do best there, because I know that the partners locally are very keen to get working together, and I think that is, in itself, a really positive sign.

I would encourage all schools to consider what they can do in terms of opening up their facilities outside of the core school hours for the community. As you say, there are opportunities, certainly, to ensure that they support the physical activity of the community more widely. I think, sometimes, the issue is perhaps that school governors are a bit too cautious. So, I think that Welsh Government, and sporting organisations as well, can be sending a message that, actually, this is something that we welcome and would expect schools to do as part of their role at the heart of their communities.

I will certainly join you in absolutely celebrating the success of our women sportspeople, at all levels, as well. I agree with you that they need to be given the kudos and respect and sheer admiration for their achievements in just the same way as we would admire men for their sporting achievements as well. So, we need to be working on that as individuals, celebrating the successes that we see locally, but also encouraging the media as well to continue to promote women in sport.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau a'r sylwadau hynny. Cyfeiriasoch yn benodol at bwysigrwydd cael y cymysgedd iawn o gyfleusterau yn y rhannau iawn o Gymru. Mae hynny'n sicr yn rhywbeth y mae adolygiad cyfleusterau Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn edrych arno, o ran yr hyn sydd gennym ar hyn o bryd yng Nghymru eisoes, ond hefyd ymhle mae angen i'r buddsoddiad fod yn y dyfodol er mwyn denu'r digwyddiadau mawr hynny, a hefyd i gael y seilwaith cywir ar gyfer cyfleoedd chwaraeon sydd ar gael i bobl o fewn ein cymunedau amrywiol yng Nghymru. Cytunaf fod angen inni wneud cynnydd ar y dull rhanbarthol hwnnw. Felly dyma un o'r blaenoriaethau yr wyf i a fy swyddogion yn eu datblygu mewn partneriaeth â chadeirydd dros dro Chwaraeon Cymru o ran dod â'r darn hwnnw o waith i derfyn. Credaf fod yma lawer o gyfleoedd i ni. Felly, credaf fod angen inni symud ymlaen i edrych ar y dull rhanbarthol hwnnw a'r hyn y gallwn ei wneud orau yno, oherwydd gwn fod y partneriaid yn lleol yn awyddus iawn i gydweithio, a chredaf fod hynny ynddo'i hun yn wir yn arwydd cadarnhaol.

Byddwn yn annog pob ysgol i ystyried yr hyn y gallan nhw ei wneud i agor eu cyfleusterau y tu allan i oriau craidd ar gyfer y gymuned. Fel y dywedwch, mae yna gyfleoedd, yn sicr, i sicrhau eu bod yn cefnogi gweithgaredd corfforol y gymuned yn ehangach. Rwy'n credu, weithiau, mai’r broblem yw efallai bod llywodraethwyr ysgol ychydig yn rhy ofalus. Felly, credaf y gall Llywodraeth Cymru, a sefydliadau chwaraeon hefyd, anfon neges atyn nhw fod hyn yn rhywbeth yr ydym yn ei groesawu ac y byddem yn disgwyl i ysgolion ei wneud fel rhan o'u swyddogaeth wrth wraidd eu cymunedau.

Byddaf yn sicr yn ymuno â chi yn llwyr i ddathlu llwyddiant ein merched mewn chwaraeon, ar bob lefel. Rwy'n cytuno â chi bod angen iddynt gael y clod a’r parch a’r bri am eu cyflawniadau yn yr un modd ag y byddem yn edmygu dynion am eu cyflawniadau nhw mewn chwaraeon. Felly, mae angen inni fod yn gweithio ar hynny fel unigolion, gan ddathlu'r llwyddiannau yr ydym yn eu gweld yn lleol, ond hefyd annog y cyfryngau i barhau i hyrwyddo menywod mewn chwaraeon.

6. 5. Datganiad: Y Rhaglen i Ddileu TB Buchol
6. 5. Statement: The Bovine TB Eradication Programme

Item 5 is the statement by the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs on the bovine TB eradication programme. I call on Lesley Griffiths to introduce her statement.

Eitem 5 yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig ar y rhaglen dileu TB buchol. Galwaf ar Lesley Griffiths i gyflwyno ei datganiad.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Members will recall my statement in June where I set out my plans to enhance the TB eradication programme in Wales, and 1 October marked the start of an enhanced approach to TB eradication—one that has proved successful in other countries that have either eradicated this disease, or are well on their way to doing so.

This regionalised approach to disease eradication, with the creation of low, intermediate and high TB areas across Wales, enables us to deal differently and proportionately with the disease in each of our TB areas on a targeted basis, depending on the local disease risks and drivers. This approach also enables us to focus our efforts on protecting and expanding the low TB area and driving down disease and reducing the size of the intermediate and high TB areas.

In June, I launched our enhanced TB eradication programme and first delivery plan, which provides details of evidence-based controls that are being applied in each region from this week. All cattle keepers in Wales have been advised by letter of the TB area in which their farm is located, and my officials have undertaken a full programme of engagement with key stakeholders, including farmers, vets, auctioneers and valuers.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Bydd yr Aelodau yn cofio fy natganiad ym mis Mehefin pan amlinellais fy nghynlluniau i wella'r rhaglen dileu TB yng Nghymru, ac ar 1 Hydref dechreuwyd gweithio mewn ffordd well er mwyn dileu TB—ffordd a fu’n llwyddiannus mewn gwledydd eraill sydd naill ai wedi dileu'r clefyd hwn, neu sydd ymhell ar eu ffordd at wneud hynny.

Mae'r ffordd ranbarthol hon o weithio tuag at ddileu clefydau, trwy greu ardaloedd lle mae lefelau TB isel, canolraddol ac uchel ledled Cymru, yn ein galluogi i ymdrin yn wahanol ac yn gymesur â'r clefyd ym mhob un o'n hardaloedd TB mewn modd sydd wedi'i dargedu, yn dibynnu ar y risgiau a'r sbardunau lleol sy'n gysylltiedig â chlefydau. Mae'r ffordd hon o weithio hefyd yn ein galluogi i ganolbwyntio ein hymdrechion ar amddiffyn ac ehangu'r ardal TB isel a lleihau clefydau a lleihau maint yr ardaloedd TB canolraddol ac uchel.

Ym mis Mehefin, lansiais ein rhaglen dileu TB ddiwygiedig a’n cynllun cyflawni cyntaf, sy'n rhoi manylion y rheolaethau seiliedig ar dystiolaeth a gaiff eu defnyddio ym mhob rhanbarth o'r wythnos hon ymlaen. Mae pawb sy’n cadw gwartheg yng Nghymru wedi cael llythyr yn rhoi gwybod iddyn nhw am yr ardal TB lle mae eu fferm wedi'i lleoli, ac mae fy swyddogion wedi ymgymryd â rhaglen lawn o ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys ffermwyr, milfeddygon, arwerthwyr a gwerthwyr.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Through the regionalised approach to TB eradication, we’ve established a low TB area. Epidemiological analysis of surveillance data shows the majority, if not all, TB breakdowns in the low TB area are the result of undetected infection brought in through cattle movements from other areas. This evidence of non-endemic disease in the low TB area means we are now in a position to change the way we deal with testing. One of the main changes is the removal of the pre-movement testing requirement of cattle moved within or from the low TB area. Pre-movement testing has been in place in Wales since 2006 and it still remains a valuable tool in the intermediate and high TB areas in order to identify infection before it spreads.

However, we have introduced post-movement testing for cattle brought in from a higher disease area. We recognise no TB test is perfect, so introducing an additional test at the farm of destination provides double assurance of the TB status of cattle moved into the low TB area. We will monitor and review the success of this policy before considering whether it is appropriate to expand its roll-out to the intermediate TB area next year.

Exempt finishing units in Wales are currently being phased out due to the relatively high number of TB breakdowns in this type of operation and the inherent risk of disease spread. To put this change into perspective, there are around 20 EFUs currently in existence in Wales and all operators have been contacted in respect of the options available to them.

To protect the Welsh Government from the cost of the highest value animals, a cap on TB compensation of £5,000 payable per animal has been introduced. The proportion of animals affected by this change will be small. Last year, of the total number of cattle valued for TB purposes, only 68 animals—less than 1 per cent—were valued at over £5,000. If a cap had been in place last year, a saving of just under £200,000 would have been made—a saving that is important in the context of the loss of European Union funding post 2018.

Provision and implementation of bespoke action plans for persistent TB breakdowns lasting 18 months or longer continues. These are being drawn up, in consultation with the farmer, by the Animal and Plant Health Agency and the farmer’s private vet, at the farmer’s request. Approximately 40 action plans have been agreed so far, with more being added each month. At the same time, some persistent breakdown herds are coming off restriction and are dropping off the list. However, at any one time there are between 50 and 60 persistent TB breakdowns open and these are located in the intermediate and high TB areas.

Through the action plan process, a series of measures are being deployed in order to help clear up infection. These include more sensitive TB testing, removing inconclusive reactors and requiring an additional TB test prior to allowing cattle to be moved after restrictions are lifted. Biosecurity requirement notices can also be issued in order to raise biosecurity standards on farm to the required level in order to mitigate against persistence of disease.

In certain persistent TB breakdowns where it is viewed badgers are contributing to the persistence of disease in the herd, the action plans will include measures to address this route of infection. Following sett surveys, these measures will include trapping and testing badgers on the TB breakdown farm and humanely euthanising badgers found to have TB. Test-negative badgers will be released following them being microchipped, and blood will be taken for further testing.

I’ve continued to monitor the badger vaccine situation carefully, as I believe badger vaccination does have a role to play in our TB eradication programme. At the time when the supply situation for humans resolves and I can be sure we can ethically source vaccines, I will consider how vaccines might be best utilised as part of our TB eradication programme.

I cannot stress enough the importance of clearing up these long-standing TB breakdowns, some of which have been under restrictions for 16 years or more. On average, the cost of testing in these herds and compensation of cattle slaughtered is £179,000 per herd. We will be closely monitoring the impacts of all these measures and aim to be in a position to review the boundaries of the TB areas once we have the full calendar year data set for 2018.

Work on modelling and target setting continues. This work is due to report at the end of the year, when we will be establishing a formal eradication target for Wales as a whole and interim milestones for each of the TB areas. Alongside these enhancements, the annual TB herd testing regime continues across Wales. We have almost eight years of annual testing data under our belt in Wales, and this sustained high level of active surveillance provides indisputable assurance of the true TB status of cattle herds in Wales, with 95 per cent of our cattle herds TB free.

In order to build on our knowledge of bovine TB in badgers and other susceptible wildlife, I am pleased to announce the continuation of the all-Wales ‘badger found dead’ survey, following a successful procurement exercise. The Wales Veterinary Science Centre has been awarded the contract for this work, the scope of which has been expanded to include collection and post-mortem examination of any other wildlife species in addition to badgers.

The TB statistics remain encouraging. The number of new TB incidents is down by 40 per cent since 2009, the lowest level in 12 years. Even though the trend appears to be in a plateau currently, periods of levelling off are to be expected as part of the overall long-term pattern. This is why we have enhanced our programme to further drive down the disease.

I would like to thank the farming industry, and veterinary profession and other stakeholders for their continued cooperation and engagement as our programme develops and progresses towards our ultimate goal of achieving a TB-free Wales.

Trwy'r dull rhanbarthol o ddileu TB, rydym ni wedi sefydlu ardal TB isel. Mae dadansoddiad epidemiolegol o ddata gwyliadwriaeth yn dangos bod y mwyafrif, os nad pob un, o’r achosion o TB yn yr ardal TB isel yn deillio o haint heb ei ddarganfod yn cael ei gyflwyno trwy symud gwartheg o ardaloedd eraill. Mae'r dystiolaeth hon o glefyd nad yw'n endemig yn yr ardal TB isel yn golygu ein bod erbyn hyn mewn sefyllfa i newid y ffordd yr ydym yn ymdrin â phrofi. Un o'r prif newidiadau yw dileu'r gofyniad i brofi gwartheg cyn eu symud o fewn neu o’r ardal TB isel. Mae profion cyn symud wedi bod ar waith yng Nghymru ers 2006 ac mae'n parhau i fod yn ddull gwerthfawr yn yr ardaloedd TB canolraddol ac uchel o adnabod haint cyn iddo ymledu.

Fodd bynnag, rydym ni wedi cyflwyno profion ar gyfer gwartheg ar ôl eu symud o ardal clefyd uwch. Rydym ni’n cydnabod nad yw unrhyw brawf TB yn berffaith, felly mae cyflwyno prawf ychwanegol ar y fferm yn y pen draw yn darparu sicrwydd dwbl o statws TB y gwartheg sy'n cael eu symud i'r ardal TB isel. Byddwn yn monitro ac yn adolygu llwyddiant y polisi hwn cyn ystyried a yw'n briodol ehangu ei gyflwyniad i'r ardal TB canolraddol y flwyddyn nesaf.

Mae unedau pesgi eithriedig yng Nghymru yn cael eu dileu yn raddol ar hyn o bryd oherwydd y nifer cymharol uchel o achosion o TB yn y math hwn o weithredu a'r risg gynhenid ​​o ledaenu clefydau. Er mwyn taflu goleuni ar y newid hwn, mae oddeutu 20 o unedau pesgi eithriedig sy'n bodoli yng Nghymru ar hyn o bryd a chysylltwyd â phob gweithredwr ynglŷn â’r dewisiadau sydd ar gael iddynt.

Er mwyn amddiffyn Llywodraeth Cymru rhag cost yr anifeiliaid sydd â’r gwerth mwyaf, cyflwynwyd terfyn uchaf o £5,000 ar iawndal TB sy'n daladwy am bob anifail. Bydd cyfran yr anifeiliaid y bydd y newid hwn yn effeithio arnyn nhw yn fach. Y llynedd, o’r holl wartheg a brisiwyd at ddibenion TB, dim ond 68 o anifeiliaid—llai nag 1 y cant—oedd â gwerth yn fwy na £5,000. Pe bai’r terfyn uchaf wedi bod ar waith y llynedd, byddai arbedion o ychydig llai na £200,000 wedi'u gwneud—arbediad sy'n bwysig yng nghyd-destun colli arian yr Undeb Ewropeaidd ar ôl 2018.

Mae darparu a rhoi cynlluniau gweithredu pwrpasol ar waith ar gyfer achosion mynych o TB sy'n para 18 mis neu fwy yn parhau. Mae'r rhain yn cael eu llunio, mewn ymgynghoriad â'r ffermwr, gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion a milfeddyg preifat y ffermwr, yn ôl cais y ffermwr. Cytunwyd ar oddeutu 40 o gynlluniau gweithredu hyd yn hyn, ac mae rhagor yn cael eu hychwanegu bob mis. Ar yr un pryd, mae’r cyfyngiad ar rai achosion mynych o TB mewn buchesi yn cael ei godi ac maen nhw’n dod i ffwrdd o’r rhestr. Fodd bynnag, ar unrhyw adeg, mae rhwng 50 a 60 o achosion mynych o TB yn agored ac mae'r rhain yn yr ardaloedd TB canolraddol ac uchel.

Drwy broses y cynllun gweithredu, mae cyfres o fesurau yn cael eu defnyddio er mwyn helpu i glirio heintiau. Mae'r rhain yn cynnwys profion TB mwy sensitif, dileu adweithyddion amhendant, a’i gwneud yn ofynnol i gynnal prawf TB ychwanegol cyn caniatáu i wartheg gael eu symud ar ôl codi’r cyfyngiadau. Gellir hefyd cyflwyno hysbysiad o ofyniad bioddiogelwch er mwyn codi safonau bioddiogelwch ar fferm i'r lefel ofynnol er mwyn lliniaru afiechydon mynych.

Mewn rhai achosion mynych o TB pan yr ystyrir bod moch daear yn cyfrannu at fynychder y clefyd yn y fuches, bydd y cynlluniau gweithredu yn cynnwys mesurau i fynd i'r afael â’r trywydd hwn o’r haint. Yn dilyn arolygon o frochfeydd, bydd y mesurau hyn yn cynnwys dal a phrofi moch daear ar y fferm lle mae’r achos o TB a lladd moch daear mewn modd gwaraidd os oes TB arnyn nhw. Bydd moch daear nad oes TB arnyn nhw yn cael eu rhyddhau ar ôl i ficrosglodyn gael ei osod, a bydd gwaed yn cael ei dynnu i gynnal rhagor o brofion.

Rwyf wedi parhau i fonitro sefyllfa'r frechlyn moch daear yn ofalus, gan fy mod i’n credu bod brechu moch daear yn chwarae rhan yn ein rhaglen dileu TB. Pan fydd y sefyllfa gyflenwi ar gyfer pobl wedi ei datrys ac y gallaf fod yn siŵr y gallwn ni gael brechlynnau o ffynhonnell foesegol, byddaf i’n ystyried y ffordd orau o ddefnyddio'r brechlynnau yn rhan o'n rhaglen dileu TB.

Ni allaf orbwysleisio pa mor bwysig yw dileu’r achosion hirsefydlog hyn o TB, mae rhai ohonyn nhw wedi bod dan gyfyngiadau ers 16 mlynedd neu fwy. Ar gyfartaledd, cost profi’r buchesi hyn a’r iawndal ar gyfer gwartheg a gaiff eu difa yw £179,000 ar gyfer pob buches. Byddwn ni’n monitro effeithiau'r holl fesurau hyn yn fanwl ac yn ceisio bod mewn sefyllfa i adolygu ffiniau'r ardaloedd TB pan fydd gennym ni’r set ddata lawn o'r flwyddyn galendr ar gyfer 2018.

Mae’r gwaith modelu a gosod targedau yn parhau. Dylai fod adroddiad ar y gwaith hwn ar ddiwedd y flwyddyn, pan fyddwn yn sefydlu targed dileu ffurfiol ar gyfer Cymru gyfan a cherrig milltir interim ar gyfer pob un o'r ardaloedd TB. Ochr yn ochr â'r gwelliannau hyn, mae'r drefn o brofi buchesi yn flynyddol am TB yn parhau ledled Cymru. Mae gennym ni bron i wyth mlynedd o ddata profion blynyddol yng Nghymru erbyn hyn, ac mae'r lefel uchel hon o oruchwyliaeth weithgar yn darparu sicrwydd diamau o statws TB gwirioneddol y buchesi gwartheg yng Nghymru, ac mae 95 y cant o'n buchesi gwartheg yn rhydd rhag TB.

Er mwyn ychwanegu at ein gwybodaeth am TB buchol mewn moch daear a mathau eraill o fywyd gwyllt allai gludo’r haint, mae'n bleser gennyf gyhoeddi y bydd yr arolwg Cymru gyfan o 'foch daear marw' yn parhau, yn dilyn ymarfer caffael llwyddiannus. Dyfarnwyd y contract ar gyfer y gwaith hwn i Ganolfan Wyddoniaeth Milfeddygol Cymru, ac mae ei gwmpas wedi'i ehangu i gynnwys casglu a chynnal archwiliad ar ôl lladd ar unrhyw rywogaethau bywyd gwyllt eraill yn ogystal â moch daear.

Mae'r ystadegau TB yn parhau i fod yn galonogol. Mae nifer yr achosion newydd o TB wedi gostwng 40 y cant ers 2009, y lefel isaf ers 12 mlynedd. Er yr ymddengys fod y duedd hon wedi sefydlogi ar hyn o bryd, gellir disgwyl cyfnodau sefydlog yn rhan o'r patrwm hirdymor cyffredinol. Dyna pam yr ydym ni wedi gwella ein rhaglen i barhau i ostwng lefelau’r clefyd.

Hoffwn i ddiolch i'r diwydiant ffermio, a'r proffesiwn milfeddygol a rhanddeiliaid eraill am eu cydweithrediad a'u hymgysylltiad parhaus wrth i’n rhaglen ddatblygu a gwneud cynnydd tuag at ein nod yn y pen draw o weld Cymru sy’n rhydd rhag TB.

Can I thank the Cabinet Secretary for her statement this afternoon? For the record, I’d like to, once again, state that my parents-in-law’s farm has been affected by bovine TB in recent years.

Of course, today’s statement confirms that work on modelling and target setting continues, and I welcome the fact that there will be more formal targets announced at the end of this year. However, perhaps the Cabinet Secretary can confirm that these targets are being developed in partnership with the agricultural industry to ensure that they are proportionate and robust.

The Cabinet Secretary has my broad support for the Welsh Government’s proposals to start removing this disease from the wildlife population. I’m pleased that the Welsh Government is now starting to take that difficult step forward by removing infected badgers as well as infected cattle. Of course, given the sensitivity of this issue, both for landowners and the Welsh Government, I understand, quite rightly, that no specific information will be released in the public domain. However, perhaps she could provide some more detail about how she intends to monitor these arrangements to ensure that this process happens as smoothly as possible. Perhaps the Cabinet Secretary will also tell us how she will be assessing the effectiveness of this policy so the targeted controls are being implemented appropriately.

Now, of course, a regionalised approach is now being implemented, and it’s absolutely essential that this approach does not indirectly result in more burden and red tape for farmers. It’s crucial that the regionalised approach doesn’t hinder any attempts to deliver the best possible trade deals for the Welsh red meat and dairy industries, and also ensures that domestic trade between Wales and England is not negatively impacted. Indeed, in responding to my questions on this before recess, the Cabinet Secretary said that her officials have certainly spoken to DEFRA and had discussions around that. Therefore, perhaps the Cabinet Secretary could tell us how those discussions are progressing, and what action she has agreed with the UK Government.

The Cabinet Secretary will be aware of the concerns raised recently by farmers in my own area that the new controls could have a negative effect for pedigree breeders in high TB areas. Therefore, perhaps the Cabinet Secretary could tell us how the Welsh Government will specifically support the pedigree industry, who are anxious that the regionalised approach could result in them finding it more difficult to trade in the future.

Of course, one of the Welsh Government’s longer-term goals, according to the Wales TB eradication programme delivery plan, is the development of an informed purchasing scheme. In the Cabinet Secretary’s statement before recess, she confirmed that a mandatory scheme was the only way forward, and that she had asked officials to look at a mandatory scheme. Now, given that today’s statement doesn’t make any reference to an informed purchasing scheme, could the Cabinet Secretary confirm that this is still on the Welsh Government’s agenda and, therefore, can she tell us exactly what work her officials have undertaken to develop a compulsory scheme?

The TB eradication delivery plan confirmed that the compensation cap would be reduced to £5,000. This has now been introduced in the last few days, of course, and I appreciate this only affects a small number of farms. In response to my questions on this subject during her previous statement, the Cabinet Secretary said that she would encourage people who feel they’ve got cattle more valuable to look at insurance. However, the Welsh Government’s own TB eradication programme delivery plan states that there are concerns that insurance would not be a viable option due to the cost of the premiums. Therefore, whilst I appreciate that this only affects a very small number of farmers, there are, naturally, concerns for the farmers affected by high disease incidence who may be unable to obtain insurance for animals valued at more than £5,000. So, perhaps the Cabinet Secretary can tell us how she will be supporting those farmers so that the impact of this proposal is as minimal as possible.

Another aspect of the TB eradication programme is the development of a standardised, online biosecurity package. It’s crucial that this package is developed with the industry to ensure that it’s flexible enough to take account of individual circumstances and the different risks and disease drivers in each TB area. I’m pleased that today’s statement notes the importance of on-farm biosecurity to militate against the prevalence of the disease. However, could the Cabinet Secretary therefore tell us a bit more about how she will be ensuring that any on-farm biosecurity package will be responsive to individual needs? And can she tell us a bit more about how the agricultural and veterinary industries will be involved in the development of any online biosecurity packages?

Therefore, in closing, Llywydd, can I thank the Cabinet Secretary, once again, for her statement this afternoon? And can I, once again, put on record my broad support for the Welsh Government’s proposals? I can’t stress how important it is that the Welsh Government works with the agricultural industry to eradicate bovine TB in order to protect the sustainability and competitiveness of the industry for the future, particularly in light of Britain’s withdrawal from the European Union. Diolch.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad y prynhawn yma? Ar gyfer y cofnod, hoffwn i, unwaith eto, nodi bod TB buchol wedi effeithio ar fferm fy rhieni yng nghyfraith yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Wrth gwrs, mae datganiad heddiw yn cadarnhau bod y gwaith ar fodelu a gosod targedau yn parhau, ac rwy’n croesawu’r ffaith y bydd targedau mwy ffurfiol yn cael eu cyhoeddi ar ddiwedd y flwyddyn hon. Fodd bynnag, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod y targedau hyn yn cael eu datblygu mewn partneriaeth â'r diwydiant amaethyddol i sicrhau eu bod yn gymesur ac yn gadarn.

Mae gan Ysgrifennydd y Cabinet fy nghefnogaeth lwyr ar gyfer cynigion Llywodraeth Cymru i ddechrau dileu’r clefyd hwn o'r boblogaeth bywyd gwyllt. Rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru bellach yn dechrau cymryd y cam anodd hwnnw ymlaen trwy gael gwared â moch daear heintiedig yn ogystal â gwartheg heintiedig. Wrth gwrs, o ystyried sensitifrwydd y mater hwn, ar gyfer tirfeddianwyr a Llywodraeth Cymru, rwy'n deall, a hynny’n iawn hefyd, na fydd unrhyw wybodaeth benodol yn cael ei rhyddhau i’r parth cyhoeddus. Fodd bynnag, efallai y gallai roi rhagor o fanylion ynglŷn â sut y mae hi’n bwriadu monitro'r trefniadau hyn i sicrhau bod y broses hon yn digwydd mor esmwyth â phosibl. Efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet hefyd ddweud wrthym ni sut y bydd hi’n asesu effeithiolrwydd y polisi hwn, fel bod y rheolaethau sydd wedi’u targedu yn cael eu gweithredu'n briodol.

Nawr, wrth gwrs, mae ffordd ranbarthol o weithio wrthi’n cael ei gweithredu, ac mae'n hollbwysig nad yw'r ffordd hon o weithio yn arwain yn anuniongyrchol at fwy o faich a biwrocratiaeth i ffermwyr. Mae'n hollbwysig nad yw'r dull rhanbarthol yn rhwystro unrhyw ymdrechion i gyflawni'r bargeinion masnach gorau posibl ar gyfer diwydiannau cig coch a llaeth Cymru, a’i bod yn sicrhau nad oes effaith negyddol ar fasnach ddomestig rhwng Cymru a Lloegr. Yn wir, wrth ymateb i fy nghwestiynau ynglŷn â hyn cyn y toriad, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet fod ei swyddogion yn sicr wedi siarad â DEFRA ac wedi cynnal trafodaethau ynglŷn â hynny. Felly, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym ni sut y mae'r trafodaethau hynny'n datblygu, a pha gamau y mae hi wedi eu cytuno arnynt â Llywodraeth y DU.

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o'r pryderon a godwyd yn ddiweddar gan ffermwyr yn fy ardal fy hun ynglŷn â’r effaith negyddol y gallai'r rheolaethau newydd ei chael ar fridwyr pedigri mewn ardaloedd lle mae cyfraddau TB yn uchel. Felly, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym ni sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r diwydiant pedigri yn benodol, sy'n pryderu y gallai'r ffordd ranbarthol o weithio ei gwneud hi’n anoddach iddyn nhw fasnachu yn y dyfodol.

Wrth gwrs, un o nodau tymor hwy Llywodraeth Cymru, yn ôl cynllun cyflawni rhaglen dileu TB Cymru, yw datblygu cynllun prynu ar sail gwybodaeth. Yn natganiad Ysgrifennydd y Cabinet cyn y toriad, cadarnhaodd mai cynllun gorfodol oedd yr unig ffordd ymlaen, a'i bod hi wedi gofyn i swyddogion edrych ar gynllun gorfodol. Nawr, gan nad yw'r datganiad heddiw yn cyfeirio at gynllun prynu ar sail gwybodaeth, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod hyn yn parhau i fod ar agenda Llywodraeth Cymru ac, felly, a wnaiff hi ddweud wrthym yn union beth y mae ei swyddogion wedi ei wneud i ddatblygu cynllun gorfodol?

Cadarnhaodd y cynllun cyflawni dileu TB y byddai terfyn uchaf yr iawndal yn cael ei ostwng i £5,000. Mae hyn bellach wedi'i gyflwyno yn ystod y dyddiau diwethaf, wrth gwrs, ac rwy'n sylweddoli bod hyn yn effeithio ar nifer bach o ffermydd yn unig. Mewn ymateb i fy nghwestiynau ynglŷn â’r pwnc hwn yn ystod ei datganiad blaenorol, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet y byddai'n annog pobl sydd o’r farn bod ganddynt wartheg mwy gwerthfawr i ystyried yswiriant. Fodd bynnag, dywed cynllun cyflawni rhaglen dileu TB Llywodraeth Cymru fod pryderon na fyddai yswiriant yn ddewis ymarferol oherwydd cost y premiymau. Felly, er fy mod i’n sylweddoli bod hyn yn effeithio ar nifer bach iawn o ffermwyr yn unig, mae pryderon, yn naturiol, am y ffermwyr yr effeithir arnyn nhw gan achosion sylweddol o’r clefyd na allan nhw gael yswiriant ar gyfer anifeiliaid sydd wedi’u prisio yn fwy na £5,000. Felly, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym ni sut y bydd hi’n cefnogi'r ffermwyr hynny fel bod effaith y cynnig hwn mor fach â phosibl.

Agwedd arall ar y rhaglen dileu TB yw datblygu pecyn bioddiogelwch safonol, ar-lein. Mae'n hollbwysig bod y pecyn hwn yn cael ei ddatblygu gyda'r diwydiant i sicrhau ei fod yn ddigon hyblyg i ystyried amgylchiadau unigol, y gwahanol risgiau, a’r hyn sy’n sbarduno’r clefyd ym mhob ardal TB. Rwy'n falch bod y datganiad heddiw yn nodi pwysigrwydd bioddiogelwch ar y fferm i liniaru mynychder y clefyd. Fodd bynnag, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym ni felly rhywfaint yn fwy am sut y bydd yn sicrhau bod unrhyw becyn bioddiogelwch ar y fferm yn berthnasol i anghenion unigol? A wnaiff hi ddweud wrthym ni rhywfaint yn fwy am sut y bydd y diwydiannau amaethyddol a milfeddygol yn ymwneud â datblygu unrhyw becynnau bioddiogelwch ar-lein?

Felly, i gloi, Llywydd, a gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet, unwaith eto, am ei datganiad y prynhawn yma? Ac a gaf i, unwaith eto, gofnodi fy nghefnogaeth lwyr i gynigion Llywodraeth Cymru? Ni allaf bwysleisio pa mor bwysig yw hi bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r diwydiant amaethyddol i ddileu TB buchol er mwyn amddiffyn pa mor gynaliadwy a chystadleuol yw’r diwydiant ar gyfer y dyfodol, yn arbennig wrth i Brydain adael yr Undeb Ewropeaidd. Diolch.

I thank Paul Davies for the comments, for welcoming the statement, and for his questions. You’re absolutely right, we have to work very closely with the industry, with the farming unions, with the vets, with the individual farmers who aren’t members of farming unions, and also with all stakeholders. I do want to assure Members that that absolutely is the way that we’ve approached this. You’ll be aware that there were several summer agricultural shows—I always took the opportunity to talk to people about our enhanced eradication programme, and as I said in my opening remarks, my officials have certainly done intensive engagement with our stakeholders and with the sector over the summer ahead of the 1 October start date.

In relation to your specific questions, you asked about targets, and I said that I’m hoping to be in a position, certainly by the end of this year, to come forward with a target, and certainly as this is being developed by officials, we are looking at whether interim targets would be beneficial. You ask about what agreed action I’ve taken with the DEFRA. Well, as I said before, I haven’t had specific discussions with DEFRA about this. This is obviously a matter for us, so I haven’t actually agreed any specific actions with DEFRA, but I know my officials do have discussions around the programmes. For instance, I’m aware that England and Scotland are now consulting—one of the things is around a reduction in compensation and having a compensation cap such as we’ve brought in here in Wales. So, those discussions are ongoing, but I haven’t got any agreed actions because, as I say, this is a matter for us.

You mentioned about informed purchasing. Absolutely, that is still the intention—to introduce a mandatory informed purchasing scheme. It’s really important, I think, that farmers display TB information at the point of sale, and you’ll be aware that we have given funding to livestock markets, for instance, but I’m still not happy that that information is always there. So, I think it’s really important that all our livestock markets upgrade their facilities. As I say, we have provided funding for that to be done, and more information does need to be provided to sellers. It’s really about empowering farmers so that they can make those informed buying decisions going forward. So, yes, that is absolutely still our intention.

You also asked about pedigree farmers in your own constituency and around their reservations, being in a high TB area. I absolutely understand the reservations that a number of farmers have about being included in a high TB area, and certainly when I came to the Pembroke show that was something that I discussed. But I’m really confident this approach will allow us to speed up progress, and that’s the message that I’ve given to the sector. I really want to reduce the number of breakdowns and the severity of each breakdown, as you yourself have said also.

I think your final question was around biosecurity, and you’ll remember that this enhanced eradication programme came about after we’d been out to consultation. As part of that consultation, I did task officials with developing a standardised, online biosecurity package, which really built on previous work that had been undertaken in this area. So, there’s a number of biosecurity tools available to farmers at the current time. What I want to do is really standardise the advice, because I think we don’t want—. You mentioned bureaucracy, and we really want to make it as simple as possible, and take out that complexity. So, what I really want to see is a single, comprehensive biosecurity package to enable farmers to fully assess their disease risks and then mitigate accordingly.

Diolch i Paul Davies am y sylwadau, am groesawu'r datganiad, ac am ei gwestiynau. Rydych chi'n hollol gywir, rhaid i ni weithio'n agos iawn gyda'r diwydiant, gyda'r undebau ffermio, gyda'r milfeddygon, gyda'r ffermwyr unigol nad ydyn nhw’n aelodau o undebau ffermio, a chyda'r holl randdeiliaid hefyd. Rwyf yn awyddus i roi sicrwydd i’r Aelodau mai dyna yn hollol yw’r ffordd yr ydym ni wedi dynesu at hyn. Fe wyddoch chi y bu nifer o sioeau amaethyddol dros yr haf—mi wnes i bob tro fanteisio ar y cyfle i siarad â phobl am ein rhaglen ddileu ddiwygiedig, ac fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, mae fy swyddogion yn sicr wedi trafod yn ddwys â'n rhanddeiliaid ac â'r sector yn ystod yr haf cyn y dyddiad dechrau ar 1 Hydref.

O ran eich cwestiynau penodol, fe wnaethoch chi ofyn ynglŷn â thargedau, a dywedais fy mod i’n gobeithio bod mewn sefyllfa, yn sicr erbyn diwedd eleni, i gyflwyno targed, ac yn sicr wrth i swyddogion ddatblygu hyn, rydym ni’n ystyried a fyddai’n fuddiol cael targedau interim. Rydych chi’n gofyn pa gamau y cytunwyd arnyn nhw gyda DEFRA. Wel, fel y dywedais o'r blaen, nid wyf i wedi cael trafodaethau penodol â DEFRA ynglŷn â hyn. Mae hyn yn amlwg yn fater i ni, felly nid wyf i wedi cytuno ar unrhyw gamau penodol gyda DEFRA, ond rwy'n gwybod bod fy swyddogion yn trafod y rhaglenni. Er enghraifft, rwy'n ymwybodol bod Lloegr a'r Alban yn ymgynghori erbyn hyn—mae un o'r materion yn ymwneud â lleihau’r iawndal a rhoi terfynau uchaf ar iawndaliadau fel yr ydym ninnau wedi’i wneud yma yng Nghymru. Felly, mae'r trafodaethau hynny yn parhau, ond nid oes gennyf unrhyw gamau y cytunwyd arnyn nhw oherwydd, fel y dywedais i, mae hyn yn fater i ni.

Fe wnaethoch chi sôn am brynu ar sail gwybodaeth. Yn hollol, dyna'r bwriad o hyd—i gyflwyno cynllun prynu gorfodol ar sail gwybodaeth. Mae'n bwysig iawn, yn fy marn i, bod ffermwyr yn arddangos gwybodaeth am TB ar adeg y gwerthu, a byddwch chi’n ymwybodol ein bod wedi rhoi arian i farchnadoedd da byw, er enghraifft, ond nid wyf i’n fodlon o hyd bod yr wybodaeth honno ar gael pob tro. Felly, rwy'n credu ei bod hi’n bwysig iawn bod ein holl farchnadoedd da byw yn gwella eu cyfleusterau. Fel yr wyf wedi’i ddweud, rydym ni wedi darparu cyllid ar gyfer gwneud hynny, ac mae angen darparu mwy o wybodaeth i werthwyr. Mae'n ymwneud mewn gwirionedd â grymuso ffermwyr fel y gallan nhw wneud y penderfyniadau prynu hynny ar sail gwybodaeth wrth symud ymlaen. Felly, ydy, yn sicr, hynny yw ein bwriad ni o hyd.

Fe wnaethoch chi ofyn hefyd am ffermwyr pedigri yn eich etholaeth chi ac ynglŷn â’u hamheuon, o fod mewn ardal TB uchel. Rwy'n deall yn llwyr yr amheuon sydd gan nifer o ffermwyr ynglŷn â bod mewn ardal TB uchel, ac yn sicr pan ddes i sioe Penfro roedd hynny yn un o’r materion y trafodais i. Ond rwy'n hyderus iawn y bydd y ffordd hon o fynd ati yn ein galluogi i gyflymu’r cynnydd, a dyna'r neges yr wyf i wedi’i rhoi i'r sector. Rwyf i’n wirioneddol awyddus i leihau nifer yr achosion a difrifoldeb pob achos, fel yr ydych chithau wedi’i ddweud hefyd.

Roedd eich cwestiwn olaf, rwy’n credu, yn ymwneud â bioddiogelwch, a byddwch chi’n cofio y daeth y rhaglen ddileu ddiwygiedig hon i fodolaeth yn sgil ein gwaith ymgynghori. Yn rhan o'r ymgynghoriad hwnnw, rhoddais i dasg i swyddogion ddatblygu pecyn bioddiogelwch safonol ar-lein, a oedd yn ychwanegu mewn gwirionedd at y gwaith blaenorol a wnaed yn y maes hwn. Felly, mae nifer o offer bioddiogelwch ar gael i ffermwyr ar hyn o bryd. Yr hyn yr wyf i’n dymuno ei wneud yw mynd ati o ddifrif i safoni'r cyngor, oherwydd nid wyf i’n credu ein bod ni eisiau—. Fe wnaethoch chi sôn am fiwrocratiaeth, ac rydym ni’n dymuno yn fawr iawn gwneud y broses mor syml â phosibl, a chael gwared ar y cymhlethdod hwnnw. Felly, yr hyn yr wyf i’n wirioneddol dymuno ei gael yw un pecyn cynhwysfawr ar gyfer bioddiogelwch i alluogi ffermwyr i asesu eu risgiau clefyd yn llawn ac yna eu lliniaru yn briodol.

A gaf i ddweud yn gyntaf fy mod i’n croesawu’r datganiad sydd yn cadarnhau beth sydd ar waith erbyn hyn, ac yn sgil y datganiad blaenorol gan y Gweinidog, sydd wedi cael cefnogaeth hefyd yn gyffredinol gan Blaid Cymru. Wrth gwrs, at ei galon, yr hyn y mae’r materion hyn yn ymwneud ag ef yw iechyd y cyhoedd ar yr un llaw, a lles anifeiliaid ar y llaw arall. Mae Plaid Cymru o’r farn bod angen trin lles anifeiliaid—y gwartheg sy’n dioddef o’r dicáu buchol yn gymaint â lles moch daear. Ac yn ogystal â mynd i’r afael ag anifeiliaid sydd wedi’u heintio, beth bynnag yw rhywogaeth yr anifail hwnnw, rydym yn croesawu’r camau sydd wedi’u cymryd yn y datganiad yma ac yn gobeithio y bydd hefyd yn gweithredu, i ryw raddau, i godi’r cysgod sydd dros y diwydiant ar hyn o bryd. Er bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn dweud bod nifer y buchesi sy’n dioddef o’r dicáu buchol yn gostwng, yn sicr mae’r effaith mewn nifer o rannau o Gymru yn drwm iawn.

Nid wyf am ailadrodd cwestiynau Paul Davies—mae e wedi gofyn y rhan fwyaf o’r cwestiynau roeddwn i’n mynd i ofyn—felly, fe wnaf jest ddweud fy mod i hefyd yn croesawu eich atebion i’r cwestiynau ynglŷn â phryniant doeth, fel mae’n cael ei adnabod, rwy’n meddwl, yn Gymraeg, y farchnad fewnol, a beth sy’n digwydd rhwng buchesi pedigri yn ogystal.

Roedd un cwestiwn rwy’n credu i Paul Davies ofyn, ac roeddwn i am ofyn, na chawsoch chi gyfle i’w ateb, ac efallai y byddech yn ateb i fi, sef: er ein bod ni wrth gwrs yn cydnabod na fyddem ni eisiau gwybodaeth i ddod allan ynglŷn â lle efallai y mae gweithredu ymysg bywyd gwyllt yn digwydd, sut y gallwn ni fod yn siŵr, nid yn unig ei fod yn cael ei fonitro ac yn cael ei wneud yn y ffordd fwyaf llesol, os caf i ddweud e fel hynny, neu fwyaf ‘humane’, ond ein bod ni hefyd yn deall a ydy e’n gweithio ac a ydy e wedi helpu i ostwng y dicáu yn y parthau hynny ac ar y ffermydd penodol hynny lle mae eich datganiad yn dweud ei fod wedi bod yn gronig am gyfnod hir iawn?

Os felly, fe wnaf jest symud ymlaen at ddau neu dri chwestiwn newydd. Mae un ohonyn nhw’n troi o gwmpas y ffaith eich bod chi wedi dweud yn glir mai un o’r rhesymau dros gyflwyno cap oedd i wneud arbedion. Roeddech yn sôn bod yr arbedion yna yn rhyw £200,000 y flwyddyn, sydd yn codi’r cwestiwn: beth sy’n digwydd ar ôl inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Erbyn hyn, rydym ni’n gwybod am y dyddiadau hynny. Rydym ni’n gwybod yn iawn beth yw’r dyddiad. Nid ydym yn gwybod pa fath o fasnachu fydd yn digwydd, ond yn y cyd-destun yma, ni fyddwn bellach yn rhan o gytundeb yr Undeb Ewropeaidd. A fyddech chi’n gallu cadarnhau heddiw y byddwch chi yn cadw gwariant y Llywodraeth ar y clefyd yma ar y lefel bresennol, o leiaf tan ddiwedd y Cynulliad hwn, fel bod hynny’n gyrru neges gywir i’r diwydiant eich bod chi am gydweithio gyda nhw a bod y cap, os liciwch chi, yn werth y pris i dalu, gan y bydd arian yn dal i gael ei wario i leihau a chael gwared ar y clefyd yma?

Yr ail gwestiwn sydd hefyd yn codi, wrth groesawu’r ffaith eich bod chi wedi ehangu’r profi sydd yn digwydd ar anifeiliaid marw, yw bod yna ambell i sôn yn y cyd-destun Cymreig am gyflwyno rhywogaeth newydd i gefn gwlad Cymru. Mae’r afanc wedi cael ei grybwyll sawl gwaith ac rwy’n deall bod cynlluniau eithaf penodol nawr i gyflwyno afanc i rannau yng nghanolbarth Cymru. Mae’r afanc, yn ôl beth rwy’n deall, yn gallu cario’r clefyd hwn, felly pa gamau a pha sicrwydd fedrwch chi ei roi yn y cyd-destun yma na fydd unrhyw rywogaeth newydd yn cael ei gyflwyno i gefn gwlad a all ledaenu’r clefyd yma?

Rwy’n gobeithio y bydd ffermwyr a’r Llywodraeth yn gweithio gyda’i gilydd i sicrhau bod y rhaglen ar ei newydd wedd yn llwyddiannus. Rwy’n gobeithio’n fawr y gwelwn ni leihad yn nifer y buchesi ond hefyd yn y ffordd y mae’r clefyd yma’n cael ei wasgaru mewn rhannau poeth, fel maen nhw’n cael eu galw, yng Nghymru. Rwyf jest am ofyn pryd fyddwch chi’n fodlon ailedrych a yw’r parthau sydd gyda chi, y tri pharth gwahanol yng Nghymru, yn gwneud y job a pryd fyddwch chi’n fodlon ailedrych ar hyn i weld a ydy’r cynllun yma’n llwyddo ai peidio?

May I say at the outset that I welcome the statement that confirms the actions currently being taken, and in light of the previous statement by the Minister, which has also been supported in general terms by Plaid Cymru? Of course, at their core, these issues relate to public health on the one hand and animal welfare on the other, and Plaid Cymru is of the view that we need to treat animal welfare—the cattle suffering from TB as much as the welfare of badgers. And in addition to dealing with infected animals, whatever species that animal will be, we welcome the steps being taken and outlined in this statement. I also hope that it will actually do something to lift the shadow currently cast over the industry. Although the Cabinet Secretary has said that the number of herds suffering from bovine TB is reducing, certainly the impact in many parts of Wales is being felt very deeply indeed.

I’m not going to reiterate Paul Davies’s questions—he asked most of the questions that I wanted to ask—but I will just say that I also welcome your responses to the questions on informed purchasing, as it’s known, the internal market, and what happens between pedigree herds too.

One question that I think Paul Davies did refer to, and I wanted to raise, but you didn’t have an opportunity to respond to, and perhaps you could respond to my question, is that although we recognise that we wouldn’t want information to emerge on where action is being taken in terms of wildlife, how can we be assured not only that it’s being monitored and being done in the most beneficial way possible, or the most humane way possible, but that we should also understand whether this is working and whether it has assisted in reducing instances of bovine TB in those areas and on those specific farms, as your statement states, where it’s been chronic for a long period of time?

I will just move on to two or three new questions. One of them emerges from the fact that you’ve said clearly that one of the reasons for introducing a cap is to make savings. You mentioned savings of around £200,000 per annum, which does raise the question: what happens once we have left the European Union? We now know of those dates and we’re not sure what kind of trading will take place, but in this context we will no longer be part of the European Union system. So, can you confirm today that you will keep Government expenditure on this disease at its current level, at least until the end of this Assembly, so that this gives the right message to the industry that you want to work with them and that the cap, if you like, is a price worth paying because funding will still be spent in order to reduce and eradicate this disease?

The second question arising, in welcoming the fact that you have expanded the testing of animals found dead, there is talk of the introduction of a new species to the Welsh wildlife system. The otter has been mentioned [Translation should read: 'beaver'], and I know that there are some specific proposals to introduce the beaver to parts of mid Wales. I am informed that the beaver can carry this disease, so what assurances can you give us in this context that no new species introduced to our rural areas could spread this disease?

I do hope that farmers and the Government will work together to ensure that the new-look programme will be successful. I very much hope that we will see a reduction in the number of herds infected but also in the way that this disease is spread in the hotspots, as they’re known, in Wales. I just wanted to ask: when would you be willing to review whether the three areas that you have in Wales are doing the job that you expect of them, and when will you review this to see if this plan is working or not?

Diolch, Simon Thomas, for welcoming the statement and for your questions. You’re quite right, it is a matter of public health as well as animal welfare. I think we all share that aim of Wales being TB free. That’s why, because of that plateau—we knew that was coming—it was really important that we refreshed the TB programme.

In relation to your specific question, you’re quite right, I did forget to answer Paul Davies’s questions around monitoring. So, you’ll be aware that, in relation to the trapping of badgers, that is only on those chronic herd breakdowns. I mentioned there are between 50 and 60, so those actions plans are being drawn up at the current time. I have asked for those action plans to be monitored. I mentioned the vet, and obviously the Animal and Plant Health Agency. I would like to report probably annually as to how this is progressing. So, it’s going to take a year before, really, I’m able to report in a substantive way that would be beneficial.

In relation to the informed purchasing scheme you also mentioned, as did Paul Davies, as I say, we absolutely intend to introduce a mandatory informed purchasing scheme. And the reason we’re doing that is because it has made a significant contribution to TB eradication in both Australia and New Zealand and I was very fortunate to talk to somebody from New Zealand about this. You’re quite right, we won’t be reporting which farms are having the bespoke action plans because, obviously, there is a security question, but as I say, I will be reporting, certainly—my intention is annually.

In relation to the compensation cap, I am committed to paying a reasonable compensation sum for cattle slaughter because of TB, but it is getting more imperative that we do look at what funding we can save, because you’re quite right, we do not know where that funding is. So, certainly, my intention would be to continue to fund at the level we are, but you will appreciate that budgets are done on an annual basis and we’ll have to look at that. But it isn’t about saving money, it is about eradicating TB, and I am concerned that overvaluation does increase the cost to the taxpayer, and I really want to avoid that. And when you compare our average compensation payments, they are 60 per cent higher when you compare them to England, which I don’t think is acceptable.

You mentioned about otters and beavers: I, too, heard over the summer recess that they were looking to introduce beavers in Wales, but the last time I checked there hadn’t been any applications for licences, but, obviously, this is something that we will have to look at if that, obviously, happens. And I mentioned that the dead badger survey will now include other species, and I would encourage all Members to make sure that that phone number—which I haven’t got to hand; it’s in here somewhere—is available to everyone, and that if they do find a dead badger, they report it.

I too hope that this will bring forward significant improvement, particularly in those chronic heard breakdowns, which, as I say, some of them—or one of them, has been in breakdown since 2001. It’s completely unacceptable at so many different levels, and I am very pleased with the way the sector has worked with us to develop the refresh of the eradication programme.

Diolch, Simon Thomas, am groesawu'r datganiad ac am eich cwestiynau. Rydych chi'n iawn, mae’n fater o iechyd y cyhoedd yn ogystal â lles anifeiliaid. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn rhannu'r nod hwnnw o fod yn rhydd rhag TB. Dyna pam, oherwydd y sefydlogi hynny—roeddem ni’n gwybod ei fod ar y ffordd—roedd yn bwysig iawn ein bod yn adnewyddu'r rhaglen TB.

O ran eich cwestiwn penodol, rydych chi'n iawn, mi wnes i anghofio ateb cwestiynau Paul Davies ynghylch monitro. Felly, byddwch chi’n ymwybodol, mewn cysylltiad â dal moch daear, bod hynny ond yn digwydd yn yr achosion hynny o fuchesau sydd ag achos cronig o TB. Soniais fod rhwng 50 a 60 buches o’r fath, felly mae'r cynlluniau gweithredu hynny yn cael eu llunio ar hyn o bryd. Rwyf i wedi gofyn i'r cynlluniau gweithredu hynny gael eu monitro. Soniais am y milfeddyg, ac yn amlwg yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion. Fe hoffwn i adrodd yn flynyddol, yn ôl pob tebyg, ynglŷn â sut y mae hyn yn datblygu. Felly, bydd blwyddyn yn mynd heibio, mewn gwirionedd, cyn imi allu adrodd mewn modd sylweddol a fyddai'n fuddiol.

O ran y cynllun prynu ar sail gwybodaeth a grybwyllwyd gennych chi hefyd, a chan Paul Davies, fel yr wyf i wedi’i ddweud, rydym ni’n bwriadu cyflwyno cynllun prynu gorfodol ar sail gwybodaeth. A'r rheswm yr ydym ni’n gwneud hynny yw oherwydd ei fod wedi cyfrannu'n sylweddol at ddileu TB yn Awstralia a Seland Newydd ac roeddwn i’n ffodus iawn i siarad â rhywun o Seland Newydd ynglŷn â hyn. Rydych chi’n iawn, ni fyddwn yn adrodd pa ffermydd sydd â'r cynlluniau gweithredu pwrpasol oherwydd, yn amlwg, mae mater o ddiogelwch yn ei gylch, ond fel yr wyf wedi’i ddweud, byddaf i’n adrodd, yn sicr—fy mwriad yw gwneud hynny yn flynyddol.

O ran y terfyn uchaf ar yr iawndal, rwyf wedi ymrwymo i dalu swm iawndal rhesymol ar gyfer lladd gwartheg oherwydd TB, ond mae'n fwy hanfodol erbyn hyn ein bod ni'n edrych ar ba arian y gallwn ni ei arbed, oherwydd rydych chi’n iawn, nid ydym ni’n gwybod ble mae'r arian hwnnw. Felly, yn sicr, fy mwriad i fyddai parhau i ariannu ar y lefel yr ydym ni ar hyn o bryd, ond rydych chi’n sylweddoli bod cyllidebau'n cael eu llunio yn flynyddol a bydd yn rhaid i ni ystyried hynny. Ond nid yw'n ymwneud ag arbed arian, mae'n ymwneud â dileu TB, ac rwy’n pryderu bod gorbrisio yn cynyddu'r gost i'r trethdalwr, ac rwyf wir yn dymuno osgoi hynny. Ac wrth gymharu ein taliadau iawndal cyfartalog, maen nhw 60 y cant yn uwch o’u cymharu â Lloegr, ac nid wyf i’n credu bod hynny’n dderbyniol.

Fe wnaethoch chi sôn am ddyfrgwn ac afancod: fe glywais i hefyd dros doriad yr haf eu bod yn ystyried cyflwyno afancod yng Nghymru, ond y tro diwethaf i mi wirio, ni fu unrhyw geisiadau am drwyddedau, ond, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i ni ei ystyried, yn amlwg, os yw hynny yn digwydd. A soniais y bydd yr arolwg o foch daear marw yn cynnwys rhywogaethau eraill bellach, a byddwn i’n annog yr holl Aelodau i wneud yn siŵr bod y rhif ffôn hwnnw—nid yw ef gen i wrth law; mae yma rhywle—ar gael i bawb, ac os byddan nhw’n dod o hyd i fochyn daear marw, eu bod yn rhoi gwybod amdano.

Rwyf i hefyd yn gobeithio y bydd hyn yn arwain at welliant sylweddol, yn arbennig yn yr achosion hynny o fuchesi ag achosion cronig, sydd, fel yr wyf wedi’i ddweud, mae rhai ohonyn nhw—neu un ohonyn nhw, wedi bod yn y cyflwr hwnnw ers 2001. Mae'n gwbl annerbyniol ar gynifer o wahanol lefelau, ac rwy'n falch iawn o'r ffordd y mae'r sector wedi gweithio gyda ni i ddatblygu rhaglen ddileu ddiwygiedig.

Well, I can be even briefer than Simon Thomas, considering that there are fewer unanswered questions left by the time you get to me. But I welcome the statement, and I would also like to put on record my opinion that the Cabinet Secretary has been very constructive in the way in which she has developed policy in this area and the farming community is very appreciative of the openness that she has shown and her willingness to listen and to engage them in practical discussions about dealing with this terrible disease. It is as important to the farming community and, indeed, the country as a whole that this be dealt with as it was when we had BSE. Certainly, as for the future, and for the marketing potential of agricultural products in Wales, dealing with TB and eradicating it, so far as we can, is going to be vital in the post-Brexit world. I know the Cabinet Secretary shares my view on that.

To that end, although I’m a strong believer, as she knows, in proportionate regulation, the change in the regulations in relation to pre-movement testing in low TB areas is something that needs to be kept under review, and I’d like to know whether that will be done. I’d like to add my voice to what has already been said in relation to compensation for farmers for animals that are worth more than £5000, and I know that the Cabinet Secretary has just said that the compensation on average is 60 per cent more in England—I heard Llyr Gruffydd say a moment ago that that’s because we have 60 per cent better cattle. I don’t know whether that is actually true, but nevertheless, obviously, we don’t want to pay over the odds for cattle, but nevertheless, we have to recognise that farm incomes are under extreme pressure and this does impose a real cost upon people in the real world. So, I do hope that, again, she will keep that under review.

One of the big problems, of course, is the infection of animals in the wild, off farms. I do acknowledge the significant step that she has taken, which, in proper Sir Humphrey language, must have been regarded as courageous, to decide to have a limited cull where infected badgers can be found and to dispatch them humanely. That is a very significant step forward in principle, and I think she deserves our congratulations for that.

As regards badger vaccination, I wonder whether she will agree with me that this doesn’t really, I think, constitute a practical step for the eradication of this disease. We all remember that when vaccines were available, the cost per badger for those that were vaccinated was extortionate: getting on towards, I think, from memory, something like £1,000. So, it’s very expensive and the badger population is difficult to monitor, so I think it’s a bit of a blind alley to think that if the vaccine ever becomes available again in significant quantities it’s going to be the answer to this disease.

My last point is in relation to the role of the Animal and Plant Health Agency and the requirement, therefore, to have two vets on the farm to inspect animals. I know that this is a step forward in many ways, but this does impose an extra cost upon the farmer. His own vet is likely to know his own farm and his animals better than an APHA vet, so I wonder, therefore, whether, in order to assist, the Government might be able to pay for the cost of the APHA vet as well.

One more point I would like some assurance on is that I know that the Cabinet Secretary can’t give us exact timings, and increased cattle controls have been introduced this autumn, but can she confirm that the trapping and testing of badgers will also take place simultaneously with that this autumn, in line with the additional controls being placed on Welsh farmers? The farming industry has said it couldn’t accept further cattle controls without action being taken concurrently, and I hope she can assure me today that that’s likely to be the case.

Wel, gallaf i fod hyd yn oed yn fwy cryno na Simon Thomas, o ystyried bod llai o gwestiynau heb eu hateb erbyn i chi ddod ataf i. Ond rwy'n croesawu'r datganiad, ac fe hoffwn i hefyd gofnodi fy marn bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod yn adeiladol iawn yn y ffordd y mae hi wedi datblygu polisi yn y maes hwn ac mae'r gymuned ffermio yn gwerthfawrogi’n fawr y natur agored y mae wedi ei dangos a'i pharodrwydd i wrando ac ymgysylltu â nhw mewn trafodaethau ymarferol ynglŷn ag ymdrin â'r afiechyd ofnadwy hwn. Mae yr un mor bwysig i'r gymuned ffermio ac, yn wir, y wlad gyfan, y dylid ymdrin â hyn fel yr ymdriniwyd â BSE bryd hynny. Yn sicr, o ran y dyfodol, a photensial marchnata cynhyrchion amaethyddol yng Nghymru, bydd ymdrin â TB a'i ddileu, cyn belled ag y gallwn ni, yn hanfodol yn y byd ar ôl Brexit. Rwy’n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn rhannu fy marn i ar hynny.

I'r perwyl hwnnw, er fy mod yn credu'n gryf, fel y gŵyr hi, mewn rheoleiddio cymesur, mae’r newid yn y rheoliadau sy’n ymwneud â phrofion cyn symud mewn ardaloedd TB isel yn rhywbeth y mae angen ei adolygu yn barhaus, ac fe hoffwn i wybod a fydd hynny'n digwydd. Fe hoffwn i ychwanegu at yr hyn a ddywedwyd eisoes ynglŷn ag iawndal i ffermwyr ar gyfer anifeiliaid sydd gwerth mwy na £5,000, ac fe wn i fod Ysgrifennydd y Cabinet newydd ddweud bod yr iawndal ar gyfartaledd 60 y cant yn fwy nag yn Lloegr—fe glywais i Llyr Gruffydd yn dweud ychydig yn ôl bod hynny oherwydd bod gennym ni wartheg sydd 60 y cant yn well. Nid wyf i’n gwybod a yw hynny'n wir mewn gwirionedd, ond serch hynny, yn amlwg, nid ydym ni eisiau talu’n fwy na’r angen am wartheg, ond serch hynny, mae’n rhaid i ni gydnabod bod incwm ffermydd o dan bwysau eithafol ac mae hyn yn gosod cost wirioneddol ar bobl yn y byd go iawn. Felly, rwy'n gobeithio, unwaith eto, y bydd hi’n parhau i adolygu hynny.

Un o'r problemau mawr, wrth gwrs, yw anifeiliaid y gwyllt, oddi ar ffermydd sydd wedi eu heintio. Rwyf i’n cydnabod y cam sylweddol y mae hi wedi'i gymryd, ac mae’n rhaid, yn iaith briodol Syr Humphrey, yr ystyrid hynny yn ddewr, i benderfynu difa hyn a hyn o foch daear ble maent i’w canfod gyda’r haint arnyn nhw, ac i wneud hynny mewn modd gwaraidd. Mae hynny yn gam ymlaen arwyddocaol iawn mewn egwyddor, ac, yn fy marn i, mae hi’n haeddu ein llongyfarchiadau am hynny.

O ran brechu moch daear, tybed a yw hi'n cytuno â mi nad yw hyn mewn gwirionedd, yn fy marn i, yn gam ymarferol i ddileu'r clefyd hwn. Rydym ni i gyd yn cofio pan oedd y brechlynnau ar gael, roedd y gost am bob mochyn daear a frechwyd yn rhyfeddol: cymaint â, rwy’n credu, os cofiaf yn iawn, rhywbeth fel £1,000. Felly, mae'n ddrud iawn ac mae poblogaeth y moch daear yn anodd ei monitro, felly rwy'n credu mai gam gwag yw meddwl os bydd y brechlyn erioed ar gael eto mewn niferoedd sylweddol, y bydd hynny’n ateb i'r clefyd hwn.

Mae fy mhwynt olaf yn ymwneud â swyddogaeth yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion a'r gofyniad, felly, i gael dau filfeddyg ar y fferm i archwilio anifeiliaid. Fe wn i fod hwn yn gam ymlaen mewn sawl ffordd, ond mae hyn yn gost ychwanegol i’r ffermwr. Mae'n debygol y bydd ei filfeddyg ei hun yn adnabod ei fferm a'i anifeiliaid ei hun yn well na milfeddyg yr Asiantaeth, tybed felly, er mwyn cynorthwyo, a allai’r Llywodraeth dalu am gost milfeddyg yr Asiantaeth hefyd.

Un pwynt arall yr hoffwn i gael rhywfaint o sicrwydd yn ei gylch yw fy mod i’n gwybod na all Ysgrifennydd y Cabinet roi union amseroedd i ni, ac fe wn i y cyflwynwyd rheolaethau uwch ar gyfer gwartheg yr hydref hwn, ond a all hi gadarnhau y bydd y broses o ddal a phrofi moch daear hefyd yn digwydd ar yr un pryd yr hydref hwn, yn unol â'r rheolaethau ychwanegol sy'n cael eu rhoi ar ffermwyr Cymru? Mae'r diwydiant ffermio wedi dweud na allai dderbyn rhagor o reolaethau ar wartheg heb fod hynny’n digwydd ar yr un pryd, ac rwy’n gobeithio ei bod hi’n gallu rhoi sicrwydd i mi heddiw fod hynny'n debygol.

Thank you, Neil Hamilton, for those questions. I suppose the short answer to a couple of those questions is that we will keep the whole programme under review—constant review. As I say, I have committed to reporting to the Assembly on the progress that we are making. You asked about a couple of points and whether we would be keeping specific things under review. The answer is that we’re keeping the whole programme under review.

You mentioned the pre-movement testing in the low TB area. I think it’s a very important and effective tool in keeping disease out of TB-free herds. I think that if we can declare that north-west Wales is TB free, it would give everybody a really big boost. We are within touching distance of doing that, so I think it’s really important that we protect that area in this way. I think keepers really need to take ownership of the disease situation, so that we can really protect that area’s favourable status.

In relation to compensation, you will have heard my earlier answers. As I say, it’s very pleasing to see now that England and Scotland are out to consultation on that too. I do urge farmers, if they do think they’ve got cattle that are worth more than £5,000, to look for insurance. I know it’s quite a new area of insurance, but it is out there.

In relation to trapping badgers, it’s not a cull, it’s not a limited cull. I think it would be good for the badger population if we take out—. If a badger’s got TB, why would you want to keep it there? I mentioned in my opening statement how that would be done—that they would be tested and they would be microchipped, and blood would also be tested again. So, I think it’s good for the badger population as well as cattle, obviously.

The vaccine does play a part, I think. I don’t think any one measure that we have would eradicate TB—I think it is about a whole suite of measures. I do think, as I say, that the vaccine has a role to play. If it becomes available in the way I set out in my opening statement, I will certainly look at it as part of the eradication programme.

So, the action plans, I mentioned there are between 50 and 60 chronic herd breakdowns at any one time, not always the same, obviously. I understand that about 45 of these action plans have now been drawn up over the summer since I made my statement in June, ahead of the 1 October start date. Obviously, this will then be part of those action plans as we go forward.

In relation to the private vet and the APHA vet working alongside the farmer, I haven’t had any criticism around the cost of it, but I too don’t want to put any more burdens on farmers, so I will certainly have a look at how that is funded.

Diolch, Neil Hamilton, am y cwestiynau hynny. Mae'n debyg mai'r ateb byr i un neu ddau o'r cwestiynau hynny yw y byddwn ni’n adolygu’r rhaglen gyfan yn barhaus—yn ei adolygu’n gyson. Fel yr wyf wedi’i ddweud, rwyf i wedi ymrwymo i adrodd i'r Cynulliad ar ein cynnydd. Fe wnaethoch chi ofyn am ychydig o bwyntiau ac a fyddem ni’n adolygu pethau penodol yn barhaus. Yr ateb yw ein bod yn adolygu’r rhaglen gyfan yn barhaus.

Fe wnaethoch chi sôn am y profion cyn symud yn yr ardal TB isel. Rwy'n credu bod hynny yn arf pwysig ac effeithiol iawn wrth gadw afiechydon rhag ymledu i fuchesi sy’n rhydd rhag TB. Rwy’n credu, os gallwn ni ddatgan bod y gogledd-orllewin yn rhydd rhag TB, byddai hynny'n rhoi hwb mawr i bawb. Rydym ni o fewn cyrraedd gallu gwneud hynny, felly rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n amddiffyn yr ardal honno fel hyn. Rwy'n credu bod angen i geidwaid anifeiliaid gymryd perchnogaeth o ddifrif o sefyllfa'r afiechyd, fel y gallwn ni ddiogelu statws ffafriol yr ardal honno yn wirioneddol.

O ran iawndal, byddwch chi wedi clywed fy atebion cynharach. Fel yr wyf wedi’i ddweud, braf yw gweld nawr bod Lloegr a'r Alban yn ymgynghori ar hynny hefyd. Rwyf i'n annog ffermwyr, os ydyn nhw o’r farn bod ganddyn nhw wartheg gwerth mwy na £5,000, i chwilio am yswiriant. Rwy'n gwybod ei fod yn faes yswiriant eithaf newydd, ond mae ar gael.

O ran dal moch daear, nid ydym yn eu difa, nid yw’n broses ddifa gyfyngedig. Rwy'n credu y byddai'n dda i boblogaeth y moch daear os byddwn ni’n dileu—. Os oes TB ar fochyn daear, pam fyddech chi eisiau ei gadw yno? Soniais yn fy natganiad agoriadol ynglŷn â sut y byddai hynny'n digwydd—y bydden nhw’n cael eu profi ac y byddai microsglodyn yn cael ei osod ynddyn nhw, a byddai gwaed yn cael ei brofi eto hefyd. Felly, rwy'n credu ei fod yn dda i boblogaeth y moch daear yn ogystal â gwartheg, yn amlwg.

Mae'r brechlyn yn chwarae rhan, yn fy marn i. Nid wyf i’n credu y byddai unrhyw fesur unigol gennym ni yn dileu TB—rwy'n credu ei bod yn ymwneud â chyfres gyfan o fesurau. Rwyf yn credu, fel yr wyf wedi’i ddweud, bod y brechlyn yn chwarae rhan. Os bydd ar gael yn y ffordd yr amlinellais yn fy natganiad agoriadol, byddaf i’n sicr yn ei ystyried yn rhan o'r rhaglen ddileu.

Felly, y cynlluniau gweithredu, soniais fod rhwng 50 a 60 o achosion cronig mewn buchesi ar unrhyw adeg, nid yr un rhai pob tro, yn amlwg. Rwy'n deall bod oddeutu 45 o'r cynlluniau gweithredu hyn wedi'u llunio bellach yn ystod yr haf ers i mi wneud fy natganiad ym mis Mehefin, cyn y dyddiad cychwyn ar 1 Hydref. Yn amlwg, bydd hyn wedyn yn rhan o'r cynlluniau gweithredu hynny wrth i ni fwrw ymlaen.

O ran cael milfeddyg preifat a milfeddyg yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn gweithio ochr yn ochr â'r ffermwr, nid wyf i wedi cael unrhyw feirniadaeth ynglŷn â’r gost, ond nid wyf i’n dymuno ychwanegu at feichiau ffermwyr chwaith, felly byddaf i’n sicr yn edrych ar sut y mae hynny'n cael ei ariannu.

I thank you, Cabinet Secretary, for your statement and I am optimistic that these new enhanced measures will continue the significant progress that has been made towards eradicating bovine TB in Wales, which has already seen a 40 per cent drop in cases since 2009. I share your resolve to clear up the long-standing TB breakdowns, the cost to the public purse and the personal misery that they perpetuate.

But, Members know my views on culling wildlife: I believe that we should do all that we can to avoid it. So, I would urge the Government to continue to seek new science-led, innovative and humane ways to take out the disease. There is a big difference between Wales and the heedless cull in England. I know, Cabinet Secretary, that you don’t support an all-out cull and I welcome that approach, but I do wonder how frequently cages will be examined and how sure you can be that once a badger is caught, it would escape unnecessary death and suffering. You mentioned roadside kills being reported. I wonder if any of those have been assessed as being already dead before arriving at the roadside, and how many of them are actually TB free. I have lots of anecdotal evidence that suggest that that is a way of disposing of badgers that have been killed illegally long before they arrive at the kerbside. So, the only way that we can determine that is by actually looking more closely at those carcasses.

The other thing that I want to ask about are the slurry leaks from the mega dairy farms and the potential spread of bTB as a consequence of those. I ask, because it’s not mentioned here at all in this statement, whether before we license any more mega dairy farms, we could look very seriously within that planning application about the containment of slurry within the farm, rather than finding it in the river within a few days and also quite frequently.

I would also be interested to hear your views, Cabinet Secretary, on a new testing technique currently being used on a farm in Devon that could help identify and isolate infected cows more accurately and quickly, eliminating TB from the herd without having to interfere with the surrounding wildlife. We know that although badgers can catch TB from cattle, they don’t keep it alive for nearly as long. The Devon test appears to show that even where badgers around the farm had tested positively for TB, because the disease had been completely eradicated from the herd, it then doesn’t return. The Save Me Trust is assisting in the study and hopes that, with better testing, killing badgers will become an irrelevance, and so do I.

The other thing that has disturbed me, and I’m sure it will have disturbed other people listening to this debate today, is now the inclusion, not only of badgers, but of otters and beavers. I find that completely distressing and I’d like to see any evidence that anyone can present in that regard.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad ac rwy'n ffyddiog y bydd y mesurau gwell a newydd hyn yn parhau â'r cynnydd sylweddol a wnaed tuag at ddileu TB buchol yng Nghymru, sydd eisoes wedi arwain at ostyngiad o 40 y cant mewn achosion ers 2009. Rwy'n rhannu eich penderfyniad i glirio'r achosion hirsefydlog o TB, y gost i'r cyhoedd a'r gofid personol y mae’r rhain yn ei beri.

Ond, mae’r Aelodau yn gwybod fy marn ar ddifa bywyd gwyllt: credaf y dylem wneud popeth yn ein gallu i'w osgoi. Felly, byddwn i’n annog y Llywodraeth i barhau i chwilio am ffyrdd newydd, arloesol a gwaraidd wedi’i seilio ar wyddoniaeth o ddileu’r clefyd. Mae yna wahaniaeth mawr rhwng Cymru a'r difa diofal yn Lloegr. Rwy’n gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, nad ydych chi’n cefnogi difa llwyr ac rwy'n croesawu'r dull hwnnw, ond rwyf yn meddwl tybed pa mor aml y bydd cewyll yn cael eu harchwilio a pha mor siŵr y gallwch chi fod, pan fydd mochyn daear wedi ei ddal, y byddai'n dianc rhag marwolaeth a dioddefaint diangen. Fe wnaethoch chi sôn am gael gwybod am laddiadau ar ochr y ffordd. Tybed a ydyn nhw wedi’u hasesu i ganfod a oedden nhw’n farw eisoes cyn cyrraedd ochr y ffordd, a faint ohonyn nhw mewn gwirionedd sy’n rhydd rhag TB. Mae gen i lawer o dystiolaeth anecdotaidd sy'n awgrymu bod hynny'n ffordd o gael gwared ar foch daear sydd wedi eu lladd yn anghyfreithlon ymhell cyn iddyn nhw gyrraedd ochr y ffordd. Felly, yr unig ffordd y gallwn ni bennu hynny yw trwy edrych yn agosach ar y cyrff hynny.

Mae’r peth arall yr hoffwn i ei ofyn yn ymwneud â’r gollyngiadau slyri o'r ffermydd llaeth mawr a lledaeniad posibl TB buchol o ganlyniad i hynny. Rwy’n gofyn, oherwydd nid oes sôn o gwbl yn y datganiad hwn, pa un ai a fyddai modd cyn i ni drwyddedu rhagor o ffermydd llaeth mawr, ystyried o ddifrif y cais cynllunio hwnnw o ran cyfyngu’r slyri i’r fferm, yn hytrach na'i bod i’w weld yn yr afon o fewn ychydig o ddyddiau ac yn eithaf aml hefyd.

Byddai gennyf i ddiddordeb hefyd mewn clywed eich barn, Ysgrifennydd y Cabinet, ar dechneg profi newydd sy'n cael ei defnyddio ar fferm yn Nyfnaint a allai helpu i adnabod ac ynysu gwartheg heintiedig yn fwy cywir a chyflym, gan ddileu TB o’r fuches heb orfod ymyrryd â'r bywyd gwyllt cyfagos. Rydym ni’n gwybod, er bod moch daear yn gallu dal TB oddi wrth wartheg, nad ydyn nhw’n ei gadw'n fyw am agos gyn hired. Ymddengys bod y prawf yn Nyfnaint yn dangos hyd yn oed pan fo moch daear o amgylch y fferm wedi eu profi'n bositif am TB, oherwydd bod y clefyd wedi ei ddileu o'r fuches yn gyfan gwbl, nid yw'n dychwelyd. Mae'r Save Me Trust yn cynorthwyo’r astudiaeth ac yn gobeithio, drwy wella’r profi, y bydd lladd moch daear yn amherthnasol, ac rwyf innau yn gobeithio hynny hefyd.

Y peth arall sydd wedi fy ngofidio, ac rwy'n siŵr y bydd wedi gofidio pobl eraill sy'n gwrando ar y ddadl hon heddiw, yw cynnwys erbyn hyn, nid moch daear yn unig, ond dyfrgwn ac afancod hefyd. Mae hynny’n peri gofid mawr i mi, ac fe hoffwn i weld unrhyw dystiolaeth y gall unrhyw un ei gyflwyno ynglŷn â hynny.

Thank you. Well, as I say, the last time I asked there had been no licences applied for to bring beavers into Wales, but obviously that is something that we will have to continue to look at if that should happen. You’re quite right, I have ruled out an England-style cull, and I personally don’t think there’s anything to suggest that the disease picture in England is improving with what they are doing. So, absolutely, we’ve ruled out a cull, and you’ll be aware of what we are doing just in those chronic herd breakdowns in relation to badgers. It will be done as quickly as possible. The badgers will be trapped and tested very quickly, and I do want to assure you that they will be treated humanely at all times.

In relation to the ‘badger found dead’ survey, it might be helpful if I gave you some figures. I’m very pleased that we are continuing it—as I say, we’ve had a procurement exercise—because I do think it is a very valuable source of information in fighting TB in cattle. You ask the question: are they assessed as to how they got to the roadside or how they’ve been killed? And the answer is ‘yes’, and I certainly haven’t been given any indication that the badgers that are found at the roadside have been put there illegally. So, I do want to reassure you about that. The provisional results we had from the all-Wales ‘badger found dead’ survey completed in 2016 indicated that, of the 681 badger carcasses tested, 50, so that’s 7.3 per cent, were positive for bovis. From 1 January this year up until 31 August this year, we had 44 carcasses tested; eight were positive and we’ve got 12 results pending. So, you can see that it’s really vital that we have that information and also on where they are—that helps with the low, the intermediate and the high TB areas, having that information. So, I’ve now found the phone number. So, I would, as I say, urge everybody to make sure that this phone number is available: it’s 01970 612374. Further information can be found and instructions on dealing with those carcasses, but I would urge everyone to phone the Wales Veterinary Science Centre if they do find a dead badger.

In relation to slurry leaks, we have seen some significant agricultural pollution this year, which I’ve made very clear is completely unacceptable. So this, obviously, is something that we are keeping under review. You’ll be aware that we recently had the nitrate vulnerable zones consultation, and I will be making a statement in relation to that by the end of this year.

You mentioned about the new testing technique in Devon. I have asked officials to have a look at this, but I don’t have any information—I haven’t received advice on it yet. But, certainly, anything that can help us in this battle will be looked at.

Diolch. Wel, fel yr wyf wedi’i ddweud, y tro diwethaf i mi holi, nid oedd unrhyw gais wedi ei wneud am unrhyw drwyddedau i ddod ag afancod i Gymru, ond yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y bydd yn rhaid i ni barhau i gadw golwg arno pe byddai hynny yn digwydd. Rydych chi'n iawn, rwyf i wedi gwrthod difa yn yr un modd â Lloegr, ac nid wyf i’n bersonol yn credu bod unrhyw beth i awgrymu bod darlun y clefyd yn Lloegr yn gwella yn sgil yr hyn maen nhw'n ei wneud. Felly, yn hollol, rydym ni wedi gwrthod difa, a byddwch chi’n ymwybodol o'r hyn yr ydym ni yn ei wneud dim ond yn yr achosion cronig hynny mewn buchesi o ran moch daear. Caiff ei wneud mor gyflym â phosibl. Bydd y moch daear yn cael eu dal a'u profi yn gyflym iawn, ac rwyf i eisiau rhoi sicrwydd i chi y byddan nhw’n cael eu trin yn waraidd drwy’r amser.

O ran yr arolwg o ‘foch daear marw’, efallai y byddai o gymorth pe bawn i’n rhoi ychydig o ffigurau i chi. Rwy'n falch iawn ein bod yn parhau â hynny—fel yr wyf wedi’i ddweud, cawsom ni ymarfer caffael—oherwydd rwyf yn credu ei fod yn ffynhonnell wybodaeth werthfawr iawn yn yr ymgyrch yn erbyn TB mewn gwartheg. Rydych chi’n gofyn y cwestiwn: a ydyn nhw'n cael eu hasesu i gael gwybod sut maen nhw'n cyrraedd ochr y ffordd neu sut maen nhw wedi eu lladd? A’r ateb yw 'ydyn', ac yn sicr, nid wyf i wedi cael unrhyw awgrym bod y moch daear sydd i'w gweld ar ochr y ffordd wedi'u rhoi yno yn anghyfreithlon. Felly, rwyf i eisiau rhoi sicrwydd i chi ynglŷn â hynny. Dangosodd y canlyniadau dros dro a gawsom ni o'r arolwg Cymru gyfan o 'foch daear marw' a gynhaliwyd yn 2016, o blith y 681 o garcasau moch daear a brofwyd, roedd 50, felly 7.3 y cant, yn profi’n bositif am TB buchol. O 1 Ionawr eleni hyd at 31 Awst eleni, profwyd 44 o garcasau; profodd wyth yn bositif ac rydym yn aros am ganlyniadau 12 ohonynt. Felly, fe allwch chi weld ei bod hi’n hollbwysig bod gennym ni’r wybodaeth honno a hefyd am y lleoliadau—mae hynny’n helpu gyda'r ardaloedd TB isel, canolraddol ac uchel, bod yr wybodaeth honno gennym ni. Felly, rwyf i wedi dod o hyd i'r rhif ffôn erbyn hyn. Felly, rwyf i, fel yr wyf wedi’i ddweud, yn annog pawb i sicrhau bod y rhif ffôn hwn ar gael: sef 01970 612374. Mae rhagor o wybodaeth a chyfarwyddiadau ar gael ynglŷn ag ymdrin â'r carcasau hynny, ond rwy’n annog pawb i ffonio Canolfan Gwyddorau Milfeddygol Cymru os ydyn nhw’n dod o hyd i fochyn daear marw.

O ran gollyngiadau slyri, rydym ni wedi gweld rhywfaint o lygredd amaethyddol sylweddol eleni, ac rwyf i wedi ei wneud yn hollol glir bod hyn yn gwbl annerbyniol. Felly mae hyn, yn amlwg, yn rhywbeth yr ydym ni’n cadw golwg arno. Byddwch chi’n ymwybodol ein bod wedi cynnal yr ymgynghoriad ynglŷn â’r parthau perygl nitradau, a byddaf i’n gwneud datganiad ar hynny erbyn diwedd eleni.

Fe wnaethoch chi sôn am y dechneg profi newydd yn Nyfnaint. Rwyf i wedi gofyn i swyddogion edrych ar hyn, ond nid oes gennyf i unrhyw wybodaeth—nid wyf i wedi cael gwybodaeth amdano hyd yn hyn. Ond, yn sicr, byddwn yn ystyried unrhyw beth a all ein helpu yn y frwydr hon.

In the delivery programme, you say that further analysis will be undertaken of alternative approaches to compensation in Wales, and I do ask you to review the removal of the cap. We did hear clear evidence from the farming unions that this will have a poor effect on investment and then the quality of cattle. And it’s quite a severe cut from £15,000 to £5,000. You’re right that it doesn’t affect that many cases each year, but it is a significant thing, especially at the pedigree end. I think it would be reasonable for you to check that there is the availability on the market of reasonably priced insurance products, because if there isn’t, then we’ve got real problems here. So, I think that ought to be the basis of your review.

Secondly, recommendation 11 of the committee report said that you should preserve the current spending on TB eradication. You seem to be going very quickly into, ‘Well, you know, the European programme pays for a lot of it at the moment’, and, indeed, one of the reasons you said you’d cut the cap is because you need to save money because of the possible withdrawal of—well, as a result of the withdrawal of European moneys, that they will not be made good. But, you know, our committee emphatically said you or the Welsh Government should preserve the current spend, and I would like to hear that commitment from you.

Yn y rhaglen gyflenwi, rydych chi’n dweud y bydd dadansoddiad pellach o ddulliau eraill yn lle iawndal yng Nghymru, ac rwyf yn gofyn i chi adolygu’r cam i ddileu’r terfyn uchaf. Fe glywsom ni dystiolaeth glir gan yr undebau ffermio y bydd hyn yn cael effaith wael ar fuddsoddiad ac yna ansawdd y gwartheg. Ac mae'n doriad eithaf llym o £15,000 i £5,000. Rydych chi’n iawn nad yw'n effeithio ar lawer o achosion bob blwyddyn, ond mae yn rhywbeth sylweddol, yn enwedig yn y maes pedigri. Rwy’n credu y byddai'n rhesymol i chi wirio bod cynnyrch yswiriant ar gael ar y farchnad am bris rhesymol, oherwydd os nad oes, mae gennym ni broblemau gwirioneddol. Felly, rwy’n credu mai hynny ddylai fod yn sail i'ch adolygiad.

Yn ail, dywedodd argymhelliad 11 o adroddiad y pwyllgor y dylech chi ddiogelu'r gwariant presennol ar ddileu TB. Mae'n ymddangos eich bod yn symud yn gyflym iawn i ddweud, 'Wel, wyddoch chi, mae'r rhaglen Ewropeaidd yn talu am lawer ohono ar hyn o bryd', ac, yn wir, un o'r rhesymau y gwnaethoch chi ddweud y byddech chi’n gostwng y terfyn uchaf yw bod angen i chi arbed arian oherwydd y posibilrwydd o dynnu—wel, oherwydd tynnu arian Ewropeaidd yn ôl, na fydd yn cael ei dalu. Ond, wyddoch chi, dywedodd ein pwyllgor yn bendant y dylech chi neu Lywodraeth Cymru ddiogelu'r gwariant presennol, ac fe hoffwn i glywed yr ymrwymiad hwnnw gennych chi.

I thank David Melding for his questions, and I did say that certainly my intention is to preserve it. The European funding actually isn’t a huge percentage of the funding that we use, but, certainly, you’re quite right that we need to look at preserving that spending, and that’s certainly my intention, and I hope I made that clear to Simon Thomas before. There is insurance available. I did say it’s quite a new market, but there certainly is insurance available. I mentioned I’m keeping everything in relation to the refreshed programme under review. However, I also mentioned that England and Scotland are now consulting on reducing the compensation and having a cap at about £5,000. So, I don’t think we would be changing that in the near future, but the whole programme will be kept under review.

Diolch i David Melding am ei gwestiynau, ac fe ddywedais i mai fy mwriad yn sicr yw ei ddiogelu. Nid yw'r arian Ewropeaidd mewn gwirionedd yn ganran enfawr o'r cyllid yr ydym ni’n ei ddefnyddio, ond, yn sicr, rydych chi'n hollol gywir bod angen i ni ystyried diogelu’r gwariant hwnnw, ac yn sicr dyna yw fy mwriad, ac rwy’n gobeithio yr eglurais i hynny i Simon Thomas gynnau. Mae yswiriant ar gael. Fe ddywedais i ei bod yn farchnad eithaf newydd, ond yn sicr mae yswiriant ar gael. Soniais fy mod i’n adolygu pob rhan o’r rhaglen ddiwygiedig yn barhaus. Fodd bynnag, soniais i hefyd fod Lloegr a'r Alban yn ymgynghori erbyn hyn ar leihau'r iawndal a gosod terfyn uchaf o oddeutu £5,000. Felly, nid wyf i’n credu y byddem ni’n newid hynny yn y dyfodol agos, ond bydd yr holl raglen yn cael ei adolygu’n barhaus.

7. 6. Cynnig i Dderbyn y Penderfyniad Ariannol mewn cysylltiad â'r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru)
7. 6. Motion to Agree the Financial Resolution in respect of the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r cynnig i dderbyn y penderfyniad ariannol mewn cysylltiad â'r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru), ac rydw i’n galw ar y Gweinidog i wneud y cynnig—Alun Davies.

The next item on the agenda is the motion to agree the financial resolution in respect of the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill, and I call on the Minister to move the motion—Alun Davies.

Cynnig NDM6517 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy'n deillio o'r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o'r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy'n codi o ganlyniad i'r Bil.

Motion NDM6517 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales, for the purposes of any provisions resulting from the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you very much, Presiding Officer. I move the motion on this financial resolution. In doing so, I want to first of all thank all of those Members who’ve taken part in the scrutiny process of this Bill. We will, if Members agree the financial resolution this afternoon, be beginning Stage 2 scrutiny tomorrow morning. For those Members on the committee, they will see that many of the amendments we’ll be discussing tomorrow derive from the scrutiny of this Bill in Stage 1 by both the Children, Young People and Education Committee and the Constitutional and Legislative Affairs Committee, as well as the Finance Committee. And I’m grateful for the comprehensive scrutiny of the policy and the legal and financial implications of the Bill. I’m firmly of the view that both the Bill and the system are better as a consequence of this scrutiny.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy’n cynnig y cynnig ar y penderfyniad ariannol hwn. Wrth wneud hynny, rwy’n awyddus i ddiolch yn gyntaf i bob un o'r Aelodau hynny sydd wedi cymryd rhan yn y broses graffu ar y Bil hwn. Byddwn ni, os gwnaiff yr Aelodau gytuno ar y penderfyniad ariannol y prynhawn yma, yn dechrau craffu ar Gam 2 yfory. I’r Aelodau hynny sydd ar y pwyllgor, byddan nhw’n gweld bod llawer o'r gwelliannau y byddwn yn eu trafod yfory yn deillio o’r craffu ar y Bil hwn yn ystod Cam 1 gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg a'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, yn ogystal â’r Pwyllgor Cyllid. Ac rwy'n ddiolchgar am yr archwiliad cynhwysfawr o'r polisi a goblygiadau cyfreithiol ac ariannol y Bil. Rwy'n sicr fy marn fod y Bil a'r system yn well o ganlyniad i'r gwaith craffu hwn.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Before turning to the regulatory impact assessment and the financial implications, I want to reflect very briefly on why we’re doing this and why we’re taking this legislation forward. The Bill is a cornerstone of our additional learning needs transformation programme. It is a vital and long-overdue piece of reform with the potential to support tens of thousands of children and young people with additional learning needs to fully realise their potential.

Last week, the Cabinet Secretary for Education launched ‘Education in Wales: Our national mission’, the Government’s plans for continuing to raise standards, reducing the attainment gap and delivering an education system that is a source of national pride and public confidence. Our additional learning needs transformation programme is a key aspect of this mission, and I believe that there is broad support for the transformation programme, both within this place and outside amongst practitioners and amongst children and young people themselves.

The general principles of the Bill were agreed on 6 June. I decided not to move the financial resolution at that time to ensure that we were able to undertake a process to revise and review the RIA, and I wanted Members to have the opportunity to see and to question and scrutinise that revised version before being asked to vote on the motion.

Deputy Presiding Officer, since June, we’ve undertaken further thorough quality assurance processes and I’m confident that the RIA is accurate and sound. I said this when I attended the Finance Committee on 21 September and I repeat that assurance today. Allow me to outline the three parts of the process that we’ve undertaken since that time. We’ve undertaken extensive engagement with SNAP Cymru to fully understand the nature of their concerns with the original financial information and to ensure that they are comfortable with the revised RIA. We have received assurances that they’re now content with both the figures and the text. Representatives from SNAP Cymru have confirmed this to the Finance Committee. I’m grateful to them for the work they’ve undertaken with my officials to reach this point.

Secondly, a comprehensive internal review of the figures and calculations has been carried out, resulting in a clean bill of health. No inaccuracies in the calculations were found. A £20 discrepancy was identified and some changes have been made to the text to improve clarity and accessibility. These two elements by themselves are reassuring. But, Deputy Presiding Officer, I wanted to have the fullest confidence around the accuracy and robustness of the RIA, and, before bringing the motion to the Chamber, I wanted to ensure that we could, and I could, provide Members with the fullest assurance of accuracy, and therefore I commissioned an external review. This external review found the RIA to be comprehensive and detailed with reliable and cautious estimates that are based on the evidence available. We have taken on board all of the recommendations that are specific to this Bill’s RIA.

The review also looked more broadly at the way we produce RIAs, comparing this against another way and other ways of preparing a regulatory impact assessment. Deputy Presiding Officer, the way we prepare RIAs complies with the National Assembly’s Standing Orders and the guidance set out by Her Majesty’s Treasury. The external review has provided a set of wider recommendations for the National Assembly and Welsh Government to consider for the future. These have been shared with the Finance Committee and within Welsh Government for further consideration. Taken together, the three elements of the review process point towards a document that is accurate and robust, and a fair basis upon which to make decisions.

Turning to the financial implications outlined in this document, I want to say, upfront and in an entirely forthright way, the transformation programme is not and never has been about saving money. It is about shifting resource from the back office to the front line, ensuring children and young people with additional learning needs are supported to meet their potential and to enjoy their educational journey. We are operating in an extremely challenging economic climate as a consequence of the UK Government’s austerity agenda. We’ve already discussed the impact on services of this earlier this afternoon. I am acutely aware that public services are now having to make difficult financial decisions more and more frequently, but that should not prevent us from doing what is right and what this sector is waiting for.

The fact remains that the RIA is still projecting an overall saving once the new system is up and running. This is reassuring, and it is what we are experiencing on the ground. We want to see the money already in the system used more effectively, with less directed towards bureaucracy and more on front-line support for learners. We know there are gains to be made through efficiencies. Gwynedd, Ynys Môn, Carmarthenshire, Pembrokeshire and Gwent are all operating aspects of the new system, and we’re all seeing the person-centred practice, individual development plans and dispute avoidance and earlier resolution realising back-office efficiencies, which are then reinvested in front-line services. And this is a key thing for me and for, I think, all of us together on all sides of the Chamber. The new system will ensure resources are used where they can have greatest impact.

There will, of course, be an upfront cost in terms of transition from the current to the new systems. We have been clear all along that an investment in this transition will be required. The £20 million funding package I’ve already announced will cover this in its entirety. We will not be asking delivery partners to fund implementation; the Government will cover all these costs. Our £20 million transformation funding package will go beyond the cost of moving from one statutory system to another. It will invest in cultural and practice changes, and upskilling the workforce. To deliver true reform, we must improve the expertise and confidence of our professionals. This is a priority for all of us. We will need to continue to work closely with delivery partners on the operation of the reforms, but also on the financial implications. I am fully committed to doing this and to putting in place the appropriate structures to facilitate it. I am confident that we are in a good place on all of this. I hope that I have been able to provide the necessary assurance to members of the Finance Committee already, and I’m grateful to the committee for its report. I hope that all Members will have confidence in the process and the current position, following this debate.

Deputy Presiding Officer, I’m keen now that we’re able to move forward with the debate. As I said earlier, subject to Members approving the financial resolution today, we move straight into Stage 2 proceedings tomorrow. I am looking forward to continuing the debate on this Bill and to develop the Bill to ensure that our parliamentary processes here produce the best possible Bill, the best possible legislation that will underpin the best possible transformation programme for our young people. Thank you.

Cyn troi at yr asesiad effaith rheoleiddiol a'r goblygiadau ariannol, rwy’n dymuno rhoi ystyriaeth yn fyr iawn i’n rhesymau ni dros wneud hyn a pham yr ydym yn bwrw ymlaen â’r ddeddfwriaeth hon. Mae'r Bil yn un o gonglfeini ein rhaglen i drawsnewid anghenion dysgu ychwanegol. Mae’r gwelliant hwn yn hanfodol a bu hir aros amdano, ac mae'r gallu ganddo i gefnogi degau o filoedd o blant a phobl ifanc sydd ag anghenion dysgu ychwanegol i wireddu eu potensial yn llawn.

Yr wythnos ddiwethaf, lansiodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg y ddogfen 'Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein cenedl', sef cynlluniau'r Llywodraeth i barhau i godi safonau, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad a chyflwyno system addysg sy'n destun balchder cenedlaethol a hyder y cyhoedd. Mae ein rhaglen i drawsnewid anghenion dysgu ychwanegol yn agwedd allweddol ar y genhadaeth hon, a chredaf fod cefnogaeth eang i'r rhaglen drawsnewid, yn y lle hwn a thu allan ymhlith ymarferwyr ac ymhlith y plant a’r bobl ifanc eu hunain.

Cytunwyd ar egwyddorion cyffredinol y Bil ar 6 Mehefin. Penderfynais beidio â chynnig y penderfyniad ariannol yr adeg honno er mwyn sicrhau ein bod yn gallu ymgymryd â phroses o ddiwygio ac adolygu'r Asesiad Effaith Rheoleiddiol. Roeddwn yn awyddus i Aelodau gael y cyfle i weld a holi a chraffu’r fersiwn ddiwygiedig honno cyn gofyn iddyn nhw bleidleisio ar y cynnig.

Dirprwy Lywydd, ers mis Mehefin, rydym wedi ymgymryd eto â phrosesau sicrwydd ansawdd trylwyr ac rwy'n hyderus fod yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn gywir ac yn gadarn. Dywedais i hyn pan oeddwn i yn y Pwyllgor Cyllid ar 21 Medi ac rwy’n ailadrodd y sicrwydd hwnnw heddiw. Gadewch imi amlinellu tair rhan y broses yr ydym wedi ymgymryd â nhw ers hynny. Rydym wedi ymgysylltu yn helaeth â SNAP Cymru er mwyn llwyr ddeall natur eu pryderon ynglŷn â'r wybodaeth ariannol wreiddiol a sicrhau eu bod yn gyffyrddus â'r Asesiad Effaith Rheoleiddiol diwygiedig. Rydym wedi derbyn sicrwydd eu bod yn fodlon â'r ffigurau a'r testun erbyn hyn. Mae cynrychiolwyr SNAP Cymru wedi cadarnhau hynny i'r Pwyllgor Cyllid. Rwy'n ddiolchgar iddyn nhw am y gwaith y maen nhw wedi ei wneud gyda fy swyddogion i gyrraedd y man hwn.

Yn ail, cynhaliwyd adolygiad mewnol cynhwysfawr o'r ffigurau a'r cyfrifiadau, a chafwyd tystysgrif iechyd yn sgil hynny. Ni welwyd unrhyw wallau yn y cyfrifiadau. Nodwyd gwahaniaeth o £20 a gwnaed rhai newidiadau i'r testun i wella eglurder a deallusrwydd. Mae'r ddwy elfen hynny yn achos calondid ynddyn nhw eu hunain. Ond, Dirprwy Lywydd, roeddwn yn awyddus i gael yr hyder mwyaf posibl o ran cywirdeb a chadernid yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol. Cyn dod â'r cynnig i'r Siambr, roeddwn yn awyddus i sicrhau y gallem ni, ac y gallwn innau, roi i’r Aelodau y sicrwydd cyflawn o gywirdeb, ac felly comisiynais adolygiad allanol. Canfyddiad yr adolygiad allanol hwn oedd bod yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn gynhwysfawr ac yn fanwl gydag amcangyfrifon dibynadwy a phwyllog sydd wedi eu seilio ar y dystiolaeth sydd ar gael. Rydym wedi ystyried yr holl argymhellion sy'n benodol i Asesiad Effaith Rheoleiddiol y Bil hwn.

Edrychodd yr adolygiad yn ehangach hefyd ar y ffordd yr ydym yn cynhyrchu Asesiadau Effaith Rheoleiddiol, gan gymharu’r ffordd hon â ffyrdd eraill o baratoi asesiad effaith rheoleiddiol. Dirprwy Lywydd, mae’r ffordd yr ydym yn paratoi Asesiadau Effaith Rheoleiddiol yn cydymffurfio â Rheolau Sefydlog y Cynulliad Cenedlaethol a'r arweiniad a nodir gan Drysorlys Ei Mawrhydi. Mae'r adolygiad allanol wedi rhoi set o argymhellion ehangach i'r Cynulliad Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru i’w hystyried i’r dyfodol. Rhannwyd y rhain gyda'r Pwyllgor Cyllid ac o fewn Llywodraeth Cymru i'w hystyried ymhellach. Gyda'i gilydd, mae tair elfen y broses adolygu yn cyfeirio at ddogfen sy'n gywir ac yn gadarn, ac yn sail ddidwyll ar gyfer gwneud penderfyniadau.

Gan droi at y goblygiadau ariannol a amlinellir yn y ddogfen hon, rwy’n awyddus i ddweud, yn ddiffuant ac yn blwmp ac yn blaen, nad bwriad y rhaglen drawsnewid yw arbed arian, ac nid dyna fu ei bwriad hi erioed. Mae hi'n ymwneud â symud adnoddau o'r swyddfa gefn i flaen y gad, gan sicrhau bod plant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol yn cael eu cefnogi i wireddu eu potensial a mwynhau taith eu gyrfa addysgol. Rydym yn gweithredu mewn hinsawdd economaidd heriol iawn o ganlyniad i agenda llymder Llywodraeth y DU. Rydym eisoes wedi trafod effaith hynny ar wasanaethau yn gynharach y prynhawn yma. Rwy'n ymwybodol iawn fod gwasanaethau cyhoeddus yn gorfod gwneud penderfyniadau ariannol anodd nawr yn aml iawn, ond ni ddylai hynny ein hatal ni rhag gwneud yr hyn sy'n iawn a’r hyn y mae'r sector hwn yn ei ddyheu.

Mae'r ffaith yn aros fod yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn dal i ragweld y bydd arbediad cyffredinol pan fydd y system newydd ar waith. Mae hyn yn galonogol, a dyna beth yr ydym yn ei brofi ar lawr gwlad. Rydym yn dymuno gweld yr arian sydd eisoes yn y system yn cael ei ddefnyddio’n fwy effeithiol, a llai ohono wedi ei gyfeirio at fiwrocratiaeth a mwy ohono at gefnogaeth uniongyrchol i ddysgwyr. Gwyddom fod enillion i’w gwneud trwy arbedion effeithlonrwydd. Mae Gwynedd, Ynys Môn, Sir Gaerfyrddin, Sir Benfro a Gwent i gyd yn gweithredu agweddau ar y system newydd, ac rydym i gyd yn gweld yr ymarfer sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, y cynlluniau datblygu i unigolion ac osgoi anghydfodau a chael datrysiad cynharach yn ennill arbedion gyda gwasanaethau’r swyddfa gefn, sydd wedyn i’w hail-fuddsoddi yn y gwasanaethau rheng flaen. Ac mae hyn yn beth allweddol i mi ac, yn fy marn i, i bawb ohonom ni gyda'n gilydd ar bob ochr y Siambr. Bydd y system newydd yn sicrhau bod adnoddau yn cael eu defnyddio lle byddan nhw’n cael yr effaith fwyaf.

Wrth gwrs, bydd yna gost ymlaen llaw o ran trosglwyddo o'r systemau presennol i'r systemau newydd. Rydym wedi bod yn glir o’r dechrau y bydd angen buddsoddiad yn y cyfnod pontio hwn. Bydd y pecyn cyllid gwerth £20 miliwn yr wyf wedi ei gyhoeddi eisoes yn ymdrin â hyn yn ei gyfanrwydd. Ni fyddwn yn gofyn i bartneriaid cyflawni ariannu’r gwaith o weithredu hyn; bydd y Llywodraeth yn talu'r holl gostau hyn. Bydd ein pecyn cyllid trawsnewid, sy’n werth £20 miliwn , yn mynd y tu hwnt i'r gost o symud o un system statudol i un arall. Bydd yn buddsoddi mewn newidiadau i ddiwylliant ac ymarfer, ac yng ngwella sgiliau'r gweithlu. I gael diwygiad o’r iawn ryw, mae’n rhaid inni wella arbenigedd a hyder ein gweithwyr proffesiynol. Mae hyn yn flaenoriaeth i bob un ohonom ni. Bydd angen inni barhau i gydweithio yn agos â phartneriaid cyflwyno i weithredu’r diwygiadau, ond hefyd o ran y goblygiadau ariannol. Rwyf wedi ymrwymo yn llwyr i wneud hynny a rhoi'r strwythurau priodol ar waith i hwyluso hynny. Rwy'n hyderus ein bod mewn safle da o ran hyn i gyd. Gobeithio fy mod wedi gallu rhoi'r sicrwydd angenrheidiol i aelodau'r Pwyllgor Cyllid eisoes, ac rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor am ei adroddiad. Gobeithio y bydd gan bob Aelod hyder yn y broses a'r sefyllfa gyfredol, yn dilyn y ddadl hon.

Dirprwy Lywydd, rwy'n awyddus nawr ein bod yn gallu symud ymlaen gyda'r ddadl. Fel y dywedais yn gynharach, yn amodol ar gymeradwyaeth yr Aelodau heddiw i'r penderfyniad ariannol, byddwn yn symud yn syth i drafodion Cam 2 yfory. Rwy'n edrych ymlaen at barhau â'r ddadl ar y Bil hwn a datblygu'r Bil i sicrhau bod ein prosesau ni yn y senedd yma yn cynhyrchu'r Bil gorau posibl, y ddeddfwriaeth orau bosibl a fydd yn gynsail i'r rhaglen drawsnewid orau bosibl i'n pobl ifanc. Diolch.

Thank you very much. I now call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.

Diolch yn fawr iawn. Rwy’n galw nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I’m very much aware that Members will want to vote on the financial resolution and also vote on the Bill on the basis of policy and the widespread support there is for the aims of the Bill, but I think it is appropriate that I talk to the report that the Finance Committee’s produced on the Bill, and for some Members who are not involved in this process to understand how we came by a situation where a Bill that could and should have been introduced before the summer recess is now being discussed at this stage, and we have a curious situation in that if the financial resolution was not to be approved tonight, then we couldn’t be discussing it in committee tomorrow. I suspect that won’t happen, but that’s the sort of philosophical position that we are in.

When the Bill was first introduced, and the Finance Committee, back on 7 February, I think it was, first looked at the RIA with the Bill, it was predicted to make savings of some £4.8 million, and in the context of the announcement of the Minister at that stage of a £20 million fund to fund the Bill and the implementation and programme coming out of that Bill, then that certainly looked like a very attractive financial situation. However, several amendments to the RIA, some of which have been referred to by the Minister in his opening remarks, have resulted in the current RIA before this Assembly talking not of savings of £4.8 million, but of costs of £7.9 million. That means that we have before us an RIA that has ongoing savings of some £3.7 million, but transition costs of £11.5 million. Now, clearly, these costs are still covered by the £20 million announcement that the Minister made, though I think it needs putting on the record that that £20 million, from the Finance Committee’s point of view, is actually £10 million commitment and £10 million indication of ongoing commitment in further financial and budget decisions.

Now, you would usually think that a situation where a Minister has introduced a Bill that initially had savings and then turned out to have significant costs is because the Minister didn’t take into account the actual costs of the Bill. In fact, something much more curious happened in this instance. The real issue here was that the initial savings envisaged in the RIA did not take into account that the savings could not, in fact, be cost allocated. They were arising from the savings that an organisation would make by not engaging its volunteers in working with families who were facing additional learning needs tribunals and disputes. In effect, the Welsh Government couldn’t allocate those savings as actual financial savings. This arose, as I think it was told to the Finance Committee last week, from a misunderstanding or a lack of understanding between the organisation concerned and the Welsh Government—SNAP Cymru, which the Minister has already mentioned. I can confirm that SNAP Cymru did confirm to the Finance Committee in our public session, where we also had the Minister in, that they now have that understanding and joint sharing of information with the Welsh Government. So, they are both talking about the same figures; that’s the important thing to say here. So, what you see in the RIA before you today are certainly figures that have been agreed between the Government and the main organisation that undertakes this work with families.

It’s very much for the Assembly and for the policy side now to understand whether this is a Bill that, on the basis of the announcement of the £20 million implementation fund and on the costs that are now set out in the Bill, is one that the Assembly wishes to go forward. There are, however, as the Minister also indicated, wider lessons for how we prepare RIAs. The Finance Committee is concluding its report on such RIAs, which I hope we’ll have an opportunity at a future date to debate. When we do that, we might want to reflect on the lessons learned from this process as well.

The final thing to say is that there was a reference, and there is a reference in our report, to the external evaluation commissioned by the Minister. I welcome the fact that he did commission an external evaluation of his RIA. At that stage, that evaluation, conducted by Aldaba Limited, said that the version of the RIA was not reliable for the purpose of making decisions on the Bill. That’s quite a damning conclusion for an external evaluator to come to. However, I want to assure the Plenary that that is not the version of the RIA that you are discussing here tonight. The Finance Committee’s report sets out, in a factual way, how we have arrived at this situation, and, of course, I’m sure Members will want to reflect on that when they weigh and judge the policy implementations of this Bill against the allocation of resources towards it.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n ymwybodol iawn y bydd yr Aelodau yn dymuno pleidleisio ar y penderfyniad ariannol a phleidleisio ar y Bil hefyd ar sail polisi a'r gefnogaeth eang sydd i amcanion y Bil. Ond rwy’n credu ei bod yn briodol fy mod yn siarad am yr adroddiad y mae’r Pwyllgor Cyllid wedi ei gynhyrchu ar y Bil, ac er mwyn i rai Aelodau nad ydyn nhw’n rhan o'r broses hon ddeall sut y cafwyd sefyllfa lle mae Bil y gellid neu y dylid fod wedi ei gyflwyno cyn toriad yr haf bellach yn cael ei drafod nawr. Ac rydym mewn sefyllfa ryfedd, yn yr ystyr pe na fyddai'r penderfyniad ariannol yn cael ei gymeradwyo heno, yna ni fyddem yn gallu ei drafod yn y pwyllgor yfory. Rwy'n amau ​​na fydd hynny'n digwydd, ond dyna'r fath o sefyllfa athronyddol yr ydym ni ynddi.

Pan gyflwynwyd y Bil gyntaf, a phan edrychodd y Pwyllgor Cyllid gyntaf, ar 7 Chwefror rwy’n credu, ar yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol gyda'r Bil, rhagwelwyd y byddai arbedion o ryw £4.8 miliwn yn cael eu gwneud, ac yng nghyd-destun cyhoeddiad y Gweinidog bryd hynny o gronfa £20 miliwn i ariannu'r Bil, a'r gweithredu a’r rhaglen sy'n deillio o'r Bil hwnnw, yna roedd honno'n sicr yn edrych yn debyg i sefyllfa ariannol ddeniadol dros ben. Fodd bynnag, mae nifer o welliannau i'r Asesiad Effaith Rheoleiddiol, y mae rhai ohonyn nhw, y cyfeiriodd y Gweinidog atyn nhw yn ei sylwadau agoriadol, wedi arwain at yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol presennol gerbron y Cynulliad hwn, yn sôn nid am arbedion o £4.8 miliwn, ond am gostau o £7.9 miliwn. Mae hynny'n golygu bod gennym Asesiad Effaith Rheoleiddiol ger ein bron sydd â chynilion parhaus o ryw £3.7 miliwn, ond sydd â chostau pontio o £11.5 miliwn. Nawr, mae’n amlwg y telir am y costau hyn gan y cyhoeddiad o £20 miliwn a wnaeth y Gweinidog, er fy mod i o’r farn y dylid ei rhoi ar gofnod bod y £20 miliwn hynny, o safbwynt y Pwyllgor Cyllid, yn ymrwymiad o £10 miliwn mewn gwirionedd ac yn arwydd o £10 miliwn o ymrwymiad parhaus mewn penderfyniadau ariannol a chyllideb sydd eto i ddod.

Nawr, byddech yn credu fel arfer mai’r rheswm dros sefyllfa lle mae Gweinidog wedi cyflwyno Bil oedd yn cynrychioli arbedion yn y lle cyntaf, ac yna’n dangos bod costau sylweddol yn ei sgil, fyddai nad oedd y Gweinidog wedi ystyried costau gwirioneddol y Bil. Mewn gwirionedd, digwyddodd rhywbeth llawer mwy rhyfedd yn yr achos hwn. Y mater gwirioneddol yma oedd nad oedd yr arbedion cychwynnol a ragwelwyd yn yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn cymryd i ystyriaeth na fyddai'r arbedion yn cael eu dyrannu yn y gost. Roedden nhw’n codi o'r arbedion y byddai sefydliad yn eu gwneud trwy beidio â chynnwys ei wirfoddolwyr wrth weithio gyda theuluoedd a oedd yn wynebu tribiwnlysoedd ac anghydfodau anghenion dysgu ychwanegol. Mewn gwirionedd, ni allai Llywodraeth Cymru ddyrannu'r arbedion hynny fel arbedion ariannol gwirioneddol. Cododd hyn, fel y dywedodd y Pwyllgor Cyllid wrthym yr wythnos ddiwethaf, oherwydd camddealltwriaeth neu ddiffyg dealltwriaeth rhwng y sefydliad dan sylw a Llywodraeth Cymru—SNAP Cymru, y mae'r Gweinidog eisoes wedi sôn amdano. Gallaf gadarnhau y gwnaeth SNAP Cymru gadarnhau i'r Pwyllgor Cyllid yn ein sesiwn gyhoeddus, lle’r oedd y Gweinidog hefyd yn bresennol, bod ganddyn nhw nawr y ddealltwriaeth honno a’u bod yn rhannu gwybodaeth ar y cyd â Llywodraeth Cymru. Felly, maen nhw'n siarad am yr un ffigurau; dyna'r peth pwysig i'w ddweud yma. Felly, yr hyn a welwch yn yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol ger eich bron chi heddiw yn sicr yw'r ffigurau y cytunwyd arnyn nhw rhwng y Llywodraeth a'r prif sefydliad sy'n ymgymryd â'r gwaith hwn gyda theuluoedd.

I raddau helaeth, mater i’r Cynulliad ac i’r ochr bolisi nawr yw ystyried a yw hwn yn Fil sydd, ar sail cyhoeddi'r gronfa weithredu gwerth £20 miliwn ac ar sail y costau sydd bellach wedi eu nodi yn y Bil, yn un y mae'r Cynulliad yn dymuno ei ddwyn ymlaen. Er hynny, fel y dywedodd y Gweinidog hefyd, mae gwersi ehangach yma o ran sut yr ydym yn paratoi Asesiadau Effaith Rheoleiddiol. Mae'r Pwyllgor Cyllid yn cwblhau ei adroddiad ar Asesiadau Effaith Rheoleiddiol o'r fath, ac rwy’n gobeithio y bydd cyfle gennym yn y dyfodol i drafod. Pan wnawn ni hynny, efallai y byddwn am fyfyrio ar y gwersi a ddysgwyd o'r broses hon hefyd.

Y peth olaf i'w ddweud yw bod yna gyfeiriad wedi ei wneud, ac mae yna gyfeiriad yn ein hadroddiad ni, at y gwerthusiad allanol a gomisiynwyd gan y Gweinidog. Rwy’n croesawu’r ffaith ei fod wedi comisiynu gwerthusiad allanol o'i Asesiad Effaith Rheoleiddiol. Ar y cam hwnnw, dywedodd y gwerthusiad hwnnw, a gynhaliwyd gan Aldaba Limited, nad oedd y fersiwn o’r Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn ddibynadwy i’r diben o wneud penderfyniadau ar y Bil. Mae hwnnw'n gasgliad damniol iawn i werthuswr allanol ddod iddo. Eto i gyd, rwy’n awyddus i sicrhau'r Cyfarfod Llawn nad y fersiwn honno yw’r Asesiad Effaith Rheoleiddiol yr ydych yn ei drafod yma heno. Mae adroddiad y Pwyllgor Cyllid yn nodi, mewn dull ffeithiol, sut yr ydym wedi cyrraedd y sefyllfa hon, ac wrth gwrs, rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau am fyfyrio ar hynny pan fyddan nhw’n pwyso a mesur gweithrediadau'r polisi hwn yn erbyn y dyraniad o adnoddau fydd ar gael iddo.

I have to say that, after the first dog’s breakfast of an RIA, where we saw figures that were wholly inaccurate in parts of that paper, I am surprised that the Welsh Government has been able to get this thing into such decent shape. It does appear that there has been better discussion, shall we say, with stakeholders, and that we now have a set of accurate figures that are very robust and, certainly, those little 20 quid here and there have now been ironed out.

I do think it’s worth saying, however, that there are still some concerns that have been raised by some stakeholders about the potential costs of dispute resolution, notwithstanding the fact that we have a new RIA. But, of course, they base their concerns on the evidence that they’ve had made available to them by SNAP Cymru. I think it’s worth all of us reflecting on the fact that it doesn’t necessarily have to be SNAP Cymru providing dispute resolution services in the future. There may be new and innovative ways of doing that that actually cost less for the taxpayer in the future. So, we have to be aware of that—that there are other potential dispute resolution services that could be engaged and commissioned by local authorities and others. For example, there’s a fantastic organisation in my own constituency, called Createasmile, that provides advocacy services completely free of charge to people where they’re contesting issues related to autism with local authorities, and there’s no charge whatsoever to the public purse for that. So, it’s really important that we get this right. I think we now have a financial resolution that we can support on the basis that we’ve got some more robust figures, but it is disappointing it’s taken such a long time to get to this stage.

Mae'n rhaid imi ddweud, ar ôl cawl potsh yr Asesiad Effaith Rheoleiddiol cyntaf, lle'r oeddem ni’n gweld ffigyrau a oedd yn gwbl anghywir mewn rhannau o’r papur hwnnw, mae’n syndod i mi fod Llywodraeth Cymru wedi gallu cael siâp mor dda ar y peth. Ymddengys bod trafodaeth well wedi bod, ddywedwn ni, gyda rhanddeiliaid, a bod gennym ni nawr set o ffigurau cywir a chadarn iawn, ac yn sicr, mae'r papurau bach ugain punt yma a thraw wedi cael eu didol.

Rwy'n credu ei bod yn werth dweud, serch hynny, fod yna rai pryderon a godwyd gan rai rhanddeiliaid yn parhau o ran costau posibl datrys anghydfodau, er gwaethaf y ffaith fod gennym Asesiad Effaith Rheoleiddiol newydd. Ond, wrth gwrs, maen nhw’n seilio eu pryderon ar y dystiolaeth sydd wedi ei rhoi iddyn nhw gan SNAP Cymru. Rwy'n credu ei bod yn werth i ni gyd ystyried nad yw’n angenrheidiol mai SNAP Cymru fydd yn cynnig gwasanaethau datrys anghydfod yn y dyfodol. Efallai y bydd ffyrdd newydd ac arloesol o wneud hynny yn costio llai mewn gwirionedd i'r trethdalwr yn y dyfodol. Felly, mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol o hynny—fod yna wasanaethau posibl i ddatrys anghydfodau y gellid eu cynnwys a'u comisiynu gan awdurdodau lleol a chan eraill. Er enghraifft, mae sefydliad gwych yn fy etholaeth i fy hun, o'r enw Createasmile, sy'n cynnig gwasanaethau eirioli yn rhad ac am ddim i bobl lle maen nhw'n trafod materion sy'n ymwneud ag awtistiaeth gydag awdurdodau lleol, ac nid oes unrhyw dâl o gwbl o bwrs y wlad am hynny. Felly, mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn gwneud hyn yn iawn. Rwy'n credu bod gennym benderfyniad ariannol erbyn hyn y gallwn ni ei gefnogi ar y sail fod gennym ffigurau cadarnach, ond mae'n achos siom ei bod wedi cymryd cymaint o amser i gyrraedd y cam hwn.

Rydw i hefyd eisiau ategu'r sylwadau sydd eisoes wedi cael eu gwneud, a dweud y gwir, a chofnodi anfodlonrwydd ar y modd y mae’r asesiad effaith rheoleiddiol yma wedi dod i fod. Yn sicr, rŷm ni’n derbyn nawr ei fod e wedi cyrraedd pwynt lle gallwn ni ei gefnogi fe, ond mae’r newidiadau yma a’r ffaith bod angen mynd yn ôl a gweithio eto ar y ffigurau wedi tarfu rhywfaint ar broses craffu'r pwyllgor o fethu gallu craffu'r asesiad effaith rheoleiddiol terfynol ochr yn ochr â’r Bil.

Mae e hefyd, wrth gwrs, wedi tanseilio hyder nifer yn y sector, ac efallai yn ehangach, yng ngallu’r lle yma i fod yn datblygu'r ddogfennaeth berthnasol o gwmpas y ddeddfwriaeth, fel sydd angen ei wneud mewn modd cyhyrog efallai, mewn modd addas, ac mae hynny yn resyn o beth hefyd. Mae’r gwahaniaethau sylweddol yn y costau gwreiddiol a’r costau terfynol yn tanlinellu, rydw i’n meddwl, y blerwch sydd wedi bod.

Jest i ddweud, i gloi, hefyd, mae’r ffaith ein bod ni fan hyn oriau yn unig cyn bod yn trafod gwelliannau yng Nghyfnod 2, ar y funud olaf i bob pwrpas—nid yw hynny chwaith yn adlewyrchu’n dda iawn ar Lywodraeth Cymru nac ychwaith ar y lle yma. Fel y dywedodd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, rydw i’n meddwl bod yna wersi sydd angen eu dysgu, ac rydw i’n gobeithio’n wir y bydd y Llywodraeth yn eu dysgu nhw.

I also want to endorse the comments that have already been made, if truth be told, and to put on record my dissatisfaction with the way in which this regulatory impact assessment came into being. We accept now that it’s reached a point where we can support it, but these changes and the fact that we needed to go back to the figures and work on them again has had an impact on the scrutiny process of the committee in not being able to scrutinise the final RIA side by side with the Bill.

It’s also undermined the confidence of many people in the sector, and perhaps more broadly, in the ability of this place to develop the relevant documentation around legislation, as is necessary, and to do so in a robust manner and in an appropriate manner, and that is regrettable too. The significant differences in the original costs and the final costs do highlight, I think, the problems that have taken place.

Just to say, in conclusion, the fact that we are here just hours before we discuss amendments at Stage 2, at the very last moment, to all purposes, doesn’t reflect well on the Welsh Government or on this place. As the Chair of the Finance Committee said, I think there are lessons to be learnt and I very much hope that the Government will learn those lessons.

Four very quick points. First thing: this has proven the benefits of the Finance Committee reviewing the cost of legislation.

Second: cost is important, and the real key is distinguishing between cashable costs and nominal costs. I think that’s where the Bill went wrong. It didn’t have the wrong numbers, but you couldn’t actually make some of the savings within the Bill that were being shown because they weren’t cashable costs. Cost is incredibly important. Is this Bill worth £20 million? I think it definitely is. Is it worth £200 million? I think we’d have to start getting into a big debate. If it gets up to £2 billion, it’s neither worthwhile nor affordable. So, I think we’ve really got to make sure we get the costs right, because at some stage there’s a crossover with costs when the Bill becomes less worthwhile than the costs it’s bringing in.

Third: it would really help if Standing Orders allowed the Government to produce a range of possible costs and savings and the assumptions behind them, rather than having to try and find some midpoint amongst their calculations. It would actually give better understanding to the Finance Committee, looking at it, and it would actually understand that this is not an exact science. These numbers are not exact and I’m fairly certain that the result will not be, to the penny, what the Minister has brought forward. I’m sure the Minister doesn’t expect it to be, to the penny, what he brings forward. It will be around about that number. I think it’s important that we have some understanding of that.

The fourth point—and it’s always something we need to think about with legislation—is hidden demand. You bring in legislation, you shine a light on a topic—does that bring out any hidden demand in the system of people who didn’t know about it or weren’t involved, who now see it and then want to take up what becomes available?

Pedwar pwynt cyflym iawn. Y pwynt cyntaf: mae hyn wedi profi bod manteision o gael y Pwyllgor Cyllid yn adolygu cost deddfwriaeth.

Yn ail: mae’r gost yn bwysig, a'r allwedd mewn gwirionedd yw gwahaniaethu rhwng costau arian parod a chostau ansylweddol. Rwy'n credu mai dyna ble’r aeth y Bil ar gyfeiliorn. Nid oedd y rhifau’n anghywir, ond ni fyddech mewn gwirionedd wedi gallu gwneud rhai o'r arbedion a oedd yn cael eu dangos yn y Bil gan nad oeddent yn gostau mewn arian parod. Mae'r gost yn hynod bwysig. A yw'r Bil hwn yn werth £20 miliwn? Rwy'n credu hynny yn bendant. A yw'n werth £200 miliwn? Rwy'n credu y byddai’n rhaid inni ddechrau dadl fawr. Pe byddai'n codi hyd at £2 biliwn, ni fyddai'n werth yr ymdrech nac yn fforddiadwy. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid inni wneud yn siŵr ein bod yn cael y costau'n gywir, oherwydd bydd yna orgyffwrdd rywbryd gyda’r costau pan ddaw’r Bil yn llai o werth na’r costau a ddaw yn ei sgil.

Yn drydydd: byddai o gymorth mawr pe byddai'r Rheolau Sefydlog yn caniatáu i'r Llywodraeth gynhyrchu ystod o gostau ac arbedion posibl a'r rhagdybiaethau y tu ôl i’r rheini, yn hytrach na cheisio dod o hyd i ryw fan canol ymysg eu cyfrifiadau. Byddai hynny mewn gwirionedd yn rhoi gwell dealltwriaeth i'r Pwyllgor Cyllid, wrth edrych arno, a byddai mewn gwirionedd yn deall nad gwyddor fanwl yw hon. Nid yw'r niferoedd hyn yn union gywir ac rwy'n eithaf sicr na fydd y canlyniad yr hyn y mae'r Gweinidog wedi ei gyflwyno i’r ddimai. Rwy'n siŵr nad yw'r Gweinidog yn disgwyl iddo fod, i'r ddimai, yr hyn y bydd yn ei gyflwyno. Bydd yn agos i’r rhif hwnnw. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fod gennym rywfaint o ddealltwriaeth o hynny.

Y pedwerydd pwynt—ac mae angen inni feddwl am hyn bob amser ynglŷn â deddfwriaeth—yw’r galw cudd. Rydych chi'n cyflwyno deddfwriaeth, rydych chi'n taflu goleuni ar bwnc—a fydd hynny'n achos unrhyw alw cudd yn y system o ran pobl nad oedden nhw’n gwybod amdano neu nad oedden nhw’n rhan ohono, sydd bellach yn ei weld ac yna am gymryd yr hyn sydd ar gael?

Thank you very much, and the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn, a'r Gweinidog dros Ddysgu Gydol Oes a'r Gymraeg i ymateb i'r ddadl.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I thank Members for their generally constructive comments and generous words during this debate. Can I say this? I sometimes worry when Mike gets to his feet on a debate that I’m answering, because I’m never quite sure how I’m going to answer some of his points, but he makes some very fair and very judicious remarks about cost. And the cost, of course, of failure will be borne not by Members here but by the people we fail out there, and the children and young people who fail to fulfil their educational potential because we, here, don’t deliver the system that will enable them to succeed. I accept the points that have been made by Llyr, but I would say to Llyr that the strength of parliamentary scrutiny is such as to shine a light into these things and to compel Ministers to come to this place and to make the case for their legislation, and to make the case for what they’re seeking to do, rather than to set the bar a lot lower. So, I think a higher bar is a better way of measuring these matters. I think what this has demonstrated over the last few months has been the strength of the parliamentary process in this place, and I’m sure that Members will recognise that I would always defer to the processes and to the committees we have here, and to the recommendations that the committees make in ensuring that we have not just a Bill but the best possible Bill that will deliver for the people we all seek to represent.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy’n diolch i'r Aelodau am eu sylwadau adeiladol yn gyffredinol a’u geiriau haelfrydig yn ystod y ddadl hon. A gaf i ddweud hyn? Rwy'n poeni weithiau pan fydd Mike yn codi ar ei draed yn ystod dadl yr wyf yn ei hateb, oherwydd nid wyf byth yn hollol siŵr sut i ateb rhai o'i bwyntiau. Ond mae'n gwneud sylwadau teg a deallus iawn ynglŷn â’r gost. Ac ni fydd pris methiant, wrth gwrs, yn cael ei dalu gan yr Aelodau yma, ond gan y bobl y byddwn ni’n eu siomi, a'r plant a’r bobl ifanc sy'n methu â chyflawni eu potensial addysgol gan nad ydym ni, yma, yn cynnig y system i’w galluogi nhw i lwyddo. Rwy’n derbyn y pwyntiau a wnaed gan Llŷr. Ond byddwn i’n dweud wrth Llŷr mai cadernid y craffu seneddol i’r fath raddau sydd wedi taflu goleuni ar y pethau hyn a gorfodi Gweinidogion i ddod i'r lle hwn a phledio achos eu deddfwriaeth, a phledio achos yr hyn y maen nhw'n ceisio ei wneud, yn hytrach na gosod y bar yn llawer is. Felly, rwyf i o’r farn fod bar uwch yn ffordd well o fesur y materion hyn. Rwy'n credu mai’r hyn a ddangoswyd dros y misoedd diwethaf oedd cadernid y broses seneddol yn y lle hwn, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn cydnabod y byddwn bob amser yn ildio i'r prosesau a'r pwyllgorau sydd gennym ni yma, ac i’r argymhellion y mae'r pwyllgorau yn eu gwneud wrth sicrhau nad dim Bil yn unig sydd gennym, ond y Bil gorau posibl a fydd yn cyflawni ar gyfer y bobl yr ydym ni i gyd yn ceisio eu cynrychioli.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. 7. Dadl: Y Papur Gwyn ar Gynigion ar gyfer Bil y Gymraeg
8. 7. Debate: The White Paper on Proposals for a Welsh Language Bill

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Paul Davies, a gwelliannau 3, 4, 5, 6, 7 ac 8 yn enw Rhun ap Iorwerth.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Paul Davies, and amendments 3, 4, 5, 6, 7 and 8 in the name of Rhun ap Iorwerth.

We move on to item 7 on the agenda today, which is a debate on the White Paper on proposals for a Welsh language Bill, and I call on the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language to move the motion—Alun Davies.

Rydym yn symud ymlaen i eitem 7 ar yr agenda heddiw, sef dadl ar y Papur Gwyn ar gynigion ar gyfer Bil y Gymraeg, a galwaf ar Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i gynnig y cynnig—Alun Davies.

Cynnig NDM6516 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi’r Papur Gwyn ar gynigion ar gyfer Bil y Gymraeg a gyhoeddwyd fel testun ymgynghoriad ar 9 Awst 2017.

Motion NDM6516 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the White Paper on proposals for a Welsh Language Bill published for consultation on 9 August 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch i chi, Dirprwy Lywydd, a diolch am amseru’r trafodaethau yma.

Mi fydd Aelodau yn cofio fy mod i wedi cyhoeddi ein strategaeth ni, ‘Cymraeg 2050: Miliwn o siaradwyr’, a’n huchelgais ni i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg nôl ym mis Mehefin. Roeddwn i’n glir, ac roeddwn i’n gobeithio yr oeddwn i’n glir i bob un Aelod ar y pryd, fy mod i’n awyddus iawn i osod ein strategaeth ni a’n gweledigaeth ni ar gyfer y dyfodol cyn ein bod ni yn trafod deddfu a deddfwriaeth, achos mae’r strategaeth a’r weledigaeth yn fwy na Bil, yn fwy na deddfwriaeth, ac yn fwy na’r prosesau yr ydym ni’n eu dilyn fan hyn.

Mae’r weledigaeth o drawsnewid sefyllfa’r Gymraeg yng Nghymru yn rhywbeth rwy’n gobeithio a fydd yn uno pob un rhan o’r Siambr yma. Ond rydw i eisiau sicrhau hefyd bod gennym ni y math o ddeddfwriaeth a fydd yn sicrhau bod gyda ni sylfaen i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

Cafodd Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 ei wneud ar ddiwedd y trydydd Cynulliad, yn dilyn oedi gan Lywodraeth San Steffan i roi’r pwerau angenrheidiol i’r Cynulliad i ddeddfu ym maes y Gymraeg. Oherwydd yr oedi, nid oedd digon o amser ar y pryd i ymgynghori ar bolisi’r iaith, ac mae’r diffygion hynny i’w gweld yn y Mesur. Mae calon y Mesur yn y lle iawn. Mae’n rhoi statws swyddogol i’r Gymraeg. Mae’n rhoi rhyddid i bobl siarad Cymraeg â’i gilydd a, drwy’r safonau, mae’n rhoi hawliau i bawb gael gwasanaethau drwy gyfrwng y Gymraeg.

Ond mae’n rhaid inni nawr ystyried sut mae’r Mesur wedi cael ei weithredu. Pan fo cynghorau Gwynedd a Blaenau Gwent yn cytuno bod yna ormod o fiwrocratiaeth, mae’n rhaid inni wrando. Teitl y Papur Gwyn yw, ‘Taro’r cydbwysedd iawn: cynigion ar gyfer Bil y Gymraeg’; hynny yw, y cydbwysedd rhwng rheoleiddio a hybu a hyrwyddo’r Gymraeg. Yn gyntaf felly, rwy’n cynnig yn y Papur Gwyn sefydlu comisiwn y Gymraeg. Y bwriad yw i ddod ag arweiniad ac egni newydd at y gwaith o hybu’r Gymraeg.

Mae yna sawl rheswm dros sefydlu comisiwn yn hytrach na rhoi dyletswyddau ychwanegol i’r comisiynydd. Yn gyntaf, mae adroddiad awdurdodol Tŷ’r Arglwyddi ar lywodraethiant rheoleiddwyr yn glir iawn na ddylai corff sy’n rheoleiddio gael ei redeg gan un person. Rwy’n cytuno â hynny. Ac, yn ail, nid yw hybu a hyrwyddo yn golygu balŵns a beiros. Mae hybu yn golygu arbenigrwydd proffesiynol mewn meysydd fel cynllunio ieithyddol, cynllunio gweithlu, datblygu economaidd a newid ymddygiad, ac yn mynd ymhellach â’r cyfryngau a marchnata. Mae’n rhaid i’r comisiwn sy’n arwain y corff newydd gael trawstoriad o’r sgiliau hyn er mwyn gallu hybu’r Gymraeg yn effeithlon. Yn drydydd, ac ar wahân i’r comisiynwyr eraill, rydw i’n cynnig y bydd gan y comisiwn bwerau dyfarnu a chosbi, a bydd hefyd yn rhan ganolog o ran cyflwyno ‘Cymraeg 2050’. Mae cryfder mewn amrywiaeth y gwahanol safbwyntiau, mewn her a sialens.

Un gwrthwynebiad rydw i wedi ei glywed yw nad yw un corff yn gallu rheoleiddio a hybu ar yr un pryd. Nid ydw i’n derbyn y ddadl yma. Mae yna lawer o gyrff sy’n gwneud y ddau beth yn llwyddiannus iawn. Yr enghraifft amlwg, wrth gwrs, yw Cyfoeth Naturiol Cymru, neu’r Comisiwn Cyfrifoldeb a Hawliau Dynol.

Nid ydw i’n argymell mynd nôl at ddyddiau bwrdd yr iaith. Bydd gan y comisiwn gyfrifoldebau ehangach, ac mae safonau yn llawer mwy grymus na chynlluniau iaith. Bydd y comisiwn yn gweithredu mewn fframwaith a thargedau ‘Cymraeg 2050’. Nid oes amheuaeth gen i bydd Llywodraeth Cymru, y Cynulliad, a’r cyhoedd, yn gofyn cwestiynau treiddgar iawn am berfformiad y comisiwn a’i gyfraniad at y miliwn.

Beth, felly, am y safonau? Yn gyntaf, wrth gwrs, mae’n rhaid i ni gadw’r safonau. Mae hynny yn glir. Nid oes troi nôl ar hynny. Mae dau prif nod i’r cynigion yn y Papur Gwyn: (1) i dorri allan cymaint o’r biwrocratiaeth ag sy’n bosibl, a (2) i sicrhau gyfundrefn sy’n rhoi ffocws ar gywiro gwallau os oes rhywbeth yn mynd o’i le, ac er gwelliant. Rydw i hefyd yn credu y dylai fod gan y drefn atebolrwydd i ni mewn ffordd ddemocrataidd. Rydw i’n cynnig mai Llywodraeth Cymru y dylai wneud a gosod safonau, ac, wrth wneud hynny, gorfod cael cefnogaeth y fan hyn yn ein Senedd cenedlaethol ni. Rôl y comisiwn fydd monitro a gorfodi.

Nid ydw i wedi fy mherswadio bod angen trefn ar wahân pan fo cwyn yn cael ei wneud am wasanaethau Cymraeg. Gellir defnyddio’r un gyfundrefn sy’n bodoli os yw person yn cwyno am wasanaeth i gyngor lleol neu i’r gwasanaeth iechyd. Rydw i’n bwriadu, felly, i’r comisiwn ddilyn yr un drefn â’r ombwdsmon pan fo’r comisiwn yn derbyn cwyn. Yn y cyd-destun hwn, rydw i wedi derbyn ymateb i’r Papur Gwyn oddi wrth Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru. Mae’r ombwdsmon wedi copïo ei ymateb i’r comisiynydd ac i Simon Thomas, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, sy’n gyfrifol am gyflwyno’r Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru).

Mae’r ombwdsmon yn cynnig y gall ei swyddfa fe delio â chwynion ac ymchwiliadau sy’n ymwneud â safonau fel rhan o’i dyletswyddau craidd. Bydd hyn yn debyg i’r drefn yng Ngwlad y Basg, lle mae’r ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus yn gyfrifol am yr iaith. Dirprwy Lywydd, rydw i’n credu bod y cynnig hwn yn un diddorol. Mae’n dangos bod posibiliadau eraill i’w hystyried y tu hwnt i’r cynigion yn y Papur Gwyn. Mi fyddaf i yn ystyried ymateb yr ombwdsmon yng nghyd â’r holl ymatebion eraill i’r ymgynghoriad. Rydw i’n annog pawb i ymateb gyda’u syniadau cyn y dyddiad cau ar gyfer yr ymgynghoriad, sef diwedd y mis hwn.

Rydw i’n gofyn, felly, i’r Aelodau gefnogi’r cynnig hwn, gan dderbyn gwelliannau 1, 3, 5 a 7, a gwrthod gwelliannau 2, 4, 6 ac 8. Rydw i’n gwrthod gwelliant 2 oherwydd mae darlun ehangach yn ‘Cymraeg 2050’. Rydw i’n gwrthod gwelliant 4 oherwydd rydw i’n credu y bydd yn ddryslyd i’r cyhoedd ac yn gwastraffu adnoddau cyhoeddus i gael dau gorff sydd yn gyfrifol am y Gymraeg. Rydw i’n gwrthod gwelliant 6. Rydw i’n bwriadu gosod rheolau iechyd cyn diwedd y flwyddyn, ond, os oes cefnogaeth i’r cynigion yn y Papur Gwyn, bydd yn rhaid i ni gymryd hynny i mewn i ystyriaeth cyn gwneud mwy o reoliadau. Ac rydw i’n gwrthod gwelliant 8. Rydw i wedi gosod allan yn y Papur Gwyn, ac o flaen y Senedd heddiw, fy rhesymau clir dros ddiddymu rôl y comisiynydd a sefydlu comisiwn.

Rydw i’n derbyn gwelliant 1. Mae’r dystiolaeth yn adlewyrchu amrywiaeth farn ar rai o bethau, ac mae hynny’n iach ac yn beth da. Rydw i’n derbyn gwelliant 3. Mae’r Papur Gwyn yn gwarchod hawliau siaradwyr Cymraeg. Rydw i’n derbyn gwelliant 5. Mae pawb am weld llai o fiwrocratiaeth. Ac rydw i’n derbyn gwelliant 7. Mae’r Papur Gwyn yn gwneud cynnig cadarn a phendant i ymestyn y gyfundrefn safonau i’r sector breifat.

A gaf i ddweud hyn wrth gau, Dirprwy Lywydd? Rydw i’n awyddus iawn i glywed barn Aelodau'r prynhawn yma, ond rydw i hefyd yn awyddus iawn i glywed barn pobl ar draws y wlad. Beth rydw i wedi bod yn trio ei wneud trwy gydol y broses yma yw sicrhau undeb ar draws ein gwlad amboutu dyfodol ein hiaith genedlaethol ni. Mae hynny’n golygu ein bod ni’n sicrhau ein hawliau ni fel Cymry Cymraeg i siarad ac i ddefnyddio’r Gymraeg, ac rydym ni hefyd yn hybu ac yn hyrwyddo’r Gymraeg i sicrhau bod mwy o’n cyd-Gymry yn defnyddio ac yn dysgu Cymraeg a defnyddio’r iaith. Mae hynny yn golygu, ambell waith, ein bod ni’n gwrando ar bethau nid ydym ni eisiau eu clywed, ac rydym ni’n gwrando ar farnau sydd yn wahanol iawn i’n rhai ni. Beth rydw i wedi bod yn ei wneud fel Gweinidog dros y Gymraeg yw cynnal a chydio yn y math o drafodaeth a fydd yn sicrhau undeb ar ddiwedd y drafodaeth. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you for timetabling these discussions.

Members will recall that I published our strategy, ‘Cymraeg 2050: A million Welsh speakers’, and our ambition to reach a million Welsh speakers back in June. I was clear, and I hope I was clear to all Members at that time, that I was very eager to set our strategy and vision for the future before we discussed legislation, because the strategy and vision are more than a Bill, they are more than legislation, and they are more than the processes that we go through here.

The vision of transforming the position of the Welsh language in Wales is something that I hope will unite all parts of this Chamber. But I also want to ensure that we do have the kind of legislation that will ensure that we have a foundation that will allow us to reach a million Welsh speakers by 2050.

The Welsh Language (Wales) Measure 2011 was made at the end of the third Assembly, following delays by the Westminster Government in providing the necessary powers to the Assembly to legislate in the area of the Welsh language. Because of those delays, there wasn’t sufficient time at that point to consult on language policies, and the deficiencies there are to be seen within the Measure. The Measure’s heart is in the right place. It gives official status to the Welsh language. It gives people the freedom to use the Welsh language in conversing with each other and, through standards, it gives everyone a right to access services through the medium of Welsh.

But we must now consider how the Measure has been implemented. When councils such as Gwynedd and Blaenau Gwent agree that there is too much bureaucracy, then we have to listen to those comments. The title of the White Paper is ‘Striking the right balance: proposals for a Welsh Language Bill’; that is to say the balance between regulation and the promotion of the Welsh language. First of all, therefore, I propose in the White Paper that we should establish a Welsh language commission, and the purpose is to provide new leadership and energy in promoting the Welsh language.

There are a number of reasons for establishing a commission, rather than placing additional duties on the commissioner. First of all, the authoritative report of the House of Lords on the governance of regulators is very clear that a body that regulates shouldn’t be run by an individual or a single person. I agree with that. Secondly, the promotion of the Welsh language doesn’t mean balloons and biros. Promotion means particular expertise in areas such as language planning, workforce planning, economic development and behavioural change, and goes further in terms of media and marketing. The commission leading the new body must have a cross-section of these skills in order to be able to promote the Welsh language effectively. Thirdly, and separate from the other commissioners, I propose that the commission should have powers to penalise, and it will be a central part in introducing ‘Cymraeg 2050’. There is strength in having varying experiences and viewpoints to provide challenge.

One objection I’ve heard is that one body can’t regulate and promote simultaneously. I don’t accept that argument. There are many bodies that do the two things very successfully. The clear example, of course, is Natural Resources Wales, or the Equality and Human Rights Commission.

I’m not recommending going back to the days of the Welsh language board. The responsibilities of the commission will be broader, and standards are far more powerful than Welsh language schemes. The commission will work within the targets of ‘Cymraeg 2050’, and I have no doubt that the Welsh Government, the Assembly, and the public, will be asking some very difficult questions on the performance of the commission and its contribution to the million.

What of the standards, then? Well, first of all, we must retain standards. That is clear. There is no turning back on that. There are two main aims to the proposals in the White Paper: (1) to cut out as much bureaucracy as possible, and (2) to ensure a regime that puts the focus on putting things right where things go wrong, and making improvements. I also think that accountability for us in a democratic way must be in place, and I propose that the Welsh Government should impose and make standards, and, in so doing, it should have the support of this place, our national Parliament. The role of the commission will be to monitor and to enforce.

I am yet to be persuaded that we need a separate system when complaints are made about Welsh-language services. We can use the same regime as exists if an individual complains of a service to a local authority or a health service. I therefore intend that the commission should follow the same systems as the ombudsman when complaints are received, and, in this context, I have accepted some responses to the White Paper from the Public Services Ombudsman for Wales. The ombudsman has copied his response to the commissioner and to Simon Thomas, as the Chair of the Finance Committee, responsible for introducing the Public Services Ombudsman (Wales) Bill.

The ombudsman is proposing that his office could deal with complaints and inquiries relating to standards as part of its core duties. This would be similar to the system in the Basque Country, where the public services ombudsman is responsible for the language. Deputy Presiding Officer, I think this proposal is an interesting one. It does show that there are other possibilities that can be considered beyond the proposals in the White Paper, and I will be considering the ombudsman’s response in addition to all of the other responses to the consultation. I encourage everyone to respond with their own ideas before the deadline for the consultation, which is the end of this month.

I ask, therefore, that Assembly Members support this motion, accepting amendments 1, 3, 5 and 7, and rejecting 2, 4, 6 and 8. I reject amendment 2 because there is a bigger picture in ‘Cymraeg 2050’. I reject amendment 4 because I do believe that it would be confusing for the public, and a waste of public resources, to have two bodies responsible for the Welsh language. I reject amendment 6. I intend to replace health standards before the end of the year, but, if there is support for the proposals in the White Paper, we will have to take that into account before making further regulations. And I reject amendment 8. I have set out in the White Paper and before the Assembly today my clear reasons for abolishing the role of the commissioner and establishing a commission.

I accept amendment 1. The evidence reflects a variety of opinions on some areas, and that is a positive thing. I accept amendment 3. The White Paper protects the rights of Welsh speakers. I accept amendment 5. Everyone wants to see reduced bureaucracy. And I accept amendment 7. The White Paper makes a definite proposal on extending the standards regime to the private sector.

May I say this in conclusion, Deputy Presiding Officer? I am very eager to hear the views of Members this afternoon, but I am also very eager to hear the views of people across the country. What I have endeavoured to do throughout this process is to ensure unity across the nation on the future of our national language. That means that we ensure our rights as Welsh speakers to speak and use the language and that we also promote in order to ensure that more of the people of Wales can use the language and learn the language. That means, on occasion, that we listen to views that we don’t want to hear and that we listen to views that are very different to our own. What I have done as a Minister with responsibility for the Welsh language is to have the kind of debate that will ensure that there is unity at the end of the debate. Thank you.

Thank you very much. I have selected the eight amendments to the motion. I call on Suzy Davies to move amendments 1 and 2, tabled in the name of Paul Davies.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol yr wyth gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliannau 1 a 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi amrywiaeth y safbwyntiau a fynegwyd yn yr adroddiad cryno o'r ymatebion i'r alwad am dystiolaeth, 'Paratoi ar gyfer Bil y Gymraeg', a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2017.

Amendment 1—Paul Davies

Add as new point at the end of the motion:

Notes the variety of views expressed in the summary report of responses to the call for evidence, 'Preparing for a Welsh Language Bill', published in July 2017.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi cylch gwaith cul Papur Gwyn Llywodraeth Cymru.

Amendment 2—Paul Davies

Add as new point at the end of the motion:

Notes the narrow remit of the Welsh Government's White Paper.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy’n symud y gwelliannau yn enw Paul Davies. A allaf ddiolch i’r Gweinidog am gyflwyno’r ddadl heddiw ac i Plaid hefyd am eu gwelliannau? Rydym yn cefnogi nifer ohonynt. Y peth cyntaf yr hoffwn i ddweud yw bod y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi tri amcan craidd y ddeddfwriaeth hon: gwerth am arian, lleihau biwrocratiaeth yn y gyfundrefn safonau a gwella’r cydbwysedd rhwng rheoleiddio a hyrwyddo a hwyluso. Mae cyplysiad hyrwyddo a hwyluso yn benderfyniad diddorol rwy’n credu, ac mae’n gwahanu hwyluso a rheoleiddio a chydymffurfio, ac mae hyn yn cynnig i mi argraff o rôl comisiynydd yr iaith Gymraeg sy’n gul iawn ac sy’n cael ei lywio gan gyfnod penodol yn ystod stori’r comisiynydd sydd ddim yn adlewyrchu dyletswyddau’r comisiynydd fel y nodir ym Mesur 2010. Mae’r dyletswyddau hynny, cyn gwneud unrhyw sôn am reoleiddio a gorfodi, yn cynnwys hyrwyddo a hwyluso defnyddio’r iaith, ac nid yw wedi’i gyfyngu i gyd-destun y safonau. Felly, ar hyn o bryd, rwy’n ei chael hi’n anodd gweld ble mae’r gwahaniaeth rhwng amcanion eich comisiwn ffafriedig ac amcanion gwreiddiol y comisiynydd fel y rhagwelwyd gan Fesur 2010.

Rwy’n cytuno â chi o ran cael gwared ar fiwrocratiaeth ormesol o’r prosesau a gynhwysir yn y Mesur presennol. Mae rhywfaint o feddwl i’w wneud o hyd ar hyn; sut, er enghraifft, y gallai’r broses apelio ymddangos. Rwyf i jest yn meddwl am symud cwynion yn y lle cyntaf i’r corff sydd wedi, o bosib, gwneud camgymeriad, achos nid wyf yn siŵr os byddai’r ombwdsmon yn rhoi atebion—‘remedies’—i bobl yn y sefyllfa yna. Felly, mae’n werth tipyn bach mwy o ystyriaeth. Rwy’n cytuno hefyd am newid natur y safonau sydd ddim yn amddiffyn hawliau ystyrlon. Dyna pam fod gen i anhawster yn cefnogi gwelliant 4, oherwydd mae yna risg o weld unrhyw newid, yn enwedig colli prosesau, yn gwanhau’r hawliau yn eu cyfanrwydd. Nid wyf yn siŵr os ydych chi, Plaid, yn meddwl hynny, wir, ond jest oherwydd hynny, rwy’n mynd i ymatal heddiw. Ond, yn y dyfodol, efallai y byddwn yn newid ein meddyliau ar hynny.

Mae yna gwestiwn hefyd, ar wahân, sef: os oes rhai safonau—cadw cofnodion am flynyddoedd, er enghraifft—lle nad oes gan neb ddiddordeb mewn arfer yr hawl, a ydy’r safon yn dal i fod yn gymesur? Mae yna gwestiwn i’w ateb yn ystod broses yma. Mae angen cael gwared ar y rheini sydd ddim yn effeithiol i wella’r ffocws ar hawliau sy’n bwysig, ac, wrth gwrs, i ffocysu ar hyrwyddo a hwyluso. Gan ddweud hynny, rydym yn gohirio dedfryd ar hyn hyd nes y byddwn yn gweld rhai cynigion manwl gan y Llywodraeth, fel y dywedais i.

Rydym hefyd yn gohirio dedfryd ar welliant 4. Nawr, nid wyf yn derbyn yr awgrym a wnaed gan swyddogion yn ystod ein cyfarfod pwyllgor yr wythnos ddiwethaf, sef nad oes lle i ddau gorff Cymraeg yn y tirwedd hwn. Mae bodolaeth y canolfannau addysg oedolion yn tanseilio’r ddadl yna yn barod. Fy nadl i yw bod yna dystiolaeth gymysg iawn yn yr ymatebion i ymgynghoriad y Llywodraeth, ac nid oes unrhyw gefnogaeth glir a phendant ar gyfer yr opsiynau a ffafriwyd gan y Gweinidog a Plaid. Pwrpas y gwelliant yw ceisio atal y Gweinidog rhag neidio i unrhyw gyfeiriad nawr pan fo dewisiadau credadwy eraill y mae’n rhaid gweithio trwyddynt. Ac, am yr un rheswm, byddwn yn cefnogi gwelliant 8.

Y prif ystyriaeth i ni, wrth i’r Papur Gwyn fynd yn ei flaen, yw’r lefel o annibyniaeth a roddir i bwy bynnag sy’n hyrwyddo a rheoleiddio’r iaith. Er gwaethaf y Mesur yn tanlinellu annibyniaeth y comisiynydd—cyfyngu cyn lleied â phosib ar ei gweithgareddau, ac yn y blaen—anwybyddodd Leighton Andrews yr amddiffyniad statudol hwnnw ac fe wnaeth e ddwyn dyletswyddau hyrwyddo’r comisiynydd yn ôl i mewn i’r Llywodraeth. Gadawodd hyn y comisiynydd gyda’r gwaith ar safonau a’r rôl hwyluso, ac, yn ôl ymatebion yr ymgynghoriad, mae croeso mawr iddi. Mae helpu cyrff i gydymffurfio â safonau yn well na’r rhwymedigaeth i orfodaeth drom sydd ei hangen ar y ddeddfwriaeth bresennol, ac mae’r comisiynydd yn gwneud mwy o hynny nawr yn ddiweddar. Felly, nid ydym yn gwybod beth allai’r comisiynydd ei wneud ynglŷn â hyrwyddo a hwyluso ehangach oherwydd ymyrraeth y Llywodraeth.

Wrth gefnogi gwelliant 8, rydym yn cytuno nad yw’r Llywodraeth wedi ennill y ddadl bod comisiwn yn well na rôl ddiwygiedig i’r comisiynydd, ac rwy’n credu bod y cychwyn ffug wedi ysgogi dewis y Llywodraeth i bwyso am strwythur newydd, gyda pherthynas â’r Llywodraeth sy’n bell o fod yn glir. A dyna pam rydym wedi cynnwys ein hail welliant, sef y gallai’r deddfwriaeth hon greu rôl newydd i’r comisiynydd sy’n fwy hyd braich ac yn atebol i’r Cynulliad hwn yn hytrach na’r Llywodraeth, fel rydym wedi dadlau ers tro.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I move the amendments in the name of Paul Davies. May I thank the Minister for opening the debate today and Plaid for their amendments? We support a number of them. Now, the first thing I’d want to say is that the Welsh Conservatives support the three core objectives of this legislation: value for money, reducing bureaucracy in the standards system, and improving the balance between regulation and promotion and empowerment. Now, linking empowerment and promotion is an interesting decision, and it separates the issue of promotion and regulation, and this, to me, gives an impression of the role of the commissioner that is very narrow and is steered by a particular time in the story of the commissioner and doesn’t reflect the duties of the commissioner as they are noted in the 2010 Measure. Those duties, before there was any talk of regulation and enforcement, include promotion and facilitating the use of the language, and it isn’t restricted to the context of standards. So, at the moment, I find it difficult to see where the difference lies between the objectives of your proposed commission and the original objectives of the commissioner as they were anticipated by the Welsh language Measure.

I agree with you that we should take the bureaucracy out of the processes that are contained in the current Measure. We do have some thinking to do here still in terms of how exactly the appeals process could develop, and I’m just thinking of shifting complaints to the organisation that has perhaps made the error in the first place, because I’m not quite sure whether the ombudsman would provide remedies for people in those circumstances. So, that deserves further consideration. I also agree in terms of changing the nature of standards that don’t protect meaningful rights, and that’s why I have difficulty in supporting amendment 4, because there is a risk of seeing any change, particularly in terms of process, as weakening those rights as a whole. I’m sure that’s not what you mean in Plaid, but, for that reason, I will be abstaining on that amendment. But, in future, perhaps we may return to the issue.

There’s also a separate question, namely: if there are some standards—keeping records for many years, for example—where no-one is interested in those rights, is that standard still proportionate? There is a question to be answered during this process there. We do need to get rid of those that aren’t effective in order to improve focus on rights that are important and to focus on promotion and facilitating the use of the language. In saying that, we are deferring our views on this until we see the detailed proposals by the Government, as I’ve said.

We are also deferring our view on amendment 4. Now, I don’t accept the suggestion made by officials during our committee meeting of last week, namely that there is no role for two separate bodies here. The existence of the Welsh for adults centres undermines that proposal already. My argument is that there is mixed evidence in the responses to the Welsh Government’s consultation, and there’s no clear, definitive support for the options favoured by the Minister and by Plaid. Now, the purpose of my amendment is to try and prevent the Minister from jumping in a particular direction when there are credible options available that need to be worked through. And, for the same reason, I will be supporting amendment 8.

The main consideration for us, as the White Paper proceeds, is the level of independence given to whoever regulates and promotes the language. Despite the Measure underlining the independence of the commissioner in terms of her activities, Leighton Andrews ignored that statutory defence, took the promotion role of the commissioner and brought it back within Government. This left the commissioner with the work on standards and facilitation, and, according to responses to the consultation, there is a warm welcome to her in doing that. Helping bodies conform to standards is better than the heavy-handed enforcement that is required by current legislation—and the commissioner does more of that now, and has done recently. So, we don’t know what the commissioner could do in terms of promotion and facilitation on a wider level, because of Government intervention.

In supporting amendment 8, we agree that the Government hasn’t won the argument that a commission is an improvement on a reformed role for the commissioner, and I think that there’s been a false start, which has actually pushed the Government to push for a new structure and relationship with Government that is far from being clear. That’s why we have included our second amendment. This legislation could create a new role for the commissioner that is more arm’s-length and accountable to this Assembly rather than to Government, as we have argued for a long time.

I call on Sian Gwenllian to move amendments 3, 4, 5, 6, 7 and 8 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Galwaf ar Siân Gwenllian i gynnig gwelliannau 3, 4, 5, 6, 7 ac 8 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau na fydd unrhyw wanio o ran hawliau cyfreithiol presennol siaradwyr Cymraeg.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to ensure that there will be no weakening of the current legal rights of Welsh speakers.

Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gwaith rheoleiddio a gwaith hyrwyddo mewn perthynas â'r Gymraeg yn cael eu cwblhau gan ddau gorff gwahanol.

Amendment 4—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to ensure that regulatory work and promotional work in relation to the Welsh language is undertaken by two different bodies.

Gwelliant 5—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn croesawu awydd Llywodraeth Cymru i leihau'r lefel o fiwrocratiaeth sydd yn bodoli yn system safonau'r iaith Gymraeg.

Amendment 5—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Welcomes the Welsh Government's desire to reduce the level of bureaucracy that exists in the Welsh-language standards system.

Gwelliant 6—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i symud ymlaen gyda'r safonau iaith ar gyfer iechyd a chymdeithasau tai ar fyrder, ac i gyhoeddi amserlen ar gyfer cyhoeddi safonau i'r sectorau ynni, cwmnïau dŵr, telathrebu, cwmnïau trenau a bysus.

Amendment 6—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to proceed with the language standards for health and housing associations urgently, and to publish a timetable for the publication of language standards for the energy sectors, water companies, telecommunications, train and bus companies.

Gwelliant 7—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymestyn y safonau iaith i weddill y sector breifat.

Amendment 7—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to extend the language standards to the rest of the private sector.

Gwelliant 8—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i amlinellu yn glir ei rhesymeg dros gynnig cael gwared ar rôl Comisiynydd y Gymraeg.

Amendment 8—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to outline clearly its rationale for proposing the scrapping of the role of Welsh Language Commissioner.

Cynigiwyd gwelliannau 3, 4, 5, 6, 7 a 8.

Amendments 3, 4, 5, 6, 7 and 8 moved.

Diolch i chi am gynnal y drafodaeth yma ar y Papur Gwyn ar gynigion ar gyfer Bil y Gymraeg. Mae’r ymgynghoriad, wrth gwrs, yn mynd ymlaen tan ddiwedd y mis ac mae’r ddadl yma yn ffordd dda o atgoffa pobl o’r angen i gofnodi eu sylwadau drwy’r ymgynghoriad cyn y dyddiad cau.

Rydym ni wedi gosod ein safbwynt ni fel plaid yn glir iawn drwy gyfrwng gwelliannau sy’n egluro’n gweledigaeth ni, a gweledigaeth sydd yn wahanol i un y Llywodraeth. Nid ydym ni am weld unrhyw wanhau na chyfyngu ar hawliau cyfreithiol presennol siaradwyr Cymraeg. Rydym yn credu bod angen cadw rheoleiddio a hyrwyddo ar wahân, a’u bod yn cael eu cwblhau gan ddau gorff gwahanol, ac rydym yn galw am symud ymlaen efo’r safonau iaith ar gyfer iechyd a chymdeithasau tai ar fyrder, ac yn galw am amserlen ar gyfer cyhoeddi safonau i’r sectorau ynni, dŵr, telathrebu, trenau a bysys. Rydym yn galw ar y Llywodraeth i ymestyn y safonau iaith i weddill y sector preifat. Felly, rydym yn gosod ein stondin yn glir ar gychwyn y broses.

Mi fyddai unrhyw wanhau, unrhyw gyfyngu ar y ddeddfwriaeth, yn gam sylweddol yn ôl i’r Gymraeg. Gyfeillion, mae’r Gymraeg yn colli tir. Dim ond mewn 7 y cant—7 y cant—o gymunedau Cymru y mae’r Gymraeg yn iaith dros 70 y cant o’r boblogaeth, yn iaith fyw ar y stryd ac yn y dafarn. Mae hynny yn loes calon i mi, ac ni fedraf gefnogi unrhyw droi nôl, unrhyw wanhau ar yr hawliau sydd wedi eu sefydlo’n barod. I’r gwrthwyneb: ymlaen, gweithredu, cryfhau sydd angen os ydym o ddifri eisiau gweld y Gymraeg yn parhau.

Thank you for holding this debate on the White Paper on the proposals for the Welsh language Bill. This consultation goes on until the end of the month and this debate is a good way of reminding people of the need to record their comments throughout the consultation before the closing date.

We have set our viewpoint as a party very clearly through the medium of amendments that explain our vision—a vision that is different to the one of the Government. We don’t want to see any weakening or limitation on the legal rights of Welsh speakers. We believe that we need to keep regulation and promotion separate, and that they should be undertaken by two separate bodies, and we’re calling for moving forward with the Welsh language standards on health and housing associations urgently, and we’re calling for a timetable for introducing standards to the energy sector, water companies, telecommunications and train and bus companies. We’re calling on the Government to extend the standards to the private sector. So, we’re setting our stall clearly at the start of the process.

Any weakening or restriction on the legislation would be a significant backward step for the Welsh language. Friends, the Welsh language is losing ground. Only in 7 per cent of communities in Wales is Welsh the language of 70 per cent of the population—a living language on the street and in the pub. That is the subject of great pain for me, and I can’t support any back-turning on any rights that have already been established. To the contrary: we need to strengthen these rights if we seriously want to see the Welsh language continuing.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

A gawn ni fod yn glir o’r cychwyn cyntaf? Mae cynigion y Llywodraeth Lafur yma yn mynd i wanhau ein hawliau ni. Mae dileu swydd Comisiynydd y Gymraeg yn mynd i wanhau ein hawliau ni. Mae mynd yn ôl at un corff a disgwyl i hwnnw wneud dwy swyddogaeth cwbl wahanol yn gwanio ein hawliau ni. Mae rhoi’r grym yn nwylo’r Llywodraeth yn lle’r Cynulliad wrth benderfynu pwy sy’n dod o dan ddyletswydd iaith, pa bryd ac ati—mae hynny yn gwanio ein hawliau ni. Mae dileu’r rhestrau presennol sy’n sicrhau bod hawl gan y Cynulliad i osod dyletswyddau iaith ar rai cwmnïau preifat yn gwanio ein hawliau ni fel siaradwyr Cymraeg. Mae dileu hawl y cyhoedd i gwyno yn syth at Gomisiynydd y Gymraeg yn gwanhau ein hawliau ni fel siaradwyr Cymraeg. Mae dweud mai dim ond cwynion difrifol fydd yn cael eu hymchwilio—ac nid oes diffiniad o beth ydy difrifol—mae hynny eto yn cyfyngu ar ein hawliau ni fel siaradwyr Cymraeg, ac mae Plaid Cymru yn erbyn unrhyw wanhau, unrhyw gyfyngu ar ein hawliau ni.

Ym maes hyrwyddo a hybu, mae Plaid Cymru yn credu bod angen corff annibynnol i wneud y gwaith pwysig yma, gan adael y comisiynydd yn rhydd i ganolbwyntio ar y gwaith o osod safonau a rheoleiddio. Mi fyddai sefydlu comisiwn fyddai’n ceisio gwneud yr holl waith sydd ei angen yn gam sylweddol yn ôl, a dyna pam rydym ni wedi dadlau yn gyson dros gael asiantaeth hyd braich i hyrwyddo, hybu ac i gynllunio’n strategol dros y Gymraeg ar sail egwyddorion cynllunio ieithyddol cadarn.

Cryfhau ein hawliau ni sydd angen, a dyna ddod â ni at y sector preifat. Mae yna sawl esiampl o pam fod angen ymestyn y safonau i’r sector preifat. Mae’r rheini wedi amlygu eu hunain dros y misoedd diwethaf: saga Sports Direct, pan geisiwyd cyfyngu ar hawliau siaradwyr Cymraeg i ddefnyddio’r iaith yn y gweithle; Santander a chwmni Banc Lloyds yn gwrthod derbyn papurau yn yr iaith Gymraeg, ac yn y blaen. Ac mi hoffwn i ddiolch i’r Gweinidog am ei ymateb chwyrn yn erbyn Sports Direct a’r banciau. Ond rwy’n nodi bod y Papur Gwyn yn dweud hyn:

‘Nid ydym yn cynnig y dylai Llywodraeth Cymru osod Safonau’n fuan ar gyrff nad ydynt yn dod o fewn system y Safonau ar hyn o bryd.’

Sef y rhan fwyaf o’r sector preifat. Ac, yn anffodus, mae hanes yn dangos nad ydy dibynnu ar berswadio cyrff i fabwysiadu hawliau ar gyfer siaradwyr Cymraeg yn gweithio. Mae angen deddfu, ac mae angen ymestyn y ddeddfwriaeth i’r sector preifat, ond nid yw hynny yn y Papur Gwyn. Rwyf yn nodi eich bod chi y prynhawn yma wedi dweud eich bod chi o blaid ein gwelliant ni—gwelliant 7—ac rwy’n croesawu clywed hynny heddiw.

Mae angen i chi weithredu. Dyna ydy’r prif fater o dan sylw—mae angen i chi weithredu. Mae angen symud ymlaen efo gosod y safonau ar y cyrff iechyd, ac rwy’n croesawu’r ffaith eich bod chi’n dweud, o’r diwedd, ar ôl bron i ddwy flynedd—neu dros ddwy flynedd, a dweud y gwir—y bydd y Llywodraeth yn symud ar hyn. Mae gan gleifion hawl i gael trafod eu problemau yn y Gymraeg. Mae’r adroddiad ar safonau’r cymdeithasau tai ar eich desg chi ers dwy flynedd, y cwmnïau dŵr ers bron i ddwy flynedd, bysiau a threnau a’r rheilffyrdd ers bron i flwyddyn. Mae yna lawer iawn o waith i’w wneud, a megis dechrau ydym ni. Rŵan ydy’r amser i weithredu. Ac efallai nad rŵan ydy’r amser i fod yn trafod Papur Gwyn fel hwn. Beth am symud ymlaen efo’r gwaith? Beth am ddechrau gweithredu?

Yn y cefndir, wrth gwrs, mae’ch strategaeth miliwn o siaradwyr chi. Oni ddylai’r Llywodraeth fod yn canolbwyntio ar y gwaith sydd angen ei gychwyn yn y fan honno, yn y strategaeth miliwn o siaradwyr, yn hytrach na chreu trafodaeth ddiangen am Ddeddf sydd angen amser i wreiddio, a safonau sydd angen eu gosod a’u gweithredu?

Can we be clear from the outset? The proposals of the Labour Government are going to weaken our rights. Abolishing the role of the commissioner is going to weaken our rights. Going back to one body and expecting that to carry out two entirely different functions is weakening our rights. Putting the power in the hands of the Government instead of the Assembly in terms of determining who should fall under that language duties and when—that weakens our rights. Abolishing the current list that ensures that the Assembly has the right to impose language duties on some private companies does weaken our rights as Welsh speakers. Abolishing the right of the public to complain to the Welsh Language Commissioner does weaken our rights as Welsh speakers. Saying that only serious complaints will be investigated—there’s no definition of what a serious complaint actually constitutes—that, again, restricts our rights as Welsh speakers. Plaid Cymru is against any weakening, any restriction, on our rights.

In terms of promotion, Plaid Cymru believes that we need an independent body to do this important work, leaving the commissioner to focus on the work of setting standards and regulation. Establishing a commission that would be trying to do all the work that was necessary would be a backwards step, and that’s why we’ve argued consistently for having an arm’s-length agency to promote and to facilitate and to plan strategically for the Welsh language on the basis of robust linguistic principles.

We need to strengthen our rights, and that brings us to the private sector. There are several examples of why we need to extend these standards to the private sector, and they’ve been highlighted over the last few months: the Sports Direct saga, when Welsh speakers’ rights were restricted in the workplace; and Santander and Lloyds Bank refusing to accept papers in the Welsh language and so forth. I’d like to thank the Minister for his swift response to those cases. But I do note that the White Paper says this:

‘We are not proposing that the Welsh Government will imminently be imposingStandards on bodies which do not currently come within the Standards system.’

Namely the majority of the private sector. Unfortunately, history shows that depending on persuasion of bodies to protect Welsh language rights doesn’t work. We need to legislate and we need to extend the legislation to the private sector. But that’s not in White Paper, although I do note that you this afternoon have said that you’re in favour of our amendment 7, and I do welcome that greatly.

We need you to act—that’s the main issue. You need to act. We need to move forward with imposing these standards on the health bodies, and I do welcome the fact that you say at last, after nearly two years—over two years, to tell you the truth—that the Government will move on this. Patients have the right to discuss their problems through the medium of Welsh. And the report on standards for the housing associations has been on your desk for two years, and the water companies for nearly two years. Buses and trains and railways—nearly two years. There’s a lot of work to be done and we’re just starting. Now is the time to act, and maybe now is not the time to be discussing this kind of White Paper. What about moving forward with the work? What about starting to act?

In the background, of course, is your 1 million speakers strategy. Shouldn’t the Government be focusing on the work that’s needed to launch that million Welsh speakers strategy, rather than having an unnecessary debate about a piece of legislation that’s going to take time to bed in and standards that need to be imposed and implemented?

Rhaid inni ymrafael â Phapur Gwyn y Llywodraeth ar sail un egwyddor bwysig—bod popeth nawr ym maes y Gymraeg yn ddarostyngedig i’r egwyddor o sicrhau miliwn o siaradwyr erbyn 2050. Ac mae’r sialens y mae’r strategaeth newydd yn ei rhoi i bob un ohonom yn drawsnewidiol. Os ydym ni o ddifrif ein bod ni am weld uchelgais y strategaeth yn realiti, bydd yn rhaid i ni gydnabod bod y tirwedd ieithyddol yn newid yn llwyr. Ac, mewn cyfnod o gyni, bydd angen sicrhau bod pob ceiniog sy’n cael ei gwario, gan unrhyw gorff, ar dwf yr iaith yn cael impact uniongyrchol ar lawr gwlad.

Mae’r ffocws ar y mwyaf hyd yn hyn wedi bod ar hawliau—hawliau drwy safonau. Mae’n amlwg bod lle i ddiwygio y broses o greu a gosod safonau; gwelsom dystiolaeth o bob tu bod y broses yn feichus i bawb. Y nod sydd rhaid yn y fan yma yw sicrhau bod y safonau yn gweithio, a bod ymdrech ac adnoddau yn cael eu ffocysu ar yrru i fyny safonau darpariaeth, nid ar negodi a gweinyddu.

A gaf i ddweud fy mod i yn bersonol yn cefnogi’r cysyniad o hawl gyffredinol? Mae gyda ni sawl cyfundrefn sy’n llwyddo i greu hawliau, ynghyd â phroses o gloriannu hawliau pan mae’n nhw’n gwrthdaro. A gyda dychymyg, rwy’n credu y gallai hynny weithio gyda hawl gyffredinol i ddefnyddio’r Gymraeg. Ond rwy’n barod i dderbyn y pwynt a wneir yn y Papur Gwyn bod cymhlethdodau a chyfyngiadau hefyd yn dod yn sgil hynny. Rwy’n sicr y dylem ni ymestyn safonau i gwmpasu archfarchnadoedd, banciau ac ati. Rwy’n croesawu ymroddiad y Gweinidog i wneud hynny o dan y gyfundrefn arfaethedig, a hoffwn glywed ganddo, felly, beth yw ei gynllun ynglŷn â hynny.

Y gwir amdani yw na allwn ni gyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr gyda’r cydbwysedd presennol sydd rhwng hawliau a hybu. Nid yw cynnal ac ehangu’r gyfundrefn safonau bresennol ddim yn ddigonol. Mae grym hawliau i greu newid yn dibynnu ar ein parodrwydd i fynnu ein hawliau. Ac mae’r Papur Gwyn yn glir bod llawer mwy o siaradwyr y Gymraeg na sydd o bobl sy’n manteisio ar eu hawliau. Dim ond drwy hybu a hyrwyddo y mae creu yr hyder i fwy a mwy o siaradwyr fynnu eu hawliau. Mae angen hybu mewn cymdeithas yn gyffredinol. Mae’r strategaeth a’r Papur Gwyn yn manylu ar hynny. Ond mae angen hybu o fewn y cyrff sy’n ddarostyngedig i’r safonau—newid diwylliant, nid jest rheoleiddio. Gall newid ffyrdd o weithio i greu diwylliant dwyieithog feithrin hygyrchedd mewn gwahanol ffyrdd a meithrin creadigrwydd mewn ffyrdd amrywiol o weithredu, ac mae angen creu gofod am sgwrs gynhwysol, ddychmygus am fanteision y Gymraeg yn y cyrff hynny.

Rwy’n croesawu, felly, y cynnig i ailddiffinio safonau a chreu ffocws newydd ar ddyletswyddau cynllunio iaith—dyletswydd a fydd yn golygu mwy na bwrw tic mewn blwch a chyfundrefn a fydd yn sicrhau cydymffurfiaeth gyda dyletswydd i ymchwilio, cynllunio a darparu. Dyma’r cyfle nawr i wir ddechrau trawsnewid y tirlun.

Un gair am strwythur, hynny yw y comisiwn newydd. Nid dyma’r elfen bwysicaf yn y Papur Gwyn yn fy marn i. Ond hefyd ni ddylem fod yn geidwadol yn ein hagwedd at ddiwygio strwythur os oes angen gwneud hynny i ateb galw newydd. Mae maint y sialens yn y strategaeth yn creu galw newydd. Y cynnig yw y dylai pwerau gorfodi a chydymffurfio’r comisiynydd barhau. Mae wedi bod yn gydnabyddedig ers degawd a mwy mai o fewn strwythur bwrdd ac nid trwy awdurdodi unigolyn y mae hynny’n fwy addas am amryw o resymau. Felly, mae’n briodol i esblygu’r corff sy’n rheoleiddio erbyn hyn.

Pum deg pum mlynedd yn ôl, yn Chwefror 1962, mewn cyfweliad radio, datganodd Jim Griffiths, Aelod Seneddol Llanelli, mai dyfodol y Gymraeg oedd her fwyaf Cymru—gosodiad cryn anarferol i Aelod Seneddol Llafur bryd hynny. Yr un mis, traddododd Saunders Lewis ei ddarlith ‘Tynged yr Iaith’ a drawsnewidiodd ein hymwybyddiaeth fel cenedl o’r bygythiad i ddiwylliant Cymraeg. Gwnaeth ef ddarogan y byddai’r Gymraeg wedi marw erbyn dechrau’r ganrif hon. Wel, fel siaradwyr Cymraeg, rŷm ni yma o hyd, ond dim ond trwy weithio a gweithredu ac y mae mwy o’r ddau i’w wneud—

We have to deal with the Government’s White Paper on the basis of one important principle—that everything now in the area of the Welsh language is subject to the principle of securing a million Welsh speakers by 2050. The challenge posed by the new strategy is transformational for all of us. If we are serious that we want to see the ambition of the strategy made reality, then we have to recognise that the linguistic landscape has to change entirely. In a period of austerity, we will need to ensure that every penny spent by any body on the growth of the Welsh language has a direct impact on the ground.

The focus for the most part has been on rights—rights through standards—and it is clear that there is room to reform the process of creating and imposing standards. We saw evidence from all areas that it was a burdensome process for everyone, and the aim here is to ensure that the standards work and that effort and resources are focused on driving up standards of provision, rather than negotiating and administration.

May I say that I personally support the concept of a general right? We have a number of regimes that do provide rights, as well as a process of balancing rights when they come into conflict. And with some imagination, I think that could work with a general right to use the Welsh language. But I’m willing to accept the point made in the White Paper that there are some complexities and limitations arising from that. I am convinced that we should extend standards to include supermarkets and banks and so on, and I welcome the commitment of the Minister to do that under the proposed system. I would like to hear from him, therefore, what his proposals are in that area.

The truth of the matter is that we can’t reach that aim of a million Welsh speakers with the current balance between rights and promotion. Maintaining and enhancing the current standards system is not enough. The power of rights to generate change depends on the willingness to insist on using those rights. The White Papers is clear that there are far more Welsh speakers than there are people taking advantage of the right to use the Welsh language. So, only through promotion can we create that confidence for more and more Welsh speakers to insist on those rights. We need to promote in wider society. The strategy and the White Paper go into some detail on that. But we need promotion within the organisations that are subject to standards too—a culture change, not just regulation. Changing ways of working to create a bilingual ethos can develop access in various ways and it can generate creativity, and we need to create a space for an inclusive conversation on the benefits of the Welsh language within those organisations.

I welcome, therefore, the proposals to redefine standards and to create a new focus on language planning duty—a duty that will mean more than a tick-box exercise and a system that will mean compliance with a duty to carry out inquiries, to plan and to provide. This is the opportunity now to truly transform the landscape.

Just a few words on structure, namely the new commission. This isn’t the most important element of the White Paper in my view, but we shouldn’t be conservative in our views to reforming structures, if that is required to meet new demands. The scale of the challenge in the strategy does create new demands. The proposal is that the enforcement and compliance powers of the commissioner should remain. It has been recognised for a decade or more that it is through a board, rather than through an individual, that that is most appropriately achieved for many reasons. So, it is appropriate that we evolve the regulatory body.

Fifty-five years ago, in February 1962, in a radio interview, Jim Griffiths, Member of Parliament for Llanelli, stated that the future of the Welsh language was the greatest challenge facing Wales. It was an unusual statement for a Labour MP to make at that time. In the same month, Saunders Lewis gave his ‘Tynged yr Iaith’ lecture, which transformed our awareness as a nation of the threat to Welsh culture. He predicted that the Welsh language would have died by the beginning of this century. Well, as Welsh speakers, we are still here, but it’s only through working together and taking action—

Cyn i chi gloi, a fyddech chi’n gallu, ac rwyf wedi bod yn gwrando’n astud—? Ar y cwestiwn canolog yma, sydd yn codi mewn cyd-destunau eraill hefyd, wrth gwrs, ai system sydd yn canoli grym gyda’r Llywodraeth neu system o gomisiynydd neu gomisiwn sydd yn annibynnol ar Lywodraeth er mwyn rhoi’r hygrededd a’r hyder i siaradwyr Cymraeg bod eu hawliau yn cael eu cydnabod—beth yw barn yr Aelod ynglŷn ag hynny?

Before you close, could you, and I’ve been listening intently—? On this central question, which arises in other contexts, of course, is it a system that centralises power with the Government or a system of a commissioner or a commission, which is independent of a Government in order to give the credibility and the confidence to our Welsh speakers that their rights are being recognised—what’s the Member’s opinion on that?

Wel, rwy’n credu ei fod yn bosib i’r comisiwn fod yn ddigon annibynnol i allu darparu’r gwasanaeth hynny i bobl Cymru.

Rŷm ni nawr, rwy’n gobeithio, ar drothwy cyfnod o gynnydd yn y Gymraeg ac mae’n rhaid inni sicrhau bod yr offer a’r pwerau a’r adnoddau gyda ni, trwy Fil y Gymraeg, i wireddu hynny.

Well, I think that the commission can be sufficiently independent to provide that service to the people of Wales.

We are now, I hope, at the beginning of a period of development for the Welsh language and we must ensure that the powers and resources are available to us, through the Welsh language Bill, to achieve that.

My party broadly supports the approach that the Government takes to the promotion of the Welsh language and we strongly support the Cymraeg 2050 proposals. I believe that the Minister for Lifelong Learning and Welsh language’s approach is the right one—it’s a consensual approach, and that is the only way in which we will, I think, be able to succeed in the objective that everybody in this Chamber approves of.

I think that the proposals in the White Paper, by and large, are very sensible. Suzy Davies started by saying that value for money, cutting bureaucracy and improving the balance between promotion and empowerment are very laudable objectives. I certainly support what the Minister said in his speech about introducing real democratic control into the development and imposition of standards. I think it is right that it’s from the Government that those should be initiated rather than from an independent body. I think he hit the nail exactly on the head when he said that what he wanted to achieve was unity across the nation for a consensus to take this forward. This is vitally necessary because we’ve got a long way to go and there are a lot of people who need to be convinced that this is the right thing to be doing. I have no doubt myself that it is. I do want to see ultimately a bilingual nation. It probably won’t be in my lifetime, but nevertheless, I think that this strategy is definitely going to help us to achieve that.

Having said that, we can support the Plaid Cymru amendments, apart from amendment 7, as well as the Conservative amendments, but I don’t think that the wording on the order paper is actually in conflict with what the Minister was arguing for earlier on. I do think that the arguments that have been put forward on this side of the Chamber will flesh those words out, but they won’t actually be on the record in the same way as an amended motion. So, I do think that that is worth while.

The only caveat that I want to introduce into this debate is about the extension of standards to the private sector. This is something that should happen but it’s the time frame that is the key issue here. It is right that big companies like BT, or big utility companies, should be treated, in effect, as the public sector—they can afford it—but we’ve heard debates about the impact of austerity today, and I’m not going to rehearse those, but the business climate is not easy and we must be careful not to impose too early what might be significant costs upon businesses that can’t afford them.

I was rather alarmed, in a way, to hear Sian Gwenllian say that persuasion doesn’t work therefore we must have compulsion. This, I don’t think, is the right attitude. [Interruption.] Yes—

Mae fy mhlaid yn cefnogi'n fras y dull y mae'r Llywodraeth yn ei gymryd i hyrwyddo'r Gymraeg ac rydym yn cefnogi'n gryf y cynigion Cymraeg 2050. Rwy’n credu bod yr ymagwedd iawn gan Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes—mae'n ymagwedd gydsyniol, a dyna'r unig ffordd y byddwn, yn fy marn i, yn gallu llwyddo yn yr amcan y mae pawb yn y Siambr hon yn ei gymeradwyo.

Rwy’n credu bod y cynigion yn y Papur Gwyn, ar y cyfan, yn rhai synhwyrol iawn. Dechreuodd Suzy Davies trwy ddweud bod gwerth am arian, lleihau biwrocratiaeth a gwella'r cydbwysedd rhwng hyrwyddo a grymuso yn amcanion canmoladwy iawn. Rwyf yn sicr yn cefnogi'r hyn a ddywedodd y Gweinidog yn ei araith am gyflwyno rheolaeth ddemocrataidd wirioneddol i ddatblygu a gosod safonau. Rwy'n credu ei bod yn iawn mai'r Llywodraeth ddylai gychwyn y rheini yn hytrach na chorff annibynnol. Rwy'n credu ei fod wedi taro'r hoelen ar ei phen pan ddywedodd mai’r hyn yr oedd eisiau ei gyflawni oedd undod ar draws y genedl ar gyfer consensws i symud hyn ymlaen. Mae hyn yn gwbl hanfodol oherwydd mae gennym ffordd faith i fynd ac mae llawer o bobl y mae angen eu hargyhoeddi mai dyma'r peth iawn i'w wneud. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fy hun ynglŷn â hynny. Rwyf i eisiau gweld cenedl ddwyieithog yn y pen draw. Mae'n debyg na fydd yn digwydd yn ystod fy oes i, ond serch hynny, credaf fod y strategaeth hon yn bendant yn mynd i’n helpu i gyflawni hynny.

Wedi dweud hynny, gallwn gefnogi gwelliannau Plaid Cymru, heblaw am welliant 7, yn ogystal â gwelliannau'r Ceidwadwyr, ond nid wyf yn credu bod y geiriad ar y papur gorchymyn mewn gwirionedd yn gwrthdaro â'r hyn yr oedd y Gweinidog yn dadlau drosto yn gynharach. Rwyf yn credu y bydd y dadleuon a gyflwynwyd ar yr ochr hon i'r Siambr yn rhoi cig ar y geiriau hynny, ond ni fyddant ar y cofnod mewn gwirionedd yn yr un modd â chynnig diwygiedig. Felly, rwy’n credu bod hynny'n werth chweil.

Mae’r unig gafeat yr wyf yn dymuno ei gyflwyno i'r ddadl hon yn ymwneud ag ymestyn safonau i'r sector preifat. Mae hyn yn rhywbeth a ddylai ddigwydd ond yr amserlen yw’r mater allweddol yn y fan yma. Mae'n iawn y dylid trin cwmnïau mawr fel BT, neu gwmnïau cyfleustodau mawr, mewn gwirionedd, fel y sector cyhoeddus—gallan nhw ei fforddio—ond rydym wedi clywed dadleuon ynghylch effaith cyni heddiw, ac nid wyf yn mynd i ailadrodd y rheini, ond nid yw’r amgylchiadau yn hawdd i fusnesau ac mae’n rhaid inni fod yn ofalus i beidio â gosod yn rhy gynnar yr hyn a allai fod yn gostau sylweddol ar fusnesau nad ydynt yn gallu eu fforddio.

Cefais fy nychryn braidd, mewn ffordd, o glywed Siân Gwenllian yn dweud nad yw perswâd yn gweithio ac felly bod yn rhaid i ni gael gorfodaeth. Nid dyma’r agwedd iawn yn fy marn i. [Torri ar draws.] Gwnaf—

Thank you for taking the intervention, as I didn’t get a chance to speak in my submission here. On the point of private companies, obviously, we’re a small and medium enterprise country. Do you think that the requirement for any standards to be reasonable and proportionate is enough to ensure that those small and medium enterprises are protected against the possibilities that you were alluding to?

Diolch am dderbyn yr ymyriad, gan na chefais gyfle i siarad yn fy nghyflwyniad yn y fan yma. O ran y pwynt am gwmnïau preifat, yn amlwg, gwlad o fusnesau bach a chanolig ydym ni. Ydych chi'n credu bod y gofyniad i unrhyw safonau fod yn rhesymol a chymesur yn ddigon i sicrhau bod y busnesau bach a chanolig hynny yn cael eu gwarchod rhag y posibiliadau yr oeddech chi’n cyfeirio atynt?

Well, it might be. It’s not something as yet I’ve been convinced on. I would like to consider that in greater detail. I do think that there should be some sort of de minimis test, whether that’s by reason of the size of the company, whether that’s measured in terms of number of employees or turnover or whatever. I don’t personally believe that the Government has any intention of embarking upon two draconian set of obligations at all. But I would hate to think that we would create antagonism where it needn’t exist by adding fuel to people’s fears that are unnecessary.

We had a most unfortunate situation in Llangennech last year in the school, and what I saw there worried me a great deal, because I do want to see more bilingual education and I do want to see more Welsh language-medium education, but the parents of that school were not convinced that this was the right thing to do, and the policy of the county council was creating a real antagonism there, which I think actually would set the language back rather than take it forward. So, I’m in favour of an evolutionary approach to this. I do believe the Government has to lead and I do think it should nudge heavily in the right direction, but I do think that we need to be very clear, before we pass motions, exactly what obligations we’re imposing. Broad, general-terms formulations that might be misinterpreted in a way that is disadvantageous to the achievement of the objective that we all share I think would be a retrograde step.

Wel, gallai fod. Nid yw’n rhywbeth yr wyf wedi fy argyhoeddi yn ei gylch hyd yma. Hoffwn ystyried hynny yn fanylach. Rwyf yn credu y dylid cael rhyw fath o brawf de minimis, boed hynny yn ymwneud â maint y cwmni, a boed hynny'n cael ei fesur drwy nifer y gweithwyr neu’r trosiant neu beth bynnag. Nid wyf i’n bersonol yn credu bod gan y Llywodraeth unrhyw fwriad o gwbl i ymgymryd â dwy gyfres o rwymedigaethau llym iawn. Ond byddwn yn casáu meddwl y byddem yn creu gelyniaeth pan nad oes angen hynny trwy gynyddu ofnau pobl yn ddiangen.

Cawsom sefyllfa anffodus iawn yn Llangennech y llynedd yn yr ysgol, ac achosodd yr hyn a welais yno bryder mawr i mi, gan fy mod i eisiau gweld mwy o addysg ddwyieithog a fy mod i eisiau gweld mwy o addysg cyfrwng Cymraeg, ond nid oedd rhieni'r ysgol honno wedi eu hargyhoeddi mai dyna oedd y peth iawn i'w wneud, ac roedd polisi'r cyngor sir yn creu gelyniaeth wirioneddol yno, ac rwy’n credu y byddai'n golygu cam yn ôl i’r iaith mewn gwirionedd yn hytrach na cham ymlaen. Felly, rwyf o blaid agwedd esblygol tuag at hyn. Rwyf yn credu bod yn rhaid i'r Llywodraeth arwain ac rwy'n meddwl y dylai ddylanwadu'n gryf i’r cyfeiriad iawn, ond rwyf yn credu bod angen i ni fod yn glir iawn, cyn i ni basio cynigion, o ran pa rwymedigaethau yn union yr ydym ni’n eu gosod. Yn fy marn i, byddai datganiadau bras, mewn termau cyffredinol, y gellid eu camddehongli mewn modd a fyddai’n anfanteisiol i gyflawni'r amcan yr ydym i gyd yn ei rannu. Rwy'n credu y byddai'n gam yn ôl.

Mae yna waith mawr i’w wneud i gyrraedd nodau’r strategaeth iaith, onid oes? Mae yna wagleoedd, yn sicr. A’r asiantaeth hyrwyddo a hybu ydy un ohonyn nhw, a dweud y gwir. Roedd ein plaid ni yn galw am greu asiantaeth o’r math hwnnw ac roedd sicr yn gamgymeriad strategol i gael gwared â’r elfen honno. Ond wrth geisio llanw’r gwagle yna, y perygl yw, wrth gwrs, ein bod ni wedyn yn gwanhau yn enbyd y rhan o’r gyfundrefn sydd yn ymwneud â rheoleiddio sydd yn dechrau delifro, a dweud y gwir.

Roeddwn yn edrych ar y ffigurau ar gyfer y cynnydd sydd wedi bod yn barod yn adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg. Maent yn syfrdanol, a dweud y gwir, o ystyried bod y gyfundrefn newydd o dan y Mesur ddim ond wedi bod yn gweithredu ers ychydig dros flwyddyn yn llawn. Hynny yw, cyfarchiad Cymraeg neu ddwyieithog i 90 y cant o alwadau ffôn—cynnydd o 31 y cant ers y flwyddyn flaenorol. Pum deg pedwar o dderbynfeydd yn arddangos yn glir fod croeso i ddefnyddio’r Gymraeg—cynnydd o 28 y cant dros y flwyddyn flaenorol. A nawr 25 y cant o hysbysebion swyddi yn dweud bod y Gymraeg yn hanfodol—cynnydd o 9 y cant ers y flwyddyn cyn hynny.

Rŷm ni mewn perig o chwalu’r gyfundrefn reoleiddio, yntefe, wrth ei bod hi nawr yn dechrau delifro. Wel, nid fi sydd yn dweud hynny, Alun. Roeddech chi’n dweud eich bod chi eisiau consensws. Cael ei chwalu mae’r consensws iaith. Mae Dyfodol yr Iaith yn gwrthwynebu, mae Cymdeithas yr Iaith yn gwrthwynebu, mae hyd yn oed Huw Onllwyn, cyn-bennaeth uned iaith Llywodraeth Cymru, yn collfarnu rhai o’r awgrymiadau craidd yma sydd gyda chi. Hynny yw, mae creu un corff ar gyfer hybu a rheoleiddio yn gamgymeriad, oherwydd maen nhw’n nodau ac yn weithgareddau gwahanol iawn sydd yn galw am ymagwedd a llywodraethiant a sgiliau gwahanol iawn.

Mae’r cwestiwn yma’n ganolog, o roi’r grym i’r Llywodraeth i osod y safonau. Mae hynny’n gamgymeriad dybryd, ac mae Huw Onllwyn ei hunan yn dweud, ‘Rwy’n ofni ein bod ni ar fin colli gwasanaeth pencampwr iaith annibynnol’, a’r Llywodraeth fydd yn rheoli popeth. Ac yng nghyd-destun hawliau, wrth gwrs, mae hynny’n bryder mawr, yntefe, achos beth sy’n digwydd os ydy gwleidyddiaeth yn newid? Roedd y Gweinidog yn sôn bod sefyllfa’r comisiynydd yn rhoi’r grym i gyd yn nwylo un person. Wel, yn ffeithiol, mae yna ddirprwy gomisiynydd ac yn y blaen, ac mae yna system lywodraethiant, ac mae yna staff ac yn y blaen. Ond, wrth gwrs, beth rŷch chi’n ei awgrymu, wrth roi’r hawl i’r Llywodraeth osod y safonau, yn y pen draw, ydy rhoi—. Wel, ar hyn o bryd, Alun, ar hyn o bryd mae’r safonau’n dod yn ôl i’r Cynulliad yma. Mae hynny’n briodol, wrth gwrs, mewn system ddemocrataidd. Beth rydym ni’n sôn amdano fe, wrth gwrs, ydy rhoi gormod o reolaeth uniongyrchol i’r Llywodraeth, a’r Llywodraeth, wrth gwrs, wedi hynny, yn wynebu gwrthdaro buddiannau. Maen nhw’n ariannu’r cyrff sydd yn cael eu rheoleiddio, a Gweinidogion yn dod atyn nhw wedi hynny i ddweud, ‘Wel, a ydym ni’n gallu gwanychu’r safonau yn y cyd-destun hwnnw?’

Mae system o annibyniaeth trwy system gomisiynydd neu gorff ‘collective’ yn golygu bod yna hyder gan siaradwyr Cymraeg fod yr hawliau yn mynd i gael eu gweithredu. Roedd Sian Gwenllian wedi dweud bod hyn yn hollol ganolog: yr hawl gyda’r unigolyn i gwyno’n uniongyrchol i gomisiynydd, i swyddfa comisiynydd, sydd wedi hynny yn mynd i ymchwilio. Yn lle hynny, ie, cwyno i’r cyrff sydd yn tramgwyddo. Wel, roedd hynny wedi gweithio yn arbennig o dda am flynyddoedd i siaradwyr Cymraeg, oedd e? Dyna pam roedd rhaid creu Mesur y Gymraeg: er mwyn rhoi sicrwydd i siaradwyr Cymraeg ein bod ni yn mynd i gael hawliau cyfartal yng Nghymru.

Alun, roeddet ti a fi yn rhan o’r ymgyrch yna dros hawliau i siaradwyr Cymraeg, ac rŷm ni nawr yn cefnu arno fe. Hynny yw, mae’n cael ei dynnu’n ôl, colli momentwm, glastwreiddio. Dyna mae eich Papur Gwyn chi yn ei gynrychioli. Mae eisiau dechrau o’r dechrau. Rwy’n cytuno â Jeremy Miles: pam ddim cael hawliau sylfaenol mewn deddfwriaeth? Dyna sydd wedi delifro i bobl eraill mewn cyd-destunau eraill o anfantais. Pam nad yw Llywodraeth Cymru yn dangos y math yna o uchelgais a radicaliaeth yn lle’r Papur Gwyn tila yma sydd yn mynd â ni gam yn ôl?

There is major work to be done to reach the objectives of the language strategy. There are gaps, certainly. And the promotion agency is one of them. Our party called for the creation of that kind of agency and it certainly was a strategic error to get rid of that element. But in trying to fill that vacuum, the risk is that we then weaken severely the part of the system relating to regulation, which it starting to deliver, to tell you the truth.

I was looking at figures for the progress that has been in terms of the annual report of the Welsh Language Commissioner. They’re amazing, to tell you the truth, given that the new system under the Measure has only been in existence for just over a year in full. That is, a Welsh language or bilingual greeting to 90 per cent of phone calls—a 31 per cent increase since the previous year. Fifty four receptions showing clearly that you’re welcome to use Welsh—an increase of 28 per cent over the previous year. And now 25 per cent of job advertisements saying that the Welsh language is essential—an increase of 9 per cent from the previous year.

We’re at risk of destroying the regulatory system as it starts to deliver. Well, it’s not me saying that, Alun. You said that you wanted a consensus. Well, the language consensus is being destroyed. Dyfodol yr Iaith and Cymdeithas yr Iaith both oppose, and even Huw Onllwyn, the former head of the Government’s language unit, is criticising some of the core suggestions that you have. Creating one body for promotion and regulation is an error, and they are different objectives and different activities that call for a different approach and different governance skills.

This question is central, in giving the power to the Government to impose the standards. That is a huge error, and Huw Onllwyn himself says, ‘I’m afraid that we’re on the verge of losing the service of an independent language champion’, and the Government will be managing everything. And in the context of rights, that is a great concern, because what happens if politics changes? The Minister talked of the fact that the position of the commissioner put the power all in the hands of one person. Well, in fact, there is a deputy commissioner and so forth, and there is a governance system, and of course there are staff and so forth. But, of course, what you’re suggesting, in giving the right to the Government to impose standards, is—. Well, at present, Alun, at present the standards come back to this Assembly. That is appropriate in a democratic system. What we’re talking about here is giving too much direct control to the Government, and the Government, of course, then facing conflicts of interest. They fund the bodies that are being regulated, and Ministers coming to them and saying, ‘Well, can we weaken the standards in that context?’

Having a system of independence through a commission or a collective body means that Welsh speakers have confidence that the rights are going to be protected. Sian Gwenllian said this is central: the right of the individual to complain directly to a commissioner, and to the office of the commissioner, which then conducts an investigation. Instead of that, complaining to the bodies that transgress, and that didn’t work very well for Welsh speakers, did it? That’s why we had to have the Welsh language Measure: in order to give assurance to the Welsh language speakers that we were going to have equal rights in Wales.

Alun, you and I were part of that campaign for rights for Welsh speakers, and we are now turning our backs on that, and it’s being withdrawn, there is a loss of momentum, and we’re diluting this. This is what your White Paper does represent. We need to start again. I agree with Jeremy Miles: why not have basic rights in legislation? That’s what’s delivered to other people in other contexts of disadvantage. Why doesn’t the Welsh Government show that kind of ambition and radicalism instead of this pitiful White Paper, which takes us a step back?

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg i ymateb i’r ddadl.

I call on the Minister for the Welsh language to reply to the debate.

Rydw i’n ddiolchgar, Llywydd, am y cyfle i gyflwyno’r drafodaeth yma a’r drafodaeth ar y Papur Gwyn, a sut rydym ni’n symud ymlaen gyda pholisi iaith. Rydw i’n hynod o ddiolchgar i bob un—pob un—sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth yma. Roeddwn i’n falch iawn o glywed sylwadau Suzy Davies, Neil Hamilton, hyd yn oed Adam Price, ac rydw i’n falch hefyd ein bod ni’n dal i allu cael y fath yma o drafodaeth amboutu dyfodol yr iaith Gymraeg.

Roeddwn i’n hynod o falch o glywed Jeremy Miles yn dyfynnu Jim Griffiths. Fe yw un o arweinyddion Llafur Cymru, a rhywun sy’n adlewyrchu’r fath o Gymreictod rydw i’n credu bod Cymru eisiau ei weld, nid jest gan y Llywodraeth ond gennym ni i gyd. Ond a gaf i ddweud cwpl o bethau wrth ymateb i’r drafodaeth? Rydw i’n clywed y cyhuddiadau yma ein bod ni yn gwanhau ein hawliau ni fel Cymry. Nid ydym ni’n gwanhau unrhyw hawliau sy’n bodoli heddiw. ‘In fact’, beth rydym ni’n ei wneud yw mynd yn bellach i ymestyn y math o hawliau sydd gyda ni, ymestyn yr hawliau rydym ni’n gallu eu gweithredu, a beth rydym ni’n mynd i’w sicrhau yw ein bod ni’n gallu gweithredu'r hawliau yma. Nid oes gen i amynedd o gwbl gyda hawliau sy’n byw—a dim ond yn byw—ar bapur. Beth rydw i eisiau eu gweld yw hawliau sy’n gallu cael eu gweithredu gan Gymry Cymraeg bob dydd, lle bynnag maen nhw yn y wlad yma, ond nid yw hynny’n digwydd ar hyn o bryd. Nid yw’n digwydd ar hyn o bryd, a dyna pam mae’n rhaid i ni weld bod yna newid, nid i wanhau—.

I am grateful, Llywydd, for the opportunity to have this debate on the White Paper and how we make progress with language policy. I’m very grateful to everyone—everyone—who’s participated in this debate. I was very pleased to hear the comments made by Suzy Davies, Neil Hamilton, even Adam Price, and I’m also pleased that we can still have this kind of debate on the future of the Welsh language.

I was particularly pleased to hear Jeremy Miles quoting Jim Griffiths, one of the leading figures of Welsh Labour, and one who reflects the kind of Welsh identity that Wales wants to see, not just from Government but from us all. May I just make a few points in response to the debate? I hear these allegations that we are weakening our rights as Welsh speakers. We are not weakening any rights that currently exist. In fact, what we are doing is going further to extend the kinds of rights that we have, to extend the rights that we can implement, and what we’re going to ensure is that we can implement these rights. I have no patience at all with rights that exist only on paper. What I want to see is rights that can be delivered for Welsh speakers every day, wherever they are in this nation, and that doesn’t happen at the moment. It doesn’t happen at the moment, and that is why we must see change.

Adam Price a gododd—

Adam Price rose—

Na, nid ydw i’n mynd i adael i chi dorri i mewn ar hyn o bryd—ar hyn o bryd—ond beth rydw i yn mynd i wneud yw sicrhau ein bod ni’n gallu gweithredu'r hawliau yna lle bynnag ydym ni ar draws Cymru. Dyna pam rydw i’n meddwl bod rhaid i ni ystyried sut ydym ni’n cryfhau ein hawliau ni. Nid yw’n ddigon da—nid yw e byth yn ddigon da—i jest ddod i fan hyn yn y Siambr a dweud nad ydym ni’n fodlon newid, bod gyda ni system sy’n bodoli ar hyn o bryd; nid yw hi’n ddigonol, ond nid ydym ni’n fodlon ystyried sut rydym ni’n newid y system honno.

Rydw i’n gwybod, Adam, eich bod chi’n eistedd ar bwys UKIP nawr, ond mi fuaswn i’n gofyn i chi beidio bod cweit mor geidwadol ag yr wyt ti wedi bod.

No, I’m not going to take an intervention at this point, but what I am going to do is to ensure that we can operate those rights wherever we are in Wales. That is why I think that we must consider how we strengthen our rights. It is not good enough—it’s never good enough—simply to come to this Chamber and say that we’re not content to change, we have the status quo; it’s not adequate, but we’re not willing to consider how we change that system.

I know, Adam, that you’re sitting next to UKIP now, but I would ask you not to be quite so conservative as you have been.

A ydy’r Gweinidog o leiaf yn ei hystyried hi yn dystiolaeth glir bod yna ddiffygion, o bosib, yn y Papur Gwyn yma fod pob cymdeithas, pob corff sy’n cynrychioli ymgyrchwyr iaith, siaradwyr Cymraeg, yn dweud eu bod nhw yn poeni bod y Papur Gwyn yma yn mynd i wanhau hawliau siaradwyr Cymraeg? Fe fyddech chi’n gwrando ar Stonewall petasai’n fater o hawliau pobl hoyw. Pam nad ydych chi’n gwrando ar y mudiadau iaith?

Does the Minister at least consider that it’s clear evidence that there are deficiencies in this White Paper that everybody that represents Welsh campaigners, Welsh speakers, say that they’re concerned that this White Paper is going to weaken the rights of Welsh speakers? You would listen to Stonewall if it was a matter of the rights of gay people. Why aren’t you listening to the Welsh language bodies?

Rydw i yn gwrando. Rydw i yn gwrando. Roeddwn i yn Llandudno yn trafod â phobl ddoe. Roeddwn i yn Abertawe bythefnos yn ôl yn gwrando ar bobl. Rydw i’n mynd i barhau i deithio o gwmpas Cymru yn gwrando ac yn siarad â phobl. Beth rydw i’n ei ddweud wrthych chi nawr, Adam, yn eithaf clir, yw nad yw pobl yn cytuno â beth rydych chi’n ei ddweud y prynhawn yma. Mae yna bobl rydw i’n siarad â nhw, ar draws y wlad hon, nad ydynt yn cytuno â phob dim rydych chi a Sian wedi’i ddweud y prynhawn yma, ac mae angen i chi ystyried ac i feddwl hynny. Mae’n rhaid i ni, fel Senedd Cymru, adlewyrchu beth ydy ein gweledigaeth ni i gyd ar gyfer dyfodol yr iaith Gymraeg. Rydw i’n hollol glir yn fy meddwl i bod rhaid i ni gryfhau'r hawliau sydd gyda ni fel Cymry Cymraeg i ddefnyddio’r Gymraeg lle bynnag ydym ni ac i sicrhau ein bod ni’n gallu cael gwasanaethau yn y Gymraeg, ac mae’n rhaid ein bod ni’n gwneud hynny.

Mae’r rhaid i ni hefyd wneud hynny mewn system ddemocrataidd, a system o ddemocratiaeth. Beth rydw i’n ei glywed ambell waith yw nad yw pobl yn trystio ein democratiaeth ni, nad yw pobl yn fodlon trystio’r ddemocratiaeth sydd gyda ni. Nawr, rydw i’n meddwl bod rhaid i ni gael rheoleiddio sy’n gwbl annibynnol o’r Llywodraeth, a dyna pam rydw i’n ystyried yr opsiwn o’r ombwdsman sydd yn hollol annibynnol o’r Llywodraeth, a hefyd yn sefydlu comisiwn gyda phwerau, gyda chyllideb, gyda grymoedd angenrheidiol i sicrhau bod y Llywodraeth yn atebol am ei weithrediadau. Hefyd, rydw i eisiau cydweithio yn well ar gyfer sut rydym ni’n gorfodi’r safonau ar gyrff gwahanol. Beth rydw i’n ei weld yw rheoleiddio fel ffordd bositif o sicrhau, os oes gwallau wedi bod, fod pobl yn cael eu hawliau wedi’u gweithredu, ond hefyd ein bod ni’n rheoleiddio drwy gydweithio â phobl, cydweithio a chwmnïau mawr, cydweithio â hyd yn oed y banciau, ond cydweithio i sicrhau bod gyda ni bolisi iaith sy’n adlewyrchu ein gweledigaeth ni.

A beth rydw i’n mynd i ddweud, wrth bennu y drafodaeth yma yw: mae gyda ni drafodaeth i’w chael ar hyn o bryd, ac mi fydda i’n dod â chasgliadau’r drafodaeth yma yn ôl i’r Cynulliad yn ystod y flwyddyn nesaf ac wedyn symud i ddeddfu. Ond fe fyddwn ni’n deddfu i sicrhau system ddeddfwriaethol a fydd yn adlewyrchu ein gallu i gyrraedd ein gweledigaeth ni, a gweledigaeth rydw i’n credu bod pob un ohonom ni yn ei rhannu. Nid ydym ni’n mynd i dreulio amser yn trafod strwythurau gwahanol. Rydym ni’n mynd i drafod dyfodol yr iaith Gymraeg, ac rydym ni yn mynd i sicrhau gweledigaeth a fydd yn cael ei rhannu ym mhob un rhan o’r wlad, o Gaerbybi i Fynwy—[Torri ar draws.]

I am listening. I am listening. I was in Llandudno discussing these issues yesterday. I was in Swansea a fortnight ago listening to people. I will continue to travel around Wales listening to people and discussing these issues with people. What I’m telling you now, quite clearly, Adam, is that people don’t particularly agree with what you’ve said this afternoon. The people I’ve spoken to across this nation don’t agree with what you and Sian have said this afternoon, and you have to consider that and think about it. We must, as the Parliament of Wales, reflect our collective vision for the future of the Welsh language. I am quite convinced in my own mind that we need to strengthen the rights we have as Welsh speakers to use the Welsh language wherever we are and to ensure that we can access Welsh services. This is something that we must do.

We must also do that within a democratic system. What I hear on occasion is that people don’t trust our democracy. People aren’t content to trust the democracy that we have. Now, I do think that we need a regulator that is wholly independent of Government, and that’s why I’m considering the ombudsman option, which is entirely independent of Government, and also the establishment of a commission with powers, with a budget and with the necessary powers to ensure that the Government is accountable for its actions. I also want to collaborate better in terms of how we enforce standards on various bodies. What I see is regulation as a positive means of ensuring that, where there have been failures, people have their rights implemented, but also that we regulate by collaborating with people, by collaborating with the large companies, and even with the banks, in order to ensure that we have a language policy that reflects our vision.

And what I want to say in concluding this debate is that there is a debate to be had, and I will bring the conclusions of this debate back to the Assembly during the next year, and we will then move towards legislating. But we will legislate to ensure a legislative framework that will reflect our ability to achieve our vision, and a vision that I think each and every one of us shares. We are not going to spend time discussing different structures. We are going to discuss the future of the Welsh language, and we are going to ensure a vision that will be shared in all parts of this country, from Holyhead to Monmouth—[Interruption.]

[Yn parhau.]—ac mi fyddwn ni yn arwain hynny.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

[Continues.]—and we will be leading on that.

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting, therefore, until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. 8. Cyfnod Pleidleisio
9. 8. Voting Time

Dyma ni yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu’r gloch, rydw i’n symud yn syth i’r bleidlais ar y Papur Gwyn ar gynigion ar gyfer y Gymraeg. Gwelliant 1: galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 44, neb yn ymatal, 11 yn erbyn, ac felly derbyniwyd gwelliant 1.

This brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to the vote on the White Paper on proposals for the Welsh language. Amendment 1: I call for a vote on amendment one, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 44, no abstentions, 11 against, and therefore amendment 1 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 44, Yn erbyn 11, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 44, Against 11, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6516.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6516.

Gwelliant 2: pleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 11, pedwar yn ymatal, 40 yn erbyn, ac felly gwrthodwyd gwelliant 2.

Amendment 2: a vote on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 11, four abstentions, 40 against, and therefore amendment 2 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 11, Yn erbyn 40, Ymatal 4.

Amendment not agreed: For 11, Against 40, Abstain 4.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6516.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6516.

Galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 43, 10 yn ymatal, dau yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 3.

I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 43, 10 abstentions, two against, and therefore amendment 3 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 43, Yn erbyn 2, Ymatal 10.

Amendment agreed: For 43, Against 2, Abstain 10.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6516.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6516.

Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 14, 11 yn ymatal, 30 yn erbyn, ac felly gwrthodwyd gwelliant 4.

I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 14, 11 abstentions, 30 against, and therefore amendment 4 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 14, Yn erbyn 30, Ymatal 11.

Amendment not agreed: For 14, Against 30, Abstain 11.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 4 i gynnig NDM6516.

Result of the vote on amendment 4 to motion NDM6516.

Galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 54, neb yn ymatal, un yn erbyn, ac felly derbyniwyd gwelliant 5.

I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 54, no abstentions, one against, and therefore amendment 5 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 54, Yn erbyn 1, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 54, Against 1, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 5 i gynnig NDM6516.

Result of the vote on amendment 5 to motion NDM6516.

Galwaf am bleidlais ar welliant 6, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 30 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 6 wedi’i wrthod.

I call for a vote on amendment 6, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 30 against, and therefore amendment 6 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 25, Yn erbyn 30, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 25, Against 30, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 6 i gynnig NDM6516.

Result of the vote on amendment 6 to motion NDM6516.

Gwelliant 7: galwaf am bleidlais ar welliant 7, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 7 wedi’i dderbyn.

Amendment 7: I call for a vote on amendment 7, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 39, no abstentions, 16 against, and therefore amendment 7 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 39, Yn erbyn 16, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 39, Against 16, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 7 i gynnig NDM6516.

Result of the vote on amendment 7 to motion NDM6516.

Galwaf am bleidlais ar welliant 8, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 30 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y gwelliant.

I call for a vote on amendment 8, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 30 against, and therefore amendment 8 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 25, Yn erbyn 30, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 25, Against 30, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 8 i gynnig NDM6516.

Result of the vote on amendment 8 to motion NDM6516.

Galwaf felly am bleidlais ar y cynnig wedi’i ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

I therefore call for a vote on the motion as amended, tabled in the name of Jane Hutt.

Cynnig NDM6516 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi'r Papur Gwyn ar gynigion ar gyfer Bil y Gymraeg a gyhoeddwyd fel testun ymgynghoriad ar 9 Awst 2017.

Yn nodi amrywiaeth y safbwyntiau a fynegwyd yn yr adroddiad cryno o'r ymatebion i'r alwad am dystiolaeth, 'Paratoi ar gyfer Bil y Gymraeg', a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2017.

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau na fydd unrhyw wanio o ran hawliau cyfreithiol presennol siaradwyr Cymraeg.

Yn croesawu awydd Llywodraeth Cymru i leihau'r lefel o fiwrocratiaeth sydd yn bodoli yn system safonau'r iaith Gymraeg.

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymestyn y safonau iaith i weddill y sector breifat.

Motion NDM6516 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the White Paper on proposals for a Welsh Language Bill published for consultation on 9 August 2017.

Notes the variety of views expressed in the summary report of responses to the call for evidence, 'Preparing for a Welsh Language Bill', published in July 2017.

Calls on the Welsh Government to ensure that there will be no weakening of the current legal rights of Welsh speakers.

Welcomes the Welsh Government's desire to reduce the level of bureaucracy that exists in the Welsh-language standards system.

Calls on the Welsh Government to extend the language standards to the rest of the private sector.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 40, pedwar yn ymatal, 11 yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig wedi’i ddiwygio.

Open the vote. Close the vote. In favour 40, four abstentions, 11 against, and therefore the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6516 fel y’i diwygiwyd: O blaid 40, Yn erbyn 11, Ymatal 4.

Motion NDM6516 as amended agreed: For 40, Against 11, Abstain 4.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6516 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6516 as amended.

Dyna ddiwedd ar ein trafodion am heddiw.

That brings today’s proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:09.

The meeting ended at 19:09.