Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
29/01/2020Cynnwys
Contents
Cyfarfu'r Cynulliad am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs. And the first question is from Mark Isherwood.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth tlodi tanwydd Llywodraeth Cymru? OAQ54981
1. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's fuel poverty strategy? OAQ54981
I expect the new plan for tackling fuel poverty in Wales to be published for consultation in February. It will be informed by the landscape review on fuel poverty published by the Wales Audit Office on 3 October.
Rwy'n disgwyl i'r cynllun newydd ar gyfer trechu tlodi tanwydd yng Nghymru gael ei gyhoeddi ar gyfer ymgynghori ym mis Chwefror. Bydd yn cael ei lywio gan yr adolygiad tirwedd ar dlodi tanwydd a gyhoeddwyd gan Swyddfa Archwilio Cymru ar 3 Hydref.
Thank you. As you know, we were looking forward to the fuel poverty strategy consultation hopefully being published this month, and the final plan next month. Last week, the Residential Landlords Association gave evidence to the Assembly's Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee inquiry into fuel poverty, and called, quote, 'for a more holistic approach', saying that properties tackled by the current strategy have so far only been in some of the most deprived areas, and there will be many fuel-poor occupiers in homes in more affluent areas as well. And, amongst other calls, they called for the least fuel efficient homes to be targeted first, such as those properties with a low energy efficiency rating, including those in the private rented sector, and support for tenants.
Last October, the Bevan Foundation report in this area found that the richest households benefited most from current fuel poverty or previous fuel poverty strategies, where the number of wealthier households in fuel poverty had fallen by 75 per cent, but, in the poorest households, only 25 per cent, and they said that provided an indication as to why the Welsh Government had failed in its target to eradicate fuel poverty.
Notwithstanding the overall reduction in the number of properties in fuel poverty, this identifies perhaps a need for a particular new focus. How will your new strategy address these concerns, and when do you expect the plan now to be published?
Diolch. Fel y gwyddoch, roeddem yn edrych ymlaen at gyhoeddi ymgynghoriad y strategaeth tlodi tanwydd y mis hwn, a'r cynllun terfynol y mis nesaf. Yr wythnos diwethaf, rhoddodd y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl dystiolaeth i ymchwiliad Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig y Cynulliad i dlodi tanwydd, gan alw, dyfynnaf, 'am ddull mwy cyfannol', gan ddweud mai eiddo yn rhai o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yn unig y mae’r strategaeth gyfredol wedi mynd i'r afael â hwy hyd yn hyn, a bod llawer o feddianwyr sy'n dlawd o ran tanwydd yn byw mewn cartrefi mewn ardaloedd mwy cyfoethog hefyd. Ac ymhlith galwadau eraill, fe wnaethant alw am dargedu’r cartrefi lleiaf effeithlon o ran tanwydd yn gyntaf, megis eiddo â sgôr effeithlonrwydd ynni isel, gan gynnwys y rheini yn y sector rhentu preifat, a chymorth i denantiaid.
Fis Hydref y llynedd, canfu adroddiad Sefydliad Bevan yn y maes hwn mai'r aelwydydd cyfoethocaf sy’n elwa fwyaf o'r strategaeth tlodi tanwydd gyfredol neu strategaethau tlodi tanwydd blaenorol, lle roedd nifer yr aelwydydd cyfoethocach mewn tlodi tanwydd wedi gostwng 75 y cant, ond 25 y cant yn unig ymhlith yr aelwydydd tlotaf, ac roeddent yn dweud bod hynny'n arwydd pam fod Llywodraeth Cymru wedi methu cyrraedd ei tharged i drechu tlodi tanwydd.
Er y gostyngiad cyffredinol yn nifer yr eiddo mewn tlodi tanwydd, mae hyn yn dangos efallai fod angen ffocws newydd penodol. Sut y bydd eich strategaeth newydd yn mynd i'r afael â'r pryderon hyn, a phryd y disgwyliwch i'r cynllun gael ei gyhoeddi?
So, I think you're right: we do need to make sure that we are tackling the most deprived households first, in my view, and, certainly, if we had more funding, then we would be able to spread it much more widely. We have made some real progress over the past 10, 11 years, and we've improved the energy efficiency of more than 55,000 homes, and we've also been able to support over 129,000 people, but there are still far too many people living in fuel poverty in Wales.
Obviously, as part of the new strategy, we can look at having that new focus, and I'd be very happy to get any evidence that's been given, and I'm very aware of the climate change committee's report into fuel poverty, and they're currently taking oral evidence. And, whilst their report will probably be published too late to have an impact on the strategy that we'll be publishing next month, I'm sure it will help us as we take the policy forward.
Credaf eich bod yn llygad eich lle: mae angen i ni sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â'r cartrefi mwyaf difreintiedig yn gyntaf, yn fy marn i, ac yn sicr, pe bai gennym fwy o arian, gallem ei ledaenu'n llawer ehangach. Rydym wedi gwneud cynnydd gwirioneddol dros y 10, 11 mlynedd diwethaf, ac rydym wedi gwella effeithlonrwydd ynni mewn mwy na 50,000 o gartrefi, ac rydym hefyd wedi gallu cefnogi dros 129,000 o bobl, ond mae gormod o lawer o bobl yn dal i fyw mewn tlodi tanwydd yng Nghymru.
Yn amlwg, fel rhan o'r strategaeth newydd, gallwn edrych ar gael y ffocws newydd hwnnw, a buaswn yn falch iawn o gael unrhyw dystiolaeth a roddwyd, ac rwy'n ymwybodol iawn o adroddiad y pwyllgor newid hinsawdd ar dlodi tanwydd, ac maent yn casglu tystiolaeth lafar ar hyn o bryd. Ac er y bydd eu hadroddiad yn cael ei gyhoeddi'n rhy hwyr yn ôl pob tebyg i gael effaith ar y strategaeth y byddwn yn ei chyhoeddi fis nesaf, rwy'n siŵr y bydd yn ein helpu wrth i ni fwrw ymlaen â'r polisi.
I'm sure, Minister, that you'd agree with me that one key component to tackling fuel poverty is ensuring that people are able to get the right advice to, potentially, switch users—something that, particularly, a lot of older people find difficult—and also to see what grant schemes, what support, might be available. You'll be aware that the Welsh Government, from the new financial year, is making some quite big changes to the advice services, the structures of the advice services, that they fund, and I wonder if you'd be good enough to talk with the relevant Ministers about those proposed changes to ensure that people, especially those in our poorest communities, and, particularly, elderly citizens, can get access to timely advice, and advice in their own communities, and, of course, where appropriate, through the medium of Welsh.
Rwy'n siŵr, Weinidog, y byddech yn cytuno â mi mai un elfen allweddol o drechu tlodi tanwydd yw sicrhau bod pobl yn gallu cael y cyngor cywir i newid defnyddwyr, o bosibl—rhywbeth y mae pobl hŷn, yn enwedig, yn ei chael hi'n anodd ei wneud—a hefyd i weld pa gynlluniau grant, pa gymorth a allai fod ar gael. Fe fyddwch yn ymwybodol y bydd Llywodraeth Cymru, yn y flwyddyn ariannol newydd, yn gwneud newidiadau eithaf sylweddol i'r gwasanaethau cynghori, strwythurau'r gwasanaethau cynghori y maent yn eu hariannu, a tybed a fyddech cystal â siarad â’r Gweinidogion perthnasol ynglŷn â’r newidiadau arfaethedig hynny er mwyn sicrhau bod pobl, yn enwedig y rheini yn ein cymunedau tlotaf, ac yn enwedig dinasyddion oedrannus, yn gallu cael mynediad at gyngor amserol, a chyngor yn eu cymunedau eu hunain, ac wrth gwrs, lle bo hynny'n briodol, drwy gyfrwng y Gymraeg.
Absolutely, and I'm very happy to have those discussions with my relevant colleagues. I think it's also something that we need to look at within our energy service, because I think people don't tend to switch users. If I look at myself, I probably should do it; we should do it regularly, I think, and certainly look at the savings that could be made. But many of us don't have time to do that; some people don't know how to access that. You've referred to elderly people; I think they wouldn't know where to go for that advice. So, I think it's really important that we look at what advice services are doing in this area. So, yes, very happy to have those discussions.
Yn sicr, ac rwy'n fwy na pharod i gael y trafodaethau hynny gyda fy nghyd-Aelodau perthnasol. Credaf ei fod hefyd yn rhywbeth y mae angen i ni edrych arno yn ein gwasanaeth ynni, gan na chredaf fod pobl yn tueddu i newid defnyddwyr. Os meddyliaf am fy hun, mae'n debyg y dylwn wneud hynny; dylem wneud hynny’n rheolaidd yn fy marn i, ac yn sicr, dylem edrych ar yr arbedion y gellid eu gwneud. Ond nid oes gan lawer ohonom amser i wneud hynny; nid yw rhai pobl yn gwybod sut i wneud hynny. Rydych wedi cyfeirio at bobl oedrannus; ni chredaf y byddent yn gwybod i ble y dylent fynd am y cyngor hwnnw. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych ar yr hyn y mae gwasanaethau cynghori’n ei wneud yn y maes hwn. Felly, ydw, rwy’n fwy na pharod i gael y trafodaethau hynny.
Minister, those figures you quoted earlier—129,000 people being helped, 50,000 homes—is good news across Wales. But, of course, those programmes were underpinned very often by a guarantee offered from the Cavity Insulation Guarantee Agency. Now, when those developers have gone wrong—either we've had a rogue developer, or we've had faulty materials, and, as a consequence, the homes have become damp and problematic—it is important, therefore, they're able to rely upon that guarantee to ensure those errors are rectified. I still have constituents who are raising concerns that they are having difficulty in getting those guarantees assured and delivered. Will you once again look at this programme to ensure that the guarantees are there for people, so that, when things do go wrong, they're able to have that and not have to spend thousands of pounds in rectifying errors, which they shouldn't have had to do?
Weinidog, y ffigurau a ddyfynnwyd gennych yn gynharach—129,000 o bobl yn cael cymorth, 50,000 o gartrefi—yn newyddion da ledled Cymru. Ond wrth gwrs, roedd y rhaglenni hynny'n seiliedig yn aml iawn ar warant a gynigiwyd gan yr Asiantaeth Gwarantau Inswleiddio Waliau Dwbl. Nawr, pan fo rhywbeth wedi mynd o’i le gyda’r datblygwyr hynny—naill ai rydym wedi cael datblygwr amheus, neu rydym wedi cael deunyddiau diffygiol, ac o ganlyniad, mae'r cartrefi wedi cael trafferth â lleithder ac yn broblemus—mae'n bwysig, felly, y gallant ddibynnu ar y warant honno i sicrhau bod y camgymeriadau hynny'n cael eu cywiro. Mae gennyf etholwyr o hyd sy'n lleisio pryderon eu bod yn ei chael hi’n anodd cael y gwarantau wedi'u sicrhau a'u cyflawni. A wnewch chi edrych eto ar y rhaglen hon er mwyn sicrhau bod y gwarantau yno i bobl, fel y gallant ddibynnu arnynt pan fydd pethau'n mynd o chwith a pheidio â gorfod gwario miloedd o bunnoedd i gywiro camgymeriadau, na ddylent orfod ei wneud?
Yes, the Member raises a very important point, and there are clearly some examples where people who've benefited from both UK and Welsh Government schemes designed to improve energy efficiency in their home—they've experienced problems, particularly with damp, and other associated problems. I know it is a matter of concern for a lot of Members, right across the Chamber—just yesterday, I met with our colleague Dawn Bowden, who's got concerns in her constituency. We know that, when it's installed and maintained correctly, it can significantly improve people's qualities of life and alleviate poverty in the way we've discussed. So, I am continuing to work with contractors; my officials are continuing to work with relevant bodies too, and I'd be very happy to update Members when I have more information.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ac mae'n amlwg fod rhai enghreifftiau lle mae pobl sydd wedi elwa o gynlluniau Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru a gynlluniwyd i wella effeithlonrwydd ynni yn eu cartref—maent wedi cael problemau, yn enwedig gyda lleithder, a phroblemau eraill cysylltiedig. Gwn ei fod yn achos pryder i lawer o Aelodau, ar draws y Siambr—ddoe ddiwethaf, cyfarfûm â'n cyd-Aelod, Dawn Bowden, sydd â phryderon yn ei hetholaeth. Pan fydd y pethau hyn yn cael eu gosod a'u cynnal yn gywir, gwyddom y gallant wella ansawdd bywyd pobl yn sylweddol a lleddfu tlodi yn y ffordd y trafodwyd gennym. Felly rwy'n parhau i weithio gyda chontractwyr; mae fy swyddogion yn parhau i weithio gyda chyrff perthnasol hefyd, ac rwy’n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau pan fydd gennyf ragor i'w rhoi.
2. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddatblygu ei pholisi ar gyfer rheoli adnoddau naturiol mewn trefi a dinasoedd? OAQ54997
2. What further steps will the Welsh Government take to develop its policy for managing natural resources in towns and cities? OAQ54997
Thank you. The Welsh Government's 'Implementing the Natural Resources Policy: a snapshot report' is due to be published next month. Natural Resources Wales's area statements will play a key role in taking forward place-based approaches to help implement the priorities and opportunities in the natural resources policy.
Diolch. Disgwylir i 'Gweithredu'r Polisi Adnoddau Naturiol: ciplun' gael ei gyhoeddi gan Lywodraeth Cymru y mis nesaf. Bydd datganiadau ardal Cyfoeth Naturiol Cymru yn chwarae rhan allweddol yn datblygu dulliau sy’n seiliedig ar le i helpu i weithredu'r blaenoriaethau a'r cyfleoedd yn y polisi adnoddau naturiol.
Thank you for that, Minister. Most people in Wales live in urban areas, and, in our inner urban areas, there are many issues around air quality and general lack of green space. So, I think improving those inner urban environments would connect people to the natural world more strongly, and I would hope would lead to better environmental behaviours—whether it's taking part in recycling schemes more effectively, or just generally supporting the great outdoors that we have in Wales. So, I'm interested, Minister, in schemes like Cynefin, which Welsh Government ran, I think, which was quite effective in my area of Newport East, for example. And in the Maindee area now, we have a group at the Maindee library—a group of volunteers, community groups—who have ideas to green the natural environment around the area, and are very interested in Welsh Government support and assistance for that sort of work. So, I'd be interested in what further steps Welsh Government might take to support such groups and to make sure that we do get that quality environment in our inner urban areas.
Diolch, Weinidog. Mae'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn byw mewn ardaloedd trefol, ac yn ein hardaloedd trefol mewnol, ceir llawer o broblemau sy’n ymwneud ag ansawdd aer a diffyg mannau gwyrdd yn gyffredinol. Felly, credaf y byddai gwella'r amgylcheddau trefol mewnol hynny yn cysylltu pobl yn gryfach â'r byd naturiol, a buaswn yn gobeithio y byddai hynny’n arwain at well ymddygiad amgylcheddol—boed hynny drwy gymryd rhan fwy effeithiol mewn cynlluniau ailgylchu, neu’n gyffredinol drwy gefnogi'r awyr agored gwych sydd gennym yng Nghymru. Felly mae gennyf ddiddordeb, Weinidog, mewn cynlluniau fel Cynefin, a gyflawnwyd gan Lywodraeth Cymru, ac a fu’n effeithiol iawn yn fy ardal i yn Nwyrain Casnewydd, er enghraifft. Ac yn ardal Maendy ar hyn o bryd, mae gennym grŵp yn llyfrgell Maendy—grŵp o wirfoddolwyr, grwpiau cymunedol—a chanddynt syniadau i wyrddu'r amgylchedd naturiol yn yr ardal, ac mae ganddynt gryn ddiddordeb yng nghefnogaeth a chymorth Llywodraeth Cymru i'r math hwnnw o waith. Felly byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed pa gamau pellach y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i gefnogi grwpiau o'r fath ac i sicrhau ein bod yn cael amgylchedd o safon yn ein hardaloedd trefol mewnol.
I very much agree with you in your appraisal of Cynefin. I think it was a scheme that operated—. The principles have been place-centred policies and priorities, and I think it facilitated very much in that partnership working to which you just referred. Since we had Cynefin, we've also introduced the enabling natural resources and well-being grant, the landfill disposals tax community scheme, and, just yesterday, you will have heard my colleague Hannah Blythyn launch the town-centre green infrastructure and biodiversity programme. That programme will very much support the implementation of environment schemes, and reflects the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 through the sustainable introduction of green infrastructure into town centres, so that it's not just environmental benefits, there are also social and economic benefits for local communities. Local authorities will have the funding for that, so, if anybody's interested listening today, they're able to find out how they can get involved by contacting their local authority.
Cytunaf yn llwyr â chi yn eich arfarniad o Cynefin. Credaf ei fod yn gynllun a fu'n gweithredu—. Yr egwyddorion oedd polisïau a blaenoriaethau a oedd yn canolbwyntio ar le, a chredaf ei fod wedi hwyluso llawer iawn o’r gwaith partneriaeth hwnnw y cyfeirioch chi ato. Ers i ni gael Cynefin, rydym hefyd wedi cyflwyno'r grant galluogi adnoddau naturiol a lles, cynllun cymunedau y dreth gwarediadau tirlenwi, a ddoe ddiwethaf, byddwch wedi clywed fy nghyd-Aelod, Hannah Blythyn, yn lansio'r rhaglen seilwaith gwyrdd a bioamrywiaeth ar gyfer canol trefi. Bydd y rhaglen honno’n cefnogi’r broses o roi cynlluniau amgylchedd ar waith, ac mae’n adlewyrchu Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, drwy gyflwyno seilwaith gwyrdd yn gynaliadwy i ganol trefi, fel nad manteision amgylcheddol yn unig a geir, ond manteision cymdeithasol ac economaidd i gymunedau lleol hefyd. Bydd gan awdurdodau lleol gyllid ar gyfer hynny, felly, os oes diddordeb gan unrhyw un sy’n gwrando heddiw, gallant ddarganfod sut y gallant gymryd rhan drwy gysylltu â'u hawdurdod lleol.
Minister, in our urban renewal strategy, 'Liveable Cities', we in the Welsh Conservatives pledged to ensure that there was a minimum of 20 per cent urban tree canopy covering Wales by 2030. You will see the green town and city movement is now taking off all around the world, and we could really also be part of that, and leading it. I want to see the day when some of the current major arterial ways through our cities are greened for cyclists and pedestrians. And at the minute we desperately need to get to that place where we think differently.
Weinidog, yn ein strategaeth adnewyddu trefol, 'Dinasoedd Byw', gwnaeth y Ceidwadwyr Cymreig addewid i sicrhau bod o leiaf 20 y cant o frigdwf trefol yng Nghymru erbyn 2030. Fe welwch fod y mudiad trefi a dinasoedd gwyrdd bellach yn mynd o nerth i nerth ledled y byd, a gallem fod yn rhan o hynny hefyd mewn gwirionedd, ac yn ei arwain. Rwyf am weld y dydd pan fydd rhai o'r priffyrdd mwyaf drwy ein dinasoedd ar hyn o bryd yn cael eu gwyrddu ar gyfer beicwyr a cherddwyr. Ac ar hyn o bryd, mae taer angen inni ddechrau meddwl mewn ffordd wahanol.
I've been having discussions with both Hannah Blythyn and Ken Skates around this issue. I think you're right; we can really lead the way here. I'm about to launch—probably in April—the environmental growth plan, which was one of the First Minister's manifesto commitments. And we'll certainly be identifying funding for just those sorts of policies, where people can get involved looking at it from your doorstep. So, this will certainly, I think, help us move in the right direction.
Rwyf wedi bod yn cael trafodaethau gyda Hannah Blythyn a Ken Skates ynghylch y mater hwn. Credaf eich bod yn llygad eich lle; gallwn arwain yn hyn o beth. Rwyf ar fin lansio—ym mis Ebrill mae'n debyg—y cynllun twf amgylcheddol, a oedd yn un o ymrwymiadau maniffesto'r Prif Weinidog. Ac yn sicr, byddwn yn nodi cyllid ar gyfer yr union fathau hynny o bolisïau, lle gall pobl gymryd rhan wrth edrych arno o garreg eu drws. Felly yn sicr, credaf y bydd hyn yn ein helpu i symud i'r cyfeiriad cywir.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Minister, there has been much conversation between you and me in this Chamber around nitrate vulnerable zones and, obviously, the environmental regulations you're looking to bring forward to control agricultural pollution, as you see it. Are you able to update us on what you told us in December, where you were having a pause in the process and you were rethinking and re-engaging with the sector to see what the regulations might finally look like?
Diolch, Lywydd. Weinidog, rydych chi a minnau wedi cael llawer o drafodaethau yn y Siambr hon ynglŷn â pharthau perygl nitradau, ac yn amlwg, y rheoliadau amgylcheddol rydych yn awyddus i'w cyflwyno i reoli llygredd amaethyddol, fel rydych chi'n ei weld. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am yr hyn a ddywedoch chi wrthym ym mis Rhagfyr, pan gawsoch saib yn y broses ac fe fuoch yn ailfeddwl ac yn ail-ymgysylltu â'r sector i weld sut olwg fyddai ar y rheoliadau yn y pen draw?
So, I think the last time we discussed this in the Chamber—. Well, there are two things to say: it's not perceived agricultural pollution—I think we know the number of incidents that we have of that—and I said to you that I would be receiving advice before the end of January. I received that advice on Monday. As you can imagine, it's a very large ministerial advice folder, which I am now reading, and I will be making an announcement, I would certainly hope, at the beginning of next month into the middle of next month.
Y tro diwethaf i ni drafod hyn yn y Siambr—. Wel, mae dau beth i'w dweud: nid llygredd amaethyddol ymddangosiadol mohono—credaf ein bod yn ymwybodol o'r nifer o achosion o hynny sydd gennym—a dywedais wrthych y buaswn yn cael cyngor cyn diwedd mis Ionawr. Cefais y cyngor hwnnw ddydd Llun. Fel y gallwch ddychmygu, mae'n ffolder fawr iawn o gyngor gweinidogol, ac rwyf wrthi'n ei darllen, a byddaf yn gwneud cyhoeddiad, buaswn yn sicr yn gobeithio, rhwng dechrau'r mis nesaf a chanol y mis nesaf.
So, we can look forward to an announcement some time in February, I think, from that answer—
O'r ateb hwnnw, credaf y gallwn edrych ymlaen at gyhoeddiad ryw bryd ym mis Chwefror—
Yes.
Gallwch.
—that you just gave me. Will you be making available, prior to that announcement, the regulatory impact assessment, because it is vital that we understand exactly the costings of this, the implications to the industry, especially for some of the livestock sectors, the beef and sheep sector in particular? And why, as I understand it, when pollution incidents actually declined in 2019, and between 2001 and 2018, there's no discernible difference between the years on agricultural pollution, you believe it necessary to bring such draconian measures forward, when obviously the working group—[Interruption.]—the working group that the Welsh Government set up itself talked and looked at bringing forward a voluntary proposal that the regulator and the sector agreed would be of benefit to reducing pollution in the agricultural sector?
—felly. A fyddwch yn sicrhau, cyn y cyhoeddiad hwnnw, fod yr asesiad effaith rheoleiddiol ar gael, gan ei bod hanfodol ein bod yn deall union gostau hyn, y goblygiadau i'r diwydiant, yn enwedig i rai o'r sectorau da byw, y sector cig eidion a defaid yn benodol? Ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, er bod nifer yr achosion o lygredd wedi gostwng mewn gwirionedd yn 2019, a rhwng 2001 a 2018, ac nad oes gwahaniaeth amlwg rhwng y blynyddoedd o ran llygredd amaethyddol, pam eich bod yn credu ei bod yn angenrheidiol cyflwyno mesurau mor llym, pan fo'r gweithgor, yn amlwg—[Torri ar draws.]—y gweithgor a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru wedi trafod ac edrych ar gyflwyno cynnig gwirfoddol y cytunodd y rheoleiddiwr a'r sector y byddai o fudd i leihau llygredd yn y sector amaethyddol?
Well, I certainly don't think they're draconian. If you look at measures in other parts of the UK, I would say we're certainly not bringing forward draconian measures, if you compare them to other parts of the UK. But that's not an issue for me. And I'll just give you some figures so that you can understand that what you've said—I think I heard you rightly—is not correct.
So, the number of agricultural pollution incidents in 2019, at the current time, stands at 157. That's unsubstantiated, because we haven't got all the figures finalised for 2019. That figure of 157 already exceeds the average of the last 10 years, which is 151. It's higher than in 2015, it's higher than in 2016, and it's higher than in 2017. The figure for 2018 is the highest that we've had for the period since 2001. So, for 17 years, the figure for 2018 was the highest, and that stood at 195 incidents. I'm sure you will agree with me this is a cause for great concern. It's unacceptable—the agricultural sector recognises it's unacceptable—and we have to do something about it. And you've got to think about also the cumulative impact of these incidents.
Wel, yn sicr, ni chredaf eu bod yn llym. Os edrychwch ar fesurau mewn rhannau eraill o'r DU, buaswn yn dweud yn sicr nad ydym yn cyflwyno mesurau llym, o gymharu â rhannau eraill o'r DU. Ond nid yw hynny'n fater i mi. A rhoddaf rai ffigurau i chi fel y gallwch ddeall nad yw'r hyn rydych wedi'i ddweud—credaf i mi eich clywed yn iawn—yn gywir.
Felly, ar hyn o bryd, nifer yr achosion o lygredd amaethyddol yn 2019 oedd 157. Nid yw'r ffigur hwnnw wedi'i gadarnhau, gan nad yw'r holl ffigurau ar gyfer 2019 yn derfynol eto. Mae'r ffigur hwnnw o 157 eisoes yn uwch na'r cyfartaledd ar gyfer y 10 mlynedd diwethaf, sef 151. Mae'n uwch nag yn 2015, mae'n uwch nag yn 2016, ac mae'n uwch nag yn 2017. Y ffigur ar gyfer 2018 yw'r uchaf a gawsom yn y cyfnod ers 2001. Felly, mewn 17 mlynedd, y ffigur ar gyfer 2018 oedd yr uchaf, sef 195 o achosion. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod hyn yn achos cryn bryder. Mae'n annerbyniol—mae'r sector amaethyddol yn cydnabod ei fod yn annerbyniol—ac mae'n rhaid inni wneud rhywbeth yn ei gylch. Ac mae'n rhaid i chi feddwl hefyd am effaith gronnol yr achosion hyn.
I agree with you. One incident is one too many, and ultimately the agricultural industry wants to do all it can to make sure that these pollution incidents are reduced. But you yourself said in 2018 there were 190 incidents reported. I think the figure you gave for 2019 was 157, which showed a downward trajectory. And can it be right to respond to these numbers with what is, in effect, a cut and paste of NVZ zones that have been put in other parts of the United Kingdom? There surely is a better way of doing this, working collaboratively with the sector to make sure that we get on top of these incidents—because, as I said, one incident is one too many; I accept that—and, above all, that there is capital funding put in place, so, whatever measures you bring forward via the regulations, the sector can apply for capital funding to make some of the improvements that the regulations will demand of them. So, can you confirm today, that, in tandem with what you're looking at with the regulations, you are also looking at the availability of capital funding and any money that might be left over in the rural development plan, or any money that you might be able to secure from the finance Minister, who is in her place this afternoon?
Rwy'n cytuno â chi. Mae un achos yn un achos yn ormod, ac yn y pen draw, mae'r diwydiant amaethyddol yn awyddus i wneud popeth yn ei allu i leihau nifer yr achosion hyn o lygredd. Ond fe ddywedoch eich hun fod 190 o achosion wedi'u hadrodd yn 2018. Credaf mai'r ffigur a roesoch ar gyfer 2019 oedd 157, sy'n dangos tuedd ar i lawr. Ac a yw'n iawn ymateb i'r niferoedd hyn drwy efelychu, i bob pwrpas, y parthau perygl nitradau a roddwyd ar waith mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig? Does bosibl nad oes ffordd well o wneud hyn, gan weithio ar y cyd â'r sector i sicrhau ein bod yn cadw'r achosion hyn dan reolaeth—oherwydd fel y dywedais, mae un achos yn un achos yn ormod; rwy'n derbyn hynny—ac yn anad dim, rhoi cyllid cyfalaf ar waith, felly, ni waeth pa fesurau a gyflwynwch drwy'r rheoliadau, gall y sector wneud cais am gyllid cyfalaf i wneud rhai o'r gwelliannau a fydd yn ofynnol o dan y rheoliadau. Felly, a allwch gadarnhau heddiw, ochr yn ochr â'r hyn rydych yn edrych arno gyda'r rheoliadau, eich bod yn edrych ar argaeledd cyllid cyfalaf ac unrhyw arian a allai fod yn weddill yn y cynllun datblygu gwledig, neu unrhyw arian y gallech ei gael gan y Gweinidog cyllid, sy'n bresennol y prynhawn yma?
We'll start with the capital funding. So, I've said all along that we will be able to provide additional capital funding in relation to this, but not to bring farms up to the legal standard now, because, at the moment, we've got data that's being collected through our Natural Resources Wales dairy officer visits to the farms, and that indicates approximately 60 per cent of dairy farms lack sufficient slurry storage now. So, I'm not giving additional funding to bring those farms up to the legal capacity. However, I said all along, both in this Chamber and outside, that we will look to provide some additional capital funding.
I go back to what I was saying about 2019: it's 157, but that figure has not yet been finalised, as some cases are still under review. So, that is not the final figure, I believe, for 2019. Again, I've spoken about this many, many times with stakeholders, with the farming unions. I want to work in collaboration with them. We've had the voluntary approach, it hasn't worked in the way that we wanted. One of the reasons—. We did say we would announce this at the beginning of January, but because we were getting more and more evidence—. You referred to the fact that there was a pause, it wasn't a pause, I just wanted to make sure that the advice that came to me was as thorough as we could possibly have.
Fe ddechreuwn ni gyda'r cyllid cyfalaf. Felly, rwyf wedi dweud ers y cychwyn y byddwn yn gallu darparu cyllid cyfalaf ychwanegol mewn perthynas â hyn, ond nid er mwyn sicrhau bod ffermydd yn cyrraedd y safon gyfreithiol yn awr, oherwydd ar hyn o bryd, mae gennym ddata a gasglwyd gan swyddog llaeth Cyfoeth Naturiol Cymru sy'n ymweld â'r ffermydd, ac mae'r data'n dangos nad oes gan oddeutu 60 y cant o ffermydd llaeth storfeydd slyri digonol ar hyn o bryd. Felly, nid wyf am ddarparu cyllid ychwanegol er mwyn sicrhau bod y capasiti cyfreithiol ar y ffermydd hynny. Fodd bynnag, rwyf wedi dweud ers y cychwyn, yn y Siambr hon a thu allan, y byddwn yn ceisio darparu rhywfaint o arian cyfalaf ychwanegol.
Dychwelaf at yr hyn roeddwn yn ei ddweud am 2019: mae'n 157, ond nid y ffigur hwnnw yw'r ffigur terfynol, gan fod rhai achosion yn dal i gael eu hadolygu. Felly, ni chredaf mai hwnnw yw'r ffigur terfynol ar gyfer 2019. Unwaith eto, rwyf wedi siarad am hyn lawer gwaith gyda rhanddeiliaid, gydag undebau'r ffermwyr. Rwyf am weithio ar y cyd â hwy. Rydym wedi cael y dull gwirfoddol, ac nid yw wedi gweithio yn y ffordd roeddem yn dymuno. Un o'r rhesymau—. Fe ddywedasom y byddem yn cyhoeddi hyn ddechrau mis Ionawr, ond gan ein bod yn cael mwy a mwy o dystiolaeth—. Fe gyfeirioch chi at y ffaith i ni gael saib, ond nid saib ydoedd, roeddwn yn awyddus i sicrhau fy mod yn cael y cyngor mwyaf trylwyr y gallem ei gael.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
You've just told us there were 157 incidents in 2019. Yes, 157 pollution incidents are 157 too many. Of course, there's no mention of the 30,000 sewage pollution incidents in 2018. So, I think we do need a little bit of perspective when we discuss these issues.
Now, you mentioned that you wanted to work in collaboration. I'd commend that. You might wish to collaborate with Natural Resources Wales, who told us that 92 per cent of Wales's agricultural land is not at risk of causing nitrate pollution, and their advice is that we move from the current 2.3 per cent of Wales as designated NVZ to 8 per cent.
Now, your regulatory impact assessment, or the draft RIA, considered only two options: one was the 'do nothing' option, which nobody, not even the farming unions, is advocating; and the other was to apply measures to address agricultural pollution to the whole of Wales. So, why did your RIA only focus on the two extremes, one of which was never a realistic option in the first place?
Rydych newydd ddweud wrthym y bu 157 o achosion yn 2019. Ydy, mae 157 achos o lygredd yn 157 achos yn ormod. Wrth gwrs, nid oes unrhyw sôn am y 30,000 achos o lygredd carthion yn 2018. Felly, credaf fod angen ychydig o bersbectif arnom wrth drafod y materion hyn.
Nawr, dywedasoch eich bod yn awyddus i weithio ar y cyd. Buaswn yn cymeradwyo hynny. Efallai yr hoffech weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, a ddywedodd wrthym nad yw 92 y cant o dir amaethyddol Cymru mewn perygl o achosi llygredd nitradau, a'u cyngor yw ein bod yn cynyddu'r 2.3 y cant o Gymru sy'n barthau perygl nitradau dynodedig ar hyn o bryd i 8 y cant.
Nawr, dau opsiwn yn unig a ystyriwyd yn eich asesiad effaith rheoleiddiol, neu'r asesiad effaith rheoleiddiol drafft: un oedd yr opsiwn 'gwneud dim byd', nad oes unrhyw un, hyd yn oed undebau'r ffermwyr, o'i blaid; a'r llall oedd defnyddio mesurau i fynd i'r afael â llygredd amaethyddol ledled Cymru gyfan. Felly, pam fod eich asesiad effaith rheoleiddiol wedi canolbwyntio ar y ddau eithaf yn unig, yn enwedig gan nad oedd un ohonynt erioed yn opsiwn realistig yn y lle cyntaf?
The reason I have had a pause, or a delay, in bringing these regulations forward is because, as I said, I wanted to look at the most evidence that was available to us. I certainly saw the first draft of the RIA. I am now approaching—. In my very large folder, I think the RIA is about document 18. I'm coming to that. I will see what difference there is from the draft, if any, but I'm not in a position to answer that specific question at the current time, because I am reviewing all the evidence that we've got.
You're quite right: we see pollution right across Wales in different forms. Diffuse pollution is equally important. And, again, NRW had their 'Challenges and Choices' consultation in 2019. Again, that identified diffuse pollution from the agricultural sector as the reason for 113 water bodies across Wales failing to meet good status. So, there are lots of issues around pollution that we need to be looking at, because it's imperative that we sort this problem out now.
Y rheswm pam y cefais saib, neu gyfnod o oedi, wrth gyflwyno'r rheoliadau hyn yw fy mod yn awyddus i edrych, fel y dywedais, ar gymaint o dystiolaeth ag a oedd ar gael i ni. Yn sicr, gwelais ddrafft cyntaf yr asesiad effaith rheoleiddiol. Rwyf bellach yn dod—. Yn fy ffolder fawr iawn, credaf mai dogfen 18 yw'r asesiad effaith rheoleiddiol. Rwy'n dod ato. Byddaf yn gweld pa wahaniaeth sydd rhwng hwnnw a'r drafft, os o gwbl, ond nid wyf mewn sefyllfa i ateb y cwestiwn penodol hwnnw ar hyn o bryd, gan fy mod yn adolygu'r holl dystiolaeth sydd gennym.
Rydych yn llygad eich lle: rydym yn gweld llygredd ledled Cymru ar wahanol ffurfiau. Mae llygredd gwasgaredig yr un mor bwysig. Ac unwaith eto, cynhaliodd CNC eu hymgynghoriad 'Heriau a Dewisiadau' yn 2019. Unwaith eto, nododd yr ymgynghoriad hwnnw mai llygredd gwasgaredig o'r sector amaethyddol oedd y rheswm pam fod 113 o gyrff dŵr ledled Cymru wedi methu cyflawni statws da. Felly, mae angen inni edrych ar lawer o faterion sy'n ymwneud â llygredd, gan ei bod yn hanfodol ein bod yn datrys y broblem hon ar unwaith.
But the fact remains that NRW is not supporting the proposal to make the whole of Wales an NVZ, and whilst there are incidents and those need to be tackled, clearly they feel that doing so across 8 per cent of Wales would be sufficient to address the issue. We all look forward to seeing the regulatory impact assessment, because the draft one was only a 20-page document, and for a change this substantial, then we really need something a bit more robust than that. I'll leave it at that.
But of course, if you want to pursue a whole-territory approach, then we need to be convinced that that is the best way forward. I'm not convinced, and I haven't seen the evidence out there that tells us that a whole-territory NVZ will actually be effective in reducing agricultural pollution. Because information obtained, again from Natural Resources Wales, provides no substantive evidence of the effectiveness of the NVZ action programme in reducing agricultural pollution, despite designations dating back to 2002. We've seen numerous scientific research papers that consider the effectiveness or otherwise of NVZs, and they tell us that the approach has little or no effect, with some highlighting actually detrimental effects as well. One study found, and I quote:
'that 69% of NVZs showed no significant improvement in surface water concentrations even after 15 years. In comparison to a control catchment, 29% of NVZs showed a significant improvement'—
that's positive—
'but 31% showed a significant worsening.'
So, where's your evidence that a whole-territory NVZ approach will actually have the effect that so many of us want to see?
Ond y ffaith amdani yw nad yw CNC yn cefnogi'r cynnig i wneud Cymru gyfan yn barth perygl nitradau, ac er bod achosion y mae angen mynd i'r afael â hwy, mae'n amlwg eu bod yn teimlo y byddai gwneud hynny ar draws 8 y cant o Gymru yn ddigonol i fynd i'r afael â'r mater. Mae pob un ohonom yn edrych ymlaen at weld yr asesiad effaith rheoleiddiol, gan mai dogfen 20 tudalen yn unig oedd y drafft, ac am newid mor sylweddol â hwn, mae gwir angen rhywbeth ychydig yn fwy cadarn na hynny. Fe'i gadawaf yn y fan yna.
Ond wrth gwrs, os ydych am fabwysiadu ymagwedd tiriogaeth gyfan, mae angen i ni fod yn sicr mai dyna'r ffordd orau ymlaen. Nid wyf yn sicr, ac nid wyf wedi gweld tystiolaeth sy'n dweud wrthym y bydd parth perygl nitradau tiriogaeth gyfan yn effeithiol o ran lleihau llygredd amaethyddol. Oherwydd nid yw'r wybodaeth a gafwyd, eto gan Gyfoeth Naturiol Cymru, yn darparu unrhyw dystiolaeth sylweddol o effeithiolrwydd rhaglen weithredu'r parthau perygl nitradau yn lleihau llygredd amaethyddol, er bod y dynodiadau'n dyddio'n ôl i 2002. Rydym wedi gweld nifer o bapurau ymchwil gwyddonol sy'n ystyried effeithiolrwydd parthau perygl nitradau, neu fel arall, a dywedant wrthym nad yw'r dull yn cael fawr o effaith, os o gwbl, gyda rhai'n tynnu sylw at effeithiau niweidiol hefyd. Canfu un astudiaeth, a dyfynnaf:
na chafwyd unrhyw welliant sylweddol mewn 69% o barthau perygl nitradau mewn crynodiadau dŵr wyneb hyd yn oed ar ôl 15 mlynedd. O gymharu â dalgylch rheoli, cafwyd gwelliant sylweddol mewn 29% o barthau perygl nitradau—
mae hynny'n gadarnhaol—
ond cafwyd gwaethygiad sylweddol mewn 31% ohonynt.
Felly, ble mae eich tystiolaeth y bydd dull parth perygl nitradau tiriogaeth gyfan yn cael yr effaith y mae cymaint ohonom am ei gweld?
As I said, I'm currently—. There haven't been that many hours that I've been awake and not been in work to give me that time to read, as I say, this very, very large body of evidence, which I want to give my full consideration to.
We had a consultation on this back in 2016. This is not something that we're rushing towards. This has been a very long process. Some would say too long. But it's really important that we get it right, and I will publish as much as I can to show how that policy has been derived.
Fel y dywedais, ar hyn o bryd, rwyf—. Nid oes digon o oriau wedi bod pan wyf wedi bod yn effro a heb fod yn gweithio i gael amser i ddarllen, fel y dywedaf, y corff mawr iawn hwn o dystiolaeth, a hoffwn roi fy ystyriaeth lawn iddo.
Cawsom ymgynghoriad ar hyn yn ôl yn 2016. Nid yw hyn yn rhywbeth rydym yn rhuthro tuag ato. Mae hon wedi bod yn broses hir iawn. Byddai rhai yn dweud ei bod wedi bod yn rhy hir. Ond mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud hyn yn iawn, a byddaf yn cyhoeddi cymaint ag y gallaf i ddangos sut y mae'r polisi hwnnw wedi'i lunio.
It just begs the question: how much consideration had you given to previous iterations of these proposals, or whether you had been involved at all? Because you sound as if you're disowning what we've had so far, because you haven't had a chance to look at the file that you've now been provided with. So, I think that there are big questions there about who's making decisions or bringing forward suggestions around this.
Now, I've hinted earlier that there could well be unforeseen—or maybe foreseen—negative consequences from what seemed to be your previous approach. Now, we not only know that there are huge spikes in nitrate levels in those areas where we've seen, in the past, closed periods—you know, nitrates spiking immediately before the closed period and immediately after, for obvious reasons—but also, there is concern that there could well be a loss of cattle from Welsh farms and a subsequent reduction in mixed grazing on Welsh uplands.
Now, farms with 20 or 30 suckler cows are not going to invest tens of thousands of pounds in new infrastructure to meet the requirements of these new regulations, because that is wholly disproportionate to the low levels of stock that they keep. They're telling me that the choice for them, therefore, is to go out of cattle farming, and that will bring with it, of course, the subsequent consequences to upland habitats and biodiversity, but also to the wider beef sector here in Wales.
Environmental organisations are concerned about that potential outcome. Hybu Cig Cymru is also concerned at the potential outcome to the wider beef sector. Nobody here is saying, 'Don't do anything'—that needs to be understood and heard by everyone—but as far as I'm concerned, so far, the Government has clearly failed to make the case for your proposals, or to provide evidence that justifies the approach that you seem to wish to pursue.
So, I would ask you to revisit again these proposals and, please, to look at the 45 recommendations that came from the agricultural pollution sub-group, which should have been properly considered as part of the regulatory impact assessment that has been available in draft form.
Mae'n gofyn y cwestiwn: faint o ystyriaeth roeddech wedi'i rhoi i iteriadau blaenorol o'r cynigion hyn, neu a fuoch yn rhan ohonynt o gwbl? Oherwydd rydych yn swnio fel pe baech yn diystyru'r hyn rydym wedi'i gael hyd yn hyn, gan nad ydych wedi cael cyfle i edrych ar y ffeil a ddarparwyd i chi. Felly, credaf fod cwestiynau mawr i'w gofyn ynglŷn â phwy sy'n gwneud penderfyniadau neu'n cyflwyno awgrymiadau ynglŷn â hyn.
Nawr, rwyf wedi awgrymu eisoes y gallai fod canlyniadau negyddol annisgwyl—neu ddisgwyliedig, efallai—yn sgil eich dull blaenorol o fynd ati. Nawr, nid yn unig y gwyddom fod cynnydd enfawr mewn lefelau nitradau yn yr ardaloedd hynny lle rydym wedi gweld, yn y gorffennol, cyfnodau gwaharddedig—cynnydd mewn nitradau yn union cyn y cyfnod gwaharddedig ac yn syth ar ei ôl, am resymau amlwg—ond hefyd, ceir pryder y gallai ffermydd Cymru golli gwartheg, a gostyngiad dilynol o ran pori cymysg ar ucheldir Cymru.
Nawr, nid yw ffermydd ag 20 neu 30 o fuchod sugno yn mynd i fuddsoddi degau o filoedd o bunnoedd mewn seilwaith newydd i fodloni gofynion y rheoliadau newydd hyn, gan fod hynny'n gwbl anghymesur â'r lefelau isel o stoc y maent yn eu cadw. Dywedant wrthyf mai'r dewis iddynt hwy, felly, yw rhoi'r gorau i ffermio gwartheg, a bydd hynny, wrth gwrs, yn arwain at ganlyniadau dilynol i fioamrywiaeth a chynefinoedd yr ucheldir, ond hefyd i'r sector cig eidion ehangach yma yng Nghymru.
Mae sefydliadau amgylcheddol yn poeni am y canlyniad posibl hwnnw. Mae Hybu Cig Cymru hefyd yn pryderu am y canlyniad posibl i'r sector cig eidion ehangach. Nid oes unrhyw un yma yn dweud, 'Peidiwch â gwneud unrhyw beth'—mae angen i bawb ddeall a chlywed hynny—ond o'm rhan i, hyd yn hyn, mae'r Llywodraeth yn amlwg wedi methu dadlau'r achos dros eich cynigion, neu ddarparu tystiolaeth sy'n cyfiawnhau'r dull rydych yn awyddus i'w fabwysiadu yn ôl pob golwg.
Felly, hoffwn ofyn i chi ailedrych ar y cynigion hyn, ac os gwelwch yn dda, i edrych ar y 45 o argymhellion a gafwyd gan yr is-grŵp llygredd amaethyddol, a ddylai fod wedi cael eu hystyried yn briodol fel rhan o'r asesiad effaith rheoleiddiol sydd wedi bod ar gael ar ffurf drafft.
To start with your first point, I'm certainly not disowning. I've been very involved since I've been in this portfolio. I mentioned there'd been a consultation before I came into portfolio; it was one of the very first things on my desk. What came from that was a voluntary approach: working with the farming unions particularly, and other stakeholders. You may be aware of a scheme that came forward from two Pembrokeshire farmers; I worked with the farming unions to make sure that voluntary scheme had time to work. You can see by the number of incidents it's clearly not working. That's why we have to do something now. That's why we have to move to regulation. So, that's in answer to your first point. The advice that I've been given this week is the advice that I've been waiting for around regulation, and I've certainly given it my very thorough time and consideration, because as I say, we need to get this absolutely right.
Regarding your second point, every farm is different, so it's really not possible to specify exactly which measures would apply to an upland farm, for example. You're talking about thousands and thousands of pounds when we don't know what each farm will need. I've made it very clear that we will provide some additional capital funding, but not to bring farms up to legal requirement. So, I will be making an announcement, certainly by the middle of February, and obviously Members will be the first to hear.
Gan ddechrau gyda'ch pwynt cyntaf, yn sicr nid wyf yn diystyru unrhyw beth. Rwyf wedi chwarae rhan fawr yn hyn ers i mi fod â'r portffolio hwn. Soniais am yr ymgynghoriad a gynhaliwyd cyn i mi gael y portffolio; roedd yn un o'r pethau cyntaf ar fy nesg. Yr hyn a ddaeth ohono oedd ymagwedd wirfoddol: gweithio gydag undebau'r ffermwyr yn arbennig, a rhanddeiliaid eraill. Efallai eich bod yn ymwybodol o gynllun a gyflwynwyd gan ddau ffermwr o Sir Benfro; gweithiais gydag undebau'r ffermwyr i sicrhau bod y cynllun gwirfoddol yn cael amser i weithio. Gallwch weld o nifer yr achosion ei bod yn amlwg nad yw'n gweithio. Dyna pam fod yn rhaid i ni wneud rhywbeth ar unwaith. Dyna pam fod yn rhaid i ni symud tuag at reoleiddio. Felly, dyna'r ateb i'ch pwynt cyntaf. Y cyngor a roddwyd i mi yr wythnos hon yw'r cyngor rwyf wedi bod yn aros amdano ynghylch rheoleiddio, ac yn sicr, rwyf wedi rhoi amser ac ystyriaeth drylwyr iawn iddo, oherwydd fel y dywedaf, mae angen i ni gael hyn yn hollol iawn.
O ran eich ail bwynt, mae pob fferm yn wahanol, felly nid oes modd nodi'n union pa fesurau a fyddai'n berthnasol i fferm fynydd, er enghraifft. Rydych yn sôn am filoedd ar filoedd o bunnoedd pan nad ydym yn gwybod beth fydd ei angen ar bob fferm. Rwyf wedi dweud yn glir iawn y byddwn yn darparu rhywfaint o arian cyfalaf ychwanegol, ond nid er mwyn sicrhau bod ffermydd yn bodloni gofynion cyfreithiol. Felly, byddaf yn gwneud cyhoeddiad, yn sicr erbyn canol mis Chwefror, ac yn amlwg, yr Aelodau fydd y cyntaf i glywed.
3. A wnaiff y Gweinidog amlinellu ymateb Llywodraeth Cymru i'r argymhellion a nodwyd yn yr adolygiad brys o Reoliadau Lles Anifeiliaid (Bridio Cŵn) (Cymru) 2014 a gomisiynwyd ym mis Hydref 2019? OAQ54980
3. Will the Minister outline the Welsh Government’s response to the recommendations set out in the urgent review of the Animal Welfare (Breeding of Dogs) (Wales) Regulations 2014 that was commissioned in October 2019? OAQ54980
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd tuag at weithredu Deddf Lucy i reoleiddio ffermio cŵn bach yng Nghymru? OAQ54979
5. Will the Minister provide an update on progress towards the implementation of Lucy’s Law to regulate puppy farming in Wales? OAQ54979
Thank you. Presiding Officer, I understand you've given permission for questions 3 and 5 to be grouped. I will make a statement and publish the animal health and welfare framework group's report following February recess. The recommendations are comprehensive and include enforcement, training of local authority officials and vets, amendments to licence conditions, as well as consideration of other legislation linked to the breeding and selling of dogs.
Diolch. Lywydd, deallaf eich bod wedi rhoi caniatâd i gwestiynau 3 a 5 gael eu grwpio. Byddaf yn gwneud datganiad ac yn cyhoeddi adroddiad y grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid yn dilyn toriad mis Chwefror. Mae'r argymhellion yn gynhwysfawr ac yn cynnwys gorfodi, hyfforddi milfeddygon a swyddogion awdurdodau lleol, diwygiadau i amodau trwyddedau, yn ogystal ag ystyried deddfwriaeth arall sy'n gysylltiedig â bridio a gwerthu cŵn.
Thank you, Minister, and thank you also for your previous response to my written questions from earlier in the month. This is really important as a stepping stone towards the introduction of Lucy's law to ban the third-party sale of cats and dogs. The perception out there of a lack of progress is causing concern amongst campaigners, with fears that, after England brings in its own Lucy's law in April, Wales will become, and I quote, 'The pet shop for sick and damaged animals.' Minister, can you give me a cast-iron guarantee that you will not let this happen, and that a Welsh Lucy's law will be introduced before the end of this Assembly term? When can we, and the many people around Wales who are following this so closely, expect the detailed timetable of the next steps to achieving this goal?
Diolch, Weinidog, a diolch hefyd am eich ymateb blaenorol i fy nghwestiynau ysgrifenedig yn gynharach yn y mis. Mae hyn yn bwysig iawn fel cam tuag at gyflwyno deddf Lucy i wahardd gwerthiannau cŵn a chathod bach gan drydydd parti. Mae'r canfyddiad o ddiffyg cynnydd yn peri pryder ymhlith ymgyrchwyr, gydag ofnau y bydd Cymru, ar ôl i Loegr gyflwyno eu deddf Lucy eu hunain ym mis Ebrill, yn dod, ac rwy'n dyfynnu, yn 'Siop ar gyfer anifeiliaid anwes sâl ac anafus.' Weinidog, a allwch roi sicrwydd cadarn i mi na fyddwch yn gadael i hyn ddigwydd, ac y bydd deddf Lucy yn cael ei chyflwyno yng Nghymru cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn? Pryd y gallwn ni, a'r llu o bobl ledled Cymru sy'n dilyn hyn mor agos, ddisgwyl amserlen fanwl ar gyfer y camau nesaf tuag at gyflawni'r nod hwn?
I thank Vikki Howells for that question, and I absolutely give that assurance. This is a major piece of work, and I know how many campaigners are certainly very concerned about that, because my inbox shows me that—both as an Assembly Member and as the Minister. The two sort of go hand in hand; they're very closely linked. What I want to make sure is—. I've said we will bring in a Lucy's law, I'm not in a position at the moment to give you the timetable, but I certainly hope to do so within the next couple of months.
The report, which I commissioned before the end of December, I received about 10 days ago, maybe a little bit less, and I gave you a bit of a flavour in my opening answer as to what's in there. So, I think the big thing for me is—. There's always a rush to legislation; it's about getting that legislation right, but it's about learning what isn't working in the current legislation. Because clearly there are some barriers at the moment that we need to get around. So, if it's barriers to enforcement, for instance, I'm sure that will be flushed out by the local authorities and the meeting that the chief veterinary officer had on that.
So, the two are very closely linked, and I'll certainly be very happy to update. But I absolutely give you my cast-iron assurance that we will look at the breeding legislation that's currently there, and also what we need to bring forward in relation to a Lucy's law.
Diolch i Vikki Howells am ei chwestiwn, ac rwy'n bendant yn rhoi'r sicrwydd hwnnw i chi. Mae hyn yn gryn dipyn o waith, a gwn faint o ymgyrchwyr sy'n sicr yn bryderus iawn am hynny, gan fod fy mewnflwch yn dangos hynny i mi—fel Aelod Cynulliad ac fel y Gweinidog. Mae'r ddau beth yn mynd law yn llaw mewn ffordd; mae cysylltiad agos iawn rhyngddynt. Yr hyn yr hoffwn ei sicrhau yw—. Rwyf wedi dweud y byddwn yn cyflwyno deddf Lucy, nid wyf mewn sefyllfa ar hyn o bryd i roi'r amserlen i chi, ond rwy'n sicr yn gobeithio gwneud hynny o fewn y mis neu ddau nesaf.
Derbyniais yr adroddiad a gomisiynais cyn diwedd mis Rhagfyr oddeutu 10 diwrnod yn ôl, efallai ychydig yn llai, a rhoddais flas i chi o'r hyn sydd ynddo yn fy ateb agoriadol. Felly, credaf mai'r peth mawr i mi yw—. Mae yna bob amser frys i ddeddfu; mae'n ymwneud â chael y ddeddfwriaeth honno'n iawn, ond mae'n ymwneud â dysgu beth nad yw'n gweithio yn y ddeddfwriaeth bresennol. Oherwydd yn amlwg, ceir rhai rhwystrau ar hyn o bryd y mae angen i ni eu goresgyn. Felly, os yw hynny'n golygu rhwystrau rhag gorfodi, er enghraifft, rwy'n siŵr y bydd yr awdurdodau lleol a'r cyfarfod a gafodd y prif swyddog milfeddygol ar hynny yn mynd i'r afael â'r mater hwnnw.
Felly, mae cysylltiad agos iawn rhwng y ddau, ac rwy'n sicr yn fwy na pharod i roi'r newyddion diweddaraf ar hynny. Ond rwy'n rhoi fy sicrwydd pendant i chi y byddwn yn edrych ar y ddeddfwriaeth sydd ar waith ar hyn o bryd o ran bridio, yn ogystal â'r hyn y mae angen i ni ei gyflwyno mewn perthynas â deddf Lucy.
The issue is, Minister, that you certainly won't be accused of rushing to legislation in this matter. Giving a cast-iron guarantee that you're going to read a report doesn't fill Members here with a great deal of confidence. We've heard these assurances before, and we've been disappointed. I think we've come to a point now, with something over a year left in this Senedd, where we want to see action, and we want to see the promises made a reality. I think what people on all sides of the Chamber want to see is not a reading list, but a commitment to actually doing this and getting this done. I think we are letting down people, up and down the country, and people are saying that they want to see this action completed. I think Members on all sides of the Chamber want to see action and not words.
Y broblem yn sicr, Weinidog, yw na fyddwch yn cael eich cyhuddo o ruthro i ddeddfu ar y mater hwn. Nid yw rhoi sicrwydd pendant eich bod yn mynd i ddarllen adroddiad yn rhoi llawer o hyder i'r Aelodau yma. Rydym wedi clywed y sicrwydd hwnnw o'r blaen, ac rydym wedi cael ein siomi. Credaf ein bod wedi cyrraedd pwynt bellach, gydag ychydig dros flwyddyn ar ôl yn y Senedd hon, lle rydym am weld camau gweithredu, ac rydym am weld yr addewidion yn cael eu gwireddu. Ni chredaf mai rhestr ddarllen yw'r hyn y mae pobl ar bob ochr i'r Siambr am ei gweld, ond yn hytrach, ymrwymiad i wneud hyn ac i gyflawni hyn. Credaf ein bod yn gwneud tro gwael â phobl, ledled y wlad, ac mae pobl yn dweud eu bod am weld y cam hwn yn cael ei gwblhau. Credaf fod Aelodau ar bob ochr i'r Siambr yn awyddus i weld gweithredu ac nid geiriau.
Sorry, I think Member must have misheard me. I did give that cast-iron assurance to Vikki Howells that I will be making a statement after February recess, on the back of the report that the animal health and welfare framework group gave to me, and also on the discussions that the chief veterinary officer had with all—well, 21—local authorities, one didn't attend, to see what the barriers are to that enforcement, and also with the British Veterinary Association about what further training we can give to vets. Because, on the back of the programme by the BBC, where a lot of this correspondence has come from, it was clear there were several issues that needed addressing. Legislation can't be rushed—the Member knows that—but certainly I give the cast-iron guarantee that we will have that legislation in place in this term.
Mae'n ddrwg gennyf, mae'n rhaid bod yr Aelod wedi fy ngham-glywed. Rhoddais y sicrwydd pendant hwnnw i Vikki Howells y byddaf yn gwneud datganiad ar ôl toriad mis Chwefror, yn dilyn yr adroddiad a gefais gan y grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid, a hefyd ar y trafodaethau a gafodd y prif swyddog milfeddygol gyda phob un—wel, 21—o'r awdurdodau lleol, ni fynychodd un ohonynt, i weld beth yw'r rhwystrau rhag gorfodi, a hefyd gyda Chymdeithas Milfeddygon Prydain ynglŷn â pha hyfforddiant pellach y gallwn ei roi i filfeddygon. Oherwydd, yn dilyn y rhaglen gan y BBC, a arweiniodd at lawer o'r ohebiaeth hon, roedd yn amlwg fod sawl mater angen sylw. Ni ellir rhuthro deddfwriaeth—mae'r Aelod yn gwybod hynny—ond yn sicr, rwy'n rhoi sicrwydd cadarn y bydd y ddeddfwriaeth honno yn ei lle yn y tymor hwn.
England, of course, is bringing in Lucy's law in April. Southern Ireland is introducing similar regulations next month. Wales, the home of the breeding farm where Lucy was rescued from, has no date for the introduction of the law.
There is significant national interest in this, and the Petitions Committee has a petition signed by 11,195 people calling for the ban of the sale of puppies by pet shops and all commercial third-party dealers in Wales. Last month, the Welsh Government stated that it needed to gain a thorough understanding of the barriers to enforcement within the existing legislation so that you could tackle the problem effectively. What barriers, really, have you identified, and by when are you aiming to overcome them?
Mae Lloegr, wrth gwrs, yn cyflwyno deddf Lucy ym mis Ebrill. Mae de Iwerddon yn cyflwyno rheoliadau tebyg y mis nesaf. Nid oes gan Gymru, cartref y fferm fridio y cafodd Lucy ei hachub ohoni, ddyddiad ar gyfer cyflwyno'r ddeddf.
Mae cryn ddiddordeb cenedlaethol yn hyn, ac mae gan y Pwyllgor Deisebau ddeiseb wedi’i llofnodi gan 11,195 o bobl yn galw am wahardd gwerthu cŵn bach gan siopau anifeiliaid anwes a phob deliwr masnachol trydydd parti yng Nghymru. Y mis diwethaf, nododd Llywodraeth Cymru fod angen iddi gael dealltwriaeth drylwyr o'r rhwystrau rhag gorfodi o fewn y ddeddfwriaeth bresennol fel y gallech fynd i'r afael â'r broblem yn effeithiol. Pa rwystrau a nodwyd gennych, ac erbyn pryd y bwriadwch eu goresgyn?
I am aware of the petition at committee and it doesn't surprise me that it's had so many signatures—we're absolutely a county of animal lovers. I referred to the meeting that the chief veterinary officer and her officials had with local authorities, so I suppose that was the first area where we saw barriers in relation to the local authorities being able to, perhaps, visit the breeders as much as they would like to. Obviously, local authorities, after a decade of austerity, have had cuts to their budget. Unfortunately, it does appear that officers in animal welfare areas have perhaps been cut back to the very minimal numbers.
So, we're looking at—and I have to say, local authorities are very keen to do this—sharing expertise. So, you have somewhere like Torfaen, for instance, which I think has one licensed breeder, and then you've got areas like Carmarthenshire and Ceredigion that have got multiple numbers—hundreds, I think, in a couple of them.
So, it's about making sure that we have the capacity to cover the whole of Wales, and perhaps working together in a way. I think that's one very important barrier that we saw as to why the current legislation that we have isn't being enforced. So, just changing the legislation I don't think would bring an end to what we all want to see.
Rwy'n ymwybodol o'r ddeiseb yn y pwyllgor ac nid yw'n syndod i mi ei bod wedi cael cymaint o lofnodion—rydym yn wlad sy'n caru anifeiliaid. Cyfeiriais at y cyfarfod a gafodd y prif swyddog milfeddygol a'i swyddogion gydag awdurdodau lleol, felly mae'n debyg mai dyna'r maes cyntaf lle gwelsom rwystrau mewn perthynas â gallu'r awdurdodau lleol, efallai, i ymweld â'r bridwyr gymaint ag yr hoffent. Yn amlwg, mae awdurdodau lleol, ar ôl degawd o gyni, wedi cael toriadau i'w cyllideb. Yn anffodus, ymddengys efallai fod swyddogion mewn meysydd sy'n ymwneud â lles anifeiliaid wedi'u torri'n ôl i'r niferoedd lleiaf posibl.
Felly, rydym yn edrych—ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae awdurdodau lleol yn awyddus iawn i wneud hyn—ar rannu arbenigedd. Felly, mae gennych rywle fel Torfaen, er enghraifft, sydd ag un bridiwr trwyddedig, rwy'n credu, ac mae gennych ardaloedd fel Sir Gaerfyrddin a Cheredigion sydd â nifer o fridwyr—cannoedd, rwy'n credu, mewn un neu ddwy ohonynt.
Felly, mae'n ymwneud â sicrhau bod gennym gapasiti i fynd i'r afael â Chymru gyfan, ac efallai i gydweithio, mewn ffordd. Credaf fod hynny'n un rhwystr pwysig iawn a welsom o ran pam nad yw'r ddeddfwriaeth bresennol sydd gennym yn cael ei gorfodi. Felly, ni chredaf y byddai newid y ddeddfwriaeth yn unig yn rhoi terfyn ar yr hyn yn y ffordd y mae pob un ohonom yn dymuno'i gweld.
Certainly from these benches, I can give you an assurance, Minister, that we would support any legislation that was brought forward to enact Lucy's law, and I hear the comments from the Labour backbench in particular. I think there is consensus around this Chamber that legislation can proceed at pace when that consensus is put to good effect. And I would implore you to make sure that, if it is the regulatory route that you go down with your statement coming in February, that you do have the enforcement measures in place, because there is little or no point in actually putting regulation, or indeed legislation, in place unless the enforcement is there. It is pleasing to hear that the chief veterinary officer has engaged with local authorities to gauge the level of support that they will require. Will you commit today to making sure that that support is made available to local authorities so that if it is regulation or legislation you bring forward, the aspects around Lucy's law to end this abhorrent practice can be brought to bear here in Wales?
O’r meinciau hyn yn bendant, gallaf roi sicrwydd i chi, Weinidog, y byddem yn cefnogi unrhyw ddeddfwriaeth a gyflwynir i ddeddfu cyfraith Lucy, a chlywaf y sylwadau o’r meinciau cefn Llafur yn arbennig. Rwy'n credu bod consensws o amgylch y Siambr hon y gellir bwrw ymlaen â deddfwriaeth yn gyflym pan fydd y consensws hwnnw'n cael ei weithredu'n effeithiol. A buaswn yn erfyn arnoch i sicrhau, os byddwch yn dilyn y llwybr rheoleiddio gyda'ch datganiad ym mis Chwefror, fod gennych y mesurau gorfodi ar waith, oherwydd nid oes llawer o bwrpas, os o gwbl, mewn rhoi rheoliadau—neu ddeddfwriaeth yn wir—yn ei lle os nad yw'r orfodaeth yno. Mae'n braf clywed bod y prif swyddog milfeddygol wedi ymgysylltu ag awdurdodau lleol i fesur lefel y gefnogaeth y bydd ei hangen arnynt. A wnewch chi ymrwymo heddiw i sicrhau, os ydych yn cyflwyno rheoliadau neu ddeddfwriaeth, fod y gefnogaeth honno ar gael i awdurdodau lleol fel y gellir gweithredu'r agweddau ar gyfraith Lucy i roi diwedd ar yr arfer ffiaidd hwn yma yng Nghymru?
Certainly that's something that we're having to look at because it's very clear, just after that one meeting that the CVO had with local authorities—. I was very pleased that 21 out of 22 local authorities sent a representative to that meeting. So, I think it does show that there is that consensus right across all levels of Government in this area. Obviously, and I referred to this in my answer to Janet Finch-Saunders, funding is going to be a matter of concern for many of them. I don't have an unlimited pot of money, but I absolutely accept, depending on what we do when we look at those regulations and the barriers, and whether we reopen those regulations and the legislation that we're going to have to bring in, that further funding will undoubtedly be required. So, I can't give you a commitment that I will give it, or how much I will give but, certainly, I recognise that that is an issue.
Yn sicr mae hwnnw'n rhywbeth y mae'n rhaid inni edrych arno oherwydd mae'n amlwg iawn, ar ôl yr un cyfarfod hwnnw a gafodd y prif swyddog milfeddygol gydag awdurdodau lleol—. Roeddwn yn falch iawn fod 21 o'r 22 awdurdod lleol wedi anfon cynrychiolydd i'r cyfarfod hwnnw. Felly, rwy'n credu ei fod yn dangos bod consensws ar draws pob lefel o Lywodraeth yn y maes hwn. Yn amlwg, a chyfeiriais at hyn yn fy ateb i Janet Finch-Saunders, bydd cyllid yn destun pryder i lawer ohonynt. Nid oes gennyf bot diderfyn o arian, ond yn dibynnu ar yr hyn a wnawn wrth edrych ar y rheoliadau a'r rhwystrau, a ph’un a ydym yn ailagor y rheoliadau a'r ddeddfwriaeth y bydd yn rhaid i ni ei chyflwyno, rwy'n derbyn y bydd angen cyllid pellach yn ddi-os. Felly, ni allaf roi ymrwymiad i chi y byddaf yn ei roi na faint y byddaf yn ei roi ond yn sicr, rwy'n cydnabod ei fod yn fater sy'n codi.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y bwriad i gyflwyno parthau perygl nitradau yng Nghymru? OAQ54992
4. Will the Minister provide an update on the proposed introduction of nitrate vulnerable zones in Wales? OAQ54992
I am currently considering advice on measures to tackle agricultural pollution across all of Wales. Agricultural pollution is causing considerable environmental damage and is detrimental to public health. It is not restricted to nitrate vulnerable zones. The number of agricultural pollution incidents across Wales in 2019 is unacceptably high.
Ar hyn o bryd rwy'n ystyried cyngor ar fesurau i fynd i'r afael â llygredd amaethyddol ledled Cymru. Mae llygredd amaethyddol yn achosi cryn niwed i'r amgylchedd ac mae’n niweidiol i iechyd y cyhoedd. Nid yw'n gyfyngedig i barthau perygl nitradau. Mae nifer y digwyddiadau llygredd amaethyddol ledled Cymru yn 2019 yn annerbyniol o uchel.
Thank you, Minister.
The proposed new regulations regarding nitrate vulnerable zones will impact on every farm, every sector and every area of Wales. You will be aware, Minister, that concern has been raised by National Farmers Union Cymru about the effect this is having on the farming community, which claims that our farmers are experiencing even higher levels of stress and anxiety. Information supplied by Natural Resources Wales as part of the nitrate review in 2016 provided no justification for the introduction of NVZs across Wales. However, the Welsh Government has refused to disclose the advice and evidence related to the proposed regulations that it has received from NRW under a freedom of information request. In view of the importance, cost and potential implications of these regulations, Minister, will you publish the advice and evidence received from NRW in the interest of security and transparency in this case?
Diolch, Weinidog.
Bydd y rheoliadau newydd arfaethedig ynghylch parthau perygl nitradau yn effeithio ar bob fferm, pob sector a phob ardal yng Nghymru. Fe fyddwch yn ymwybodol, Weinidog, fod Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru wedi mynegi pryderon ynghylch yr effaith y mae hyn yn ei chael ar y gymuned ffermio, gan honni bod ffermwyr yn profi lefelau uwch fyth o straen a phryder. Ni roddodd gwybodaeth a ddarparwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru fel rhan o'r adolygiad nitradau yn 2016 unrhyw gyfiawnhad dros gyflwyno parthau perygl nitradau ledled Cymru. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod datgelu’r cyngor a’r dystiolaeth yn ymwneud â’r rheoliadau arfaethedig a gafodd gan Cyfoeth Naturiol Cymru o dan gais rhyddid gwybodaeth. O ystyried pwysigrwydd, cost a goblygiadau posibl y rheoliadau hyn, Weinidog, a wnewch chi gyhoeddi'r cyngor a'r dystiolaeth a gafwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru er budd diogelwch a thryloywder yn yr achos hwn?
I'm not sure if the Member was in the Chamber, Presiding Officer, when I answered a very similar question from both Llyr Huws Gruffydd and Andrew R.T. Davies but, as I say, no evidence has been refused to be disclosed; I only received it on Monday. And when I make my announcement, probably by the middle of February, what can be published will be.
Nid wyf yn siŵr a oedd yr Aelod yn y Siambr, Lywydd, pan atebais gwestiwn tebyg iawn gan Llyr Huws Gruffydd ac Andrew R.T. Davies ond fel y dywedaf, ni wrthodwyd datgelu unrhyw dystiolaeth; ddydd Llun yn unig y’i cefais. A phan fyddaf yn gwneud fy nghyhoeddiad, erbyn canol mis Chwefror mae'n debyg, bydd yr hyn y gellir ei gyhoeddi yn cael ei gyhoeddi.
I think it's a very important point that the Minister has made. If Members are present for questions that have been asked and answered previously, I ask all Members to listen to what's happening during a question session so that they can ask their questions and respond to the ministerial answers as they have been given. That has happened several times this afternoon. Joyce Watson. That's a challenge for you, Joyce.
Rwy'n credu bod y Gweinidog yn gwneud pwynt pwysig iawn. Os yw'r Aelodau'n bresennol ar gyfer cwestiynau a ofynnwyd ac a atebwyd yn gynt, gofynnaf i'r holl Aelodau wrando ar yr hyn sy'n digwydd yn ystod y sesiwn gwestiynau fel y gallant ofyn eu cwestiynau ac ymateb i atebion y Gweinidog fel y cawsant eu rhoi. Mae hynny wedi digwydd sawl gwaith y prynhawn yma. Joyce Watson. Dyna her i chi, Joyce.
I'm not going to repeat anything. What I'm going to ask is a very pointed question on NVZs. It's been brought to my attention that concentrate of nitrates from chicken farms is more difficult to deal with because it simply stays at the bottom of the watercourse. So, in your deliberations on NVZs, can I please ask that you look at that specific issue that I have just mentioned?
Nid wyf am ailadrodd unrhyw beth. Rwyf am ofyn cwestiwn penodol iawn ar barthau perygl nitradau. Tynnwyd fy sylw at y ffaith ei bod yn anos mynd i’r afael â chrynodiad nitradau ar ffermydd ieir oherwydd ei fod, yn syml, yn aros ar waelod y cwrs dŵr. Felly, yn eich trafodaethau ar barthau perygl nitradau, a gaf fi ofyn i chi edrych ar y mater penodol rwyf newydd ei grybwyll?
Yes. I'd be very happy to do that. Joyce Watson has just reminded me of one thing I didn't say to Mohammed Asghar. He said it will affect every farm across Wales. That might not be the case, and, certainly, the number of agricultural pollution incidents—and I do really want to say this—the majority of farmers do not pollute, and I think we should absolutely recognise that, and, equally, every farm is different. But that is not the case. But certainly, yes, in answer to Joyce Watson, I'd be very happy to look at that particular point.
Buaswn yn hapus iawn i wneud hynny. Mae Joyce Watson newydd fy atgoffa o rywbeth na ddywedais wrth Mohammed Asghar. Dywedodd y bydd yn effeithio ar bob fferm ledled Cymru. Efallai nad yw hynny'n wir, ac yn sicr, mewn perthynas â nifer y digwyddiadau llygredd amaethyddol—ac rwy'n awyddus iawn i ddweud hyn—nid yw’r rhan fwyaf o ffermwyr yn llygru, a chredaf y dylem gydnabod hynny'n llwyr, ond yn yr un modd, mae pob fferm yn wahanol. Ond nid yw hynny'n wir. Ond yn sicr, i ateb Joyce Watson, buaswn yn hapus iawn i edrych ar y pwynt penodol hwnnw.
Minister, I welcome that comment that not every farm does pollute. I've had representations from farmers in my own constituency, which, as you know, is predominantly characterised by smaller family farms with a mixture of sheep and livestock and some arable, and they're also characterised by that greater biodiversity, which typically does come with smaller, mixed farms. Now, they share the aspiration of Welsh Government to tackle overuse and the leaching of nitrates—and other contaminates, by the way—in farming, which can degrade soil, and along with poor farming practices, can poison watercourses and marine environments. They know they've got a part to play, but these are not big dairy farms. They've heard the reassurance of the Minister today and elsewhere that the proposals will not affect the majority of smaller family farms, either in terms of cost or bureaucracy, but, I have to say, they are not convinced on the ground when I speak to them.
So, what can the Minister say in reassurance to those smaller family farms and those families? And would she at some time in the near future be willing to come with me and meet on one of the farms in my constituency to discuss the proposals? We absolutely need to tackle this problem, but we need to bring the farming community with us, including those smaller family farms, which are integral to our living communities and integral to our wider biodiversity and climate change challenges. They all need to be on side with us.
Weinidog, rwy’n croesawu’r sylw hwnnw nad yw pob fferm yn llygru ac rwyf wedi cael sylwadau gan ffermwyr yn fy etholaeth fy hun, sydd, fel y gwyddoch, yn cynnwys ffermydd teuluol llai o faint yn bennaf gyda chymysgedd o ddefaid a da byw a rhywfaint o dir âr, a nodwedd arall arnynt yw'r fioamrywiaeth ehangach sy'n perthyn i ffermydd cymysg llai o faint. Nawr, maent yn rhannu dyhead Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â gorddefnyddio a thrwytholchi nitradau—a halogion eraill, gyda llaw—mewn perthynas â ffermio, sy'n gallu diraddio pridd, ac ynghyd ag arferion ffermio gwael, gallant wenwyno cyrsiau dŵr ac amgylcheddau morol. Maent yn gwybod bod ganddynt ran i'w chwarae, ond nid yw'r rhain yn ffermydd llaeth mawr. Maent wedi clywed sicrwydd y Gweinidog heddiw ac mewn mannau eraill na fydd y cynigion yn effeithio ar fwyafrif y ffermydd teulu llai o faint, o ran cost neu fiwrocratiaeth, ond mae’n rhaid i mi ddweud, nid ydynt yn argyhoeddedig ar lawr gwlad pan fyddaf yn siarad â hwy.
Felly, beth all y Gweinidog ei ddweud i roi sicrwydd i'r ffermydd teuluol llai o faint a'r teuluoedd hynny? Ac a fyddai ar ryw adeg yn y dyfodol agos yn barod i ddod gyda mi i ymweld ag un o'r ffermydd yn fy etholaeth i drafod y cynigion? Mae gwir angen inni fynd i’r afael â’r broblem hon, ond mae angen inni ddod â’r gymuned ffermio gyda ni, gan gynnwys y ffermydd teuluol llai hynny, sy’n rhan annatod o’n cymunedau byw ac sy'n rhan annatod o'r heriau ehangach sy'n ein hwynebu o ran bioamrywiaeth a newid hinsawdd. Mae angen i bawb ohonynt fod ar ein hochr ni.
I absolutely agree, and I hope that Members do recognise that for the past three and a half years, if not a little bit longer, I've absolutely tried to do that by going for the voluntary approach, by going to several presentations from a scheme that I referred to in an earlier answer that two Pembrokeshire farmers came forward with. I've had lots of recommendations. I mean, one of the last reports I received from the sector, off the top of my head, I think it was about 35 recommendations; not one was for the agricultural sector, they were all for Government. Well, equally, it's got to work both ways. We have to do it in partnership. But I'd be very happy—. I mean, I've visited many farms and discussed this over the last few years, and it's not something that I want to stop doing.
Rwy'n cytuno'n llwyr, ac rwy’n gobeithio bod yr Aelodau'n cydnabod fy mod wedi ceisio gwneud hynny am y tair blynedd a hanner diwethaf, os nad ychydig yn hwy, drwy fabwysiadu dull gwirfoddol, drwy fynychu sawl cyflwyniad ar gynllun y cyfeiriais ato mewn ateb cynharach a luniwyd gan ddau ffermwr o Sir Benfro. Rwyf wedi cael llawer o argymhellion. Hynny yw, roedd un o'r adroddiadau diwethaf a gefais gan y sector, rwy’n credu, heb i mi fynd i edrych, yn cynnwys oddeutu 35 o argymhellion; nid oedd yr un ohonynt ar gyfer y sector amaethyddol, roeddent i gyd ar gyfer y Llywodraeth. Wel, yn yr un modd, mae'n rhaid iddo weithio'r ddwy ffordd. Mae'n rhaid inni ei wneud mewn partneriaeth. Ond buaswn yn hapus iawn—. Hynny yw, rwyf wedi ymweld â llawer o ffermydd ac wedi trafod hyn dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ac nid yw'n rhywbeth rwyf eisiau rhoi'r gorau i'w wneud.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fonitro ansawdd aer yn y Gogledd? OAQ54990
6. Will the Minister make a statement on monitoring air quality in North Wales? OAQ54990
The Environment Act 1995 requires local authorities throughout Wales to monitor, assess and develop actions to improve air quality in their area. There are 178 air quality monitors sited across north Wales. Our consultation on the clean air plan for Wales includes proposals for enhancing air quality monitoring and assessment.
Mae Deddf yr Amgylchedd 1995 yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ledled Cymru fonitro, asesu a datblygu camau i wella ansawdd aer yn eu hardal. Mae 178 o fonitorau ansawdd aer wedi'u lleoli ledled gogledd Cymru. Mae ein hymgynghoriad ar gynllun aer glân i Gymru yn cynnwys cynigion ar gyfer gwella’r gwaith o fonitro ac asesu ansawdd aer.
In light of the recent fire at the Kronospan plant at Chirk and the subsequent pollution effect that that had on the locality—I'm told it's the seventeenth fire in 18 years, although a number of residents there assert that they're much more regular occurrences, actually, than that—can you tell me whether you're satisfied with the level of monitoring carried out by Natural Resources Wales and Wrexham council at Chirk particularly? Because residents are now mounting weekly protests as a result of this latest fire, and I share their concerns that the bodies responsible for ensuring their safety are not providing the reassurance that they require, given the plant's record. Would you agree to hold an independent inquiry into recent events there, with community representation as part of that inquiry, and also to ensure that there is permanent, independent air quality monitoring at least around the site so that the community there can have the reassurance that they deserve?
O ystyried y tân diweddar yn ffatri Kronospan yn y Waun a'r llygredd dilynol a effeithiodd ar yr ardal—dywedir wrthyf mai hwn yw'r ail dân ar bymtheg mewn 18 mlynedd, er bod nifer o drigolion yno'n honni eu bod yn digwydd yn llawer mwy rheolaidd na hynny mewn gwirionedd—a allwch ddweud wrthyf pa mor fodlon ydych chi ynghylch lefel y gwaith monitro a wneir gan Cyfoeth Naturiol Cymru a chyngor Wrecsam yn y Waun yn arbennig? Oherwydd mae preswylwyr bellach yn cynnal protestiadau wythnosol o ganlyniad i’r tân diweddaraf hwn, ac rwy’n rhannu eu pryderon nad yw’r cyrff sy’n gyfrifol am sicrhau eu diogelwch yn darparu'r sicrwydd y maent ei angen, o ystyried hanes y ffatri. A fyddech yn cytuno i gynnal ymchwiliad annibynnol i ddigwyddiadau diweddar yno gyda chynrychiolaeth gymunedol yn rhan o'r ymchwiliad hwnnw, a hefyd i sicrhau bod gwaith monitro ansawdd aer parhaol, annibynnol yn mynd rhagddo ar y safle, neu o amgylch y safle fan lleiaf, fel y gall y gymuned yno gael y sicrwydd y maent yn ei haeddu?
Thank you. You'll be aware that the fire that did take place at Kronospan earlier this month was in the log yard. That permit for that area came under Wrexham County Borough Council, so they're the relevant regulator for this matter and I'm awaiting further information from them around that.
In relation to NRW, they're currently reviewing the existing permit held by Kronospan in relation to the transfer of powers that we did from Wrexham County Borough Council to NRW, and I know those discussions are ongoing. So, I'll certainly be very interested to see the outcome of that because I want assurance that it is absolutely correct. My understanding at the moment is that it is, but I'm sure that further information will come over the next couple of weeks in particular.
I don't think there's a need for an independent inquiry at the present time, but I do recognise that the people of Chirk absolutely need some assurance, and I will be working very closely—. I'm having a meeting with NRW within the next couple of weeks, and I will be raising it again, and I'd be very happy to write to the Member to update him on the back of that.
Diolch. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y tân a ddigwyddodd yn Kronospan yn gynharach y mis hwn yn yr iard foncyffion. Roedd y drwydded ar gyfer yr ardal honno yn dod o dan Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam, felly hwnnw yw'r rheolydd perthnasol ar gyfer y mater hwn ac rwy'n aros am wybodaeth bellach ganddynt mewn perthynas â hynny.
Mewn perthynas â Cyfoeth Naturiol Cymru, ar hyn o bryd maent yn adolygu'r drwydded bresennol a ddelir gan Kronospan mewn perthynas â throsglwyddo pwerau o Gyngor Bwrdeistref Sir Wrecsam i Cyfoeth Naturiol Cymru, a gwn fod y trafodaethau hynny'n parhau. Felly, yn sicr bydd gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld canlyniad hynny oherwydd rwyf eisiau sicrwydd ei fod yn hollol gywir. Fy nealltwriaeth i, ar hyn o bryd, yw ei fod yn gywir, ond rwy'n siŵr y caf ragor o wybodaeth dros yr ychydig wythnosau nesaf yn enwedig.
Nid wyf yn credu bod angen ymchwiliad annibynnol ar hyn o bryd, ond rwy'n cydnabod yn llwyr fod angen rhywfaint o sicrwydd ar bobl y Waun, a byddaf yn gweithio'n agos iawn—. Byddaf yn cael cyfarfod gyda Cyfoeth Naturiol Cymru o fewn yr wythnos neu ddwy nesaf, a byddaf yn codi’r mater eto, a buaswn yn hapus iawn i ysgrifennu at yr Aelod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddo yn dilyn y cyfarfod hwnnw.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau safonau lles uchel mewn sefydliadau bridio yng Nghymru? OAQ55004
7. What actions is the Welsh Government taking to ensure high welfare standards in breeding establishments in Wales? OAQ55004
Thank you. Officials are working with local authorities to explore opportunities to ensure consistent treatment of all licensed breeding establishments across Wales. This work, to look at ways of combining resources and expertise and improving training for local authority officers, will help target enforcement more consistently and effectively.
Diolch. Mae swyddogion yn gweithio gydag awdurdodau lleol i archwilio cyfleoedd i sicrhau bod yr holl sefydliadau bridio trwyddedig ledled Cymru yn cael eu trin gyda chysondeb. Bydd y gwaith hwn, i edrych ar ffyrdd o gyfuno adnoddau ac arbenigedd a gwella hyfforddiant ar gyfer swyddogion awdurdodau lleol, yn helpu i dargedu gorfodaeth yn fwy cyson ac effeithiol.
Thank you for that answer. But there was a recent report from Carmarthenshire County Council into dog breeding in the county, and there are 85 licensed dog breeders in Carmarthenshire. That is one of the highest numbers in Wales and England, and about 10 of those breeders have over 100 dogs. And what struck me particularly in the report is that, in some cases, officers were only carrying out checks every two years instead of annual establishment inspections, and I don't think that that is in any way at all acceptable. It does raise some serious questions as to why the council is continuing to give out licences when they don't have an adequate number of staff to carry out annual inspections, and the workload is clearly too high for two officers who are employed.
The other issue that is fairly obvious when we look at the standards of breeding establishments is at the moment, it is perfectly acceptable to put down anything, it seems to me—a shed that isn't necessarily heated and there isn't water available—just to breed animals. And part of this report mentioned that farmers need to diversify. I don't think that they are giving adequate information to farmers who do want to diversify if they're not widening the opportunities and information available and are going down this single trajectory.
Diolch am yr ateb hwnnw. Ond cafwyd adroddiad yn ddiweddar gan Gyngor Sir Caerfyrddin am fridio cŵn yn y sir, ac mae 85 o fridwyr cŵn trwyddedig yn Sir Gaerfyrddin. Mae hwnnw’n un o'r ffigurau uchaf yng Nghymru a Lloegr, ac mae gan oddeutu 10 o'r bridwyr dros 100 o gŵn. A’r hyn a’m trawodd yn arbennig yn yr adroddiad yw’r ffaith nad yw swyddogion, mewn rhai achosion, ond yn cynnal archwiliadau bob dwy flynedd yn hytrach nag arolygiadau sefydliadol blynyddol, ac nid wyf yn credu bod hynny'n dderbyniol o gwbl mewn unrhyw ffordd. Mae'n codi rhai cwestiynau difrifol ynghylch pam fod y cyngor yn parhau i roi trwyddedau pan nad oes ganddynt nifer ddigonol o staff i gynnal arolygiadau blynyddol, ac mae'n amlwg bod y llwyth gwaith yn rhy uchel i'r ddau swyddog a gyflogir.
Y mater arall sy'n weddol amlwg wrth edrych ar safonau sefydliadau bridio yw ei bod yn hollol dderbyniol ar hyn o bryd i nodi unrhyw beth, mae'n ymddangos i mi—sied nad yw o reidrwydd yn cael ei chynhesu a lle nad oes dŵr ar gael—ar gyfer bridio anifeiliaid. A soniodd rhan o'r adroddiad fod angen i ffermwyr arallgyfeirio. Nid wyf yn credu eu bod yn rhoi gwybodaeth ddigonol i ffermwyr sydd eisiau arallgyfeirio os nad ydynt yn ehangu'r cyfleoedd a'r wybodaeth sydd ar gael ac yn dilyn y trywydd hwn.
I need a question from you now, Joyce Watson.
Rwyf angen cwestiwn gennych yn awr, Joyce Watson.
So my question is: will you consider reviewing the number of licences a local authority can issue according to the ratio of inspectors that they currently have?
Felly fy nghwestiwn yw: a fyddech yn ystyried adolygu nifer y trwyddedau y gall awdurdod lleol eu rhoi i gyd-fynd â'r gymhareb o arolygwyr sydd ganddynt ar hyn o bryd?
I know that Joyce Watson was in the Chamber to hear my earlier answers around dog breeding, and this is clearly one of the areas that the chief veterinary officer, in her discussions with local authorities, has encountered. So, we need to look at those barriers again, making sure that the legislation we currently have is being enforced, and explore opportunities to maximise the use of existing resources. So, as I said in an earlier answer, it's about making sure that we've got that spread across Wales where we have local authorities who only have a single figure. As I say, Torfaen, I think, has one, and you've got areas such as those you referred to in Carmarthenshire that has got multiple licences.
I think the ratio of breeding premises across local authorities is absolutely disproportionate, and it means that some local authorities are really struggling to cope with demands. So, this work is to look at a way of sharing that resource and expertise, and I think that really will target enforcement much more effectively.
Gwn fod Joyce Watson yn y Siambr i glywed fy atebion cynharach ynghylch bridio cŵn, ac mae hwn yn amlwg yn un o'r meysydd y mae'r prif swyddog milfeddygol, yn ei thrafodaethau ag awdurdodau lleol, wedi dod ar eu traws. Felly, mae angen inni edrych ar y rhwystrau hynny eto, gan sicrhau bod y ddeddfwriaeth sydd gennym ar hyn o bryd yn cael ei gorfodi ac archwilio cyfleoedd i wneud y defnydd gorau o'r adnoddau presennol. Felly, fel y dywedais mewn ateb cynharach, mae'n ymwneud â sicrhau bod gennym y gwasgariad hwnnw ledled Cymru lle mae gennym awdurdodau lleol sydd ag un yn unig. Fel y dywedaf, un sydd gan Dorfaen, rwy'n credu, ac mae gennych chi ardaloedd fel y rhai rydych wedi cyfeirio atynt yn Sir Gaerfyrddin sydd â thrwyddedau niferus.
Rwy'n credu bod cymhareb safleoedd bridio ar draws awdurdodau lleol yn gwbl anghymesur, ac mae'n golygu bod rhai awdurdodau lleol yn ei chael hi'n anodd ymdopi â gofynion. Felly, mae’r gwaith hwn yn ymwneud ag edrych ar ffordd o rannu'r arbenigedd a’r adnoddau hynny, a chredaf y bydd hynny'n targedu gorfodaeth yn llawer mwy effeithiol.
Minister, I recently met with my constituents David and Elaine Williams and their dog Cindy, who herself was saved from a puppy farm, to learn more about how to stop the cruel practice through Lucy's law. I know that this is something that has gathered cross-party support, and it's crucial now that as Lucy's law comes into force in England in April, Wales isn't, of course, left behind.
However, in the meantime, and following on from Joyce Watson's question, what discussions have you and your officials had with local authorities about ways in which they can better enforce the licensing of puppy farms in Wales, and how is the Welsh Government proactively encouraging dog lovers to actually buy from reputable breeders?
Weinidog, yn ddiweddar, cyfarfûm â fy etholwyr David ac Elaine Williams a’u ci Cindy, a gafodd ei hachub o fferm cŵn bach, i ddysgu mwy ynglŷn â sut i atal yr arfer creulon drwy gyfraith Lucy. Gwn fod hwn yn rhywbeth sydd wedi ennyn cefnogaeth drawsbleidiol, ac mae'n hanfodol yn awr, wrth i gyfraith Lucy ddod i rym yn Lloegr ym mis Ebrill, nad yw Cymru, wrth gwrs, yn cael ei gadael ar ôl.
Fodd bynnag, yn y cyfamser, ac yn dilyn ymlaen o gwestiwn Joyce Watson, pa drafodaethau rydych chi a'ch swyddogion wedi’u cael gydag awdurdodau lleol ynglŷn â ffyrdd y gallant fynd ati i drwyddedu ffermydd cŵn bach yng Nghymru yn well, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati’n rhagweithiol i annog pobl sy’n hoffi cŵn i'w prynu gan fridwyr cyfrifol?
I'm sorry, Presiding Officer, I don't think Paul Davies was in the Chamber before to hear my earlier answers about the work we're doing around Lucy's law. I mentioned that the chief veterinary officer has met with all—well, apart from one local authority, 21 local authorities around this particular issue, to ensure that we understand what the barriers are to the enforcement of the current legislation. Just bringing in Lucy's law would not, I don't think, rid us of the illegal puppy farming that we all want to see gone.
You make a really important point at the end, though, about individuals. It really is up to the person who is purchasing a dog that they buy it from a reputable breeder—we had a campaign in the run-up to Christmas to encourage that—and for individuals to ask questions and perhaps to ask, if they're shown into a kitchen, maybe, to see the puppies, to see other parts of the breeder's property. So, it is about bringing it all together. We've already had those conversations that have started with local authorities. I will be making a statement after the February recess.
Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd, nid wyf yn credu bod Paul Davies yn y Siambr i glywed fy atebion cynharach am y gwaith rydym yn ei wneud mewn perthynas â chyfraith Lucy. Crybwyllais fod y prif swyddog milfeddygol wedi cyfarfod â phawb—wel, ar wahân i un awdurdod lleol, 21 o awdurdodau lleol ynglŷn â'r mater penodol hwn, i sicrhau ein bod yn deall beth yw'r rhwystrau i orfodi'r ddeddfwriaeth bresennol. Nid wyf yn credu y byddai cyflwyno cyfraith Lucy yn cael gwared ar yr arfer o ffermio cŵn bach yn anghyfreithlon yr hoffai pawb ohonom weld diwedd arno.
Er hynny, rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn ar y diwedd am unigolion. Mater i'r unigolyn sy'n prynu'r ci yw a ydynt yn ei brynu gan fridiwr cyfrifol—cawsom ymgyrch yn y cyfnod cyn y Nadolig i annog hynny—ac i unigolion ofyn cwestiynau a gofyn efallai, os cânt eu harwain i gegin, efallai, am gael gweld y cŵn bach, am gael gweld rhannau eraill o eiddo'r bridiwr. Felly, mae'n ymwneud â dod â'r cyfan at ei gilydd. Rydym eisoes wedi cael y sgyrsiau hynny sydd wedi dechrau gydag awdurdodau lleol. Byddaf yn gwneud datganiad ar ôl toriad mis Chwefror.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen ddileu TB Llywodraeth Cymru? OAQ55003
8. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's TB eradication programme? OAQ55003
Thank you. We refreshed the TB eradication programme in Wales in October 2017, and we are now seeing some long-term downward trends in key TB indicators, such as incidence and prevalence. I committed to providing a statement on the programme on an annual basis, and I will next do so in April.
Diolch. Gwnaethom adnewyddu'r rhaglen dileu TB yng Nghymru ym mis Hydref 2017, ac rydym yn awr yn gweld rhai tueddiadau hirdymor ar i lawr mewn dangosyddion TB allweddol, megis nifer a mynychder yr achosion. Ymrwymais i ddarparu datganiad ar y rhaglen bob blwyddyn, a byddaf yn gwneud hynny nesaf ym mis Ebrill.
I thank the Minister for that reply. In the 12 months to October 2019, 12,742 cattle were slaughtered. That's the highest figure on record; it compares with only 917 back in 1996. I heard the First Minister, a few days ago, claiming that this increase in slaughter was actually a sign that the Government's policy was being successful. I don't, myself, see the highlighting of past failures as an indication of success, although that's an important development. I do acknowledge that some progress has been made, but I hope the Minister will agree that not enough has been done and a lot remains to be done.
The Government's policy's been focused almost entirely upon farm practices and restrictions placed on farmers and cattle movements, and it has ignored one other important element in the jigsaw, which is the prevalence of TB in wildlife as a vector of infection. Until the Government does recognise that this is one part of the solution to the problem, we will never achieve what we all want to achieve, which is the total eradication of TB in Wales. The Minister often says that she is going to base her policy on evidence, and that's a very good thing, but given that she and her colleagues in previous decisions have done the opposite—the shooting ban introduced by Natural Resources Wales was done in the face of their own evidence; the imposition of windfarms like Hendy has been done against the recommendation of the Minister's own appointed inspector; the smoking ban that we were debating this week—
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Yn y 12 mis hyd at fis Hydref 2019, lladdwyd 12,742 o wartheg. Dyna'r ffigur uchaf a gofnodwyd; mae'n cymharu â 917 yn unig yn ôl yn 1996. Clywais y Prif Weinidog, ychydig ddyddiau'n ôl, yn honni bod y cynnydd hwn yn nifer y gwartheg sy'n cael eu lladd yn arwydd mewn gwirionedd fod polisi'r Llywodraeth yn llwyddo. Yn bersonol, nid wyf yn gweld bod rhoi sylw i fethiannau'r gorffennol yn arwydd o lwyddiant, er bod hwnnw'n ddatblygiad pwysig. Rwy'n cydnabod bod rhywfaint o gynnydd wedi'i wneud, ond rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cytuno nad oes digon wedi'i wneud a bod llawer i'w wneud eto.
Mae polisi'r Llywodraeth wedi canolbwyntio bron yn gyfan gwbl ar arferion ffermydd a chyfyngiadau ar ffermwyr a symudiadau gwartheg, ac mae wedi anwybyddu un elfen bwysig arall yn y jig-so, sef nifer yr achosion o TB mewn bywyd gwyllt fel fector haint. Hyd nes y bydd y Llywodraeth yn cydnabod bod hyn yn un rhan o'r ateb i'r broblem, ni fyddwn byth yn cyflawni'r hyn rydym i gyd eisiau ei gyflawni, sef dileu TB yn llwyr yng Nghymru. Mae'r Gweinidog yn dweud yn aml ei bod am seilio ei pholisi ar dystiolaeth, ac mae hynny'n beth da iawn, ond o ystyried ei bod hi a'i chyd-Aelodau, mewn penderfyniadau blaenorol, wedi gwneud y gwrthwyneb—cafodd y gwaharddiad saethu a gyflwynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ei wneud yn erbyn eu tystiolaeth eu hunain; mae codi ffermydd gwynt fel yr Hendy wedi'i wneud yn erbyn argymhelliad arolygydd a benodwyd gan y Gweinidog ei hun; cafodd y gwaharddiad ar ysmygu roeddem yn ei drafod yr wythnos hon—
Like Joyce Watson, you need to get to your question also, Neil Hamilton.
Fel Joyce Watson, mae angen i chi gyrraedd eich cwestiwn hefyd, Neil Hamilton.
—was introduced in spite of the results of the Government's own consultation. So, my question to the Minister is: how can rural Wales have any faith in this Government that it will actually base its policy on evidence when all the evidence that we have is that it does the opposite?
—ei gyflwyno er gwaethaf canlyniadau ymgynghoriad y Llywodraeth ei hun. Felly, fy nghwestiwn i'r Gweinidog yw hwn: sut y gall Cymru wledig gael unrhyw ffydd yn y Llywodraeth hon y bydd, mewn gwirionedd, yn seilio ei pholisi ar dystiolaeth pan fydd yr holl dystiolaeth sydd gennym yn dangos ei bod yn gwneud y gwrthwyneb?
Well, I absolutely do base any policy I bring forward on science and evidence, and I think Neil Hamilton's cherry-picking a bit, because if you look at the TB dashboard, if you look at the short term, for instance in the 12 months to October 2019, there were 666 new herd incidents reported in Wales—too many, I agree, and I absolutely want to stress that—but it was a 12 per cent decrease on the previous 12 months, so we are seeing improvement. In the longer term, we've seen a 37 per cent decrease in new incidents from 2019 to 2018. We have seen a decrease in animals slaughtered by 4 per cent in 2009 to 2018.
I think the point the First Minister was making was around more sophisticated testing enabling us to find the TB earlier than it was before. We don't ignore any element of the TB picture, and I can assure the Member that, in our bespoke action plans, for instance, absolutely every element is looked at.
Wel, yn sicr, rwy'n seilio unrhyw bolisi rwy'n ei gyflwyno ar wyddoniaeth a thystiolaeth, a chredaf fod Neil Hamilton yn dewis a dethol braidd, oherwydd os edrychwch ar y dangosfwrdd TB, os edrychwch ar y tymor byr, er enghraifft yn y 12 mis hyd at fis Hydref 2019, cofnodwyd 666 o achosion newydd mewn buchesi yng Nghymru—gormod, rwy'n cytuno, ac rwyf eisiau pwysleisio hynny'n bendant iawn—ond roedd yn ostyngiad o 12 y cant ar y 12 mis blaenorol, felly rydym yn gweld gwelliant. Yn y tymor hwy, gwelsom ostyngiad o 37 y cant mewn digwyddiadau newydd rhwng 2019 a 2018. Gwelsom ostyngiad o 4 y cant yn nifer yr anifeiliaid a laddwyd rhwng 2009 a 2018.
Rwy'n credu mai'r pwynt roedd y Prif Weinidog yn ei wneud oedd bod profion mwy soffistigedig yn ein galluogi i ddod o hyd i'r TB yn gynharach nag o'r blaen. Nid ydym yn anwybyddu unrhyw elfen o'r sefyllfa TB, a gallaf sicrhau'r Aelod, yn ein cynlluniau gweithredu pwrpasol, er enghraifft, fod pob elfen yn cael ei hystyried.
Finally, Russell George.
Yn olaf, Russell George.
Diolch, Llywydd. Minister, the number of approved finishing units in Wales is significantly lower pro rata than in England, I'm told. And this is, of course, limiting the opportunities for farmers down with TB to sell their calves to prevent overstocking on their holdings. I wonder, Minister, what you intend to do to encourage the setting up of more approved finishing units in Wales, and also would you commit your officials to look at simplifying the regulations around them?
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae nifer yr unedau pesgi cymeradwy yng Nghymru gryn dipyn yn is pro rata nag yn Lloegr, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthyf. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn cyfyngu ar y cyfleoedd i ffermwyr sydd â TB ar eu ffermydd werthu eu lloi er mwyn atal gorstocio ar eu ffermydd. Rwy'n meddwl tybed beth rydych yn bwriadu ei wneud, Weinidog, i annog sefydlu mwy o unedau pesgi cymeradwy yng Nghymru, a hefyd a wnewch chi ymrwymo eich swyddogion i edrych ar symleiddio'r rheoliadau sydd ynghlwm wrthynt?
I'm certainly happy to look at simplifying anything. I hate bureaucracy and if it can be simplified in any way—. I know officials are working with individual farmers where they do have a breakdown, particularly if they've got different pockets of land that could be declared TB-free or are TB-free, to do that. But, yes, I'm certainly happy to commit officials to doing that.
Rwy'n sicr yn hapus i edrych ar symleiddio unrhyw beth. Rwy'n casáu biwrocratiaeth ac os gellir ei symleiddio mewn unrhyw ffordd—. Rwy'n gwybod bod swyddogion yn gweithio gyda ffermwyr unigol lle mae ganddynt achosion o TB, yn enwedig os oes ganddynt bocedi gwahanol o dir y gellid eu datgan yn rhydd rhag TB neu sy'n rhydd rhag TB, i wneud hynny. Ond ydw, rwy'n sicr yn hapus i ymrwymo swyddogion i wneud hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood.
The next item is questions to the Minister for Housing and Local Government, and the first question is from Mark Isherwood.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ynghylch gweithrediadau Swyddfa'r Post yng Nghymru? OAQ54982
1. What discussions has the Minister had regarding the operations of the Post Office in Wales? OAQ54982
I recognise the valuable services that local post offices provide to the communities they serve across Wales. Welsh Government has regular contact with Post Office Ltd to ensure we are kept aware of and raise any issues that affect Welsh communities.
Rwy'n cydnabod y gwasanaethau gwerthfawr y mae swyddfeydd post lleol yn eu darparu i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu ledled Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cysylltu'n rheolaidd â Swyddfa'r Post Cyf er mwyn sicrhau ein bod yn ymwybodol o unrhyw faterion sy'n effeithio ar gymunedau yng Nghymru a'n bod yn gallu dwyn unrhyw broblemau i'w sylw.
Post offices remain at the heart of our communities, especially where the last bank branch has closed. During the years of the UK Government's post office closure programme between 2007 and 2009, we were repeatedly told here—and quite rightly so—that post offices had to become sustainable and that included the development of financial services.
Last October we all received an announcement that the Post Office had agreed a new banking framework with 28 UK banks, ensuring that bank customers continued to have free access to everyday banking services in every corner of Wales. It also ensured a fair and sustainable remuneration package for sub-postmasters and mistresses. So, how is the Welsh Government, therefore, engaging with the Post Office in the context of this banking framework agreement, to ensure that its proposals for a community bank do not compete with those services that simply fill in the gap, so that we can ensure that our post office network is here tomorrow and for next week, next year and future generations?
Mae swyddfeydd post yn dal i fod yn ganolog i'n cymunedau, yn enwedig lle mae'r gangen olaf o fanc wedi cau. Yn ystod blynyddoedd rhaglen Llywodraeth y DU i gau swyddfeydd post rhwng 2007 a 2009, dywedwyd wrthym dro ar ôl tro yma—a hynny'n gwbl briodol—fod yn rhaid i swyddfeydd post fod yn gynaliadwy a bod hynny'n cynnwys datblygu gwasanaethau ariannol.
Fis Hydref diwethaf, cyhoeddwyd bod Swyddfa'r Post wedi cytuno ar fframwaith bancio newydd gyda 28 o fanciau'r DU, gan sicrhau bod cwsmeriaid banciau'n parhau i gael mynediad am ddim at wasanaethau bancio bob dydd ym mhob cwr o Gymru. Roedd hefyd yn sicrhau cydnabyddiaeth ariannol deg a chynaliadwy i is-bostfeistri. Sut y mae Llywodraeth Cymru felly yn ymgysylltu â Swyddfa'r Post yng nghyd-destun y cytundeb fframwaith bancio hwn, er mwyn sicrhau nad yw ei chynigion ar gyfer banc cymunedol yn cystadlu â'r gwasanaethau hynny sydd ond yn llenwi'r bwlch, fel y gallwn sicrhau bod ein rhwydwaith swyddfeydd post yma yfory a'r wythnos nesaf, y flwyddyn nesaf a chenedlaethau'r dyfodol?
Diolch. As we both—. I think everybody here will be in agreement on the role that post offices play in our communities and in the heart of our towns across the country as well, performing not just a function and a practical role, but also a social function as well. Although post office matters are not devolved to Welsh Ministers, clearly we have a role to play in how those issues impact or affect the citizens of Wales.
Officials last met with Post Office Ltd earlier this month and actually raising awareness of the banking framework and commitment was one of the things high on the agenda, about how we can work with them, with the roles that we're doing across Government to ensure that Welsh citizens have access to the services they need.
Diolch. Fel y mae'r ddau ohonom—. Rwy'n credu y bydd pawb yma yn cytuno ar y rôl y mae swyddfeydd post yn ei chwarae yn ein cymunedau ac yng nghalonnau ein trefi ledled y wlad yn ogystal, gan gyflawni swyddogaeth a rôl ymarferol yn ogystal â swyddogaeth gymdeithasol hefyd. Er nad yw materion yn ymwneud â swyddfeydd post wedi'u datganoli i Weinidogion Cymru, mae'n amlwg fod gennym rôl i'w chwarae yn y ffordd y mae'r materion hynny'n effeithio ar ddinasyddion Cymru.
Cafodd swyddogion eu cyfarfod diweddaraf â Swyddfa'r Post Cyf yn gynharach y mis hwn ac mewn gwirionedd roedd codi ymwybyddiaeth o'r ymrwymiad a'r fframwaith bancio yn uchel ar yr agenda, o ran sut y gallwn weithio gyda hwy, gyda'r gwaith rydym yn ei wneud ar draws y Llywodraeth i sicrhau bod dinasyddion Cymru'n gallu cael gafael ar y gwasanaethau y maent eu hangen.
2. Pa asesiad mae'r Gweinidog wedi ei wneud o'r berthynas rhwng rhagamcanion poblogaeth a chynlluniau datblygu lleol? OAQ54991
2. What assessment has the Minister made of the relationship between population forecasts and local development plans? OAQ54991
Yes. The household projections, local housing market assessments and well-being plans are essential parts of the evidence base for local development plans. The scale of housing growth is a matter for local planning authorities to determine, reflecting the issues they have identified.
Ie. Mae'r amcanestyniadau aelwydydd, yr asesiadau o'r farchnad dai leol a'r cynlluniau llesiant yn rhannau hanfodol o'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer cynlluniau datblygu lleol. Mater i awdurdodau cynllunio lleol yw penderfynu ar raddfa twf tai, gan adlewyrchu'r materion y maent wedi'u nodi.
Mi gafodd cynllun datblygu lleol Wrecsam, wrth gwrs, yn fy rhanbarth i, ei wrthod nôl yn 2013 gan yr arolygwyr cynllunio oherwydd nad oedd digon o dir, medden nhw, wedi’i glustnodi ar gyfer tai, a hynny oherwydd bod rhagamcanion poblogaeth y sir yn dweud y byddai yna 20 y cant o gynnydd yn y boblogaeth—yr ail gynnydd mwyaf drwy Gymru gyfan; yn ail yn unig i Gaerdydd mae'n debyg. Ond, wrth gwrs, mae'r gwirionedd yn dra gwahanol.
Dros y bum mlynedd ddiwethaf mae'r cynnydd yn y boblogaeth wedi bod yn sylweddol is na'r rhagamcanion. Er hynny, mae'n ymddangos bod yr Arolygiaeth Gynllunio yn dal ddim yn gwrando oherwydd maen nhw'n parhau i herio cyngor Wrecsam. Mae'r cyngor yn edrych i darged o ryw 8,500 o dai yn eu cynllun datblygu lleol tra bod yr Arolygiaeth Gynllunio nawr yn mynnu bod angen bron i 12,000 o dai yn y cynllun hwnnw. Mae hynny, wrth gwrs, yn mynd i olygu codi mwy o dai ar feysydd gwyrdd, mae'n mynd i greu rhyw fath o urban sprawl sy'n mynd i ddinistrio cymunedau unigryw yr ardal.
Felly, fy nghwestiwn i ichi, Gweinidog, yw: ble mae'r Llywodraeth yn sefyll ar y mater yma? A ydych chi o blaid cyfundrefn sy'n gorfodi codi tai diangen, neu a ydych chi o blaid amddiffyn ein hamgylchedd ac amddiffyn ein cymunedau ni?
The Wrexham local development plan in my own region was rejected back in 2013 by the planning inspectors because there wasn't sufficient land allocated for housing, in their opinion. That was because the population forecasts for the county had stated that there would be a 20 per cent increase in population—the second-highest increase throughout the whole of Wales, second only to Cardiff. But, of course, the reality is very different.
Over the past five years, the increase in population has been significantly lower than the forecasts. Despite that, it appears that the Planning Inspectorate still isn't listening because they continue to challenge Wrexham council. The council is looking at a target of some 8,500 homes in their LDP, whilst the Planning Inspectorate insists that they need around 12,000 in that plan. That will mean building more homes on greenfield sites and it will create some sort of urban sprawl that will destroy the unique communities in the area.
So, my question to you, Minister, is: where does the Government stand on this issue? Are you in favour of a regime that enforces the building of unnecessary homes, or are you in favour of protecting our communities and our environment?
Well, thank you for that. As Llyr Gruffydd knows, it's much more complicated than that. He's absolutely right in saying that Wrexham had its original LDP rejected as a result of the way that it had done its housing land allocations policy. While the council does have an extant unitary development plan in place, it has expired for the purposes of calculating the five-year housing land supply. As he knows, the authority has been, and will continue to be, vulnerable to speculative development until the LDP is actually adopted. The LDP is currently at the examination stage.
The inspectors have raised concerns regarding the level of housing proposed in the plan, specifically questioning whether it is aspirational enough. The level of housing proposed by the council aligns with the 2014-based 10-year migration variant published by the Welsh Government, which is a requirement of 7,750 homes. Officials have made public representations supporting the level of housing in Wrexham's LDP, and do not consider that it should be increased further.
The level of housing is broadly in line with the past 10-year delivery rates. The inspectors have asked the council to provide additional clarification on this matter, and the deadline for that is 31 January. There will be an additional hearing session on 11 March to consider housing matters further. So, you can see that our officials agree, I think, broadly with what you're saying, which is that, given the current projections and what Wrexham is projecting in the LDP, our officials have made representations saying that we think that Wrexham is about right.
It's always a difficult balance for councils because the projections are just that: projections. They are not plan-based policies. They are based on projected population trends, but they don't take into account any economic development or tourism or other aspirations that the council may have, and they are not intended in any way to be a target. They are simply one part of a set of evidence that the authority must take into account when it sets its local housing target.
For example, in a local authority area, if the number of households being created is outstripping the level of population increase because there are growing numbers of people who want to live on their own, for example, then the housing target might be higher than the population increase and the forecast. So, it's a much more complex matter than that. But I think the simple answer to your question is that our officials agree that the plan is about where it should be and have made representations to that effect into the system.
Wel, diolch am hynny. Fel y gŵyr Llyr Gruffydd, mae'n llawer mwy cymhleth na hynny. Mae'n hollol iawn i ddweud bod cynllun datblygu lleol gwreiddiol Wrecsam wedi cael ei wrthod o ganlyniad i'r ffordd y lluniwyd eu polisi dyrannu tir ar gyfer tai. Er bod gan y cyngor gynllun datblygu unedol cyfredol ar waith, mae wedi dod i ben at ddibenion cyfrifo'r cyflenwad pum mlynedd o dir ar gyfer tai. Fel y gŵyr, mae'r awdurdod wedi bod, a bydd yn parhau i fod yn agored i hap-ddatblygu hyd nes y caiff y cynllun datblygu lleol ei fabwysiadu. Mae'r cynllun datblygu lleol ar y cam archwilio ar hyn o bryd.
Mae'r arolygwyr wedi codi pryderon ynghylch lefel y tai a argymhellir yn y cynllun, gan holi'n benodol a yw'n ddigon uchelgeisiol. Mae lefel y tai a argymhellir gan y cyngor yn cyd-fynd â'r amrywiolyn ymfudo 10 mlynedd a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2014, sef gofyniad am 7,750 o gartrefi. Mae swyddogion wedi cyflwyno sylwadau cyhoeddus i gefnogi'r lefel o dai yng nghynllun datblygu lleol Wrecsam, ac nid ydynt yn credu y dylid ei chynyddu ymhellach.
Mae lefel y tai yn cyd-fynd yn fras â'r cyfraddau cyflenwi ar gyfer y 10 mlynedd blaenorol. Mae'r arolygwyr wedi gofyn i'r cyngor ddarparu eglurhad ychwanegol ar y mater hwn, a'r dyddiad ar gyfer darparu hwnnw yw 31 Ionawr. Cynhelir sesiwn wrando ychwanegol ar 11 Mawrth i ystyried materion tai ymhellach. Felly, rwy'n credu y gallwch weld bod ein swyddogion yn cytuno'n fras â'r hyn rydych yn ei ddweud, sef, o ystyried y rhagamcanion cyfredol a'r hyn y mae Wrecsam yn ei ragweld yn y cynllun datblygu lleol, fod ein swyddogion wedi cyflwyno sylwadau yn dweud ein bod yn credu bod Wrecsam yn eithaf agos ati.
Mae bob amser yn gydbwysedd anodd i gynghorau gan mai rhagamcanion yn unig ydynt. Nid ydynt yn bolisïau sy'n seiliedig ar gynllun. Maent wedi'u seilio ar dueddiadau rhagamcanol yn y boblogaeth, ond nid ydynt yn ystyried unrhyw ddatblygiad economaidd na thwristiaeth nac unrhyw ddyheadau eraill a allai fod gan y cyngor, ac ni fwriedir iddynt fod yn darged mewn unrhyw ffordd. Nid ydynt ond yn un rhan o set o dystiolaeth y mae'n rhaid i'r awdurdod ei hystyried pan fydd yn gosod ei darged tai lleol.
Er enghraifft, mewn ardal awdurdod lleol, os yw nifer yr aelwydydd sy'n cael eu creu yn fwy na lefel y cynnydd yn y boblogaeth oherwydd bod niferoedd cynyddol o bobl sydd eisiau byw ar eu pen eu hunain, er enghraifft, gallai'r targed tai fod yn uwch na'r cynnydd yn y boblogaeth a'r rhagolwg. Felly, mae'n fater llawer mwy cymhleth na hynny. Ond rwy'n credu mai'r ateb syml i'ch cwestiwn yw bod ein swyddogion yn cytuno bod y cynllun yn eithaf agos at lle dylai fod a'u bod wedi cyflwyno sylwadau i'r perwyl hwnnw yn y system.
Minister, I agree entirely with you that it is a complex picture that is painted every time an LDP goes for consideration, and the mix of housing that's required as well, from single-occupancy households to multiple-occupancy households. But it is a fact that, obviously, when councils are putting their LDPs forward, they have to have due regard to population forecasts.
One thing that comes up time and time again is that the population forecasts inform the number of units to be built but, very often, those population forecasts don't feed into the provision of doctors' surgeries, education facilities et cetera. Can you give me confidence that there will be greater weight placed on the services that are required to support these developments, which we all accept we require? We know that there is a housing crisis, and most people can be won over if they can be assured that the transport considerations are taken into account, the service provision is taken into account, and not just the number of houses that need to be built.
Weinidog, cytunaf yn llwyr â chi ei fod yn ddarlun cymhleth sy'n cael ei beintio bob tro y mae cynllun datblygu lleol dan ystyriaeth, a'r cymysgedd o dai sydd eu hangen hefyd, o aelwydydd meddiannaeth unigol i aelwydydd amlfeddiannaeth. Ond mae'n ffaith, yn amlwg, pan fydd cynghorau'n cyflwyno eu cynlluniau datblygu lleol, fod yn rhaid iddynt roi sylw dyledus i ragolygon poblogaeth.
Un peth sy'n codi dro ar ôl tro yw bod rhagolygon poblogaeth yn llywio nifer yr unedau sydd i'w hadeiladu ond yn aml iawn, nid yw'r rhagolygon poblogaeth hynny'n bwydo i mewn i'r broses o ddarparu meddygfeydd, cyfleusterau addysg ac ati. A allwch chi roi hyder i mi y bydd mwy o bwyslais yn cael ei roi ar y gwasanaethau sy'n ofynnol i gynnal y datblygiadau y mae pawb ohonom yn derbyn ein bod eu hangen? Gwyddom fod yna argyfwng tai, a gwyddom y gellir dwyn perswâd ar y rhan fwyaf o bobl os gellir eu sicrhau bod yr ystyriaethau trafnidiaeth yn cael eu hystyried, fod darpariaeth gwasanaethau'n cael ei hystyried, yn hytrach na dim ond nifer y tai sydd angen eu hadeiladu.
Yes, and the answer to your question is to look at the complex set of instructions that local authorities must follow in setting the various things. So, we can look at the housing numbers projections, for example, and the LDP has got to take into account a number of things in coming to its housing land supply and doing that, as I've just said to Llyr. But we also have, for example—. We're currently consulting on the national development framework, which has some major infrastructure things. As you know, we're in the process of putting, via the Local Government Elections (Wales) Bill, a framework in place to facilitate the regional strategic planning arrangements for local authorities, which should put the regional planning arrangements in place for those kinds of infrastructure. So, in the round, the set of plans that we will eventually have in place will do exactly that.
The way that I have been explaining it as we've been conducting a number of stakeholder meetings is that, if you set out a flat plan of Wales, you ought to be able to say, 'Well, here are the trunk roads, here are the hospitals, here are the existing schools, here is where the housing is, here's where the new school should be', and so on, and then when the council is negotiating with the house builder about their contribution to local infrastructure, there would be much better certainty about what that infrastructure should look like in advance, so that when somebody's planning to come forward with a piece of land, they know that they're likely to have to contribute to the school or the hospital or whatever it is that's nearby.
We haven't started this in the optimum place. We've started it at the bottom, and I would have preferred to start it at the top. But my colleague Lesley Griffiths started the process just before I took over this portfolio, and, very shortly, we will in a position where we have all of those plans in place, and we will be able to do exactly as you suggest.
Ie, a'r ateb i'ch cwestiwn yw edrych ar y set gymhleth o gyfarwyddiadau y mae'n rhaid i awdurdodau lleol eu dilyn wrth bennu'r gwahanol bethau. Felly, gallwn edrych ar y rhagamcanion o niferoedd tai, er enghraifft, ac mae'n rhaid i'r cynllun datblygu lleol roi sylw i nifer o bethau wrth ystyried ei gyflenwad o dir ar gyfer tai a gwneud hynny, fel rwyf newydd ei ddweud wrth Llyr. Ond mae gennym ni hefyd, er enghraifft—. Rydym wrthi'n ymgynghori ar y fframwaith datblygu cenedlaethol, sy'n cynnwys rhai pethau seilwaith mawr. Fel y gwyddoch, rydym wrthi'n rhoi fframwaith ar waith, drwy Fil Etholiadau Llywodraeth Leol (Cymru), i hwyluso'r trefniadau cynllunio strategol rhanbarthol ar gyfer awdurdodau lleol, a ddylai roi'r trefniadau cynllunio rhanbarthol ar waith ar gyfer y mathau hynny o seilwaith. Felly, yn gyffredinol, bydd y set o gynlluniau a fydd gennym ar waith maes o law yn gwneud yn union hynny.
Y ffordd rwyf wedi bod yn ei esbonio, gan ein bod wedi bod yn cynnal nifer o gyfarfodydd i randdeiliaid, yw y dylech allu dweud, drwy osod cynllun cyffredinol ar gyfer Cymru, 'Wel, dyma'r cefnffyrdd, dyma'r ysbytai, dyma'r ysgolion presennol, dyma lle mae'r tai, dyma lle dylai'r ysgol newydd fod', ac yn y blaen, ac yna pan fydd y cyngor yn trafod gyda'r cwmni adeiladu tai ynglŷn â'u cyfraniad i seilwaith lleol, byddai llawer mwy o sicrwydd ynghylch sut y dylai'r seilwaith hwnnw edrych ymlaen llaw, felly pan fydd rhywun yn cynllunio i gyflwyno darn o dir, byddant yn gwybod ei bod yn debygol y bydd yn rhaid iddynt gyfrannu at yr ysgol neu at yr ysbyty neu beth bynnag sydd gerllaw.
Nid ydym wedi dechrau hyn yn y lle gorau posibl. Rydym wedi dechrau arni ar y gwaelod, a byddai wedi bod yn well gennyf ddechrau ar y brig. Ond dechreuodd fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths y broses ychydig cyn i mi gael y portffolio, ac yn fuan iawn, byddwn mewn sefyllfa lle mae gennym yr holl gynlluniau hynny ar waith, a byddwn yn gallu gwneud yn union fel rydych yn ei awgrymu.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. On 10 January, a letter was sent to you by, or signed by, the leaders of all six north Wales county councils regarding the local government settlement for 2020-21. And, it said, 'Even with a positive settlement this year, we'll all be looking at some service reductions and above-inflation council tax increases. In light of the continued challenges, we wish to ask you for a funding floor of 4 per cent in the local government finance settlement, to be met from Welsh Government reserves.' And they said this was primarily because, in the provisional settlement for 2020-21, four of the five bottom councils are from north Wales, and, without a floor, most north Wales councils will be faced with the biggest challenge in terms of seeking cuts to service, whereas a floor will help to protect services and work against above-inflation council tax rises in the bottom six councils. How will you be responding to this request, which I believe has also been shared with the Welsh Local Government Association and the Secretary of State for Wales?
Diolch, Lywydd. Ar 10 Ionawr, anfonwyd llythyr atoch gan, neu wedi'i arwyddo gan, arweinwyr pob un o chwe chyngor sir gogledd Cymru ynghylch y setliad llywodraeth leol ar gyfer 2020-21. Ac roedd yn dweud, 'Hyd yn oed gyda setliad cadarnhaol eleni, byddwn i gyd yn edrych ar leihau rhai gwasanaethau a chynnydd uwch na chwyddiant yn y dreth gyngor. Yng ngoleuni'r heriau parhaus, rydym yn dymuno gofyn i chi am gyllid gwaelodol o 4 y cant yn y setliad ariannol i lywodraeth leol, i'w dalu o gronfeydd wrth gefn Llywodraeth Cymru.' Ac roeddent yn dweud mai'r rheswm pennaf am hyn oedd bod pedwar o'r pum cyngor sydd ar y gwaelod yn y setliad dros dro ar gyfer 2020-21 yng ngogledd Cymru, a heb gyllid gwaelodol, bydd y rhan fwyaf o gynghorau gogledd Cymru yn wynebu'r her fwyaf o ran edrych am doriadau i wasanaethau, tra bydd cyllid gwaelodol yn helpu i ddiogelu gwasanaethau a gweithio yn erbyn cynnydd uwch na chwyddiant yn y dreth gyngor yn y chwe chyngor sydd ar y gwaelod. Sut y byddwch yn ymateb i'r cais hwn y credaf ei fod hefyd wedi'i rannu â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru?
We've asked for more evidence as to the hardship that having the biggest uplift in any local government settlement that they've ever had would bring. And you can hear from the way I've answered your question that I'm a little sceptical about that. The purpose of a floor is obviously to prevent people from having to make enormous cuts in services that they would otherwise have had to make because of population projection changes, or some other issue in the distribution formula that disproportionately affects a particular council, and where an unexpected drop of million of pounds in terms of support would mean swift changes to services.
In this case, what we're looking at is that no council in Wales will have less than a 3 per cent uplift. Most of the councils that you're talking about are somewhere in between 3 and 4 per cent. And what we're talking about is asking for a floor to bring them up to 4.7, I think they said—it might be 6 or 8; I can't remember—per cent. I don't think that's the same point, and, whilst I understand their argument that there's an average, and that some should come down in order for others to go up, they're not facing the kinds of service cuts that they were facing during the previous nine years of imposed austerity. So, it's very difficult to understand quite what the reasoning for that is. This is above the settlement that any of them could have been expected to be predicting, and it's very hard to see how they would have unplanned service cuts as a result.
But, having said all of that, if they want to present some evidence of what that might look like, I'm very happy to look at it. But, again, I will emphasise that, when we are looking at putting more money into that sort of settlement, we are looking at where to take it from. So, we would also have to consider how much such a floor would cost, and where that money would come from.
Rydym wedi gofyn am fwy o dystiolaeth ynglŷn â'r caledi a fyddai'n dod yn sgil y cynnydd mwyaf mewn unrhyw setliad llywodraeth leol a gawsant erioed. A gallwch glywed o'r ffordd rwyf wedi ateb eich cwestiwn fy mod ychydig yn amheus ynglŷn â hynny. Diben cyllid gwaelodol, yn amlwg, yw atal pobl rhag gorfod gwneud toriadau enfawr mewn gwasanaethau y byddent wedi gorfod eu gwneud fel arall oherwydd newidiadau mewn amcanestyniadau poblogaeth, neu ryw broblem arall yn ymwneud â'r fformiwla ddosbarthu sy'n effeithio'n anghymesur ar gyngor penodol, a lle byddai gostyngiad annisgwyl o filiynau o bunnoedd o ran cymorth yn golygu newidiadau sydyn i wasanaethau.
Yn yr achos hwn, ni fydd yr un cyngor yng Nghymru'n cael llai na 3 y cant o gynnydd. Mae'r rhan fwyaf o'r cynghorau rydych yn sôn amdanynt rywle rhwng 3 a 4 y cant. A'r hyn rydym yn sôn amdano yw gofyn am gyllid gwaelodol i'w codi i 4.7, rwy'n credu mai dyna a ddywedasant—gallai fod yn 6 neu 8; ni allaf gofio—y cant. Nid wyf yn credu bod y pwynt hwnnw yr un fath, ac er fy mod yn deall eu dadl fod yna gyfartaledd, ac y dylai rhai ddod i lawr er mwyn i eraill fynd i fyny, nid ydynt yn wynebu'r math o doriadau i wasanaethau roeddent yn eu hwynebu yn ystod y naw mlynedd flaenorol o gyni gorfodol. Felly, mae'n anodd iawn deall yn iawn beth yw'r rhesymeg dros hynny. Mae'r setliad hwn yn uwch nag y gallai unrhyw un ohonynt fod wedi'i ragweld, ac mae'n anodd iawn gweld sut y byddent yn wynebu toriadau heb eu cynllunio i wasanaethau o ganlyniad i hynny.
Ond wedi dweud hynny i gyd, os ydynt eisiau cyflwyno tystiolaeth ynglŷn â hynny, rwy'n hapus iawn i edrych arno. Ond unwaith eto, rwyf am bwysleisio, pan fyddwn yn ystyried rhoi mwy o arian tuag at y math hwnnw o setliad, rydym yn ystyried o ble i'w gymryd. Felly, byddai'n rhaid inni hefyd ystyried faint y byddai cyllid gwaelodol o'r fath yn ei gostio, ac o ble y dôi'r arian hwnnw.
Well, as I said—I won't go down the austerity line—they said that 'even with the positive settlement this year'—so they're acknowledging that, and it's cross-party signatures on this letter—they're saying that in order to meet pressures in demand-led priority services like social care and children's services, they will be facing cuts without a 4 per cent floor; it is 4 per cent this letter asked for.
However, moving on to the integrated care fund, you produced your annual report on 16 January, which said that:
'There are now numerous multi-disciplinary teams of health, social care, housing and third sector professionals working together to develop tailored interventions'.
And, you said,
'making better use of resources through collaborative working and moving away from traditional ways of delivering services'
have been identified, but you recognised that the fund
'must demonstrate best use of public money and its impact should be clearly evidenced'
and that you would be addressing the recommendations from the Wales Audit Office review of the fund. That Wales Audit Office review said:
'A key aim of the fund is to promote joint working between statutory and third-sector organisations'
but the
'third-sector representatives that we spoke to identified a range of challenges which have affected their ability to access the fund'
and had
'left the third sector disconnected from the wider programme where they could equally have valid contributions to make to some of the larger-scale projects.'
Their particular report on north Wales was even more concerning in this context, where it says that
'the way the fund has been managed at national, regional and project levels have limited its potential to date...little evidence of successful projects yet being mainstreamed and funded',
and it specifically said that:
'Third sector representatives told us they felt they have insufficient access to the fund and that they benefit predominantly when spending on other projects slip'
and it called for
'ways to ensure fair access to the Integrated Care Fund for the third sector'.
This replicates concerns raised with me just in the last week—a debate last week here on bereavement support charities' funding. I've had a letter this week from charities supporting people with vision and hearing impairments. We're all receiving correspondence from the network of third sector bodies providing housing-related support, all of which should, and can, reduce significant pressure on statutory services for relatively small proportions of overall budgets. So, how do you respond specifically to the concerns raised by the auditor general regarding the need to better integrate the third sector, not just in the share of funding, which is critical, but also in the decision making and design of services as they go forward?
Wel, fel y dywedais—nid wyf am fynd ar drywydd cyni—dywedasant 'hyd yn oed gyda'r setliad cadarnhaol eleni'—felly maent yn cydnabod hynny, ac mae llofnodion trawsbleidiol ar y llythyr hwn—er mwyn ymateb i'r pwysau ar wasanaethau blaenoriaethol a arweinir gan y galw fel gwasanaethau gofal cymdeithasol a gwasanaethau plant, maent yn dweud y byddant yn wynebu toriadau heb gyllid gwaelodol o 4 y cant; gofynnai'r llythyr hwn am 4 y cant.
Fodd bynnag, gan symud ymlaen at y gronfa gofal integredig, lluniwyd eich adroddiad blynyddol ar 16 Ionawr, ac roedd yn dweud:
'Erbyn hyn mae yna dimau amlddisgyblaeth niferus o weithwyr proffesiynol iechyd, gofal cymdeithasol, tai a thrydydd sector sy’n gweithio gyda’i gilydd i ddatblygu ymyriadau wedi’u teilwra'.
Ac fe ddywedoch chi fod,
'gwell defnydd o adnoddau drwy gydweithio a thrwy symud oddi wrth ffyrdd traddodiadol o weithio'
wedi'u nodi, ond roeddech yn cydnabod bod yn rhaid i'r gronfa
'ddangos y defnydd gorau o arian cyhoeddus hefyd a bod angen darparu tystiolaeth glir o’i heffaith.'
ac y byddech yn mynd i'r afael ag argymhellion adolygiad Swyddfa Archwilio Cymru o'r gronfa. Roedd adolygiad Swyddfa Archwilio Cymru yn dweud:
'Un o brif nodau’r gronfa yw hybu cydweithio rhwng cyrff statudol a sefydliadau’r trydydd sector'
ond
'cyfeiriodd cynrychiolwyr y trydydd sector a fu’n siarad â ni at ystod o heriau sydd wedi effeithio ar eu gallu i gael gafael ar arian o’r gronfa.'
a bod y
'trydydd sector yn dal i fod wedi’i ddatgysylltu o’r rhaglen ehangach lle gallai wneud cyfraniadau yr un mor ddilys at rai o’r prosiectau mwy.'
Roedd eu hadroddiad penodol ar ogledd Cymru yn peri mwy o bryder byth yn y cyd-destun hwn, lle dywed fod
'y ffordd y cafodd y gronfa ei rheoli ar lefel genedlaethol, lefel ranbarthol a lefel prosiectau wedi cyfyngu ar ei photensial hyd yma...ni cheir llawer o dystiolaeth bod prosiectau llwyddiannus yn cael eu prif-ffrydio a’u hariannu'
a dywedai'n benodol:
'Dywedodd cynrychiolwyr y trydydd sector wrthym nad ydynt yn teimlo eu bod yn cael mynediad digonol at y gronfa a’u bod yn elwa’n bennaf pan fydd y gwariant ar brosiectau eraill yn llithro.'
a galwai am
'ffyrdd o sicrhau bod y trydydd sector yn cael mynediad teg at y Gronfa Gofal Integredig.'
Mae hyn yn ailadrodd y pryderon a godwyd gyda mi yn ystod yr wythnos ddiwethaf—dadl yma yr wythnos diwethaf ar gyllid i elusennau cymorth profedigaeth. Rwyf wedi cael llythyr yr wythnos hon gan elusennau sy'n cefnogi pobl sydd â nam ar eu golwg a'u clyw. Rydym i gyd yn derbyn gohebiaeth gan y rhwydwaith o gyrff trydydd sector sy'n darparu cymorth sy'n gysylltiedig â thai, ac fe ddylai, ac fe allai, pob un ohonynt leihau'r pwysau sylweddol ar wasanaethau statudol am gyfrannau cymharol fach o gyllidebau cyffredinol. Felly, sut yr ymatebwch yn benodol i'r pryderon a godwyd gan yr archwilydd cyffredinol ynglŷn â'r angen i integreiddio'r trydydd sector yn well, nid yn unig o ran y gyfran o gyllid, sy'n allweddol, ond hefyd o ran gwneud penderfyniadau a llunio gwasanaethau wrth iddynt fwrw ymlaen?
I think it's a fair point, to be honest. It's early days in some ways for the integrated care fund, and we want to make sure that we are getting the kinds of ambitious projects coming forward. And to do that we do need a good set of cross-working across sectors to make sure that we hit all the right things that we want the integrated care fund to do. And that's quite complex, because, as Mark Isherwood is rightly pointing out, it interacts with a whole series of other things that we also fund. So, I think it's a fair point. Very happy to look again at the report's recommendations, and see how we can better integrate third sector partners in the planning for that. You'll know that we've recently put housing as statutory partners onto the regional planning boards—regional partnership boards, sorry; we should stop calling things almost the same three-letter acronym, for the benefit of struggling Ministers—the regional partnership boards, I should say. And the reason for that was because we wanted a wider input into the way that those funds are looked at. So, I'm very happy to look at that. If you want to write to me with better detail of some of the issues that have been raised with you, I'd be more than happy to look at that.
Rwy'n credu ei fod yn bwynt teg, a dweud y gwir. Mae'n ddyddiau cynnar, mewn rhai ffyrdd, ar y gronfa gofal integredig, ac rydym eisiau sicrhau ein bod yn cael y mathau o brosiectau uchelgeisiol a gaiff eu cyflwyno. Ac er mwyn gwneud hynny, rydym angen trawsweithio da ar draws sectorau i wneud yn siŵr ein bod yn taro'r holl bethau cywir rydym eisiau i'r gronfa gofal integredig eu gwneud. Ac mae hynny'n eithaf cymhleth, oherwydd, fel y mae Mark Isherwood yn ei nodi'n gywir, mae'n rhyngweithio â chyfres gyfan o bethau eraill rydym hefyd yn eu hariannu. Felly, rwy'n credu ei fod yn bwynt teg. Rwy'n hapus iawn i edrych eto ar argymhellion yr adroddiad, a gweld sut y gallwn integreiddio partneriaid y trydydd sector yn well wrth gynllunio ar gyfer hynny. Fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi rhoi tai fel partneriaid statudol ar y byrddau cynllunio rhanbarthol yn ddiweddar—byrddau partneriaeth rhanbarthol, mae'n ddrwg gennyf; dylem roi'r gorau i roi'r un acronym tair llythyren i bethau, er budd Gweinidogion sy'n stryffaglu—y byrddau partneriaeth rhanbarthol, dylwn ddweud. A'r rheswm am hynny oedd ein bod eisiau cael mewnbwn ehangach i'r ffordd yr edrychir ar y cronfeydd hynny. Felly, rwy'n hapus iawn i edrych ar hynny. Os hoffech ysgrifennu ataf gan roi mwy o fanylion am rai o'r materion a gafodd eu dwyn i'ch sylw, rwy'n fwy na pharod i edrych ar hynny.
Okay. Then, if I move to a specific council, if I may, it's nearly two decades now since Flintshire's internal audit manager successfully took action against the council, and at the core of his complaints were denial of access to documents and failure to respond to correspondence. A few years later, we had the housing maintenance scandal, where similar problems were identified by PricewaterhouseCoopers and the independent Roots report. A whole tranche of people left the council, allegedly with non-disclosure agreements. A few years later, we had the AD Waste scandal, a similar pattern—again, two members of staff leaving the authority, but, again, the police saying they couldn't prosecute, because of the lack of documentation.
In 2018, Flintshire council had a debate and called for action after a councillor named and shamed officers who didn't reply to calls and e-mails, and called for further action to be taken. And now we have, this month, an ombudsman's report by the Public Services Ombudsman for Wales into Flintshire County Council, which found that, despite identifying in 2014 a statutory nuisance, the council didn't open an appropriate case file until 18 months later. The council was aware from at least 2012 that they didn't have appropriate planning consent, but almost no planning records from before August 2018, failures in interdepartmental communication and co-operation, lack of records, the council failed to respond to the complaints appropriately, there was an absence of clearly established ownership at senior levels in the council, compounded by the length of the time the failures continued, and a lack of regard for the difficulties faced. These reports, going back 10 years, and 20 years, are all identifying the same problems, irrespective of the political leadership as it comes and goes. What are you going to do about it? Because last time I raised this with you, you said it's matter for the council, and your predecessors over the years have always said it's just a matter for the council. But surely this can't go on unchallenged and uninvestigated, when the same problems keep arising.
Iawn. Os caf symud ymlaen at gyngor penodol, mae bron i ddau ddegawd bellach ers i reolwr archwilio mewnol Sir y Fflint lwyddo yn ei achos yn erbyn y cyngor, ac roedd gwrthod mynediad at ddogfennau a methiant i ymateb i ohebiaeth yn nodwedd ganolog o'i gwynion. Ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach, cawsom y sgandal cynnal a chadw tai, lle nodwyd problemau tebyg gan PricewaterhouseCoopers ac adroddiad annibynnol Roots. Gadawodd llu o bobl y cyngor, gyda chytundebau peidio â datgelu yn ôl y sôn. Ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach, cawsom sgandal AD Waste, patrwm tebyg—unwaith eto, dau aelod o staff yn gadael yr awdurdod, ond unwaith eto, yr heddlu'n dweud na allent erlyn oherwydd y diffyg dogfennaeth.
Yn 2018, cafodd cyngor Sir y Fflint ddadl a galwyd am gamau gweithredu ar ôl i gynghorydd enwi a chodi cywilydd ar swyddogion nad oedd yn ymateb i alwadau a negeseuon e-bost, a galwodd am gamau pellach. Ac yn awr mae gennym, y mis hwn, adroddiad ombwdsmon gan Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru i Gyngor Sir y Fflint a ganfu, er eu bod wedi nodi niwsans statudol yn 2014, nad oedd y cyngor wedi agor ffeil achos briodol tan 18 mis yn ddiweddarach. Roedd y cyngor yn ymwybodol ers o leiaf 2012 nad oedd ganddynt ganiatâd cynllunio priodol, ond nad oedd y nesaf peth i ddim cofnodion cynllunio cyn mis Awst 2018, fod methiannau o ran cyfathrebu a chydweithredu rhyngadrannol, prinder cofnodion, fod y cyngor wedi methu ymateb i'r cwynion yn briodol, fod diffyg perchnogaeth eglur wedi'i sefydlu ar lefelau uwch yn y cyngor, ffactor a waethygwyd gan hyd yr amser y parhaodd y methiannau, a diffyg ystyriaeth i'r anawsterau a wynebwyd. Mae'r adroddiadau hyn, sy'n mynd yn ôl 10 mlynedd, ac 20 mlynedd, i gyd yn nodi'r un problemau, waeth beth fo'r arweiniad gwleidyddol wrth iddo fynd a dod. Beth y bwriadwch ei wneud yn ei gylch? Oherwydd y tro diwethaf i mi godi hyn gyda chi, fe ddywedoch chi mai mater i'r cyngor ydyw, ac mae eich rhagflaenwyr dros y blynyddoedd bob amser wedi dweud mai mater i'r cyngor yn unig ydyw. Ond does bosibl y gall hyn barhau heb ei herio a'i archwilio, pan fo'r un problemau yn parhau i godi.
It is a matter for the council, but I understand your concern. I don't know this—because you'll know that I haven't been in work for the last week or so, but I don't know whether the public services ombudsman has raised anything as a result of the reports with the Government. So, I will look at that. We would expect, if there's a pattern emerging that the ombudsman was concerned about, for the ombudsman to flag that up with us. So, I will check that. And I'm more than happy to have a meeting with you about your wider concerns about it, if you like. So, apologies—I haven't seen that report, since I've been off work, but I will look into it.
However, it is always tempting to find a pattern in incidents over 10 years, when, actually, they're incidents. So, I'm happy to look at it with an open mind, but I'm not convinced that a set of incidents of one-offs, over 10 years, necessarily represents a pattern of culture in an authority. But I'm more than happy, Mark, to look at it, alongside you, and see whether there is something concerning emerging.
Mater i'r cyngor ydyw, ond rwy'n deall eich pryder. Nid wyf yn gwybod hyn—oherwydd fe fyddwch yn gwybod nad wyf wedi bod yn y gwaith am yr wythnos ddiwethaf, ond nid wyf yn gwybod a yw'r ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus wedi codi unrhyw beth o ganlyniad i'r adroddiadau gyda'r Llywodraeth. Felly, byddaf yn edrych ar hynny. Os oedd yna batrwm amlwg yn ymddangos a oedd yn peri pryder i'r ombwdsmon, byddem yn disgwyl i'r ombwdsmon dynnu ein sylw at hynny. Felly, byddaf yn edrych i weld. Ac rwy'n fwy na pharod i gael cyfarfod â chi am eich pryderon ehangach mewn perthynas â hyn, os mynnwch. Felly, ymddiheuriadau—nid wyf wedi gweld yr adroddiad hwnnw, gan fy mod wedi bod i ffwrdd o'r gwaith, ond fe edrychaf i mewn iddo.
Fodd bynnag, mae hi bob amser yn demtasiwn dod o hyd i batrwm mewn digwyddiadau dros 10 mlynedd pan mai digwyddiadau yn unig ydynt mewn gwirionedd. Felly, rwy'n hapus i edrych arno gyda meddwl agored, ond nid wyf yn argyhoeddedig fod cyfres o ddigwyddiadau unigol, dros 10 mlynedd, o reidrwydd yn brawf o batrwm o ddiwylliant mewn awdurdod. Ond rwy'n fwy na pharod i edrych arno gyda chi, Mark, a gweld a oes rhywbeth sy'n peri pryder yn ymddangos.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
The Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Can the Minister explain why the Welsh Government is still counting the 7,129 homes sold through Help to Buy since 2016 as counting towards its target of 20,000 affordable homes, of which you've claimed 13,143 have been delivered already?
Diolch, Lywydd. A all y Gweinidog egluro pam fod Llywodraeth Cymru yn dal i gyfrif y 7,129 o gartrefi a werthwyd drwy Cymorth i Brynu ers 2016 fel rhai sy'n cyfrif tuag at ei tharged o 20,000 o gartrefi fforddiadwy yr honnoch chi fod 13,143 ohonynt wedi'u darparu eisoes?
Yes. Because Help to Buy has helped people buy a house that they wouldn't have otherwise been able to buy by assisting them with a deposit scheme that they wouldn't have otherwise had access to. And we count affordable homes in that wider sense as homes that are available to people that they wouldn't have had access to them unless they'd had Government support. So, that's the short explanation.
Gallaf. Oherwydd bod Cymorth i Brynu wedi helpu pobl i brynu tŷ na fyddent, fel arall, wedi gallu ei brynu drwy eu cynorthwyo gyda chynllun blaendal na fyddent wedi cael mynediad ato fel arall. Ac rydym yn cyfrif cartrefi fforddiadwy yn yr ystyr ehangach hwnnw fel cartrefi sydd ar gael i bobl na fyddent wedi cael mynediad atynt oni bai eu bod wedi cael cymorth gan y Llywodraeth. Felly, dyna'r esboniad byr.
Thank you for that, Minister. It seems to me the crux of the problem with the term 'affordable' is that the definition of it is so relative. So, a staggering 78 per cent of homes, so that's 5,564 that were sold through Help to Buy, were sold at a price of over £150,000. Over 1,000 homes that you count in the statistics as affordable were sold for over £250,000. I just can't see how any reasonable person can count these homes as affordable. Is that not statistical manipulation on an industrial scale?
Diolch i chi am hynny, Weinidog. Mae'n ymddangos i mi mai craidd y broblem gyda'r term 'fforddiadwy' yw bod ei ddiffiniad mor gymharol. Felly, gwerthwyd 78 y cant, sy'n syfrdanol, o gartrefi, sef 5,564 a werthwyd drwy Cymorth i Brynu, am bris o dros £150,000. Cafodd dros 1,000 o gartrefi rydych yn eu cyfrif yn yr ystadegau fel rhai fforddiadwy eu gwerthu am dros £250,000. Nid wyf yn gallu gweld sut y gall unrhyw berson rhesymol gyfrif y cartrefi hyn fel rhai fforddiadwy. Onid yw hynny'n ystumio ystadegau ar raddfa enfawr?
I don't disagree at all that the definition of 'affordable' is unhelpful and rather more flexible than we'd like in terms of what we're trying to do. And we've been very upfront about the numbers in terms of that, because I'm not disagreeing with the fundamental premise of what you're saying, which is, actually, we should build social housing or homes that actually are within people's range without having to have Government help to get them there. But the current definition is that, if you've had Government help to get you into your house, then it's an affordable home. So, I'm not going to argue with you; I don't disagree with the basic premise that you're saying. But the target we set included that definition and so it's being counted against that definition.
Rather more importantly, we're very engaged now on trying to release land and resources so that we can build social housing. So, that is houses for social rent, and that's either via our councils who are stockholding authorities—the 11 councils who still are stockholding authorities—or via our local housing associations, or both in some areas. So, some stockholding authorities are working hand in hand with the local housing association to bring forward houses for social rent in joint or partial ownership, and in other non-stockholding authorities they're working with their local housing associations to bring them forward. And it is really accelerating fast.
So, from a slow start—if you will remember, councils weren't allowed to use the money that they got from right to buy sales in order to do this, and there were caps on the housing revenue accounts and so on. So, from having that to the Conservative Government finally seeing sense and removing those caps, we've managed to accelerate quite considerably, and I hope very much that this year will see another acceleration of growth in houses for social rent, which is the tenure that's most needed in the Welsh economy.
Nid wyf yn anghytuno o gwbl fod y diffiniad o 'fforddiadwy' yn ddi-fudd ac yn fwy hyblyg nag y byddem yn ei hoffi o ran yr hyn rydym yn ceisio ei wneud. Ac rydym wedi bod yn agored iawn ynglŷn â'r niferoedd mewn perthynas â hynny, oherwydd nid wyf yn anghytuno â'r hyn rydych yn ei ddweud yn sylfaenol, sef y dylem adeiladu tai cymdeithasol neu gartrefi sydd o fewn ystod gallu pobl i brynu heb orfod cael cymorth gan y Llywodraeth. Ond os ydych wedi cael cymorth gan y Llywodraeth i allu prynu eich tŷ, y diffiniad cyfredol yw ei fod yn gartref fforddiadwy. Felly, nid wyf am ddadlau gyda chi; nid wyf yn anghytuno â'ch gosodiad sylfaenol. Ond roedd y targed a osodwyd gennym yn cynnwys y diffiniad hwnnw ac felly mae'n cael ei gyfrif yn erbyn y diffiniad hwnnw.
Yn bwysicach na dim, rydym yn mynd ati yn awr i geisio rhyddhau tir ac adnoddau fel y gallwn adeiladu tai cymdeithasol. Hynny yw, tai ar gyfer rhentu cymdeithasol, a hynny naill ai drwy ein cynghorau sy'n awdurdodau sy'n dal stoc dai—yr 11 cyngor sy'n awdurdodau sy'n dal stoc dai o hyd—neu drwy ein cymdeithasau tai lleol, neu'r ddau mewn rhai ardaloedd. Felly, mae rhai awdurdodau sy'n dal stoc dai yn gweithio law yn llaw â'r gymdeithas dai leol i gyflwyno tai rhent cymdeithasol ar gyfer cydberchnogaeth neu ranberchnogaeth, ac mewn awdurdodau eraill nad ydynt yn dal stoc dai, maent yn gweithio gyda'u cymdeithasau tai lleol i'w cyflwyno. Ac mae'n mynd o nerth i nerth.
Felly, o ddechrau araf—os cofiwch, nid oedd cynghorau'n cael defnyddio'r arian a gawsant o werthiannau hawl i brynu er mwyn gwneud hyn, ac roedd capiau ar y cyfrifon refeniw tai ac yn y blaen. Felly, o hynny i'r Llywodraeth Geidwadol yn gweld synnwyr o'r diwedd a dileu'r capiau, rydym wedi llwyddo i gyflymu'n eithaf sylweddol, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd eleni'n gweld twf cyflym arall yn nifer y tai rhent cymdeithasol, sef y math o ddeiliadaeth sydd fwyaf o'i angen yn economi Cymru.
Thank you, Minister. I welcome the tone that you're engaging with us on. I'm glad that you do agree with the general thrust of what we're saying here. So, just to put on the record, then, that, if we were to take a more reasonable look at the track record of the Government in delivering affordable housing in the definition in its wider sense of what it should mean, which I think that you agree with us on, we'd need to remove those homes that were beyond the price range of so many people and take out those 5,500 unaffordable homes, and that would actually mean that the Government has delivered 7,579 and you're thus on course to fail in reaching that target. So, I'd welcome your—
Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n croesawu'r cywair a ddefnyddiwch wrth siarad â ni. Rwy'n falch eich bod yn cytuno â byrdwn cyffredinol yr hyn rydym yn ei ddweud yma. Felly, er mwyn ei gofnodi felly, pe baem yn bwrw golwg fwy rhesymol ar gyflawniad y Llywodraeth yn darparu tai fforddiadwy yn ôl y diffiniad yn yr ystyr ehangach o'r hyn y dylai ei olygu, a chredaf eich bod yn cytuno â ni ar hynny, byddai angen inni gael gwared ar y cartrefi a oedd y tu hwnt i gyrraedd cynifer o bobl, a thynnu'r 5,500 o gartrefi anfforddiadwy allan, a byddai hynny, mewn gwirionedd, yn golygu bod y Llywodraeth wedi darparu 7,579 ac felly rydych ar y trywydd cywir i fethu cyrraedd y targed hwnnw. Felly, buaswn yn croesawu eich—
Okay, so my answer to that is, however, the target was set in light of the definition that was available—
Iawn, fy ateb i hynny, fodd bynnag, yw bod y targed wedi'i osod yng ngoleuni'r diffiniad a oedd ar gael—
I don't think the Member had quite finished her question, if you don't mind. I know you're keen, Minister, but if you allow her to finish her question.
Nid wyf yn credu bod yr Aelod wedi gorffen ei chwestiwn, os nad oes ots gennych. Rwy'n gwybod eich bod yn awyddus, Weinidog, ond os gwnewch chi ganiatáu iddi orffen ei chwestiwn.
Huge apologies.
Ymddiheuriadau mawr.
No, thank you for agreeing with me on that. I wait to hear your answer more fully. But, as you were just saying about social housing, I also think that that is where we really need to be focusing delivery on. I welcome again what you've been saying on that. The figures show that, since 2016, there have been just 4,397 completed homes for the social housing sector, and that's around half of the rate that we need to reach, according to most estimates, the target. So, given this, and the findings that around half of the affordable homes that were promised through planning obligations over the past decade haven't been delivered, because developers, they exploit our failing planning system, when do you think that we will see the radical changes to planning that you've hinted at?
Na, diolch i chi am gytuno â mi ar hynny. Arhosaf i glywed eich ateb yn llawnach. Ond fel roeddech yn sôn am dai cymdeithasol, rwyf innau hefyd yn credu mai dyna lle mae gwir angen inni ganolbwyntio ar gyflawni. Unwaith eto, rwy'n croesawu'r hyn rydych wedi bod yn ei ddweud am hynny. Mae'r ffigurau'n dangos, ers 2016, mai dim ond 4,397 o gartrefi sydd wedi'u cwblhau ar gyfer y sector tai cymdeithasol, ac mae hynny tua hanner y gyfradd rydym ei hangen i gyrraedd y targed yn ôl y rhan fwyaf o amcangyfrifon. Felly, o ystyried hyn, a'r canfyddiadau nad yw tua hanner y cartrefi fforddiadwy a addawyd drwy rwymedigaethau cynllunio dros y degawd diwethaf wedi'u darparu, oherwydd bod datblygwyr yn manteisio ar ein system gynllunio ddiffygiol, pa bryd y credwch y gwelwn y newidiadau radical a grybwyllwyd gennych i'r dref gynllunio?
Okay. So, as I was saying, I don't think it's fair to say that we don't meet the target, because the target's set in the light of the definition of affordable homes that existed at the time, and the target was set in that light. So, if you're going to take the Help to Buy houses out of that you'd lower the target necessarily, because we wouldn't never have set it in that way if we weren't including those houses. So, although I take the point you're trying to make, I think that's beating us with a stick unnecessarily, shall we say? There are other sticks that you can beat us with that are perhaps more justifiable.
One of which is that one of the biggest problems we've had in the delivery of the element of affordable homes in private sector planning applications is that councils have really had their score base decimated. And so, actually, in negotiating the 106 agreements, councils have not necessarily been able to hold the line that they would have liked to have held against the house builders and developers in that negotiation. So, very much a part of the local government Bill, that we were discussing in committee together this morning, is making those regional arrangements so that we can pool the skills necessary to get councils to be able to withstand those kinds of conversations.
But at the same time, there's a whole series of other things we need to do. Actually, I think we've done rather well considering the level of constraint there was in building social housing over the last two years. But you'll see a huge change in scale and pace now that the caps have been taken off and we've changed the way that we hold public sector land.
So, just to remind the Chamber, Llywydd, we've changed the way that the Welsh Government holds its land. It's been centralised into the public land division with my colleague Rebecca Evans and their instruction is that all land going for housing that's in Welsh Government ownership will have 50 per cent social-rented housing on it and then an element of affordable on top of it. And that land supply makes a huge difference to the acceleration of the way that we build social housing.
We're in conversation now with the Welsh Local Government Association and health boards and other things to really sell the public sector land under a similar scheme, because the biggest problem for the building of social homes is the acquisition of the land, not just the building of the houses. So, we're very much stepping up to that plate, and I think you'll see a step change in the numbers coming forward as the starts accelerate. What you're seeing at the moment is the completion of starts done under the old system, which was obviously much more restrictive.
Iawn. Fel roeddwn yn ei ddweud, nid wyf yn credu ei bod yn deg dweud nad ydym yn cyrraedd y targed, gan fod y targed wedi'i osod yn ôl y diffiniad o dai fforddiadwy a oedd yn bodoli ar y pryd, ac fe gafodd y targed ei osod yn y goleuni hwnnw. Felly, os ydych yn mynd i dynnu'r tai Cymorth i Brynu allan o hwnnw, byddech o anghenraid yn gostwng y targed, oherwydd ni fyddem byth wedi'i osod yn y ffordd honno pe na baem yn cynnwys y tai hynny. Felly, er fy mod yn derbyn y pwynt rydych yn ceisio ei wneud, rwy'n credu eich bod yn ein beirniadu'n ddiangen, gawn ni ddweud? Mae yna bethau eraill y gallwch ein beirniadu yn eu cylch yn fwy haeddiannol o bosibl.
Un o'r problemau mwyaf rydym wedi'u cael wrth gyflawni'r elfen cartrefi fforddiadwy mewn ceisiadau cynllunio yn y sector preifat yw bod sylfaen sgôr cynghorau wedi cael ei dinistrio mewn gwirionedd. Ac felly wrth drafod y 106 o gytundebau, nid yw cynghorau o reidrwydd wedi gallu cadw at y safbwynt y byddent wedi hoffi ei arddel yn erbyn datblygwyr ac adeiladwyr y tai yn y trafodaethau hynny. Felly, rhan fawr o'r Bil llywodraeth leol roeddem yn ei drafod yn y pwyllgor gyda'n gilydd y bore yma yw gwneud y trefniadau rhanbarthol hynny fel y gallwn gyfuno'r sgiliau sy'n angenrheidiol i alluogi cynghorau i wrthsefyll sgyrsiau o'r fath.
Ond ar yr un pryd, mae yna gyfres gyfan o bethau eraill y mae angen inni eu gwneud. Mewn gwirionedd, rwy'n credu ein bod wedi gwneud yn eithaf da o ystyried lefel y cyfyngiadau sydd wedi bod ar adeiladu tai cymdeithasol dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Ond fe welwch newid enfawr o ran graddfa a chyflymder gan fod y capiau wedi'u tynnu bellach a'n bod wedi newid y ffordd rydym yn dal tir sector cyhoeddus.
Felly, i atgoffa'r Siambr, Lywydd, rydym wedi newid y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn dal tir. Mae wedi'i ganoli yn yr is-adran tir cyhoeddus gyda fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, a'u cyfarwyddyd yw y bydd 50 y cant o'r tai a adeiladir ar yr holl dir sydd gyfer tai ac sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru yn dai rhent cymdeithasol a bydd elfen fforddiadwy ar ben hynny wedyn. Ac mae'r cyflenwad tir hwnnw'n gwneud gwahaniaeth enfawr i gyflymder y ffordd rydym yn adeiladu tai cymdeithasol.
Ar hyn o bryd, rydym yn sgwrsio â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r byrddau iechyd a phethau eraill i werthu'r tir sector cyhoeddus o dan gynllun tebyg, oherwydd y broblem fwyaf o ran adeiladu cartrefi cymdeithasol yw caffael y tir, nid adeiladu'r tai. Felly, rydym yn camu i'r adwy'n bendant iawn ar hynny, ac rwy'n credu y gwelwch newid sylweddol yn y niferoedd wrth i'r gwaith adeiladu newydd gyflymu. Yr hyn rydych yn ei weld ar hyn o bryd yw cwblhau'r tai y dechreuwyd eu hadeiladu o dan yr hen system, a oedd yn amlwg yn llawer mwy cyfyngol.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y camau sydd ar gael i lywodraeth leol i atal cofrestru ail gartrefi fel busnesau? OAQ55010
3. Will the Minister make a statement on the steps available to local government to prevent second homes being registered as businesses? OAQ55010
If a property is a second home, it is classified as a domestic dwelling. The registration of businesses is not in itself devolved.
Os yw eiddo yn ail gartref, fe'i hystyrir yn annedd ddomestig. Nid yw cofrestru busnesau ynddo'i hun wedi'i ddatganoli.
I was in Rhosneigr at a coffee morning recently, and a group of ladies who were busy making me a cuppa at the time said, 'Can we have a public meeting to discuss the red bins issue?' I wasn't sure what they meant, so they explained: 'Oh, you know, when people register their holiday homes as businesses, they have their domestic bins changed for business ones, red ones. There are more and more of them in the village, and it's wrong, they're not paying their taxes.'
Now, in November 2018, the former First Minister told me that he didn't believe there was a loophole here. The finance Minister, Rebecca Evans, also said, 'I'm not sure that I would agree that there's a loophole in the law'. Let's have a look at definitions of 'loophole'. The Cambridge dictionary says:
'loophole: a small mistake in an agreement or law that gives someone the chance to avoid having to do something'.
The Collins dictionary says:
'A loophole in the law is a small mistake which allows people to do something that would otherwise be illegal.'
And that's the point here. Certainly, it should be illegal to buy a second home and then be able to avoid paying the taxes that other full-time citizens of that same community do have to pay, and still expect to receive the same services. What the red bins story tells us is that this is becoming more and more visible and that people are getting angrier and angrier about it.
Now, if Government won't agree that there is a loophole here, will you agree that there is a small mistake in legislation currently that has consequences that may well be unintended, but that has to be addressed in the name of fairness and in the name of providing local authorities much-needed revenue that is otherwise lost?
Roeddwn yn Rhosneigr mewn bore coffi yn ddiweddar, a dywedodd grŵp o fenywod a oedd yn brysur yn gwneud paned i mi ar y pryd, 'A allwn ni gael cyfarfod cyhoeddus i drafod mater y biniau coch?' Nid oeddwn yn siŵr beth roeddent yn ei olygu, felly fe wnaethant esbonio: 'O, wyddoch chi, pan fydd pobl yn cofrestru eu cartrefi gwyliau fel busnesau, mae eu biniau domestig yn cael eu newid am rai busnes, rhai coch. Mae mwy a mwy ohonynt yn y pentref, ac mae'n anghywir, nid ydynt yn talu eu trethi.'
Nawr, ym mis Tachwedd 2018, dywedodd y cyn Brif Weinidog wrthyf nad oedd yn credu bod bwlch yn y gyfraith yma. Dywedodd y Gweinidog cyllid, Rebecca Evans, hefyd, 'Nid wyf yn siŵr a fyddwn yn cytuno bod yna fwlch yn y gyfraith'. Gadewch i ni edrych ar ddiffiniadau o 'loophole'.
Mae geiriadur Caergrawnt yn ei alw'n gamgymeriad bach mewn cytundeb neu yn y gyfraith sy'n rhoi cyfle i rywun osgoi gorfod gwneud rhywbeth.
Mae geiriadur Collins yn dweud mai
camgymeriad bach yw 'loophole' yn y gyfraith sy'n caniatáu i bobl wneud rhywbeth a fyddai fel arall yn anghyfreithlon.
A dyna'r pwynt yma. Yn sicr, dylai fod yn anghyfreithlon i brynu ail gartref a gallu osgoi talu'r trethi y mae'n rhaid i ddinasyddion amser llawn eraill yn yr un gymuned eu talu, a dal i ddisgwyl cael yr un gwasanaethau. Yr hyn y mae stori'r biniau coch yn ei ddweud wrthym yw bod hyn yn dod yn fwy a mwy gweladwy a bod pobl yn mynd yn fwyfwy dig am y peth.
Nawr, os na wnaiff y Llywodraeth gytuno bod bwlch yn y gyfraith yma, a ydych yn cytuno bod camgymeriad bach yn y ddeddfwriaeth ar hyn o bryd sydd â chanlyniadau a allai fod yn anfwriadol, ond bod yn rhaid rhoi sylw i hynny yn enw tegwch ac yn enw darparu refeniw mawr ei angen i awdurdodau lleol, refeniw a gollir fel arall?
So, I take the point the Member is trying to make, but I don't think it is a loophole within any of the definitions you've just said, and that's because it's intended. A loophole is an unintended consequence, and actually this is an intended consequence.
Just to be clear how it works, because I think there's a great deal of misunderstanding amongst people about how exactly this works: so, when somebody acquires a property, they have to class it as a dwelling or as a business. If they class it as a dwelling, then it's a second home if it's not occupied all the time, and then it's subject to the council tax system prevalent in that authority.
Some authorities have doubled the council tax on second homes, others have actually halved it, depending on their local circumstances and what they're trying to achieve. That's a matter for local discretion and they can do what they like.
What you're describing is when someone acquires a property and then says it's not a domestic property, it's actually part of a business and they're letting it out as self-catering or whatever. There are strict rules about what they have to do to do that, and they have to apply through the valuation office, they must complete the forms and provide documentary evidence the property met the letting criteria, and the Valuation Office Agency reviews the evidence before making a change to the lists, and then it's a registered business. Only two properties are allowed per registered business to count as a small business. So, if you're a small business, you can't have more than two properties. And if you're a small business with two properties, you can apply for small business rate relief.
Rwy'n derbyn y pwynt y mae'r Aelod yn ceisio ei wneud, ond nid wyf yn credu ei fod yn fwlch yn y gyfraith yn ôl unrhyw un o'r diffiniadau rydych newydd eu rhoi, ac mae hynny oherwydd ei fod yn fwriadol. Mae bwlch yn y gyfraith yn ganlyniad anfwriadol, ac mewn gwirionedd, mae hwn yn ganlyniad bwriadol.
Hoffwn egluro sut y mae'n gweithio, oherwydd rwy'n credu bod llawer o gamddealltwriaeth ymysg pobl ynglŷn â sut yn union y mae hyn yn gweithio: pan fydd rhywun yn caffael eiddo, mae'n rhaid iddynt nodi a yw'n annedd neu'n fusnes. Os ydynt yn nodi mai annedd ydyw, yna mae'n ail gartref os nad yw wedi'i feddiannu drwy'r amser, ac mae'n ddarostyngedig i system dreth gyngor yr awdurdod hwnnw.
Mae rhai awdurdodau wedi dyblu'r dreth gyngor ar ail gartrefi, tra bo eraill wedi'i haneru mewn gwirionedd, yn dibynnu ar eu hamgylchiadau lleol a'r hyn y maent yn ceisio ei gyflawni. Mater o ddisgresiwn lleol yw hynny a gallant wneud fel y dymunant.
Yr hyn rydych yn ei ddisgrifio yw sefyllfa lle mae rhywun yn caffael eiddo ac yna'n dweud nad yw'n eiddo domestig ond yn hytrach ei fod yn rhan o fusnes ac maent yn ei osod fel llety hunan-arlwyo neu beth bynnag. Ceir rheolau caeth ynglŷn â'r hyn y mae'n rhaid iddynt ei wneud i allu gwneud hynny, ac mae'n rhaid iddynt wneud cais drwy'r swyddfa brisio, mae'n rhaid iddynt lenwi'r ffurflenni a darparu tystiolaeth ddogfennol i ddangos bod yr eiddo wedi bodloni'r meini prawf ar gyfer gosod, ac mae Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn adolygu'r dystiolaeth cyn newid y rhestrau, ac yna bydd yn fusnes cofrestredig. Dau eiddo yn unig a ganiateir i bob busnes cofrestredig iddo gael ei gyfrif fel busnes bach. Felly, os ydych yn fusnes bach, ni allwch gael mwy na dau eiddo. Ac os ydych yn fusnes bach sydd â dau eiddo, gallwch wneud cais am ryddhad ardrethi i fusnesau bach.
A holiday home.
Cartref gwyliau.
Well, a holiday home is the same thing—it's still a business, whatever you call it.
Wel, mae cartref gwyliau yr un peth—mae'n dal i fod yn fusnes, beth bynnag rydych yn ei alw.
No, it's not—[Inaudible.]
Na, nid yw'n—[Anghlywadwy.]
The Minister is seeking to provide you with an answer, Rhun ap Iorwerth.
Mae'r Gweinidog yn ceisio rhoi ateb i chi, Rhun ap Iorwerth.
So, if it's not being let out and it is classed as a small business, and what you're saying is, 'This is not being let out, it's being used as a second home', and the person has done that—that's a fraud. So, that's a criminal offence and would be prosecuted. We have asked—as a result of something Siân Gwenllian asked me to do—all authorities in Wales for any evidence of that, and we have not been provided with any. And we've asked the valuation office to conduct an audit of the ones that they're aware of, and they have not come up with a single one that hasn't legitimately changed across and hasn't been able to provide the evidence necessary to sustain that.
Now, I'll say it again: if you've got evidence that that's happening, let's have it, and I'll do something about it. But so far, at this point in time, we have no—. We have anecdotes of all sorts, including in my own authority and everywhere else, but we have no actual evidence at all that that's actually happening.
Felly, os nad yw'n cael ei osod a'i fod yn cael ei ddosbarthu fel busnes bach, yr hyn rydych yn ei ddweud yw, 'Nid yw hwn yn cael ei osod, mae'n cael ei ddefnyddio fel ail gartref', ac mae'r person wedi gwneud hynny—mae hynny'n dwyll. Felly, mae honno'n drosedd a byddai'r person yn cael ei erlyn. Rydym wedi gofyn—o ganlyniad i rywbeth y gofynnodd Siân Gwenllian i mi ei wneud—i'r holl awdurdodau yng Nghymru am unrhyw dystiolaeth o hynny, ac nid ydym wedi cael unrhyw dystiolaeth. Ac rydym wedi gofyn i'r swyddfa brisio gynnal archwiliad o'r rhai y maent yn ymwybodol ohonynt, ac nid ydynt wedi cyflwyno un sydd heb fod yn newid cyfreithlon ac nid ydynt wedi gallu darparu'r dystiolaeth angenrheidiol i gynnal hynny.
Nawr, rwy'n dweud eto: os oes gennych dystiolaeth fod hynny'n digwydd, gadewch i ni ei gweld, a byddaf yn gwneud rhywbeth am y peth. Ond hyd yn hyn, ar hyn o bryd, nid oes gennym unrhyw—. Mae gennym anecdotau o bob math, gan gynnwys yn fy awdurdod i ac ym mhobman arall, ond nid oes gennym unrhyw dystiolaeth o gwbl fod hynny'n digwydd mewn gwirionedd.
I do recognise the concerns behind this question, but the boundaries between main home, second homes, multiple occupation properties and any business identity have become long blurred since the arrival of Airbnb and other similar daily-rate accommodation companies. If you support the principle of what Plaid thinks of as a second home—which is occupied only periodically by visitors who don't live there full time—being excluded from business registration, then how could you ever expect to collect any tourism tax from them? I think, actually, that's a really good reason for not even considering that tax any further.
Rwy'n cydnabod y pryderon y tu ôl i'r cwestiwn hwn, ond mae'r ffiniau rhwng prif gartref, ail gartrefi, tai amlfeddiannaeth ac unrhyw endid busnes wedi bod yn niwlog ers dyfodiad Airbnb a chwmnïau llety cyfradd ddyddiol tebyg. Os ydych yn cefnogi egwyddor o atal yr hyn y mae Plaid Cymru yn ei ystyried yn ail gartref—nad yw ond wedi'i feddiannu o bryd i'w gilydd gan ymwelwyr nad ydynt yn byw yno yn barhaol—rhag cael ei gofrestru fel busnes, sut y gallech ddisgwyl casglu unrhyw dreth dwristiaeth ganddynt? Rwy'n credu bod hwnnw'n rheswm gwirioneddol dda dros beidio â hyd yn oed ystyried y dreth honno ymhellach.
So, I make the same point: if we have any evidence at all that properties have been incorrectly listed as businesses and not domestic properties, then let's have it, and we'll look at it and do something about it. If a residence is a domestic residence, listed as a domestic residence for occasional occupation, or never occupation—and there's nothing to stop you buying a second home and literally never going to it—as long as it's registered as a domestic premises, then it will pay whatever the relevant council tax for a non-main-home residence is in that area.
You have to positively approach the valuation office and say that you want to register this property as a non-residential property for business use in order to get into this scheme. You have to have two or less of those properties to qualify as a small business and get the rate relief. If you have more than that, you'll be paying non-domestic rates on it instead of council tax, which is not necessarily better, it might be more.
And then the other thing to say is, although the doubling of the charge for second homes in many areas of Wales was not intended in any way as a revenue-raising arrangement—but rather a behaviour modification arrangement—in fact, it's raised very considerable amounts of money across Wales. Far more than ever would have been lost if such a loophole had existed, which I emphasise it does not.
Rwy'n gwneud yr un pwynt: os oes gennym unrhyw dystiolaeth o gwbl fod eiddo wedi cael eu rhestru'n anghywir fel busnesau yn hytrach nag eiddo domestig, gadewch i ni ei gweld, ac fe edrychwn arni a gwneud rhywbeth yn ei gylch. Os yw preswylfa'n breswylfa ddomestig, wedi'i rhestru'n breswylfa ddomestig ar gyfer meddiannaeth achlysurol, neu fel preswylfa na fydd byth yn cael ei meddiannu—ac nid oes unrhyw beth i'ch atal rhag prynu ail gartref heb fynd iddo byth—cyhyd â'i fod wedi'i gofrestru fel annedd ddomestig, bydd yn talu beth bynnag yw'r dreth gyngor berthnasol ar gyfer preswylfa nad yw'n brif gartref yn yr ardal honno.
Mae'n rhaid i chi gysylltu â'r swyddfa brisio a dweud eich bod eisiau cofrestru'r eiddo yn eiddo dibreswyl at ddefnydd busnes er mwyn cael eich cynnwys yn y cynllun hwn. Ni allwch gael mwy na dau eiddo o'r fath i fod yn gymwys fel busnes bach a chael y rhyddhad ardrethi. Os oes gennych fwy na hynny, fe fyddwch yn talu ardrethi annomestig arno yn lle'r dreth gyngor, nad yw o reidrwydd yn well, efallai y bydd yn fwy.
Wedyn y peth arall i'w ddweud yw, mewn perthynas â dyblu'r tâl am ail gartrefi mewn nifer o ardaloedd yng Nghymru, ni fwriadwyd iddo fod yn drefniant codi refeniw mewn unrhyw ffordd—ond yn hytrach yn drefniant i newid ymddygiad—ond mae wedi codi symiau sylweddol iawn o arian ledled Cymru mewn gwirionedd. Llawer mwy nag a fyddai wedi'i golli pe bai bwlch o'r fath wedi bodoli yn y gyfraith, ac rwy'n pwysleisio nad yw hynny'n wir.
Does the Minister share my frustration that it's not clear whether Plaid are complaining about fraud or are complaining about the law? Is the issue that second-home owners are reclassifying them as holiday homes but still living in them themselves part time and not renting them out? In which case that's fraud. Is it that they're not renting them out very much and they're not actually reaching the 10 weeks a year? In which case shall we have some more enforcement? Or is there an argument that, if they're to benefit from having this zero council tax in this way, they should actually be renting them out for longer than 10 weeks a year? In which case why don't we go to the HMRC definition of requiring furnished holiday lettings to be rented out for 15 weeks a year minimum, and available for 30 weeks a year minimum?
A yw'r Gweinidog yn rhannu fy rhwystredigaeth nad yw'n glir a yw Plaid Cymru yn cwyno am dwyll neu'n cwyno am y gyfraith? Ai'r broblem yw bod perchenogion ail gartrefi'n eu hailddosbarthu fel cartrefi gwyliau ond yn dal i fyw ynddynt eu hunain yn rhan-amser yn hytrach na'u gosod ar rent? Os felly, twyll yw hynny. Ai'r broblem yw'r ffaith nad ydynt yn eu gosod ar rent yn aml ac felly nid ydynt yn cyrraedd y trothwy 10 wythnos y flwyddyn? Os felly, a ddylem gymryd camau pellach i orfodi'r gyfraith? Neu a oes dadl, os ydynt yn mynd i elwa o beidio â gorfod talu'r dreth gyngor yn y modd hwn, y dylent fod yn eu gosod ar rent am fwy na 10 wythnos y flwyddyn? Os felly, pam nad ydym yn troi at ddiffiniad Cyllid a Thollau ei Mawrhydi a'i gwneud yn ofynnol i gartrefi gwyliau â dodrefn gael eu gosod ar rent am 15 wythnos y flwyddyn o leiaf, ac ar gael am isafswm o 30 wythnos y flwyddyn?
That's a reasonable analysis. Our analysis from all of the work that we've done on this is that the amount of letting is the right level, because tourism economies are very important across Wales in very small places. So, this is a balance, isn't it, between allowing properties to be used in our very vital tourism industry, and making sure that people are not taking advantage of some loophole. But it's not a loophole if you have to evidence it in the right way. So, if you have evidence that people are not letting their accommodation out in the right way, then let us have it. I've said repeatedly in the Chamber, and I'll say it one more time: I am more than happy to look at any evidence at all that that is happening, but currently I don't have any.
Mae hwnnw'n ddadansoddiad rhesymol. Ein dadansoddiad ni o'r holl waith rydym wedi'i wneud ar hyn yw bod hyd y cyfnod gosod ar y lefel gywir, oherwydd mae economïau twristiaeth yn bwysig iawn ledled Cymru mewn lleoedd bach iawn. Felly, mater o sicrhau cydbwysedd yw hyn rhwng caniatáu i eiddo gael ei ddefnyddio yn ein diwydiant twristiaeth hollbwysig, a sicrhau nad yw pobl yn manteisio ar ryw fwlch yn y gyfraith. Ond nid yw'n fwlch os oes rhaid i chi ddangos tystiolaeth ohono yn y ffordd iawn. Felly, os oes gennych dystiolaeth nad yw pobl yn gosod eu llety yn y ffordd gywir, gadewch inni ei gweld. Rwyf wedi dweud dro ar ôl tro yn y Siambr, ac rwyf am ei ddweud unwaith eto: rwy'n fwy na pharod i edrych ar unrhyw dystiolaeth o gwbl fod hynny'n digwydd, ond ar hyn o bryd nid oes gennyf dystiolaeth.
4. Pa asesiad mae'r Gweinidog wedi ei wneud o effaith canran uchel o ail gartrefi ar yr angen am dai o fewn cymunedau? OAQ55005
4. What assessment has the Minister made of the impact of a high percentage of second homes on housing need within communities? OAQ55005
I recognise that price and availability of homes for local people in parts of Wales are being impacted by second-home ownership. To understand this impact in their areas, local authorities are required to conduct local housing market assessments and apply strategies to meet the requirements of their communities.
Rwy'n cydnabod bod pris ac argaeledd cartrefi i bobl leol mewn rhannau o Gymru'n cael eu heffeithio gan berchnogaeth ar ail gartrefi. Er mwyn deall yr effaith hon yn eu hardaloedd, mae'n ofynnol i awdurdodau lleol gynnal asesiadau o'r farchnad dai leol a defnyddio strategaethau i fodloni gofynion eu cymunedau.
Mae yna faterion ehangach na'r sgil effaith yma sydd yn digwydd yn y system dreth, wrth gwrs. Ond mae angen datrys hwnnw, ac mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn cytuno efo ni mai addasu adran 66 o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1992 ydy'r ffordd ymlaen. Felly, dim jest ni ar y meinciau yma sydd yn sôn am hyn; mae'r gymdeithas llywodraeth leol, sy'n cynrychioli holl gynghorau Cymru, yn dweud bod angen addasu adran 66 ar fyrder. Ond dydych chi ddim am fynd lawr y llwybr yna; dwi ddim cweit yn deall pam.
Ond mae yna faterion ehangach, wrth gwrs, onid oes? O'r tai a gafodd eu gwerthu yng Ngwynedd yn ddiweddar, roedd 40 y cant ohonyn nhw yn cael eu gwerthu fel ail gartrefi. Rŵan, mae hwnna'n ffigur anferth ac mae'r math yna o newid cymdeithasol ac economaidd yn gadael ein cymunedau ni yn leoedd llwm iawn, iawn y rhan fwyaf o adeg y flwyddyn.
Felly, pa waith cyffredinol mae'ch Llywodraeth chi wedi'i wneud i ystyried hyn i gyd? Er enghraifft, ydy hi wedi dod yn amser rŵan i ni ei gwneud hi'n ofynnol i unrhyw un sydd yn dymuno trosi tŷ annedd yn ail gartref—yn enwedig yn yr ardaloedd yma lle mae yna nifer uchel iawn o ail gartrefi— bod nhw angen caniatâd cynllunio cyn gwneud hynny?
Mae yna newidiadau cynllunio eraill y gellid eu hystyried. Mae rhannau eraill—mae Cernyw, mae Ardal y Llynnoedd, wedi mynd i'r afael â hyn.
There are broader issues than just the impact within the taxation system. But we do need a resolution to that, and the WLGA agrees with us that changing section 66 of the Local Government Finance Act 1992 is the way forward. So, it's not just on these benches that are talking about this; the WLGA, representing all Welsh councils, has also said that we need to amend that legislation as a matter of urgency. But you're not going to go down that route; I don't quite understand why.
But there are broader issues, of course, aren't there? Of the homes sold in Gwynedd recently, 40 per cent of them were sold as second homes. Now, that is a huge figure, and that kind of social and economic change leaves our communities much, much worse off for most of the year.
So, what general work has your Government done in order to take all of these issues into account? For example, is it now time for us to make it a requirement for anyone who wishes to convert a home into a second home—particularly in these areas where there are very high numbers of second homes—that they would need planning consent before they could make that change?
There are other changes to the planning system that could be considered. Other areas—Cornwall and the Lake District have tackled this.
Mae angen cwestiwn, i ddod â'r cwestiwn yma i ben.
We do need a question now, so that we can conclude this question.
Dwi yn teimlo yn angerddol am hwn, fel rydych chi'n gwybod, ond y cwestiwn ydy: pa newidiadau eraill, heblaw yr ochr drethiannol, fedr eich Llywodraeth chi eu hystyried a mynd i'r afael â nhw er mwyn datrys y broblem yma?
I feel passionately about this, as you know, but the question is: what other changes, apart from the taxation changes, could your Government consider implementing in order to resolve this problem?
Siân Gwenllian, I hope, knows that I'm also very sympathetic to the problem, and I do absolutely recognise that that exists. We have had a look at things like trying to control it through the planning system, but when somebody is conducting the sale of a private house to a private individual or to a company, it would be very difficult at that point to say that that sale couldn't continue once the identity of the owner was known and they had declared it was a second home.
There are also all kinds of other issues that might seem trivial but are really problematic in a legal system. So, I buy the house as my main house, and then I get married to somebody who lives in London and I only come back at weekends, so have I suddenly converted it into a second home and breached the planning rule? There are lots of difficult problems. That doesn't make me not sympathetic to the problem; I think there are a number of things we can do.
We know that rural areas have particularly high challenges with this, and very beautiful parts of the country have specific problems. Gwynedd, you're absolutely right in identifying. Gwynedd is 9.9 per cent, fourth in the list of authorities with second homes in Britain. So, you're absolutely right that it's a huge problem for us. But I think we need to attack it in a number of ways.
We have a rural strategic group that consists of rural housing enablers—housing associations, local authorities, Community Housing Cymru and the WLGA—that meets quarterly. We've got a good forum to encourage and test ideas for what can be done. We're encouraging things like the use of the council tax premiums. I'm happy to look at whether we should increase that yet again if house prices—. A house in my village has just sold for £2.8 million to a couple from London who I don't think plan to live there permanently. My children will never live in a village that has houses selling for that; I have a lot of sympathy with where you're coming from.
So, I think what we need to do is identify land, particularly in rural, Welsh-speaking communities, where the children of the villages want to live, and identify houses that we can build that are either for social rent with a local element attached to that, or for mixed equity—so shared equity arrangements with local housing associations or with the local council—or other arrangements such as self-build with residents' requirements as a result of the grant, and various other things that we can do to encourage the building of the right kind of houses, so that local people, young people in particular, can be encouraged to stay in our communities.
So, I have a lot of sympathy with that, but I don't think the planning system is the right way to do it. What we have to do is find a tool that works. So, I'm very happy to invite you along to one of the sessions with the rural housing enabler arrangements, and we're very happy to look at any other good ideas from across the Chamber, Llywydd, as I know a large number of people have these problems in their constituencies and regions, to look to see what we can do that would work and not involve us in endless legal disputes around the point of sale for various houses across Wales.
Rwy'n gobeithio bod Siân Gwenllian yn gwybod fy mod innau hefyd yn cydymdeimlo'n fawr â'r broblem, ac rwy'n llwyr gydnabod ei bod yn bodoli. Rydym wedi edrych ar bethau fel ceisio ei rheoli drwy'r system gynllunio, ond pan fydd rhywun yn gwerthu tŷ preifat i unigolyn preifat neu i gwmni, byddai'n anodd iawn dweud, ar y pwynt hwnnw, na allai'r gwerthiant barhau pan fyddai'n dod yn hysbys pwy yw'r perchennog a'u bod wedi datgan ei fod yn ail gartref.
Ceir pob math o broblemau eraill hefyd a allai ymddangos yn ddibwys ond sy'n wirioneddol broblemus mewn system gyfreithiol. Felly, rwy'n prynu'r tŷ fel fy mhrif dŷ, ac yna rwy'n priodi rhywun sy'n byw yn Llundain ac nid wyf ond yn dychwelyd ar benwythnosau, felly a wyf wedi'i droi'n ail gartref yn sydyn ac wedi torri'r rheol gynllunio? Ceir llawer o broblemau anodd. Nid yw hynny'n golygu nad wyf yn cydymdeimlo â'r broblem; rwy'n credu bod nifer o bethau y gallwn eu gwneud.
Gwyddom fod gan ardaloedd gwledig heriau arbennig o fawr mewn perthynas â hyn, ac mae gan rannau prydferth iawn o'r wlad broblemau penodol. Rydych yn llygad eich lle yn nodi Gwynedd. Mae canran Gwynedd yn 9.9 y cant, ac yn bedwerydd yn y rhestr o awdurdodau sydd ag ail gartrefi ym Mhrydain. Felly, rydych yn llygad eich lle ei bod yn broblem enfawr i ni. Ond rwy'n credu bod angen i ni fynd i'r afael â hi mewn nifer o ffyrdd.
Mae gennym grŵp strategol gwledig sy'n cynnwys swyddogion galluogi tai gwledig—cymdeithasau tai, awdurdodau lleol, Cartrefi Cymunedol Cymru a CLlLC—sy'n cyfarfod bob chwarter. Mae gennym fforwm da i annog a phrofi syniadau ynglŷn â'r hyn y gellir ei wneud. Rydym yn annog pethau fel defnyddio premiymau'r dreth gyngor. Rwy'n fodlon ystyried a ddylem gynyddu'r rheini eto fyth os yw prisiau tai—. Mae tŷ yn fy mhentref newydd werthu am £2.8 miliwn i gwpl o Lundain ac nid wyf yn credu eu bod yn bwriadu byw yno'n barhaol. Ni fydd fy mhlant byth yn byw mewn pentref lle mae tai'n gwerthu am brisiau felly; mae gennyf lawer o gydymdeimlad â'ch safbwynt.
Felly, credaf mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yw nodi tir, yn enwedig mewn cymunedau gwledig, Cymraeg eu hiaith, lle mae plant y pentrefi eisiau byw, a nodi tai y gallwn eu hadeiladu naill ai ar gyfer rhent cymdeithasol gydag elfen leol ynghlwm wrth hynny, neu ar gyfer ecwiti cymysg—felly trefniadau ecwiti a rennir gyda chymdeithasau tai lleol neu gyda'r cyngor lleol—neu drefniadau eraill fel hunanadeiladu gyda gofynion preswylio o ganlyniad i'r grant, ac amryw o bethau eraill y gallwn eu gwneud i annog adeiladu'r math cywir o dai, fel y gellir annog pobl leol, a phobl ifanc yn arbennig, i aros yn ein cymunedau.
Felly, mae gennyf lawer o gydymdeimlad â hynny, ond nid wyf yn credu mai'r system gynllunio yw'r ffordd gywir o'i wneud. Yr hyn sy'n rhaid i ni ei wneud yw dod o hyd i arf sy'n gweithio. Felly, rwy'n fwy na pharod i'ch gwahodd i un o'r sesiynau ynghylch trefniadau'r swyddogion galluogi tai gwledig, ac rydym yn hapus iawn i edrych ar unrhyw syniadau da eraill ar draws y Siambr, Lywydd, gan fy mod yn gwybod bod gan nifer fawr o bobl y problemau hyn yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau, er mwyn gweld beth y gallwn ei wneud a fyddai'n gweithio heb gael ein cynnwys mewn anghydfodau cyfreithiol diddiwedd wrth werthu gwahanol dai ledled Cymru.
Minister, I remember Dafydd Wigley raising this issue in the first Assembly and talking about where they do have controlled housing markets, like the Channel Islands—that bastion of socialism in the English channel. The thing is, we do have a culture more widely in Britain of free market and second-home ownership, which I respect, but a lot of those people are also tempted sometimes to buy in Spain, in Italy, in France, where there's profound rural depopulation and villages lie empty, often. And it's a slightly different situation, to put it mildly, that we are facing, and we need a range of strategies: higher council tax where there is high housing need but second homes are being purchased; empty home strategies; and modest but necessary building up of villages. Now, it's one thing to have a pretty, pretty village, but it's not very pretty for the local young people if they cannot afford to live there and raise families. So, appropriate development, just like our ancestors have done for generations, should be required.
Weinidog, rwy'n cofio Dafydd Wigley yn codi'r mater hwn yn y Cynulliad cyntaf ac yn sôn am ble mae ganddynt farchnadoedd tai rheoledig, fel Ynysoedd y Sianel—y cadarnle sosialaidd hwnnw yn y Sianel. Y peth yw, mae gennym ddiwylliant ehangach ym Mhrydain o berchentyaeth ail gartrefi a marchnad rydd, ac rwy'n parchu hynny, ond mae llawer o'r bobl hynny hefyd yn cael eu temtio weithiau i brynu yn Sbaen, yn yr Eidal, yn Ffrainc, lle ceir diboblogi gwledig dwys a phentrefi gwag yn aml. Ac mae'r sefyllfa rydym yn ei hwynebu ychydig yn wahanol, a dweud y lleiaf, ac mae arnom angen ystod o strategaethau: treth gyngor uwch lle mae llawer o angen am dai ond mae ail gartrefi'n cael eu prynu; strategaethau cartrefi gwag; ac adeiladu cymedrol ond angenrheidiol mewn pentrefi. Nawr, mae cael pentref tlws yn un peth, ond nid yw'n dlws iawn i'r bobl ifanc leol os na allant fforddio byw yno a magu teuluoedd. Felly, dylai fod angen datblygu priodol, yn union fel y mae ein hynafiaid wedi'i wneud ers cenedlaethau.
I completely agree with you. We're not opposing that in any way. It is just about making sure that we get the right houses in the right places for the right people. But we must also guard against unintended consequences. I don't know if you are aware, but St Ives recently had the experience where they restricted the building of homes for out-of-town buyers and that resulted in no houses being built at all because it simply wasn't feasible. So, you have unintended consequences of that. That's not what they wanted, but that's what they got. So, what we're very keen to do is to find the right levers to do that, to allow the village envelope to increase slightly with the right kind of houses and all the rest of it.
I just emphasise as well that, of course, because of our set of planning rules, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Welsh language planning Act all interacting, the Welsh language is a very big part of this as well. So, we do want to preserve our Welsh-speaking communities and make sure that they aren't currently inundated with large numbers of people who wouldn't be able to learn the language in an appropriate timescale for the local school and so on. So, large numbers of considerations are expected to be applied by local planning authorities in Wales when they are looking at this. I'm very happy to work with groups of AMs and with our rural enabler people and so on to look at any ideas at all that can encourage the building of the right kind of houses in the right kind of places.
As David Melding rightly says, we don't have the kinds of problems they have in Spain and Portugal in some areas, but in little bits of Wales, like Gwynedd and some of the Pembrokeshire coast, we really do have a problem that is accelerating.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Nid ydym yn gwrthwynebu hynny mewn unrhyw ffordd. Mae'n ymwneud â sicrhau ein bod yn cael y tai iawn yn y lleoedd iawn ar gyfer y bobl iawn. Ond mae'n rhaid inni warchod hefyd rhag canlyniadau anfwriadol. Nid wyf yn gwybod a ydych yn ymwybodol, ond yn ddiweddar, cafodd St Ives brofiad lle rhoesant gyfyngiadau ar godi tai i brynwyr o'r tu allan ac o ganlyniad, ni chodwyd unrhyw dai o gwbl, gan nad oedd yn ddichonol gwneud hynny. Felly, mae gennych ganlyniadau anfwriadol yn sgil hynny. Nid dyna roeddent ei eisiau, ond dyna a gawsant. Felly, yr hyn rydym yn awyddus iawn i'w wneud yw nodi'r ysgogiadau cywir i wneud hynny, er mwyn caniatáu i amlen y pentref gynyddu ychydig gyda'r math cywir o dai a phopeth arall.
Pwysleisiaf hefyd, wrth gwrs, gan fod ein set o reolau cynllunio, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a'r Ddeddf cynllunio a'r Gymraeg yn rhyngweithio â'i gilydd, fod y Gymraeg yn rhan fawr iawn o hyn hefyd. Felly, rydym yn awyddus i warchod ein cymunedau Cymraeg eu hiaith a sicrhau nad ydynt yn cael eu boddi ar hyn o bryd gan nifer fawr o bobl na fyddent yn gallu dysgu'r iaith o fewn amser priodol ar gyfer yr ysgol leol ac ati. Felly, mae disgwyl i awdurdodau cynllunio lleol yng Nghymru gadw nifer fawr o ystyriaethau mewn cof wrth edrych ar hyn. Rwy'n fwy na pharod i weithio gyda grwpiau o ACau a chyda'n pobl galluogi gwledig ac ati i edrych ar unrhyw syniadau o gwbl a all annog adeiladu'r math cywir o dai yn y math cywir o leoedd.
Fel y dywedodd David Melding yn gwbl gywir, nid oes gennym y mathau o broblemau sydd ganddynt yn Sbaen a Phortiwgal mewn rhai ardaloedd, ond mewn rhannau bach o Gymru, fel Gwynedd a pheth o arfordir Sir Benfro, mae gennym broblem go iawn sy'n gwaethygu.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynigion Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â phlastigau untro? OAQ54986
5. Will the Minister provide an update on the Welsh Government’s proposals to tackle single-use plastics? OAQ54986
I recently launched our circular economy strategy, 'Beyond Recycling', which includes the headline action to phase out single-use plastic. Alongside this, we are working on game-changing reforms such as extended producer responsibility for packaging, a deposit-return scheme and a ban on certain single-use plastics.
Yn ddiweddar, lansiais ein strategaeth economi gylchol, 'Mwy Nag Ailgylchu', sy'n cynnwys cael gwared ar blastig untro yn raddol fel un o'r prif gamau gweithredu. Ynghyd â hyn, rydym yn gweithio ar ddiwygiadau arloesol fel cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr ar gyfer deunydd pacio, cynllun dychwelyd ernes a gwaharddiad ar rai mathau o blastig untro.
That's really good news to hear. The Minister must be as frustrated as I am when we go to the supermarkets that proclaim all the good work that they're doing on reducing plastics and we still see fruit and veg aisles lined with plastic-wrapped fruit and veg. It's quite interesting today that I've just spotted an organisation called Plastic Expiry, which is taking peaceful direct action by putting stickers on those plastic products labelling them, 'plastic expiry by 24 January 2499'. Consumers are leading the way in peaceful protest.
But we had a great debate here last October, cross-party support, a motion that was passed by the House—pushing, encouraging and working with the Minister to say, 'Let's become that nation that becomes a global leader in sustainable consumption and in reducing plastic waste and single-use plastics in particular'. Could I ask her: are all tools on the table, including things such as appropriate tax and levies, bans on appropriate and specific single-use plastics? And will she continue to work with all those campaigning organisations, including the Marine Conservation Society, Keep Wales Tidy and Friends of the Earth—thank you for meeting with us the other day—but also those others out there who want to make this change because we know that the tide of plastic pollution is rising and we've got to stop it?
Mae hynny'n newyddion da iawn i'w glywed. Mae'n rhaid fod y Gweinidog yn teimlo mor rhwystredig â minnau pan awn i'r archfarchnadoedd sy'n brolio am yr holl waith da a wnânt ar leihau'r defnydd o blastig ac rydym yn dal i weld eiliau ffrwythau a llysiau yn llawn ffrwythau a llysiau wedi'u pecynnu mewn plastig. Mae'n ddiddorol nodi heddiw fy mod newydd weld sefydliad o'r enw Plastic Expiry, sy'n gweithredu'n uniongyrchol mewn modd heddychlon drwy roi sticeri ar y cynhyrchion plastig sy'n dweud, 'dyddiad dod i ben y plastig yw 24 Ionawr 2499'. Mae'r defnyddwyr yn arwain y ffordd drwy brotestio'n heddychlon.
Ond cawsom ddadl wych yma fis Hydref y llynedd, cefnogaeth drawsbleidiol, cynnig a dderbyniwyd gan y Tŷ—gan wthio, annog a gweithio gyda'r Gweinidog i ddweud, 'Dewch i ni fod yn genedl sy'n arwain y byd o ran defnydd cynaliadwy a lleihau gwastraff plastig a phlastigau untro yn enwedig'. A gaf fi ofyn iddi: a ydym yn gwneud popeth a allwn, gan gynnwys pethau fel trethi ac ardollau priodol, gwaharddiadau ar blastigau untro priodol a phenodol? Ac a fydd yn parhau i weithio gyda'r holl sefydliadau ymgyrchu, gan gynnwys y Gymdeithas Cadwraeth Forol, Cadwch Gymru'n Daclus a Chyfeillion y Ddaear—diolch am gyfarfod â ni y diwrnod o'r blaen—ond hefyd y bobl eraill sy'n dymuno gwneud y newid hwn gan y gwyddom fod y llanw o lygredd plastig yn codi ac mae'n rhaid i ni ei atal?
I think the short answer is 'absolutely yes'. I'm incredibly proud of our role and our record as a global leader and the recognition we've received of that previously from places as far afield as Australia. But we've outlined our ambition that we actually want to step up that and take that further, and to actually drive the change in the future.
And you mentioned some of the individuals and organisations that are taking matters into their own hands, and just about the labelling, I think that is very creative. And in my own constituency, there have been Maximum Wraps, where people have done their shopping, and there's a team of volunteers there getting rid of all the excess plastic that isn't necessary there. You're absolutely right about this consumer willpower and this energy in our communities to do something, and we really need to harness that as a Government and across our communities as well.
So, that's why one of the key elements for me in this consultation, which I much prefer to call a conversation, because I think that's what it should be, is actually about how we both enable businesses to be part of that but importantly, that we empower communities too. So, as part of that, I'm actually going around every region of Wales, talking to businesses, talking to community groups, as well as officials doing it, to actually make sure they're part of that as well and actually influence the change. Because we know they want it, and there are things that we can do as a Government in terms of legislation and policy, but we need that cultural change as well, and I think people need to be part of that. So, absolutely, I'm very keen to continue that and continue the conversation with everybody who wants to be part of it.
Credaf mai'r ateb byr yw 'yn sicr'. Rwy'n hynod falch o'n rôl a'n cyflawniad fel arweinydd byd-eang a'r gydnabyddiaeth rydym eisoes wedi'i chael i hynny mewn lleoedd mor bell i ffwrdd ag Awstralia. Ond rydym wedi amlinellu ein huchelgais i wneud mwy ac i fynd â hynny ymhellach, a sbarduno newid yn y dyfodol.
Ac fe sonioch chi am rai o'r unigolion a'r sefydliadau sy'n mynd i'r afael â hyn eu hunain, ac o ran y labelu, credaf fod hynny'n greadigol iawn. Ac yn fy etholaeth i, cynhaliwyd Maximum Wraps, lle mae pobl wedi bod yn siopa, ac mae tîm o wirfoddolwyr yno'n cael gwared ar yr holl blastig gormodol nad yw'n angenrheidiol. Rydych yn llygad eich lle ynglŷn ag ewyllys y defnyddwyr a'r egni hwn yn ein cymunedau i wneud rhywbeth, ac mae gwir angen inni harneisio hynny fel Llywodraeth ac ar draws ein cymunedau hefyd.
Felly, dyna pam fod un o'r elfennau allweddol i mi yn yr ymgynghoriad hwn, y mae'n well o lawer gennyf ei alw'n sgwrs gan y credaf mai dyna ddylai fod, yn ymwneud â sut rydym yn galluogi busnesau i gymryd rhan yn hynny o beth, ond yn bwysicach fyth, ein bod yn grymuso cymunedau hefyd. Felly, fel rhan o hynny, rwy'n ymweld â phob rhanbarth yng Nghymru, yn siarad â busnesau, yn siarad â grwpiau cymunedol, ac mae swyddogion yn gwneud yr un peth, i sicrhau eu bod hwythau'n cymryd rhan yn hynny hefyd ac yn dylanwadu ar y newid. Oherwydd gwyddom eu bod yn dymuno gweld hyn yn digwydd, ac mae pethau y gallwn eu gwneud fel Llywodraeth o ran deddfwriaeth a pholisi, ond mae angen newid diwylliannol o'r fath arnom hefyd, a chredaf fod angen i bobl fod yn rhan o hynny. Felly, yn sicr, rwy'n awyddus iawn i barhau â hynny a pharhau â'r sgwrs gyda phawb sy'n dymuno bod yn rhan ohoni.
Deputy Minister, earlier this week, I met with pupils from St Aidan's Church in Wales School in Wiston just outside Haverfordwest in my constituency, which has set up a petition to ban single-use plastic milk bottles in schools across Wales. I'm sure you'll agree with me that it's great to see children and young people engaging with our petitions process and taking action on some of our biggest issues. In the circumstances, what support can the Welsh Government offer to the pupils of St Aidan's Church in Wales School, and what discussions have you had specifically with local authorities about banning single-use plastic milk bottles in schools across Wales?
Ddirprwy Weinidog, yn gynharach yr wythnos hon, cyfarfûm â disgyblion o Ysgol yr Eglwys yng Nghymru Aeddan Sant yng Nghas-wis ger Hwlffordd yn fy etholaeth, sydd wedi cychwyn deiseb i wahardd poteli llaeth plastig untro mewn ysgolion ledled Cymru. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi ei bod yn wych gweld plant a phobl ifanc yn ymgysylltu â'n proses ddeisebau ac yn cymryd camau ar rai o'n problemau mwyaf. O dan yr amgylchiadau, pa gefnogaeth y gall Llywodraeth Cymru ei chynnig i ddisgyblion Ysgol yr Eglwys yng Nghymru Aeddan Sant, a pha drafodaethau penodol a gawsoch gydag awdurdodau lleol ynghylch gwahardd poteli llaeth plastig untro mewn ysgolion ledled Cymru?
Thank you. You're obviously referring to that role that young people are playing, particularly in schools, in driving this change, and the power of pester power as well because I think there's no loyalty to the grown-ups or to the parents when we're not doing it probably. I remember in one school, we were talking about what you recycled and why, and where it went, and one little girl put her hand up and said, 'My mummy doesn't do that.' So, I think we need to make sure that we support them in that.
You won't be surprised to hear that other schools have been in touch with the same concerns around the plastic milk bottles and around plastic straws. I know there have been some pilots across some schools in local authority areas to see what they can do to drive that forward. And I'm keen, if you want to ask the school to write to me about what they're doing, I'd be very happy to engage with them.
And also, as part of when we announced the 'Beyond Recycling' consultation, we also announced a new £6.5 million circular economy fund. It's not the same one as before, even though it sounds the same, it's actually for local authorities and other public bodies, so schools and other organisations can be part of that, if they want to. Because what we've done before, we've seen young people, actually, who are driving campaigns for change, but, actually, there's not the infrastructure there within where they are to actually drive that practical change and resolutions. So, to actually look at ways we can best enable and empower that. But if you want to write to me on behalf of the school, or invite the children to write to me, then I'll be more than happy to engage with them.
Diolch. Rydych yn amlwg yn cyfeirio at y rôl y mae pobl ifanc yn ei chwarae, yn enwedig mewn ysgolion, yn sbarduno'r newid hwn, a grym plagio, gan na chredaf fod teyrngarwch i oedolion nac i rieni, mae'n debyg, pan nad ydynt yn gwneud hyn. Rwy'n cofio mewn un ysgol, roeddem yn sôn am yr hyn rydych yn ei ailgylchu a pham, ac i ble mae'n mynd, a rhoddodd un ferch fach ei llaw i fyny a dweud, 'Nid yw fy mam yn gwneud hynny.' Felly, credaf fod angen inni sicrhau ein bod yn eu cefnogi yn hynny o beth.
Ni fyddwch yn synnu clywed bod ysgolion eraill wedi bod mewn cysylltiad gan fynegi'r un pryderon ynghylch y poteli llaeth plastig a gwellt plastig. Gwn fod rhai cynlluniau peilot wedi'u cynnal mewn ysgolion mewn rhai ardaloedd awdurdodau lleol i weld beth y gallant ei wneud i yrru hynny yn ei flaen. Ac rwy'n awyddus, os hoffech ofyn i'r ysgol ysgrifennu ataf am yr hyn y maent yn ei wneud, buaswn yn fwy na pharod i ymgysylltu â hwy.
A hefyd, fel rhan o'r hyn a wnaethom wrth gyhoeddi'r ymgynghoriad 'Mwy Nag Ailgylchu', gwnaethom hefyd gyhoeddi cronfa economi gylchol newydd gwerth £6.5 miliwn. Mae'n wahanol i'r un flaenorol, er ei bod yn swnio'r un peth, mae hi mewn gwirionedd ar gyfer awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus eraill, felly gall ysgolion a sefydliadau eraill fod yn rhan o hynny os ydynt yn dymuno. Oherwydd yr hyn a wnaethom o'r blaen oedd gweld pobl ifanc yn sbarduno ymgyrchoedd dros newid, ond mewn gwirionedd, nid yw'r seilwaith yno lle maent hwy i sbarduno'r newid a'r penderfyniadau ymarferol hynny. Felly, edrych mewn gwirionedd ar y ffyrdd gorau y gallwn alluogi a grymuso hynny. Ond os hoffech ysgrifennu ataf ar ran yr ysgol, neu wahodd y plant i ysgrifennu ataf, rwy'n fwy na pharod i ymgysylltu â hwy.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog am yr atebion a'r sesiwn gwestiynau yna. Ac felly—[Torri ar draws.]
Thank you, Deputy Minister and Minister for replying to those questions. So—[Interruption.]
Yes. Point of order, Mandy Jones.
Iawn. Pwynt o drefn, Mandy Jones.
Thank you. I did try to raise this with your office earlier, so thank you for taking this for me.
Diolch. Fe geisiais godi hyn gyda'ch swyddfa yn gynharach, felly diolch am dderbyn y pwynt hwn gennyf.
Your office informed my office of an intention to raise a point of order a few minutes before I left to come down to the Chamber. I haven't had the opportunity to review that as yet, and I intend to tell you, once you have raised your point of order here very quickly, then, that I will review it subsequently to this. I'm sitting here with my mobile phone, I'm unable to actually look at any proceedings of last week's events.
Cafodd fy swyddfa wybod gan eich swyddfa chi am fwriad i godi pwynt o drefn ychydig funudau cyn i mi adael i ddod i lawr i'r Siambr. Nid wyf wedi cael cyfle i'w adolygu eto, ac rwy’n bwriadu dweud wrthych, ar ôl i chi godi eich pwynt o drefn yma yn gyflym iawn, y byddaf yn ei adolygu wedyn. Rwy'n eistedd yma gyda fy ffôn symudol, ni allaf edrych ar drafodion digwyddiadau'r wythnos diwethaf.
Okay, but thank you for taking this, Llywydd.
Could you please make a ruling on Standing Orders 13.94 and 13.95 on whether Alun Davies's behaviour last week in the Chamber was discourteous and distracted from the dignity of this place? Alun shouted across the Chamber, 'You are a racist'. Now, on the Record of Proceedings, this comment actually follows my name being called by you, and I wasn't even in that conversation at that time. This is unacceptable to me. Members here should be able to make their point without being subjected to bullying and name calling, and I would like this comment, please, of Alun's to be removed from the Record and I would like to know where we all stand in terms of this kind of name calling.
Iawn, ond diolch am dderbyn hyn, Lywydd.
A allech wneud dyfarniad ar Reolau Sefydlog 13.94 a 13.95 ynglŷn ag a oedd ymddygiad Alun Davies yr wythnos diwethaf yn y Siambr yn anghwrtais ac yn amharu ar urddas y lle hwn? Gwaeddodd Alun ar draws y Siambr, 'Rydych chi'n hiliol'. Nawr, yng Nghofnod y Trafodion, mae'r sylw hwn yn dilyn fy enw'n cael ei alw gennych chi, ac nid oeddwn yn rhan o'r sgwrs honno hyd yn oed ar y pryd. Mae hyn yn annerbyniol i mi. Dylai'r Aelodau yma allu gwneud eu pwynt heb fod yn destun bwlio a galw enwau, ac os gwelwch yn dda, hoffwn i sylw Alun gael ei dynnu o'r Cofnod a hoffwn wybod beth yw'r sefyllfa o ran y math hwn o alw enwau.
Thank you for the point of order, and yes, I'll make a ruling on it once I've reviewed the Record of Proceedings in last week's proceedings. So, if you allow me to do that—. As I said earlier, I'm not able to review it on my mobile phone in the Chamber, even though I do make quite a bit of use, sometimes, as some of you who send me texts know, of my mobile phone, but not to review last week's proceedings. So, I will consider that at a later stage.
Diolch am y pwynt o drefn, a gwnaf, fe wnaf ddyfarniad arno ar ôl i mi adolygu Cofnod y Trafodion ar gyfer trafodion yr wythnos diwethaf. Felly, os gwnewch chi ganiatáu i mi wneud hynny—. Fel y dywedais yn gynharach, ni allaf ei adolygu ar fy ffôn symudol yn y Siambr, er fy mod yn defnyddio cryn dipyn ar fy ffôn symudol weithiau, fel y gŵyr rhai ohonoch sy'n anfon negeseuon testun i mi, ond nid i adolygu trafodion yr wythnos diwethaf. Felly, byddaf yn ystyried hynny maes o law.
Thank you.
Diolch.
Topical questions.
Cwestiynau amserol.
Mae'r cwestiwn amserol cyntaf, felly, yn cael ei ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn gan Caroline Jones.
The first topical question is to be asked to the Minister for Health and Social Services, and the question is from Caroline Jones.
1. A wnaiff y Gweinidog amlinellu'r camau y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru a GIG Cymru yn eu cymryd i amddiffyn y cyhoedd rhag coronafeirws? 387
1. Will the Minister outline the steps being taken by Public Health Wales and NHS Wales to protect the public from Coronavirus? 387
Yes. NHS Wales has plans in place to protect the health of the public. Specific guidance on the identification, isolation and testing for this virus has been communicated to all of our front-line staff. UK health Ministers, chief medical officers and public health agencies across the four nations are co-ordinating action together.
Gwnaf. Mae gan GIG Cymru gynlluniau ar waith i amddiffyn iechyd y cyhoedd. Mae canllawiau penodol ar adnabod, ynysu a chynnal profion ar y firws hwn wedi eu darparu i'n holl staff rheng flaen. Mae Gweinidogion iechyd y DU, prif swyddogion meddygol ac asiantaethau iechyd cyhoeddus o'r pedair gwlad yn cydgysylltu camau gweithredu gyda'i gilydd.
Thank you, Minister. The threat we face from this new strain of coronavirus is of grave concern, and I am grateful that you have outlined the action your Government are taking to keep us safe. It is concerning that upwards of 5 million people are believed to have left Wuhan before the quarantine was put in place. Sadly, in the following weeks, we have seen this coronavirus outbreak spread, and the director of Public Health England has said that it is likely this deadly virus is already in the UK. We have to do all that we can to limit its impact on our already overstretched NHS. Minister, although we have no direct flights from China to Cardiff, both KLM and Qatar airlines offer flights. What assurances have you from the Dutch and Qatari Governments that they will screen all transit passengers?
Unfortunately, this coronavirus has a long incubation period, so the real scale of the threat will become more apparent in the coming weeks. Minister, will you commit to giving this Chamber and, by extension, the wider public, regular oral updates as the situation develops? Thank you.
Diolch, Weinidog. Mae'r bygythiad sy'n ein hwynebu yn sgil y math newydd hwn o coronafirws yn achos cryn bryder, ac rwy'n ddiolchgar eich bod wedi amlinellu'r camau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i'n cadw'n ddiogel. Mae'n achos pryder y credir bod dros 5 miliwn o bobl wedi gadael Wuhan cyn i'r cwarantin gael ei roi ar waith. Yn anffodus, yn ystod yr wythnosau canlynol, rydym wedi gweld yr achos hwn o coronafirws yn lledaenu, ac mae cyfarwyddwr Iechyd Cyhoeddus Lloegr wedi dweud ei bod yn debygol fod y firws angheuol hwn eisoes wedi cyrraedd y DU. Mae'n rhaid inni wneud popeth a allwn i gyfyngu ar ei effaith ar ein GIG sydd eisoes o dan bwysau. Weinidog, er nad oes gennym unrhyw hediadau uniongyrchol o Tsieina i Gaerdydd, mae cwmnïau hedfan KLM a Qatar yn cynnig hediadau. Pa sicrwydd a gawsoch gan Lywodraethau'r Iseldiroedd a Qatar y byddant yn sgrinio'r holl deithwyr sy'n teithio ymlaen?
Yn anffodus, mae gan y coronafirws hwn gyfnod magu hir, felly bydd gwir raddfa'r bygythiad yn dod yn fwy amlwg dros yr wythnosau nesaf. Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i roi'r newyddion diweddaraf ar lafar yn rheolaidd i'r Siambr, a thrwy hynny, i'r cyhoedd yn ehangach wrth i'r sefyllfa ddatblygu? Diolch.
On the last point, I'm happy to confirm that, of course, regular updates will be provided, where necessary by me, but there'll be regular updates through the chief medical officer's department about steps that are being taken.
I think, in terms of people entering the United Kingdom, those are matters that are outside the control of this Government. You will have seen that there are direct flights that the Foreign and Commonwealth Office are arranging for British nationals to come back into London and that those people will be—a dreadful, old-fashioned word—quarantined; there'll be a period of them being held to see if they are symptomatic. And we're looking to identify with the Foreign and Commonwealth Office how many Welsh nationals are going to be on that flight.
On the broader points about ports of entry, again, the actions have been agreed, through previous Cabinet Office Briefing Room engagement that has been taken by the UK Government, on ports of entry.
But I just want to deal with your first point, and that is about the coronavirus in the first place. There's obviously understandable concern. However, I think we should all take care in how we describe this particular virus; it is less severe than the previous outbreak of severe acute respiratory syndrome, and there were lots of concerns about the potential mortality for that. That's our current understanding. The risk to the UK is currently assessed as low. But the steps that are being taken are anticipatory to try to provide reassurance for our staff, but also for the wider public. I certainly don't want to add to the impression that a more significant health risk is on its way than is likely.
It's worth reflecting, for example, that we know that the flu makes people severely unwell and kills people every year, and yet, we still can't persuade people who are in a category where they can receive a free NHS vaccine, to take that up in the numbers we'd want them to. So, let's have some perspective on it. We'll be measured, we certainly won't be complacent, and the engagement between health Ministers across the four UK Governments will continue in the way that you would all expect it to, just as the regular contact between our four chief medical officers will continue as well.
Ar y pwynt olaf, rwy'n fwy na pharod i gadarnhau, wrth gwrs, y bydd diweddariadau rheolaidd yn cael eu darparu, gennyf fi pan fo angen, ond darperir diweddariadau rheolaidd drwy adran y prif swyddog meddygol ynglŷn â'r camau a gymerir.
O ran pobl yn dod i mewn i'r Deyrnas Unedig, credaf fod y rheini'n faterion sydd y tu hwnt i reolaeth y Llywodraeth hon. Fe fyddwch wedi gweld bod y Swyddfa Dramor a Chymanwlad yn trefnu hediadau uniongyrchol fel y gall gwladolion Prydain ddychwelyd i Lundain ac y bydd y bobl hynny—gair ofnadwy, hen-ffasiwn—yn cael eu rhoi mewn cwarantin; byddant yn cael eu cadw am gyfnod i weld a ydynt yn dangos symptomau. Ac rydym yn ceisio nodi gyda'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad faint o wladolion Cymru a fydd ar yr hediad hwnnw.
O ran y pwyntiau ehangach ynghylch pyrth mynediad, unwaith eto, cytunwyd ar y camau gweithredu, drwy ymgysylltiad blaenorol Ystafell Friffio Swyddfa'r Cabinet Llywodraeth y DU ar byrth mynediad.
Ond hoffwn drafod eich pwynt cyntaf, sy'n ymwneud â'r coronafirws yn y lle cyntaf. Yn amlwg, ceir pryderon dealladwy. Fodd bynnag, credaf y dylai pob un ohonom fod yn ofalus wrth ddisgrifio'r firws penodol hwn; mae'n llai difrifol na'r achosion blaenorol o syndrom anadlu acíwt difrifol, ac roedd llawer o bryderon ynghylch y marwolaethau posibl yn sgil hwnnw. Dyna ein dealltwriaeth ar hyn o bryd. Ar hyn o bryd, asesir bod y risg i'r DU yn isel. Ond mae'r camau sy'n cael eu cymryd yn gamau rhagflaenorol i geisio rhoi sicrwydd i'n staff, ond hefyd i'r cyhoedd yn ehangach. Yn sicr, nid wyf am ychwanegu at yr argraff fod perygl mwy sylweddol i iechyd ar ei ffordd na'r hyn sy'n debygol.
Er y gwyddom fod y ffliw'n gwneud pobl yn ddifrifol wael ac yn lladd pobl bob blwyddyn, serch hynny mae'n werth ystyried, er enghraifft, ein bod yn dal i fethu perswadio pobl sydd mewn categori lle gallant gael brechlyn am ddim gan y GIG i wneud hynny yn y niferoedd y byddem yn dymuno'u gweld. Felly, gadewch i ni gael rhywfaint o bersbectif ar y mater. Fe fyddwn yn bwyllog, yn sicr ni fyddwn yn hunanfodlon, a bydd yr ymgysylltu rhwng Gweinidogion iechyd pedair Llywodraeth y DU yn parhau yn y ffordd y byddai pob un ohonoch yn ei disgwyl, yn union fel y bydd y cyswllt rheolaidd rhwng ein pedwar prif swyddog meddygol yn parhau hefyd.
Thank you very much indeed, Minister. To be honest, you've answered most of the questions I was going to ask. I met the Secretary of State last week and he was very clear that there was big joint working going on and that it was going very well. My only question would be: does Wales have any emergency treatment centre planning in place, in case we get to a situation where this does develop further? And I would join you in urging people not to overly panic about this because we do not want to start a scare.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. A dweud y gwir, rydych wedi ateb y rhan fwyaf o'r cwestiynau roeddwn am eu gofyn. Cyfarfûm â'r Ysgrifennydd Gwladol yr wythnos diwethaf a dywedodd yn glir iawn fod cryn dipyn o waith ar y cyd yn mynd rhagddo a'i fod yn mynd yn dda iawn. Fy unig gwestiwn fyddai: a oes gan Gymru unrhyw gynlluniau ar waith ar gyfer canolfan driniaeth frys, rhag ofn i ni gyrraedd sefyllfa lle mae hyn yn datblygu ymhellach? A buaswn yn ymuno â chi i annog pobl i beidio â chynhyrfu gormod am hyn gan nad ydym am godi bwganod.
Yes, in terms of most of the treatment, that's part of a network of work across the UK, both within Wales and outside, where people would be treated should they test positive. It's also worth pointing out that every single person tested in the United Kingdom to date has tested negative. So, we don't have a confirmed case anywhere within the United Kingdom, but I think in terms of the assurance, yes, we have got arrangements in place for treatment should there be a positive test regardless of where that person is within the UK, and Wales is absolutely part of those arrangements. In fact, that's part of the conversation that our chief medical officer has had and part of the conversation that UK Ministers wanted to be assured about in the last COBRA call that I took part in last week.
Ie, o ran y rhan fwyaf o'r driniaeth, mae hynny'n rhan o rwydwaith o waith ledled y DU, yng Nghymru a thu hwnt, lle byddai pobl yn cael eu trin pe baent yn cael canlyniad positif. Mae'n werth nodi hefyd fod pob unigolyn a brofwyd yn y Deyrnas Unedig hyd yma wedi cael canlyniad negyddol. Felly, nid oes gennym achos wedi'i gadarnhau yn unman yn y Deyrnas Unedig, ond o ran y sicrwydd, oes, mae gennym drefniadau ar waith ar gyfer triniaeth pe baem yn gweld canlyniad positif, waeth ble fyddai'r unigolyn yn y DU, ac mae Cymru'n sicr yn rhan o'r trefniadau hynny. Mewn gwirionedd, mae hynny'n rhan o'r sgwrs a gafodd ein prif swyddog meddygol ac yn rhan o'r sgwrs roedd Gweinidogion y DU am gael sicrwydd yn ei chylch yn yr alwad COBRA ddiwethaf y cymerais ran ynddi yr wythnos diwethaf.
Dwi’n croesawu eich apêl ar i bawb gael rhywfaint o bersbectif ynglŷn â’r mater yma. Wrth gwrs bod eisiau ei gymryd o ddifri, ond hefyd fod yn realistig ynglŷn â lefel y perygl. Mi wnaf ofyn hyn: ydy hi’n amser da rŵan i atgoffa pobl ac o bosib i roi rhywfaint o adnoddau i mewn i agweddau cyffredinol ar lendid personol a rheolaeth infections ac ati? A hynny nid yn unig mewn ysbytai ond mewn sefydliadau eraill, ac nid dim ond fel paratoad ar gyfer os ydy coronavirus yn dod yma, ond yn gyffredinol mae o’n arfer da. Wedi’r cyfan, mae’r annwyd cyffredin yn cael ei ledaenu mewn ffordd debyg ac yn gallu arwain at gymhlethdodau difrifol ar rai adegau.
Mae yna gysylltiad rhwng Wuhan a Chymru hefyd, wrth gwrs, ers rhyw 150 o flynyddoedd ers i’r cennad Griffith John fynd i Wuhan a sefydlu'r ysbyty yno—yr Wuhan Union Hospital—sy’n un o ysbytai mwyaf Tsieina, efo 5,000 o welyau yn trin dros 3 miliwn o bobl yn flynyddol. Mae hynny’n golygu wrth gwrs fod yna draffig i Abertawe, dinas lle'r oedd Griffith John yn hanu ohono fo. Mae yna draffig o Tsieina i’r fan honno oherwydd y cysylltiad uniongyrchol efo Wuhan. Felly, dwi yn croesawu’r hyn rydych chi’n ei ddweud ynglŷn â’r angen i fod yn gweithio ar draws Prydain, i fod â chamau priodol mewn lle mewn meysydd awyr.
O ran porthladdoedd, cwestiwn sydd wedi’i godi efo fi gan y BMA—fe wnaf i ei basio fo ymlaen atoch chi—maen nhw’n gofyn tybed a oes yna oblygiadau sydd angen eu hystyried oherwydd ein hymadawiad ni o’r Undeb Ewropeaidd y gallai fod yna newidiadau i ddisgwyliadau o ran rheolaeth ffiniau, a newidiadau o bosib yn y disgwyliadau ar Lywodraeth Cymru dan y drefn newydd wrth adael yr Undeb Ewropeaidd, o ran sicrhau gwarchodaeth iechyd i’r cyhoedd yng Nghymru. Ydy hynny’n rhywbeth y mae’r Llywodraeth wedi rhoi ystyriaeth iddo fo?
Dwi’n meddwl bod hynny’n cwblhau’r cwestiynau am rŵan ond, fel dwi’n dweud, mae’n bwysig cael persbectif wrth baratoi, wrth gwrs, yn y cefndir rhag ofn i bethau gamu fyny yn fwy difrifol nag yr ydyn ni’n meddwl y gwnân nhw ar hyn o bryd.
I do welcome your appeal for everyone to have some perspective on this issue. Of course we need to take it seriously, but we also need to be realistic as to the level of the risk. I will ask this: is it a good time now to remind people and perhaps provide some resource into general aspects of personal hygiene and infection control? And not only in hospitals, but also in other institutions, and not just as preparation in case coronavirus affects us, but in general it's good practice. After all, the common cold is transferred in a similar manner and can lead to grave complications on occasion.
There is a link between Wuhan and Wales as well, of course. It's around 150 years since the missionary Griffith John went to Wuhan and established the Wuhan Union Hospital there, which is one of the largest in China, with 5,000 beds treating over 3 million people annually. And that does mean, of course, that there is traffic to Swansea, the city where Griffith John originated from. So, there is traffic from China to Swansea because of that direct link to Wuhan. Therefore, I do welcome what you've said about the need to work across Britain in order to put the appropriate steps in place in our airports.
In terms of our ports, the question that's been raised with me by the BMA—and I will pass it on to you—they are asking whether there may be some implications that need to be taken into account because of our exit from the EU, that there could be changes to expectations in terms of border control, and possible changes to what's expected of the Welsh Government under the new regime as we leave the European Union, in terms of ensuring that public health is safeguarded in Wales. Is that something that the Government has given any consideration to?
I think that completes my questions for the time being, but, as I say, it's important to keep this in perspective while also preparing in the background, of course, in case things do become more serious than we think they will currently.
Thank you for the comments and questions. The ability to communicate between European countries on public health matters is something that was talked about during the last three years or so and we'll still need to work through how we'll maintain the best possible public protection system. There are challenges in place around that.
I think that today, though, and for the current position, it is a matter of fact that we're still able to have that co-operation and information sharing in a way that benefits us. I think the point about the fact that there is some traffic between Wales and Wuhan, that’s acknowledged. In fact, we've seen some media reports of Welsh citizens who actually are there and are looking to be taken out on the flight that I previously mentioned.
But the advice that goes across not just Wales, but the UK, is that anyone who has returned from Wuhan in the last 14 days should stay indoors and avoid contact with other people, as you would with other flu viruses; to contact NHS Direct or 111 Wales, if available in your area—111 Wales is available in Hywel Dda, Powys, Aneurin Bevan and Swansea Bay—to inform them of your recent travel; and to please follow that advice even if you don’t currently have symptoms, and, again, if anyone does develop a fever, difficulty breathing or a cough, to continue to follow that advice and not to leave their home until they have had advice to do so by a clinician.
So, we're taking a properly precautionary approach. That shows we are taking it seriously, but not to want to move into a panic that isn't warranted by the position as it is, and to give that assurance that there will be information provided. In fact, the chief medical officer for England is regularly publishing each day information on behalf of all four chief medical officers on the current position. I think that it's important that the Governments of the UK are being as open as possible about the current position, so that people don't worry in a vacuum, which often leads to an unfortunate reaction from the public.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Mae'r gallu i gyfathrebu rhwng gwledydd Ewropeaidd ar faterion iechyd cyhoeddus yn rhywbeth y soniwyd amdano yn ystod y tair blynedd diwethaf a bydd angen i ni weithio o hyd i ganfod sut y byddwn yn cynnal y system orau bosibl ar gyfer amddiffyn y cyhoedd. Mae heriau i'w cael mewn perthynas â hynny.
Heddiw, fodd bynnag, ac ar gyfer y sefyllfa bresennol, mae'n ffaith ein bod yn dal i allu cydweithredu a rhannu gwybodaeth mewn ffordd sydd o fudd i ni. Credaf fod y pwynt ynglŷn â'r ffaith bod rhywfaint o draffig rhwng Cymru a Wuhan wedi’i gydnabod. Mewn gwirionedd, gwelsom adroddiadau yn y cyfryngau am ddinasyddion o Gymru sydd allan yno ac sy'n awyddus i gael lle ar yr awyren y soniais amdani.
Ond y cyngor sy'n cael ei roi nid yn unig ledled Cymru, ond ledled y DU, yw y dylai unrhyw un sydd wedi dychwelyd o Wuhan yn y 14 diwrnod diwethaf aros dan do ac osgoi dod i gysylltiad â phobl eraill, fel y byddech yn ei wneud gyda firysau ffliw eraill; i gysylltu â Galw Iechyd Cymru neu 111 Cymru, os yw ar gael yn eich ardal chi—mae 111 Cymru ar gael ym myrddau iechyd Hywel Dda, Powys, Aneurin Bevan a Bae Abertawe—i roi gwybod iddynt am eich taith ddiweddar; ac i ddilyn y cyngor hwnnw hyd yn oed os nad oes gennych symptomau ar hyn o bryd, ac unwaith eto, os oes unrhyw un yn datblygu twymyn, trafferth anadlu neu beswch, i barhau i ddilyn y cyngor hwnnw a pheidio â gadael eu cartref tan eu bod wedi cael cyngor i wneud hynny gan glinigydd.
Felly, rydym yn mabwysiadu ymagwedd briodol o ragofalus. Mae hynny'n dangos ein bod o ddifrif ynglŷn â'r mater, ond nad ydym am fynd i banig nad yw'r sefyllfa ar hyn o bryd yn ei gyfiawnhau, a rhoi'r sicrwydd y bydd gwybodaeth yn cael ei darparu. Mewn gwirionedd, mae prif swyddog meddygol Lloegr yn cyhoeddi gwybodaeth bob dydd yn rheolaidd ar ran pob un o'r pedwar prif swyddog meddygol ar y sefyllfa bresennol. Credaf ei bod yn bwysig fod Llywodraethau'r DU mor agored â phosibl ynghylch y sefyllfa bresennol, fel nad yw pobl yn poeni mewn gwactod, sy'n aml yn arwain at ymateb anffodus gan y cyhoedd.
I am very concerned, as are some of my constituents, about the coronavirus. The death toll has climbed to 106, and the number of infections is now more than 4,500, and the virus has spread across China and to at least 16 countries. Now, I understand the feeling about no panic, but the one thing that I need to be sure of is that we have got contingency plans in place. I know that during the last swine flu concerns and that epidemic, there were some concerns where the Welsh Government had to very much rely on heavy support from the UK Government. In fact, I wouldn't downplay, really, the risk of the SARS virus, where I personally know of people who died with that virus and who nearly died with that virus. So, it's pretty serious stuff that we are actually discussing here today.
This is almost a global emergency. There are 47 confirmed cases outside China, three of these being in France. Last week, when I became very concerned midweek, I submitted a written Assembly question to you—and I would like to thank Caroline Jones for bringing this up today because, as an institution, we should be discussing and debating this—asking what steps the Welsh Government is taking in response to the spread of coronavirus. I haven't received a response yet. I know that Rhun has mentioned about airports. I know that the primary and secondary care settings have been mentioned—
Rwy'n bryderus iawn, fel rhai o fy etholwyr, am y coronafirws. Mae'r nifer o farwolaethau wedi codi i 106, ac mae nifer yr heintiau bellach yn fwy na 4,500, ac mae'r firws wedi lledu ar draws Tsieina ac i o leiaf 16 gwlad. Nawr, rwy'n deall y teimlad ynglŷn â pheidio â mynd i panig, ond yr un peth sy'n rhaid i mi fod yn sicr ohono yw bod gennym gynlluniau wrth gefn yn eu lle. Yn ystod y pryderon diwethaf ynghylch ffliw moch a'r epidemig hwnnw, gwn fod yna rai pryderon lle bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru ddibynnu'n fawr ar gefnogaeth gan Lywodraeth y DU. Mewn gwirionedd, ni fuaswn yn bychanu risg y firws SARS, lle gwn yn bersonol am bobl a fu farw oherwydd y firws hwnnw ac a fu bron â marw oherwydd y firws hwnnw. Felly, rydym yn trafod pethau difrifol yma heddiw.
Mae hwn bron â bod yn argyfwng byd-eang. Mae 47 o achosion wedi'u cadarnhau y tu allan i Tsieina, gyda thri o'r rhain yn Ffrainc. Yr wythnos diwethaf, pan ddechreuais bryderu'n fawr yn nghanol yr wythnos, cyflwynais gwestiwn ysgrifenedig y Cynulliad i chi—a hoffwn ddiolch i Caroline Jones am godi hyn heddiw, oherwydd fel sefydliad, dylem fod yn dadlau ac yn trafod hyn—yn gofyn pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd mewn ymateb i ymlediad y coronafirws. Nid wyf wedi derbyn ymateb eto. Gwn fod Rhun wedi sôn am feysydd awyr. Gwn fod y lleoliadau gofal sylfaenol ac eilaidd wedi cael eu crybwyll—
You don't need to provide a précis of what's been asked already, Janet Finch-Saunders. Please just ask your questions.
Nid oes angen i chi ddarparu crynodeb o'r hyn a ofynnwyd eisoes, Janet Finch-Saunders. Gofynnwch eich cwestiynau.
My concerns, Minister, are that the virus seems to be spreading like a normal flu during its incubation period and before any symptoms appear. So, how do you think that we can help medical professionals and the public to become aware of this at the earliest symptoms? If and when a first case in the UK is confirmed, it will be announced as soon as possible by the chief medical officer of the affected country, and that will be followed by a statement from England's chief medical officer. So, I would like to hear again that you personally are actually in very frequent dialogue with the UK Government on this.
Finally, you might be aware that the Chinese new year event in Swansea was cancelled over coronavirus fears. So, will you join with me in extending a message of support to the people of China and the Chinese people in Wales, and China, globally, on behalf of the National Assembly for Wales, if not the Welsh Government?
Fy mhryderon, Weinidog, yw ei bod yn ymddangos bod y firws yn lledu fel ffliw arferol yn ystod ei gyfnod magu a chyn i unrhyw symptomau ymddangos. Felly, sut y credwch y gallwn helpu gweithwyr meddygol proffesiynol a'r cyhoedd i ddod yn ymwybodol o hyn pan geir y symptomau cynharaf? Os a phan fydd yr achos cyntaf yn y DU yn cael ei gadarnhau, bydd prif swyddog meddygol y wlad yr effeithir arni yn cyhoeddi hynny cyn gynted â phosibl, a bydd datganiad gan brif swyddog meddygol Lloegr yn dilyn hynny. Felly, hoffwn glywed eto eich bod chi'n bersonol yn cael trafodaethau cyson iawn ynglŷn â hyn gyda Llywodraeth y DU.
Yn olaf, efallai eich bod yn ymwybodol fod digwyddiad i ddathlu'r flwyddyn newydd Tsieineaidd yn Abertawe wedi'i ganslo oherwydd ofnau ynglŷn â'r coronafirws. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i anfon neges o gefnogaeth i bobl Tsieina a phobl Tsieineaidd yng Nghymru, a Tsieina yn fyd-eang, ar ran Cynulliad Cenedlaethol Cymru, os nad Llywodraeth Cymru?
Well, I think that it's important to maintain a sense of perspective. We are taking this seriously, we're not being complacent, but we don't want to have a reaction that sends people into a wave of panic. We've taken specific measures together across the four Governments of the United Kingdom. As I said, there's no party political side to this. These are the four Governments acting as responsibly as we should do for the public that we serve.
So, we've proactively provided information in international airports and major ports. There's a suite of information on posters, for example, that are going up at higher education institutions. Lots of the traffic that we have comes from students and staff in the higher education sector. So, we're specifically looking at areas to have the maximum impact without worrying the public in a way that is out of proportion with the risk. There is real risk, and I'm not suggesting there isn't. There is real risk, but let's not react in a way that will add more fuel to the fire and unnecessary concern.
As I said in response to Rhun ap Iorwerth, the advice has been given about how people should behave: avoiding contact if they have returned form Wuhan in the last 14 days, and to make contact with NHS Direct Wales or 111. To follow that advice, even if they don't have symptoms, is really important. It's not just a matter for Chinese nationals who are resident in Wales. It is a matter for all of us, in terms of the contact that we have. The NHS in Wales will continue to do what it should do, and the Government will continue to act in concert with the other three Governments across the UK to do all that we could and should do for people here in Wales and beyond.
Wel, credaf ei bod yn bwysig cadw synnwyr o bersbectif. Rydym o ddifrif ynglŷn â hyn, nid ydym yn hunanfodlon, ond nid ydym am gael ymateb sy'n gwneud i bobl fynd i banig. Rydym wedi rhoi mesurau penodol ar waith gyda'n gilydd ar draws pedair Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Fel y dywedais, nid oes ochr wleidyddol i hyn. Mae'r pedair Llywodraeth yn gweithredu mor gyfrifol ag y dylem ar ran y cyhoedd rydym yn eu gwasanaethu.
Felly, rydym wedi mynd ati'n rhagweithiol i ddarparu gwybodaeth mewn meysydd awyr rhyngwladol a phrif borthladdoedd. Mae set o wybodaeth ar bosteri, er enghraifft, a osodir mewn sefydliadau addysg uwch. Daw llawer o'r traffig sydd gennym drwy fyfyrwyr a staff yn y sector addysg uwch. Felly, rydym yn edrych yn benodol ar ardaloedd lle gallwn gael yr effaith fwyaf heb boeni'r cyhoedd mewn ffordd sy'n anghymesur â'r risg. Mae yna risg wirioneddol, ac nid wyf yn awgrymu fel arall. Mae yna risg wirioneddol, ond gadewch i ni beidio ag ymateb mewn ffordd a fydd yn ychwanegu mwy o danwydd at y tân a phryderon diangen.
Fel y dywedais mewn ymateb i Rhun ap Iorwerth, rhoddwyd cyngor ynglŷn â sut y dylai pobl ymddwyn: osgoi cyswllt os ydynt wedi dychwelyd o Wuhan yn ystod y 14 diwrnod diwethaf, a chysylltu â Galw Iechyd Cymru neu 111. Mae dilyn y cyngor hwnnw, hyd yn oed os nad oes ganddynt symptomau, yn bwysig iawn. Nid mater i wladolion Tsieina sy'n byw yng Nghymru yn unig yw hwn. Mae'n fater i bob un ohonom, o ran y cyswllt a gawn. Bydd y GIG yng Nghymru yn parhau i wneud yr hyn y dylai ei wneud, a bydd y Llywodraeth yn parhau i weithredu ar y cyd â'r tair Llywodraeth arall ledled y DU i wneud popeth y gallem ac y dylem ei wneud ar ran pobl yma yng Nghymru a thu hwnt.
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb i'r cwestiwn amserol yna.
Felly, yr ail gwestiwn amserol, eto i'r un Gweinidog, a'r cwestiwn hynny gan Leanne Wood.
Thank you to the Minister for replying to that topical question.
And the second topical question, again to the same Minister, will be asked by Leanne Wood.
2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ateb y galw am wasanaethau damweiniau ac achosion brys yn y Rhondda a thu hwnt os caiff gwasanaethau 24 awr yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg eu gostwng? 386
2. How does the Welsh Government intend to meet demand for accident and emergency services in the Rhondda and beyond if 24-hour A&E services are reduced at the Royal Glamorgan Hospital? 386
Thank you for the question. As you know, the health board is responsible for the provision of safe and sustainable healthcare for its local population, including timely access to emergency care services for those who need it.
Diolch am eich cwestiwn. Fel y gwyddoch, mae'r bwrdd iechyd yn gyfrifol am ddarparu gofal iechyd diogel a chynaliadwy ar gyfer ei boblogaeth leol, gan gynnwys mynediad amserol at wasanaethau gofal brys i'r rhai sydd eu hangen.
Last week we received the news that the dreaded south Wales programme is being resurrected after six years, in terms of accident and emergency configuration. This means consultant-led services are recommended for removal from the Royal Glamorgan Hospital in Llantrisant. During the same briefing, we were told that the Royal Glamorgan has the busiest A&E of the three district general hospitals under Cwm Taf Morgannwg University Health Board.
The A&E department will lose its last consultant at the end of March; then it will be entirely reliant on locum consultants. In contrast, the Princess of Wales Hospital in Bridgend has eight consultants in A&E, and the Prince Charles Hospital in Merthyr has the equivalent of four and a half consultants in A&E. Many people are questioning how and why this disparity has been allowed to develop. People are also questioning whether they will be able to get to hospital in time in an emergency. I've heard from people this week who say they would have died, or even worse—that their child would have died—had they been forced to travel further afield than the Royal Glamorgan Hospital.
A survey from a few years ago found that fewer than half of people questioned in Wales knew that health is devolved. Therefore, many people do not know that Labour runs the NHS in Wales, and has done so since the beginning of devolution in 1999. As you have responsibility for health in Wales, and you are a member of the political party that has run health in Wales for decades, what can you say to the people in the Rhondda who believe that this decision will cost lives? Will you take responsibility for it, and how do you justify making people travel further in a life-threatening situation?
Yr wythnos diwethaf, cawsom y newyddion fod y rhaglen de Cymru ofnadwy yn cael ei hatgyfodi ar ôl chwe blynedd, o ran cyfluniad adrannau damweiniau ac achosion brys. Golyga hyn yr argymhellir cael gwared ar wasanaethau dan arweiniad meddygon ymgynghorol o Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn Llantrisant. Yn ystod yr un sesiwn friffio, dywedwyd wrthym mai Ysbyty Brenhinol Morgannwg sydd â'r adran damweiniau ac achosion brys brysuraf o'r tri ysbyty cyffredinol dosbarth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg.
Bydd yr adran damweiniau ac achosion brys yn colli ei meddyg ymgynghorol olaf ddiwedd mis Mawrth; ar ôl hynny, bydd yn gwbl ddibynnol ar feddygon ymgynghorol locwm. Mewn cyferbyniad, mae gan Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr wyth meddyg ymgynghorol yn yr adran damweiniau ac achosion brys, ac mae gan Ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr Tudful yr hyn sy'n gyfwerth â phedwar meddyg ymgynghorol a hanner yn yr adran damweiniau ac achosion brys. Mae llawer o bobl yn cwestiynu sut a pham y caniatawyd i'r gwahaniaeth hwn ddatblygu. Mae pobl hefyd yn cwestiynu a fyddant yn gallu cyrraedd ysbyty mewn pryd mewn argyfwng. Rwyf wedi clywed gan bobl yr wythnos hon sy'n dweud y byddent wedi marw, neu'n waeth byth—y byddai eu plentyn wedi marw—pe baent wedi cael eu gorfodi i deithio ymhellach nag Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
Canfu arolwg ychydig flynyddoedd yn ôl mai llai na hanner y bobl a holwyd yng Nghymru a oedd yn gwybod bod iechyd yn faes sydd wedi'i ddatganoli. Felly, nid oes llawer o bobl yn gwybod mai Llafur sy'n gyfrifol am y GIG yng Nghymru, ac wedi bod yn gyfrifol amdano ers dechrau datganoli ym 1999. Gan fod gennych gyfrifoldeb am iechyd yng Nghymru, a'ch bod yn aelod o'r blaid wleidyddol sydd wedi bod yn gyfrifol am iechyd yng Nghymru ers degawdau, beth allwch chi ei ddweud wrth y bobl yn y Rhondda sy'n credu y bydd y penderfyniad hwn yn costio mewn bywydau? A wnewch chi ysgwyddo'r cyfrifoldeb amdano, a sut rydych yn cyfiawnhau gwneud i bobl deithio ymhellach mewn sefyllfa lle mae bywyd yn y fantol?
Well, I think it's important to set out that the safety of the service is the first priority for the people who work in, run and deliver, and have responsibility for the service—from myself to the chief executive, to the medical director, to front-line staff. And the paper that the board will be considering tomorrow, in the name of the medical director, sets out the risks that exist, and that, actually, the risk is that there is much greater risk in terms of safety and the quality of the service in continuing to try to run a service without any substantive consultants in place.
And in terms of the numbers of consultants and where they currently are—people make choices about where they work, and we can't actually force people to move between one department or the other. It's not a question of the health board refusing to try to recruit to the Royal Glamorgan. It's not a question of there being plenty of doctors who are prepared to work. Actually, the challenge is about the number of staff we have, and the emergency department consultants themselves have the ability to move jobs in different parts of Wales and beyond, and, as we've seen in other parts of the UK, people do make those active choices. The challenge is: are we prepared to run our health service on the basis that safety and quality are the primary considerations, or do we place a different premium on the locality of services?
And in terms of the examples you gave where people would say that their lives could be lost—that's the sort of language that people understandably use when people are concerned, but I don't think it necessarily leads to a rational debate, because if someone is really at risk of losing their life, then they should be under blue-light conditions to go into the most appropriate point for their care, however near or far that is, and whether that's in a helicopter or on the ground.
Our challenge is how we have a regular pattern of services that is sustainable, genuinely safe and will last into the future and will recruit staff into it. And in the four options that are in the public domain in the executive medical director's report, it sets out two options that the medical director says are not viable and not sustainable. It sets out the challenges that existed at the time the south Wales programme was agreed—[Inaudible.]—got worse, and it sets out two options that they recommend that the board considers to properly engage with the public and wider stakeholders, including elected representatives. That's my expectation for the health board: to take seriously their responsibilities, not to duck the challenges that have a real impact on patient safety, to engage properly with the public and wider stakeholders about what each of those things mean, and what you will actually get in terms of where services are, and the quality that each one of us would expect for ourselves and our own families.
Wel, credaf ei bod yn bwysig nodi mai diogelwch y gwasanaeth yw'r flaenoriaeth gyntaf i'r bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth, yn ei weithredu a'i ddarparu ac yn gyfrifol amdano—o fi i'r prif weithredwr, i'r cyfarwyddwr meddygol, i'r staff rheng flaen. Ac mae’r papur y bydd y bwrdd yn ei ystyried yfory, yn enw’r cyfarwyddwr meddygol, yn nodi’r risgiau sy’n bodoli, ac mai’r risg, mewn gwirionedd, yw bod llawer mwy o risg o ran diogelwch ac ansawdd y gwasanaeth wrth barhau i geisio cynnal gwasanaeth heb unrhyw feddygon ymgynghorol parhaol ar waith.
Ac o ran nifer y meddygon ymgynghorol a ble maent wedi'u lleoli ar hyn o bryd—mae pobl yn gwneud dewisiadau ynglŷn â ble maent yn gweithio, ac ni allwn orfodi pobl i symud o un adran i'r llall. Nid oes a wnelo hyn â'r bwrdd iechyd yn gwrthod ceisio recriwtio i Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Nid oes a wnelo hyn â bod digon o feddygon yn barod i weithio. Mewn gwirionedd, mae'r her yn ymwneud â nifer y staff sydd gennym, a gall meddygon ymgynghorol adrannau achosion brys symud i swyddi mewn gwahanol rannau o Gymru a thu hwnt, ac fel y gwelsom mewn rhannau eraill o'r DU, mae pobl yn gwneud y dewisiadau gweithredol hynny. Yr her yw: a ydym yn barod i gynnal ein gwasanaeth iechyd ar y sail mai diogelwch ac ansawdd yw'r prif ystyriaethau, neu a ydym yn gosod premiwm gwahanol ar leoliad gwasanaethau?
Ac o ran yr enghreifftiau a roesoch lle byddai pobl yn dweud y gallent golli eu bywydau—dyna'r math o iaith y mae pobl yn ei defnyddio pan fydd pobl yn pryderu, ac mae hynny'n gwbl ddealladwy, ond ni chredaf fod hynny o reidrwydd yn arwain at ddadl resymegol, oherwydd pe bai rhywun mewn perygl gwirioneddol o golli eu bywyd, dylent fod o dan amodau golau glas i fynd i'r man mwyaf priodol ar gyfer eu gofal, ni waeth pa mor agos neu bell yw hynny, boed hynny mewn hofrennydd neu ar y ffordd.
Ein her yw sut i gael patrwm rheolaidd o wasanaethau sy'n gynaliadwy, yn wirioneddol ddiogel ac a fydd yn para i'r dyfodol ac yn recriwtio staff i mewn iddo. Ac yn y pedwar opsiwn a gyhoeddwyd yn adroddiad y cyfarwyddwr meddygol gweithredol, nodir dau opsiwn y dywed y cyfarwyddwr meddygol nad ydynt yn ymarferol nac yn gynaliadwy. Mae'n nodi'r heriau a oedd yn bodoli pan gytunwyd ar raglen de Cymru—[Anghlywadwy.]—wedi gwaethygu, ac mae'n nodi dau opsiwn y maent yn argymell bod y bwrdd yn eu hystyried er mwyn ymgysylltu'n briodol â'r cyhoedd a rhanddeiliaid ehangach, gan gynnwys cynrychiolwyr etholedig. Dyna rwy'n ei ddisgwyl gan y bwrdd iechyd: eu bod o ddifrif ynglŷn â'u cyfrifoldebau, yn wynebu'r heriau sy'n cael effaith wirioneddol ar ddiogelwch cleifion heb eu hosgoi, yn ymgysylltu'n briodol â'r cyhoedd a rhanddeiliaid ehangach ynghylch beth y mae pob un o'r pethau hynny yn ei olygu, a beth y byddwch yn ei gael mewn gwirionedd o ran ble mae gwasanaethau wedi'u lleoli, a'r ansawdd y byddai pob un ohonom yn ei ddisgwyl i ni ein hunain a'n teuluoedd.
I appreciate there are challenges across the health board but, in particular, around staffing. But what is really important here is, obviously, that the decisions that have been taken on A&E at the Royal Glamorgan are predicated on the south Wales programme. The Royal Glamorgan is located in an area of high density population, with a growing population and growing demand. Now, I take it that the health board have the day-to-day function to run health services within its area, but you, as Minister, and your officials in Cathays Park, obviously set the strategy and direction of the health service here in Wales. Predicated on the south Wales programme, no consultant would have gone to the Royal Glamorgan on the basis that the service was going to be downgraded.
Can I ask you, Minister, to intervene personally, as Minister who has responsibility for the strategic direction of the health service here in Wales, and insist that the health board re-evaluate their proposals and retain accident and emergency 24-hour provision at the Royal Glamorgan Hospital, because every indicator shows that that is a growing demand area for that service, and a withdrawal of such a service will be devastating to the area it serves? You have the ability to do it, Minister. If you choose not to, I respect that, but you will be turning your back on the communities which live in that area and depend on the Royal Glamorgan Hospital. And it is now time that the health board in that particular area re-evaluated the options available to it, and, in particular, the decisions it took around the south Wales programme, which I would suggest, taken some six years ago, are out of date today.
Rwy'n sylweddoli bod heriau ar draws y bwrdd iechyd ond o ran staffio yn arbennig. Ond yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yma, yn amlwg, yw bod y penderfyniadau sydd wedi'u gwneud ar ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn seiliedig ar raglen de Cymru. Lleolir Ysbyty Brenhinol Morgannwg mewn ardal â dwysedd poblogaeth uchel, gyda phoblogaeth sy'n tyfu a galw cynyddol. Nawr, rwy'n cymryd mai'r bwrdd iechyd sydd â'r swyddogaeth o ddydd i ddydd o weithredu gwasanaethau iechyd yn ei ardal, ond yn amlwg, chi fel Gweinidog a'ch swyddogion ym Mharc Cathays sy'n gosod strategaeth a chyfeiriad y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Yn seiliedig ar raglen de Cymru, ni fyddai unrhyw feddyg ymgynghorol wedi mynd i Ysbyty Brenhinol Morgannwg ar y sail fod y gwasanaeth yn mynd i gael ei israddio.
Weinidog, a gaf fi ofyn i chi ymyrryd yn bersonol fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am gyfeiriad strategol y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru, a mynnu bod y bwrdd iechyd yn ailwerthuso eu hargymhellion ac yn cadw darpariaeth damweiniau ac achosion brys 24 awr yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, oherwydd mae pob dangosydd yn dynodi bod honno'n ardal lle ceir galw cynyddol am y gwasanaeth hwnnw, a byddai dileu gwasanaeth o'r fath yn drychinebus i'r ardal y mae'n ei gwasanaethu? Gallwch wneud hynny, Weinidog. Os dewiswch beidio, rwy'n parchu hynny, ond byddwch yn troi eich cefn ar y cymunedau sy'n byw yn yr ardal honno ac yn dibynnu ar Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Ac mae'n bryd bellach i'r bwrdd iechyd yn yr ardal honno ailwerthuso'r opsiynau sydd ar gael iddo, ac yn arbennig y penderfyniadau a wnaeth ynghylch rhaglen de Cymru, y buaswn yn awgrymu eu bod wedi dyddio erbyn heddiw, gan iddynt gael eu gwneud chwe blynedd yn ôl.
Well, thank you for the questions, but the truth is, if you've read through the paper from the executive medical director about the challenges they face, he sets out that, if anything, the reasons and the rationale behind the programme have grown in number as opposed to receded. And I just don't accept that every indicator suggests that changing the footprint of services at this hospital will have the dire consequences that you've set out—far from it. The executive medical director sets out the need and the rationale to address the issue.
Now, we're not talking about your view or my view as a politician. We're talking about the executive medical director with direct responsibility on the ground, and the ability for him and the whole team within that health board to do the right thing and to make choices based on the right service, and to provide the right quality and the safety of that service. And I think that, for politicians here, whether in my seat or any other, to try to demand that the health board continues running a service, where they are very clear that the safety of that service will be compromised if they don't make changes, is exactly the wrong thing to do.
Wel, diolch am y cwestiynau, ond y gwir yw, os ydych chi wedi darllen drwy'r papur gan y cyfarwyddwr meddygol gweithredol am yr heriau y maent yn eu hwynebu, mae'n nodi, os rhywbeth, fod y rhesymau a'r sail resymegol wrth wraidd y rhaglen wedi tyfu yn eu nifer yn hytrach na lleihau. Ac nid wyf yn derbyn bod pob dangosydd yn awgrymu y bydd newid ôl-troed gwasanaethau yn yr ysbyty hwn yn cael y canlyniadau enbyd a nodwyd gennych—ddim o bell ffordd. Mae'r cyfarwyddwr meddygol gweithredol yn nodi'r angen a'r sail resymegol ar gyfer mynd i'r afael â'r mater.
Nawr, nid ydym yn sôn am eich barn chi na fy marn i fel gwleidydd. Rydym yn sôn am y cyfarwyddwr meddygol gweithredol sydd â chyfrifoldeb uniongyrchol ar lawr gwlad, a'r gallu iddo ef a'r tîm cyfan o fewn y bwrdd iechyd hwnnw i wneud y peth iawn ac i wneud dewisiadau yn seiliedig ar y gwasanaeth cywir, ac i ddarparu'r ansawdd cywir a'r diogelwch ar gyfer y gwasanaeth hwnnw. Ac rwy'n credu ei bod hi'n gwbl anghywir i wleidyddion yma, yn fy sedd i neu unrhyw sedd arall geisio mynnu bod y bwrdd iechyd yn parhau i weithredu gwasanaeth, lle maent yn glir iawn y bydd diogelwch y gwasanaeth hwnnw'n cael ei beryglu os nad ydynt yn gwneud newidiadau.
Minister, during the south Wales programme, I and other Assembly Members and Members of Parliament campaigned together to successfully retain accident and emergency in the Royal Glamorgan Hospital. So, six years on, I again share the widespread concern at these new proposals to consider a number of options, including the possibility of downgrading or removal of A&E services.
Now, short-term modifications to health service delivery to keep patients safe can, of course, be necessary and right, but I believe, in this case, it is vital that the Royal Glamorgan continues to offer a robust accident and emergency service well into the future. Now, whilst it's important to note that this review is driven by clinicians, and it's not about money, it is now six years since the south Wales programme, which was the starting point for the health board's review, and much has changed since then. There are now a complex number of factors in play, which need to be fully understood, including the challenge of recruiting consultants, the increased demand on blue-light services and the substantially increased demand on A&E, and the massive housing and growth of population in the immediate area around.
So, I'm going to again ask the Minister to urgently intervene in this issue to commit to support a full review of the south Wales programme before any changes to A&E provision are considered.
Weinidog, yn ystod rhaglen de Cymru, bûm yn ymgyrchu gydag Aelodau Cynulliad eraill ac Aelodau Seneddol i gadw gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn llwyddiannus yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Felly, chwe blynedd yn ddiweddarach, rwyf unwaith eto'n rhannu'r pryder cyffredinol ynghylch yr argymhellion newydd hyn i ystyried nifer o opsiynau, gan gynnwys y posibilrwydd o israddio neu gael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys.
Nawr, gallai fod yn angenrheidiol ac yn briodol i wneud addasiadau tymor byr i'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd er mwyn cadw cleifion yn ddiogel wrth gwrs, ond yn yr achos hwn, credaf ei bod yn hanfodol i Ysbyty Brenhinol Morgannwg barhau i gynnig gwasanaeth damweiniau ac achosion brys cadarn ymhell i'r dyfodol. Nawr, er ei bod yn bwysig nodi bod yr adolygiad hwn yn cael ei hyrwyddo gan glinigwyr, ac nad yw'n ymwneud ag arian, mae chwe blynedd bellach ers rhaglen de Cymru, sef y man cychwyn ar gyfer adolygiad y bwrdd iechyd, ac mae llawer wedi newid ers hynny. Erbyn hyn ceir nifer gymhleth o ffactorau, ac mae angen eu deall yn llawn, gan gynnwys yr her o recriwtio meddygon ymgynghorol, y galw cynyddol ar wasanaethau golau glas a'r cynnydd sylweddol yn y galw am wasanaethau damweiniau ac achosion brys, a'r cynnydd enfawr yn nifer y tai a'r twf yn y boblogaeth yn yr ardal gyfagos.
Felly, rwy'n mynd i ofyn eto i'r Gweinidog ymyrryd ar frys yn y mater hwn i ymrwymo i gefnogi adolygiad llawn o raglen de Cymru cyn ystyried unrhyw newidiadau i'r ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys.
I recognise the point that Members across parties are making, and I reiterate that the challenge here is to understand how we have a genuinely safe service that is available for constituents across the country, and what that means in terms of either trying to change a service model, where people regularly say that they're concerned about the safety of changing that model, but, equally, the challenge of trying to maintain a service model if you can't staff it and run it safely. And, in the changes since then, the executive medical director's report that the board will consider it tomorrow sets out a range of the factors that you referred to about the changing context in which healthcare has been delivered, about the changes in the way that the health board delivered certain services, and in the four options that are set out in that paper for the board to consider.
Now, again, it's not for me as a politician in this position to set out to change the operational evidence and understanding of what's happening, and it must be a proper engagement with the wider public and stakeholders, including yourselves and other elected representatives, about the differing factors that you will want to see the health board address. That includes the ability to recruit and retain staff on any of the proposed models, including the ability to try and retain that on the current model—the health board themselves say they don't think they can do—what that means to people, how people access care, and what care will be in place and still available on the Royal Glamorgan site. Those are all matters I expect the health board to set out in its consultation, and to set out transparently how it proposes to make those choices when it has to come back, given that the last substantive consultant will be leaving their post at the end of March. There is a real urgency to this, and this is not something that could or should be put off; I expect the health board to do its job properly, with the public and its staff, in providing an answer for the future.
Rwy'n cydnabod y pwynt y mae Aelodau ar draws y pleidiau'n ei wneud, ac rwy'n ailadrodd mai'r her yma yw deall sut y mae gennym wasanaeth gwirioneddol ddiogel sydd ar gael i etholwyr ledled y wlad, a beth y mae hynny'n ei olygu o ran naill ai ceisio newid model gwasanaeth, lle mae pobl yn dweud yn rheolaidd eu bod yn pryderu am ddiogelwch newid y model hwnnw, ond i'r un graddau, yr her o geisio cynnal model gwasanaeth os na allwch ei staffio a'i weithredu'n ddiogel. Ac yn y newidiadau ers hynny, mae adroddiad y cyfarwyddwr meddygol gweithredol y bydd y bwrdd yn ei ystyried yfory yn nodi ystod o'r ffactorau y cyfeirioch chi atynt ynghylch y cyd-destun cyfnewidiol y darparwyd gofal iechyd o'i fewn, ynghylch y newidiadau yn y ffordd y mae'r bwrdd iechyd wedi darparu rhai gwasanaethau, ac yn y pedwar opsiwn a nodir yn y papur hwnnw i'r bwrdd eu hystyried.
Nawr, unwaith eto, nid fy lle i fel gwleidydd yn y sefyllfa hon yw ceisio newid y dystiolaeth weithredol a'r ddealltwriaeth o'r hyn sy'n digwydd, a rhaid iddo fod yn ymgysylltiad priodol â'r cyhoedd yn ehangach a rhanddeiliaid, gan gynnwys chi a chynrychiolwyr etholedig eraill, am y gwahanol ffactorau y byddwch am weld y bwrdd iechyd yn rhoi sylw iddynt. Mae hynny'n cynnwys y gallu i recriwtio a chadw staff yn unrhyw rai o'r modelau arfaethedig, gan gynnwys y gallu i geisio cadw hynny yn y model presennol—mae'r bwrdd iechyd eu hunain yn dweud nad ydynt yn meddwl y gallant wneud hynny—beth y mae hynny'n ei olygu i bobl, sut y mae pobl yn cael gofal, a pha ofal a fydd ar waith ac yn dal i fod ar gael ar safle Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae'r rhain i gyd yn faterion rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd eu nodi yn ei ymgynghoriad, a nodi'n eglur sut y mae'n bwriadu gwneud y dewisiadau hynny pan fydd yn rhaid iddo ddychwelyd, o gofio y bydd y meddyg ymgynghorol parhaol olaf yn gadael ei swydd ddiwedd mis Mawrth. Mae brys gwirioneddol i hyn, ac nid yw'n rhywbeth y gellid neu y dylid ei ohirio; rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd wneud ei waith yn iawn, gyda'r cyhoedd a'i staff, a darparu ateb ar gyfer y dyfodol.
Minister, this is an issue that is of great concern to my constituents. Those who live in Cilfynydd, Glyncoch and Ynysybwl depend directly upon the A&E facilities at the Royal Glamorgan, whilst the rest of my constituents, who depend upon A&E provision at Prince Charles Hospital, are rightly concerned about the additional pressures that could be placed upon facilities there if A&E at the Royal Glamorgan is removed or downgraded. At a meeting of Assembly Members, MPs and council leaders last Friday, the health board talked us through very candidly the problems that they are facing with the sustainability of services at the Royal Glamorgan, with A&E there being run, as you've said, by one permanent consultant and three locums, and that one consultant now bringing forward his retirement, thus leaving the service in a potentially unsustainable condition.
The health board assured us that they'd been engaged in a continuous open recruitment process for several years, but, despite that, had been unable to recruit any other consultant. What assistance could you as health Minister provide to Cwm Taf Morgannwg University Health Board to help bolster their recruitment drive and encourage consultants to take up these vacant positions at the hospital? What resources could be provided to both Prince Charles Hospital in Merthyr, and the Princess of Wales Hospital in Bridgend, to help ensure that their A&E departments are able to support the additional demand that would be placed upon them if A&E at Royal Glamorgan is removed or downgraded?
And, finally, we all know that some people who arrive at A&E could be better dealt with at a minor injuries unit, which can do so much more than treating minor injuries—such as dealing with broken bones, for example. But the closure of minor injuries units, or the reduction of hours that we have seen at some, such as Ysbyty Cwm Cynon, in my constituency, leaves patients with little choice but to go to A&E. So, as part of these proposals for the Royal Glamorgan, will you, Minister, commit to working with Cwm Taf Morgannwg University Health Board to explore the possibility of strengthening minor injuries units in community hospitals such as Ysbyty Cwm Cynon and Ysbyty Cwm Rhondda, thus bringing health services closer to the people and relieving pressure on A&E?
Weinidog, mae hwn yn fater sy'n peri pryder mawr i fy etholwyr. Mae'r rhai sy'n byw yng Nghilfynydd, Glyn-coch ac Ynys-y-bŵl yn dibynnu'n uniongyrchol ar y cyfleusterau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, tra bod gweddill fy etholwyr, sy'n dibynnu ar ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys Ysbyty'r Tywysog Siarl, yn poeni'n briodol am y pwysau ychwanegol a allai fod ar gyfleusterau yno pe bai’r adran damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn cael ei chau neu ei hisraddio. Mewn cyfarfod o Aelodau'r Cynulliad, ASau ac arweinwyr cynghorau ddydd Gwener diwethaf, siaradodd y bwrdd iechyd yn onest iawn am y problemau y maent yn eu hwynebu gyda chynaliadwyedd gwasanaethau yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, gyda'r adran damweiniau ac achosion brys yno’n cael ei chynnal, fel y dywedoch chi, gan un meddyg ymgynghorol parhaol a thri locwm, a bod un meddyg ymgynghorol bellach yn mynd i fod yn ymddeol yn gynt, gan adael y gwasanaeth mewn cyflwr a allai fod yn anghynaladwy.
Cawsom ein sicrhau gan y bwrdd iechyd iddynt fod yn rhan o broses recriwtio agored a pharhaus ers sawl blwyddyn, ond eu bod, er hynny, wedi methu recriwtio meddyg ymgynghorol arall. Pa gymorth y gallech chi fel Gweinidog iechyd ei roi i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg i helpu i gryfhau eu hymgyrch recriwtio ac annog meddygon ymgynghorol i ymgymryd â'r swyddi gwag hyn yn yr ysbyty? Pa adnoddau y gellid eu darparu i Ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr, ac Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, i helpu i sicrhau bod eu hadrannau damweiniau ac achosion brys yn gallu ateb y galw ychwanegol a fyddai arnynt pe bai’r adran damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn cael ei chau neu ei hisraddio?
Ac yn olaf, rydym i gyd yn gwybod y gallai rhai pobl sy'n cyrraedd adrannau damweiniau ac achosion brys gael eu trin yn well mewn uned fân anafiadau, a all wneud cymaint mwy na thrin mân anafiadau—megis trin esgyrn sydd wedi torri, er enghraifft. Ond mae cau unedau mân anafiadau, neu leihau oriau fel y gwelsom yn digwydd yn rhai ohonynt, fel Ysbyty Cwm Cynon yn fy etholaeth i, yn gadael cleifion heb fawr o ddewis ond mynd i'r adran damweiniau ac achosion brys. Felly fel rhan o'r cynigion hyn ar gyfer Ysbyty Brenhinol Morgannwg, Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, i archwilio'r posibilrwydd o gryfhau unedau mân anafiadau mewn ysbytai cymunedol fel Ysbyty Cwm Cynon ac Ysbyty Cwm Rhondda, a thrwy hynny ddod â gwasanaethau iechyd yn agosach at y bobl a lleddfu pwysau ar adrannau damweiniau ac achosion brys?
Thank you for those questions. I think there is a challenge about the service model the health board propose and that they will actively consider with stakeholders. Because one of the possible options that they set out is about reduced consultant cover, but having minor injuries provision instead. And there's a challenge about the public understanding the range of minor injuries services that are available—in my recent visit to Neath Port Talbot Hospital with David Rees, seeing an excellent nurse-led service, led by a consultant nurse, and a wide range of activity that, not that long ago, you would have expected to have been provided in a doctor-led emergency department.
So, there's a challenge about public understanding, but equally about how the health service helps people to get to the right place. And if you're in the back of an ambulance, you don't need to worry about where you're being taken, because it's the job of the service to take you to the right place for the care that you require. And it's then about how we help the public to make their own choices, if they're going to get to a hospital site themselves. But the driver for this is the change in staff and what that means for the service. And I come back again—in the medical director's paper, he points out that it is becoming increasingly unsustainable, and safe services cannot be sustained beyond the immediate short term without unacceptable risks to patient safety. And I just don't think that any politician, in any party—in or outside the Government—can ignore the direct warning that's being provided by the medical director who's got oversight of the medical provision through the health board. So, the challenge is how they take into account the points that you make now about the different questions, about the services that are provided, where they're provided and how they're provided, and, if there is to be a change on the Royal Glamorgan site, then what that means not just for the two hospitals within the same health board in Bridgend and Merthyr, but also what that means potentially in the flow down to Cardiff as well.
So, there's a challenge that is a reasonable one that is not just about the health board, and I expect them to set that out openly and transparently. And I think the engagement with staff, as well as the public, will be really important within that, because staff will have very clear views about the safety and sustainability of their service, and that often drives helpfully the way that service change should and shouldn't take place. It's not about money, it's not about political will to maintain the current services—it's actually what is the right service to be provided and how do you provide the sort of care that I want for my family and all of us want for ours and our constituents.
Diolch am y cwestiynau hynny. Rwy'n credu bod her ynghlwm wrth y model gwasanaeth y mae'r bwrdd iechyd yn ei argymell ac y byddant yn mynd ati i’w ystyried gyda rhanddeiliaid. Oherwydd mae un o'r opsiynau posibl y maent yn ei nodi yn ymwneud â llai o wasanaeth gan feddygon ymgynghorol, ond cael darpariaeth mân anafiadau yn lle hynny. Ac mae’n her sy'n ymwneud â sicrhau bod y cyhoedd yn deall yr ystod o wasanaethau mân anafiadau sydd ar gael—yn fy ymweliad diweddar ag Ysbyty Castell-nedd Port Talbot gyda David Rees, gwelais wasanaeth rhagorol dan arweiniad nyrs, dan arweiniad nyrs ymgynghorol, ac ystod eang o weithgaredd y byddech, heb fod yn hir iawn yn ôl, wedi disgwyl iddo gael ei ddarparu mewn uned achosion brys dan arweiniad meddyg.
Felly mae yna her yn codi mewn perthynas â dealltwriaeth y cyhoedd, ond yn yr un modd ynglŷn â sut y mae'r gwasanaeth iechyd yn helpu pobl i gyrraedd y lle iawn. Ac os ydych chi yng nghefn ambiwlans, nid oes angen i chi boeni i ble rydych chi'n cael eich cludo am mai gwaith y gwasanaeth yw mynd â chi i'r lle iawn i gael y gofal sydd ei angen arnoch. Ac mae'n ymwneud wedyn â sut rydym yn helpu'r cyhoedd i wneud eu dewisiadau eu hunain, os ydynt yn mynd i gyrraedd safle ysbyty eu hunain. Ond yr ysgogiad ar gyfer hyn yw'r newid yn y staff, a beth y mae hynny'n ei olygu i'r gwasanaeth. Ac rwy'n dychwelyd eto—ym mhapur y cyfarwyddwr meddygol, mae'n tynnu sylw at y ffaith ei bod yn fwyfwy anghynaladwy, ac na ellir cynnal gwasanaethau diogel y tu hwnt i'r tymor byr uniongyrchol heb risgiau annerbyniol i ddiogelwch cleifion. Ac nid wyf yn credu y gall unrhyw wleidydd, mewn unrhyw blaid—yn y Llywodraeth neu'r tu allan iddi—anwybyddu'r rhybudd uniongyrchol a roddir gan y cyfarwyddwr meddygol sydd â goruchwyliaeth dros y ddarpariaeth feddygol trwy'r bwrdd iechyd. Felly, yr her yw sut y maent yn ystyried y pwyntiau a wnewch yn awr am y gwahanol gwestiynau, am y gwasanaethau a ddarperir, ble y'u darperir a sut y'u darperir, ac os bydd newid ar safle Ysbyty Brenhinol Morgannwg, beth y mae hynny'n ei olygu nid yn unig i'r ddau ysbyty yn yr un bwrdd iechyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Merthyr, ond hefyd yr hyn y mae'n ei olygu o bosibl yn y llif i lawr i Gaerdydd hefyd.
Felly, mae yna her sy'n un resymol nad yw'n ymwneud â'r bwrdd iechyd yn unig, ac rwy'n disgwyl iddynt ei hegluro'n agored ac yn dryloyw. Ac rwy'n credu y bydd yr ymgysylltiad â staff, yn ogystal â'r cyhoedd, yn bwysig iawn o fewn hynny, oherwydd bydd gan staff safbwyntiau clir iawn am ddiogelwch a chynaliadwyedd eu gwasanaeth, ac mae hynny'n aml yn ddefnyddiol wrth ddylanwadu ar y ffordd y dylai, ac na ddylai newid i'r gwasanaeth ddigwydd. Nid yw'n ymwneud ag arian, nid yw'n ymwneud ag ewyllys gwleidyddol i gynnal y gwasanaethau presennol—mae'n ymwneud mewn gwirionedd â beth yw'r gwasanaeth cywir i'w ddarparu a sut rydych chi'n darparu'r math o ofal rwyf fi ei eisiau ar gyfer fy nheulu ac y mae pob un ohonom ei eisiau ar gyfer ein teuluoedd a'n hetholwyr.
Finally, Huw Irranca-Davies.
Yn olaf, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. The Royal Glamorgan Hospital serves my constituents from Llanharan and Gilfach Goch and Evanstown areas, though the Princess of Wales Hospital in Bridgend, which also now falls within the Cwm Taf Morgannwg University Health Board footprint, is also of vital importance to those and other constituents. So, whilst none of us, as responsible Members of the Senedd, can ignore the implications of the imminent retirement, earlier than expected, of the sole permanent consultant at the Royal Glam, and the subsequent reliance on locums, my constituents do have questions, which require some frank answers.
How did we arrive at a situation where there is only one permanent consultant at the Royal Glam? And why has the health board been unable to recruit additional consultants over a lengthy period? This has not come out of the blue. The implications for the Royal Glam are significant and immediate, as it seems untenable to run a fully functioning A&E with the appropriate degree and depth of expertise on locum-only provision. Locums are a vital part of A&E, but the depth and breadth of expertise required in modern A&E requires numbers of full-time specialist consultants. So, can I ask, for my constituents, whether attempts have been made to source additional A&E consultants across the wider health board footprint, or even in neighbouring health boards, to sustain the service there temporarily, while further efforts at recruitment continue?
And, of course, lurking in the background is the original south Wales programme for A&E, which goes back some years now, and it was never put into place. So, can I ask whether this is, through accident or design, an attempt to belatedly put into place the south Wales programme, and, if that is so, whether the proposals in that plan are up to date to take account of the current pressures in the system and future pressures, including the development of thousands—thousands—of new homes in the east of my constituency, as well as thousands more in the Pontypridd area, west of Cardiff? Is that programme in any way part of this, and, if so, isn't it the case that some of those calculations will, indeed, be out of date? And, on that basis, what assessment has been made of the impact of the fresh proposals not just on Royal Glam, but on the Princess of Wales in Bridgend and the Prince Charles in Merthyr Tydfil, which have their own A&Es, which are under, of course, intense pressure at the moment?
And, finally, Minister, can you urge to the health board that they have to continue their engagement—frank, honest engagement, open engagement—with the public, not only with elected leaders, to get through this? It may be that they've now found themselves in an invidious position, but the only way through this is to be honest and open and constantly engaged with constituents, who genuinely have fears over what may come.
Diolch, Lywydd. Mae Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn gwasanaethu fy etholwyr o ardaloedd Llanharan a Gilfach Goch ac Evanstown, er bod Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, sydd hefyd o fewn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg bellach, yn hanfodol bwysig i'r rheini ac i etholwyr eraill. Felly, er na all yr un ohonom, fel Aelodau cyfrifol o’r Senedd, anwybyddu goblygiadau ymddeoliad yr unig feddyg ymgynghorol parhaol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg sydd ar fin digwydd yn gynharach na'r disgwyl, a'r ddibyniaeth yn sgil hynny ar feddygon locwm, mae gan fy etholwyr gwestiynau sy'n haeddu atebion gonest.
Sut y cyraeddasom sefyllfa lle nad oes ond un meddyg ymgynghorol parhaol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg? A pham nad yw'r bwrdd iechyd wedi gallu recriwtio meddygon ymgynghorol ychwanegol dros gyfnod hir? Nid yw hyn yn gwbl annisgwyl. Mae'r goblygiadau i Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn sylweddol ac yn uniongyrchol, gan ei bod yn ymddangos bod gweithredu adran damweiniau ac achosion brys sy'n gweithredu'n llawn gyda'r radd a'r dyfnder priodol o arbenigedd ar ddarpariaeth locwm yn unig yn anghynaliadwy. Mae meddygon locwm yn rhan hanfodol o adrannau damweiniau ac achosion brys, ond mae dyfnder ac ehangder yr arbenigedd sydd ei angen mewn adrannau damweiniau ac achosion brys modern yn galw am nifer o feddygon ymgynghorol arbenigol amser llawn. Felly, a gaf fi ofyn ar ran fy etholwyr, a wnaed ymdrechion i ddod o hyd i feddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys ychwanegol ar draws ardal y bwrdd iechyd ehangach, neu hyd yn oed mewn byrddau iechyd cyfagos i gynnal y gwasanaeth yno dros dro, tra bod ymdrechion pellach i recriwtio yn parhau?
Ac wrth gwrs, yn llechu yn y cefndir mae'r rhaglen de Cymru wreiddiol ar gyfer damweiniau ac achosion brys, rhaglen a gynlluniwyd rai blynyddoedd yn ôl bellach, ac na fu erioed yn weithredol. Felly, a gaf fi ofyn a yw hyn, trwy ddamwain neu gynllun, yn ymgais i roi rhaglen de Cymru ar waith yn hwyr yn y dydd, ac os felly, a yw'r cynigion yn y cynllun hwnnw'n gyfredol ar gyfer ystyried y pwysau cyfredol yn y system a phwysau yn y dyfodol, gan gynnwys datblygu miloedd—miloedd—o gartrefi newydd yn nwyrain fy etholaeth, yn ogystal â miloedd yn rhagor yn ardal Pontypridd, i'r gorllewin o Gaerdydd? A yw'r rhaglen honno'n rhan o hyn mewn unrhyw ffordd? Ac os felly, onid yw'n wir na fydd rhai o'r cyfrifiadau hynny’n gyfredol bellach? Ac ar y sail honno, pa asesiad a wneir o effaith y cynigion newydd nid yn unig ar Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ond ar Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac Ysbyty Tywysog Siarl ym Merthyr Tudful, sydd â'u hadrannau damweiniau ac achosion brys eu hunain, sydd o dan bwysau enfawr ar hyn o bryd wrth gwrs?
Ac yn olaf, Weinidog, a allwch chi annog y bwrdd iechyd i barhau â'u hymgysylltiad—ymgysylltiad gonest, didwyll ac agored—â'r cyhoedd, nid yn unig ag arweinwyr etholedig, i fynd trwy hyn? Efallai eu bod bellach mewn sefyllfa annymunol, ond yr unig ffordd trwy hyn yw bod yn onest ac yn agored ac ymgysylltu'n barhaus ag etholwyr, sydd ag ofnau go iawn ynglŷn â’r hyn a allai ddod.
I certainly recognise the last point you made. There are people who are genuinely fearful about change being proposed of this kind, and it is important that the health board are entirely open and honest about what they're proposing and why, and that people involved in the delivery of the service are actively part of that conversation with each other, with their health board leaders and managers, and the public as well.
And I think we come back to points that are set out in the paper, and, again, the medical director, who wasn't around at the time of the south Wales programme, but has looked at what the south Wales programme said, in his paper, he sets out that the situation described by the south Wales programme had since become more urgent, taking into account the challenges in service pressure. But also, in that paper, he also takes account of the fact that there is already residential development that has taken place and is taking place now—so, about the population and the nature of the demographics.
And I think it's fair to say that, if there had been an attempt to address this matter proactively earlier and make changes, there would always have been very real concerns and ones that we hear today. And yet I think it's likely that, if this issue had been grasped sooner rather than later, we would be in a different position. Because, actually, part of the challenge in having staff coming into a service is the point of having a longer-term model that people agree with, are prepared to sign up to, and want to see their careers being part of.
But in terms of sustaining the model, the health board, not only within its current staff—I understand they're already talking to partners about sustaining a service whilst they come to a new model of operation. But to try to prevail upon the consultants, who currently work in Merthyr and the Princess of Wales in Bridgend, to sustain consultant cover on the current model in the Royal Glamorgan Hospital, I think, would not be sensible.
And I think that, if you look at patterns in recruitment and consultant behaviour and where consultants have gone to, that is exactly the sort of challenge that, if presented or required, would lead to those people seeking employment elsewhere. Emergency department consultants can get employment pretty much anywhere around the country. They are a band of people who are much sought after.
It's about protecting the group that we currently have, making sure that they stay within our system, and having a model of care that will work for the local population and will work for the health service in a sustained way. And to do that, to come back to your final point, the health board must be open and transparent about what they're doing and why, and how they are taking account of the messages they are getting from members of the public, electoral representatives and their own staff, including addressing the very real concerns that I recognise members of the public do have.
Rwy'n sicr yn cydnabod y pwynt olaf a wnaethoch. Mae yna bobl sy'n wirioneddol ofnus ynghylch newid arfaethedig o'r math hwn, ac mae'n bwysig fod y bwrdd iechyd yn gwbl agored a gonest ynglŷn â'r hyn y maent yn ei argymell a pham, a bod y bobl sy'n ymwneud â darparu'r gwasanaeth yn rhan weithredol o’r sgwrs honno gyda'i gilydd, gydag arweinwyr a rheolwyr eu bwrdd iechyd, a'r cyhoedd hefyd.
Ac rwy'n credu ein bod yn dychwelyd at bwyntiau a nodwyd yn y papur, ac unwaith eto, mae'r cyfarwyddwr meddygol, nad oedd o gwmpas adeg rhaglen de Cymru ond sydd wedi edrych yn ei bapur ar yr hyn a ddywedai rhaglen de Cymru, yn nodi bod y sefyllfa a ddisgrifiwyd gan raglen de Cymru wedi dod yn un fwy argyfyngus erbyn hyn ag ystyried yr heriau o ran y pwysau ar y gwasanaeth. Ond hefyd yn y papur hwnnw, mae’n rhoi sylw i’r ffaith bod datblygiad preswyl eisoes wedi digwydd ac yn digwydd yn awr—felly, mewn perthynas â’r boblogaeth a natur y ddemograffeg.
A phe bai ymgais wedi bod i fynd i'r afael â'r mater hwn yn rhagweithiol yn gynharach a gwneud newidiadau, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud y byddai pryderon real iawn wedi bodoli bob amser ynghyd â’r rhai y clywn amdanynt heddiw. Ac eto, rwy'n credu ei bod hi'n debygol, pe bai'r mater hwn wedi'i ddeall yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, byddem mewn sefyllfa wahanol. Oherwydd rhan o'r her o gael staff yn dod i mewn i wasanaeth yw'r pwynt o gael model mwy hirdymor y mae pobl yn cytuno ag ef, yn barod i ymrwymo iddo, ac am weld eu gyrfaoedd yn rhan ohono.
Ond o ran cynnal y model, mae'r bwrdd iechyd, nid yn unig o fewn ei staff presennol—rwy'n deall ei fod eisoes yn siarad â phartneriaid am gynnal gwasanaeth tra'u bod yn dod at fodel gweithredu newydd. Ond nid wyf yn meddwl ei bod hi'n synhwyrol ceisio dwyn perswâd ar feddygon ymgynghorol sydd ar hyn o bryd yn gweithio ym Merthyr Tudful ac Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, i gynnal darpariaeth meddyg ymgynghorol ar y model presennol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.
Ac os edrychwch ar batrymau recriwtio ac ymddygiad meddygon ymgynghorol ac i ble mae meddygon ymgynghorol wedi mynd, rwy'n credu mai dyna'n union y math o her a fyddai, pe bai'n cael ei chyflwyno neu ei gwneud yn ofynnol, yn arwain at wneud i'r bobl hynny chwilio am waith yn rhywle arall. Gall meddygon ymgynghorol adrannau achosion brys gael gwaith yn unrhyw ran o'r wlad fwy neu lai. Maent yn griw o bobl y mae galw mawr amdanynt.
Mae'n ymwneud â diogelu'r grŵp sydd gennym ar hyn o bryd, gwneud yn siŵr eu bod yn aros yn ein system, a chael model gofal a fydd yn gweithio i'r boblogaeth leol ac a fydd yn gweithio i'r gwasanaeth iechyd mewn ffordd barhaus. Ac i wneud hynny, i ddod yn ôl at eich pwynt olaf, rhaid i'r bwrdd iechyd fod yn agored ac yn dryloyw ynghylch yr hyn y maent yn ei wneud a pham, a sut y maent yn ystyried y negeseuon a gânt gan aelodau o'r cyhoedd, cynrychiolwyr etholiadol a'u staff eu hunain, gan gynnwys mynd i'r afael â'r pryderon gwirioneddol sydd gan aelodau'r cyhoedd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf heddiw gan Lynne Neagle.
The next item is the 90-second statements, and the first statement today comes from Lynne Neagle.
Thank you, Llywydd. The Inspire! tutor awards are organised by Learning and Work Cymru and celebrate the work of dedicated tutors and mentors, who have encouraged people from all backgrounds and ages to achieve their potential. Behind every successful adult learner, there is an inspirational tutor or mentor.
Daniel Dyboski-Bryant of Grŵp Llandrillo Menai has been teaching refugees and migrants, pioneering the use of virtual reality. Mary Murray has been on a mission to inspire adults in Torfaen to learn maths, her classes are always full and many have passed GCSE. Laura Wheeler in Cardiff delivers learning and support for young people in Llamau's Learning 4 Life programme, she has created a space where they feel safe and can tackle the issues affecting their lives. Philippa Gibson learnt Welsh as an adult, and has developed her skills to become a talented Welsh tutor in Cardigan and south Ceredigion. Rameh O'Sullivan at Cardiff Met is described as having the gift of awesomeness, many of her students are refugees and asylum seekers suffering from trauma, Rameh gives them hope to progress. And Suzanne McCabe delivers training and support for adults with autism in south Wales, and to businesses to support employees and customers with autism.
This is our chance to say congratulations to all award winners and tutors throughout Wales, who continue to change lives. Thank you.
Diolch, Lywydd. Trefnir y gwobrau Ysbrydoli! tiwtoriaid gan Dysgu a Gwaith Cymru ac maent yn dathlu gwaith tiwtoriaid a mentoriaid ymroddedig sydd wedi annog pobl o bob cefndir ac oedran i gyflawni eu potensial. Y tu ôl i bob oedolyn sy'n ddysgwr llwyddiannus, ceir tiwtor neu fentor sy'n ysbrydoli.
Mae Daniel Dyboski-Bryant o Grŵp Llandrillo Menai wedi bod yn addysgu ffoaduriaid ac ymfudwyr, gan arloesi gyda'r defnydd o rith-wirionedd. Mae Mary Murray wedi bod ar genhadaeth i ysbrydoli oedolion yn Nhorfaen i ddysgu mathemateg, mae ei dosbarthiadau bob amser yn llawn ac mae nifer ohonynt wedi pasio TGAU. Mae Laura Wheeler yng Nghaerdydd yn darparu addysg a chefnogaeth i bobl ifanc yn rhaglen Dysgu i Fyw Llamau, ac mae wedi creu gofod lle maent yn teimlo'n ddiogel ac yn gallu mynd i'r afael â'r materion sy'n effeithio ar eu bywydau. Dysgodd Philippa Gibson Gymraeg fel oedolyn, ac mae wedi datblygu ei sgiliau i fod yn diwtor Cymraeg talentog yn Aberteifi a de Ceredigion. Disgrifiwyd Rameh O'Sullivan o Brifysgol Metropolitan Caerdydd fel rhywun aruthrol gyda llawer o'i myfyrwyr yn ffoaduriaid a cheiswyr lloches sy'n dioddef trawma, ac mae Rameh yn rhoi gobaith iddynt symud ymlaen. Ac mae Suzanne McCabe yn darparu hyfforddiant a chymorth i oedolion ag awtistiaeth yn ne Cymru, ac i fusnesau i gefnogi gweithwyr a chwsmeriaid sydd ag awtistiaeth.
Dyma ein cyfle i longyfarch pob un o'r rhai a enillodd wobrau a thiwtoriaid ledled Cymru sy'n parhau i newid bywydau. Diolch.
Llongyfarchiadau mawr to Treorchy on winning the title of the UK's best high street. It's great that the hard work in this Rhondda town has been recognised, and I'm glad to be able to recognise it here in the Senedd too.
Local traders have banded together with local councillors and other community figures to make things happen for themselves. The local chamber of commerce is thriving in a town where 80 per cent of the businesses are independent. Treorchy people have put their faith in the old Welsh maxim, 'Mewn undod mae nerth/In unity there is strength', the town centre is very well supported. People from all over the Rhondda and beyond use the town centre for shopping and for leisure, enabling Treorchy to become the thriving hub of commerce that it is.
The absence of the dominance of big chains has been a major contributor to the success of the town. It's hard to deny the adverse impact that large chain stores can have on small businesses and town centres. Treorchy has shown what is possible for struggling town centres across Wales. I very much hope that other towns in the Rhondda and further afield can learn those lessons and thrive just as Treorchy is. Diolch yn fawr.
Llongyfarchiadau mawr i Dreorci ar ennill teitl y stryd fawr orau yn y DU. Mae'n wych fod y gwaith caled yn y dref hon yn y Rhondda wedi cael ei gydnabod, ac rwy'n falch o allu ei gydnabod yma yn y Senedd hefyd.
Daeth masnachwyr lleol at ei gilydd gyda chynghorwyr lleol a ffigurau cymunedol eraill i wneud i bethau ddigwydd drostynt eu hunain. Mae'r siambr fasnach leol yn ffynnu mewn tref lle mae 80 y cant o'r busnesau yn annibynnol. Mae pobl Treorci wedi rhoi eu ffydd yn yr hen ddihareb Gymraeg, Mewn undod mae nerth, mae canol y dref yn cael cefnogaeth dda iawn. Mae pobl o bob cwr o'r Rhondda a'r tu hwnt yn defnyddio canol y dref ar gyfer siopa a hamdden, gan alluogi Treorci i ddod yn ganolfan fasnach ffyniannus.
Mae absenoldeb tra-arglwyddiaeth y cadwyni mawr wedi cyfrannu'n fawr at lwyddiant y dref. Mae'n anodd gwadu'r effaith andwyol y gall siopau cadwyn mawr ei chael ar fusnesau bach a chanol trefi. Mae Treorci wedi dangos beth sy'n bosibl i ganol trefi sy'n wynebu anawsterau ledled Cymru. Rwy'n mawr obeithio y gall trefi eraill yn y Rhondda a thu hwnt ddysgu'r gwersi hynny a ffynnu yn union fel y mae Treorci yn ei wneud. Diolch yn fawr.
Roedd fy hen daid i yn chwarelwr yn y Cilgwyn yn Nyffryn Nantlle. Felly, dwi'n falch iawn o gefnogi'r cais i sicrhau statws safle treftadaeth y byd UNESCO ar gyfer ardaloedd llechi gogledd-orllewin Cymru. Wrth dyfu i fyny yn y Felinheli yn y 1960au, mi o'n i'n ymwybodol iawn o ddirywiad diwydiant oedd, ar un adeg, yn anfon llechi i bob rhan o'r byd. Roedd yr hen gei yn y pentref yn flêr iawn, ac erbyn hyn dim ond yr hen simdde sydd ar ôl yng nghanol stad o dai.
Ond mae hi yn wahanol iawn yn y dyffrynnoedd llechi yn Arfon, ychydig filltiroedd yn unig i mewn i'r tir o'r Fenai. Yma, mae un o dirluniau ôl-ddiwydiannol mwyaf dramatig y byd, a'r wythnos diwethaf fe gyflwynwyd yr enwebiad terfynol i UNESCO. Y nod ydy cydnabod tirlun chwareli gogledd-orllewin Cymru fel safle treftadaeth y byd. A petai'n cael ei dderbyn, byddai tirlun nodedig Llanberis, Bethesda, Dyffryn Nantlle a Blaenau Ffestiniog yn rhannu'r un dynodiad â'r Taj Mahal a phyramidiau'r Aifft.
Mae llawer iawn o waith wedi cael ei wneud eisoes gan y partneriaid. Yn ogystal â chydnabod ein diwylliant, treftadaeth ac iaith unigryw, byddai cael y statws yn agor y drws ar gyfer twristiaeth cynaliadwy a chyfleon gwaith o ansawdd uchel ar draws Gwynedd, gan ddod â miliynau o bunnoedd i'r economi leol. Pob lwc wrth i bawb symud i'r cam nesaf o'r prosiect.
My great-grandfather was a quarryman in Cilgwyn in Dyffryn Nantlle, so I'm very proud to support the bid to secure UNESCO world heritage site status for the slate-quarrying areas of north-west Wales. Growing up in Felinheli in the 1960s, I was highly aware of the decline of an industry that, at one time, sent slate to all parts of the world. The old dock had dilapidated, and now only the chimney stands in the middle of a housing estate.
But it is very different in the quarrying areas of Arfon, just a few miles inland from the Menai strait. Here is one of the most dramatic post-industrial landscapes of the world, and last week the final nomination was presented to UNESCO. The aim is to recognise the quarrying landscape of the north west of Wales as a world heritage site. And if this bid is accepted, then the notable landscape of Llanberis, Bethesda, Dyffryn Nantlle and Blaenau Ffestiniog would share the same designation as the Taj Mahal and the Egyptian pyramids.
Much work has already been done by the partners involved. As well as recognising our unique culture, heritage and language, having the status would open the door for sustainable tourism and high-quality opportunities for jobs across Gwynedd, bringing millions of pounds to the local economy. Best of luck to everyone as we move to the next stage of this project.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 16.3 i sefydlu pwyllgor, a dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig, Siân Gwenllian.
The next item is the motion under Standing Order 16.3 to establish a committee, and I call on a member of the Business Committee to move the motion, Siân Gwenllian.
Cynnig NDM7242 Elin Jones
Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 16.3, yn cytuno i newid enw a chylch gwaith y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, i’r canlynol:
a) Y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad;
b) i gyflawni swyddogaethau'r pwyllgor cyfrifol a nodir yn Rheol Sefydlog 21, ac i ystyried unrhyw fater arall sy'n ymwneud â deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad sydd o fewn cymhwysedd y Cynulliad neu Weinidogion Cymru neu sy'n ymwneud â’r cymhwysedd hwnnw, gan gynnwys ansawdd y ddeddfwriaeth.
Motion NDM7242 Elin Jones
The National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 16.3, agrees to alter the name and remit of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, so that they are as follows:
a) the Legislation, Justice and Constitution Committee;
b) to carry out the functions of the responsible committee set out in Standing Order 21 and to consider any other matter relating to legislation, justice and the constitution within or relating to the competence of the Assembly or the Welsh Ministers, including the quality of legislation.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Cynnig.
Formally.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nag oes, felly derbynnir y cynnig yn unol—[Torri ar draws.]
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed— [Interruption.]
Are you objecting to the proposal to establish a committee?
A ydych yn gwrthwynebu'r cynnig i sefydlu pwyllgor?
To rename the committee, and I want to speak on that as well.
I ailenwi'r pwyllgor, ac rwyf am siarad am hynny hefyd.
It's the same one. You're objecting.
Yr un un ydyw. Rydych chi'n gwrthwynebu.
Yes, that was an objection, and I thought I'd asked to speak.
Ie, gwrthwynebiad oedd hwnnw, ac roeddwn i'n meddwl fy mod wedi gofyn am gael siarad.
If you want to speak, you can speak. I'm sorry, you're not down in front of me, but that's—. I will go with the flow of it and call you to speak.
Os ydych am siarad, gallwch siarad. Mae'n ddrwg gennyf, nid yw eich enw o fy mlaen, ond mae hynny—. Fe af gyda'r llif a'ch galw i siarad.
Diolch, Llywydd, much appreciated. I'm not sure what happened there.
I object to the motion for two reasons. One is simply in terms of timing. Welsh Government has for some time trailed a debate on the justice commission report, and I think the first thing this morning we had an e-mail announcing the motion under that would be Tuesday of next week. I think it would be better for consideration of renaming this committee to include 'justice' to follow that debate, rather than precede it.
Also, although there are areas of Welsh Government responsibility that are tangential and touch on the justice area, overall this would be fulfilling a recommendation of the justice commission, and that is based on devolving justice to Wales. Justice is not currently devolved to Wales. We complain about how many committees we have to serve on and the amount of work involved. I would question whether it is sensible to add to the workload of a committee an area—justice—that is not currently devolved. I recognise that some Members—perhaps a majority of Members—wish that to be the case, but I believe we should structure our committees around our responsibilities as they are, rather than as some Members might like them to be.
Diolch yn fawr, Lywydd, rwy'n gwerthfawrogi'n fawr. Nid wyf yn siŵr beth ddigwyddodd yno.
Rwy'n gwrthwynebu'r cynnig am ddau reswm. Mae un yn ymwneud yn syml ag amseru. Ers cryn amser, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn sôn am ddadl ar adroddiad y comisiwn cyfiawnder, a chredaf inni gael neges e-bost y peth cyntaf y bore yma yn cyhoeddi y byddai cynnig i'r perwyl hwnnw ddydd Mawrth nesaf. Credaf y byddai'n well i ystyriaeth ynghylch ailenwi'r pwyllgor hwn i gynnwys 'cyfiawnder' ddilyn y ddadl honno, yn hytrach na'i rhagflaenu.
Hefyd, er bod rhai o feysydd cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yn ymylol ac yn cyffwrdd â maes cyfiawnder, yn gyffredinol byddai hyn yn cyflawni argymhelliad y comisiwn cyfiawnder, ac mae hwnnw'n seiliedig ar ddatganoli cyfiawnder i Gymru. Nid yw cyfiawnder wedi'i ddatganoli i Gymru ar hyn o bryd. Rydym yn cwyno ynglŷn â faint o bwyllgorau y mae'n rhaid inni fod yn aelodau ohonynt a faint o waith sydd ynghlwm wrth hynny. Buaswn yn amau a yw'n synhwyrol ychwanegu at lwyth gwaith pwyllgor drwy gynnwys maes—cyfiawnder—nad yw wedi'i ddatganoli ar hyn o bryd. Rwy'n cydnabod bod rhai Aelodau—mwyafrif o'r Aelodau, efallai—yn dymuno i hynny ddigwydd, ond credaf y dylem strwythuro ein pwyllgorau o gwmpas ein cyfrifoldebau fel y maent, yn hytrach nag fel y byddai rhai Aelodau'n dymuno iddynt fod.
Diolch. Mick Antoniw.
Thank you. Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. I hadn't intended to speak, but in response to those particular comments, which I consider actually are very misleading—. Because although justice per se is not devolved, we have considerable justice functions and we have no mechanism for the scrutiny of those justice functions and to evaluate them, nor indeed to evaluate the recommendations of a particularly important report. So, it seems to me that this is a very sensible move forward. It's one that I am supportive of, it's one that I've kept the members of my committee involved in, and I do not support the objection being made.
Diolch, Lywydd. Nid oeddwn wedi bwriadu siarad, ond mewn ymateb i'r sylwadau hynny, y teimlaf eu bod yn gamarweiniol iawn mewn gwirionedd—. Oherwydd er nad yw cyfiawnder fel y cyfryw wedi'i ddatganoli, mae gennym gryn dipyn o swyddogaethau sylweddol mewn perthynas â chyfiawnder ac nid oes gennym unrhyw fecanwaith ar gyfer craffu ar y swyddogaethau cyfiawnder hynny a'u gwerthuso, nac yn wir i werthuso argymhellion adroddiad arbennig o bwysig. Felly, mae'n ymddangos i mi fod hwn yn gam synhwyrol iawn ymlaen. Mae'n un rwy'n ei gefnogi, mae'n un rwyf wedi sicrhau bod aelodau fy mhwyllgor yn rhan ohono, ac nid wyf yn cefnogi'r gwrthwynebiad a nodir.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
I think the Member has finished his contribution, sorry. There are no further speakers wishing to contribute, so I re-ask the question, whether—. No, I'm going to have to ask it in Welsh as it's in Welsh in front of me.
Rwy'n credu bod yr Aelod wedi gorffen ei gyfraniad, mae'n ddrwg gennyf. Nid oes unrhyw siaradwyr eraill yn dymuno cyfrannu, felly rwy'n ail-ofyn y cwestiwn, a oes—. Na, rwy'n mynd i orfod ei ofyn yn Gymraeg gan ei fod yn Gymraeg o fy mlaen.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I defer voting, therefore, under this item until voting time.
My instantaneous translation wasn't as good as I thought it was.
Nid oedd fy nghyfieithu ar y pryd cystal ag y tybiwn.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Cynnig i ethol aelod o'r Comisiwn yw'r cynnig nesaf. Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig, Siân Gwenllian.
We now move to a motion to elect a Member to the Assembly Commission. I call on a member of the Business Committee to move the motion, Siân Gwenllian.
Cynnig NDM7261 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 7.9, yn penodi Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) fel aelod o Gomisiwn y Cynulliad.
Motion NDM7261 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 7.9, appoints Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) as a member of the Assembly Commission.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Cynnig.
Formally.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig yma. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nag oes. Felly, mae'r cynnig yna yn cael ei dderbyn o dan Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree this motion. Does any Member object? No. Therefore, that motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans.
Yr eitem nesaf, felly, yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Rwy'n galw ar Darren Millar i wneud y cynnig—Darren Millar.
The next item, therefore, is the Welsh Conservatives debate on the departure from the European Union. I call on Darren Millar to move the motion—Darren Millar.
Cynnig NDM7241 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi bod pobl Cymru wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd yn y refferendwm a gynhaliwyd ar 23 Mehefin 2016.
2. Yn credu y dylid rhoi canlyniad refferenda ar waith bob amser.
3. Yn cydnabod y bydd Cymru, ynghyd â gweddill y Deyrnas Unedig, yn gadael yr Undeb Ewropeaidd am 23.00 ar 31 Ionawr 2020.
4. Yn cydnabod y manteision posibl i Gymru yn sgil ymadawiad y Deyrnas Unedig â'r Undeb Ewropeaidd, gan gynnwys:
a) llunio cytundebau masnach rydd newydd;
b) creu system fewnfudo decach nad yw'n gwahaniaethu yn erbyn pobl ar y sail o ble y gallant ddod;
c) sefydlu dull newydd o ymdrin â buddsoddi rhanbarthol.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu'n gadarnhaol â Llywodraeth y DU wrth i'r Deyrnas Unedig adael yr Undeb Ewropeaidd.
Motion NDM7241 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that the people of Wales voted to leave the European Union in the referendum held on the 23 June 2016.
2. Believes that the outcome of referendums should always be implemented.
3. Acknowledges that Wales, along with the rest of the United Kingdom, will leave the European Union at 23.00 on 31 January 2020.
4. Recognises the potential benefits to Wales, of the United Kingdom’s departure from the European Union, including:
a) striking new free trade agreements;
b) creating a fairer immigration system which does not discriminate against people on the basis of where they may come from;
c) establishing a new approach to regional investment.
5. Calls upon the Welsh Government to engage positively with the UK Government as the United Kingdom leaves the European Union.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. On 23 June 2016, to the surprise of the Welsh establishment and many in this Chamber, the majority of Welsh voters cast their votes in favour of leaving the European Union. It was a mandate to deliver Brexit. The 2016 referendum saw the highest turnout in any ballot in Wales since the 1997 general election, with 854,572 people across the country voting to leave the EU. That's nearly three times as many as those who voted for the Labour Party in the Assembly elections that were held just a few weeks earlier.
Now, politicians cannot choose which public votes they decide to respect. Parliament gave the public the power to decide whether our future was in or out of the EU, and it is vital for our democracy that election and referendum results are always implemented. So, that's why I'm delighted that this week, at 11 o'clock on Friday—in spite of the best efforts of the Labour Party, Plaid Cymru and the so-called Liberal Democrats—Wales, along with the rest of the United Kingdom, will finally leave the European Union, and Boris Johnson will have delivered on his pledge to get Brexit done, fulfilling the promise to voters in Wrexham, Bridgend, Clwyd South, Ynys Môn, the Vale of Clwyd, Delyn, Brecon and Radnorshire, and many other seats across Wales.
And we will do so with a good deal, a good deal that protects the rights of EU citizens in the UK and UK citizens in the EU, and ensures that there is no hard border on the island of Ireland, a deal delivered by a Prime Minister against the odds and defying all of the doomsday predictions of the naysayers. And, of course, once we leave the EU, the UK will finally be able to take back control of its laws, its borders and its money. We will be leaving the single market and the customs union as well as the jurisdiction of the European Court of Justice and will have an independent trade policy that is able to take advantage of the 90 per cent of global economic growth that is happening outside of the European Union.
We will continue, of course, to trade with the European Union, without tariffs, without quotas, without charges, while still being able to pursue trade deals around the world, opening up new, exciting markets for Welsh goods and services. And the UK market, of course, is vital to the European Union, just as our trading relationship with the EU is important to us. That's why it's in the interests of both parties—[Interruption.]. I'll take the intervention in a second. That's why it's in the interests of both parties to get a decent deal done, particularly for those large economies like France and Germany that rely on a lot of trade with this great nation of ours. I'll happily take the intervention.
Diolch, Lywydd. Ar 23 Mehefin 2016, er mawr syndod i’r sefydliad Cymreig a llawer yn y Siambr hon, pleidleisiodd mwyafrif o bleidleiswyr Cymru o blaid gadael yr Undeb Ewropeaidd. Roedd yn fandad i gyflawni Brexit. Yn refferendwm 2016 gwelwyd y nifer uchaf a bleidleisiodd erioed mewn unrhyw bleidlais yng Nghymru ers etholiad cyffredinol 1997, gydag 854,572 o bobl ledled y wlad yn pleidleisio dros adael yr UE. Mae hynny bron i deirgwaith cymaint â’r rhai a bleidleisiodd dros y Blaid Lafur yn etholiadau’r Cynulliad a gynhaliwyd ychydig wythnosau ynghynt.
Nawr, ni all gwleidyddion ddewis pa bleidlais gyhoeddus y penderfynant ei pharchu. Rhoddodd y Senedd y pŵer i'r cyhoedd benderfynu a oedd ein dyfodol yn yr UE neu allan ohono, ac mae'n hanfodol i'n democratiaeth fod canlyniadau etholiadau a refferenda bob amser yn cael eu gweithredu. Felly, dyna pam rwyf wrth fy modd, yr wythnos hon, am 11 o’r gloch ddydd Gwener—er gwaethaf ymdrechion gorau’r Blaid Lafur, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol fel y’u gelwir—y bydd Cymru, ynghyd â gweddill y Deyrnas Unedig, yn gadael yr Undeb Ewropeaidd o’r diwedd, a bydd Boris Johnson wedi gwireddu ei addewid i gyflawni Brexit, gan wireddu’r addewid i bleidleiswyr yn Wrecsam, Pen-y-bont ar Ogwr, De Clwyd, Ynys Môn, Dyffryn Clwyd, Delyn, Brycheiniog a Sir Faesyfed, a nifer o seddi eraill ledled Cymru.
A gwnawn hynny gyda chytundeb da, cytundeb da sy'n amddiffyn hawliau dinasyddion yr UE yn y DU a dinasyddion y DU yn yr UE, ac sy'n sicrhau nad oes ffin galed ar ynys Iwerddon, cytundeb a sicrhawyd gan Brif Weinidog yn erbyn y disgwyl a chan herio'r holl broffwydo gwae ar ran y gwrthwynebwyr. Ac wrth gwrs, pan fyddwn yn gadael yr UE, bydd y DU o'r diwedd yn gallu adfer rheolaeth ar ei deddfau, ei ffiniau a'i harian. Byddwn yn gadael y farchnad sengl a'r undeb tollau yn ogystal ag awdurdodaeth Llys Cyfiawnder Ewrop a bydd gennym bolisi masnach annibynnol sy'n gallu manteisio ar y 90 y cant o dwf economaidd byd-eang sy'n digwydd y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd.
Byddwn yn parhau, wrth gwrs, i fasnachu gyda'r Undeb Ewropeaidd, heb dariffau, heb gwotâu, heb daliadau, gan ddal i allu mynd ar drywydd cytundebau masnach ym mhob cwr o'r byd, ac agor marchnadoedd newydd, cyffrous i nwyddau a gwasanaethau o Gymru. Ac mae marchnad y DU, wrth gwrs, yn hanfodol i'r Undeb Ewropeaidd, yn yr un modd ag y mae ein perthynas fasnachu â'r UE yn bwysig i ni. Dyna pam ei bod o fudd i’r ddwy ochr—[Torri ar draws.]. Fe gymeraf yr ymyriad mewn eiliad. Dyna pam ei bod o fudd i’r ddwy ochr gael cytundeb gweddus, yn enwedig i economïau mawr fel Ffrainc a'r Almaen sy'n dibynnu ar lawer o fasnach gyda'r wlad wych hon sydd gennym. Rwy’n hapus i dderbyn yr ymyriad.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I just wanted to ask Darren Millar whether we can look forward to the advent of chlorinated chicken and hormone-induced beef in this country.
Roeddwn am ofyn i Darren Millar a allwn ni edrych ymlaen at ymddangosiad cyw iâr wedi'i glorineiddio a chig eidion a driniwyd â hormonau yn y wlad hon.
I think I'll make some more progress with my speech.
A trade deal will ensure, of course, that businesses in Wales can have a smooth trading relationship and full access to the EU market, but Boris Johnson has also made clear that, even in negotiating that trade deal, access to public services—and this is in future trade deals with other nations, too—access to public services such as the NHS is not going to be on the table in those trade deal negotiations.
Now, over the last 20 years, the Welsh Government has received some £5 billion in EU structural funds, yet Wales has continued to qualify for support because the gross domestic product has remained below the 75 per cent EU average. And this is in spite of the fact that we've seen the accession of former communist countries into eastern Europe with poorer economies.
Dirprwy Lywydd, never has so much been spent with so little to show for it. Even the projects that have intended to have a lasting legacy in Wales, such as the dualling of the Heads of the Valleys road, have been delayed by years, and they're over budget by tens of millions of pounds. And it was the poor spending decisions over EU aid—[Interruption.] I'll take an intervention in a moment; as I always do, gracefully.
It was the poor spending decisions over EU aid that contributed to the Brexit vote, with Valleys communities voting the most strongly to leave the European Union because, despite the billions wasted, EU membership hasn't been seen to be helping them or their communities. I'll take the intervention.
Rwy'n credu fy mod am wneud ychydig mwy o gynnydd gyda fy araith.
Bydd cytundeb masnach yn sicrhau, wrth gwrs, y gall busnesau yng Nghymru gael perthynas fasnachu esmwyth a mynediad llawn at farchnad yr UE, ond mae Boris Johnson wedi nodi’n glir hefyd, hyd yn oed wrth negodi’r cytundeb masnach hwnnw, nad yw mynediad at wasanaethau cyhoeddus—ac mae hyn yn wir mewn cytundebau masnach â gwledydd eraill yn y dyfodol hefyd—nad yw mynediad at wasanaethau cyhoeddus fel y GIG yn agored i’w drafod wrth negodi’r cytundebau masnach hynny.
Nawr, dros yr 20 mlynedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn tua £5 biliwn o gronfeydd strwythurol yr UE, ac eto mae Cymru wedi parhau i fod yn gymwys i gael cymorth am fod y cynnyrch domestig gros wedi aros yn is na 75 y cant o gyfartaledd yr UE. A hyn er ein bod wedi gweld cyn-wledydd comiwnyddol gydag economïau tlotach yn dod yn aelodau yn nwyrain Ewrop.
Ddirprwy Lywydd, ni chafodd cymaint ei wario erioed gyda chyn lleied i ddangos amdano. Mae hyd yn oed y prosiectau y bwriadwyd iddynt adael gwaddol parhaol yng Nghymru, megis deuoli ffordd Blaenau’r Cymoedd, flynyddoedd ar ei hôl hi, ac maent ddegau o filiynau o bunnoedd dros y gyllideb. Penderfyniadau gwariant gwael ynghylch cymorth yr UE—[Torri ar draws.] Fe gymeraf ymyriad mewn eiliad; fel rwyf bob amser yn ei wneud, yn raslon.
Penderfyniadau gwariant gwael ynghylch cymorth yr UE a gyfrannodd at bleidlais Brexit, gyda chymunedau'r Cymoedd yn pleidleisio’n gryfach na neb dros adael yr Undeb Ewropeaidd oherwydd, er gwaethaf y biliynau a wastraffwyd, ni welwyd bod aelodaeth o'r UE yn eu helpu hwy na'u cymunedau. Fe gymeraf yr ymyriad.
Darren, Pontypridd is probably one of the most regenerating towns in the whole of south Wales. European money enabled the pedestrianisation; European money enabled the lido; European money is enabling the regeneration of the former Taff precinct; are you saying that that is wasted money? Will you say that to all the people now gaining jobs moving in to the Pontypridd area?
Darren, Pontypridd yw un o'r trefi sy’n adfywio fwyaf yn ne Cymru gyfan yn ôl pob tebyg. Arian Ewropeaidd a alluogodd bedestreiddio; arian Ewropeaidd a'i gwnaeth yn bosibl i'r lido ddigwydd; arian Ewropeaidd sy'n eu galluogi i adfywio hen ganolfan siopa Taf. A ydych yn dweud mai gwastraff arian yw hynny? A wnewch chi ddweud hynny wrth yr holl bobl sy'n cael y swyddi a ddaw i mewn i ardal Pontypridd erbyn hyn?
What I'm saying is that it has failed to deliver what it promised to deliver, which was to get that GDP up beyond the seventy-fifth percentile. And I think that you should be acknowledging the failure of successive Labour Governments to actually deliver on what it was supposed to deliver. And, of course, Pontypridd still voted to leave, in spite of the cash spent because it hasn't delivered for the people of Pontypridd.
So, here, Brexit provides with a new opportunity. In the coming weeks, the UK Government will be publishing further details of the new shared prosperity fund that will be designed to reduce inequalities across the four nations. It will replace the overly bureaucratic system of European aid, which has failed to deliver for the people of Wales, and Boris Johnson has been very clear that Wales will receive at least as much funding under the new arrangements as we do from EU structural funds. And that shared prosperity fund will provide us with an opportunity to make different strategic investments that leave a lasting legacy—truly leave a lasting legacy—to communities across Wales in need. And, of course, it will be more flexible than the current arrangements that fail to tackle any of the pockets of deprivation outside of west Wales and the Valleys.
Now, leaving the EU is also an opportunity for a green Brexit. It gives us a chance to reset and enhance our environmental obligations and to continue to lead the way, as we have done in the UK, in tackling climate change. Leaving the EU means that we can leave the failed common agricultural policy that has not recognised the work that so many farmers are already doing, frankly, to protect the environment. And, of course, we'll have a stable transition, because the UK Government has guaranteed continuity of funding until 2022. Of course, the Welsh Government needs to ensure that Wales's new environmental and land management system includes the recognition of the work of so many farmers as the custodians of the land and environment that they manage.
We will also, of course, leave the common fisheries policy—the subject of a debate later this afternoon—enabling us to take back control of our waters and to regain the power to access overfished seas while pursuing the very highest standards of marine conservation.
Yr hyn rwy'n ei ddweud yw ei fod wedi methu cyflawni'r hyn yr addawodd ei gyflawni, sef cael y cynnyrch domestig gros i fyny’n uwch na 75 canradd. A chredaf y dylech gydnabod methiant Llywodraethau Llafur olynol i gyflawni'r hyn yr oeddent i fod i'w gyflawni mewn gwirionedd. Ac wrth gwrs, fe wnaeth Pontypridd ddal i bleidleisio dros adael, er gwaethaf yr arian a wariwyd oherwydd nad yw wedi cyflawni ar gyfer pobl Pontypridd.
Felly, yma, mae Brexit yn rhoi cyfle newydd. Yn ystod yr wythnosau nesaf, bydd Llywodraeth y DU yn cyhoeddi rhagor o fanylion am y gronfa ffyniant gyffredin newydd, a gynllunnir i leihau anghydraddoldebau ar draws y pedair gwlad. Bydd yn cymryd lle system or-fiwrocrataidd y cymorth Ewropeaidd, sydd wedi methu cyflawni ar gyfer pobl Cymru, ac mae Boris Johnson wedi dweud yn glir iawn y bydd Cymru’n derbyn o leiaf cymaint o arian o dan y trefniadau newydd ag a gawn o gronfeydd strwythurol yr UE. A bydd y gronfa ffyniant gyffredin yn rhoi cyfle inni wneud gwahanol fuddsoddiadau strategol sy'n gadael gwaddol barhaol—yn gadael gwaddol barhaol go iawn—i gymunedau ledled Cymru sydd mewn angen. Ac wrth gwrs, bydd yn fwy hyblyg na'r trefniadau presennol sy'n methu mynd i'r afael ag unrhyw un o'r pocedi o amddifadedd y tu allan i orllewin Cymru a'r Cymoedd.
Nawr, mae gadael yr UE hefyd yn gyfle i gael Brexit gwyrdd. Mae'n rhoi cyfle inni ailosod a gwella ein rhwymedigaethau amgylcheddol a pharhau i arwain y ffordd fel rydym wedi'i wneud yn y DU ar fynd i'r afael â newid hinsawdd. Mae gadael yr UE yn golygu y gallwn adael y polisi amaethyddol cyffredin aflwyddiannus nad yw wedi cydnabod y gwaith y mae cymaint o ffermwyr eisoes yn ei wneud, a dweud y gwir, i amddiffyn yr amgylchedd. Ac wrth gwrs, fe gawn bontio sefydlog oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi gwarantu y bydd y cyllid yn parhau tan 2022. Wrth gwrs, mae angen i Lywodraeth Cymru sicrhau bod system newydd rheoli tir ac amgylchedd Cymru yn cynnwys cydnabyddiaeth i waith cymaint o ffermwyr fel ceidwaid y tir a'r amgylchedd y maent yn ei reoli.
Byddwn hefyd, wrth gwrs, yn gadael y polisi pysgodfeydd cyffredin—sy'n destun dadl yn ddiweddarach y prynhawn yma—gan ein galluogi i adfer rheolaeth ar ein dyfroedd ac adennill y pŵer i gael mynediad at foroedd sydd wedi'u gorbysgota tra'n glynu at safonau uchaf cadwraeth forol.
A genuine, serious point, beyond the political bluster and so on, a genuine point, in advance of the debate this afternoon: would he agree with me that any future policy on fisheries, beyond the slogans of getting back our control of our fisheries, actually needs to comply with the scientific evidence on maximum sustainable yield? The reason for that, I would put to him, is that otherwise, we fish to exhaustion our fisheries stocks. So, would he put within the reality of the political slogan that, actually, it needs to be sustainable fisheries?
Pwynt difrifol go iawn, y tu hwnt i'r dadwrdd gwleidyddol ac ati, pwynt dilys, a chyn y ddadl y prynhawn yma: a fyddai’n cytuno bod angen i unrhyw bolisi yn y dyfodol ar bysgodfeydd, y tu hwnt i’r sloganau ynghylch adfer ein rheolaeth ar ein pysgodfeydd, gydymffurfio â’r dystiolaeth wyddonol ar gynnyrch cynaliadwy mwyaf? Hoffwn awgrymu mai’r rheswm am hynny yw y byddwn yn dihysbyddu stociau ein pysgodfeydd fel arall. Felly, a fyddai’n cynnwys yn realiti’r slogan wleidyddol fod angen iddynt fod yn bysgodfeydd cynaliadwy?
You need to play catch-up. The Fisheries Bill, which has been published today in Westminster, takes into account those precise concerns and addresses them. So, I just wish you'd pay a little bit more attention to what the UK Conservative Government is actually doing on Brexit rather than aimlessly criticising, as you often do, from the backbenches.
So, we will have also the opportunity to have our own immigration system. Boris Johnson is committed to introducing an Australian-style points-based immigration system—[Interruption.] It's very discourteous of the Member to leave the Chamber during the debate after making a contribution. [Interruption.] That's very discourteous. I'm sure the Dirprwy Lywydd is making note.
Boris Johnson is committed to introducing an Australian-style points-based immigration system that considers people based on their skills rather than where they come from in the world. It will allow us to attract the brightest and the best to our shores, regardless of where in the world they come from while bringing migration, net migration, down to sustainable levels.
Rydych chi ar ei hôl hi. Mae’r Bil Pysgodfeydd, a gyhoeddwyd heddiw yn San Steffan, yn rhoi sylw i’r union bryderon hynny ac yn mynd i’r afael â hwy. Felly, hoffwn pe baech yn rhoi ychydig bach mwy o sylw i'r hyn y mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn ei wneud ar Brexit mewn gwirionedd yn hytrach na beirniadu'n ddigyfeiriad, fel y gwnewch yn aml, o'r meinciau cefn.
Felly, fe gawn gyfle hefyd i gael ein system fewnfudo ein hunain. Mae Boris Johnson wedi ymrwymo i gyflwyno system fewnfudo yn seiliedig ar bwyntiau yn debyg i system Awstralia—[Torri ar draws.] Mae'r Aelod yn anghwrtais iawn yn gadael y Siambr yn ystod y ddadl ar ôl gwneud cyfraniad. [Torri ar draws.] Mae hynny'n anghwrtais iawn. Rwy'n siŵr fod y Dirprwy Lywydd yn nodi hynny.
Mae Boris Johnson wedi ymrwymo i gyflwyno system fewnfudo yn seiliedig ar bwyntiau yn debyg i system Awstralia sy'n ystyried pobl yn seiliedig ar eu sgiliau yn hytrach nag o ble y dônt yn y byd. Bydd yn caniatáu inni ddenu'r disgleiriaf a'r gorau i'n gwlad, ni waeth o ble yn y byd y dônt gan sicrhau bod ymfudo, ymfudo net, yn gostwng i lefelau cynaliadwy.
Will you take an intervention on that point?
A wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?
I'm terribly sorry, I haven't got a lot of time left.
The UK's new global immigration system will address public concerns over immigration while still meeting the needs of our economy and our public services, including our public services here in Wales.
And, of course, once we've delivered on this referendum result, once we get through Friday, it means that we can start to focus our attention, including here in Wales, on the people's priorities of schools, the NHS, and tackling crime. And this includes recruiting Wales's share of the 20,000 new police officers that are going to be coming into our police forces here in the UK. And you've seen a big boost to the Welsh Government's budget—over £600 million in the block grant, which we can use to address the significant failings that we've seen in our national health service, some of which have been discussed this afternoon, and the fact that our education system is the worst in the UK according to the Programme for International Student Assessment.
On top of that money, of course, we've had an extra £700-odd million in terms of growth deals. Wales is the only part of the United Kingdom—the only nation—that is a growth deal nation. Every single part of the country is covered by a growth deal.
So, as we leave the EU on Friday, it's against this backdrop, a backdrop not just of additional investment, but of record high employment, with key industries like Airbus in north-east Wales already confirming that they see the potential to expand after Brexit. So, my message is this: it's time for the Welsh Government to move on from carping about Brexit, to work collaboratively with the UK Government, to take advantage of the opportunities—many of which I've outlined this afternoon—and to stop fighting Brexit, accept it and to get on with delivering the benefits for the people of Wales.
Mae'n ddrwg iawn gennyf, nid oes gennyf lawer o amser ar ôl.
Bydd system fewnfudo fyd-eang newydd y DU yn mynd i’r afael â phryderon y cyhoedd ynghylch mewnfudo gan barhau i ddiwallu anghenion ein heconomi a’n gwasanaethau cyhoeddus, yn cynnwys ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru.
Ac wrth gwrs, pan fyddwn wedi cyflawni canlyniad y refferendwm, ar ôl dydd Gwener, mae'n golygu y gallwn ddechrau canolbwyntio, yn cynnwys yma yng Nghymru, ar flaenoriaethau pobl, sef ysgolion, y GIG, a mynd i'r afael â throseddu. Ac mae hyn yn cynnwys recriwtio cyfran Cymru o'r 20,000 o swyddogion heddlu newydd sy'n mynd i fod yn ymuno â'n heddluoedd yma yn y DU. Ac rydych wedi gweld hwb mawr i gyllideb Llywodraeth Cymru—dros £600 miliwn yn y grant bloc y gallwn ei ddefnyddio i fynd i'r afael â'r diffygion sylweddol a welsom yn ein gwasanaeth iechyd gwladol, a thrafodwyd rhai ohonynt y prynhawn yma, a'r ffaith mai ein system addysg yw'r waethaf yn y DU yn ôl y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr.
Ar ben yr arian hwnnw, wrth gwrs, rydym wedi cael tua £700 miliwn ychwanegol ar ffurf bargeinion twf. Cymru yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig—yr unig wlad—sy'n genedl bargeinion twf. Mae pob rhan o'r wlad yn rhan o fargen twf.
Felly, wrth inni adael yr UE ddydd Gwener, mae'n digwydd yn erbyn y cefndir hwn, cefndir nid yn unig o fuddsoddiad ychwanegol, ond o gyflogaeth uwch nag erioed, gyda diwydiannau allweddol fel Airbus yng ngogledd-ddwyrain Cymru eisoes yn cadarnhau eu bod yn gweld y potensial i ehangu ar ôl Brexit. Felly, fy neges yw hon: mae'n bryd i Lywodraeth Cymru symud ymlaen o gwyno am Brexit, i weithio ar y cyd â Llywodraeth y DU, i fanteisio ar y cyfleoedd—ac rwyf wedi disgrifio llawer ohonynt y prynhawn yma—ac i roi'r gorau i ymladd Brexit, ei dderbyn a bwrw ati i gyflawni'r manteision er mwyn pobl Cymru.
I have selected the amendment to the motion, and I call on the Counsel General and Brexit Minister to formally move amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
1. Yn nodi bod pobl Cymru wedi pleidleisio i ymadael â’r Undeb Ewropeaidd yn y refferendwm a gynhaliwyd ar 23 Mehefin 2016 ac y bydd Cymru, ynghyd â gweddill y Deyrnas Unedig, yn ymadael â’r Undeb Ewropeaidd am 23.00 ar 31 Ionawr 2020.
2. Yn cydnabod bod buddion yn ogystal â heriau yn codi o ymadawiad y Deyrnas Unedig â’r Undeb Ewropeaidd.
3. Yn credu y gall yr heriau gynnwys bygythiad sylweddol i ddyfodol y Deyrnas Unedig ei hun; bod felly angen diwygio’r cyfansoddiad yn sylweddol i ymwreiddio datganoli yn llwyr; ac y gallai negodi Cytundebau Masnach Rydd â’r UE a gwledydd eraill, heb gynnwys y gweinyddiaethau datganoledig yn ystyrlon, fod yn risg o ran tanseilio’r setliad datganoli; ac yn gresynu na chydnabuwyd hyn gan Lywodraeth y DU wrth basio Deddf yr UE (Y Cytundeb Ymadael) yn Senedd y DU.
4. Yn cefnogi’r cynllun 20 pwynt a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru yn 'Diwygio ein Hundeb' a fydd yn sicrhau bod datganoli yn dod yn rhan sefydledig o’r cyfansoddiad unwaith y mae’r DU yn ymadael â’r UE.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i ymgysylltu'n gadarnhaol â Llywodraeth y DU ac i godi llais dros fuddiannau Cymru wrth i'r Deyrnas Unedig ymadael â’r Undeb Ewropeaidd.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
1. Notes that the people of Wales voted to leave the European Union in the referendum held on the 23 June 2016 and that Wales, along with the rest of the United Kingdom, will leave the European Union at 23.00 on 31 January 2020.
2. Recognises that there are benefits as well as challenges arising from the United Kingdom’s departure from the European Union.
3. Believes that the challenges may include a significant threat to the future of the United Kingdom itself; that therefore significant reform to the constitution is needed to fully embed devolution; and that the negotiation of Free Trade Agreements with the EU and other countries, without the meaningful involvement of the devolved administrations could risk undermining the devolution settlement; and regrets that this was not recognised by the UK Government during the passage of the EU (Withdrawal Agreement) Act in the UK Parliament.
4. Supports the 20-point plan put forward by the Welsh Government in 'Reforming our Union' which will ensure that devolution becomes an established part of the constitution once the UK leaves the EU.
5. Calls upon the Welsh Government to continue to engage positively with the UK Government and to speak up for the interests of Wales as the United Kingdom leaves the European Union.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
I'm hoping my contribution will be less political, in one sense, than we've just heard. I welcome the opportunity to reflect upon the impact of reaching the deadline of 11 p.m. Greenwich mean time on Friday 31 January. My colleague Mike Hedges, who sits alongside me, will feel trepidation at that deadline as it's a critical point to deciding whether sufficient people have been brought into the Swans in order to reach the play-offs, as the transfer deadline is reached at 11 p.m. on Friday evening—[Laughter.] Now, that's not an attempt to belittle the other significant events, but to remind us all that not all eyes will be focused on that single event. Now, many people around us will actually be looking at other aspects, even though the news coverage will be focused on nothing else.
And there will be many others who will see it as a time when we will no longer be citizens of the EU and all that entails for us—positive in the eyes of some; negative in the eyes of others. Now, I fully recognise the outcome of the vote of the majority of the voting electorate in Wales in June 2016 and that the UK is leaving the EU, but, once again, I will stress that the means by which we leave and the path that we take are crucial to our future. I do hope that it is a bright future, and I will always work towards that, but it is our duty to ensure that we test the decisions taken by Governments, we critically analyse the future strategy for a strong and vibrant economy and that we scrutinise the legislation that comes forward to ensure that the law that impacts upon the people we represent is good law, not flawed or rushed to simply deliver a populist solution.
We all know that the potential for leaving the EU will essentially come through the trading relationships that the UK forges with other nations. There is no doubt that there will be concerns as to how UK mandates for such agreements will be created and the role that devolved nations for such agreements will have in setting that mandate. Many across this Chamber have expressed a view that it is important that all devolved nations are part of both the team setting the mandate and also the team that undertake negotiations. So, this is something well established in this Parliament.
Currently, there is no formal mechanism to ensure that the Welsh Government or this Parliament would have any say in negotiation and confirmation of these agreements, even in circumstances where they engage devolved competence. We should be involved in setting the direction of the negotiations and be included in establishing the mandate for those negotiations. We should be in the room when negotiations discuss devolved competencies or matters that impact upon devolved competence. This is often the case across our European neighbours and elsewhere in the world, so why not here?
Now, I understand that there has been a meeting of the ministerial forum on trade, but the outcomes have not yet been published, and clarification on our role in the process remains in the periphery. I welcome the Welsh Government's efforts to move the agenda forward on how we can change the current constitutional settlement and support its position as set out in the recently published 'Reforming our union: shared governance in the UK'. This is clearly the approach that suits the interest of Wales and our citizens, being able to influence any trade deal in order for it to be to the benefit of Wales and its citizens.
We only need to look at the events this week to consider the risks that can occur in such trade negotiations and thus why our voice must be heard and duly considered. Take yesterday, we heard from the UK Government that they were going to accept Huawei as part of the future of the 5G networks, but across the waters, we saw Republican senators tweeting how this would impact upon their consideration of any UK-US trade deal—effectively trying to blackmail the UK into succumbing to the decisions of their Government and their interests, not ours. It is important that our interests must not be sacrificed to suit the political interests of one group only. Difficulties will arise.
Last time we debated trade agreements in this Chamber the Conservatives put an amendment forward denying our valid concerns over the current trading negotiating stance of this UK Government. Instead, they prefer to block them out from people’s minds. The amendments that they had stated that we should have no involvement in trade negotiations as it's reserved matter. I hope they're changing their minds now. But what does that say for the ambitions of the Welsh Conservatives? They're more than happy to leave it to Westminster and not involve us—
Rwy'n gobeithio y bydd fy nghyfraniad yn llai gwleidyddol, mewn un ystyr, na'r hyn rydym newydd ei glywed. Rwy'n croesawu'r cyfle i ystyried effaith cyrraedd y terfyn amser sef 11 yr hwyr amser cymedrig Greenwich ddydd Gwener 31 Ionawr. Bydd fy nghyd-Aelod, Mike Hedges, sy'n eistedd wrth fy ymyl, yn teimlo'n anesmwyth ar y dyddiad hwnnw gan ei fod yn bwynt allweddol ar gyfer penderfynu a ddaeth digon o bobl i mewn i'r Swans i allu cyrraedd y gemau ail-gyfle, gan fod y terfyn amser trosglwyddo am 11 yr hwyr nos Wener—[Chwerthin.] Nawr, nid yw honno'n ymgais i fychanu'r digwyddiadau arwyddocaol eraill, ond i'n hatgoffa ni i gyd na fydd pob llygad yn canolbwyntio ar y digwyddiad penodol hwnnw. Nawr, bydd llawer o bobl o'n cwmpas yn edrych ar bethau eraill mewn gwirionedd, er na fydd sylw'r newyddion ar ddim byd arall.
A bydd llawer o rai eraill yn ei weld fel adeg pan na fyddwn yn ddinasyddion yr UE mwyach a'r cyfan y mae hynny yn ei olygu i ni—adeg gadarnhaol yng ngolwg rhai; negyddol yng ngolwg eraill. Nawr, rwy'n llwyr gydnabod canlyniad pleidlais y mwyafrif o'r etholwyr a oedd â phleidlais yng Nghymru ym mis Mehefin 2016 a bod y DU yn gadael yr UE, ond unwaith eto, rwy'n pwysleisio bod y ffordd rydym yn gadael a'r llwybr rydym yn ei ddilyn yn hollbwysig i'n dyfodol. Rwy'n gobeithio y bydd yn ddyfodol disglair, a byddaf bob amser yn gweithio tuag at hynny, ond mae'n ddyletswydd arnom i sicrhau ein bod yn rhoi prawf ar y penderfyniadau a wneir gan Lywodraethau, ein bod yn dadansoddi'n feirniadol y strategaeth ar gyfer economi gref a bywiog yn y dyfodol a'n bod yn craffu ar y ddeddfwriaeth a gyflwynir i sicrhau bod y gyfraith sy'n effeithio ar y bobl rydym yn eu cynrychioli yn gyfraith dda, nid yn un wallus nac wedi'i rhuthro er mwyn darparu ateb poblyddol yn unig.
Rydym i gyd yn gwybod y bydd y potensial ar gyfer gadael yr UE yn dod drwy'r cysylltiadau masnachu y mae'r DU yn eu meithrin gyda gwledydd eraill. Nid oes amheuaeth na fydd pryderon ynglŷn â sut y bydd mandadau'r DU ar gyfer cytundebau o'r fath yn cael eu creu a'r rôl a fydd gan genhedloedd datganoledig ar gyfer cytundebau o'r fath wrth bennu'r mandad hwnnw. Mae nifer ar draws y Siambr wedi mynegi barn ei bod yn bwysig fod pob gwlad ddatganoledig yn rhan o'r tîm sy'n gosod y mandad a hefyd y tîm sy'n cyflawni negodiadau. Felly, mae hyn yn rhywbeth sydd wedi'i sefydlu'n dda yn y Senedd hon.
Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw fecanwaith ffurfiol i sicrhau y byddai Llywodraeth Cymru na'r Senedd hon yn cael unrhyw lais wrth negodi a chadarnhau'r cytundebau hyn, hyd yn oed mewn amgylchiadau lle maent yn ymwneud â chymhwysedd datganoledig. Dylem fod yn rhan o'r broses o bennu cyfeiriad y negodiadau a chael ein cynnwys yn y broses o sefydlu'r mandad ar gyfer y negodiadau hynny. Dylem fod yn yr ystafell pan fydd negodiadau'n trafod cymwyseddau datganoledig neu faterion sy'n effeithio ar gymhwysedd datganoledig. Mae hyn yn digwydd yn aml ymhlith ein cymdogion Ewropeaidd ac mewn mannau eraill yn y byd, felly pam ddim yma?
Nawr, rwy'n deall y bu cyfarfod o fforwm y gweinidogion ar fasnach, ond nid yw'r canlyniadau wedi'u cyhoeddi eto, ac mae eglurhad ar ein rôl yn y broses yn dal i fod yn ymylol. Rwy'n croesawu ymdrechion Llywodraeth Cymru i symud yr agenda yn ei blaen o ran sut y gallwn newid y setliad cyfansoddiadol presennol ac rwy'n cefnogi ei safbwynt fel y'i nodir yn y ddogfen, 'Diwygio ein hundeb: cyd-lywodraethu yn y DU' a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Mae'n amlwg mai dyma'r dull o weithredu sy'n gweddu i fudd Cymru a'n dinasyddion, gallu dylanwadu ar unrhyw gytundeb masnach er mwyn iddo fod o fudd i Gymru a'i dinasyddion.
Nid oes ond angen inni edrych ar ddigwyddiadau'r wythnos hon i ystyried y risgiau a all ddigwydd mewn negodiadau masnach o'r fath ac felly, pam y mae'n rhaid gwrando ar ein llais a rhoi ystyriaeth briodol iddo. Ddoe er enghraifft, clywsom gan Lywodraeth y DU eu bod yn mynd i dderbyn Huawei fel rhan o ddyfodol y rhwydweithiau 5G, ond dros y dŵr, gwelsom seneddwyr Gweriniaethol yn trydar sut y byddai hyn yn effeithio ar eu hystyriaeth o unrhyw gytundeb masnach DU-UDA—gan geisio blacmelio'r DU i bob pwrpas i ildio i benderfyniadau eu Llywodraeth a'u buddiannau hwy, nid ein buddiannau ni. Mae'n bwysig nad yw ein buddiannau yn cael eu haberthu er mwyn cyd-fynd â buddiannau gwleidyddol un grŵp yn unig. Bydd anawsterau'n codi o hynny.
Y tro diwethaf inni drafod cytundebau masnach yn y Siambr hon, cyflwynodd y Ceidwadwyr welliant sy'n gwadu ein pryderon dilys ynghylch safbwynt negodi masnachol presennol Llywodraeth y DU. Yn hytrach, mae'n well ganddynt eu cau o feddyliau pobl. Roedd eu gwelliannau hwy'n datgan na ddylem gymryd rhan mewn negodiadau masnach am ei fod yn fater a gadwyd yn ôl. Rwy'n gobeithio eu bod yn newid eu meddwl yn awr. Ond beth y mae hynny'n ei ddweud am uchelgeisiau'r Ceidwadwyr Cymreig? Maent yn fwy na pharod i'w adael i San Steffan a pheidio â'n cynnwys ni—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will take your intervention, Darren.
Fe gymeraf eich ymyriad, Darren.
It's just on that very point. We've made it quite clear that we do think that there needs to be discussion with the Welsh Government in any future trade arrangements and deals. What we have also said though is that the UK Government is there to act in the best interests of the UK as a whole and it will be the body that signs on the dotted line as it were, with those trade deals, and therefore it's inappropriate that there should be a veto for Wales or any other part of the UK.
Ar yr union bwynt hwnnw. Rydym wedi dweud yn gwbl glir ein bod o'r farn fod angen trafodaeth gyda Llywodraeth Cymru mewn unrhyw drefniadau a chytundebau masnach yn y dyfodol. Rydym wedi dweud hefyd er hynny fod Llywodraeth y DU yno i weithredu er budd gorau'r DU gyfan a hi fydd y corff a fydd yn arwyddo ar y llinell fel petai, gyda'r cytundebau masnach hynny, ac felly mae'n amhriodol rhoi feto i Gymru neu unrhyw ran arall o'r DU.
I thank you for actually indicating that you're moving your support in the direction that we are thinking. I've never said a veto and I've always argued against a veto. Even in the last debate, I argued against a veto. But I do believe that it’s important that the negotiations should be set by a mandate agreed with all the devolved nations because it’s crucial because the interests of the devolved nations are important.
Dirprwy Lywydd, I can see the time so I'll conclude with one other point and that’s the point about our workforce and immigration, and the important role that EU citizens play in delivering services in both public and private businesses across Wales. Just to highlight that the Migration Advisory Committee has published its report, following the request from the Home Office, on the future of the system and they did not fully support a points-based system. They actually indicated that they still believe that there should be a salary-level cap. They had reduced it to £25,600, whereas businesses still wanted a cap lower than that of £20,000, and they felt that a points-based system wouldn't deliver for the needs of the workforce of the UK and particularly, in my view, for Wales. We need to look at what are the workforce needs of Wales and how that system would work for us. It’s important that we have that so that when we do get that immigration Bill we'll be able to scrutinise it carefully. I am yet to be convinced that the proposed points system will actually deliver for Wales. So, I think that we need to look very carefully at the future. I hope that it'll be a bright future; I will work for a bright future, but also, we will scrutinise very carefully to ensure that anything that does come forward meets the needs of the people of Wales.
Diolch i chi am ddangos eich bod chi'n symud eich cefnogaeth i'r cyfeiriad rydym ni yn ei feddwl. Ni ddywedais feto erioed ac rwyf bob amser wedi dadlau yn erbyn feto. Hyd yn oed yn y ddadl ddiwethaf, dadleuais yn erbyn feto. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig i'r trafodaethau gael eu gosod gan fandad y cytunwyd arno gyda'r holl wledydd datganoledig oherwydd mae'n hanfodol oherwydd bod buddiannau'r gwledydd datganoledig yn bwysig.
Ddirprwy Lywydd, gallaf weld yr amser felly fe ddof i ben gydag un pwynt arall sef y pwynt am ein gweithlu a mewnfudo, a'r rôl bwysig y mae dinasyddion yr UE yn ei chwarae yn darparu gwasanaethau mewn materion cyhoeddus a phreifat ledled Cymru. Hoffwn dynnu sylw at y ffaith bod y Pwyllgor Cynghori ar Ymfudo wedi cyhoeddi ei adroddiad, yn dilyn y cais gan y Swyddfa Gartref, ar ddyfodol y system ac nad oeddent yn llwyr gefnogi system sy'n seiliedig ar bwyntiau. Nodwyd ganddynt eu bod yn dal i gredu y dylid cael cap ar lefel cyflog. Roeddent wedi'i ostwng i £25,600, ond roedd busnesau'n dal i fod eisiau cap is na £20,000, ac roeddent yn teimlo na fyddai system yn seiliedig ar bwyntiau yn cyflawni ar gyfer anghenion gweithlu'r DU, a Chymru'n enwedig yn fy marn i. Mae angen inni edrych ar anghenion gweithlu Cymru a sut y byddai'r system honno'n gweithio i ni. Mae'n bwysig ein bod yn cael hynny er mwyn inni allu craffu'n ofalus ar y Bil mewnfudo pan ddaw. Nid wyf wedi cael fy argyhoeddi eto y bydd y system bwyntiau arfaethedig yn cyflawni dros Gymru mewn gwirionedd. Felly, credaf fod angen inni edrych yn ofalus iawn ar y dyfodol. Rwy'n gobeithio y bydd yn ddyfodol disglair; byddaf yn gweithio dros ddyfodol disglair, ond hefyd, byddwn yn craffu'n ofalus iawn i sicrhau bod unrhyw beth sy'n cael ei gyflwyno yn diwallu anghenion pobl Cymru.
On 23 June 2016, the UK voted to leave the European Union, Wales voted to leave, and did so again in the European elections last year. In the UK general election last month, the people of north Wales voted to get Brexit done. Yet, this Labour Welsh Government, backed by Plaid Cymru, have repeatedly refused to follow the people’s instructions on this and an increasing number of other matters.
Quoting businesses in north Wales, the Daily Post said last October,
'Uncertainty fuels uncertainty...We need an end to...Brexit uncertainty.'
Last November the Confederation of British Industry's director general said,
'So many businesses here in Wales are full of optimism and enthusiasm. They want to be talking about—and acting on—Welsh strengths. To signal that Wales is open for business. But desperately want to put an end to uncertainty.'
Yet, the Labour Welsh Government and Plaid Cymru have stoked up uncertainty at every opportunity. They scaremonger about the future of the NHS. However, the 2019 Conservative manifesto was crystal clear that our NHS is not for sale. It says:
'When we are negotiating trade deals, the NHS will not be on the table. The price the NHS pays for drugs will not be on the table. The services the NHS provides will not be on the table.'
They scaremonger about the UK shared prosperity fund—
Ar 23 Mehefin 2016, pleidleisiodd y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd, pleidleisiodd Cymru i adael, ac fe wnaeth hynny eto yn etholiadau Ewrop y llynedd. Yn etholiad cyffredinol y DU fis diwethaf, pleidleisiodd pobl gogledd Cymru o blaid cyflawni Brexit. Ac eto, mae'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, gyda chefnogaeth Plaid Cymru, wedi gwrthod dilyn cyfarwyddyd y bobl ar hyn a nifer gynyddol o faterion eraill dro ar ôl tro.
Gan ddyfynnu busnesau yng ngogledd Cymru, dywedodd y Daily Post fis Hydref diwethaf,
Mae ansicrwydd yn tanio ansicrwydd... Mae angen diwedd ar... ansicrwydd Brexit.
Fis Tachwedd diwethaf, dywedodd cyfarwyddwr cyffredinol Cydffederasiwn Diwydiant Prydain,
Mae cymaint o fusnesau yma yng Nghymru yn llawn optimistiaeth a brwdfrydedd. Maent eisiau siarad am gryfderau Cymru—a gweithredu arnynt. Er mwyn dangos bod Cymru ar agor i fusnes. Ond maent yn daer am roi terfyn ar ansicrwydd.
Ac eto, mae Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru wedi bwydo'r ansicrwydd ar bob cyfle. Maent yn codi bwganod ynghylch dyfodol y GIG. Fodd bynnag, roedd maniffesto 2019 y Ceidwadwyr yn gwbl glir nad yw ein GIG ar werth. Mae'n dweud:
Pan fyddwn yn trafod cytundebau masnach, ni fydd y GIG yn rhan o'r drafodaeth. Ni fydd y pris y mae'r GIG yn ei dalu am gyffuriau yn rhan o'r drafodaeth. Ni fydd y gwasanaethau y mae'r GIG yn eu darparu yn rhan o'r drafodaeth.
Maent yn codi bwganod am gronfa ffyniant gyffredin y DU—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'll take one intervention, yes.
Fe gymeraf un ymyriad, gwnaf.
Thank you for taking the intervention, but the fact of the matter is that those are still within the clear objectives of negotiation of the US Government.
Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad, ond y gwir amdani yw bod y rheini'n dal yn i fod yn amcanion negodi clir gan Lywodraeth yr UDA.
In any negotiation, both sides go up with long wish lists, but a deal has to come out at the end and that's a red line for the UK Government.
They scaremonger about the UK shared prosperity fund, when our UK Conservative manifesto clearly stated that Wales will receive at least the same level of financial support as it currently receives from the EU. The UK Conservative Government also guaranteed that it will match funding for agriculture throughout this UK Parliament and, most importantly, will actually deliver on the Brexit that the people of Wales voted for and continue to support.
They scaremonger about the future of the Erasmus+ scheme funding opportunities for young people to train and study across Europe. However, the UK Government stated that as we enter negotiations with the EU on the future relationship, we want to ensure that UK and European students can continue to benefit from each other's world-leading education systems, and that it is wrong to say that the UK will quit the Erasmus scheme.
The Welsh Labour Government and Plaid Cymru scaremonger that the UK will no longer accept unaccompanied refugee children from Europe after EU withdrawal. However, the UK Government has stated that its policy on child refugees has not changed, and that they will continue to all that they can to enable children to claim asylum and be reunited with their families—[Interruption.] If it's short.
Mewn unrhyw drafodaethau, mae'r ddwy ochr yn dechrau gyda rhestrau hir o ddymuniadau, ond rhaid i gytundeb ddod allan ar y diwedd ac mae honno'n llinell goch i Lywodraeth y DU.
Maent yn codi bwganod ynghylch cronfa ffyniant gyffredin y DU, pan oedd ein maniffesto Ceidwadol yn y DU yn datgan yn glir y bydd Cymru'n cael o leiaf yr un lefel o gymorth ariannol ag a gaiff ar hyn o bryd gan yr UE. Roedd Llywodraeth Geidwadol y DU hefyd yn gwarantu y bydd yn rhoi arian cyfatebol i amaethyddiaeth drwy gydol y Senedd hon yn y DU ac yn bwysicaf oll, bydd yn cyflawni'r Brexit y pleidleisiodd pobl Cymru drosto ac y maent yn parhau i'w gefnogi.
Maent yn codi bwganod am ddyfodol cynllun Erasmus+ sy'n ariannu cyfleoedd i bobl ifanc hyfforddi ac astudio ar draws Ewrop. Fodd bynnag, dywedodd Llywodraeth y DU, wrth inni ddechrau negodi gyda'r UE ar y berthynas yn y dyfodol, ein bod am sicrhau y gall myfyrwyr y DU ac Ewrop barhau i elwa ar systemau addysg ei gilydd, systemau addysg sy'n arwain y byd, a'i bod yn anghywir dweud y bydd y DU yn rhoi'r gorau i gynllun Erasmus.
Mae Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru yn codi bwganod na fydd y DU yn derbyn plant sy'n ffoaduriaid ar eu pen eu hunain o Ewrop ar ôl iddi adael yr UE. Fodd bynnag, mae Llywodraeth y DU wedi dweud nad yw ei pholisi ar blant sy'n ffoaduriaid wedi newid, ac y byddant yn parhau i wneud popeth yn eu gallu i alluogi plant i hawlio lloches a chael eu haduno â'u teuluoedd—[Torri ar draws.] Os yw'n fyr.
It will be short. I appreciate what you just said. Then, why do you believe that the UK Government took those parts out of the EU (Withdrawal Agreement) Bill when they had been inserted by the Lords? They just rejected them totally. There was no need to reject them.
Fe fydd yn fyr. Rwy'n derbyn yr hyn rydych newydd ei ddweud. Felly, pam y credwch fod Llywodraeth y DU wedi tynnu'r rhannau hynny allan o Fil yr UE (Cytundeb Ymadael) ar ôl iddynt gael eu mewnosod gan yr Arglwyddi? Fe wnaethant eu gwrthod yn llwyr. Nid oedd angen eu gwrthod.
It's like receiving advice on poker playing from a bankrupt gambler.
The Labour Welsh Government and Plaid Cymru scaremonger about the forthcoming trade talks with the EU. However, Wales benefits from the clout of belonging to the UK single market and customs union, in which most of the Welsh economy is traded. As a former UK ambassador to both Germany and the US stated last week, missing from so much analysis is awareness that the EU's £94 billion trade surplus with the UK could be put at risk, and gives the UK a massive lever.
The recent Deloitte chief financial officer confidence survey demonstrates the biggest ever jump in business confidence, and Members opposite should stop trying to hammer their confidence. Last week, the International Monetary Fund predicted that the UK economy will grow faster than the eurozone this year, assuming an orderly Brexit and a steady transition to a new relationship, which we all want. PricewaterhouseCoopers's global chief executive officer survey found that European chief executives regard the UK as a key market for growth and investment, rated only behind the US, China and Germany internationally.
The Labour Welsh Government and Plaid Cymru scaremonger about losing EU money when, in reality, this is recycled UK money, and the UK Chancellor has stated that he will use his first budget after the UK leaves the EU to pump £100 billion into infrastructure projects across the UK to help left-behind parts of the UK and unleash the UK's potential.
The First Minister claims that the EU (Withdrawal Agreement) Act enables UK Ministers to amend the Government of Wales Act 2006 without consent from this Senedd. Yet, the UK Conservative Government has made clear that this Act does not enable UK Ministers to amend the devolved settlement and, in fact, will lead to greater powers for the Assembly as policy areas from the EU are passed down to devolved Governments.
As Boris Johnson delivers on his promise to get Brexit done by 31 January, let us build together an outward-looking Wales within a global United Kingdom.
Mae'n debyg i dderbyn cyngor ar chwarae pocer gan gamblwr sydd wedi colli ei arian i gyd.
Mae Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru yn codi bwganod am y trafodaethau masnach sydd i ddod gyda'r UE. Fodd bynnag, mae Cymru'n elwa o berthyn i farchnad sengl ac undeb tollau'r DU, lle mae'r rhan fwyaf o economi Cymru'n cael ei masnachu. Fel y dywedodd cyn-lysgennad y DU yn yr Almaen a'r Unol Daleithiau yr wythnos diwethaf, yr hyn sydd ar goll o gymaint o'r dadansoddiadau yw ymwybyddiaeth y gallai gwarged masnach yr UE gyda'r DU o £94 biliwn gael ei beryglu, ac mae hynny'n rhoi mantais enfawr i'r DU.
Mae arolwg hyder prif swyddog ariannol Deloitte yn ddiweddar yn dangos y naid fwyaf erioed yn hyder busnesau, a dylai'r Aelodau gyferbyn roi'r gorau i geisio rhoi ergyd i'w hyder. Yr wythnos diwethaf, rhagwelodd y Gronfa Ariannol Ryngwladol y bydd economi'r DU yn tyfu'n gyflymach nag ardal yr ewro eleni, gan gymryd y bydd Brexit a phontio esmwyth i berthynas newydd yn digwydd mewn modd trefnus, sef yr hyn y mae pawb ohonom yn ei ddymuno. Canfu arolwg prif weithredwr rhyngwladol PricewaterhouseCoopers fod prif weithredwyr Ewropeaidd o'r farn fod y DU yn farchnad allweddol ar gyfer twf a buddsoddiad, yn ail i'r Unol Daleithiau, Tsieina a'r Almaen yn unig yn rhyngwladol.
Mae Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru yn codi bwganod ynghylch colli arian yr UE er mai arian y DU wedi'i ailgylchu ydyw mewn gwirionedd, ac mae Canghellor y DU wedi datgan y bydd yn defnyddio ei gyllideb gyntaf ar ôl i'r DU adael yr UE i bwmpio £100 biliwn i mewn i brosiectau seilwaith ledled y DU i helpu rhannau o'r DU sydd wedi'u gadael ar ôl a rhyddhau potensial y DU.
Mae Prif Weinidog Cymru yn honni bod Deddf yr UE (Cytundeb Ymadael) yn galluogi Gweinidogion y DU i ddiwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006 heb gydsyniad y Senedd hon. Eto i gyd, mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi datgan yn glir nad yw'r Ddeddf hon yn galluogi Gweinidogion y DU i ddiwygio'r setliad datganoledig ac y bydd yn arwain at fwy o bwerau i'r Cynulliad mewn gwirionedd wrth i feysydd polisi o'r UE gael eu trosglwyddo i'r Llywodraethau datganoledig.
Wrth i Boris Johnson gyflawni ei addewid i gyflawni Brexit erbyn 31 Ionawr, gadewch i ni adeiladu Cymru sy'n edrych tuag allan mewn Teyrnas Unedig fyd-eang.
'Let the healing begin', said Boris Johnson after winning the general election, and judging by the contributions since, the healing process is going really well. [Laughter.] Reconciliation and healing require some reaching out by both sides of an argument. Otherwise, we have unseemly triumphalism on the part of the victors, and entrenched bitterness and despair on the part of the vanquished. Rubbing our noses in our defeat repeatedly—'You lost'—hardly constitutes reaching out in a spirit of mutual reconciliation and healing.
However, we are where we are. We are all leaving now, as Adam Price said this week. Healing means that it's time to start thinking positively, in spite of everything, time to turn from power grab to power gain, and to take advantage of some of the flexibilities afforded to Wales outside the European Union—flexibilities including the ability of the Development Bank of Wales to allow lending without the constraints of state aid rules; devolving power over corporation tax, capital gains tax on property, apprenticeship levy, air passenger duty and VAT; flexibilities like developing new procurement rules to support our foundational economy; flexibilities to create Welsh free ports at key ports and airports; flexibilities to develop Welsh work permits as part of a Welsh migration system. The red dragon of Wales taking back control. Letting Wales and its people be unleashed to realise their full, unfettered potential.
But Wales and its very existence faces is a very real threat because of the way Wales voted in the referendum. Wales voted to leave—austerity and people feeling left behind ensured that outcome. Now, I do believe that the outcomes of referendums should be respected, but that means all referendums, including the previous one here in Wales in 2011 for more powers for the Senedd, because recent events suggest that the outcome of the 2016 referendum somehow trumps the result of the 2011 referendum.
We have seen Welsh Government frozen out of the Brexit negotiations since they started in 2016—not even in the room. We have seen common frameworks, shared governance supposedly, with little evidence of the 'shared'. We have seen Welsh Government having no recognition in trade talks, as David Rees said, and with the shared prosperity fund, the details of where European funding goes have always been decided here in the Senedd for the last 20 years. Now Boris wants to decide. We face a power grab.
Bydded i'r iacháu ddechrau, meddai Boris Johnson ar ôl ennill yr etholiad cyffredinol, ac a barnu yn ôl y cyfraniadau ers hynny, mae'r broses iacháu yn mynd yn dda iawn. [Chwerthin.] Mae cymodi ac iacháu yn galw am rywfaint o estyn dwylo ar ran y ddwy ochr yn y ddadl. Fel arall, gwelwn ymorchestu aflednais ar ran y buddugwyr, a chwerwder ac anobaith dwfn ar ran y rhai a drechwyd. Prin fod rhwbio ein trwynau yn ein gorchfygiad dro ar ôl tro—'Fe golloch chi'—yn arwydd o estyn allan mewn ysbryd o gydgymodi ac iacháu.
Fodd bynnag, rydym yn y fan lle rydym. Mae pawb ohonom yn gadael yn awr, fel y dywedodd Adam Price yr wythnos hon. Mae iacháu yn golygu ei bod yn bryd dechrau meddwl yn gadarnhaol, er gwaethaf popeth, mae'n bryd symud o gipio pŵer i ennill pŵer, a manteisio ar rywfaint o'r hyblygrwydd a roddir i Gymru y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd—hyblygrwydd sy'n cynnwys gallu Banc Datblygu Cymru i ganiatáu benthyca heb gyfyngiadau rheolau cymorth gwladwriaethol; datganoli pŵer dros dreth gorfforaeth, treth enillion cyfalaf ar eiddo, ardoll prentisiaethau, toll teithwyr awyr a TAW; hyblygrwydd fel datblygu rheolau caffael newydd i gefnogi ein heconomi sylfaenol; hyblygrwydd i greu porthladdoedd rhydd Cymreig mewn porthladdoedd a meysydd awyr allweddol; hyblygrwydd i ddatblygu trwyddedau gwaith Cymreig fel rhan o system fudo Gymreig. Draig goch Cymru yn adfer rheolaeth. Gadael i Gymru a'i phobl gael eu rhyddhau i wireddu eu potensial llawn, dilyffethair.
Ond mae Cymru a'i bodolaeth yn wynebu bygythiad gwirioneddol oherwydd y ffordd y pleidleisiodd Cymru yn y refferendwm. Pleidleisiodd Cymru dros adael—fe wnaeth cyni a'r ffaith bod pobl yn teimlo wedi'u gadael ar ôl sicrhau'r canlyniad hwnnw. Nawr, credaf y dylid parchu canlyniadau refferenda, ond mae hynny'n golygu pob refferendwm, gan gynnwys yr un blaenorol yng Nghymru yn 2011 am ragor o bwerau i'r Senedd, gan fod digwyddiadau diweddar yn awgrymu bod canlyniad y refferendwm yn 2016 rywsut yn curo canlyniad refferendwm 2011.
Rydym wedi gweld Llywodraeth Cymru yn cael ei rhewi allan o'r negodiadau Brexit ers iddynt ddechrau yn 2016—nid yw yn yr ystafell hyd yn oed. Rydym wedi gweld fframweithiau cyffredin, cyd-lywodraethu honedig, heb fawr o dystiolaeth o'r 'cyffredin'. Gwelsom Lywodraeth Cymru'n cael dim cydnabyddiaeth mewn trafodaethau masnach, fel y dywedodd David Rees, a chyda'r gronfa ffyniant gyffredin, mae'r manylion ynglŷn â ble mae cyllid Ewropeaidd yn mynd bob amser wedi cael ei benderfynu yma yn y Senedd dros yr 20 mlynedd diwethaf. Nawr mae Boris am benderfynu. Rydym yn wynebu ymgais i gipio pŵer.
I'm grateful to you for taking the intervention, Dai. That is incorrect to say those decisions were taken here in the Senedd—they had to be approved in Brussels first under the seven-year envelope of cash attached to those redevelopment funds. So, you must recognise that there's a partnership to develop here, and we want to see that partnership develop with equal standing between the Welsh Government and the UK Government. But you cannot say that those decisions were only being taken here over the last 20 years.
Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad, Dai. Mae'n anghywir dweud bod y penderfyniadau hynny wedi cael eu gwneud yma yn y Senedd—bu'n rhaid eu cymeradwyo ym Mrwsel yn gyntaf o dan yr amlen saith mlynedd o arian a oedd ynghlwm wrth y cronfeydd ailddatblygu hynny. Felly, rhaid i chi gydnabod bod partneriaeth i ddatblygu yma, ac rydym am weld y bartneriaeth honno'n datblygu gyda statws cyfartal rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Ond ni allwch ddweud mai yma'n unig y câi'r penderfyniadau hynny eu gwneud dros yr 20 mlynedd diwethaf.
Not solely here. It didn’t involve UK Government.
And we've seen with the withdrawal agreement Bill all three devolved nations vote against it, and still it goes through. So, what of consent? Our consent here—does it actually mean anything? And clause 36 of the withdrawal agreement Bill—Westminster Parliament is sovereign. Whatever happened to the 'shared' part? Our powers are being rolled back.
Now, benches opposite would justify this on the basis of the general election result, and you can't argue with 365 Tory MPs—345 of them in England. This Conservative landslide is in England, yet our noses are being rubbed in it in Wales too, with your 14 MPs—[Interruption.] We've heard enough of you, Darren.
Nid yma'n unig. Nid oedd yn cynnwys Llywodraeth y DU.
Ac rydym wedi gweld gyda'r Bil cytundeb ymadael y tair gwlad ddatganoledig yn pleidleisio yn ei erbyn, ac mae'n dal i fynd drwodd. Felly, beth am gydsyniad? Ein cydsyniad ni yma—a yw'n golygu unrhyw beth mewn gwirionedd? A chymal 36 o'r Bil cytundeb ymadael—mae Senedd San Steffan yn sofran. Beth a ddigwyddodd i'r rhan 'gyffredin'? Mae ein pwerau'n cael eu cipio'n ôl.
Nawr, byddai'r meinciau gyferbyn yn cyfiawnhau hyn ar sail canlyniad yr etholiad cyffredinol, ac ni allwch ddadlau â 365 o ASau Torïaidd—345 ohonynt yn Lloegr. Mae'r tirlithriad Ceidwadol hwn yn digwydd yn Lloegr, ac eto mae ein trwynau ni'n cael eu rhwbio ynddo yng Nghymru hefyd, gan eich 14 o Aelodau Seneddol—[Torri ar draws.] Rydym wedi clywed digon oddi wrthych chi, Darren.
Are you taking an intervention?
A ydych chi'n derbyn ymyriad?
So, constitutionally, what of Wales? Ireland has cause to be become a united Ireland. Scotland may well go for independence. What of Wales? A Wales increasingly welded to England and ignored and sidelined and assimilated, or Wales forging its own path to independence, healing centuries of hurt?
Felly, yn gyfansoddiadol, beth am Gymru? Mae gan Iwerddon achos i ddod yn Iwerddon unedig. Mae'n ddigon posibl y bydd yr Alban yn mynd am annibyniaeth. Beth am Gymru? Cymru wedi'i weldio fwyfwy wrth Loegr a'i hanwybyddu a'i gwthio i'r cyrion a'i chymhathu, neu Gymru'n creu ei llwybr ei hun tuag at annibyniaeth, gan iacháu canrifoedd o loes?
As the great, late Winston Churchill said in 1947,
'there is the broad feeling in our country that the people should rule, continuously rule, and that public opinion, expressed by all constitutional means, should shape, guide, and control the actions of Ministers who are their servants and not their masters.'
These are very wise words that have eluded the Welsh Government. Despite the people of Wales voting to leave the European Union in a referendum held on 23 June 2016—
Fel y dywedodd y diweddar Winston Churchill yn 1947,
ceir teimlad cyffredinol yn ein gwlad y dylai'r bobl reoli, rheoli'n barhaus, ac y dylai barn y cyhoedd, a fynegir gan bob dull cyfansoddiadol, siapio, arwain a rheoli gweithredoedd Gweinidogion sy'n weision iddynt, nid yn feistri arnynt.
Dyma eiriau doeth iawn nad yw Llywodraeth Cymru wedi'u clywed. Er bod pobl Cymru wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd mewn refferendwm a gynhaliwyd ar 23 Mehefin 2016—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Just let me get going. You have campaigned to remain in the EU. You have proposed that Parliament should legislate for a referendum with 'remain' on the ballot paper. You have seen the First Minister here—and I don't refer to him as Mark Drakeford, despite everybody in this Chamber, on those benches, referring to our Prime Minister as 'Boris Johnson' or 'Johnson', even—with the First Minister of Scotland, call for a further referendum. And only last week, you voted against the withdrawal agreement Bill.
Plaid Cymru are no better when it comes to respecting voter democracy either. Plaid Cymru tabled a motion calling on the Assembly to declare its unequivocal support for a confirmatory referendum on any proposal by the Prime Minister to take the United Kingdom out of the European Union with 'remain' on the ballot paper. It has taken until now, only this week, for the leader of Plaid Cymru, Adam Price, to acknowledge that it is time to focus on the new opportunities that Brexit will bring.
Interestingly, I think that the penny may just have dropped with Plaid Cymru, and that they realise now that there could not be such a thing as an independent Wales within the EU. Mind you, it could be more down to the fact that they've realised that the forthcoming elections are around the corner, and they've seen the recent polls.
Gadewch i mi ddechrau arni. Rydych wedi ymgyrchu dros aros yn yr UE. Rydych wedi cynnig y dylai'r Senedd ddeddfu ar gyfer refferendwm gydag 'aros' ar y papur pleidleisio. Rydych wedi gweld y Prif Weinidog yma—ac nid wyf yn cyfeirio ato fel Mark Drakeford, er bod pawb yn y Siambr hon, ar y meinciau acw, yn cyfeirio at Brif Weinidog y DU fel 'Boris Johnson' neu 'Johnson' hyd yn oed—gyda Phrif Weinidog yr Alban, yn galw am refferendwm pellach. A'r wythnos diwethaf, fe wnaethoch bleidleisio yn erbyn y Bil cytundeb ymadael.
Nid yw Plaid Cymru'n ddim gwell chwaith pan ddaw'n fater o barchu democratiaeth pleidleiswyr. Cyflwynodd Plaid Cymru gynnig yn galw ar y Cynulliad i ddatgan ei gefnogaeth ddigamsyniol i refferendwm cadarnhau ar unrhyw gynnig gan y Prif Weinidog i fynd â'r Deyrnas Unedig allan o'r Undeb Ewropeaidd gydag 'aros' ar y papur pleidleisio. Mae wedi cymryd tan yn awr, yr wythnos hon, i arweinydd Plaid Cymru, Adam Price, gydnabod ei bod yn bryd canolbwyntio ar y cyfleoedd newydd a ddaw yn sgil Brexit.
Yn ddiddorol, credaf fod Plaid Cymru wedi deall o'r diwedd, a'u bod yn sylweddoli bellach na ellid cael y fath beth â Chymru annibynnol o fewn yr UE. Cofiwch chi, efallai ei fod yn deillio mwy o'u sylweddoliad fod yr etholiadau ar y gorwel, a'u bod wedi gweld yr arolygon barn diweddar.
I am grateful to the Member for giving way, despite the urgings of others in her party.
She quoted Winston Churchill. Does she also agree with what he said on 19 September 1946 in Zurich when he called for a united states of Europe?
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am ildio, er gwaethaf anogaeth eraill yn ei phlaid.
Fe ddyfynnodd Winston Churchill. A yw hi hefyd yn cytuno â'r hyn a ddywedodd ar 19 Medi 1946 yn Zurich pan alwodd am unol daleithiau Ewrop?
Well, I didn't hear that, so—. I wasn't around at that time.
But to put it simply, the EU sucks sovereignty from our national Government and places it in the hands of unelected commissioners, denying democracy, and rubbishing referendums has its own consequences. Winston Churchill quite rightly stated that people should rule and that Ministers are their servants, and not their masters. The people have held Welsh Labour and Plaid politicians to account, returning the highest number of Welsh Conservative MPs since 1983 and my own MP, with a much-improved majority, Robin Millar. My colleagues are keeping to our manifesto commitments and I am delighted that Wales, along with the rest of the UK, will leave the EU at 11 o'clock on 31 January.
It is now time for you to commit to engaging positively with the UK Government as the United Kingdom leaves the EU. It is now time to make the most of the benefits Brexit will bring. Do you know what is sad for me as an Assembly Member? When I've heard people on those benches say, 'Oh, I can't wait till it all goes wrong and then see what you say.' [Interruption.] I have heard that being shouted across the Chamber.
The UK will be able to forge new trade deals for the first time in nearly half a century. It is about creating a global Britain and we are on track to doing just that. Already, around 20 continuity deals have been agreed, covering 50 countries or territories. However, we are also determined to ensure a close relationship with the EU too. [Interruption.] No, sorry. I don't see why it has to be either/or. Given that we are already aligned and that our trade deficit with the EU was £64 billion in 2017, I am confident that a new free trade agreement will be secured by the end of this year. The UK Government is looking out for businesses and creating a platform from which they can flourish. For example, our Prime Minister, the Right Honourable Boris Johnson MP, has increased export financing support, built a new platform to help small and medium-sized enterprises with contracts abroad, and developed a strategy to help increase British exports to 35 per cent of gross domestic product.
We are looking out for our farmers, too, as there is a clear commitment that we will not give up on our excellent food standards. Any new products wishing to enter the UK market must comply with our high standards on animal welfare and food safety.
Wales voted to leave, the people voted to leave, so I am proud that we as Welsh Conservatives are doing everything possible to support the best interests of every corner of our nation. The Prime Minister, the Right Honourable Boris Johnson MP, has confirmed that the EU cash Wales currently receives will be matched, and the new shared prosperity fund will provide an opportunity to tackle deprivation and raise living standards in some of the poorest parts of Wales. Brexit can be and is, in fact, a bright light for Wales, so I for one will be celebrating its deliverance on Friday night and the start of a global Britain, global Wales. And I'll be doing the Westminster bongs at exactly 11 o'clock.
Wel, ni chlywais hynny, felly—. Nid oeddwn yn bodoli bryd hynny.
Ond o'i roi'n syml, mae'r UE yn sugno sofraniaeth oddi wrth ein Llywodraeth genedlaethol ac yn ei rhoi yn nwylo comisiynwyr anetholedig, ac mae i wadu democratiaeth, a lladd refferenda ei ganlyniadau ei hun. Dywedodd Winston Churchill yn gwbl gywir mai'r bobl a ddylai reoli ac mai eu gweision yw Gweinidogion, nid eu meistri. Mae'r bobl wedi dwyn gwleidyddion Llafur Cymru a Phlaid Cymru i gyfrif, gan ddychwelyd y nifer uchaf o ASau Ceidwadol o Gymru ers 1983 yn ogystal â fy AS fy hun, Robin Millar, gyda mwyafrif llawer mwy o faint. Mae fy nghydweithwyr yn cadw at ymrwymiadau ein maniffesto, ac rwyf wrth fy modd y bydd Cymru, ynghyd â gweddill y DU, yn gadael yr UE am 11 o'r gloch ar 31 Ionawr.
Mae'n bryd i chi ymrwymo yn awr i ymgysylltu'n gadarnhaol â Llywodraeth y DU wrth i'r Deyrnas Unedig adael yr UE. Mae'n bryd manteisio i'r eithaf yn awr ar y manteision a ddaw yn sgil Brexit. Ac a wyddoch chi beth sy'n drist i mi fel Aelod Cynulliad? Pan glywaf bobl ar y meinciau acw'n dweud, 'O, alla i ddim aros nes bod y cyfan yn mynd o chwith a gweld beth fyddwch chi'n ei ddweud wedyn.' [Torri ar draws.] Clywais hynny'n cael ei weiddi ar draws y Siambr.
Bydd y DU yn gallu creu cytundebau masnach newydd am y tro cyntaf mewn bron i hanner canrif. Mae'n ymwneud â chreu Prydain fyd-eang ac rydym ar y trywydd iawn i wneud hynny. Eisoes, cytunwyd ar tua 20 o gytundebau parhad, sy'n cynnwys 50 o wledydd neu diriogaethau. Fodd bynnag, rydym yn benderfynol hefyd o sicrhau perthynas agos â'r UE. [Torri ar draws.] Na, mae'n ddrwg gennyf. Nid wyf yn gweld pam y mae'n rhaid iddo fod yn naill ai/neu. O gofio ein bod eisoes wedi ein cysylltu a bod ein diffyg masnach gyda'r UE yn £64 biliwn yn 2017, rwy'n hyderus y bydd cytundeb masnach rydd newydd wedi ei sicrhau erbyn diwedd y flwyddyn. Mae Llywodraeth y DU yn gofalu am fusnesau ac yn creu platfform y gallant ffynnu ohono. Er enghraifft, mae ein Prif Weinidog, y Gwir Anrhydeddus Boris Johnson AS, wedi cynyddu cymorth i ariannu allforion, wedi adeiladu platfform newydd i helpu busnesau bach a chanolig eu maint gyda chontractau dramor, ac wedi datblygu strategaeth i helpu i gynyddu allforion Prydain i 35 y cant o'r cynnyrch domestig gros.
Rydym yn gofalu am ein ffermwyr hefyd, gan fod ymrwymiad clir na fyddwn yn rhoi'r gorau i'n safonau bwyd rhagorol. Rhaid i unrhyw gynhyrchion newydd sy'n dymuno dod i mewn i farchnad y DU gydymffurfio â'n safonau uchel o ran lles anifeiliaid a diogelwch bwyd.
Pleidleisiodd Cymru i adael, pleidleisiodd y bobl i adael, felly rwy'n falch ein bod ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn gwneud popeth posibl i gefnogi buddiannau gorau pob rhan o'n gwlad. Mae'r Prif Weinidog, y Gwir Anrhydeddus Boris Johnson AS, wedi cadarnhau y bydd yr un faint o arian yn dod i Gymru ag sy'n dod o'r UE ar hyn o bryd, a bydd y gronfa ffyniant gyffredin newydd yn cynnig cyfle i fynd i'r afael ag amddifadedd a chodi safonau byw yn rhai o'r rhannau tlotaf o Gymru. Gall Brexit fod, ac mae Brexit, yn olau disglair i Gymru, felly, yn bersonol, byddaf yn dathlu ei gyflawniad nos Wener a dechrau Prydain fyd-eang, Cymru fyd-eang. A byddaf yn gwneud bongs San Steffan am 11 o'r gloch ar ei ben.
I trust the Member enjoys her party and her bongs. I was speaking yesterday to the First Minister about the different ways in which we were marking Brexit day, and I'm glad to see the Conservatives bring forward this motion today. I hear voices from various sides saying that we should come together, and I think that is a worthy sentiment. I'm disappointed that the Welsh Government do not appear to be prepared to back this Conservative motion, because it strikes me that it should be unobjectionable to them, and I think that would have helped to forge common ground across the Chamber.
David Rees spoke—and I've heard other Labour Members say similar things—and he said that he fully recognised and accepted the result of the referendum. I do recall him also saying that in 2016, and, when I served on his committee, he initially referred to, 'When we left the European Union', and then it became 'if', and then, with his party, he campaigned for a second referendum to set that result aside and have another one. [Interruption.] I will take an intervention.
Hyderaf y bydd yr Aelod yn mwynhau ei pharti a'i bongs. Roeddwn yn siarad ddoe â Phrif Weinidog Cymru am y gwahanol ffyrdd y byddem yn nodi diwrnod Brexit, ac rwy'n falch o weld y Ceidwadwyr yn cyflwyno'r cynnig hwn heddiw. Clywaf leisiau o wahanol ochrau yn dweud y dylem ddod ynghyd, a chredaf fod hwnnw'n deimlad clodwiw. Rwy'n siomedig nad yw'n ymddangos fel pe bai Llywodraeth Cymru yn barod i gefnogi'r cynnig hwn gan y Ceidwadwyr, oherwydd mae'n fy nharo i na ddylai fod yn wrthun iddynt, ac rwy'n credu y byddai hynny wedi helpu i greu tir cyffredin ar draws y Siambr.
Siaradodd David Rees—a chlywais Aelodau Llafur eraill yn dweud pethau tebyg—a dywedodd ei fod yn llwyr gydnabod ac yn derbyn canlyniad y refferendwm. Rwy'n ei gofio'n dweud hynny yn 2016 hefyd, a phan oeddwn yn gwasanaethu ar ei bwyllgor, fe gyfeiriai ar y dechrau at, 'Pan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd', ac yna trodd yn 'Os', ac yna, gyda'i blaid, ymgyrchodd am ail refferendwm i roi'r canlyniad hwnnw i'r naill ochr a chael un arall. [Torri ar draws.] Fe dderbyniaf ymyriad.
I thank the Member for taking an intervention. Clearly, one of the problems we saw in 2016 to 2019 was the total chaos that was being put upon the whole process by the Conservative Government. We saw failure after failure after failure to actually deliver on that and to get a deal done that would be to the benefit of Wales. Don't you agree, in that situation, you cannot support something that does not deliver for the people of Wales?
Diolch i'r Aelod am dderbyn ymyriad. Yn amlwg, un o'r problemau a welsom yn 2016 i 2019 oedd yr anhrefn llwyr a gafodd ei roi ar yr holl broses gan y Llywodraeth Geidwadol. Gwelsom fethiant ar ôl methiant ar ôl methiant i'w gyflawni mewn gwirionedd a chael cytundeb a fyddai'n fuddiol i Gymru. Onid ydych yn cytuno, yn y sefyllfa honno, na allwch gefnogi rhywbeth nad yw'n cyflawni dros bobl Cymru?
No, I don't agree. I accept the first part of the Member's statement, particularly with reference to Theresa May's Government and the way it acted. It's not for me to defend Theresa May's Government, but I would note that it was also the behaviour of the Labour Party in the Commons that led to the situation we had. And I'm afraid I doubt the sincerity of many of those MPs who were effectively seeking to block Brexit by voting against any deal, intending to vote against any deal—even when they were given everything they'd been asking for, including a customs union, they demanded more. And they gambled on trying to block Brexit, elect a Corbyn Government, and then have a second referendum and win, and it be remain, so we stay in the EU. Now, we can judge how sensible or otherwise that gamble was, and I think that was the reference to the bankrupt gamblers that you heard—[Interruption.]—that you heard earlier.
But—but—in the spirit of magnanimity, I would like to accept the sincerity of what you said today, David, because I think it's in the interests of all of us that we seek to move on and to make the best of Brexit wherever we individually came. And I accept that those who—. I think five sixths of the Chamber voted remain compared to the one sixth of us who voted to leave. I do not denigrate the patriotism of those who made a different assessment as to the advantages than I did, and we shall now seek to move forward together and get the best we can for Wales and for the United Kingdom.
On which note, I move to Dai Lloyd's speech. I thought it was very revealing, the exchange that he had with Andrew R.T. Davies. He didn't actually object and say the UK was taking more powers than the EU; it was the fact that it was the UK Government rather than the EU that he objected to. And I take a pragmatic approach on this and support 4c of this motion,
'establishing a new approach to regional investment',
because it's important to recognise that that money, whether it's specifically for regional development funds or whether it's to fill that £15 billion fiscal gap that we have in Wales, comes from the rest of the United Kingdom and primarily from England. And the aim of regional development is to try and lever up areas that are at the time they're receiving that money less well off. And I think there is a role for the UK Government, and also a very full role for the Welsh Government. And those roles will be different than they were within the EU structures. And, overall, I would be happy to see something where the relative powers and influence of the UK Government on the spending of regional development money coming from the UK in Wales is no greater than that that was taken by the EU, but I think we should have a pragmatic approach to try and make that work.
Dai refers to the 2011 referendum and to the 2016 referendum, and I think one issue that we have is, because of the last three and a half years and how this Assembly has acted, and the motion after motion after motion to expressly, or, in effect, block Brexit, when Wales voted to leave, for many voters, that has reduced their assessment of this place and their attachment to our National Assembly. And I think we need to recognise that. And that's happened again. Whatever the rationale that was given at the vote, voting against that LCM and then saying how terrible is the UK Government's pressing ahead despite all three devolved legislatures voting, or administrations voting—being—against it, ignores the fact that Wales voted to leave the European Union. That is the deal. It's not particularly a deal that my party thinks is a great deal, but it's the deal that's there. It's a lot better than Theresa May's deal. We're coming out, we're going to have Brexit—
Na, nid wyf yn cytuno. Rwy'n derbyn rhan gyntaf datganiad yr Aelod, yn enwedig y cyfeiriad at Lywodraeth Theresa May a'r ffordd y gweithredodd. Nid fy lle i yw amddiffyn Llywodraeth Theresa May, ond hoffwn nodi mai ymddygiad y Blaid Lafur yn Nhŷ'r Cyffredin a arweiniodd at y sefyllfa a gawsom. Ac rwy'n ofni fy mod yn amau didwylledd llawer o'r ASau a geisiodd rwystro Brexit i bob pwrpas drwy bleidleisio yn erbyn unrhyw gytundeb, gan fwriadu pleidleisio yn erbyn unrhyw gytundeb—hyd yn oed pan gawsant bopeth y gwnaethant ofyn amdano, gan gynnwys undeb tollau, fe wnaethant fynnu mwy. Ac roeddent yn gamblo ar geisio rhwystro Brexit, ethol Llywodraeth Corbyn, a chael ail refferendwm ac ennill, a bod pleidlais dros aros, fel ein bod yn aros yn yr UE. Nawr, gallwn farnu pa mor synhwyrol neu fel arall oedd y gambl, a chredaf mai dyna oedd y cyfeiriad at y gamblwyr a gollodd bopeth y clywsoch amdanynt—[Torri ar draws.]—yn gynharach.
Ond—ond—mewn ysbryd mawrfrydig, hoffwn dderbyn didwylledd yr hyn a ddywedoch chi heddiw, David, oherwydd credaf ei bod o fudd i bob un ohonom geisio symud ymlaen a gwneud y gorau o Brexit o ble bynnag y daethom fel unigolion. Ac rwy'n derbyn fod y rhai—. Rwy'n credu bod pum rhan o chwech o'r Siambr wedi pleidleisio dros aros o gymharu â'r un rhan o chwech ohonom a bleidleisiodd dros adael. Nid wyf yn bychanu gwladgarwch y rhai a wnaeth asesiad gwahanol o'r manteision i'r hyn a wneuthum i, a byddwn yn awr yn ceisio symud ymlaen gyda'n gilydd a chael y gorau a allwn i Gymru ac i'r Deyrnas Unedig.
Ar y nodyn hwnnw, symudaf ymlaen at araith Dai Lloyd. Roeddwn yn meddwl ei bod yn ddadlennol iawn, y ddadl a gafodd gydag Andrew R.T. Davies. Ni wnaeth wrthwynebu a dweud bod y DU yn cymryd mwy o bwerau na'r UE; y ffaith mai Llywodraeth y DU yn hytrach na'r UE ydoedd a wrthwynebai. Ac rwy'n mabwysiadu ymagwedd bragmatig ar hyn ac yn cefnogi 4c o'r cynnig hwn,
'sefydlu dull newydd o ymdrin â buddsoddi rhanbarthol',
oherwydd mae'n bwysig cydnabod bod yr arian hwnnw, boed yn benodol ar gyfer cronfeydd datblygu rhanbarthol neu i lenwi'r bwlch cyllidol o £15 biliwn sydd gennym yng Nghymru, yn dod o weddill y Deyrnas Unedig ac o Loegr yn bennaf. A nod datblygu rhanbarthol yw ceisio gwella ardaloedd sy'n llai cefnog ar yr adeg pan fyddant yn cael yr arian hwnnw. Ac rwy'n credu bod rôl i Lywodraeth y DU, a rôl lawn iawn i Lywodraeth Cymru hefyd. A bydd y rolau hynny'n wahanol i'r hyn oeddent o fewn strwythurau'r UE. Ac yn gyffredinol, buaswn yn falch o weld rhywbeth lle nad yw pwerau a dylanwad cymharol Llywodraeth y DU ar wario arian datblygu rhanbarthol sy'n dod o'r DU yng Nghymru yn fwy na'r hyn a gymerwyd gan yr UE, ond credaf y dylem gael ymagwedd bragmatig i geisio gwneud i hynny weithio.
Cyfeiria Dai at refferendwm 2011 ac at refferendwm 2016, a chredaf mai un mater sy'n codi, oherwydd y tair blynedd a hanner diwethaf a sut y mae'r Cynulliad hwn wedi gweithredu, a'r cynnig ar ôl cynnig ar ôl cynnig, yn benodol neu o ran eu heffaith, i atal Brexit, er bod Cymru wedi pleidleisio dros adael, i lawer o bleidleiswyr mae hynny wedi gostwng eu hasesiad o'r lle hwn a'u hymlyniad i'n Cynulliad Cenedlaethol. Ac rwy'n credu bod angen i ni gydnabod hynny. Ac mae hynny wedi digwydd eto. Beth bynnag fo'r rhesymeg a roddwyd adeg y bleidlais, mae pleidleisio yn erbyn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwnnw a dweud wedyn pa mor ofnadwy yw Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen er bod y tair deddfwrfa neu weinyddiaeth ddatganoledig wedi pleidleisio yn ei erbyn ac yn ei wrthwynebu, yn anwybyddu'r ffaith bod Cymru wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd. Dyna'r cytundeb. Nid yw'n gytundeb y mae fy mhlaid yn meddwl ei fod yn un arbennig o wych, ond dyna'r cytundeb. Mae'n llawer gwell na chytundeb Theresa May. Rydym yn gadael, rydym yn mynd i gael Brexit—
He's out of time; he's out of time.
Nid oes ganddo amser; nid oes ganddo amser ar ôl.
—let's make a success of it. Let's work together.
—gadewch i ni ei wneud yn llwyddiant. Gadewch i ni weithio gyda'n gilydd.
Well, I rise to support the motion so rumbustiously moved by Darren Millar this afternoon. And, for me, Friday will be the culmination of a lifetime's work, as I joined the Anti Common Market League in July 1967 as a schoolboy in Ammanford, and it has been the skein that has run through my whole political life, which has, as Members know, taken often some surprising turns, perhaps not least to have brought me here.
But the most surprising of all was when I was appointed to the EU Council of Ministers by John Major to represent the UK on internal market matters. I've never wavered throughout my entire life, and, indeed, in doing that job, from my belief that Britain—and that includes Wales, obviously—would be much better governed if those who are taking the ultimate decisions about our laws were elected by, and accountable to, the people. And this opaque unelected technocracy in Brussels, which is so worshipped by so many remainers, has always been a rather incredible fetish to me. I've never really understood why anybody would approve that as being the best form of government.
Carwyn Jones mentioned Winston Churchill earlier on. Churchill famously said that democracy is the worst of all political systems until you consider the alternatives. And it is, of course, a calumny to say that Churchill's Zurich speech in 1946 was actually an endorsement of the European Union, because Churchill famously said—[Interruption.] No, but this was the precursor of it, the precursor of the European movement, which was founded, I think, in the following year.
As Churchill famously said:
'We are with Europe, but not of it. We are linked, but not comprised.'
And he saw Europe as a unity in conjunction with the British empire, which we then still had—as being, together, two great forces for good in the world. But he never actually saw Britain as part of that European entity.
And, over the course of the last 50 years, I have fought to achieve what we are going to achieve on Friday. So, it's actually a very moving moment for me, and what we make of it, of course, is entirely up to us. A nation ultimately succeeds or fails according to the strength and determination of its own people.
Wel, rwy'n codi i gefnogi'r cynnig a gafodd ei gyflwyno mor gadarn gan Darren Millar y prynhawn yma. Ac i mi, dydd Gwener fydd penllanw gwaith oes, gan i mi ymuno â'r gynghrair a wrthwynebai'r farchnad gyffredin ym mis Gorffennaf 1967 yn fachgen ysgol yn Rhydaman, a bu'n elfen sydd wedi rhedeg drwy fy holl fywyd gwleidyddol, sydd, fel y gŵyr yr Aelodau, wedi wynebu troeon annisgwyl yn fynych, ac nid yn lleiaf yr un a ddaeth â mi yma.
Ond yr hyn a barodd y syndod mwyaf oedd pan gefais fy mhenodi i Gyngor Gweinidogion yr UE gan John Major i gynrychioli'r DU ar faterion y farchnad fewnol. Ar hyd fy oes, ac yn wir, wrth wneud y swydd honno, nid wyf erioed wedi gwyro yn fy nghred y byddai Prydain—ac mae hynny'n cynnwys Cymru, yn amlwg—yn cael ei llywodraethu'n llawer gwell pe bai'r rhai sy'n gwneud y penderfyniadau terfynol am ein cyfreithiau yn cael eu hethol gan, ac yn atebol i'r bobl. Ac mae'r dechnocratiaeth anetholedig ym Mrwsel, sy'n cael ei haddoli i'r fath raddau gan gynifer o'r rhai sydd am aros, bob amser wedi bod yn destun syndod braidd yn anhygoel i mi. Nid wyf erioed wedi deall yn iawn pam y byddai unrhyw un yn cymeradwyo hynny fel y ffurf orau ar lywodraeth.
Soniodd Carwyn Jones am Winston Churchill yn gynharach. Dywedodd Churchill y geiriau cyfarwydd mai democratiaeth yw'r gwaethaf o bob system wleidyddol nes i chi ystyried y dewisiadau eraill. Ac wrth gwrs, camgyhuddiad yw dweud bod araith Zurich Churchill yn 1946 yn cymeradwyo'r Undeb Ewropeaidd mewn gwirionedd, oherwydd dywedodd Churchill—[Torri ar draws.] Na, ond dyma'i ragflaenydd, rhagflaenydd y mudiad Ewropeaidd, a sefydlwyd, rwy'n credu, yn y flwyddyn ganlynol.
Fel y dywedodd Churchill yn enwog:
Rydym ni gydag Ewrop, ond nid ohoni. Rydym wedi ein cysylltu, ond heb ein cyfaddawdu.
A gwelai Ewrop fel undod ar y cyd â'r ymerodraeth Brydeinig, a oedd yn dal i fod gennym bryd hynny—gyda'i gilydd fel y ddau rym mawr er daioni yn y byd. Ond ni welai Brydain fel rhan o'r endid Ewropeaidd hwnnw mewn gwirionedd.
Ac yn ystod y 50 mlynedd diwethaf, rwyf wedi brwydro i gyflawni'r hyn y byddwn yn ei gyflawni ddydd Gwener. Felly, mewn gwirionedd mae'n foment deimladwy iawn i mi, a mater i ni yn llwyr, wrth gwrs, yw'r hyn a wnawn ohono. Mae cenedl yn llwyddo neu'n methu yn y pen draw yn ôl cryfder a phenderfyniad ei phobl ei hun.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes.
Gwnaf.
I just wonder, given the historical sweep and span that he has today, whether, looking back, he would have any regrets for his own role in voting for the Maastricht treaty?
O ystyried yr ehangder a'r rhychwant hanesyddol sydd ganddo heddiw, tybed a fyddai'n difaru unrhyw beth, wrth edrych yn ôl, am ei rôl ei hun yn pleidleisio dros gytuniad Maastricht?
Well, I'm afraid the Member is—[Interruption.] I'm afraid the Member is very sadly mistaken, because although I was at the time a Government whip, I spent so much time trying to persuade Teresa Gorman to vote for the Government that I actually missed the division itself. [Laughter.] And so I was the only member of the Government who did not vote for the Maastricht treaty. So, I'm grateful to the Member for allowing me to establish still more impressive credentials, but—. And I survived.
So, what we make of Brexit is entirely up to us. And I'm rather disturbed, therefore, that Sajid Javid said last week that the:
'first priority is...getting the agreement with the EU',
which I think is a foolish negotiating tactic, because Steve Mnuchin, the American Treasury Secretary, said the other day that the US was
'prepared to dedicate a lot of resources'
to securing a trade deal with the UK this year, and he said
'the UK and US have very similar economies with a big focus on services, and I think this will be a very important relationship.'
[Interruption.] Yes, I give way again.
Wel, rwy'n ofni bod yr Aelod—[Torri ar draws.] Rwy'n ofni bod yr Aelod yn camgymryd yn arw, oherwydd er mai chwip y Llywodraeth oeddwn i ar y pryd, treuliais gymaint o amser yn ceisio perswadio Teresa Gorman i bleidleisio dros y Llywodraeth nes i mi fethu'r bleidlais ei hun. [Chwerthin.] Ac felly fi oedd yr unig aelod o'r Llywodraeth na phleidleisiodd dros gytuniad Maastricht. Felly, rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am ganiatáu i mi nodi cymwysterau mwy trawiadol byth, ond—. Ac fe wneuthum oroesi.
Felly, mater i ni yn llwyr yw'r hyn a wnawn o Brexit. Ac rwy'n pryderu braidd, felly, fod Sajid Javid wedi dweud yr wythnos diwethaf:
y flaenoriaeth gyntaf yw... cael y cytundeb â'r UE,
sydd, yn fy marn i, yn dacteg negodi ffôl, oherwydd dywedodd Steve Mnuchin, Ysgrifennydd Trysorlys America, y diwrnod o'r blaen fod yr Unol Daleithiau
yn barod i neilltuo llawer o adnoddau
ar gyfer sicrhau cytundeb masnach gyda'r DU eleni, a dywedodd
mae gan y DU a'r UDA economïau tebyg iawn gyda ffocws mawr ar wasanaethau, ac rwy'n credu y bydd hon yn berthynas bwysig iawn.
[Torri ar draws.] Gwnaf, fe ildiaf eto.
I thank the Member. Is it also acceptable, in your consideration, that the reason the US want to do a quick deal with the UK is to weaken an agreement and therefore strengthen their argument against the EU by getting us in a weaker position so they can argue with the EU that the UK has already accepted the lower standards and, therefore, the EU wants to ask to do the same? So, it's in their interests, not in ours.
Diolch i'r Aelod. A yw hefyd yn dderbyniol, yn eich barn chi, mai'r rheswm y mae'r UDA am lunio cytundeb cyflym gyda'r DU yw er mwyn gwanhau cytundeb ac felly gryfhau eu dadl yn erbyn yr UE drwy ein cael mewn sefyllfa wannach fel y gallant ddadlau â'r UE fod y DU eisoes wedi derbyn y safonau is a bod yr UE felly am ofyn i wneud yr un peth? Felly, er eu budd hwy y mae, nid ein budd ni.
Well, the United States Government obviously has to look out for itself, and it will, but our interests do happen to coincide in this particular instance. Our hand will be stronger with the EU if we've done a deal with the United States, and there are plenty of other countries that are lining up to do those deals as well. I'm therefore rather disappointed that Boris Johnson's Government doesn't seem to see that the Theresa May tactic of sucking up to the EU is bound to fail, because they will take whatever they're offered and ask for more. The United States is offering us something and now they might be regarded as being snubbed.
Taking back control of our borders, similarly, is vitally important. We've added 6.7 million people to our population in the last 20 years, and this rate of increase cannot be sustained. Now, we have the opportunity, as the motion says, to have a non-discriminatory immigration policy, which, if used according to the opportunities, will perhaps deal with some of the causes of why people voted to leave the European Union in the first place. Immigration was a massive part of that campaign.
Regrettably, my time is running out. So, I think we should all congratulate Boris Johnson, whatever the flaws in his agreement, and there are many—not least the line down the Irish sea. He has actually achieved what we set out to do, which is to leave the EU legally, on Friday.
Wel, mae'n amlwg fod Llywodraeth yr Unol Daleithiau yn gorfod gofalu amdani ei hun, ac fe wnaiff, ond mae ein buddiannau'n digwydd cyd-daro yn yr enghraifft benodol hon. Bydd ein llaw yn gryfach gyda'r UE os byddwn wedi dod i gytundeb gyda'r Unol Daleithiau, ac mae digonedd o wledydd eraill yn ciwio i wneud y cytundebau hynny hefyd. Rwyf braidd yn siomedig felly nad yw Llywodraeth Boris Johnson fel pe bai'n gweld bod tacteg Theresa May o seboni'r UE yn siŵr o fethu, oherwydd byddant yn cymryd beth bynnag a gynigir iddynt a gofyn am ragor. Mae'r Unol Daleithiau yn cynnig rhywbeth i ni ac yn awr gallent ystyried eu bod yn cael eu hanwybyddu.
Mae adfer rheolaeth dros ein ffiniau, yn yr un modd, yn hanfodol bwysig. Rydym wedi ychwanegu 6.7 miliwn o bobl at ein poblogaeth yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, ac ni ellir cynnal y gyfradd hon o gynnydd. Yn awr, mae gennym gyfle, fel y dywed y cynnig, i gael polisi mewnfudo nad yw'n gwahaniaethu, a fydd, o'i ddefnyddio yn ôl y cyfleoedd, yn mynd i'r afael â rhai o'r rhesymau pam y pleidleisiodd pobl dros adael yr Undeb Ewropeaidd yn y lle cyntaf o bosibl. Roedd mewnfudo'n rhan enfawr o'r ymgyrch honno.
Yn anffodus, mae fy amser yn brin. Felly, rwy'n credu y dylem i gyd longyfarch Boris Johnson, beth bynnag yw'r diffygion yn ei gytundeb, ac mae llawer ohonynt—yn enwedig y llinell ym môr Iwerddon. Mae wedi cyflawni'r hyn yr aethom ni ati i'w wneud, sef gadael yr UE yn gyfreithiol, ddydd Gwener.
Last Thursday, 23 January 2020, the Deputy Speaker of the House of Commons announced that the withdrawal agreement Bill had received Royal Assent. The British membership of the European Union will end at 11 o'clock on Friday evening. The Conservative Government has delivered on the promise made to the people of Great Britain to get Brexit done.
It is more than three and a half years ago that the British people voted for Brexit by a clear and decisive margin. In Wales, the margin of victory for leave was even greater than the United Kingdom percentage—far more, for example, than the margin of victory in the Welsh devolution referendum in 1997.
The passing of the withdrawal agreement Bill has been achieved in spite of the opposition of the Labour Party. Labour and its allies have tried to delay, frustrate and stop Brexit at every opportunity. Not a single Labour MP—not a single Labour MP—voted for the withdrawal agreement Bill. This shows that they have learned nothing from their crushing defeat at the last general election. To the very last moment—[Interruption.] Sorry, I haven't got time. My apologies.
To the very last moment, they have tried to overturn the referendum result and ignore the will of the people of Great Britain. After pledging to respect the result of the 2016 referendum, Labour's stance on Brexit has been ambiguous and lacking in credibility: yet another renegotiation of the deal followed by another referendum, a referendum where senior Labour figures said that they would campaign against their own withdrawal deal to remain in the EU. Indeed, Mr Jeremy Corbyn proved unable or unwilling to say—[Interruption.]—unable or unwilling to say what his position would be in a fresh referendum. And now the architect of the policy shambles is the frontrunner to replace Mr Corbyn as the Labour Party leader.
We all saw the result of this disconnect between the Labour leadership and its traditional voters in the result of the last general election. Labour suffered its worst defeat since 1935, winning fewer seats than in 1983. The result was equally dramatic in Wales—a string of Conservative gains means that it is now possible to travel from Abergavenny to Aberconwy without leaving a Conservative-held constituency.
In Wales, people voted to get Brexit done. This is not the end of Brexit, but it is perhaps the end of the beginning. We now enter a transition period phase to prepare for our new relationship with the EU. Although we will have left, our trading relationship will remain the same until new negotiations take place. The UK Government has made it clear that we want a deal to continue to trade with the EU with no tariffs, quotas or other barriers in place. With goodwill on both sides, I am confident that this can be achieved by the end of this year. Indeed, in December, a senior official of the German Government was quoted saying:
'As far as the trade agreement is concerned, I believe it is evident that what is known in Brussels as an off-the-shelf agreement—in other words a standard agreement that has already been negotiated in another context—can be negotiated relatively quickly with the United Kingdom'.
We can then deliver the benefits of Brexit, taking Britain out of EU laws, striking our own free trade deals around the globe, ending the jurisdiction of the European courts, controlling our own taxes and borders, and so on. Deputy Presiding Officer, now is the time to put the rancour of division of the past behind us. Now is the time to focus on delivering a bright and exciting future for Britain, strong and free. I support the motion. I think that two consecutive Prime Ministers of our party, Mr David Cameron and Theresa May, have sacrificed their honourable office to achieve this for the will of this great country, and this great country will survive and thrive, and it will certainly become Great Britain once again.
Ddydd Iau diwethaf, 23 Ionawr 2020, cyhoeddodd Dirprwy Lefarydd Tŷ'r Cyffredin fod y Bil cytundeb ymadael wedi cael Cydsyniad Brenhinol. Bydd aelodaeth Prydain o'r Undeb Ewropeaidd yn dod i ben am 11 o'r gloch nos Wener. Mae'r Llywodraeth Geidwadol wedi gwireddu'r addewid a wnaed i bobl Prydain i gyflawni Brexit.
Mae dros dair blynedd a hanner ers i bobl Prydain bleidleisio'n glir ac yn bendant dros Brexit. Yng Nghymru, roedd maint y fuddugoliaeth dros adael hyd yn oed yn fwy na chanran y Deyrnas Unedig—llawer mwy, er enghraifft, na maint y fuddugoliaeth yn refferendwm datganoli Cymru yn 1997.
Mae pasio'r Bil cytundeb ymadael wedi'i gyflawni er gwaethaf gwrthwynebiad y Blaid Lafur. Mae Llafur a'i chynghreiriaid wedi ceisio gohirio, rhwystro ac atal Brexit ar bob cyfle. Ni wnaeth yr un AS Llafur—ni wnaeth unrhyw AS Llafur—bleidleisio dros y Bil cytundeb ymadael. Dengys hyn nad ydynt wedi dysgu dim o'u methiant dinistriol yn yr etholiad cyffredinol diwethaf. Hyd at yr eiliad olaf—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, nid oes gennyf amser. Fy ymddiheuriadau.
Hyd y funud olaf, maent wedi ceisio gwrthdroi canlyniad y refferendwm ac anwybyddu ewyllys pobl Prydain. Ar ôl addo parchu canlyniad refferendwm 2016, mae safiad Llafur ar Brexit wedi bod yn amwys ac yn brin o hygrededd: ail-drafod y cytundeb unwaith eto fyth wedi'i ddilyn gan refferendwm arall, refferendwm lle dywedodd aelodau blaenllaw o'r blaid Llafur y byddent yn ymgyrchu yn erbyn eu cytundeb ymadael eu hunain er mwyn aros yn yr UE. Yn wir, profodd Mr Jeremy Corbyn yn analluog neu'n amharod i ddweud—[Torri ar draws.]—yn analluog neu'n amharod i ddweud beth fyddai ei safbwynt mewn refferendwm newydd. Ac yn awr pensaer yr annibendod polisi yw'r un sydd ar y blaen yn y ras i gymryd lle Mr Corbyn fel arweinydd y Blaid Lafur.
Gwelodd pob un ohonom ganlyniad y datgysylltiad hwn rhwng arweinyddiaeth y blaid Lafur a'i phleidleiswyr traddodiadol yng nghanlyniad yr etholiad cyffredinol diwethaf. Dioddefodd Llafur ei gorchfygiad gwaethaf ers 1935, gan ennill llai o seddi nag yn 1983. Roedd y canlyniad yr un mor ddramatig yng Nghymru—mae cyfres o enillion Ceidwadol yn golygu ei bod yn awr yn bosibl teithio o'r Fenni i Aberconwy heb adael etholaeth a ddelir gan y Ceidwadwyr.
Yng Nghymru, pleidleisiodd pobl i sicrhau bod Brexit yn digwydd. Nid diwedd Brexit yw hyn, ond efallai mai dyma ddiwedd y dechrau. Rydym yn awr yn dechrau ar gyfnod pontio i baratoi ar gyfer ein perthynas newydd â'r UE. Er y byddwn wedi gadael, bydd ein perthynas fasnachu yn aros yr un fath nes bod negodiadau newydd yn digwydd. Mae Llywodraeth y DU wedi dweud yn glir ein bod am gael cytundeb i barhau i fasnachu gyda'r UE heb unrhyw dariffau, cwotâu na rhwystrau eraill ar waith. Gydag ewyllys da ar y ddwy ochr, rwy'n hyderus y gellir cyflawni hyn erbyn diwedd y flwyddyn. Yn wir, ym mis Rhagfyr, dyfynnwyd uwch swyddog o Lywodraeth yr Almaen yn dweud:
Mewn perthynas â'r cytundeb masnach, credaf ei bod yn amlwg fod modd negodi'r hyn a adwaenir ym Mrwsel fel cytundeb oddi ar y silff—mewn geiriau eraill, cytundeb safonol sydd eisoes wedi'i negodi mewn cyd-destun arall—yn gymharol gyflym â'r Deyrnas Unedig.
Gallwn sicrhau manteision Brexit wedyn, gan dynnu Prydain allan o gyfreithiau'r UE, llunio ein cytundebau masnach rydd ein hunain o gwmpas y byd, rhoi terfyn ar awdurdodaeth y llysoedd Ewropeaidd, rheoli ein trethi a'n ffiniau ein hunain, ac yn y blaen. Ddirprwy Lywydd, nawr yw'r amser i roi'r chwerwder a rhaniadau'r gorffennol y tu ôl inni. Nawr yw'r amser i ganolbwyntio ar sicrhau dyfodol disglair a chyffrous i Brydain, yn gryf ac yn rhydd. Rwy'n cefnogi'r cynnig. Credaf fod dau Brif Weinidog o'n plaid yn olynol, sef Mr David Cameron a Theresa May, wedi aberthu eu swydd anrhydeddus i gyflawni hyn dros ewyllys y wlad wych hon, a bydd y wlad wych hon yn goroesi ac yn ffynnu, a bydd yn sicr o ddod yn Brydain Fawr unwaith eto.
Can I call on the Counsel General and the Brexit Minister, Jeremy Miles?
A gaf fi alw ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit, Jeremy Miles?
Dirprwy Lywydd, I am delighted to see that a healthy sense of irony is alive and well on the Conservative benches. Week in, week out, month in, month out, as I and colleagues here on the Government benches have presented statements on Brexit or debates on Brexit, Darren Millar has berated me across the Chamber, saying, 'What's new? What's new?' And yet, today, I look at the order paper and I see a motion in the name of the very same Darren Millar on the topic of Brexit. And I'm sure there'll be plenty of Members in the Chamber, listening with respect to his speech, saying, 'What's new?'
But today—I hope Members will forgive me—I want to look forward not back. We don't want to replay the arguments of the last three years. So, as a guide to our future approach to the negotiations with the European Union, we have just published a document that sets out our approach. In that document we are absolutely clear that we accept that, given the UK Government has the principal responsibility for international relations, the Prime Minister has a mandate from that election to pursue the path he advocated. So, we are leaving the European Union this week and heading towards an economic relationship based on a free trade agreement.
We, as a Government, accept that our vision of a Norway plus model, more or less, of the UK participating in the single market and the customs union, is no longer tenable. So, you will not hear us arguing for that proposition in the future, but we will continue to argue on the basis of the evidence and in the interests of the most prosperous future for Wales after Brexit for an economic relationship with the EU to be given top priority, and for this relationship to be based on minimising the non-tariff barriers as well as eliminating tariffs and quotas. And that, unless negotiations prove otherwise, is likely to require close regulatory alignment with the European Union, at least so far as goods and agri-foods are concerned.
The other matter that will now need to be grappled with is the future of the Sewel convention. This Senedd's rejection of the legislative consent motion was very significant, and the decision by the UK Parliament equally significant in pressing ahead with the withdrawal agreement Bill unamended, despite the fact that both the Scottish Parliament and the Northern Ireland Assembly also had voted in the same way. So, where does that leave the Sewel convention?
Sewel is a creation of devolution; an attempt to reconcile an outdated theory of untrammelled parliamentary sovereignty with a recognition of the democratic legitimacy of the devolved legislatures. This sort of constitutional halfway house is the product of an unwritten constitution and an unresolved political tension, where pragmatism eclipses principle when it comes to constitutional affairs.
We want to see a much clearer, tighter definition of Sewel. But without a thorough overhaul of our constitutional arrangements, we have to recognise the possibility of the UK Parliament consciously acting in a way that defies the will of the devolved legislatures. Until that reform comes, that power must only be used in extremis. So, while we regret that the UK Government did not do more to meet our legitimate concerns about the potential impact of the Bill on this Senedd's competence, we welcome its recognition that proceeding without consent in this case is wholly exceptional, and we will hold them to that and work with them, we hope, to try to strengthen Sewel to make sure that this time is the last.
Ddirprwy Lywydd, rwyf wrth fy modd o weld bod ymdeimlad iach o eironi yn fyw ac yn iach ar feinciau'r Ceidwadwyr. Wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis, wrth i mi a fy nghyd-Aelodau yma ar feinciau'r Llywodraeth gyflwyno datganiadau ar Brexit neu ddadleuon ar Brexit, mae Darren Millar wedi dweud y drefn wrthyf ar draws y Siambr, gan ddweud, 'Beth sy'n newydd? Beth sy'n newydd?' Ac eto, heddiw, rwy'n edrych ar y papur trefn ac rwy'n gweld cynnig yn enw'r un Darren Millar ar bwnc Brexit. Ac rwy'n siŵr y bydd digon o Aelodau yn y Siambr yn gwrando gyda pharch ar ei araith, ac yn dweud, 'Beth sy'n newydd?'
Ond heddiw—gobeithio y gwnaiff yr Aelodau faddau i mi—rwyf am edrych ymlaen nid yn ôl. Nid ydym am ailchwarae dadleuon y tair blynedd diwethaf. Felly, fel canllaw i'n hymagwedd yn y dyfodol at y negodiadau gyda'r Undeb Ewropeaidd, rydym newydd gyhoeddi dogfen sy'n nodi ein dull o weithredu. Yn y ddogfen honno, rydym yn gwbl glir ein bod yn derbyn, o gofio mai Llywodraeth y DU sydd â'r prif gyfrifoldeb dros gysylltiadau rhyngwladol, fod gan y Prif Weinidog fandad o'r etholiad i ddilyn y llwybr yr oedd yn ei argymell. Felly, rydym yn gadael yr Undeb Ewropeaidd yr wythnos hon ac yn anelu at berthynas economaidd sy'n seiliedig ar gytundeb masnach rydd.
Rydym ni, fel Llywodraeth, yn derbyn nad yw ein gweledigaeth o fodel tebyg i'r un Norwy a mwy, a welai'r DU yn cymryd rhan yn y farchnad sengl a'r undeb tollau, yn gynaliadwy mwyach. Felly, ni fyddwch yn ein clywed yn dadlau o blaid y cynnig hwnnw yn y dyfodol, ond parhawn i ddadlau ar sail y dystiolaeth ac er budd y dyfodol mwyaf llewyrchus i Gymru ar ôl Brexit, dros roi'r flaenoriaeth uchaf i berthynas economaidd gyda'r UE, ac i'r berthynas fod yn seiliedig ar leihau'r rhwystrau nad ydynt yn rhai tariff yn ogystal â dileu tariffau a chwotâu. Ac oni bai bod negodiadau'n profi fel arall, mae'n debygol y bydd angen i reoleiddio gyd-fynd yn agos â'r Undeb Ewropeaidd, o leiaf o ran nwyddau a bwydydd-amaeth.
Y mater arall y bydd angen rhoi sylw iddo yn awr yw dyfodol confensiwn Sewel. Roedd y ffaith bod y Senedd wedi gwrthod y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn arwyddocaol iawn, ac roedd penderfyniad Senedd y DU yr un mor arwyddocaol wrth fwrw ymlaen â'r Bil cytundeb ymadael heb ei ddiwygio, er bod Senedd yr Alban a Chynulliad Gogledd Iwerddon hefyd wedi pleidleisio yn yr un modd. Felly, ble mae hynny'n gadael confensiwn Sewel?
Creadigaeth datganoli yw Sewel; ymgais i gysoni damcaniaeth ynghylch sofraniaeth seneddol ddilyffethair â chydnabyddiaeth o gyfreithlondeb democrataidd y deddfwrfeydd datganoledig. Mae'r math hwn o dŷ hanner ffordd cyfansoddiadol yn gynnyrch cyfansoddiad anysgrifenedig a thensiwn gwleidyddol nad yw wedi'i ddatrys, lle mae pragmatiaeth yn bwrw egwyddor i'r cysgod mewn perthynas â materion cyfansoddiadol.
Rydym am weld diffiniad llawer cliriach a thynnach o Sewel. Ond heb ailwampio ein trefniadau cyfansoddiadol yn drylwyr, mae'n rhaid inni gydnabod y posibilrwydd y gallai Senedd y DU weithredu'n ymwybodol mewn ffordd sy'n herio ewyllys y deddfwrfeydd datganoledig. Hyd nes y daw diwygio o'r fath, ni ddylid defnyddio'r pŵer hwnnw ac eithrio pan fetho popeth arall. Felly, er ein bod yn gresynu na wnaeth Llywodraeth y DU fwy i ateb ein pryderon dilys ynghylch effaith bosibl y Bil ar gymhwysedd y Senedd hon, croesawn ei chydnabyddiaeth fod bwrw ymlaen heb gydsyniad yn yr achos hwn yn gwbl eithriadol, a byddwn yn eu dwyn i gyfrif am hynny ac yn gweithio gyda hwy, gobeithio, i geisio cryfhau Sewel er mwyn gwneud yn siŵr mai'r tro hwn yw'r tro olaf.
Felly, Dirprwy Lywydd, beth rŷm ni ei eisiau? Hoffwn i bwysleisio dau beth. Yn gyntaf, rŷm ni eisiau rôl ystyrlon yn y negodiadau ar y berthynas gyda'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol, ac yn wir yn y negodiadau ar gytundebau masnach rydd eraill a all effeithio ar gymhwysedd datganoledig. Dylai hyn adlewyrchu egwyddor 'not normally' Sewel. Hynny yw, pan fo cymhwysedd datganoledig o dan sylw, ni ddylai Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol fel arfer gyflwyno safbwyntiau negodi heb gytuno arnyn nhw yn gyntaf gyda'r sefydliadau datganoledig.
Yng nghyfarfod y cydbwyllgor gweinidogol ar negodiadau'r Undeb Ewropeaidd ddoe, er y bu rhywfaint o gynnydd ar y broses i gynnwys y sefydliadau datganoledig, dyw'r egwyddor ganolog honno ddim wedi cael ei derbyn. Ni allaf ddweud wrthych fy mod i'n hyderus y caiff ei derbyn, ond rŷm ni'n gobeithio y bydd Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol yn symud nawr ar hyn, a hynny cyn cyfarfod nesaf y cydbwyllgor gweinidogol.
Yn ail, hoffwn weld sylw o ddifrif yn cael ei roi i ddiwygio'r cyfansoddiad, i sicrhau nad yw'r Deyrnas Unedig yn cael ei chwalu yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd. Roedd canlyniad refferendwm 2016, i raddau helaeth iawn, yn fynegiant o gynddaredd gan gymunedau am y diffyg rheolaeth ganddyn nhw dros eu tynged eu hunain. Byddai'n drychineb pe bai hynny'n arwain at grynhoi pŵer yn fwy fyth yn y filltir sgwâr o amgylch Big Ben.
Mae Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol a Llywodraeth Cymru ill dau am i Undeb y Deyrnas Unedig lwyddo, a Llywodraeth Cymru yn credu bod angen ei ddiwygio er mwyn iddo oroesi. Rŷm ni wedi cyflwyno cynllun synhwyrol i ymwreiddio datganoli wrth ddiwygio'r cyfansoddiad yn ehangach, a hynny yn ein dogfen 'Diwygio ein Hundeb'. Hefyd, mae gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol ymrwymiad maniffesto i sefydlu comisiwn ar y cyfansoddiad, ac rŷm ni'n gobeithio ac yn disgwyl y bydd y sefydliadau datganoledig yn cael eu cynnwys yn llawn yn hwnnw.
Dyna pam, Dirprwy Lywydd, yn ein gwelliant, wrth gydnabod y cyfleoedd y bydd gadael yr Undeb Ewropeaidd yn eu cynnig, gan gynnwys y potensial i sicrhau perthynas agosach gyda chenhedloedd eraill sy'n masnachu, a chydnabod yn glir ein bod yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, rŷm ni wedi canolbwyntio yn y gwelliant hwn ar yr heriau cyfansoddiadol sydd i ddod. Mae'n rhaid i ni gyd nawr droi ein sylw at y rheini. Felly, gofynnaf i'r Senedd hon gefnogi'r gwelliant ac i wrthod y cynnig.
Therefore, Deputy Presiding Officer, what do we want? I'd like to emphasise two things. Firstly, we want a meaningful role in the negotiations on the future relationship with the EU, and indeed in the negotiations on other free trade agreements that could have an impact on devolved competence. This should reflect the 'not normally' principle of Sewel. That is, when a devolved competence is at stake, the UK Government should not put forward views on negotiating positions without first agreeing those with the devolved institutions.
In the meeting of the joint ministerial committee on European negotiations yesterday, although there was some progress on the process to include the devolved institutions, the central principle that I've just mentioned hasn't been accepted. I can't tell you that I'm confident that it will be accepted, but we do hope that the UK Government will now move on this, and will do so before the next meeting of the joint ministerial committee.
Secondly, we would like to see meaningful consideration given to constitutional change to ensure that the UK is not destroyed as a result of leaving the European Union. The result of the 2016 referendum, to a great extent, was an expression of rage from communities about the lack of control they felt over their own destiny. It would be a disaster if it led to the centralisation of power more and more in the square mile around Big Ben.
The UK Government and the Welsh Government both want the UK to succeed, and the Welsh Government believes that it needs to be reformed if it is to survive. We have introduced a sensible plan to root devolution in amending the constitution more broadly in our document 'Reforming our Union'. Also, the UK Government has a manifesto commitment to establish a commission on the constitution, and we hope and expect that the devolved institutions will be fully included in that process.
That's why, Deputy Llywydd, in our amendment, in recognising the opportunities that leaving the European Union will provide, including the potential to secure a closer relationship with other nations who trade, and to recognise clearly that we are leaving the European Union, we have focused in this amendment on the constitutional challenges that will arise. We must all now turn our attention to those. Therefore, I ask this Senedd to support the amendment and to reject the motion.
Thank you. I call on Andrew R.T. Davies to reply to the debate.
Diolch. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I congratulate everyone who has contributed to the debate this afternoon and created quite a robust debate, to say the least. I will just say something, if I may, about procedure. I do think it's unfortunate that, when someone intervenes on a speech, they walk straight out of the Chamber. The point of the debate is obviously to engage—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n llongyfarch pawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma a chreu dadl rymus, a dweud y lleiaf. Rwyf am ddweud rhywbeth, os caf, am y weithdrefn. Rwy'n credu ei bod yn anffodus, pan fydd rhywun yn ymyrryd ar araith, ei fod yn cerdded yn syth o'r Siambr. Pwynt y ddadl, yn amlwg, yw ymgysylltu—
That's already been covered in Darren Millar's comments, and I will take further action. It doesn't need to be rehearsed again.
Mae hynny eisoes wedi'i gynnwys yn sylwadau Darren Millar, a byddaf yn cymryd camau pellach. Nid oes angen ei ailadrodd eto.
Well, I appreciate that, Deputy Presiding Officer, but I am entitled to say what I think, I think. And I do want to—
Wel, rwy'n derbyn hynny, Ddirprwy Lywydd, ond rwy'n credu bod gennyf hawl i ddweud yr hyn rwy'n ei feddwl. Ac rwyf am—
Well, you're going over old ground, actually.
Wel, rydych chi'n mynd dros hen dir a dweud y gwir.
—draw people's attention to it. [Interruption.] I do want to draw people's attention to that fact.
I do also want to reflect on the comments of David Rees and Dai Lloyd. I do think they made very pertinent comments, in that Friday, for many people, as Neil Hamilton highlighted, will be the culmination of a lifetime's work in politics and public life. But for many people as well, who have different views, they will have a very different feeling on Friday night. If we are to bring this country together, it is not about triumphalism. It is about accepting what the referendum gave us in 2016—a clear instruction—delivering on that instruction and opening up the opportunities.
And I do think those points were well made here today, because it is about making sure that we take the country with us. And one thing I would say about the new Government in Westminster—and I appreciate there might be some jeering from the other political parties—in every single Member that I have met of that Government since the election, every single one is committed to making sure this country moves forward as one, rather than disadvantaging one group over another. And that might sound lofty political speech, but it is a fact that what we want to make sure is that the country does move forward as one, and the wrongs of the past are corrected, so that people who do feel left behind can feel part of the process. [Interruption.] I'll happily take the intervention off you, Joyce, if you want to make an intervention. I'll gladly take the intervention, because I can hear you chundering away.
The Brexit Minister highlighted at the start of his speech 'What's new?' What's different in this motion that's before the house this afternoon? And what is new is that we are on the cusp of leaving the European Union. For three years nearly, there was constant debate, argument, discussion, there were roadblocks put in place to try and stop that. As the opener of the debate, Darren Millar, highlighted in his speech: time and time again, process was used to try and block what was a completely democratic exercise, an exercise that was brought forward before the people, and said that this would be a binding referendum—it wasn't an advisory referendum, it was a binding referendum—and that Governments, whoever they might be, should act on that decision. And Wales, obviously, as we've heard from many people—Mark Reckless touched on the point—Wales and other parts of the United Kingdom, cumulatively, gave us that majority vote to leave the European Union.
And this is about doing things differently. This is about, as Mark highlighted in his contribution, saying that where the European Union used to sit in arbitration on plans that might come forward—the rural development plan, for example, structural funds—that the United Kingdom and the devolved administrations do have a role to play in that decision-making process and shaping the future.
And I think it is a fair observation from the Government bench and other backbenchers here today that there is considerable work to do on improving the constitutional settlement within the United Kingdom. That is a very fair point to make, because we are moving into territory that is unchartered, shall we say, because, obviously, we have been in territory with the European Union being the final arbitrator on much of the work that this institution does for the last 45 years. That should be a sense of excitement, a sense of challenge for us here in public life to reach out and grab those opportunities.
As Janet Finch-Saunders, as Mohammad Asghar, as Mark Isherwood highlighted in their contribution today—the opportunities are limitless if we grab them and we actually start enacting them, rather than just thinking, 'This is what we used to have. This is what we've got to protect.' Well, the past we can learn from—correct—but we can shape the future, and that's what certainly we all go into public life for. And that's what's exciting about going forward now after Friday. The legal documents are in place, the date is set in stone, and we will leave the European Union.
It is perfectly fair and reasonable to point out that there is still a lot of water to go under these bridges, especially on trade negotiations and trade discussions—everyone accepts that—but ultimately, the Brexit referendum was not about putting one down over another. I personally want to see as strong a relationship as we can with our friends on the European continent, but I want to see the decisions in this country made in this country, whether that be here in Cardiff or whether that be in the Parliament in Westminster. And that to me is what binds this country of the United Kingdom together.
And I do hope that, with the sentiment that now is expressed, with the new mandate that's in place, we will take those opportunities that have been outlined this afternoon and we will move forward in a positive discourse to make sure that we ultimately do achieve what many people in that referendum felt—that their voice, after 45 years, hadn't been listened to, and they wanted to reset the clock and change the direction.
This isn't about triumphalism, this isn't about putting one sector of society down against another sector of society—this is about democracy. Democracy spoke, it will be enacted. Let's make sure that we take the opportunities that are presented to us now. And that's why I would hope that the Government would withdraw their amendment and accept the motion that's before the house tonight, as the leader of the Brexit Party pointed out, because I fail to see, and I didn't hear the Brexit Minister actually contradict anything within the motion, or point out anything that he found at fault with the motion. And I would hope that the Government would reconsider and support this motion, as they have time and time again called for support on motions that strengthen the voice of this institution when it speaks with one.
—dynnu sylw pobl ato. [Torri ar draws.] Rwyf am dynnu sylw pobl at y ffaith honno.
Rwyf hefyd am ystyried sylwadau David Rees a Dai Lloyd. Rwy'n credu eu bod wedi gwneud sylwadau perthnasol iawn, yn yr ystyr mai dydd Gwener, i lawer o bobl, fel y pwysleisiodd Neil Hamilton, fydd penllanw gwaith oes mewn gwleidyddiaeth a bywyd cyhoeddus. Ond i lawer o bobl sydd â safbwyntiau gwahanol, bydd ganddynt deimlad gwahanol iawn nos Wener. Os ydym am ddod â'r wlad hon at ei gilydd, nid yw'n ymwneud ag ymorchestu. Mae'n ymwneud â derbyn yr hyn a roddodd y refferendwm i ni yn 2016—cyfarwyddyd clir—i gyflawni'r cyfarwyddyd a rhyddhau'r cyfleoedd.
Ac rwy'n credu bod y pwyntiau hynny wedi cael eu gwneud yn dda yma heddiw, oherwydd mae'n ymwneud â sicrhau ein bod yn mynd â'r wlad gyda ni. Ac un peth yr hoffwn ei ddweud am y Llywodraeth newydd yn San Steffan—ac rwy'n derbyn y gallwn wynebu gwawd y pleidiau gwleidyddol eraill—mae pob aelod o'r Llywodraeth honno y cyfarfûm â hwy ers yr etholiad wedi ymrwymo i sicrhau bod y wlad hon yn symud ymlaen fel un, yn hytrach na gosod un grŵp yn uwch na'r llall. A gallai hynny swnio fel areithio gwleidyddol nawddoglyd, ond mae'n ffaith mai'r hyn rydym am wneud yn siŵr ohono yw bod y wlad yn symud ymlaen fel un, a bod camweddau'r gorffennol yn cael eu cywiro fel bod pobl sy'n teimlo eu bod yn cael eu gadael ar ôl yn gallu teimlo'n rhan o'r broses. [Torri ar draws.] Rwy'n falch o dderbyn yr ymyriad gennych chi, Joyce, os ydych chi eisiau gwneud ymyriad. Byddaf yn falch o dderbyn yr ymyriad, oherwydd gallaf eich clywed yn cwyno.
Tynnodd y Gweinidog Brexit sylw ar ddechrau ei araith 'Beth sy'n newydd?' Beth sy'n wahanol yn y cynnig hwn sydd gerbron y tŷ y prynhawn yma? A'r hyn sy'n newydd yw ein bod ar fin gadael yr Undeb Ewropeaidd. Am dair blynedd bron, cafwyd dadl, trafodaeth gyson, rhoddwyd rhwystrau ar waith i geisio ei atal. I agor y ddadl, cyfeiriodd Darren Millar yn ei araith: dro ar ôl tro, defnyddiwyd y broses i geisio atal yr hyn a oedd yn ymarfer hollol ddemocrataidd, ymarfer a gafodd ei roi ger bron y bobl, gan ddweud y byddai'n refferendwm sy'n rhwymo—nid refferendwm cynghorol ydoedd, roedd yn refferendwm rhwymol—ac y dylai Llywodraethau, pwy bynnag oeddent, weithredu ar y penderfyniad hwnnw. A rhoddodd Cymru, yn amlwg, fel y clywsom gan lawer o bobl—cyfeiriodd Mark Reckless at y pwynt—gyda'i gilydd, rhoddodd Cymru a rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig bleidlais fwyafrifol i ni adael yr Undeb Ewropeaidd.
Ac mae hyn yn ymwneud â gwneud pethau'n wahanol. Mae hyn yn ymwneud, fel y nododd Mark yn ei gyfraniad, â dweud, lle arferai'r Undeb Ewropeaidd benderfynu ar gynlluniau a allai gael eu cyflwyno—y cynllun datblygu gwledig, er enghraifft, cronfeydd strwythurol—fod gan y Deyrnas Unedig a'r gweinyddiaethau datganoledig rôl i'w chwarae yn y broses gwneud penderfyniadau honno a siapio'r dyfodol.
Ac rwy'n meddwl ei fod yn sylw teg gan fainc y Llywodraeth a meincwyr cefn eraill sydd yma heddiw fod cryn waith i'w wneud ar wella'r setliad cyfansoddiadol o fewn y Deyrnas Unedig. Mae hwnnw'n bwynt teg iawn, oherwydd rydym yn symud i diriogaeth sydd heb ei fapio, gawn ni ddweud, oherwydd, yn amlwg, rydym wedi bod mewn tiriogaeth gyda'r Undeb Ewropeaidd yn penderfynu'n derfynol ar lawer o'r gwaith a wna'r sefydliad hwn dros y 45 mlynedd diwethaf. Dylai hynny greu teimlad o gyffro, ymdeimlad o her i ni yma mewn bywyd cyhoeddus i estyn allan a bachu'r cyfleoedd hynny.
Fel y pwysleisiodd Janet Finch-Saunders, Mohammad Asghar, Mark Isherwood yn eu cyfraniad heddiw—mae'r cyfleoedd yn ddiderfyn os gwnawn eu bachu a'n bod yn dechrau eu gweithredu o ddifrif yn hytrach na dim ond meddwl, 'Dyma oedd yn arfer bod gennym. Dyma sy'n rhaid i ni ei ddiogelu.' Wel, gallwn ddysgu o'r gorffennol—cywir—ond gallwn siapio'r dyfodol, a dyna'n sicr y mae pawb ohonom yn mynd i fywyd cyhoeddus i'w wneud. A dyna beth sy'n gyffrous am fwrw ymlaen yn awr ar ôl dydd Gwener. Mae'r dogfennau cyfreithiol yn eu lle, mae'r dyddiad wedi'i bennu'n derfynol, a byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
Mae'n berffaith deg a rhesymol i nodi bod llawer o ddŵr i fynd o dan y pontydd hyn o hyd, yn enwedig o ran negodiadau masnach a thrafodaethau masnach—mae pawb yn derbyn hynny—ond yn y pen draw, nid oedd a wnelo'r refferendwm Brexit â chael mantais i un ar draul y llall. Yn bersonol, rwyf am weld perthynas mor gryf ag y gallwn ei chael gyda'n cyfeillion ar gyfandir Ewrop, ond rwyf am weld y penderfyniadau yn y wlad hon yn cael eu gwneud yn y wlad hon, boed hynny yma yng Nghaerdydd neu yn y Senedd yn San Steffan. A dyna i mi yw'r hyn sy'n rhwymo'r Deyrnas Unedig hon gyda'i gilydd.
A chyda'r teimlad a fynegir yn awr, gyda'r mandad newydd sydd ar waith, rwy'n gobeithio y byddwn yn manteisio ar y cyfleoedd a amlinellwyd y prynhawn yma ac y byddwn yn symud ymlaen drwy drafodaeth gadarnhaol i wneud yn siŵr ein bod yn y pen draw yn cyflawni'r hyn yr oedd llawer o bobl yn y refferendwm hwnnw yn ei deimlo—nad oedd eu llais, ar ôl 45 o flynyddoedd, wedi cael ei glywed, a'u bod am ailosod y cloc a newid cyfeiriad.
Nid yw hyn yn ymwneud â bod yn fuddugoliaethus, nid yw hyn yn ymwneud â gosod un sector o gymdeithas yn erbyn sector arall o gymdeithas—mae hyn yn ymwneud â democratiaeth. Siaradodd democratiaeth, fe gaiff ei ddeddfu. Gadewch i ni wneud yn siŵr ein bod yn manteisio ar y cyfleoedd a gyflwynir i ni yn awr. A dyna pam y buaswn yn gobeithio y byddai'r Llywodraeth yn tynnu eu gwelliant yn ôl ac yn derbyn y cynnig sydd gerbron y tŷ heno, fel y nododd arweinydd Plaid Brexit, oherwydd rwy'n methu gweld, ac ni chlywais y Gweinidog Brexit yn gwrthddweud unrhyw beth yn y cynnig, neu'n tynnu sylw at unrhyw beth a oedd ar fai gyda'r cynnig. A buaswn yn gobeithio y byddai'r Llywodraeth yn ailystyried ac yn cefnogi'r cynnig hwn, gan eu bod dro ar ôl tro wedi galw am gefnogaeth i gynigion sy'n cryfhau'r sefydliad hwn pan fydd yn siarad ag un llais.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi felly'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion unamended. Does any Member object? [Objection.] I will therefore defer the vote until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 3, 4 a 5 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Rebecca Evans. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendments 1, 2, 4 and 5 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Rebecca Evans. If amendment 2 is agreed, amendments 3 and 4 will be deselected.
Yr eitem nesaf, felly, yw dadl Plaid Cymru ar berfformiad y gwasanaeth iechyd. Dwi'n galw ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.
The next item is the Plaid Cymru debate on NHS performance. And I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.
Cynnig NDM7244 Siân Gwenllian
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r ystadegau perfformiad diweddaraf ar gyfer y GIG ac yn gresynu at y methiant parhaus i gyrraedd targedau perfformiad ar draws amrywiaeth o arbenigeddau a gwasanaethau.
2. Yn gresynu at ganslo llawdriniaethau a oedd wedi'u cynllunio er mwyn ymdrin â phwysau'r gaeaf ac yn credu ei bod yn bosibl cynllunio ar gyfer ymdrin â phwysau'r gaeaf a sicrhau bod llawdriniaethau a oedd wedi'u cynllunio yn parhau.
3. Yn credu y dylid llongyfarch staff y GIG a gofal cymdeithasol am eu perfformiad o dan amgylchiadau anodd.
4. Yn credu y gellir cynnal gwelliannau yn y GIG yn y tymor hir dim ond:
a) os caiff gwasanaethau gofal cymdeithasol yr un parch â'r GIG, ac yn gresynu nad yw gwasanaethau gofal cymdeithasol wedi'u hariannu'n ddigonol ar draul y GIG;
b) os ceir buddsoddiad sylweddol mewn gwasanaethau sy'n atal salwch;
c) os ceir gwelliannau i amodau gwaith a chynllunio'r gweithlu er mwyn gwella'r broses o recriwtio a chadw staff y GIG a gofal cymdeithasol.
Motion NDM7244 Siân Gwenllian
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the latest NHS performance statistics and regrets the continued failure to achieve performance targets across a range of specialities and services.
2. Regrets the cancellation of planned operations to deal with winter pressures and believes it is possible to plan for dealing with winter pressures whilst ensuring routine procedures continue.
3. Believes that staff in the NHS and social care should be congratulated for their performance under difficult circumstances.
4. Believes that improvements in the NHS can only be sustained in the long run if:
a) social care services have parity of esteem with the NHS, and regrets that social care services have been under-funded at the expense of the NHS;
b) substantial investment in services that prevent ill health takes place;
c) improvements to working conditions and workforce planning take place to improve recruitment and retention of NHS and social care staff.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n bleser gwneud y cynnig yn ffurfiol, cynnig yn enw Siân Gwenllian. Mi oedd hi'n demtasiwn mawr heddiw yma i atgyfodi neu ail-bobi hen araith ar gyfer y ddadl yma, oherwydd er fy mod i wedi bod i ffwrdd oddi wrth y portffolio iechyd ers rhyw flwyddyn a hanner, mae yna lawer gormod o bethau, dwi'n ofni, sydd ddim wedi newid yn fy absenoldeb.
Thank you very much. It's a pleasure to formally move the motion in the name of Siân Gwenllian. It was a great temptation here today to rehash an old speech for this debate, because even though I have been away from this health portfolio for a year and a half now, far too many things, I'm afraid, haven't changed in my absence.
Too many things, on return to the health portfolio after a brief absence, remain the same. The poor performance of the NHS I think has been the equivalent of a chronic condition for the current Government. It's debilitating, causing Government problems in planning for the long term, but still, we're not seeing the kind of drastic changes that we'd like to see. In many other countries facing a similar context, I think we'd have seen the removal, surely, or the change of a Minister. It is a concern that any accountability that does exist within the NHS in Wales doesn't seem to include accountability by the health Minister himself. And, if I may say, it is a matter of some regret that the Minister isn't able to be here today to be held to account in this debate of ours; it is a Deputy Minister that will be responding to that debate. It's not good enough.
I see from Government amendments that the central premise of our motion, the regrets about poor performance and
'the cancellation of planned operations to deal with winter pressures'
has not been amended this time. Maybe we are finally moving away from stage one denial at last now, and that's good. But instead, we're seeing blame being placed on the UK Government for austerity, which at least suggests an acknowledgement that things should be better and, of course, I agree that ideologically driven austerity has been hugely damaging to the provision of public services in Wales, but the problem is that this from Welsh Government today is rather misleading on many performance measures.
Wales has been staggeringly falling behind Scotland and, to a lesser extent, England for most of the past decade, despite austerity affecting all services across the UK. Indeed, Labour themselves were trumpeting the fact that they've been spending more on health and social care, to which we simply ask the question: why haven't things been getting better in that context? Because the truth is we've had a decade where Welsh Government has repeatedly bailed out poor performance in the NHS, often at the expense of local government services, and we know how damaging that can be. There's been little or no strategic vision or control over where additional money, where it was able to be found, actually went. And I think that's more true, looking forward to the coming financial year, than it has been even over the past decade.
Despite claiming to want more services in the community, for example, claiming to want to shift the focus towards prevention of ill health, the vast majority of money has still been going into firefighting in secondary care, being haemorrhaged to external management consultants, to agencies supplying NHS staff who would have stayed directly employed had conditions been better. Indeed, the health board that Welsh Government has had the most control over, Betsi Cadwaladr University Health Board, is the one where relations between management and staff are at all-time lows due to the now-dropped proposals on nurses' break times. This is also the health board with the worst waiting times for both planned treatment and accident and emergency, and the health board, of course, as is well publicised, that instead of investing in front-line services, has squandered hundreds of thousands of pounds on external management consultants working from home in Marbella. Clearly, austerity hasn't hit them.
It's not all about money, although, of course, as I say, austerity has hit hard across the board, not just in health. Looking at those areas where we know performance is poor, we can only judge on performance measures that are publicly available. There are far too many measures that we would like to have and we simply don't have performance measures for them, where we can, for example, quantify the anecdotal evidence of long waiting times for GP appointments; the non-existent out-of-hours care; the failures of social care to keep people in their homes. There's so much data missing, and I don't think that data, were it available, would be telling a story any better to the data that we actually have.
All the performance measures that are regularly published refer, it seems, to secondary care, even though their failings there in secondary care very, very often reflect failures in primary care, failure to invest in social care. And let's imagine how the conversation would change if as well as monthly reporting on the failure to hit waiting time targets, we also had monthly reporting on the impact that cuts to local services and local authority funding is having on the ability to adapt people's homes on time, or to put care packages in place on time. So, when we reflect on the long waiting times published every month, unacceptable as they are, of course, let's be clear, what we are seeing is just one visible sign of a system failure that is deep-rooted and is failing to be transformed. And it's that transformation that we are still waiting for and that we are seeing little signs of.
Turning to the Conservative amendments, we've got a minor quibble with the first one. Our view is that poor long-term workforce planning is to blame for the problems we saw reported recently. We would rather the focus was on that. But it's amendment 3, I think, that demonstrates how unfit the Conservatives are to run health services in Wales. I thought, from previous exchanges in here, that—
Mae gormod o bethau, ar ôl dychwelyd i'r portffolio iechyd ar ôl absenoldeb byr, yn aros yr un fath. Credaf fod perfformiad gwael y GIG wedi bod yn debyg i gyflwr cronig i'r Llywodraeth bresennol. Mae'n gwanhau, gan achosi problemau i'r Llywodraeth wrth gynllunio ar gyfer y tymor hir, ond eto, nid ydym yn gweld y math o newidiadau enfawr yr hoffem eu gweld. Mewn llawer o wledydd eraill sy'n wynebu cyd-destun tebyg, does bosibl na fyddem wedi gweld Gweinidog yn colli ei swydd, neu newid Gweinidog. Mae'n bryder nad yw'n ymddangos bod unrhyw atebolrwydd sy'n bodoli o fewn y GIG yng Nghymru yn cynnwys atebolrwydd gan y Gweinidog iechyd ei hun. Ac os caf ddweud, mae'n drueni mawr nad yw'r Gweinidog yn gallu bod yma heddiw i gael ei ddwyn i gyfrif yn y ddadl hon; Dirprwy Weinidog sy'n mynd i ymateb i'r ddadl. Nid yw'n ddigon da.
Gwelaf o welliannau'r Llywodraeth nad yw sail ganolog ein cynnig, y gresynu at berfformiad gwael a
'[ch]anslo llawdriniaethau a oedd wedi'u cynllunio er mwyn ymdrin â phwysau'r gaeaf'
wedi'i ddiwygio y tro hwn. Efallai ein bod o'r diwedd yn symud oddi wrth y cam cyntaf o wadu erbyn hyn, ac mae hynny'n dda. Ond yn lle hynny, rydym yn gweld bai'n cael ei roi ar Lywodraeth y DU am gyni, sydd o leiaf yn awgrymu cydnabyddiaeth y dylai pethau fod yn well ac wrth gwrs, rwy'n cytuno bod cyni wedi'i lywio gan ideoleg wedi bod yn hynod niweidiol i ddarpariaeth gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ond y broblem yw bod hyn, gan Lywodraeth Cymru heddiw, braidd yn gamarweiniol ar lawer o fesurau perfformiad.
Mae Cymru wedi bod yn llusgo ar ôl yr Alban, a Lloegr i raddau llai, am y rhan fwyaf o'r degawd diwethaf, er bod cyni wedi effeithio ar bob gwasanaeth ar draws y DU. Yn wir, roedd Llafur eu hunain yn clodfori'r ffaith eu bod wedi bod yn gwario mwy ar iechyd a gofal cymdeithasol, ac rydym yn gofyn y cwestiwn syml: pam nad yw pethau wedi gwella yn y cyd-destun hwnnw? Oherwydd y gwir amdani yw ein bod wedi cael degawd lle mae Llywodraeth Cymru wedi achub croen y GIG dro ar ôl tro mewn achosion o berfformiad gwael, a hynny'n aml ar draul gwasanaethau llywodraeth leol, a gwyddom mor niweidiol y gall hynny fod. Ychydig iawn, os o gwbl, o weledigaeth neu reolaeth strategol a fu ar arian ychwanegol, lle roedd modd dod o hyd iddo. Ac rwy'n credu bod hynny'n fwy gwir wrth edrych ymlaen at y flwyddyn ariannol sydd i ddod nag y bu hyd yn oed dros y degawd diwethaf.
Er eu bod yn honni eu bod am gael mwy o wasanaethau yn y gymuned, er enghraifft, gan honni eu bod am newid y ffocws tuag at atal afiechyd, mae'r rhan fwyaf o arian yn dal i fynd tuag at ymladd tanau mewn gofal eilaidd, yn cael ei lifo tuag at ymgynghorwyr rheoli allanol, i asiantaethau sy'n cyflenwi staff y GIG a fyddai wedi parhau mewn cyflogaeth uniongyrchol pe bai'r amodau'n well. Yn wir, y bwrdd iechyd y bu gan Lywodraeth Cymru y mwyaf o reolaeth drosto, sef Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, yw'r un lle mae'r berthynas rhwng y rheolwyr a'r staff ar ei gwaethaf erioed oherwydd yr argymhellion sydd bellach wedi'u dileu ar amseroedd egwyl nyrsys. Dyma'r bwrdd iechyd gyda'r amseroedd aros gwaethaf ar gyfer triniaeth wedi'i chynllunio ac adrannau damweiniau ac achosion brys, ac mae'n hysbys iawn fod y bwrdd iechyd, wrth gwrs, yn hytrach na buddsoddi mewn gwasanaethau rheng flaen, wedi afradu cannoedd o filoedd o bunnoedd ar ymgynghorwyr rheoli allanol sy'n gweithio o gartref yn Marbella. Yn amlwg, nid yw cyni wedi eu taro hwy.
Nid yw'n ymwneud ag arian yn unig, er, wrth gwrs, fel y dywedais, mae cyni wedi taro'n galed drwyddi draw, ac nid ym maes iechyd yn unig. O edrych ar y meysydd lle gwyddom fod y perfformiad yn wael, ni allwn ond barnu ar sail mesurau perfformiad sydd ar gael i'r cyhoedd. Mae llawer gormod o fesurau yr hoffem eu cael ac nid oes gennym fesurau perfformiad ar eu cyfer, lle gallwn feintioli'r dystiolaeth anecdotaidd ynghylch amseroedd aros hir am apwyntiadau meddygon teulu er enghraifft; y gofal y tu allan i oriau nad yw'n bodoli; methiannau gofal cymdeithasol i gadw pobl yn eu cartrefi. Mae cymaint o ddata ar goll, ac nid wyf yn meddwl y byddai'r data hwnnw, pe bai ar gael, yn adrodd stori'n well na'r data sydd gennym mewn gwirionedd.
Mae'r holl fesurau perfformiad a gyhoeddir yn rheolaidd yn cyfeirio, i bob golwg, at ofal eilaidd, er bod eu methiannau ym maes gofal eilaidd yn aml iawn yn adlewyrchu methiannau mewn gofal sylfaenol, methiant i fuddsoddi mewn gofal cymdeithasol. Ac yn ogystal ag adroddiadau misol ar y methiant i gyrraedd targedau amseroedd aros, gadewch i ni ddychmygu sut y byddai'r sgwrs yn newid pe bai gennym adroddiad misol hefyd ar yr effaith y mae toriadau i wasanaethau lleol a chyllid awdurdodau lleol yn ei chael ar y gallu i addasu cartrefi pobl yn amserol, neu i roi pecynnau gofal yn eu lle mewn pryd. Felly, pan fyddwn yn myfyrio ar yr amseroedd aros hir a gyhoeddir bob mis, er mor annerbyniol ydynt wrth gwrs, gadewch inni fod yn glir mai'r hyn a welwn yw un arwydd gweladwy o fethiant yn y system sydd wedi'i wreiddio'n ddwfn ac sy'n methu cael ei drawsnewid. Rydym yn dal i aros am y trawsnewid hwnnw ac ni welwn lawer o arwyddion ohono.
I droi at welliannau'r Ceidwadwyr, mae gennym fân wrthwynebiad i'r cyntaf. Yn ein barn ni, cynlluniau hirdymor gwael ar gyfer y gweithlu sydd ar fai am y problemau a welsom yn ddiweddar. Byddai'n well gennym ganolbwyntio ar hynny. Ond mae gwelliant 3, rwy'n meddwl, yn dangos pa mor anaddas yw'r Ceidwadwyr i redeg gwasanaethau iechyd yng Nghymru. O drafodaethau blaenorol yma, credwn fod—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Of course.
Wrth gwrs.
Just before you decide to try to elucidate us on what you think I might say, I'd be delighted—. When we speak about amendment 3, I will be telling you exactly why we have removed that and substituted it with two others, and I hope that that will answer your concerns.
Cyn i chi benderfynu ceisio ein goleuo ynglŷn â'r hyn y credwch y byddaf yn ei ddweud, buaswn yn falch iawn o—. Pan fyddwn yn siarad am welliant 3, byddaf yn dweud wrthych yn union pam ein bod wedi dileu hwnnw a rhoi dau arall yn ei le, a gobeithio y bydd hynny'n ateb eich pryderon.
Okay. But it's clear, is it not, that where we have the Conservatives suggesting somehow that we can't be focusing on the damage caused by lack of investment in social care, we've only got to look to England to see what Conservative Governments there did in starving local authorities of funding and the devastating impact that that had on hospitals, especially accident and emergency, in England? It raises very, very clear doubts in my mind and I'm sure in the minds of many others about how seriously the Conservatives take this need to build an integrated system where you have to have sustainability across social care as well as our hospitals. And the Conservatives, the only place we can judge them, from governing in England, have made a complete hash of that ability to bring together sustained social care in order to support our hospitals.
We will support amendment 4, but we will be rejecting amendment 5. The block grant may well be rising in the coming financial year in real terms, but it is far from being the real funding level that Wales should be seeing. For example, it doesn't reflect the money Wales should be getting from schemes like HS2, which is sucking in so much UK Government funding, and Wales is not getting its fair share of it, so we can't be supporting that.
But we need to focus now on improving performance and getting better value for money for what we are spending. And, still, today, we give the Deputy Minister—not the Minister—an opportunity to give us just a whiff of where this Government is refocusing on transforming the health service that we have today into the health service that we will need in future. We need to build in the kinds of changes, the kinds of transformation funds that can take us to that destination, because, currently, managing, or, sadly, mismanaging the NHS means that we remain in this rut, that, whoever will be health spokespeople for opposition parties, as long as Labour remain in Government, it seems, it'll be the same speech time and time again, because there is no sign at all of the transformation our NHS needs.
O'r gorau. Ond mae'n amlwg, onid yw, lle mae'r Ceidwadwyr yn awgrymu rywsut na allwn ganolbwyntio ar y niwed a achosir gan ddiffyg buddsoddiad mewn gofal cymdeithasol, nad oes ond angen inni edrych ar Loegr i weld beth a wnaeth Llywodraethau Ceidwadol yno drwy amddifadu awdurdodau lleol o arian a'r effaith ddinistriol a gafodd hynny ar ysbytai, yn enwedig adrannau damweiniau ac achosion brys, yn Lloegr? Mae'n codi amheuon clir iawn yn fy meddwl ac ym meddyliau llawer o bobl eraill rwy'n siŵr ynghylch pa mor ddifrifol y mae'r Ceidwadwyr ynglŷn â'r angen i adeiladu system integredig lle mae'n rhaid i chi gael cynaliadwyedd ar draws gofal cymdeithasol yn ogystal â'n hysbytai. Ac mae'r Ceidwadwyr, yn yr unig le y gallwn eu beirniadu, o fod yn llywodraethu yn Lloegr, wedi gwneud llanast llwyr o'r gallu i ddod â gofal cymdeithasol parhaus at ei gilydd er mwyn cynnal ein hysbytai.
Byddwn yn cefnogi gwelliant 4, ond byddwn yn gwrthod gwelliant 5. Mae'n ddigon posibl y bydd y grant bloc yn codi yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod mewn termau real, ond mae ymhell o fod yn lefel wirioneddol o gyllid y dylai Cymru ei gweld. Er enghraifft, nid yw'n adlewyrchu'r arian y dylai Cymru fod yn ei gael o gynlluniau fel HS2, sy'n sugno cymaint o arian Llywodraeth y DU, ac nid yw Cymru'n cael ei chyfran deg ohono, felly ni allwn gefnogi hwnnw.
Ond mae angen inni ganolbwyntio yn awr ar wella perfformiad a chael gwell gwerth am arian am yr hyn a wariwn. Ac yn dal i fod, heddiw, rydym yn rhoi cyfle i'r Dirprwy Weinidog—nid y Gweinidog—i roi awgrym bach i ni o ble mae'r Llywodraeth hon yn ail-ganolbwyntio ar weddnewid y gwasanaeth iechyd sydd gennym heddiw yn wasanaeth iechyd y bydd ei angen arnom yn y dyfodol. Mae angen inni gynnwys y mathau o newidiadau, y mathau o gronfeydd trawsnewid a all fynd â ni i'r fan honno, oherwydd, ar hyn o bryd, mae rheoli, neu'n anffodus, camreoli'r GIG yn golygu ein bod yn parhau yn y rhigol hon lle cawn yr un araith dro ar ôl tro, mae'n ymddangos, pwy bynnag fydd yn llefarwyr iechyd ar ran pleidiau'r wrthblaid, cyhyd â bod Llafur yn parhau mewn grym, oherwydd nid oes arwydd o gwbl o'r trawsnewid sydd ei angen ar ein GIG.
Rwyf wedi dewis y pump gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliannau 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol. Dwi'n galw Angela Burns, felly, i gynnig gwelliannau 1, 3, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Angela Burns.
I have selected the five amendments to the motion. If amendment 2 is agreed, amendments 3 and 4 will be deselected. I call on Angela Burns to move amendments 1, 3, 4 and 5, tabled in the name of Darren Millar. Angela Burns.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn gresynu bod rhai o fyrddau iechyd Cymru yn gohirio recriwtio oherwydd pwysau ariannol sy'n gwaethygu perfformiad gwael a phwysau ar staff rheng flaen.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new point after point 2 and renumber accordingly:
Regrets that some Welsh health boards are delaying recruitment due to financial pressures which is exacerbating poor performance and pressure on frontline staff.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ym mhwynt 4 (a) dileu ', ac yn gresynu nad yw gwasanaethau gofal cymdeithasol wedi'u hariannu'n ddigonol ar draul y GIG'.
Amendment 3—Darren Millar
In point 4 (a) delete ', and regrets that social care services have been under-funded at the expense of the NHS'.
Gwelliant 4—Darren Millar
Cynnwys is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 4:
'os caiff y rhwystrau artiffisial rhwng iechyd meddwl ac iechyd corfforol eu dileu.'
Amendment 4—Darren Millar
Insert as new sub-point at end of point 4:
'the artificial barriers between mental and physical health are removed.'
Gwelliant 5—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn croesawu'r cyfleoedd i fuddsoddi adnoddau ychwanegol yn y GIG yng Nghymru a'r gwasanaethau gofal cymdeithasol er mwyn hybu perfformiad o ganlyniad i gynnydd mewn termau real yn grant bloc Cymru.
Amendment 5—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Welcomes the opportunities to invest additional resources into the Welsh NHS and social care services to boost performance as a result of real terms increases in the Welsh block grant.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 3, 4 a 5.
Amendments 1, 3, 4 and 5 moved.
Diolch, Llywydd. I'd like to formally move the amendments tabled in the name of my colleague Darren Millar. I'd like to thank Helen Mary Jones for being able to agree and disagree with her so well in the health portfolio over the last few years—I shall miss you. And welcome back, Rhun. It is groundhog day, but good to see you. And, of course, it is groundhog day in many other ways, and I do understand your sense of déjà vu, because in your brief absence from the health portfolio, very little has improved, very little has changed, and that is a great, great concern.
That's why the motion tabled by Plaid is not one that we fundamentally disagree with; it states fact and expresses concerns about the performance of the Welsh NHS. However, we do feel that the motion could be much stronger, and this is why we will be opposing the motion in order to seek support for our amendments, which I'm going to touch on in my contribution.
What we certainly do not agree with, Deputy Minister, is the Welsh Government's amendment 2, which, as usual, devolves all responsibility for everything that happens here in Wales to absolutely anybody and everybody else you can possibly think of when, in fact, your party, your Government, with the aid of Plaid Cymru, have been running the Welsh NHS for the past 20 years. And we see from your amendment exactly why we are in the position we are today. The NHS in Wales is failing in part because of the decisions taken by its leadership and the lack of leadership that it does receive from the highest level. Your amendment seeks to not only blame others, but it does not address why you've taken the decisions that you have since the devolution settlement was agreed.
Now, one thing I want to make very clear—and I think probably all of us would want to chime in with this—is that, in any debate that we have on this matter, I'm always conscious of the damage that can be inflicted on the morale of the front-line workforce who are treating patients day in, day out, having to deal with the consequence of decisions that politicians and senior managers have taken. I want to again place on record my gratitude to those staff, to the dedication, their willingness to go above and beyond to work those extra hours, often without pay. And my message to those who work in the Welsh NHS and in social care is, to be frank: you deserve better. And by highlighting the issues that we do in our debates that we bring forward here, or amendments that we make to debates, it is our intention, the intention of my party, to try and put pressure on the Welsh Government and the health board management to facilitate the change we need to see.
Turning to our amendments—and I apologise for this—I'd like to just do them in slightly reverse order. Amendment 5: we do welcome the boost to the block grant that the Chancellor announced in his autumn spending review back in September, and I would like to remind the Assembly that the Minister for Finance described this addition to the block grant as a 'pre-election distraction'. And I would respectfully point out that if it was not for her party's mismanagement of the economy throughout the UK, the reduction in spending that was required to get the economy back on track would not have had to have taken place. So, it's not ideologically driven—
Diolch, Lywydd. Hoffwn gynnig yn ffurfiol y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Hoffwn ddiolch i Helen Mary Jones am allu cytuno ac anghytuno â hi mor dda yn y portffolio iechyd dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf—byddaf yn gweld eich colli. A chroeso'n ôl, Rhun. Rydym wedi bod yma o'r blaen, ond mae'n dda eich gweld. Ac wrth gwrs, rydym wedi bod yma o'r blaen mewn sawl ffordd arall, ac rwy'n deall eich synnwyr o déjà vu, oherwydd yn eich absenoldeb byr o'r portffolio iechyd, ychydig iawn sydd wedi gwella, ychydig iawn sydd wedi newid, ac mae hynny'n bryder mawr iawn.
Dyna pam nad yw'r cynnig a gyflwynwyd gan Blaid Cymru yn un yr anghytunwn ag ef yn sylfaenol; mae'n datgan ffaith ac yn mynegi pryderon am berfformiad GIG Cymru. Fodd bynnag, teimlwn y gallai'r cynnig fod yn llawer cryfach, a dyna pam y byddwn yn gwrthwynebu'r cynnig er mwyn ceisio cefnogaeth i'r gwelliannau y byddaf yn sôn amdanynt yn fy nghyfraniad.
Yr hyn nad ydym yn cytuno ag ef yn sicr, Ddirprwy Weinidog, yw gwelliant 2 Llywodraeth Cymru, sydd, yn ôl ei arfer, yn datganoli pob cyfrifoldeb dros bopeth sy'n digwydd yma yng Nghymru i unrhyw un a phawb arall y gallwch feddwl amdanynt er mai eich plaid chi, mewn gwirionedd, eich Llywodraeth chi, gyda chymorth Plaid Cymru, sydd wedi bod yn rhedeg y GIG yng Nghymru ers 20 mlynedd. A gwelwn o'ch gwelliant pam yn union ein bod yn y sefyllfa rydym ynddi heddiw. Mae'r GIG yng Nghymru yn methu'n rhannol oherwydd y penderfyniadau a wnaed gan ei harweinyddiaeth a'r diffyg arweinyddiaeth a gaiff o'r lefel uchaf. Mae eich gwelliant yn ceisio rhoi'r bai ar eraill, ac nid yw'n mynd i'r afael â'r rhesymau pam eich bod wedi gwneud y penderfyniadau a wnaethoch ers i'r setliad datganoli gael ei gytuno.
Nawr, un peth rwyf am ei wneud yn glir iawn—ac rwy'n meddwl y byddai pob un ohonom yn cyd-fynd â hyn—mewn unrhyw ddadl a gawn ar y mater hwn, rwyf bob amser yn ymwybodol o'r niwed y gellir ei achosi i forâl y gweithlu rheng flaen sy'n trin cleifion o ddydd i ddydd, sy'n gorfod ymdrin â chanlyniad penderfyniadau gwleidyddion ac uwch reolwyr. Rwyf am gofnodi fy niolch i'r staff hynny unwaith eto am eu hymroddiad a'u parodrwydd i fynd y tu hwnt i'r hyn a ddisgwylir ganddynt i weithio'r oriau ychwanegol hynny, yn aml heb dâl. Ac a bod yn onest, fy neges i'r rhai sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru ac ym maes gofal cymdeithasol, yw: rydych chi'n haeddu gwell. A thrwy dynnu sylw at y problemau fel y gwnawn yn y dadleuon a gyflwynir yma, neu welliannau a luniwn i ddadleuon, ein bwriad, bwriad fy mhlaid, yw ceisio rhoi pwysau ar Lywodraeth Cymru a rheolwyr byrddau iechyd i hwyluso'r newid y mae angen inni ei weld.
Gan droi at ein gwelliannau—ac rwy'n ymddiheuro am hyn—hoffwn eu gwneud yn groes i'w trefn. Gwelliant 5: rydym yn croesawu'r hwb i'r grant bloc a gyhoeddodd y Canghellor yn ei adolygiad o wariant yr hydref yn ôl ym mis Medi, a hoffwn atgoffa'r Cynulliad fod y Gweinidog Cyllid wedi disgrifio'r ychwanegiad hwn at y grant bloc fel rhywbeth i 'dynnu sylw cyn yr etholiad'. A hoffwn nodi'n barchus, oni bai am y ffordd y gwnaeth ei phlaid gamreoli'r economi drwy'r DU, ni fyddai rhaid i'r gostyngiad yn y gwariant a oedd yn ofynnol i gael yr economi yn ôl ar y trywydd iawn fod wedi digwydd. Felly, nid yw wedi'i ysgogi'n ideolegol—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will in a moment, Mick. I will just finish my point.
It's not ideologically driven, Rhun ap Iorwerth; it was absolutely necessary. And I would urge the Deputy Minister to talk to the Minister for health and ask him to use his department's proportion of the extra funding in a strategic way to look at where the extra money will make a real difference. Because all too often, this Government thinks they can affect real change by just chucking money at the same old thing, the same old thing. If it ain't working, you've got to do something about it. Sorry—I will take the intervention.
Gwnaf mewn munud, Mick. Rwyf am orffen fy mhwynt.
Nid yw wedi'i ysgogi gan ideoleg, Rhun ap Iorwerth; roedd yn gwbl angenrheidiol. A hoffwn annog y Dirprwy Weinidog i siarad â'r Gweinidog iechyd a gofyn iddo ddefnyddio cyfran ei adran o'r cyllid ychwanegol mewn ffordd strategol i edrych ar ble y bydd yr arian ychwanegol yn gwneud gwahaniaeth go iawn. Oherwydd yn rhy aml, mae'r Llywodraeth hon yn meddwl y gallant greu newid gwirioneddol drwy daflu arian at yr un hen beth, yr un hen beth. Os nad yw'n gweithio, mae'n rhaid i chi wneud rhywbeth am y peth. Mae'n ddrwg gennyf—fe dderbyniaf yr ymyriad.
Thank you for taking it. Obviously, we will have expressions of our views during this motion, but repeating the fallacy that the austerity post 2010, post the financial collapse, was the result of spending by the Labour Government is economically disproven; it is factually incorrect. At the time, just before the financial crash, borrowing was 35.7 per cent of GDP, which was 0.1 per cent above that when Labour took office in 1997. Now, you can put your arguments, but it is factually incorrect. The financial crash was not the result of the Labour Government, and I think it's a misrepresentation, and it's unfair for you to continue to repeat that.
Diolch am ei dderbyn. Yn amlwg, byddwn yn mynegi ein barn yn ystod y cynnig hwn, ond mae ailadrodd y camsyniad fod cyni ar ôl 2010, ar ôl y cwymp ariannol, yn ganlyniad i wariant gan y Llywodraeth Lafur wedi'i wrthbrofi'n economaidd; mae'n ffeithiol anghywir. Ar y pryd, ychydig cyn y cwymp ariannol, roedd benthyca ar 35.7 y cant o'r cynnyrch domestig gros, a oedd 0.1 y cant yn uwch na hynny pan ddaeth Llafur i rym yn 1997. Nawr, gallwch gyflwyno eich dadleuon, ond mae'n ffeithiol anghywir. Nid canlyniad y Llywodraeth Lafur oedd y cwymp ariannol, ac rwy'n credu ei fod yn gamliwio, ac mae'n annheg i chi barhau i ailadrodd hynny.
I think you want to speak later on in the debate, Mick Antoniw. That was a pretty long intervention, and you may need to take a bit of time off your intervention later on.
Rwy'n credu eich bod am siarad yn nes ymlaen yn y ddadl, Mick Antoniw. Roedd hwnnw'n ymyriad eithaf hir, ac efallai y bydd angen i chi dynnu ychydig o amser oddi ar eich ymyriad yn nes ymlaen.
And I won't bother to address your intervention because I'm sure you can talk about it in your bit. I do want to address, though, amendments 3 and 4 because, actually, let me be really clear: the reason why we've changed those amendments is because we think that too often there is an artificial barrier between health and social care, and in the same way that there's an artificial barrier between health of the physical variety and mental health. Now, Rhun ap Iorwerth, you've sat with me on many a committee when we talked about the totality of well-being and the integration of the human. We believe that the whole of our health service needs to just shift focus and look at people when they go into hospital, when they go into primary care, when they access social services in a holistic way, because one of the big areas where we lose money and we do not deliver is we just fix a thing without looking at the whole person, their social care needs, their housing needs, their physical needs, their mental health needs, and putting them back together so they can go back out into society and live whatever is left of their lives as well as they possibly can. And that's our intention there, to put more money—we already take in health and social care £8 billion, and Wales needs money in other areas. So, that £8 billion needs to be redeployed in a much more clever and authentic way where we look at that whole person, and that's the change we're trying to drive through with amendments 3 and 4.
I'm really sorry, I know that I've run out of time, but I did want to just quickly add in that we're talking about recruitment due to financial pressures because we do think that there's a massive recruitment pressure, not just with doctors and nurses, but we forget about the backroom staff. We always talk about the front line, but if you're a consultant and you've got to send a load of results out to somebody and you haven't got a secretary who can type up that letter to get it out to that person and call them back in for further treatment, it's a massive problem. I'll leave it there, I do appreciate I've run out of time. Thank you very much for your additional moments, but I do commend our amendments to the Chamber.
Ac ni thrafferthaf ateb eich ymyriad oherwydd rwy'n siŵr y gallwch siarad amdano yn eich rhan chi. Fodd bynnag, hoffwn fynd i'r afael â gwelliannau 3 a 4 oherwydd, mewn gwirionedd, gadewch i mi fod yn glir iawn: rydym wedi newid y gwelliannau hynny oherwydd ein bod yn credu bod rhwystr artiffisial yn rhy aml rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn yr un modd, fod yna rwystr artiffisial rhwng iechyd corfforol ei natur ac iechyd meddwl. Nawr, Rhun ap Iorwerth, rydych chi wedi eistedd gyda mi ar lawer o bwyllgorau pan fuom yn siarad am gyfanrwydd llesiant ac integreiddio'r unigolyn. Credwn fod angen i'n gwasanaeth iechyd cyfan symud y ffocws ac edrych ar bobl pan ânt i'r ysbyty, pan fyddant yn mynd i ofal sylfaenol, pan fyddant yn defnyddio gwasanaethau cymdeithasol mewn modd cyfannol, oherwydd un o'r meysydd mawr lle rydym yn colli arian a lle nad ydym yn cyflawni yw ein bod ond yn datrys y peth heb edrych ar yr unigolyn cyfan, eu hanghenion gofal cymdeithasol, eu hanghenion tai, eu hanghenion corfforol, eu hanghenion iechyd meddwl, a'u rhoi yn ôl at ei gilydd fel y gallant fynd yn ôl i'r gymdeithas a byw beth bynnag sydd ar ôl o'u bywydau gystal ag y gallant. A dyna yw ein bwriad yno, rhoi mwy o arian—rydym eisoes yn cael £8 biliwn ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae angen arian ar Gymru mewn meysydd eraill. Felly, mae angen adleoli'r £8 biliwn mewn ffordd lawer mwy clyfar a dilys lle rydym yn edrych ar y person cyfan, a dyna'r newid rydym yn ceisio ei sicrhau gyda gwelliannau 3 a 4.
Mae'n ddrwg iawn gennyf, gwn fod fy amser wedi dod i ben, ond roeddwn am ychwanegu'n gyflym ein bod yn sôn am recriwtio oherwydd pwysau ariannol am ein bod yn credu bod yna bwysau recriwtio enfawr yn bodoli, nid yn unig gyda meddygon a nyrsys, ond rydym yn anghofio am y staff ystafell gefn. Rydym bob amser yn siarad am y rheng flaen, ond os ydych chi'n feddyg ymgynghorol a bod rhaid i chi anfon llwyth o ganlyniadau allan at rywun ac nad oes gennych ysgrifennydd a all deipio'r llythyr hwnnw i fynd allan at yr unigolyn a'u ffonio i ddod yn ôl i gael rhagor o driniaeth, mae'n broblem enfawr. Rwyf am ei gadael ar hynny, rwy'n sylweddoli nad oes amser gennyf ar ôl. Diolch yn fawr am eich eiliadau ychwanegol, ond rwy'n cymeradwyo ein gwelliannau i'r Siambr.
Rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog iechyd i gynnig yn ffurfiol welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
I call on the Deputy Minister for health to move formally amendment 2 tabled in the name of Rebecca Evans.
Gwelliant 2—Rebecca Evans
Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:
Yn cydnabod effaith degawd o gyni annheg o gyfeiriad y DU ar yr adnoddau sydd ar gael i ariannu gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn credu mai dim ond trwy’r dulliau canlynol y gellir cynnal gwelliannau yn y GIG yn y tymor hir:
a) os bydd y GIG a gofal cymdeithasol yn cydweithio fel partneriaid cyfartal;
b) os bydd buddsoddi yn parhau ar draws y ddwy system i helpu pobl i gadw’n iach ac allan o’r ysbyty;
c) drwy barhau â’r ffocws ar recriwtio a chadw ein gweithlu iechyd a gofal, ynghyd â’u llesiant, gyda chymorth y strategaeth ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol ar y cyd.
Amendment 2—Rebecca Evans
Delete point 4 and replace with:
Recognises the impact a decade of unjust UK driven austerity has on the resources available to fund public services including health and social care and believes that improvements in the NHS can only be sustained in the long run if:
a) NHS and social care work together as equal partners;
b) investment continues across both systems to support people to stay well and out of hospital;
c) there remains a focus on the recruitment, retention and wellbeing of our health and care workforce supported by the joint health and social care workforce strategy.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Mae nifer ohonon ni, wrth gwrs, yn ingol ymwybodol ym mis Mehefin y bydd bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn cyrraedd carreg filltir anffodus eithriadol yn y ffaith y bydd wedi bod mewn mesurau arbennig am bum mlynedd. Nawr, dyna ichi hyd tymor Cynulliad cyfan o fesurau arbennig, sydd, dwi'n meddwl, yn rhywbeth efallai sydd yn tanlinellu pa mor ddifrifol yw'r sefyllfa honno. Ac mae rhywun yn ffeindio'i hun yn gofyn i'w hunan, 'Beth mae mesurau arbennig wedi'u cyflawni o safbwynt Betsi Cadwaladr?' Beth yw pwynt y mesurau arbennig yma os nad ydyn ni'n gweld, ar ôl pum mlynedd, y cynnydd y byddai rhywun yn gobeithio ei weld a byddai rhywun yn teimlo sy'n deg inni ddisgwyl ei weld? Yn wir, mae mesurau arbennig wedi mynd yn rhyw fath o norm i fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr erbyn hyn, ac ambell i un, â thafod yn y boch, yn gofyn, 'Oes yna ryw extra special measures y byddem ni'n gallu eu gosod o safbwynt y bwrdd?' Mae'r Llywodraeth, wrth gwrs, er eu bod nhw yn y cyfnod hynny â rheolaeth uniongyrchol dros y bwrdd yn barod iawn, yn rhy aml o lawer, i wadu unrhyw gyfrifoldeb, a dyw hynny, wrth gwrs, ddim yn dderbyniol chwaith.
Felly, pa wahaniaeth mae pum mlynedd wedi'i wneud? Wel, mi ddywedaf i wrthych chi: yn ystod y cyfnod lle mae'r Llywodraeth, i bob pwrpas, wedi bod â goruchwyliaeth uniongyrchol dros y bwrdd, rŷn ni wedi gweld ceisio preifateiddio gwasanaethau dialysis yn Wrecsam ac yng Nghroesoswallt; rŷn ni wedi gweld yr honiadau ynglŷn â cheisio preifateiddio fferyllfeydd yn yr ysbytai; rŷn ni'n sicr wedi gweld ymdrechion i newid sifftiau gwaith 4,000 o nyrsys ar draws y gogledd, yn eu gorfodi nhw, i bob pwrpas, i weithio'r hyn sy'n gyfwerth â sifft ychwanegol y mis yn ddi-dâl, gan chwalu morâl y nyrsys yn llwyr. A dwi mor falch bod y cynnig fel y mae e gan Blaid Cymru yn cydnabod y gwaith aruthrol ac yn llongyfarch staff y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol ar yr hyn maen nhw'n ei gyflawni er gwaethaf ffaeleddau'r rheolwyr, a Llywodraeth Cymru yn yr achos yma—rheolwyr, gyda llaw, sy'n amlwg ddim yn gwneud eu gwaith yng ngogledd Cymru, oherwydd, fel rŷn ni wedi clywed, maen nhw'n gorfod tynnu i mewn ddwsinau lawer o reolwyr ymgynghorol ar ffioedd eithriadol o uchel, a hynny pan fo'r bwrdd yn cario dyledion o gwmpas £40 miliwn. Maent yn gwario degau o filiynau o bunnau wedyn ar staff o asiantaethau preifat tra bo nifer ohonom ni yn y Cynulliad yma wedi bod yn galw ers blynyddoedd lawer am ymdrechion mwy effeithiol a mwy sylweddol i recriwtio a hyfforddi staff yn ychwanegol.
Rŷn ni'n gweld dwsinau o gleifion iechyd meddwl yn cael eu hanfon i sefydliadau anaddas, gannoedd o filltiroedd i ffwrdd o'u teuluoedd, yn Lloegr. Rŷn ni wedi gweld ffraeo ynglŷn â thaliadau am gytundebau i ysbytai yn Lloegr, sy’n golygu bod ysbytai fel y Countess of Chester wedi gwrthod cymryd cleifion o Gymru. Rŷn ni wedi gweld colli bron i 100 o welyau yn ychwanegol o ysbytai’r gogledd yn ystod y cyfnod o fesurau arbennig, heb sôn am golli gwelyau a cholli ysbytai cymunedol ar yr un pryd—29 o welyau wedi mynd yng Nglan Clwyd; 29 arall wedi mynd yn y Maelor—a hynny’n arwain, wrth gwrs, at y delayed transfers of care rŷn ni’n clywed amdano fe yn gyson. Y rhestrau aros gwaethaf yng Nghymru; y rhestrau aros adrannau brys gwaethaf yng Nghymru yn Ysbyty Wrecsam Maelor—prin hanner y cleifion sy’n cael eu gweld o fewn pedair awr. Ac mae gen i stori bersonol gallwn i ddweud wrthych chi am fod yn aros 12 awr am gael fy ngweld mewn adran frys. Nawr, mae hynny, wrth gwrs, yn golygu—[Torri ar draws.] Wnaf i ddim cymryd, mae’n ddrwg gen i; mae gen i lot o bethau i’w cael mewn.
Mae rhestrau o ambiwlansys wedyn, wrth gwrs, yn ciwio y tu allan yn sgil y diffyg llif yna o gleifion, ac rŷn ni’n clywed, wrth gwrs, beth sydd wedi digwydd mewn llefydd fel Gwersyllt, Rhosllanerchrugog a Fairbourne, pan fo cleifion yn gorfod aros oriau lawer am ambiwlans, a’r canlyniadau wrth gwrs yn rhai difrifol a thrist iawn yn rhai o’r achosion hynny.
Ddoe ddiwethaf fe amlygodd Adam Price fod dros hanner o’r holl ddigwyddiadau a oedd yn arwain at farwolaethau yn ysbytai Cymru yn ardal Betsi Cadwaladr, ac mae yna gwestiwn yn dal i fod am ddiogelwch cleifion iechyd meddwl yn y gogledd. Roedd adroddiad eto heddiw yn dweud bod gwasanaeth cwnsela iechyd meddwl y gogledd yn anaddas. Dyw pethau ddim yn gwella fel y byddem ni’n gobeithio ei weld. Yn wir, mewn rhai agweddau, mae’n rhaid imi ddweud, mae’r sefyllfa yn waeth nawr nag oedd hi bum mlynedd yn ôl.
Felly, beth mae mesurau arbennig wedi’u cyflawni? Y Prif Weinidog presennol oedd y Gweinidog iechyd a orfodwyd i fynd â Betsi Cadwaladr i mewn i fesurau arbennig, a’r Gweinidog iechyd presennol, pan oedd e’n Ddirprwy Weinidog ar y pryd, a gafodd y cyfrifoldeb penodol dros sefyllfa bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Mae’n hen bryd, yn fy marn i, i brif weithredwr y bwrdd i fynd. Mae wedi cael hen ddigon o amser inni weld cynnydd mwy sylweddol nag yr ydyn ni wedi ei weld erbyn hyn. Gallaf i ddim credu, a bod yn onest, ei fod e’n dal yn ei swydd. Byddem ni eisiau clywed gan y Dirprwy Weinidog pa drafodaethau sydd wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a’r bwrdd am ddyfodol y Prif Weinidog presennol—y prif weithredwr presennol. Mae’r drafodaeth ynglŷn â dyfodol y Prif Weinidog yn un arall allem ni ei chael mewn dadl arall efallai. Ond, yn fwy difrifol hefyd, mae gyda ni sefyllfa lle, gyda record y Gweinidog iechyd presennol, fel dwi wedi amlinellu, oll yn ystod y cyfnod yma o fesurau arbennig a rheolaeth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, yn fy marn i, does amheuaeth, mae’n rhaid i’r Gweinidog fynd hefyd.
Many of us are, of course, painfully aware that in June Betsi Cadwaladr health board will reach a very sorry milestone in terms of the fact that it will have been in special measures for five years. Now, that is the length of an Assembly term—a full Assembly term in special measures, which I think highlights how grave the situation is. And one does find oneself asking, 'Well, what have special measures delivered in terms of Betsi Cadwaladr?' What is the point of these special measures unless, after five years, we see the progress that one would hope to see and that one would feel is fair for us to expect to see? Indeed, special measures has become a kind of norm for Betsi Cadwaladr health board now, and some, with tongue in cheek, ask, 'Are there any extra-special measures that we could place the board in?' The Government, of course, although during that period have had direct control over the health board, have been far too willing to deny any sort of responsibility for the situation, and that is not acceptable either.
So, what difference have those five years made? Well, I'll tell you. During the period when the Government, to all intents and purposes, has had oversight of the board, we have seen attempts to privatise dialysis services in Wrexham and in Oswestry; we have seen attempts to privatise pharmacies in hospitals; we have certainly seen efforts to change the shifts of 4,000 nurses across north Wales, forcing them, to all intents and purposes, to work an additional extra shift without pay, which destroyed the morale of the nurses entirely. And I'm so pleased that the proposal as tabled by Plaid Cymru does recognise the excellent work and congratulates the workforce in health and social care on what they delivered despite the failings of management and the Welsh Government, in this particular case—and managers who, by the way, are clearly not doing their work in north Wales, because, as we've heard, they have to bring in dozens of management consultants on huge fees when the board is carrying debts of around £40 million. It's spending tens of millions of pounds on private agency staff, whilst many of us in this Assembly have been calling for many years for more effective and substantial steps to be taken in training and recruiting additional staff.
We see dozens of mental health patients sent to inappropriate locations, hundreds of miles from their families, in England. We've seen arguments about payments for contracts with hospitals in England, which mean that hospitals such as the Countess of Chester have refused to take Welsh patients. We've seen the loss of almost an additional 100 beds from north Wales hospitals during the period of special measures, never mind the loss of beds and community hospitals at the same time—29 beds gone in Glan Clwyd; another 29 in Maelor in Wrexham—and that leading, of course, to the delayed transfers of care that we hear so much about so regularly. The worst waiting lists in Wales; the worst A&E waiting lists in Wales at Wrexham Maelor, where barely half the patients are seen within four hours. And I have a personal story that I could tell you of waiting 12 hours to be seen in an A&E department. Now, of course, that means—[Interruption.] No, I won't take an intervention, I'm sorry; I have a lot to cover.
We see ambulances queuing outside hospitals because of the flow of patients, and we've heard about what's happened in places such as Gwersyllt, Rhosllanerchrugog and Fairbourne, when patients have had to wait many hours for an ambulance, and the results can be very grave and serious indeed.
Just yesterday, Adam Price highlighted the fact that almost half of all the incidents that led to deaths in Welsh hospitals were in the Betsi Cadwaladr health board area, and there's a question remaining as to the safety of mental health patients in north Wales. Another report was saying today that the north Wales mental health counselling service is not appropriate. Things are not improving as we would hope to see. Indeed, in some aspects, I have to say, the situation is worse now than it was five years ago.
So, what have special measures delivered? It's the current First Minister who was the health Minister who was forced to take Betsi Cadwaladr into special measures, and it was the current health Minister, when he was a Deputy Minister at that time, who was given specific responsibility for the situation at Betsi Cadwaladr University Health Board. It's about time, in my view, that the chief executive of the board stepped down. He's had more than enough time for us to see more substantial progress than we have seen. I can't believe, if truth be told, that he is still in post. I want to hear from the Deputy Minister what discussions there have been between the Welsh Government and the board on the future of the current First Minister—the current chief executive. The debate on the future of the First Minister is for another time, perhaps. But, more seriously too, we do have a situation where, given the record of the current health Minister, as I've outlined, during this whole period of special measures and direct control from the Welsh Government, in my view there is no doubt that the Minister should go too.
I think we should take seriously what Angela Burns says about the impact that our debates on this subject have on the workforce. So, although earlier we heard about the problems being faced by the Royal Glamorgan Hospital with the impending retirement of its only substantive emergency consultant, and Llyr has just been speaking about the ongoing problems at Betsi Cadwaladr, and I don't wish to in any way decry them, but you do have to think about what impact continually reminding people of the challenges ahead without providing solutions has. I think that we have to look at what we can do and what we are doing about this.
So, I wanted to address what’s in amendment 2 because I think it’s very important to recognise that improvements in the NHS can only be sustained in the long run if the NHS staff and the social care workforce are working together as equal partners. Because the First Minister highlighted recently that the 2019 figures are the best recorded figures for delayed transfers of care compared to the two previous years, but it’s had quite a considerable impact on the social care workforce who've been picking up the pieces as a result of us being very keen, naturally, to get people out of hospital when they no longer need hospital care.
I've just been reading the draft plan that has arisen out of 'A Healthier Wales', which has been written by the social care workforce as well as HEIW, which encompasses the deanery, the education and development services, and the pharmacists. So, I think it's very important that we have a workforce programme that really is going to join up the dots between these two services, and I think—. They outline very clearly there that we need to transform traditional roles and ways of working to support new models of care, and that they are already being developed through the regional partnership boards, as well as in primary care and through support at home plans.
It emphasises the importance of building a culture of compassionate and inclusive leadership, and it's really, really important that anybody who works in the health and social care services has to be looking at the individual in front of them and listening to them, rather than just saying, 'Well, you're going to get this' and 'You're going to get that'. We have to reiterate the principles set out in 'Prudent Healthcare' and 'Sustainable Social Services', which are about the partnership between the citizen and the service provider.
The second point that's made in amendment 2 is the investment to support people to stay well and out of hospital. Now, of course, in the long term, we need to get people eating clean, fresh food and walking or cycling rather than relying on the bus or car for short journeys, but I appreciate that that is not going to happen overnight. So, in the short term, I think it's important to address the Welsh NHS Confederation saying that as many as one in five of those coming to A&E could in fact be treated somewhere else. And if we still have that problem, we really do need to continue to work on that. And Choose Well is obviously a way of encouraging the citizen not to go to the emergency department unless they really do need emergency services. The NHS Confederation offers a checklist of what people can do to stay well over the winter, and all of us will be familiar with the sorts of things that are involved there—making sure that people are putting on the sorts of clothes and having the sort of furniture arrangement that encourages them not to fall over.
But I think a more holistic approach is needed for many people who don't read checklists and just simply don't operate like that—they're probably living in considerable isolation, a lot of them—and so I want to just commend a couple of things that Cardiff and the Vale health board is doing: (1) it's got something called a citizen-driven health programme, where they're working with Cadwyn Housing Association, with both staff and volunteers, who go into people's homes, getting to know older people, capturing their needs and aspirations and finding out what they'd like to contribute in the way of skills and interests. And I think that is really capturing what we mean by holistic care—with the older person, and empowering them to do things, what they can do for themselves, and putting them in touch with services that will combat loneliness and help them to feel better about their lives.
Equally, there's another initiative called Wellbeing 4U, which they've commissioned from United Welsh Housing Association, who are operating with primary care funding to deliver in GP practices in areas of deprivation to tackle isolation, anxiety, depression and high levels of alcohol consumption, which we know (a) leads to people falling over, and (b) leads to cirrhosis of the liver.
Rwy'n credu y dylem fod o ddifrif ynglŷn â'r hyn y mae Angela Burns yn ei ddweud am yr effaith y mae ein dadleuon ar y pwnc hwn yn ei chael ar y gweithlu. Felly, er i ni glywed yn gynharach am y problemau a wynebir gan Ysbyty Brenhinol Morgannwg gyda'r unig feddyg ymgynghorol parhaol achosion brys ar fin ymddeol, ac mae Llyr newydd fod yn siarad am y problemau parhaus yn Betsi Cadwaladr, ac nid wyf yn dymuno eu bychanu mewn unrhyw ffordd, ond mae'n rhaid i chi feddwl am effaith atgoffa pobl yn barhaus o'r heriau sydd o'u blaenau heb ddarparu atebion. Credaf fod rhaid inni edrych ar beth y gallwn ei wneud a'r hyn rydym yn ei wneud ynglŷn â hyn.
Felly, roeddwn am roi sylw i'r hyn sydd yng ngwelliant 2 oherwydd credaf ei bod yn bwysig iawn cydnabod na ellir cynnal gwelliannau yn y GIG yn hirdymor os nad yw staff y GIG a'r gweithlu gofal cymdeithasol yn gweithio gyda'i gilydd fel partneriaid cyfartal. Oherwydd pwysleisiodd y Prif Weinidog yn ddiweddar mai ffigurau 2019 yw'r ffigurau gorau a gofnodwyd ar gyfer achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal o gymharu â'r ddwy flynedd flaenorol, ond mae wedi cael cryn effaith ar y gweithlu gofal cymdeithasol sydd wedi gorfod ysgwyddo'r baich am ein bod yn awyddus iawn, yn naturiol, i gael pobl allan o'r ysbyty pan nad oes angen gofal ysbyty arnynt mwyach.
Rwyf newydd fod yn darllen y cynllun drafft a ddeilliodd o 'Cymru Iachach', ac a ysgrifennwyd gan y gweithlu gofal cymdeithasol yn ogystal ag Addysg a Gwella Iechyd Cymru, sy'n cynnwys y ddeoniaeth, y gwasanaethau addysg a datblygu, a'r fferyllwyr. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod gennym raglen ar gyfer y gweithlu sy'n mynd ati o ddifrif i gydgysylltu'r dotiau rhwng y ddau wasanaeth, ac rwy'n meddwl—. Maent yn amlinellu'n glir iawn fod angen inni drawsnewid rolau traddodiadol a ffyrdd traddodiadol o weithio i gefnogi modelau gofal newydd, a'u bod eisoes yn cael eu datblygu drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, yn ogystal ag mewn gofal sylfaenol a thrwy gynlluniau cymorth yn y cartref.
Mae'n pwysleisio pwysigrwydd meithrin diwylliant o arweinyddiaeth dosturiol a chynhwysol, ac mae'n wirioneddol bwysig fod unrhyw un sy'n gweithio yn y gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn gorfod edrych ar yr unigolyn o'u blaenau a gwrando arnynt, yn hytrach na dim ond dweud, 'Wel, rydych chi'n mynd i gael y peth hwn' ac 'Rydych chi'n mynd i gael y peth arall'. Rhaid inni ailadrodd yr egwyddorion a nodir yn 'Gofal Iechyd Darbodus' a 'Gwasanaethau Cymdeithasol Cynaliadwy', sy'n ymwneud â'r bartneriaeth rhwng y dinesydd a'r darparwr gwasanaethau.
Yr ail bwynt a wnaed yng ngwelliant 2 yw'r buddsoddiad i helpu pobl i aros yn iach ac allan o'r ysbyty. Nawr, wrth gwrs, yn y tymor hir, mae angen inni gael pobl i fwyta bwyd glân, ffres a cherdded neu feicio yn hytrach na dibynnu ar y bws neu'r car ar gyfer teithiau byr, ond rwy'n sylweddoli na fydd hynny'n digwydd dros nos. Felly, yn y tymor byr, rwy'n credu ei bod yn bwysig mynd i'r afael â'r ffaith bod Cydffederasiwn y GIG yng Nghymru yn dweud y gallai cynifer ag un o bob pump o'r rhai sy'n dod i'r adran damweiniau ac achosion brys gael eu trin yn rhywle arall mewn gwirionedd. Ac os bydd y broblem honno gennym o hyd, mae gwir angen inni barhau i weithio ar hynny. Ac yn amlwg, mae Dewis Doeth yn ffordd o annog y dinesydd i beidio â mynd i'r adran achosion brys oni bai fod gwir angen gwasanaethau brys arnynt. Mae Cydffederasiwn y GIG yn cynnig rhestr wirio o'r hyn y gall pobl ei wneud i aros yn iach dros y gaeaf, a bydd pob un ohonom yn gyfarwydd â'r mathau o bethau sy'n gysylltiedig â hynny—gwneud yn siŵr fod pobl yn gwisgo'r mathau o ddillad ac yn trefnu dodrefn mewn ffordd sy'n eu helpu i osgoi cwympo.
Ond rwy'n credu bod angen dull mwy cyfannol ar gyfer llawer o bobl nad ydynt yn darllen rhestrau gwirio, ac nad ydynt yn gweithredu yn y modd hwnnw—mae'n fwy na thebyg fod llawer ohonynt yn profi unigedd—ac felly hoffwn gymeradwyo un neu ddau o bethau y mae bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro yn ei wneud: (1) mae ganddo rywbeth o'r enw rhaglen iechyd a ysgogir gan ddinasyddion, lle maent yn gweithio gyda Chymdeithas Tai Cadwyn, gyda staff a gwirfoddolwyr, sy'n mynd i mewn i gartrefi pobl, yn dod i adnabod pobl hŷn, yn nodi eu hanghenion a'u dyheadau a chanfod beth yr hoffent ei gyfrannu o ran sgiliau a diddordebau. Ac rwy'n meddwl bod hynny'n crisialu'r hyn a olygwn wrth ofal cyfannol—gyda'r person hŷn, a'u grymuso i wneud pethau, pethau y gallant eu gwneud drostynt eu hunain, a'u rhoi mewn cysylltiad â gwasanaethau a fydd yn trechu unigrwydd ac yn eu helpu i deimlo'n well am eu bywydau.
Yn yr un modd, ceir menter arall o'r enw Wellbeing 4U y maent wedi'i chomisiynu gan Gymdeithas Tai United Welsh, sy'n gweithredu gyda chyllid gofal sylfaenol i gyflawni mewn practisau meddygon teulu mewn ardaloedd difreintiedig er mwyn trechu unigedd, pryder, iselder a lefelau uchel o yfed alcohol, y gwyddom ei fod (a) yn arwain at bobl yn cwympo, a (b) yn arwain at sirosis yr afu.
You now need to bring your contribution—I've been very generous already—to an end.
Mae angen i chi ddod â'ch cyfraniad i ben yn awr—rwyf wedi bod yn hael iawn yn barod.
Thank you. I'm sorry. Just to say that it's been very effective, and it's decreased the—. People are feeling physically and mentally better and are making a lot fewer GP appointments.
Diolch. Mae'n ddrwg gennyf. Dim ond dweud ei fod wedi bod yn effeithiol iawn, a'i fod wedi lleihau'r—. Mae pobl yn teimlo'n well yn gorfforol ac yn feddyliol ac yn gwneud llawer llai o apwyntiadau i weld meddygon teulu.
The mismanagement and poor performance highlighted by my colleagues in the north of Wales is indeed shocking, but I can't help but feel that this is also something that my own constituents may be facing, so I want to talk about the issues facing people in the Cwm Taf health board, as the range of special measures continues to become the new normal. Whilst waiting times may not be as bad as in the north, the performance remains poor, with a litany of missed targets.
There has been an acceptance that it's okay for people to wait for a long time for treatment, but it really isn't okay, it isn't acceptable. Debates around waiting times can sometimes be a little dry, but there are people behind the numbers. I have a case example, which, unfortunately, I don't think is unique. This person has been waiting for over 16 months for treatment, and he writes about the wait, I quote, 'This has had a very restricting effect on my quality of life. Up until my diagnosis, I considered myself to be a very active man. I played golf three times a week and also enjoyed gardening on my allotment. I feel that at my age it's vitally important to stay active, and this interminable wait for this operation is making me feel very depressed as I'm conscious of the fact that I'm not getting any younger and would like to be in a position to enjoy the remaining years of my life, instead of waiting in limbo. I was told I would have the operation before Christmas, and then it was sometime in January. These deadlines seem to just come and go, and as they do my depression deepens.'
If we are serious about preventing ill health, managing chronic conditions in the community and supporting people to maintain a healthy lifestyle, then ensuring prompt treatment when it's required just has to be part of that. And, if it is, why are we being told that continuation with our emergency services is not possible?
Well, it is possible to have good services in primary care that prevent ill health and help people stay well—as well as possible—and also have hospital services for when they are needed. There will always be occasions when people need emergency treatment promptly. We may be able to reduce the numbers of people having heart attacks, strokes and so on through better public health, but nobody believes that all of the risks would be eliminated. Hospitals and emergency medicine will always be needed and, as such, services need to be provided within reasonable distances for all people in all parts of Wales.
And reasonable distance must reflect the reality of travel times in adverse weather, it must reflect the lack of car ownership in deprived communities, and it should be planned in a way that tackles the inverse care law, which means hospitals to serve the local populations throughout the Valleys. But, as we've seen, the current Government has been content to allow the Royal Glamorgan Hospital to decline and deteriorate in what seems to be an ideological obsession with having fewer specialist units for the Valleys.
The health Minister is responsible for the strategic direction of the health service in Wales. It has been run down since the south Wales programme was agreed back in 2014. Why would anyone want to go and work in a department that is being run down? The ratio of consultants is shocking. While the UK average is 7,000 people to every one consultant, when it should stand closer to 4,000, it is 15,000:1 in our local health board. That is a scandal.
And it has happened because numerous health Ministers have put their fingers in their ears and refused to be more innovative when it comes to recruitment. It is possible to recruit. I understand that Cardiff are recruiting by offering retention bonuses. A recent conversation with an ex-consultant at the Royal Glamorgan Hospital revealed to me that the Royal Glamorgan is an attractive place for consultants to work. The Minister has the power to intervene here.
Deputy Minister, you have listened to the views of Members representing the surrounding constituencies—this is not just a Rhondda and a Pontypridd issue. It'll have a knock-on effect to people in Cynon, Merthyr, Bridgend, Cardiff and further afield. Will you urge the Minister to intervene? Give us one last chance to save this service that so many people are seriously worried about losing.
Mae'r camreoli a'r perfformiad gwael a amlygwyd gan fy nghyd-Aelodau yng ngogledd Cymru yn frawychus yn wir, ond ni allaf ond teimlo bod hyn hefyd yn rhywbeth y gallai fy etholwyr i fod yn ei wynebu, felly rwyf am siarad am y problemau sy'n wynebu pobl ym mwrdd iechyd Cwm Taf, wrth i'r amrywiaeth o fesurau arbennig barhau i ddod yn fwyfwy arferol. Er nad yw amseroedd aros cynddrwg ag yn y gogledd, mae'r perfformiad yn parhau i fod yn wael, gyda rhestr gyfan o dargedau wedi'u methu.
Ceir derbyniad ei bod hi'n iawn i bobl aros am amser hir i gael triniaeth, ond nid yw'n iawn o gwbl, nid yw'n dderbyniol. Gall dadleuon ynghylch amseroedd aros fod ychydig yn sych weithiau, ond mae yna bobl y tu ôl i'r ffigurau. Mae gennyf enghraifft o achos, nad wyf yn credu ei fod yn unigryw, gwaetha'r modd. Mae'r person hwn wedi bod yn aros am dros 16 mis i gael triniaeth, ac mae'n ysgrifennu am yr aros, ac rwy'n dyfynnu, 'Mae hyn wedi cael effaith sy'n cyfyngu'n fawr ar ansawdd fy mywyd. Hyd nes fy diagnosis, roeddwn yn ystyried fy mod yn ddyn a wnâi lawer o weithgarwch corfforol. Roeddwn yn chwarae golff dair gwaith yr wythnos ac yn mwynhau garddio ar fy rhandir hefyd. Rwy'n teimlo ei bod hi'n hynod o bwysig i mi gadw'n heini yn fy oedran i, ac mae'r aros diddiwedd am y llawdriniaeth yn gwneud i mi deimlo'n ddigalon iawn am fy mod yn ymwybodol o'r ffaith nad wyf yn mynd yn iau a hoffwn fod mewn sefyllfa i fwynhau'r blynyddoedd sy'n weddill o fy mywyd, yn lle aros mewn limbo. Dywedwyd wrthyf y byddwn yn cael y llawdriniaeth cyn y Nadolig, ac yna rywbryd ym mis Ionawr. Ymddengys bod y terfynau amser hyn yn mynd a dod, ac wrth iddynt wneud hynny, mae fy iselder yn gwaethygu.'
Os ydym o ddifrif ynghylch atal salwch, rheoli cyflyrau cronig yn y gymuned a chynorthwyo pobl i ddilyn ffordd iach o fyw, rhaid i sicrhau triniaeth brydlon pan fo'i hangen fod yn rhan o hynny. Ac os ydyw, pam y dywedir wrthym nad yw'n bosibl parhau â'n gwasanaethau brys?
Wel, mae'n bosibl cael gwasanaethau da mewn gofal sylfaenol sy'n atal salwch ac sy'n helpu pobl i gadw'n iach—cystal ag sy'n bosibl—a chael gwasanaethau ysbyty hefyd pan fo'u hangen. Bydd yna bob amser adegau pan fydd angen triniaeth frys ar bobl ar unwaith. Efallai y gallwn leihau nifer y bobl sy'n cael trawiad ar y galon, strociau ac ati drwy wella iechyd cyhoeddus, ond nid oes neb yn credu y byddai'r holl risgiau'n cael eu dileu. Bydd angen ysbytai a meddygaeth frys bob amser ac o'r herwydd, mae angen darparu gwasanaethau o fewn pellter rhesymol i bawb ym mhob rhan o Gymru.
Ac mae'n rhaid i bellter rhesymol adlewyrchu realiti amseroedd teithio yn ystod tywydd garw, rhaid iddo adlewyrchu diffyg perchnogaeth ar geir mewn cymunedau difreintiedig, a dylid ei gynllunio mewn ffordd sy'n mynd i'r afael â deddf gofal gwrthgyfartal, sy'n golygu ysbytai i wasanaethu'r poblogaethau lleol drwy'r Cymoedd. Ond fel y gwelsom, mae'r Llywodraeth bresennol wedi bod yn fodlon caniatáu i Ysbyty Brenhinol Morgannwg waethygu a dirywio fel pe bai ganddi obsesiwn ideolegol ynglŷn â chael llai o unedau arbenigol ar gyfer y Cymoedd.
Y Gweinidog iechyd sy'n gyfrifol am gyfeiriad strategol y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae wedi'i wanhau ers cytuno rhaglen de Cymru yn ôl yn 2014. Pam y byddai unrhyw un am fynd i weithio mewn adran sy'n cael ei gwanhau? Mae'r gymhareb o feddygon ymgynghorol yn frawychus. Er bod cyfartaledd y DU yn 7,000 o bobl i bob meddyg ymgynghorol, lle dylai fod yn nes at 4,000, mae'n 15,000:1 yn ein bwrdd iechyd lleol ni. Mae hynny'n sgandal.
Ac mae wedi digwydd oherwydd bod nifer o Weinidogion iechyd wedi rhoi eu bysedd yn eu clustiau ac wedi gwrthod bod yn fwy arloesol mewn perthynas â recriwtio. Mae'n bosibl recriwtio. Deallaf fod Caerdydd yn recriwtio drwy gynnig bonysau cadw staff. Datgelodd sgwrs ddiweddar gyda chyn-feddyg ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg fod Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn lle deniadol i feddygon ymgynghorol weithio ynddo. Mae gan y Gweinidog bŵer i ymyrryd yma.
Ddirprwy Weinidog, rydych wedi gwrando ar farn Aelodau sy'n cynrychioli'r etholaethau cyfagos—nid mater i'r Rhondda a Phontypridd yn unig yw hwn. Bydd yn cael effaith ganlyniadol ar bobl yng nghwm Cynon, Merthyr Tudful, Pen-y-bont ar Ogwr, Caerdydd a thu hwnt. A wnewch chi annog y Gweinidog i ymyrryd? Rhowch un cyfle olaf inni achub y gwasanaeth hwn y mae cymaint o bobl yn pryderu'n ddifrifol am ei golli.
I thank Plaid Cymru for tabling this important debate today. At the start of a new decade, when our thoughts turn to the future, our NHS is once again beset by the problems of the past. Welsh A&E departments have just experienced their worst ever waiting times. The waiting times figures for last month show only 72 per cent spent less than four hours in A&E waiting to be treated, transferred or discharged, compared to the target of 95 per cent. These figures are significantly worse than last year and we have to reflect and ask ourselves why that is.
More patients than ever waited over 12 hours—well over 6,500—when the target is that nobody should wait that long. The ambulance service failed to meet its target for responding to immediately life-threatening calls for the second time since the target was introduced five years ago. And, despite a mild winter, our NHS has once again been stretched to breaking point. We have a situation where our NHS cannot cope with normal pressures, and, if we have to deal with an influx of patients suffering from seasonal flu, or from this emerging threat from China, I'm afraid our healthcare system will melt down. This is despite the Welsh Government allocating an extra £30 million plus an extra £10 million last week.
The solutions to our problems do not require simply putting more cash in, which is why I urge Members to reject the Government's amendment. We have to ask ourselves why, despite spending significantly more per head on health than they do in England or Scotland, our outcomes are poorer, our waiting times are longer and our access is worse. We therefore have to question how the £7.5 billion we allocate to health each year is being spent. This isn't some abstract accountancy question on budgets; this is a fundamental question about people's health. And we are seeing Welsh citizens go blind waiting for treatment, Welsh citizens unable to function because they spend their days in agony, and we see Welsh citizens die from cancer because we fail to diagnose it sooner.
Our NHS is held together by the stellar efforts of its doctors, nurses and healthcare professionals, but that can't last, and things are already at breaking point. We must ensure that the significant amount of money we are spending on health is spent effectively. We need to focus our efforts and not simply throw cash at the problems hoping they will go away—that just won't happen. We need also to invest in social care. And bedblocking remains a significant problem. One consultant at Morriston Hospital stated that he knew of 106 medically fit patients who were still in hospital because there was simply no care package available. And yet, at the same time, here we are cancelling operations, leaving people in pain, potentially hampering their recovery and increasing the cost of treatment.
Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Ar ddechrau degawd newydd, pan fydd ein meddyliau'n troi at y dyfodol, mae ein GIG unwaith eto'n cael ei lethu gan broblemau'r gorffennol. Mae adrannau damweiniau ac achosion brys Cymru newydd weld eu hamseroedd aros gwaethaf erioed. Yn ôl ffigurau amseroedd aros y mis diwethaf, dim ond 72 y cant a dreuliodd lai na phedair awr mewn adran damweiniau ac achosion brys yn aros i gael eu trin, eu trosglwyddo neu eu rhyddhau, o gymharu â'r targed o 95 y cant. Mae'r ffigurau hyn yn sylweddol waeth na'r llynedd ac mae'n rhaid inni ystyried a gofyn i'n hunain pam y mae hynny.
Bu mwy o gleifion nag erioed yn aros dros 12 awr—ymhell dros 6,500 —pan fo'r targed yn dynodi na ddylai neb aros mor hir â hynny. Methodd y gwasanaeth ambiwlans gyrraedd ei darged ar gyfer ymateb i alwadau a oedd yn bygwth bywyd yn uniongyrchol am yr eildro ers cyflwyno'r targed bum mlynedd yn ôl. Ac er iddi fod yn aeaf mwyn, mae ein GIG unwaith eto wedi cael ei ymestyn i'r pen. Mae gennym sefyllfa lle na all ein GIG ymdopi â phwysau arferol, ac os bydd yn rhaid inni ymdrin â llif o gleifion sy'n dioddef o ffliw tymhorol, neu'r bygythiad sy'n dod i'r amlwg o Tsieina, mae arnaf ofn y bydd ein system gofal iechyd yn chwalu. A hyn er i Lywodraeth Cymru ddyrannu £30 miliwn ychwanegol yn ogystal â £10 miliwn ychwanegol yr wythnos diwethaf.
Er mwyn dod o hyd i ateb i'n problemau, mae angen gwneud mwy na darparu mwy o arian yn unig, a dyna pam rwy'n annog yr Aelodau i wrthod gwelliant y Llywodraeth. Rhaid inni ofyn i ni'n hunain pam fod ein canlyniadau'n waeth, ein hamseroedd aros yn hwy a'n mynediad at wasanaethau yn waeth er ein bod yn gwario cryn dipyn yn fwy y pen ar iechyd nag yn Lloegr neu'r Alban. Felly mae'n rhaid i ni gwestiynu sut y mae'r £7.5 biliwn a ddyrannwn i iechyd bob blwyddyn yn cael ei wario. Nid yw'n gwestiwn cyfrifo haniaethol am gyllidebau; mae'n gwestiwn sylfaenol am iechyd pobl. Ac rydym yn gweld dinasyddion Cymru'n mynd yn ddall yn disgwyl am driniaeth, dinasyddion Cymru'n methu gweithredu am eu bod yn treulio'u dyddiau mewn poen, ac rydym yn gweld dinasyddion Cymru'n marw o ganser oherwydd ein bod yn methu gwneud diagnosis ohono'n gynt.
Mae ein GIG wedi'i ddal at ei gilydd gan ymdrechion anhygoel ei feddygon, ei nyrsys a'i weithwyr gofal iechyd proffesiynol, ond ni all hynny bara, ac mae pethau eisoes wedi cyrraedd pen eu tennyn. Rhaid inni sicrhau bod y swm sylweddol o arian a wariwn ar iechyd yn cael ei wario'n effeithiol. Mae angen inni ganolbwyntio ein hymdrechion yn hytrach na thaflu arian at y problemau yn y gobaith y byddant yn diflannu—ni fydd hynny'n digwydd. Mae angen inni fuddsoddi mewn gofal cymdeithasol hefyd. Ac mae blocio gwelyau yn dal i fod yn broblem sylweddol. Dywedodd un meddyg ymgynghorol yn Ysbyty Treforys ei fod yn gwybod am 106 o gleifion a oedd yn ffit yn feddygol ond yn dal yn yr ysbyty am nad oedd pecyn gofal ar gael. Ac eto, ar yr un pryd, dyma ni'n canslo llawdriniaethau, gan adael pobl mewn poen, a allai rwystro eu hadferiad a chynyddu cost triniaeth.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
Did he also say how many were not being let out of hospital or weren't able to go home because the pharmacy wasn't ready to give them their medication? And how many were fit enough to go home, but a consultant hadn't come around to let them go?
A ddywedodd hefyd faint o bobl na châi eu rhyddhau o'r ysbyty neu na allent fynd adref am nad oedd y fferyllfa'n barod i roi eu meddyginiaeth iddynt? A faint oedd yn ddigon iach i fynd adref, ond nad oedd meddyg ymgynghorol wedi dod o gwmpas i'w rhyddhau?
I do understand, Mike, that the pharmacy is an issue in a lot of hospitals, because they can't dispense the medication at a suitable time for people to go home, and a lot eventually comes at evening time and people are kept in longer than they need. So, that definitely needs to be looked into, and, thank you, Mike, for bringing that up.
Successive Governments have failed to plan for the future, hence a large portion of our budget goes on agency staff. And there has been woefully little workforce planning, which has left our NHS unable to cope with a growing and ageing population, and a lack of planning, which has resulted in us having the worst cancer survival rates in western Europe. So, we need a new approach to healthcare in Wales and this means ensuring that our primary care sector is properly funded. We have a national workforce plan and we prioritise health prevention. We also have to ensure that our social care sector is properly funded. Our NHS can't afford another five years of this mismanagement and I urge colleagues to support this motion.
Rwy'n deall, Mike, fod y fferyllfa'n broblem mewn llawer o ysbytai, oherwydd ni allant ddosbarthu'r feddyginiaeth ar adeg addas i bobl fynd adref, ac mae llawer yn y pen draw yn dod gyda'r nos a chaiff pobl eu cadw'n hwy na'r angen. Felly, yn bendant mae angen edrych ar hynny, a diolch ichi, Mike, am godi hynny.
Mae Llywodraethau olynol wedi methu cynllunio ar gyfer y dyfodol, felly mae cyfran fawr o'n cyllideb yn mynd ar staff asiantaeth. A phrin iawn fu'r cynllunio ar gyfer y gweithlu, sydd wedi golygu nad yw ein GIG yn gallu ymdopi â phoblogaeth sy'n tyfu ac sy'n heneiddio, a diffyg cynllunio, sydd wedi arwain at y cyfraddau goroesi canser gwaethaf yng ngorllewin Ewrop. Felly, mae angen dull newydd o ymdrin â gofal iechyd yng Nghymru ac mae hyn yn golygu sicrhau bod ein sector gofal sylfaenol yn cael ei ariannu'n briodol. Mae gennym gynllun cenedlaethol ar gyfer y gweithlu ac rydym yn rhoi blaenoriaeth i atal yn y maes iechyd. Rhaid inni hefyd sicrhau bod ein sector gofal cymdeithasol yn cael ei ariannu'n briodol. Ni all ein GIG fforddio pum mlynedd arall o'r camreoli hwn ac rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig.
There are many, many challenges with our health service. We see these in Wales, the UK, Europe and around the world, and I'm not going to go through those analyses. What I do want to do, though, is to talk about the importance of the hospital that is only really a few minutes from where I live and that's the Royal Glamorgan, and performance there and the importance of that particular hospital to the local community, and why there is a need to look at the figures and to review what is a six-year out-of-date programme.
The Royal Glamorgan, in December 2019, in accident and emergency had 5,152 attendees; the Princess of Wales, 4,800; and Prince Charles, 4,947. In the 12-hour performance figures, the Royal Glamorgan was at 95 per cent and the other two hospitals were at 90 per cent respectively. The four-hour wait performance in Royal Glamorgan was again ahead of both of the two other hospitals. I think that underlines that, when we start trying to draw comparisons, it is not just about the figures, but the Royal Glamorgan is in a position of importance and is delivering to a higher degree, in one way or another, and is really important, and important in an area where there is a massive expansion of housing: 20,000 homes in the Taff Ely area over the next decade. So, the growth there and the issues of access are fundamentally important.
But what I do want to say is this: finance and money is, of course, important and it is actually fundamental in many ways. For example, over the past decade, the impact of austerity in terms of the freeze on public sector workers' wages has been really significant in terms of morale and in terms of retention, and that has been a massive factor. The other factor has been the underfunding or the lack of funds available to fund the NHS as should have happened. When Labour won the election in 1997 and said, 'You've got 24 hours to save the NHS', they were actually right. And, in actual fact, that Labour Government did save the NHS. In actual fact, from 1997 to 2010—sorry, 2009—the Labour Government increased in real terms the NHS funds available by 6 per cent in real terms every single year of that particular Government. That made an absolutely massive difference and it did save the NHS. When the Conservative-Lib Dem Government came in, the funding was 1.1 per cent. With Cameron and May, in their Conservative Governments from 2014-19, it was only 1.6 per cent. When people complain about the Labour manifesto—[Interruption.]—the Labour manifesto being profligate, the Labour proposal—.
Ceir llawer iawn o heriau yn ein gwasanaeth iechyd. Rydym yn gweld y rhain yng Nghymru, y DU, Ewrop ac ym mhob rhan o'r byd, ac nid wyf yn mynd i fynd drwy'r dadansoddiadau hynny. Yr hyn rwyf am ei wneud, er hynny, yw sôn am bwysigrwydd yr ysbyty sydd ond ychydig funudau o ble rwy'n byw, sef Ysbyty Brenhinol Morgannwg, a'r perfformiad yn y fan honno a phwysigrwydd yr ysbyty arbennig hwnnw i'r gymuned leol, a pham fod angen edrych ar y ffigurau ac adolygu rhaglen chwe blwydd oed sydd bellach wedi dyddio.
Mynychodd 5,152 o bobl adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg ym mis Rhagfyr 2019; mynychodd 4,800 Ysbyty Tywysoges Cymru; a mynychodd 4,947 Ysbyty'r Tywysog Siarl. Yn y ffigurau perfformiad 12 awr, roedd Ysbyty Brenhinol Morgannwg ar 95 y cant a'r ddau ysbyty arall ar 90 y cant yn y drefn honno. Roedd perfformiad amseroedd aros pedair awr yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg unwaith eto yn well na'r ddau ysbyty arall. Credaf fod hynny'n tanlinellu, pan ddechreuwn geisio llunio cymariaethau, nad yw'n ymwneud â'r ffigurau'n unig, ond mae Ysbyty Brenhinol Morgannwg mewn sefyllfa bwysig ac yn cyflawni i safon uwch mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, ac mae'n bwysig iawn, ac yn bwysig mewn ardal lle ceir cynnydd enfawr yn nifer y tai: 20,000 o gartrefi yn ardal Taf Elái dros y degawd nesaf. Felly, mae'r twf yno a materion sy'n codi ynglŷn â mynediad yn sylfaenol bwysig.
Ond rwyf am ddweud hyn: mae cyllid ac arian yn bwysig wrth gwrs, ac mewn gwirionedd mae'n sylfaenol mewn sawl ffordd. Er enghraifft, dros y degawd diwethaf, mae effaith cyni yn sgil rhewi cyflogau gweithwyr y sector cyhoeddus wedi bod yn wirioneddol arwyddocaol mewn perthynas â morâl staff ac o ran cadw staff, ac mae wedi bod yn ffactor enfawr. Y ffactor arall fu'r tangyllido neu'r diffyg arian sydd ar gael i ariannu'r GIG fel y dylai. Pan enillodd Llafur yr etholiad yn 1997 a dweud, 'Mae gennych 24 awr i achub y GIG', roeddent yn iawn. Ac mewn gwirionedd, fe wnaeth y Llywodraeth Lafur honno achub y GIG. Rhwng 1997 a 2010—mae'n ddrwg gennyf, 2009—gwelwyd cynnydd o 6 y cant mewn termau real bob blwyddyn yn arian y GIG gan y Llywodraeth Lafur honno. Gwnaeth hynny wahaniaeth enfawr ac fe achubodd y GIG. Pan ddaeth Llywodraeth y Ceidwadwyr a'r Democratiaid Rhyddfrydol i mewn, roedd y cyllid yn 1.1 y cant. Gyda Cameron a May, yn eu Llywodraethau Ceidwadol rhwng 2014 a 2019, nid oedd ond yn 1.6 y cant. Pan fydd pobl yn cwyno am y maniffesto Llafur—[Torri ar draws.]—y maniffesto Llafur yn bod yn afradlon, y cynnig Llafur—.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, I will take an intervention, but let me just finish this. The Labour proposal was 4.3 per cent in real terms. Yes, I'll take an intervention.
Gwnaf, fe dderbyniaf ymyriad, ond gadewch i mi orffen hyn. Roedd y cynnig Llafur yn 4.3 y cant mewn termau real. Iawn, fe dderbyniaf ymyriad.
I'm grateful for the Member taking the intervention and we can argue about the figures and we have many times. The key thing, as I said in the urgent question to the health Minister this afternoon, is that he is responsible for the strategic direction of the NHS in Wales. He could instruct the health board to keep that A&E department open and devise a business case to make sure that happens. Do you support that and do you support the action that the health Minister should take to keep that department open?
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am dderbyn yr ymyriad a gallwn ddadlau am y ffigurau, ac rydym wedi gwneud hynny lawer o weithiau. Y peth allweddol, fel y dywedais yn y cwestiwn brys i'r Gweinidog iechyd y prynhawn yma, yw ei fod yn gyfrifol am gyfeiriad strategol y GIG yng Nghymru. Gallai gyfarwyddo'r bwrdd iechyd i gadw'r adran damweiniau ac achosion brys honno'n agored a dyfeisio achos busnes i wneud yn siŵr fod hynny'n digwydd. A ydych yn cefnogi hynny ac a ydych yn cefnogi'r camau y dylai'r Gweinidog iechyd eu cymryd i gadw'r adran honno ar agor?
I think you heard my speech earlier when I said that I think the programme is now out of date and there should be a review of that programme before any further proposals are actually considered. I was absolutely clear in the things that I said earlier, which were things that I said very many years earlier when we effectively saved the accident and emergency in the Royal Glamorgan.
But what you cannot get away from is that 10 years of Tory austerity have deprived us of enormous sums of funding: £4 billion. And then when we talk also—[Interruption.] When we also talk about the impact on local government services—I know they don't like to hear these figures—in England, social services have been cut in real terms by 25 per cent; in Wales, they've been cut by 8 per cent. This is the consequence of Tory austerity. In any assessment of performance, you have to look at the environment that we're in and there is absolutely no doubt that Tory austerity has been one of the major contributions to the ability to deal with the pressures the NHS has in England and in Wales as well.
Credaf i chi glywed fy araith yn gynharach pan ddywedais fy mod yn credu bod y rhaglen wedi dyddio erbyn hyn ac y dylid adolygu'r rhaglen honno cyn ystyried unrhyw gynigion pellach. Roeddwn yn gwbl glir ynglŷn â'r pethau a ddywedais yn gynharach, a oedd yn bethau a ddywedais lawer o flynyddoedd yn gynharach pan wnaethom achub yr adran damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg i bob pwrpas.
Ond yr hyn na allwch ei osgoi yw bod 10 mlynedd o gyni'r Torïaid wedi ein hamddifadu o symiau enfawr o arian: £4 biliwn. Ac yna pan soniwn hefyd—[Torri ar draws.] Pan soniwn hefyd am yr effaith ar wasanaethau llywodraeth leol—gwn nad ydynt yn hoffi clywed y ffigurau hyn—yn Lloegr, cafwyd toriad o 25 y cant mewn termau real i'r gwasanaethau cymdeithasol; yng Nghymru, cafwyd toriad o 8 y cant. Dyma ganlyniad cyni'r Torïaid. Mewn unrhyw asesiad o berfformiad, rhaid i chi edrych ar yr amgylchedd rydym ynddo ac nid oes amheuaeth o gwbl mai cyni'r Torïaid oedd un o'r pethau a gyfrannodd fwyaf at y gallu i ymdopi â'r pwysau sydd ar y GIG yn Lloegr ac yng Nghymru hefyd.
Well, we've just heard the usual fantasy economics tirade from the Labour Party as though the financial—[Interruption.] Well, I think I should get to at least five sentences before we have an intervention. [Interruption.] I now need to make some progress.
Wel, rydym newydd glywed yr economeg ffantasïol arferol gan y Blaid Lafur fel pe bai'r arian—[Torri ar draws.] Wel, rwy'n credu y dylwn gyrraedd o leiaf bum brawddeg cyn inni gael ymyriad. [Torri ar draws.] Mae angen i mi wneud rhywfaint o gynnydd yn awr.
It is for the Member to decide whether he's taking an intervention.
Yr Aelod sydd i benderfynu a yw'n derbyn ymyriad ai peidio.
It's as though the financial crisis of 2010-11 had never happened. In one sense, Members are right, of course, that the NHS is underfunded everywhere. It does have to compete, given that it is a nationalised monolith, every year, when there's the budget and Government spending round. It has to compete with all the other spending priorities that Governments have. Therefore, it is bound to be underfunded to all eternity, compared with the needs that it has to deal with. What really matters is how well you use the money that you have got. And I'm afraid that, if we are to judge devolution by its results, we have to conclude that devolution has failed.
Mae fel pe na bai argyfwng ariannol 2010-11 erioed wedi digwydd. Ar un olwg, mae'r Aelodau'n iawn, wrth gwrs, fod y GIG yn cael ei thanariannu ym mhobman. Bob blwyddyn, mae'n rhaid iddo gystadlu, o ystyried ei fod yn fonolith wedi'i wladoli, pan ddaw'r gyllideb a chylch gwariant y Llywodraeth. Rhaid iddo gystadlu â'r holl flaenoriaethau gwariant eraill sydd gan Lywodraethau. Felly, mae'n rhwym o gael ei danariannu hyd dragwyddoldeb, o'i gymharu â'r anghenion y mae'n rhaid iddo ymdrin â hwy. Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw pa mor dda y defnyddiwch yr arian sydd gennych. Ac rwy'n ofni, os ydym am farnu datganoli yn ôl ei ganlyniadau, rhaid inni ddod i'r casgliad fod datganoli wedi methu.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I want to make this point first before I give way. I will give way, but I want to make this point first.
Yes, Wales does badly out of the Barnett formula. I fully accept that. And if it were based on needs, Wales would have a lot more money and we'd have more money to put into the health service. But the idea that a Tory Government at Westminster is ever going to give more money to a Labour Government in Wales is, of course, moonshine. And given that, overwhelmingly over my lifetime, Wales has elected a preponderance of left-wing Members of Parliament, there is a systemic difficulty here that can't be removed, so long as we have the devolution settlement that we've got.
I'll give way to Mick Antoniw.
Na wnaf, rwyf am wneud y pwynt hwn yn gyntaf cyn i mi ildio. Fe ildiaf, ond rwyf am wneud y pwynt hwn yn gyntaf.
Ydy, mae Cymru'n gwneud yn wael o fformiwla Barnett. Rwy'n derbyn hynny'n llwyr. A phe bai'n seiliedig ar anghenion, byddai gan Gymru lawer mwy o arian a byddai gennym fwy o arian i'w roi i'r gwasanaeth iechyd. Ond mae'r syniad fod Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan yn mynd i roi mwy o arian i Lywodraeth Lafur yng Nghymru, wrth gwrs, yn nonsens llwyr. Ac o gofio bod Cymru, dros fy oes, wedi ethol mwyafrif helaeth o Aelodau Seneddol asgell chwith, mae yna anhawster systemig yma na ellir ei ddileu, cyhyd â bod gennym y setliad datganoli sydd gennym.
Fe ildiaf i Mick Antoniw.
It's really just to get clarity on this one point. Do you consider that the £4 billion that we've effectively lost since there's been a Tory Government has actually had an impact on the quality of services that we are able to provide within Wales, and indeed within England?
I gael eglurder ar yr un pwynt hwn. A ydych yn credu bod y £4 biliwn rydym wedi'i golli i bob pwrpas ers i Lywodraeth Dorïaidd fod mewn grym wedi effeithio ar ansawdd y gwasanaethau y gallwn eu darparu yng Nghymru, ac yn Lloegr yn wir?
Well, obviously, if we had more money then we'd be able to do more things. Of course, I fully accept that. But the idea that the UK Government could just ignore the financial inheritance that it had from the Labour Government in 2010 is absurd. Just look at the figures. Since Gordon Brown took the brakes off public spending in 2001, everything went haywire. The Labour Government failed to mend the roof whilst the sun was shining. In 2001—[Interruption.] Because in the first Labour Government—[Interruption.] No, I won't because I'm answering—I've got to finish answering this intervention before I accept another one.
The first Labour Government of Tony Blair of course followed Kenneth Clarke's spending plans, and actually public spending fell during that Labour Government as a percentage of gross domestic product. And then from 2001 it rose relentlessly, from 27 per cent in 2001 to 50 per cent of GDP by the time the financial crisis hit. So, the room for manoeuvre for dealing with the financial crisis was therefore substantially reduced. And Government spending, as a proportion of GDP, rose from 35 per cent in 2000 to 40 per cent in 2009, to 45 per cent to 2012. The idea that this could simply be ignored and there wouldn't have to be some kind of tightening of the belt because of the overspending earlier on is just wholly unrealistic.
So, the big problem that we've got here is, yes, there isn't enough money, but how are we going to get more money? The only way we'll get more money is by harbouring the resources that we've got and diverting from some spending priorities to others. If the Government spends £150 million, nearly, on a planning inquiry on the M4, which then doesn't take place, that is a waste of money, and there are all sorts of other wastes of money that we could name as well. [Interruption.] I haven't got much time, but I will give way.
Wel, yn amlwg, pe bai gennym fwy o arian, byddem yn gallu gwneud mwy o bethau. Rwy'n derbyn hynny'n llwyr wrth gwrs. Ond mae'r syniad y gallai Llywodraeth y DU anwybyddu'r gwaddol ariannol a gafodd gan y Llywodraeth Lafur yn 2010 yn hurt. Edrychwch ar y ffigurau. Ers i Gordon Brown dynnu'r breciau oddi ar wariant cyhoeddus yn 2001, aeth popeth yn gawl potsh. Ni lwyddodd y Llywodraeth Lafur i drwsio'r to tra oedd yr haul yn tywynnu. Yn 2001—[Torri ar draws.] Oherwydd yn y Llywodraeth Lafur gyntaf—[Torri ar draws.] Na, ni wnaf oherwydd fy mod i'n ateb— rhaid i mi orffen ateb yr ymyriad hwn cyn i mi dderbyn un arall.
Dilynodd Llywodraeth Lafur gyntaf Tony Blair gynlluniau gwariant Kenneth Clarke wrth gwrs, ac mewn gwirionedd disgynnodd gwariant cyhoeddus yn ystod y Llywodraeth Lafur honno fel canran o gynnyrch domestig gros. Ac yna o 2001 ymlaen, fe gododd yn ddi-baid, o 27 y cant yn 2001 i 50 y cant o'r cynnyrch domestig gros erbyn i'r argyfwng ariannol daro. Felly, roedd llawer llai o le i symud er mwyn ymdopi â'r argyfwng ariannol. A chynyddodd gwariant y Llywodraeth, fel cyfran o gynnyrch domestig gros, o 35 y cant yn 2000 i 40 y cant yn 2009, i 45 y cant yn 2012. Mae'r syniad y gellid anwybyddu hyn ac na fyddai'n rhaid tynhau'r gwregys mewn rhyw fodd oherwydd y gorwario cynharach yn hollol afrealistig.
Felly, y broblem fawr sydd gennym yma yw, ie, nid oes digon o arian, ond sut y cawn ragor o arian? Yr unig ffordd y cawn ragor o arian yw drwy gadw'r adnoddau sydd gennym a'u dargyfeirio o rai blaenoriaethau gwario i rai eraill. Os yw'r Llywodraeth yn gwario bron £150 miliwn ar ymchwiliad cynllunio ar yr M4, nad yw'n digwydd wedyn, mae hwnnw'n wastraff arian, a cheir pob math o wastraff arian arall y gallem ei enwi hefyd. [Torri ar draws.] Nid oes gennyf lawer o amser, ond fe ildiaf.
I just wondered if you also think it's a complete waste of money that the UK Government changed the pension tax allowances without considering the perverse consequences that has led to 27,000 patients not getting the service they need?
Tybed a ydych hefyd yn credu ei bod yn wastraff llwyr ar arian fod Llywodraeth y DU wedi newid y lwfansau treth pensiwn heb ystyried y canlyniadau gwrthnysig sydd wedi golygu nad yw 27,000 o gleifion yn cael y gwasanaeth sydd ei angen arnynt?
I'm not here to defend the Conservative Government. I'm not a Conservative Member of this Assembly.
I want to stick to the health service. Health absorbs half the Welsh Government budget, and it's growing, and it's bound to grow because the needs are growing faster than the means of dealing with them, and that's true of the population as a whole throughout the United Kingdom. So, we have to grow up when we're talking about funding the health service. This idea that because parts of the health service have been so-called privatised—Llyr Gruffydd mentioned some in north Wales in the course of his speech. This, I think, is an inevitability to a great extent. What is wrong with contracting out certain services if you can perform those functions more cost-effectively, and therefore it leaves you with more money to use on the other parts of the service that remain in the public sector?
Other countries in Europe have mixed health systems and they don't have this primitive debate that we have in this country between private and public. They recognise that, in order to solve the complex health needs and the even more complex, perhaps, financial complications behind the funding of it, we do need to have a more flexible system that is capable of getting more money in. People have to be persuaded to spend more of their own money, if the Government can't tax it from them; that, ultimately, is the way to have better health services.
Nid wyf yma i amddiffyn y Llywodraeth Geidwadol. Nid wyf yn Aelod Ceidwadol o'r Cynulliad hwn.
Rwyf am gadw at y gwasanaeth iechyd. Mae iechyd yn amsugno hanner cyllideb Llywodraeth Cymru, ac mae'n tyfu, ac mae'n rhwym o dyfu am fod yr anghenion yn tyfu'n gyflymach na'r dull o fynd i'r afael â hwy, ac mae hynny'n wir am y boblogaeth gyfan ledled y Deyrnas Unedig. Felly, mae'n rhaid inni dyfu i fyny pan fyddwn ni'n sôn am ariannu'r gwasanaeth iechyd. Mae'r syniad, oherwydd bod rhannau o'r gwasanaeth iechyd wedi'u preifateiddio fel y'i gelwir—soniodd Llyr Gruffydd am rai ohonynt yng ngogledd Cymru yn ei araith. Mae hyn, rwy'n credu, yn anochel i raddau helaeth. Beth sydd o'i le ar roi gwasanaethau penodol allan ar gontract os gallwch gyflawni'r swyddogaethau hynny'n fwy costeffeithiol, gan roi mwy o arian i chi ei ddefnyddio ar rannau eraill o'r gwasanaeth sy'n parhau yn y sector cyhoeddus?
Mae gan wledydd eraill yn Ewrop systemau iechyd cymysg ac nid ydynt yn cael y ddadl gyntefig hon a gawn yn y wlad hon rhwng y preifat a'r cyhoeddus. Er mwyn datrys yr anghenion iechyd cymhleth a'r cymhlethdodau ariannol mwy cymhleth fyth, efallai, y tu ôl i'w hariannu, maent yn cydnabod bod angen inni gael system fwy hyblyg sy'n gallu denu mwy o arian i mewn. Rhaid perswadio pobl i wario mwy o'u harian eu hunain, os na all y Llywodraeth ei drethu ganddynt; yn y pen draw, dyna yw'r ffordd o gael gwell gwasanaethau iechyd.
Y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan.
The Deputy Minister for Health and Social Services, Julie Morgan.
Thank you, Presiding Officer. First of all, I'd like to tell the Chamber that the health Minister is at a COBRA meeting about the coronavirus, so that's why I'm taking his place.
At the outset, I'd like to reiterate my thanks to staff across NHS Wales, social care and all the other partners, who continue to work every day to provide care to the people of Wales. Their dedication to continuing to deliver high-quality services in the busiest, most difficult and pressured environments on record is extraordinary, and I know we all want to acknowledge that.
In the Minister's written statement on unscheduled care pressures he said that over winter this year, more than any other, we've seen relentless demand across the whole system, and I think that relentless demand has been echoed across the whole of the UK. I'll start off with the ambulance service. Of course, we are disappointed that the Welsh ambulance service has been unable to achieve the national target for a second month, but it is important to remember that this is from a background of achievement over the previous 48 months, While the target was not achieved in percentage terms, more people received a response within the eight-minute target when compared to December 2018, and this is because of the increased numbers. The Minister has recently announced a number of actions to improve ambulance availability, and this will include the establishment of a ministerial ambulance availability taskforce. This approach will focus not only on ambulance responsiveness, but also on the need for wider, whole-system improvements to reflect and respond to the changing environment. This taskforce is expected to provide early views by the end of March 2020, and the Minister will keep Members updated on those developments.
There have been additional factors outside of unscheduled care that have had a real impact upon performance. One such area is the UK Government tax and pension changes, and these continue to significantly affect the availability of medical staff to deliver on previously agreed scheduled care plans. Over the last three years, on planned care, we have seen significant improvements in the reduction of long waits, with a 20 per cent reduction from our high point, which was in 2015. However, because of the tax and pension changes, our latest information is that between April and December 2019 around 3,200 sessions have been lost, affecting nearly 27,000 patients in planned care. And we've also lost sessions in unscheduled care and GP out of hours for the same reasons. The Minister has called repeatedly on the UK Government to resolve this matter urgently. The problem is the direct result of UK Government tax rules, and the harm to our NHS is actually felt across the whole of the UK. We are very worried about losing the goodwill of a generation of staff.
Long waiting times are not what we want, and we continue to invest money to support improvements. However, this is not unique to Wales, with other parts of the United Kingdom also being affected. The latest figures from NHS England show their worst performance in terms of A&E four-hour performance, the highest number of 12-hour waits, the lowest 18-week referral-to-treatment performance, and they haven't met their urgent cancer targets since December 2015. Performance in Scotland has also struggled, with A&E four-hour performance being 6 percentage points lower than it was compared to the same period last year, and the lowest it's been since December 2017. So, I'm making the point to say that this is something that is affecting the whole of the UK, and it is affected by a huge increase in demand.
In the case of cancer performance, we continue to treat more patients within the target each year. In the 12 months ending in November 2019, nearly 8,200 people started definitive treatment on the urgent suspected cancer route, 3 per cent higher than the previous year, and 18 per cent more people started definitive treatment within target time than five years ago. The single cancer pathway will supersede the old measures in due course with a more useful, accurate and honest measure.
Unscheduled care pressures have also impacted on elective surgery. However, health boards mitigated the impact on elective care by deliberately reducing planned activity in the first two weeks of January to support the demand for urgent emergency admissions. Each patient is assessed based on their clinical need. If necessary, planned admissions may have to be postponed—and we know that they have been postponed—but care is provided at a later date. Any postponements are a last resort to ensure that patient safety is maintained and prioritised. And despite unscheduled care pressures, planned care activity continued across Wales in the early days of January 2020, with around 70 per cent of the planned activity undertaken while still meeting the emergency demand.
Planning for winter 2019-20 began early in 2019, informed by the review of health and social care resilience over winter 2018-19. As Members have mentioned in the Chamber today, the Minister made £30 million available to health boards and local authorities—earlier in the year than ever before, at their request—to support plans for the winter. And for the first time, we chose to allocate a significant part of the funding to regional partnership boards. This was intended to ensure health boards and local authority partners work together with other partners to collaboratively plan services across the health and social care community. That does echo some of the comments made in the Chamber here today with Angela Burns talking about the artificial barrier between health and social care, and Jenny Rathbone also referring to many of the projects that are used to tackle that issue. I think this is a very important point: we do have to tackle this issue. Our transformation funds are intended to bring health and social care together and to try to treat the whole system in a more holistic way.
The Minister also allocated an additional £10 million last week to add capacity across the system and to help relieve pressures on services to improve flow through hospitals and into social care. And as with the £30 million, this has been funded through RPBs to encourage joint working across health and social care. I have spoken to many of those people who are participating in the RPBs, and they tell me that the partnership working is developing and is becoming much stronger, and I think this is where we're going to see the transformation that we do need in our services. The winter plans agreed between health and social care partners acknowledge the importance of prevention and the need for effective partnership working. I think the investment through regional partnerships makes clear that we do see health and social care as genuine partners.
Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales were commissioned to produce a workforce strategy for health and social care in Wales. That strategy was signed off by both boards in December last year and submitted to Welsh Government, and we are now considering the strategy and its subsequent implementation. Health boards' recruitment remains an operational matter, and they've been clear on ensuring actions taken do not affect patient care or quality of service. Recruitment for nursing and medical staff continues as required to deliver safe services.
The Welsh Government has invested over £0.5 billion extra in the NHS this year. We've seen the underlying NHS deficit reduced by 35 per cent between 2016-17 and 2018-19, and we expect there to be further improvements in this year, demonstrating better financial management. I have listened to all the comments that individual Members have made in this debate and have taken careful note of them. I can assure you that we want to be very clear that our force—the people who work in our health and social care force—are aware of our commitment and gratitude to them. Thank you.
Diolch yn fawr, Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddweud wrth y Siambr fod y Gweinidog iechyd mewn cyfarfod COBRA am y coronafeirws, felly dyna pam rwy'n cymryd ei le.
Ar y cychwyn, hoffwn ddiolch eto i staff ar draws GIG Cymru, gofal cymdeithasol a'r holl bartneriaid eraill, sy'n parhau i weithio bob dydd i ddarparu gofal i bobl Cymru. Mae eu hymroddiad i barhau i ddarparu gwasanaethau o ansawdd uchel yn yr amgylchedd prysuraf, mwyaf anodd a gofnodwyd erioed yn anhygoel, a gwn ein bod i gyd am gydnabod hynny.
Yn natganiad ysgrifenedig y Gweinidog ar bwysau ar ofal heb ei drefnu, dywedodd fod y galw ar draws y system gyfan dros y gaeaf eleni wedi bod yn fwy nag a welwyd erioed, ac rwy'n credu bod y galw di-baid hwnnw wedi'i weld ar draws y DU i gyd. Fe ddechreuaf gyda'r gwasanaeth ambiwlans. Wrth gwrs, rydym yn siomedig na allodd gwasanaeth ambiwlans Cymru gyrraedd y targed cenedlaethol am yr ail fis, ond mae'n bwysig cofio bod hyn yn erbyn cefndir o gyflawniad dros y 48 mis blaenorol. Er na chyflawnwyd y targed o ran canrannau, cafodd mwy o bobl ymateb o fewn y targed wyth munud o'i gymharu â Rhagfyr 2018, a'r rheswm am hyn yw'r cynnydd yn y niferoedd. Yn ddiweddar, cyhoeddodd y Gweinidog nifer o gamau i wella argaeledd ambiwlansys, a bydd hyn yn cynnwys sefydlu tasglu gweinidogol ar argaeledd gwasanaeth ambiwlans. Bydd hwn yn canolbwyntio nid yn unig ar ymatebolrwydd y gwasanaeth ambiwlans, ond hefyd ar yr angen am welliannau ehangach i'r system gyfan er mwyn adlewyrchu'r amgylchedd newidiol ac ymateb iddo. Disgwylir i'r tasglu hwn ddarparu safbwyntiau cynnar erbyn diwedd mis Mawrth 2020, a bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y datblygiadau hynny.
Gwelwyd ffactorau ychwanegol y tu allan i ofal heb ei drefnu sydd wedi cael effaith wirioneddol ar berfformiad. Un maes o'r fath yw newidiadau i drethi a phensiynau Llywodraeth y DU, ac mae'r rhain yn parhau i effeithio'n sylweddol ar argaeledd staff meddygol i gyflawni cynlluniau gofal wedi'u trefnu a gytunwyd yn flaenorol. Dros y tair blynedd diwethaf, ar ofal wedi'i gynllunio, gwelsom welliannau sylweddol o ran lleihau amseroedd aros hir, gyda gostyngiad o 20 y cant o'n pwynt uchaf yn 2015. Fodd bynnag, oherwydd y newidiadau i drethi a phensiynau, ein gwybodaeth ddiweddaraf yw bod tua 3,200 o sesiynau wedi'u colli rhwng mis Ebrill a mis Rhagfyr 2019 gan effeithio ar bron 27,000 o gleifion mewn gofal wedi'i gynllunio. Ac rydym hefyd wedi colli sesiynau mewn gofal heb ei drefnu a meddygon teulu y tu allan i oriau am yr un rhesymau. Mae'r Gweinidog wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU i ddatrys y mater hwn ar frys. Mae'r broblem yn ganlyniad uniongyrchol i reolau treth Llywodraeth y DU, a theimlir y niwed i'n GIG ar draws y DU yn ei gyfanrwydd. Rydym yn poeni'n fawr am golli ewyllys da cenhedlaeth o staff.
Nid ydym eisiau amseroedd aros hir, ac rydym yn parhau i fuddsoddi arian i gefnogi gwelliannau. Fodd bynnag, nid yw hyn yn unigryw i Gymru, ac effeithir ar rannau eraill o'r Deyrnas Unedig hefyd. Mae'r ffigurau diweddaraf gan GIG Lloegr yn dangos eu perfformiad gwaethaf o ran perfformiad pedair awr adrannau damweiniau ac achosion brys, y nifer uchaf o rai'n aros am 12 awr, y perfformiad gwaethaf o ran amseroedd atgyfeirio i driniaeth o fewn 18 wythnos, ac nid ydynt wedi cyrraedd eu targedau canser brys ers mis Rhagfyr 2015. Mae perfformiad yr Alban wedi wynebu trafferthion hefyd, gyda pherfformiad damweiniau ac achosion brys pedair awr 6 phwynt canran yn is na'r hyn ydoedd o gymharu â'r un cyfnod y llynedd, a'r isaf a fu ers mis Rhagfyr 2017. Felly, rwy'n gwneud y pwynt er mwyn nodi bod hyn yn rhywbeth sy'n effeithio ar y DU gyfan, ac effeithir arno gan gynnydd enfawr yn y galw.
Yn achos perfformiad canser, rydym yn parhau i drin mwy o gleifion o fewn y targed bob blwyddyn. Yn y 12 mis a ddaeth i ben ym mis Tachwedd 2019, dechreuodd bron i 8,200 o bobl ar driniaeth frys benodol yn sgil amheuaeth o ganser, 3 y cant yn uwch na'r flwyddyn flaenorol, a dechreuodd 18 y cant yn fwy o bobl na phum mlynedd yn ôl ar driniaeth benodol o fewn yr amser targed. Bydd y llwybr canser sengl yn pennu mesur mwy defnyddiol, cywir a gonest yn lle'r hen fesurau maes o law.
Mae pwysau ar ofal heb ei drefnu hefyd wedi effeithio ar lawdriniaeth ddewisol. Fodd bynnag, lliniarodd byrddau iechyd yr effaith ar ofal dewisol drwy leihau gweithgarwch wedi'i gynllunio yn fwriadol yn ystod pythefnos gyntaf mis Ionawr i gefnogi'r galw am dderbyniadau brys. Caiff pob claf ei asesu ar sail ei angen clinigol. Os oes angen, efallai y bydd yn rhaid gohirio derbyniadau wedi'u cynllunio—a gwyddom eu bod wedi'u gohirio—ond darperir gofal yn ddiweddarach. Mae unrhyw ohiriadau yn ddewis olaf er mwyn sicrhau bod diogelwch cleifion yn cael ei gynnal a'i flaenoriaethu. Ac er gwaethaf y pwysau ar ofal heb ei drefnu, parhaodd y gweithgarwch gofal wedi'i gynllunio ledled Cymru yn nyddiau cynnar mis Ionawr 2020, gydag oddeutu 70 y cant o'r gweithgarwch a gynlluniwyd wedi'i gyflawni gan ddal i ateb y galw brys.
Dechreuodd y cynllunio ar gyfer gaeaf 2019-20 yn gynnar yn 2019, wedi'i lywio gan yr adolygiad o gadernid iechyd a gofal cymdeithasol dros aeaf 2018-19. Fel y crybwyllodd Aelodau yn y Siambr heddiw, rhyddhaodd y Gweinidog £30 miliwn i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol—yn gynharach yn y flwyddyn nag erioed o'r blaen, ar eu cais hwy—i gefnogi cynlluniau ar gyfer y gaeaf. Ac am y tro cyntaf, fe wnaethom ddewis dyrannu rhan sylweddol o'r cyllid i fyrddau partneriaeth rhanbarthol. Nod hyn oedd sicrhau bod byrddau iechyd a phartneriaid awdurdodau lleol yn cydweithio â phartneriaid eraill i gynllunio gwasanaethau ar y cyd ar draws y gymuned iechyd a gofal cymdeithasol. Mae hynny'n adleisio rhai o'r sylwadau a wnaethpwyd yn y Siambr yma heddiw gydag Angela Burns yn sôn am y rhwystr artiffisial rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, a Jenny Rathbone hefyd yn cyfeirio at lawer o'r prosiectau a ddefnyddir i fynd i'r afael â'r broblem honno. Rwy'n credu bod hwn yn bwynt pwysig iawn: rhaid inni fynd i'r afael â'r broblem hon. Nod ein cronfeydd trawsnewid yw dod ag iechyd a gofal cymdeithasol at ei gilydd a cheisio trin y system gyfan mewn ffordd fwy cyfannol.
Hefyd, dyrannodd y Gweinidog £10 miliwn ychwanegol yr wythnos diwethaf i ychwanegu capasiti ar draws y system ac i helpu i leddfu'r pwysau ar wasanaethau er mwyn gwella llif drwy ysbytai ac i mewn i ofal cymdeithasol. Ac fel gyda'r £30 miliwn, cafodd hyn ei ariannu drwy fyrddau partneriaeth rhanbarthol i annog cydweithio ar draws y maes iechyd a gofal cymdeithasol. Siaradais â llawer o'r bobl sy'n rhan o'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, a dywedant wrthyf fod y gwaith partneriaeth yn datblygu a'i fod yn dod yn llawer cryfach, a chredaf mai dyma lle rydym yn mynd i weld y trawsnewid sydd ei angen arnom yn ein gwasanaethau. Mae cynlluniau'r gaeaf y cytunwyd arnynt rhwng partneriaid iechyd a gofal cymdeithasol yn cydnabod pwysigrwydd atal a'r angen am weithio mewn partneriaeth effeithiol. Rwy'n credu bod y buddsoddiad drwy bartneriaethau rhanbarthol yn egluro ein bod yn gweld iechyd a gofal cymdeithasol fel partneriaid go iawn.
Comisiynwyd Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru i gynhyrchu strategaeth ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Cafodd y strategaeth honno ei chymeradwyo gan y ddau fwrdd ym mis Rhagfyr y llynedd a'i chyflwyno i Lywodraeth Cymru, ac rydym yn awr yn ystyried y strategaeth a'r broses o'i gweithredu wedyn. Mae prosesau recriwtio byrddau iechyd yn parhau i fod yn fater gweithredol, ac maent wedi bod yn glir ynglŷn â sicrhau nad yw'r camau a gymerir yn effeithio ar ofal cleifion nac ar ansawdd y gwasanaeth. Mae recriwtio staff nyrsio a staff meddygol yn parhau fel y bo'r angen i ddarparu gwasanaethau diogel.
Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi dros £0.5 biliwn ychwanegol yn y GIG eleni. Gwelsom ostyngiad o 35 y cant yn niffyg sylfaenol y GIG rhwng 2016-17 a 2018-19, ac rydym yn disgwyl gweld gwelliannau pellach yn y flwyddyn hon, gan arddangos gwell rheolaeth ariannol. Gwrandewais ar yr holl sylwadau gan Aelodau unigol yn y ddadl hon ac rwyf wedi'u nodi'n ofalus. Gallaf eich sicrhau ein bod eisiau dweud yn glir iawn fod ein grym—y bobl sy'n gweithio yn ein gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol—yn ymwybodol o'n hymrwymiad a'n diolch iddynt. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thank you. Can I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Diolch am ymateb y Dirprwy Weinidog. Dwi'n teimlo drostoch chi, mewn llawer o ffyrdd, yn gorfod amddiffyn yr anamddiffynadwy yn fan hyn. Cyfres o esgusodion a sbin ydw i'n ei glywed, mae gen i ofn, gan y Llywodraeth, hynny ydy, yn mynd drwy’r targedau mae hi’n honni sy’n cael eu cyrraedd a’r heriau trwm yma sy’n digwydd yn ystod y gaeaf. Wrth gwrs bod yna bwysau gaeaf, ond adeiladwch i mewn i’r system y capasiti i ymateb i’r pwysau yna yn ystod y gaeaf. Rydym ni, fel pwyllgor iechyd dros y blynyddoedd, wedi bod yn argymell i’r Llywodraeth adeiladu’r capasiti yna ar yr adeg yna o’r flwyddyn. Efallai bod pethau wedi bod yn waeth na’r arfer y Nadolig yma. Dwi’n clywed tystiolaeth, o bosib, ei fod o. Wel, mae angen yr hyblygrwydd yna yn ein system ni neu does gennym ni ddim system sydd yn gynaliadwy. Dŷn ni’n gwybod nad ydy hi’n gynaliadwy.
Diolch am y cyfraniadau unigol. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, ydy, mae’n groundhog day yma. Dwi’n synnu eich clywed chi’n gwadu impact llymder. Toriadau sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf dan arweinyddiaeth y Ceidwadwyr, ac mae hynny’n gorfod cael impact.
Ond ar welliant 3—os caf fi ddod yn ôl at welliant 3—rydych chi’n tynnu allan o’n cynnig ni y darn sydd yn dweud,
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Thank you to everyone who's taken part in the debate. Thank you for the response of the Deputy Minister. I feel for you, in many ways, having to defend the indefensible in this place. A series of excuses and spin, that's what I heard, I'm afraid, from the Government, going through the targets that she claims are being met, and the challenges that arise over the winter. Of course there are winter pressures but build those into the system, include the capacity to respond to those pressures during the winter. As a health committee over the years we’ve been recommending to the Government to build in that capacity and that time of the year. Perhaps things have been worse than usual this Christmas. I hear evidence, perhaps, that it ha been. Well, we need that flexibility in our system or we don’t have a system that is sustainable. We know that it isn’t sustainable.
Thank you for the individual contributions. The spokesperson for the Conservatives, yes, it is groundhog day here. I’m surprised to see you denying the impact of austerity. We’ve had cuts over the past years under the leadership of the Conservative Party, and that has to have an impact.
But on amendment 3—if I can return to amendment 3—you’re deleting from our motion the part that says that it
'regrets that social care has been under-funded'
'yn gresynu nad yw gwasanaethau gofal cymdeithasol wedi'u hariannu'n ddigonol'
Onid ydym ni’n cytuno bod gofal cymdeithasol wedi cael ei dangyllido? O bosib mai embaras sydd gennych chi fel plaid am yr effaith gafodd penderfyniadau gan Lywodraethau Ceidwadol yn San Steffan ar y gwasanaeth iechyd oherwydd toriadau i wasanaethau cymdeithasol yn Lloegr.
But don't we agree that social care has been underfunded? Perhaps you're embarrassed as a party about the impact the decisions made by Conservative Governments in Westminster have had on the health service because of cuts to social care services in England.
Thank you for taking the intervention. Let me be very clear, you say
'regrets that social care services have been under-funded at the expense of the NHS'
and I tried to make it quite clear that, in our view, it is about ensuring that NHS, social care, mental health, all of it is seen in the round, and that's what we went on to make in amendment 4; we're trying to strengthen it. It's very difficult. There's £8 billion already going into the NHS/social care services in Wales. It's about redeploying that money in a far more effective manner so that we stop the revolving door syndrome.
Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad. Gadewch i mi fod yn glir iawn, rydych yn dweud
'yn gresynu nad yw gwasanaethau gofal cymdeithasol wedi'u hariannu'n ddigonol ar draul y GIG'
a cheisiais ei gwneud yn gwbl glir, yn ein barn ni, ei fod yn ymwneud â sicrhau bod y GIG, gofal cymdeithasol, iechyd meddwl, i gyd yn cael eu gweld yn eu cyfanrwydd, a dyna yr aethom ymlaen i'w wneud yng ngwelliant 4; rydym yn ceisio ei gryfhau. Mae'n anodd iawn. Mae £8 biliwn eisoes yn mynd tuag at y GIG/gwasanaethau gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae'n ymwneud ag adleoli'r arian hwnnw mewn modd llawer mwy effeithiol fel ein bod yn atal syndrom y drysau troi.
But the point I make is that we have to aim towards redeploying that money from health to social care; that's the rebalancing that we need to work towards.
Ond y pwynt rwy'n ei wneud yw bod yn rhaid inni anelu at adleoli'r arian hwnnw o iechyd i ofal cymdeithasol; dyna'r ail-gydbwyso y mae angen inni weithio tuag ato.
Diolch i Llyr am wneud sylwadau ynglŷn â chyflwr y gwasanaeth yn y gogledd a rhoi ffocws ar hynny. Beth sy’n drawiadol, wrth gwrs, ydy mai dyma'r bwrdd lle mae gan Lywodraeth Cymru y cyfrifoldeb mwyaf a’r dylanwad mwyaf drosto fo.
Dwi’n cytuno’n llwyr efo’r Aelod dros Ganol Caerdydd ynglŷn â’r angen i edrych ar beth allwn ni ei wneud, a dyna pam rydym ni’n canolbwyntio ar wahanol elfennau, fel yr angen i godi safonau rheolaeth o fewn y gwasanaeth iechyd, ac edrych o ddifrif ar sut i roi arian i mewn i’r agenda trawsnewidiol.
Diolch i’r rhai sydd wedi gwneud sylwadau ynglŷn â'r sefyllfa yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ar hyn o bryd—sefyllfa, wrth gwrs, sydd wedi cael cryn sylw oherwydd bod yna benderfyniadau yn cael eu gwneud rŵan sydd wedi cael eu cymryd unwaith nôl yn 2014—iawn, cafon nhw mo’u gweithredu. Dŷch chi’n dweud, Mick Antoniw, bod Llafur wedi gwarchod ac wedi atal cau A&E bryd hynny, wrth gwrs. Mi gafodd y penderfyniad ei wneud i israddio A&E, a chafodd o mo’i weithredu. Mae’r bygythiad wedi parhau yno. A dwi’n meddwl enghraifft arall ydy hyn o’r methiant i fod yn strategol ac i edrych ar yr ysbyty hwnnw neu unrhyw ran o'r gwasanaeth iechyd i feddwl go iawn pa rôl mae hwn yn ei chwarae o fewn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru drwyddo draw.
I gloi, mae’r gwrthdaro rydym ni wedi‘i glywed yn ôl ac ymlaen rhwng Llafur a’r Ceidwadwyr ynglŷn â phenderfyniadau gwariant yn Whitehall nôl rhwng 2008 a 2010 yn adrodd cyfrolau. Oes, mae yna gyd-destun ehangach o lle mae arian yn dod ac ati. Ydw, dwi’n condemnio dyfnder y toriadau dwfn mewn gwariant cyhoeddus dros y ddegawd ddiwethaf, ond oherwydd nad dim ond arian sydd wrth wraidd problemau’r NHS yng Nghymru, dwi’n condemnio hefyd diffyg rheolaeth y Blaid Lafur o’r gwasanaeth iechyd yng Nghymru. A dwi ddim yn gweld arwyddion o le mae’r Llywodraeth yma yn mynd i sylweddoli, 'Dŷch chi’n gwybod beth? Dŷn ni yn methu; dŷn ni angen cyfaddef ein bod ni’n methu ar yr NHS yng Nghymru.' Allwn ni ddim rhoi Llywodraeth mewn mesurau arbennig, ond mi allwn ni newid Llywodraeth. Dydy Llafur ddim yn gallu rhedeg y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Rydym ni’n gwybod o’r profiad yn Lloegr bod y Ceidwadwyr wedi chwalu'r NHS yn y fan honno. Rhowch gyfle i Blaid Cymru a gadewch i ni edrych ar roi y gwasanaeth iechyd yng Nghymru ar sylfeini mwy cadarn a chynaliadwy, fel bod y staff o fewn yr NHS a chleifion yr NHS yng Nghymru yn cael y gefnogaeth maen nhw eu hangen.
Thank you to Llyr for the comments with regard to the state of the service in north Wales, and for focusing on that. What’s striking, of course, is that this is the board where the Welsh Government has the responsibility and the greatest influence, indeed.
I agree entirely with the Member for Cardiff Central about the need to look at what we can do, and that’s why we’re focusing on different aspects, such as the need to raise standards of management within the health service and to consider seriously how we can fund the transformation agenda.
Thank you to those who’ve made comments about the situation in the Royal Glamorgan Hospital at the moment—a situation that has had a great deal of attention because decisions are being made now that were taken once back in 2014—correct, they weren’t implemented. You say, Mick Antoniw, that Labour had safeguarded and had prevented the closure of A&E there. Well, the decision was made to downgrade A&E, but it wasn’t implemented. The threat has continued there, and I think that this is another example of the failure to think strategically and to either look at that hospital or any part of that hospital, or any part of the health service, and to think seriously about what role this particular element plays within the wider health service in Wales.
To conclude, the debate that we’ve heard between the Labour and Conservative parties here about decisions made in Whitehall back in 2008 and 2010 speaks volumes, I think. Yes, there is a wider context of where funding comes from, and, yes, I do condemn the depths of the cuts in public expenditure over the past decade, but because it’s not just money—that’s not what the root cause of this problem is alone. I also condemn the lack of management of the Labour Party of the health service here in Wales and I don’t see signs of where this Government is going to realise, 'Do you know what? We are failing. We do need to admit that we are failing on the NHS in Wales.' We can’t put a Government into special measures, but we can change Government. Labour can’t run the health service in Wales. We know from experience in England that the Conservatives have destroyed the NHS in that place. Do let Plaid Cymru have the opportunity to run the NHS and let us put the NHS in Wales on a firmer foundation and a more sustainable foundation, so that the staff in the NHS and patients in the NHS in Wales receive the support they deserve.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting time.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, gwelliant 2 yn enw Darren Millar, gwelliant 3 yn enw Siân Gwenllian a gwelliannau 4, 5 a 6 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, amendment 2 in the name of Darren Millar, amendment 3 in the name of Siân Gwenllian and amendments 4, 5 and 6 in the name of Darren Millar. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 is deselected.
The next item on the agenda this afternoon is the Brexit Party debate on fisheries, and I call on David Rowlands to move the motion—David.
Yr eitem nesaf ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Brexit ar bysgodfeydd, a galwaf ar David Rowlands i gyflwyno'r cynnig—David.
Cynnig NDM7243 Caroline Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd hanesyddol pysgodfeydd i Gymru.
2. Yn croesawu'r ffaith y bydd y Deyrnas Unedig, ar ôl blynyddoedd o ddiffyg gweithredu, yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ddiwedd yr wythnos hon.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i sicrhau'r manteision gorau i Gymru o ran pysgodfeydd Cymru wrth i ni gwblhau'r broses Brexit.
Motion NDM7243 Caroline Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the historic importance of fisheries to Wales.
2. Welcomes the fact that, after years of inaction, the United Kingdom will leave the European Union at the end of this week.
3. Calls upon the Welsh and UK Governments to maximise the benefits to Wales of the Welsh fisheries as we complete the Brexit process.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. At 11 p.m. on 31 January—this coming Friday—the United Kingdom will leave the European Union. We will then move into a transition period, when, it could be said, the real work will begin.
One of the grey areas of discussion will be the situation surrounding fishing in British waters, which, under the United Nations Convention on the Law of the Sea, should return to the position of extending to 200 miles from the British coastline. Even the Brexit leader, Nigel Farage, has said that there will be a need for concessions. But that does not mean the type of arrangement outlined by President Macron, which extends the right for European vessels to plunder British waters for another 25 years—[Interruption.] Yes.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Am 11 yr hwyr ar 31 Ionawr—ddydd Gwener yma—bydd y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Byddwn yn symud wedyn i gyfnod pontio, pan fydd y gwaith go iawn yn dechrau, gallech ddweud.
Un o'r meysydd trafod nad yw'n eglur fydd sefyllfa pysgota yn nyfroedd Prydain, a ddylai, o dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Gyfraith y Môr, ddychwelyd i'r sefyllfa o ymestyn i 200 milltir oddi ar arfordir Prydain. Mae hyd yn oed yr arweinydd Brexit, Nigel Farage, wedi dweud y bydd angen consesiynau. Ond nid yw hynny'n golygu'r math o drefniant a amlinellwyd gan yr Arlywydd Macron, sy'n ymestyn yr hawl i gychod Ewropeaidd ysbeilio dyfroedd Prydain am 25 mlynedd arall—[Torri ar draws.] Ie.
I do apologise, I know that the Member is early in his contribution. The 200-mile limit doesn't exist. It only exists tangentially in two places—in a north-westerly direction towards Rockall and south-westerly from the Isles of Scilly. The reason why the 200-mile limit doesn't exist for the UK is because there are other countries in the way.
Rwy'n ymddiheuro, rwy'n gwybod bod yr Aelod newydd ddechrau ei gyfraniad. Nid yw'r terfyn 200 milltir yn bodoli. Mewn dau le ar y cyrion y mae'n bodoli—tua'r gogledd-orllewin tuag at Rockall ac i'r de-orllewin oddi ar Ynysoedd Scilly. Y rheswm pam nad yw'r terfyn 200 milltir yn bodoli i'r DU yw oherwydd bod gwledydd eraill yn y ffordd.
Well, I'll accept that, Carwyn.
Whilst in the EU, the UK could not exercise control over who, and to what extent other nations could fish in UK waters. This led to what could only be called a plundering of the seas around our coasts. The rape of the fish stocks has led to many, once abundant, species being depleted to such an extent that they're close to being unable to replenish their numbers. There's no doubt that a continuation of the common fisheries policy of the European Union would have a disastrous effect on all fishing stocks. An example of this is the granting of licences to mainly Dutch vessels by the EU to use electric stun fishing methods, which are said to be denuding sea beds of their once plentiful crustacean species.
Leaving the EU and regaining control of British coastal waters offers the UK the chance to re-establish its once thriving fishing industry, which, at one time, employed more than 100,000 people. This transition will not be established overnight and, therefore, it would be pragmatic for the UK to establish a national fisheries council, which could oversee the licensing of foreign vessels to fish British waters in the transition period, whilst we build the infrastructure and fishing capabilities that once existed around the whole of the UK. This could include modern warehousing facilities and fish processing plants.
The Welsh fishing industry, as it stands, is relatively small economically. Whilst it is true to say that over 90 per cent of the seafood landed by Welsh fishermen is sold to the EU, there's absolutely no evidence to suggest that this trade, worth somewhere around £38 million, should be affected by our leaving the EU. However, should it prove to be so, the very substantial revenue realised by the sale of licences to foreign vessels in the transitional period could be used to subsidise the Welsh fishing industry until adjustments to its fishing practices are made.
Unlike the EU, where most economies are moribund, the far east economies are expanding rapidly. The Welsh fishing industry could exploit these markets where there is huge potential for their premium products. We should note here that the UK Government has categorically stated that it will increase funding for fisheries across the UK nations. Subsidising the Welsh fishing industry will, if you excuse the pun, be small fry compared to the potential for expanding the Welsh fishing industry in the future.
As we know, fisheries management is a devolved issue, and I acknowledge at this time, it is unclear the extent to which power over fishing responsibilities will remain, or indeed, be devolved to the Welsh Assembly after Brexit. But there is no reason to suggest that the UK Government will not devolve those powers that will be repatriated to the UK Government to Wales as well. We in the Brexit Party will do all that is necessary to support the Welsh Government in retrieving such powers.
In Wales, there exists the potential for significant gains for the fishing industry by leaving the EU and the CFP. This should be seen as a very real opportunity to completely rethink the structure of the UK fishing industry as a whole by transforming where, how and by whom UK fish stocks are exploited. The problem has been that the increasing global populations have intensified the search for food, with fish presenting a seemingly abundant supply and modern technology making it easier to catch huge numbers of them. This has made overfishing and depletion of fish stocks a serious problem. Since its accession to the European Union and its common fisheries policy, this has been particularly true for the UK, which, until now, has been powerless to redress.
Some 80 per cent of fish caught in UK waters has been caught by non-UK ships according to British Sea Fishing. They have done so in such damaging ways that they have hugely degraded fish stocks and, more worryingly, the ability of several species to regenerate. Vested interests, lobbying and political protection of national interests have taken more from the sea than it can naturally regenerate. Preservationists have lobbied for the reform of EU fishing practices for many years, but largely to no avail. It is time for alternative policies to be explored and pursued. The vote in the referendum of 23 June 2016 was for the UK to leave the European Union. That vote means that the UK will now take back control of many areas that were previously subject to EU regulation and decision making. In particular, it means that the UK will withdraw from the common fisheries policy of the EU, and be free to take independent action to protect fish stocks within its waters, and revitalise a fishing industry that was savagely cut back by the UK's accession to the EU and adoption of its common fisheries policy.
The UK now has the chance to marry commercial interests with environmental ones, and to implement a fishing policy that will make UK fishing into a profitable and sustainable industry. It can harness the interests of its fishermen to preserve and protect their future livelihood, by giving them an ownership stake in the fish that swim our waters. It can learn from the successful policies that have been put into effect in other countries—policies that have seen fish stocks return to their normal levels; the creation of a maritime research institute tasked with monitoring fish stocks, examining the levels of different species, mapping breeding grounds and recording all catches made within UK waters; the creation of a national fisheries council to determine a total allowable catch for each species and to assign a quota to each registered fishing vessel that is divisible and tradeable, where all catches must be landed and if any exceed the quota, the vessel must trade or buy quotas from others; where all boats are fitted with satellite tracking devices, and their position is constantly indexed; where all catches' size and species are recorded on landing, with information uploaded to a public database—only really possible if fish stocks caught in British waters are landed at British ports; where UK fishing waters are divided into administrative zones, with the national fisheries council able to impose an immediate suspension of fishing in any areas where the sustainability of any fish stocks appears to be at risk; where there are inspections from the national fisheries council on any fishing vessel over a certain tonnage, twice each year; and where the national fisheries council and the maritime research council publish all their information online, accessible to members of the public, as well as to industry.
If these policies and structures are put in place, they have the potential to totally revitalise the Welsh fishing industry and reverse the decline we have witnessed over many decades. Thank you.
Wel, fe dderbyniaf hynny, Carwyn.
Tra oedd yn yr UE, ni allai'r DU reoli pwy, nac i ba raddau, y gallai gwledydd eraill bysgota yn nyfroedd y DU. Arweiniodd hynny at yr hyn na ellid ond ei alw'n ysbeilio'r moroedd o amgylch ein harfordiroedd. Mae anrheithio'r stociau pysgod wedi arwain at lawer iawn o rywogaethau a oedd unwaith yn doreithiog yn cael eu disbyddu i'r fath raddau fel eu bod yn agos at fethu adfer eu niferoedd. Nid oes unrhyw amheuaeth y byddai parhau â pholisi pysgodfeydd cyffredin yr Undeb Ewropeaidd yn cael effaith drychinebus ar yr holl stociau pysgota. Un enghraifft o hyn yw'r ffordd y rhoddwyd trwyddedau gan yr UE i longau o'r Iseldiroedd yn bennaf i ddefnyddio dulliau o bysgota drwy stynio trydanol y dywedir eu bod yn dinoethi gwelyau'r môr o'u rhywogaethau o gramenogion a fu unwaith mor doreithiog.
Mae gadael yr UE ac adennill rheolaeth ar ddyfroedd arfordirol Prydain yn cynnig cyfle i'r DU ailsefydlu ei diwydiant pysgota, a fu gynt yn ffyniannus, ac a oedd, ar un adeg, yn cyflogi mwy na 100,000 o bobl. Ni fydd y trawsnewid hwn yn digwydd dros nos ac felly, byddai'n bragmatig i'r DU sefydlu cyngor pysgodfeydd cenedlaethol, a allai oruchwylio'r gwaith o drwyddedu cychod tramor i bysgota yn nyfroedd Prydain yn ystod y cyfnod pontio, tra byddwn yn adeiladu'r seilwaith a'r galluoedd pysgota a fodolai ar un adeg o gwmpas y DU gyfan. Gallai hyn gynnwys cyfleusterau warysau modern a ffatrïoedd prosesu pysgod.
Mae diwydiant pysgota Cymru, fel y mae ar hyn o bryd, yn gymharol fach yn economaidd. Er ei bod yn wir i ddweud bod dros 90 y cant o'r bwyd môr a ddaw i'r lan gan bysgotwyr Cymru yn cael ei werthu i'r UE, nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl i awgrymu y dylai gadael yr UE effeithio ar y fasnach hon, sy'n werth tua £38 miliwn. Fodd bynnag, pe bai hynny'n digwydd, gellid defnyddio'r refeniw sylweddol iawn a geir o werthu trwyddedau i longau tramor yn y cyfnod pontio i roi cymorthdaliadau i ddiwydiant pysgota Cymru hyd nes y gwneir addasiadau i'w arferion pysgota.
Yn wahanol i'r UE, lle mae'r rhan fwyaf o economïau'n farwaidd, mae economïau'r dwyrain pell yn ehangu'n gyflym. Gallai diwydiant pysgota Cymru fanteisio ar y marchnadoedd hyn lle ceir potensial enfawr i'w cynnyrch premiwm. Dylem nodi yma fod Llywodraeth y DU wedi datgan yn bendant y bydd yn cynyddu'r cyllid ar gyfer pysgodfeydd ledled gwledydd y DU. Mater bach iawn fydd rhoi cymhorthdal i ddiwydiant pysgota Cymru o ystyried y potensial ar gyfer ehangu'r diwydiant hwnnw yn y dyfodol.
Fel y gwyddom, mae rheoli pysgodfeydd yn fater sydd wedi'i ddatganoli, ac rwy'n cydnabod ar hyn o bryd nad yw'n glir i ba raddau y bydd pŵer dros gyfrifoldebau pysgota yn parhau, neu'n wir, wedi'i ddatganoli i'r Cynulliad Cenedlaethol ar ôl Brexit. Ond nid oes rheswm i awgrymu na fydd Llywodraeth y DU yn datganoli'r pwerau a ddychwelir i Lywodraeth y DU i Gymru hefyd. Byddwn ni ym Mhlaid Brexit yn gwneud popeth sydd ei angen i gynorthwyo Llywodraeth Cymru i adfer pwerau o'r fath.
Yng Nghymru, ceir potensial ar gyfer enillion sylweddol i'r diwydiant pysgota drwy adael yr UE a'r polisi pysgodfeydd cyffredin. Dylid ystyried hwn yn gyfle gwirioneddol i ailfeddwl yn llwyr beth yw strwythur diwydiant pysgota'r DU yn ei gyfanrwydd drwy weddnewid ble, sut a chan bwy y manteisir ar stociau pysgod y DU. Y broblem oedd bod poblogaethau byd-eang cynyddol wedi dwysáu'r chwilio am fwyd, gyda physgod yn cynnig cyflenwad ymddangosiadol doreithiog a thechnoleg fodern yn ei gwneud yn haws i ddal niferoedd enfawr ohonynt. Mae hyn wedi gwneud gorbysgota a disbyddu stociau pysgod yn broblem ddifrifol. Ers iddi ymuno â'r Undeb Ewropeaidd a'i bolisi pysgodfeydd cyffredin, mae hyn wedi bod yn arbennig o wir i'r DU, sydd, hyd yma, wedi bod yn ddi-rym i unioni hyn.
Caiff tua 80 y cant o'r pysgod a ddelir yn nyfroedd y DU eu dal gan longau nad ydynt yn llongau'r DU yn ôl British Sea Fishing. Maent wedi gwneud hynny mewn ffyrdd mor niweidiol fel eu bod wedi diraddio stociau pysgod yn aruthrol, ac yn fwy pryderus, maent wedi lleihau gallu nifer o rywogaethau i adfer eu niferoedd. Mae buddiannau breintiedig, lobïo ac amddiffyniad gwleidyddol i fuddiannau cenedlaethol wedi mynd â mwy allan o'r môr nag y gall ei adfer yn naturiol. Mae cadwraethwyr wedi lobïo am ddiwygio arferion pysgota'r UE ers blynyddoedd lawer, ond yn ofer i raddau helaeth. Mae'n bryd archwilio a mynd ar drywydd polisïau amgen. Y bleidlais yn y refferendwm ar 23 Mehefin 2016 oedd i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r bleidlais honno'n golygu y bydd y DU yn awr yn adfer rheolaeth ar lawer o feysydd a oedd gynt yn ddarostyngedig i reoliadau a phenderfyniadau'r UE. Yn fwyaf arbennig, golyga y bydd y DU yn tynnu'n ôl o bolisi pysgodfeydd cyffredin yr UE, a bydd yn rhydd i weithredu camau annibynnol i ddiogelu stociau pysgod yn ei dyfroedd, ac adfywio diwydiant pysgota a gafodd ei leihau'n helaeth pan ymunodd y DU â'r UE a mabwysiadu ei bolisi pysgodfeydd cyffredin.
Ceir cyfle i'r DU briodi buddiannau masnachol â rhai amgylcheddol yn awr, ac i weithredu polisi pysgota a fydd yn gwneud pysgota yn y DU yn ddiwydiant proffidiol a chynaliadwy. Gall harneisio buddiannau ei physgotwyr i amddiffyn a diogelu eu bywoliaeth yn y dyfodol, drwy roi perchnogaeth iddynt ar y pysgod sy'n nofio yn ein dyfroedd. Gall ddysgu o'r polisïau llwyddiannus a roddwyd ar waith mewn gwledydd eraill—polisïau sydd wedi gweld stociau pysgod yn dychwelyd i'w lefelau arferol; creu sefydliad ymchwil morol gyda'r dasg o fonitro stociau pysgod, archwilio lefelau gwahanol rywogaethau, mapio mannau bridio a chofnodi pob dalfa a wneir yn nyfroedd y DU; creu cyngor pysgodfeydd cenedlaethol i bennu cyfanswm y ddalfa a ganiateir ar gyfer pob rhywogaeth ac i bennu cwota i'w rannu a'i fasnachu ar gyfer pob cwch pysgota cofrestredig, lle mae'n rhaid glanio pob dalfa ac os bydd unrhyw ddalfa'n fwy na'r cwota, rhaid i'r cwch fasnachu neu brynu cwotâu gan eraill; lle caiff dyfeisiau olrhain drwy loeren eu gosod ar bob cwch, a'u safle wedi'i fynegeio'n gyson; lle caiff maint a rhywogaeth pob dalfa ei chofnodi wrth eu glanio, gyda gwybodaeth yn cael ei lanlwytho i gronfa ddata gyhoeddus—rhywbeth nad yw ond yn bosibl mewn gwirionedd os yw stociau pysgod a ddaliwyd yn nyfroedd Prydain yn cael eu glanio ym mhorthladdoedd Prydain; lle mae dyfroedd pysgota'r DU wedi'u rhannu'n barthau gweinyddol, a'r cyngor pysgodfeydd cenedlaethol yn gallu atal pysgota yn syth mewn unrhyw ardaloedd lle mae cynaliadwyedd unrhyw stociau pysgod yn ymddangos fel pe baent mewn perygl; lle ceir archwiliadau gan y cyngor pysgodfeydd cenedlaethol ddwywaith y flwyddyn ar gyfer unrhyw gwch pysgota dros bwysau penodol; a lle mae'r cyngor pysgodfeydd cenedlaethol a'r cyngor ymchwil morol yn cyhoeddi eu holl wybodaeth ar-lein, mewn modd hygyrch i aelodau'r cyhoedd, yn ogystal ag i ddiwydiant.
Os rhoddir y polisïau a'r strwythurau hyn ar waith, mae ganddynt botensial i adfywio diwydiant pysgota Cymru yn llwyr a gwrthdroi'r dirywiad y buom yn dyst iddo dros ddegawdau lawer. Diolch.
Thank you.
I have selected the six amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. And if amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. Can I ask the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans?
Diolch.
Rwyf wedi dethol y chwe gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Ac os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. A gaf fi ofyn i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol?
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd hanesyddol pysgodfeydd i ddiwydiannau, amgylchedd a chymunedau arfordirol Cymru.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i gymryd yr holl gamau angenrheidiol er mwyn diogelu dyfodol pysgodfeydd Cymru.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the historic importance of fisheries to Welsh coastal communities, industries and environment.
2. Calls upon the Welsh Government and UK Government to take all necessary steps to secure the future of Wales’s fisheries.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. I call on Andrew R.T. Davies to move amendments 2, 4, 5 and 6, tabled in the name of Darren Millar.
Diolch. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliannau 2, 4, 5 a 6 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Gwelliant 2—Darren Millar
Dileu pwynt 2.
Amendment 2—Darren Millar
Delete point 2.
Gwelliant 4—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cydnabod y byddwn, ar ôl gadael yr UE, yn gadael y Polisi Pysgodfeydd Cyffredin ac yn dod yn wladwriaeth arfordirol annibynnol, gan gymryd rheolaeth yn ôl dros ein dyfroedd ym mis Rhagfyr 2020.
Amendment 4—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Recognises that, upon leaving the EU, we will leave the Common Fisheries Policy and become an independent coastal state, taking back control of our waters in December 2020.
Gwelliant 5—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i: cynyddu'r cyllid ar gyfer pysgodfeydd ledled gwledydd y DU drwy'r senedd bresennol, a chefnogi'r broses o adfywio ein cymunedau arfordirol.
Amendment 5—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Welcomes the UK Government’s commitment to; increase funding for fisheries across the UK’s nations throughout the current parliament, and support the regeneration of our coastal communities.
Gwelliant 6—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno strategaeth bysgota newydd a fyddai'n seiliedig ar yr egwyddor o 'gynnyrch cynaliadwy mwyaf', ac a fyddai'n ei gwneud yn ofynnol yn gyfreithiol i Lywodraeth Cymru gynnal cynaliadwyedd pysgod ar gyfer pob stoc.
Amendment 6—Darren Millar
Add as new point at end motion:
Calls on the Welsh Government to introduce a new fishing strategy which would be based on the principle of ‘maximum sustainable yield’, and would legally require the Welsh Government to maintain fish sustainability for every stock.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 4, 5 a 6.
Amendments 2, 4, 5 and 6 moved.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I welcome the opportunity to participate in the debate this afternoon and also to move the amendments in the name of Darren Millar on behalf of the Conservative group.
Actually, looking at the main motion, it's almost difficult to disagree with the sentiments in it and, obviously, hopefully our later amendments do add to the motion and point to the actions today in Westminster, for example, of the introduction of the UK Fisheries Bill, the first piece of UK-specific legislation on fisheries in 45 years.
Amendment 2 seeks to, obviously, delete point 2 of the motion on the basis that it talks of the inaction. I think in fairness to the UK Government, it tried darned hard for three years to try and get us out of the European Union and respect the referendum result. In the absence of that word 'inaction' we could have supported the motion unamended, but that's why amendment 2 is down, and I hope that the Brexit Party understand why that amendment has been put down, being that we're the governing party in Westminster.
Amendment 4 talks about us leaving the European Union on Friday. As the opener of the motion highlighted and, as we had in an earlier debate highlighting what will happen on Friday at 11 o'clock, obviously, leaving the common fisheries policy and becoming an independent coastal state. This is self-evident of the referendum result of 2016. And I do draw Members' attention to the introduction today of the UK Fisheries Bill and the measures contained within that Fisheries Bill that talk of, obviously, creating a sustainable fishing industry that will have strict rules on catches and the way that it will be governed, the way ships will be registered, and the way those catches will be landed here in England, obviously, because I appreciate this particular Bill is England-only with some devolved concepts attached to it of general content.
I'd welcome the Minister's view on her take on the UK Fisheries Bill as introduced and what discussion her officials might have had, because within the Bill's provisions it does talk about sustainable fishing underpinning the requirement of the UK Government and the devolved Governments to publish a joint fisheries statement to co-ordinate fisheries management where appropriate, and the fisheries management plans to achieve sustainable fishing stocks. So, I'd be most appreciative to try and understand from the Minister what input she has had, or her officials have had, in devising that protocol that the Bill talks about.
Amendment 5 also talks about the increased opportunities from fisheries across the UK and, in particular, the way that the Conservative manifesto, endorsed at the general election of 2019, highlighted clear commitments on behalf of coastal and fishing communities, and in particular when it came to financial support and, indeed, more structural support going into those communities. Again, I emphasise that there is a cross-over between devolved responsibilities when it comes to Wales and the UK responsibilities, but instead of looking at this as an obstacle, we should be looking at this as an opportunity, because I genuinely can't think of anyone who can point to the common fisheries policy as being a positive regime that has enhanced the fishing capabilities of the United Kingdom and the coastal communities of the United Kingdom.
It is really important that we do hopefully hear from the Minister today, as amendment 6 talks about, about the new fishing strategies that could potentially come forward that are based on the sustainable management of our fisheries and, indeed, our marine wildlife and our marine areas. I do hope that when the Minister puts the Government proposition to us, she will highlight to us what progress the Government is making in preparing its own fishing Bill, which I appreciate, given the legislative constraints at the moment on time, is highly unlikely to come before us before the Assembly elections of 2021. But I would like to think that officials are working up the proposals on how, as the UK Fisheries Bill highlights, fish don't respect borders; they obviously live in the oceans and they transfer around the coastal communities. It is vital that there is joined-up thinking between Scotland, Wales, England and Northern Ireland and, indeed, with our friends and colleagues on the continent of Europe, that we do make sure that we have a managed and sustainable policy going forward.
But instead of looking at this as a backward retrograde step, as some Members in the Chamber would look at it, I think on reading the UK Fisheries Bill today we can see the positives that will come after Friday's leaving of the European Union, and a reversal in the decline of the fishing industry here, not just in Wales but across the rest of the UK, with the opportunities that we as policy makers can engage with and put those things in place that, sadly, many coastal communities have been lacking for the 45 years and the duration of the common fisheries policy.
So, I hope our amendments will find favour tonight and add to the motion that the Brexit Party have put down today. Ultimately I call, similar to the call of the leader of the Brexit Party, on the Government to withdraw their wrecking amendment, which is a delete-all amendment again. I fail to see how you can delete all of a motion that is pretty understanding in what it's saying about a self-evident act that's going to happen on Friday, and what that will entail for us here as policy makers and, indeed, coastal communities and fishing communities the length and breadth of the UK. Instead of looking at this as a hindrance, we should look at it as an opportunity, and that's why I very much hope people will support our amendments, and indeed support the motion as it goes forward.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a chroesawaf y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma a hefyd i gynnig y gwelliannau yn enw Darren Millar ar ran grŵp y Ceidwadwyr.
Mewn gwirionedd, o edrych ar y prif gynnig, mae bron yn anodd anghytuno â'r teimladau ynddo ac yn amlwg, rwy'n gobeithio bod ein gwelliannau diweddarach yn ychwanegu at y cynnig ac yn pwyntio at y camau heddiw yn San Steffan, er enghraifft, a chyflwyno Bil Pysgodfeydd y DU, y ddeddfwriaeth gyntaf ar bysgodfeydd sy'n benodol i'r DU ers 45 o flynyddoedd.
Yn amlwg, mae gwelliant 2 yn ceisio dileu pwynt 2 yn y cynnig ar y sail ei fod yn sôn am y diffyg gweithredu. A bod yn deg â Llywodraeth y DU, rwy'n credu ei bod wedi ymdrechu'n galed drybeilig ers tair blynedd i geisio mynd â ni allan o'r Undeb Ewropeaidd a pharchu canlyniad y refferendwm. Heb y geiriau 'diffyg gweithredu', gallem fod wedi cefnogi'r cynnig heb ei ddiwygio, ond dyna pam y mae gwelliant 2 wedi'i gyflwyno, a gobeithio y bydd Plaid Brexit yn deall pam y cyflwynwyd y gwelliant hwnnw, gan mai ni yw'r blaid sy'n llywodraethu yn San Steffan.
Mae gwelliant 4 yn sôn amdanom yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ddydd Gwener. Fel yr amlygodd y sawl a agorodd y cynnig, ac fel y clywsom mewn dadl gynharach yn tynnu sylw at yr hyn a fydd yn digwydd ddydd Gwener am 11 o'r gloch, yn amlwg, byddwn yn gadael y polisi pysgodfeydd cyffredin ac yn dod yn wladwriaeth arfordirol annibynnol. Mae hyn yn hunanamlwg yn sgil canlyniad y refferendwm yn 2016. Ac rwy'n tynnu sylw'r Aelodau at gyflwyno Bil Pysgodfeydd y DU heddiw a'r mesurau a gynhwysir yn y Bil Pysgodfeydd hwnnw sy'n sôn, yn amlwg, am greu diwydiant pysgota cynaliadwy a fydd â rheolau caeth ar ddalfeydd a'r ffordd y caiff ei lywodraethu, y ffordd y caiff llongau eu cofrestru, a'r ffordd y bydd y dalfeydd hynny'n cael eu glanio yma yn Lloegr, yn amlwg, oherwydd rwy'n sylweddoli mai Bil ar gyfer Lloegr yn unig yw'r Bil penodol hwn gyda rhai cysyniadau datganoledig cyffredinol eu cynnwys wedi'u atodi wrtho.
Buaswn yn croesawu barn y Gweinidog ar ei barn hi ar Fil Pysgodfeydd y DU fel y'i cyflwynwyd a pha drafodaethau y gallai ei swyddogion fod wedi'u cael, oherwydd o fewn darpariaethau'r Bil mae'n sôn am bysgota cynaliadwy i danategu gofyniad Llywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig i gyhoeddi datganiad pysgodfeydd ar y cyd i gydlynu'r gwaith o reoli pysgodfeydd lle bo'n briodol, a'r cynlluniau rheoli pysgodfeydd i sicrhau stociau pysgota cynaliadwy. Felly, buaswn yn falch iawn o glywed gan y Gweinidog pa fewnbwn a gafodd, neu y mae ei swyddogion wedi'i gael, wrth ddyfeisio'r protocol y mae'r Bil yn sôn amdano.
Mae gwelliant 5 yn sôn hefyd am y cynnydd yn y cyfleoedd o bysgodfeydd ledled y DU ac yn arbennig, y ffordd y mae maniffesto'r Ceidwadwyr, a gefnogwyd yn etholiad cyffredinol 2019, wedi tynnu sylw at ymrwymiadau clir ar ran cymunedau arfordirol a chymunedau pysgota, ac yn enwedig mewn perthynas â chymorth ariannol ac yn wir, mwy o gefnogaeth strwythurol i'r cymunedau hynny. Unwaith eto, pwysleisiaf fod yna groesi drosodd rhwng cyfrifoldebau datganoledig o ran cyfrifoldebau Cymru a'r DU, ond yn lle edrych ar hyn fel rhwystr, dylem edrych arno fel cyfle, oherwydd o ddifrif, ni allaf feddwl am neb a all bwyntio at y polisi pysgodfeydd cyffredin fel cyfundrefn gadarnhaol sydd wedi gwella gallu pysgota'r Deyrnas Unedig a chymunedau arfordirol y Deyrnas Unedig.
Mae'n bwysig iawn ein bod yn clywed gan y Gweinidog heddiw, fel y mae gwelliant 6 yn dweud, am y strategaethau pysgota newydd a allai gael eu cyflwyno sy'n seiliedig ar reoli ein pysgodfeydd yn gynaliadwy ac yn wir, ein bywyd gwyllt morol a'n hardaloedd morol. Pan fydd y Gweinidog yn rhoi safbwynt y Llywodraeth i ni, rwy'n gobeithio y bydd yn dweud wrthym pa gynnydd y mae'r Llywodraeth yn ei wneud wrth baratoi ei Bil pysgota ei hun, ac rwy'n derbyn ei fod yn annhebygol iawn o ddod ger ein bron cyn etholiadau'r Cynulliad yn 2021 o ystyried y cyfyngiadau deddfwriaethol ar amser ar hyn o bryd. Ond hoffwn feddwl bod swyddogion yn gweithio ar y cynigion ar y modd nad yw pysgod yn parchu ffiniau, fel y mae Bil Pysgodfeydd y DU yn ei nodi; mae'n amlwg eu bod yn byw yn y moroedd a'u bod yn symud o amgylch cymunedau'r arfordir. Mae'n hanfodol fod meddwl cydgysylltiedig rhwng yr Alban, Cymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon, ac yn wir, gyda'n cyfeillion a'n cydweithwyr ar gyfandir Ewrop, ein bod yn gwneud yn siŵr fod gennym bolisi cynaliadwy wedi'i reoli ar gyfer y dyfodol.
Ond yn hytrach nag edrych ar hyn fel cam yn ôl, fel y byddai rhai Aelodau yn y Siambr yn edrych arno, rwy'n meddwl wrth ddarllen Bil Pysgodfeydd y DU heddiw y gallwn weld y pethau cadarnhaol a ddaw yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd ddydd Gwener, a gwrthdroi dirywiad y diwydiant pysgota yma, nid yn unig yng Nghymru ond ar draws gweddill y DU, gyda'r cyfleoedd y gallwn ni fel llunwyr polisi ymwneud â hwy a rhoi'r pethau ar waith sydd wedi bod ar goll, yn anffodus, mewn llawer o gymunedau arfordirol ers 45 mlynedd ac ers llunio'r polisi pysgodfeydd cyffredin.
Felly, rwy'n gobeithio y cefnogir ein gwelliannau heno ac y byddant yn ychwanegu at y cynnig y mae Plaid Brexit wedi'i gyflwyno heddiw. Yn y pen draw, rwy'n galw ar y Llywodraeth, yn debyg i alwad arweinydd Plaid Brexit, i dynnu eu gwelliant dinistriol yn ôl, gwelliant sy'n dileu popeth unwaith eto. Ni allaf weld sut y gallwch ddileu cynnig cyfan sy'n dangos cryn ddealltwriaeth yn yr hyn y mae'n ei ddweud am weithred hunanamlwg sy'n mynd i ddigwydd ddydd Gwener, a beth fydd hynny'n ei olygu i ni yma fel llunwyr polisi ac yn wir, cymunedau'r arfordir a chymunedau pysgota ledled y DU. Yn hytrach nag edrych ar hyn fel rhwystr, dylem edrych arno fel cyfle, a dyna pam rwy'n gobeithio'n fawr y bydd pobl yn cefnogi ein gwelliannau, ac yn wir, yn cefnogi'r cynnig fel y caiff ei gyflwyno.
Can I call on Llyr Gruffydd to move amendment 3, tabled in the name of Siân Gwenllian?
A gaf fi alw ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian?
Gwelliant 3—Siân Gwenllian
Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn cydnabod pwysigrwydd sylweddol yr Undeb Ewropeaidd fel cyrchfan ar gyfer cynnyrch bwyd môr Cymru ac yn ceisio sicrhau bod y farchnad hon yn parhau i fod ar agor ac yn hawdd cael gafael arni yn y dyfodol.
Yn galw ar fil pysgodfeydd arfaethedig Llywodraeth y DU i sicrhau bod deddfwriaeth y DU ac unrhyw ddeddfwriaeth ddatganoledig yn darparu rheolaeth pysgodfeydd sy'n wirioneddol gynaliadwy ac atebol ac sy'n lleihau'r effaith ar yr amgylchedd morol ac yn cefnogi cymunedau sy'n ddibynnol ar yr arfordir.
Amendment 3—Siân Gwenllian
Delete point 2 and replace with:
Recognises the significant importance of the European Union as a destination for Welsh seafood produce and seeks to ensure that this market remains open and easily accessible in the future.
Calls for the UK Government's forthcoming fisheries bill to ensure that UK and devolved legislation delivers truly sustainable and accountable fisheries management that minimises the impact on the marine environment and supports dependent coastal communities.
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, am y cyfle i siarad i welliant Plaid Cymru ac ynglŷn â'r cynnig yn ehangach. Mae yna dri chymal i'r cynnig gwreiddiol, ac mae yna ddau ohonyn nhw lle dwi ddim yn meddwl bod gen i broblem â nhw, ar hyd y llinellau a awgrymwyd yn gynharach. Hynny yw, mae yna ddatganiadau digon amlwg: cydnabod pwysigrwydd hanesyddol pysgodfeydd Cymru yn y cymal cyntaf, ac wedyn yn galw ar y Llywodraethau i sicrhau'r manteision gorau i Gymru wrth i broses Brexit gael ei chwblhau. Yr un cymal dwi ddim yn gyfforddus ag ef, wrth gwrs, yw'r ail un, sy'n croesawu'r ffaith y byddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd. Fydd e o ddim yn syndod i unrhyw un nad ydw i'n croesawu'r ffaith ein bod ni'n gadael. Yn sicr, dwi'n derbyn y byddwn ni yn gadael, ond dwi ddim yn credu ei fod e'n destun dathlu, yn sicr ddim o’m safbwynt i. Felly, mae Plaid Cymru yn dymuno dileu'r ail bwynt yna yn benodol, ond rŷn ni hefyd eisiau ychwanegu ambell i gymal, wedyn, yn sgil hynny.
Yn gyntaf, ein bod ni'n cydnabod pwysigrwydd sylweddol yr Undeb Ewropeaidd fel cyrchfan ar gyfer cynnyrch bwyd môr Cymru, ac ein bod ni am geisio sicrhau bod y farchnad honno yn parhau i fod ar agor ac yn hawdd cael mynediad iddi yn y dyfodol. Rŷn ni'n gwybod, wrth gwrs, dyn ni wedi clywed wrth glywed agoriad y ddadl yma, am werth y sector pysgod a physgod cregyn Cymru yn benodol. Rŷn ni'n allforio dros 90 y cant o'r cynnyrch, a llawer iawn ohono fe i'r Undeb Ewropeaidd, ac mae pysgodfeydd Cymru, cynhyrchwyr amaeth y môr, a chadwyni cyflenwi bwyd môr yn arbennig o agored i niwed yn sgil unrhyw rwystrau a all godi wrth gludo eu cynnyrch, boed yn dariffau neu’n rhwystrau eraill. Mi ddyfynnaf i chi yr hyn ddywedodd James Wilson o Bangor Mussel Producers—dwi'n siŵr bod nifer ohonoch chi yn ei adnabod ef—mi ddywedodd e rai misoedd yn ôl, a dwi'n dyfynnu o erthygl:
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, for the opportunity to speak to the Plaid Cymru amendment and on the motion more broadly. There are three clauses to the original motion, and there are two of them that I would have no problem with, along the lines suggested earlier. There are some quite obvious statements: recognising the historic importance of fisheries in Wales in the first section, and then calling on the Governments to ensure the best for Wales as the Brexit process is completed. The one section that I'm not comfortable with is the second, which welcomes the fact that we will leave the European Union. It will be no surprise to anyone that I don't welcome the fact that we're leaving. I do accept that we're leaving, of course, but I don't think that it's a cause for celebration, certainly not from my perspective. So, Plaid Cymru wishes to delete that second point, but we also want to add a few more.
First of all, that me recognise the significant importance of the European Union as a destination for Welsh seafood produce, and that we want to ensure that that market continues to be open and is easily accessible in the future. Now, we know, of course, and we have heard in hearing the opening of this debate, the value of the fish sector and the shellfish sector particularly. We export over 90 per cent of that produce, and much of it to the European Union, and Welsh fisheries, aquaculture producers, and seafood producer supply chains are particularly open and vulnerable to damage as the result of any barriers to the export of their produce, be they tariffs or other barriers. I will quote what James Wilson from Bangor Mussel Producers said—I'm sure many of you will know him—he said a few months ago, and I quote from an article:
'There's a wagon waiting on the quayside when we land. We take the mussels off the boat and they're put in the wagon, the wagon drives away. And then it's a 16 to 18-hour transit time from north Wales to northern France or the south of Holland. If they order from me on a Monday, then they expect the wagon to arrive on a Tuesday because they want to...sell them on a Wednesday. It’s that seamless. Anything that introduces delay or uncertainty or whatever you call it in that process becomes an issue in terms of the supply chain. That’s not just a small problem.'
Mae lori'n aros ar y cei pan fyddwn yn glanio. Rydym yn tynnu'r cregyn gleision oddi ar y cwch a chânt eu rhoi yn y lori, mae'r lori'n gyrru i ffwrdd. Ac yna mae'n amser teithio o 16 i 18 awr o ogledd Cymru i ogledd Ffrainc neu i dde'r Iseldiroedd. Os byddant yn archebu gennyf ar ddydd Llun, maent yn disgwyl i'r lori gyrraedd ar ddydd Mawrth am eu bod eisiau eu gwerthu ar ddydd Mercher. Mae mor ddi-dor â hynny. Mae unrhyw beth sy'n creu oedi neu ansicrwydd neu beth bynnag rydych yn ei alw yn y broses honno yn dod yn broblem o ran y gadwyn gyflenwi. Nid problem fach yw honno.
Felly, mae pwysigrwydd cymal cyntaf gwelliant Plaid Cymru, yn fy marn i, yn glir: hynny yw, ein bod ni am gadw'r symudiadau yna mor ddilyffethair ag sy'n bosib.
Mae'r ail gymal, wedyn, yn galw ar Fil Pysgodfeydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig i sicrhau bod unrhyw ddeddfwriaeth yn darparu rheolaeth pysgodfeydd sy'n wirioneddol gynaliadwy ac atebol, ac sy'n lleihau'r effaith ar yr amgylchedd morol, ond sydd hefyd yn cefnogi'r cymunedau sy'n ddibynnol ar yr arfordir. Dwi'n meddwl bod taro'r cydbwysedd yna yn bwysig oherwydd y ffordd orau i sicrhau cynaliadwyedd y cymunedau yma sy'n dibynnu ar y pysgodfeydd yw sicrhau cynaliadwyedd y pysgodfeydd eu hunain, a chynaliadwyedd amgylchedd y môr. Nawr, fel rŷn ni wedi clywed, mae Bil Pysgodfeydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi'i osod heddiw. Dwi ddim wedi cael cyfle i bori drwyddo fe, felly wnaf i ddim mynegi barn ar y pwynt yna, dim ond i ddweud ei bod hi yn bwysig ein bod ni yn sicrhau cynaliadwyedd y pysgodfeydd yna, a bod angen hefyd mynd ymhellach na dim ond hynny, ac mae angen inni fod yn glir bod yna warantu'r cyllid a dderbyniwyd gan yr Undeb Ewropeaidd ar gyfer ymchwil ac arloesedd wrth inni symud ymlaen ar y siwrne yma, oherwydd mae hynny yn ganolog i sicrhau gwydnwch a hyblygrwydd i'r sector yn y blynyddoedd anwadal, ansicr, efallai, sydd o'n blaenau ni.
Ond yr elfen bwysig arall hefyd, wrth gwrs, sydd yn gorfod bod yn rhan ganolog o'r drafodaeth yma yw: lle mae llais Cymru yn y trafodaethau? Lle mae llais Cymru, a sut y mae llais Cymru yn mynd i gael ei chlywed? Mi wnaeth Michael Gove ddoe, ar ei ymweliad, fethu ymrwymo i rôl ffurfiol i Gymru mewn trafodaethau, ac mae hynny'n destun gofid i fi. Ac mae'n bwysig ein bod ni'n cofio natur wahanol sector pysgodfeydd Cymru hefyd. Felly, mi fydd ein gofynion a'n disgwyliadau ni, efallai, yn wahanol iawn i rannau eraill o'r Deyrnas Unedig, a dyw hi dim ond yn deg bod rheini'n cael eu clywed yn yr un modd. Felly, mae yna rôl bwysig nid yn unig i Lywodraeth y Deyrnas Unedig, ond yn sicr i Lywodraeth Cymru hefyd er mwyn sicrhau bod llais a buddiannau pysgotwyr Cymru'n flaenllaw iawn yn y trafodaethau pwysig iawn sydd o'n blaenau ni.
Therefore, the importance of the first section of the Plaid Cymru amendment is clear: that we want to keep those channels as open and as seamless as possible.
The second section then calls for the UK Fisheries Bill to ensure that any devolved legislation delivers truly sustainable and accountable fisheries management, and minimises the impact on the marine environment, while also supporting dependent coastal communities. I think that striking that balance is extremely important, because the best way of ensuring the sustainability of these communities who are reliant on fisheries is to ensure the sustainability of the fisheries themselves, and the sustainability of the marine environment. As we've heard, the UK Government's Fisheries Bill has been laid today. I haven't had an opportunity to read it as yet, and therefore I don't express a view at this point, except to say that it is important that we do ensure the sustainability of those fisheries, and that we need to go further than simply doing that. We need to be clear that there should be guarantees of funding previously received from the European Union for research and innovation as we move forward on this journey, because that is at the heart of ensuring the resilience and flexibility of the sector for these uncertain years that we may be facing.
But the other important element, of course, that has to be a central part of this discussion is: where is the Welsh voice in those negotiations? Where is the Welsh voice and how will the Welsh voice be heard? Michael Gove yesterday, on his visit, failed to commit to a formal role for Wales in negotiations and that is a cause of concern. It’s important that we bear in mind the very different nature of the fisheries sector here in Wales. So, our expectations and requirements may be very different to those of other parts of the UK, and it’s only fair that those are expressed and heard in the same way. So, there is an important role, not only for the UK Government, but also for the Welsh Government, in ensuring that the voice and interests of Welsh fishing communities are prominent in the important negotiations before us.
This debate today is very important. As Members, we will know that the UK Government has today released the Fisheries Bill, stating that it ensures sustainable and climate-smart fishing post-Brexit. I welcome the UK Bill making it clear that EU vessels will no longer have automatic access to UK fishing waters as the opportunities that will be available for Welsh fishermen and women will be very significant.
The last 40 plus years have seen a plundering of our seas through the common fisheries policy and the devastation of fish stocks, which will take many, many years for us to begin to correct in this country. By taking back control of our coastal waters and further regions of the sea, we will have the opportunity not only to develop a massive economic resource for Wales, but also to improve conservation in Welsh waters.
This morning, I read an interesting article on BBC Wales's news website covering the news story of a Welsh fisherman from Pembrokeshire who voted to leave. He said,
'Foreign trawlers take tonnes of fish without landing their catch locally'—[Interruption.].
Was that indigenous trawlers? Right.
He said—[Interruption.]. How can I concentrate when you're talking? I'm sorry. He said,
'Foreign trawlers take tonnes of fish without landing their catch locally meaning they don't bring any business to Welsh ports'.
He also said, and I quote,
'We don't make no money out of it'.
Learning from the concerns of those who are affected the most should be at the heart of this debate moving forward. Before this debate, I did read over the Assembly Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee report on the UK Fisheries Bill 2019, and I commend the committee's recommendations in the report on Welsh fisheries and look forward to an update on that.
I've kept my contribution short today, as I believe my other group members and other people will have covered a lot of the opportunities available post Brexit. It is important that we here at the Senedd do not allow the UK Government to negotiate away our fisheries in any trade deal. Thank you.
Mae'r ddadl hon heddiw'n bwysig iawn. Fel Aelodau, byddwn yn gwybod bod Llywodraeth y DU wedi rhyddhau'r Bil Pysgodfeydd heddiw, gan ddweud ei fod yn sicrhau pysgota cynaliadwy a physgota doeth yng nghyd-destun yr hinsawdd ar ôl Brexit. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Bil y DU yn dweud yn glir na fydd gan longau'r UE fynediad awtomatig i ddyfroedd pysgota y DU mwyach gan y bydd y cyfleoedd a fydd ar gael i bysgotwyr Cymru yn sylweddol iawn.
Mae'r 40 mlynedd a mwy diwethaf wedi gweld ein moroedd yn cael eu hysbeilio drwy'r polisi pysgodfeydd cyffredin a stociau pysgod yn cael eu dinistrio, rhywbeth y bydd yn cymryd llawer iawn o flynyddoedd inni ddechrau ei gywiro yn y wlad hon. Drwy adfer rheolaeth ar ein dyfroedd arfordirol a rhannau eraill o'r môr, cawn gyfle nid yn unig i ddatblygu adnodd economaidd enfawr i Gymru, ond hefyd i wella cadwraeth yn nyfroedd Cymru.
Y bore yma, darllenais erthygl ddiddorol ar wefan newyddion BBC Cymru yn rhoi sylw i stori newyddion am bysgotwr o Sir Benfro a bleidleisiodd i adael. Dywedodd
Mae treillongau tramor yn cymryd tunelli o bysgod heb lanio eu dalfeydd yn lleol— [Torri ar draws.].
Ai treillongau brodorol oeddent? Iawn.
Dywedodd—[Torri ar draws.]. Sut y gallaf ganolbwyntio pan fyddwch chi'n siarad? Mae'n ddrwg gennyf. Dywedodd
Mae treillongau tramor yn cymryd tunelli o bysgod heb lanio eu dalfeydd yn lleol sy'n golygu nad ydynt yn dod ag unrhyw fusnes i borthladdoedd Cymru.
Dywedodd hefyd, ac rwy'n dyfynnu,
Nid ydym yn gwneud unrhyw arian ohono.
Dylai dysgu o bryderon y rhai yr effeithir arnynt fwyaf fod yn ganolog i'r ddadl hon wrth symud ymlaen. Cyn y ddadl hon, darllenais adroddiad Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig y Cynulliad ar Fil Pysgodfeydd y DU 2019, a chymeradwyaf argymhellion y pwyllgor yn yr adroddiad ar bysgodfeydd Cymru ac edrychaf ymlaen at gael y wybodaeth ddiweddaraf am hynny.
Rwyf wedi cadw fy nghyfraniad yn fyr heddiw gan fy mod yn credu y bydd Aelodau eraill y grŵp a phobl eraill wedi ymdrin â llawer o'r cyfleoedd a fydd ar gael ar ôl Brexit. Mae'n bwysig nad ydym ni yma yn y Senedd yn caniatáu i Lywodraeth y DU negodi ein pysgodfeydd ymaith mewn unrhyw gytundeb masnach. Diolch.
Well, we'll soon see what the reality of, 'Taking back control of our waters' looks like. Will Britain rule the waves or will Boris Johnson sell UK fisheries down the river, using them as a bargaining chip in the upcoming trade negotiations? Several EU politicians have made clear their intentions: they want British access to EU financial service markets predicated on access to UK waters. Given that fishing and aquaculture's gross value added contribution to the UK economy is 0.04 per cent, whereas financial services and insurance's contribution is 7.1 per cent, I'll let you do the maths for yourself.
I fear that, as one Brexit Party MEP put it last week, 'Britain's fish may indeed be punished for their Brexit stance'. But, we'll see. But what we do know is that, overall, the UK currently imports 70 per cent of the fish that we eat and we export 80 per cent of what we catch. I think that we can all agree that, in terms of sustainability, it would be better to consume more of what we catch here and redress the imbalance in the long term, but the fact is maintaining access to EU markets is critical.
Take shellfish for example: more than 80 per cent of the shellfish, lobsters, crabs and langoustines we catch are sold to the EU—mostly France and Spain. It accounts for more than a quarter of all UK fish exports by value. Two things, then, will happen: you will have to, if you're exporting, do that according to the EU rules. If you want to export to a country, you can only do it according to their rules of acceptance. The other thing that will also apply is that if there are any border hold-ups, and Llyr already mentioned that, that doesn't see delivery of fresh goods in a timely fashion, they won't be going anywhere. So, I'm sure that the Brexit Party know all this, and it was probably covered in the one fisheries committee meeting that Nigel Farage, the fisherman's friend, attended in the three years that he was a member. One meeting in three years. Absolutely disgraceful.
When our own environment committee looked at this two years ago, we emphasised the need for a new relationship between the constituent nations of the UK after Brexit, and that is particularly true for fisheries management. Otherwise, there is a risk, and I'm quoting from that report,
'that one of the most pervasive negative perceptions of EU membership and fisheries—that some countries benefit from an unfairly inflated allocation of quota—will be transposed to the UK.'
We're already hearing it today. Isn't that amazing? But, then, maybe you'll take notice more often than Nigel Farage, who only managed one meeting. But at least you did read the papers, I suppose.
The other question is whether, post Brexit, we move towards extending the principle of payment for public goods to our seas, and, again, that's been mentioned. And I think that that is probably the most important thing that we need to do here, because most people who fish in Wales at the moment to do so from very small craft. It is essential for those, if they are going to grow in any way, that the sea that they are hoping to find their produce in is actually up to a really, really good standard. So, the environmental principles would be absolutely critical for those to survive, as will the marine conservation zones that protect some of those areas.
So, I think those are the things that we can do. I look forward to your response, Minister.
Wel, fe welwn yn fuan beth yw realiti 'adfer rheolaeth ar ein dyfroedd'. A fydd Prydain yn rheoli'r tonnau neu a fydd Boris Johnson yn gwerthu pysgodfeydd y DU gan eu defnyddio fel arf bargeinio yn y negodiadau masnach sydd ar y ffordd? Mae nifer o wleidyddion yr UE wedi datgan eu bwriadau'n glir: maent am i Brydain gael mynediad at farchnadoedd gwasanaeth ariannol yr UE yn amodol ar fynediad at ddyfroedd y DU. O gofio mai 0.04 y cant yw cyfraniad ychwanegol gros pysgota a dyframaethu i economi'r DU, tra bod cyfraniad gwasanaethau ariannol ac yswiriant yn 7.1 y cant, fe adawaf i chi wneud y fathemateg drosoch eich hun.
Fel y dywedodd un ASE o Blaid Brexit yr wythnos diwethaf, rwy'n ofni 'Yn wir, gallai pysgod Prydain gael eu cosbi am eu safiad ar Brexit'. Ond cawn weld. Ond yr hyn a wyddom, yn gyffredinol, yw bod y DU ar hyn o bryd yn mewnforio 70 y cant o'r pysgod rydym yn eu bwyta a'n bod yn allforio 80 y cant o'r hyn a ddaliwn. Credaf y gallwn i gyd gytuno, o ran cynaliadwyedd, y byddai'n well inni fwyta mwy o'r hyn a ddaliwn yma ac unioni'r anghydbwysedd yn y tymor hir, ond y ffaith amdani yw bod cynnal mynediad at farchnadoedd yr UE yn hollbwysig.
Cymerwch bysgod cregyn er enghraifft: mae mwy na 80 y cant o'r pysgod cregyn, y cimychiaid, y crancod a'r langwstîn a ddelir gennym yn cael eu gwerthu i'r UE—Ffrainc a Sbaen yn bennaf. Mae'n fwy na chwarter yr holl allforion pysgod o'r DU yn ôl eu gwerth. Bydd dau beth yn digwydd felly: os ydych yn allforio, rhaid i chi wneud hynny yn unol â rheolau'r UE. Os ydych am allforio i wlad, ni allwch wneud hynny heb gydymffurfio â'u rheolau derbyn hwy. Y peth arall a fydd yn berthnasol hefyd, os oes unrhyw oedi ar y ffin, a chrybwyllodd Llyr hynny eisoes, mae'n golygu na ellir cyflenwi nwyddau ffres yn brydlon, ni fyddant yn mynd i unman. Felly, rwy'n siŵr fod Plaid Brexit yn gwybod hyn i gyd, ac mae'n siŵr iddo gael sylw yn yr unig gyfarfod o'r pwyllgor pysgodfeydd a fynychodd Nigel Farage, cyfaill y pysgotwr, yn y tair blynedd y bu'n aelod ohono. Un cyfarfod mewn tair blynedd. Cwbl warthus.
Pan edrychodd ein pwyllgor amgylchedd ein hunain ar hyn ddwy flynedd yn ôl, pwysleisiwyd yr angen am berthynas newydd rhwng gwledydd cyfansoddol y DU ar ôl Brexit, ac mae hynny'n arbennig o wir mewn perthynas â rheoli pysgodfeydd. Fel arall, mae risg, ac rwy'n dyfynnu o'r adroddiad hwnnw, y bydd
'un o’r canfyddiadau negyddol mwyaf trawiadol o aelodaeth yr UE a physgodfeydd—bod rhai gwledydd yn elwa o ddyraniad cwota sydd wedi’i chwyddo’n annheg— yn cael ei drosglwyddo i’r DU.'
Rydym yn ei glywed heddiw eisoes. Onid yw hynny'n anhygoel? Ond efallai y cymerwch chi sylw'n fwy aml na Nigel Farage, na lwyddodd i fynychu mwy nag un cyfarfod. Ond o leiaf fe ddarllenoch chi'r papurau, mae'n debyg.
Y cwestiwn arall, ar ôl Brexit, yw a fyddwn yn symud tuag at ymestyn yr egwyddor o dalu am nwyddau cyhoeddus i gynnwys ein moroedd, ac unwaith eto, crybwyllwyd hynny. Ac rwy'n credu mai dyna'r peth pwysicaf, mae'n debyg, y mae angen i ni ei wneud yma, gan fod y rhan fwyaf o'r bobl sy'n pysgota yng Nghymru ar hyn o bryd yn gwneud hynny o gwch bach iawn. Os ydynt yn mynd i dyfu mewn unrhyw ffordd, mae'n hanfodol i'r rheini fod y môr y maent yn gobeithio dod o hyd i'w cynnyrch ynddo yn cyrraedd safon wirioneddol dda. Felly, byddai'r egwyddorion amgylcheddol yn gwbl hanfodol er mwyn i'r rheini allu goroesi, fel y bydd y parthau cadwraeth morol sy'n diogelu rhai o'r ardaloedd hynny.
Felly, rwy'n credu mai dyna'r pethau y gallwn eu gwneud. Edrychaf ymlaen at eich ymateb, Weinidog.
Joyce Watson there chastises Nigel Farage for only attending one European Union fisheries committee. He's done something rather more valuable for fishermen by getting us out of the EU and them out of the CFP.
I thank Andrew R.T. Davies and Llyr Gruffydd for their generous comments about our motion. I only express my disappointment they won't be supporting it, in light of them. I think Andrew R.T. was right, perhaps, to draw attention to that 'years of inaction' reference. Perhaps we did have Theresa May in mind while saying it, and he's now reinventing Theresa May's period in charge as one of dynamic action.
I'm more surprised the Welsh Government seems to take exception to this point too, since I thought the years of inaction on Brexit were their policy until their hand was forced by the Lib Dems and the SNP into the election.
More broadly, I'm disappointed again that Welsh Government are taking their 'delete and replace all' approach, but particularly when having deleted all, they then actually put back quite a lot of various people's motion, often in the same words, for lines on end, which I think is taking the Table Office's good officers rather for granted on that front.
However, on the changes they have made, we think their point 1 is just a little churlish. We recognise the 'importance of fisheries to Wales', but they won't have that, and they're only important to these particular parts of Wales.
And then on our final point, I just don't understand why they take exception to it all. We call upon 'the Welsh and UK Governments', and, apparently, we haven't quite got the syntax right or treated Welsh Government with sufficient respect and formality. They say we should instead call upon 'the Welsh Government and UK Government'.
But nonetheless, we will proceed with our motion and thank again Plaid for their amendments, which, as with everything they seem to be saying on Brexit this week, have been very constructive, and I really do commend them on the approach they are taking.
I agree with the first paragraph of their amendment about the importance of the European Union as a destination for fish, and particularly the molluscs and seafood that they talked about this evening, and I think it's a fair point, but I wouldn't over-emphasise it, because the point cuts both ways. The European Union is very dependent on our fish, and were it not for buying the fish from us, it would be an enormous challenge for them, and one I'm sceptical that they would take on, of seeking to buy those same products from elsewhere. And I think, were they to seek to do that, they would pay significantly more with the tariffs in addition, but also I think to get the food as fresh, and the example Llyr gave of molluscs in France and Spain, given where those molluscs come to life and grow, I just don't see where they would, cost-effectively, with that level of freshness, be able to obtain the produce satisfactorily elsewhere.
The Plaid amendment also mentions the Fisheries Bill, which rather than being forthcoming, has now been published. And I apologise to the Chamber, on the account of commitments here and elsewhere, I have not yet been able to read and digest that Bill. But I look forward to doing so, and hope it bears out Plaid's very sensible objectives and hopes for it.
Perhaps the most important amendment I think is point 4 from the Conservatives, and I think this is really important, because under Theresa May I felt, and I think actually many Conservatives also felt, there was a great deal of shilly-shallying on this point that should have been absolutely clear—that when we leave the EU we become an independent coastal state with all that implies. And any suggestion that that would have been traded off in a withdrawal agreement or political declaration, or even now that it might not be the case because of a future trade agreement, is wrong. We will be an independent coastal state—. I give way to Andrew R.T.
Mae Joyce Watson yn y fan honno'n ceryddu Nigel Farage am fethu mynychu mwy nag un o bwyllgorau pysgodfeydd yr Undeb Ewropeaidd. Mae wedi gwneud rhywbeth ychydig yn fwy gwerthfawr i bysgotwyr drwy ein cael allan o'r UE a'u cael allan o'r polisi pysgodfeydd cyffredin.
Diolch i Andrew R.T. Davies a Llyr Gruffydd am eu sylwadau hael am ein cynnig. Rwyf am fynegi fy siom na fyddant yn ei gefnogi yng ngoleuni'r sylwadau hynny. Rwy'n meddwl bod Andrew R.T. yn iawn, efallai, i dynnu sylw at y 'blynyddoedd o ddiffyg gweithredu'. Efallai fod gennym Theresa May mewn cof wrth ei ddweud, ac mae ef bellach yn ailddyfeisio cyfnod Theresa May mewn grym fel un o weithredu deinamig.
Rwy'n synnu mwy ei bod hi'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu'r pwynt hwn hefyd, gan fy mod yn credu mai blynyddoedd o ddiffyg gweithredu ar Brexit oedd eu polisi hwy nes iddynt gael eu gorfodi gan y Democratiaid Rhyddfrydol a'r SNP i fynd am etholiad.
Yn fwy cyffredinol, rwy'n siomedig unwaith eto fod Llywodraeth Cymru yn dilyn eu trywydd 'dileu popeth a rhoi yn ei le', ond yn enwedig pan fyddant wedi dileu popeth, a'u bod wedyn yn rhoi cryn dipyn o gynnig amryw o bobl yn ôl, yn aml yn yr un geiriau am linellau bwygilydd, sy'n cymryd gwaith da swyddogion y Swyddfa Gyflwyno yn ganiataol braidd yn hynny o beth.
Fodd bynnag, o ran y newidiadau y maent wedi'u gwneud, credwn fod eu pwynt 1 ychydig yn anfoesgar. Rydym yn cydnabod 'pwysigrwydd pysgodfeydd i Gymru', ond nid yw hynny'n dderbyniol iddynt, ac nid ydynt ond yn bwysig i'r rhannau arbennig hyn o Gymru.
Ac yna ar ein pwynt olaf, nid wyf yn deall pam eu bod yn gwrthwynebu'r cyfan. Rydym yn galw ar Lywodraethau Cymru a'r DU, ac i bob golwg, nid ydym wedi cael y gystrawen yn hollol gywir nac wedi trin Llywodraeth Cymru gyda digon o barch a ffurfioldeb. Maent yn dweud y dylem alw, yn hytrach, ar 'Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU'.
Ond serch hynny, fe wnawn fwrw ymlaen â'n cynnig a diolch eto i Blaid Cymru am eu gwelliannau, sydd, fel gyda phopeth y maent i'w gweld yn ei ddweud am Brexit yr wythnos hon, wedi bod yn adeiladol iawn, ac rwyf o ddifrif yn eu canmol ar eu hymagwedd.
Rwy'n cytuno â pharagraff cyntaf eu gwelliant ynghylch pwysigrwydd yr Undeb Ewropeaidd fel cyrchfan ar gyfer pysgod, ac yn enwedig y molysgiaid a'r bwyd môr y maent wedi siarad amdanynt heno, a chredaf ei fod yn bwynt teg, ond ni fuaswn yn ei orbwysleisio, oherwydd mae'r pwynt yn wir y ddwy ffordd. Mae'r Undeb Ewropeaidd yn ddibynnol iawn ar ein pysgod, ac oni bai eu bod yn prynu'r pysgod gennym ni, byddai'n her enfawr iddynt geisio prynu'r un cynnyrch o rywle arall, a her rwy'n amheus y byddent yn mynd i'r afael â hi. A phe baent yn ceisio gwneud hynny, rwy'n credu y byddent yn talu mwy o lawer gyda'r tariffau yn ogystal, ond hefyd rwy'n meddwl, er mwyn cael y bwyd yn ffres, a'r enghraifft a roddodd Llyr o folysgiaid yn Ffrainc a Sbaen, o ystyried ble y daw'r molysgiaid hynny i fodolaeth a thyfu, nid wyf yn gweld ble y gallent gael y cynnyrch yn foddhaol ac yn gosteffeithiol, gyda'r lefel honno o ffresni, o fannau eraill.
Mae gwelliant Plaid Cymru hefyd yn sôn am y Bil Pysgodfeydd, sydd bellach wedi'i gyhoeddi, yn hytrach na'i fod ar y ffordd. Ac rwy'n ymddiheuro i'r Siambr nad wyf wedi gallu darllen ac ystyried y Bil hwnnw hyd yn hyn oherwydd ymrwymiadau yma ac mewn mannau eraill. Ond rwy'n edrych ymlaen at wneud hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd yn cyflawni amcanion a gobeithion synhwyrol iawn Plaid Cymru ar ei gyfer.
Efallai mai'r gwelliant pwysicaf yn fy marn i yw pwynt 4 gan y Ceidwadwyr, a chredaf fod hyn yn bwysig iawn, oherwydd o dan Theresa May fe deimlwn, ac rwy'n credu bod llawer o Geidwadwyr wedi teimlo hefyd, fod cryn dipyn o betruso ynghylch y pwynt hwn a ddylai fod yn gwbl glir—y byddwn, wrth adael yr UE, yn dod yn wladwriaeth arfordirol annibynnol gyda phob dim y mae hynny'n ei awgrymu. Ac mae unrhyw awgrym y byddai hynny wedi cael ei fasnachu ymaith mewn cytundeb ymadael neu ddatganiad gwleidyddol, neu hyd yn oed yn awr na fyddai'n digwydd efallai oherwydd cytundeb masnach yn y dyfodol, yn anghywir. Fe fyddwn yn wladwriaeth arfordirol annibynnol—. Fe ildiaf i Andrew R.T.
The point that the leader of the Brexit Party is making is emphasised in law now. If the Bill goes through the House of Commons, the Fisheries Bill makes that point and makes it a legal point. So, it's not something that can be easily traded away.
Mae'r pwynt y mae arweinydd Plaid Brexit yn ei wneud yn cael ei bwysleisio yn y gyfraith yn awr. Os aiff y Bil drwy Dŷ'r Cyffredin, mae'r Bil Pysgodfeydd yn gwneud y pwynt hwnnw ac yn ei wneud yn bwynt cyfreithiol. Felly, nid yw'n rhywbeth y gellir ei fasnachu ymaith yn hawdd.
The Member is absolutely correct and I commend him and his party in Government on what they have now done in this area.
Amendment 5 we also support, and amendment 6—the maximum sustainable yield. I think that approach seems to have quite a broad consensus of—. So, that's why I was a little surprised with Huw Irranca's intervention earlier. I wasn't quite sure why he left, because I thought Darren was agreeing with him, in terms of that being a sensible approach, and I don't necessarily have his level of understanding, but I hope that we will be able to come together behind that.
So, I'll make two very short final points. It's really important, on fishing in this withdrawal, that we get rid of all this Factortame litigation. And the idea that the ECJ used that case for the first time to have the direct effect of EU law specifically overturning a UK statute, in that case the Merchant Shipping Act 1988, was so wrong and I'm so glad we're going to be out of that.
And finally, all the best to the Minister, in terms of our fishery protection vessels. I was honoured, when I was chairing the Climate Change, Environment and Rural Affairs committee to go to Cardigan bay and to see those new vessels in operation. I wish her well in her duties in overseeing them.
Mae'r Aelod yn hollol gywir ac rwy'n ei ganmol ef a'i blaid yn y Llywodraeth am yr hyn y maent wedi'i wneud yn y maes hwn bellach.
Rydym yn cefnogi gwelliant 5 hefyd, a gwelliant 6—y cynnyrch cynaliadwy mwyaf. Credaf yr ymddengys bod yna gonsensws eithaf eang ar y dull hwnnw o weithredu—. Felly, dyna pam roeddwn yn synnu braidd ynghylch ymyriad Huw Irranca yn gynharach. Nid oeddwn yn siŵr iawn pam ei fod wedi gadael, oherwydd roeddwn yn meddwl bod Darren yn cytuno ag ef, o ran bod hwnnw'n ddull synhwyrol, ac nid oes gennyf ei lefel ef o ddealltwriaeth o reidrwydd, ond rwy'n gobeithio y gallwn ddod at ein gilydd i gefnogi hynny.
Felly, fe wnaf ddau bwynt terfynol byr iawn. Mae'n bwysig iawn, ar bysgota wrth ymadael â'r UE, ein bod yn cael gwared ar yr holl ymgyfreitha Factortame hwn. Ac mae'r syniad fod Llys Cyfiawnder Ewrop wedi defnyddio'r achos hwnnw am y tro cyntaf i gael yr effaith uniongyrchol o gyfraith yr UE yn gwrthdroi statud y DU yn benodol, yn sef Deddf Llongau Masnach 1988 yn yr achos hwnnw, mor anghywir ac rwyf mor falch ein bod ni'n mynd i fod allan o hynny.
Ac yn olaf, pob dymuniad da i'r Gweinidog gyda'n cychod diogelu pysgodfeydd. Cefais y fraint, pan oeddwn yn cadeirio'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig o fynd i fae Ceredigion i weld y cychod newydd hynny ar waith. Rwy'n dymuno'n dda iddi yn ei dyletswyddau yn eu goruchwylio.
I rise as somebody who had six years as a fisheries Minister, and who agrees wholeheartedly that the common fisheries policy is a disaster. It's encouraged over-fishing, encouraged mechanised forms of fishing that have literally dredged sea beds of their life and is still a problem now. So, I shed no tears for the common fisheries policy, but I think it is important that we are realistic about what can be delivered here.
Britain's fisheries began their decline many, many, many decades ago, and by the 1960s most of the fisheries were dead, long before we entered the European Union. And I do caution Members who suggest that somehow those stocks can suddenly bounce back overnight; they clearly won't be able to do that. We were as guilty of over-fishing as the EU has been with the common fisheries policy.
Secondly, I think it's again worth emphasising that the 200-mile zone, which I asked David Rowlands about, doesn't actually exist, in the main, for the UK around these islands. Ireland is 80 miles away from Wales. So, clearly, there's not a 200-mile zone around the UK in the western part, otherwise the whole of Ireland would be included in it, and it's the same in most of the North sea. And it does mean, of course, that not only does there have to be fisheries management between the four nations of the UK, but if we take the Irish sea, as an example, there has to be joint management with the EU. Otherwise, the management of the fisheries doesn't work, because fish, as Andrew R.T. Davies has rightly said, will swim back and forth over the boundaries. So, we still will need co-operation with the EU in the future.
Rwy'n codi fel rhywun a gafodd chwe blynedd fel Gweinidog pysgodfeydd, ac sy'n cytuno'n llwyr fod y polisi pysgodfeydd cyffredin yn drychineb. Mae wedi annog gor-bysgota, wedi annog ffurfiau mecanyddol o bysgota sydd wedi carthu bywyd o wely'r môr yn llythrennol ac sy'n dal i fod yn broblem yn awr. Felly, ni fyddaf yn wylo dagrau dros y polisi pysgodfeydd cyffredin, ond credaf ei bod yn bwysig ein bod yn realistig ynglŷn â'r hyn y gellir ei gyflawni yma.
Dechreuodd pysgodfeydd Prydain ddirywio ddegawdau lawer yn ôl, ac erbyn y 1960au roedd y rhan fwyaf o'r pysgodfeydd wedi marw, ymhell cyn inni ymuno â'r Undeb Ewropeaidd. Ac rwy'n rhybuddio'r Aelodau sy'n awgrymu bod y stociau hynny rywsut yn gallu llamu'n ôl yn sydyn dros nos; mae'n amlwg na fyddant yn gallu gwneud hynny. Roeddem ni lawn mor euog o or-bysgota ag y mae'r UE wedi bod gyda'r polisi pysgodfeydd cyffredin.
Yn ail, rwy'n credu ei bod yn werth pwysleisio eto nad yw'r parth 200 milltir y gofynnais i David Rowlands yn ei gylch yn bodoli at ei gilydd i'r DU o gwmpas yr ynysoedd hyn mewn gwirionedd. Mae Iwerddon 80 milltir i ffwrdd o Gymru. Felly, yn amlwg, nid oes parth 200 milltir o gwmpas y DU yn y rhan orllewinol, fel arall byddai Iwerddon gyfan wedi'i chynnwys ynddo, ac mae'r un peth yn wir yn y rhan fwyaf o Fôr y Gogledd. Ac mae'n golygu, wrth gwrs, nid yn unig fod yn rhaid rheoli pysgodfeydd rhwng pedair gwlad y DU, ond os cymerwn fôr Iwerddon fel enghraifft, rhaid rheoli ar y cyd â'r UE. Fel arall, nid yw rheoli'r pysgodfeydd yn gweithio, oherwydd bydd pysgod, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies yn gywir, yn nofio'n ôl ac ymlaen dros y ffiniau. Felly, bydd angen parhau i gydweithredu â'r UE yn y dyfodol.
Clearly, it is the 200-mile or median line limit, and some fish will cross over borders. But isn't it the case, actually, that the majority of fish stocks do not?
Yn amlwg, y llinell derfyn 200 milltir neu'r llinell gymedrig ydyw, a bydd rhai pysgod yn croesi ffiniau. Ond onid yw'n wir, mewn gwirionedd, nad yw'r rhan fwyaf o stociau pysgod yn gwneud hynny?
But there is no 200-mile—it doesn't exist as far as the UK is concerned. How can it? You've got Ireland on one side; you have the Scandinavian countries on the other; France is 20 miles away from the UK. So, the 200-mile limit exists as part of the United Nations Convention on the Law of the Sea from 1982, but only if there's no other country in the way, and the UK is hemmed in. And, of course, the problem that that creates as well is that, while it's correct to say that other fishing vessels might not be able to access UK waters, it also means that UK fishing vessels will now not be able to access any of the waters within the EU, including most of the Irish sea, because most of that will be controlled by the EU because it's within the Republic of Ireland's territorial waters. So, it will be absolutely crucial that there's joint management of fisheries in the future.
The stocks will not recover overnight; I think that's fairly clear. If we look at the Grand Banks as an example, decades is what it would take for those stocks to recover, the cod stocks that were once so plentiful. And so, I am worried that the fishing industry will think that, suddenly, overnight, things will go back to what they used to be. That will not happen. A lot of our processes, particularly if we look at Grimsby, and the story about Grimsby last week, rely on imported fish to be able to process. If they don't get access to those fish, they cannot process. Now, it may be that they can substitute in the longer term, but they can't substitute in the shorter term for not being able to access those fish.
If we look at Welsh fisheries, 90 per cent of our fish is exported. It's not in our interest to export further than Europe, because it's fish at the end of the day, and if you're going to export fresh fish, there is a limit to how far you can take it. It's not just tariffs that are a problem, it is delay. Any kind of delay, obviously with fish, means that you end up with a lorry full of fish that's gone off and no use to anybody. And the reality is that the Welsh fishing industry would collapse without having the same kind of access time-wise to the European market as it does now, quite simply because a lot of people in Britain don't eat the fish that's exported—razor clams are one example; it's very rarely you'll see those for sale in Wales, but it's a very big fishery as far as the Spanish market is concerned.
So, we do need to approach this with a dose of reality. I entirely agree with the need for sustainable fisheries management, but I do think there will be pressure from some in the fishing community to move to something that is unsustainable because it can now be done more easily. I'd certainly caution all Ministers in the UK against going down that line, and, again, emphasise that having access to the European market is absolutely crucial to our fishing industry in Wales. And let's not raise expectations that can't be met. Yes, of course, let's promote our fisheries; let's of course promote sustainability in our fisheries, but let's of course be real. The decline started many, many decades before we entered the EU, and let's be careful about what we say to people in our fishing communities so that their expectations are not raised unrealistically, and, of course, they become angry as a result.
Ond nid oes 200 milltir—nid yw'n bodoli ar gyfer y DU. Sut y gall fodoli? Mae gennych Iwerddon ar un ochr; mae'r gwledydd Sgandinafaidd ar y llall; mae Ffrainc 20 milltir i ffwrdd o'r DU. Felly, mae'r terfyn 200 milltir yn bodoli fel rhan o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Gyfraith y Môr yn 1982, ond dim ond os nad oes unrhyw wlad arall yn y ffordd, ac mae'r DU wedi'i hamgylchynu. Ac wrth gwrs, y broblem y mae hynny'n ei chreu hefyd, er ei bod yn gywir dweud na fydd cychod pysgota eraill yn gallu cael mynediad i ddyfroedd y DU, mae'n golygu hefyd na fydd cychod pysgota'r DU yn gallu cael mynediad i'r dyfroedd o fewn yr UE mwyach, gan gynnwys y rhan fwyaf o fôr Iwerddon, oherwydd bydd y rhan fwyaf o hwnnw'n cael ei reoli gan yr UE oherwydd ei fod o fewn dyfroedd tiriogaethol Gweriniaeth Iwerddon. Felly, bydd yn gwbl hanfodol rheoli pysgodfeydd ar y cyd yn y dyfodol.
Ni fydd y stociau'n gwella dros nos; rwy'n credu bod hynny'n weddol glir. Os edrychwn ar y Grand Banks fel enghraifft, byddai'n cymryd degawdau i adfer y stociau hynny, y stociau penfras a arferai fod mor helaeth. Ac felly, rwy'n poeni y bydd y diwydiant pysgota yn meddwl, yn sydyn, dros nos, y bydd pethau'n dychwelyd i fod yr hyn yr arferent fod. Ni fydd hynny'n digwydd. Mae llawer o'n prosesau, yn enwedig os edrychwn ar Grimsby, a'r stori am Grimsby yr wythnos diwethaf, yn dibynnu ar bysgod wedi'u mewnforio i allu prosesu. Os nad ydynt yn cael y pysgod hynny, ni allant eu prosesu. Nawr, mae'n bosibl y gallant ddal pysgod yn eu lle yn y tymor hwy, ond ni allant ddal pysgod yn lle'r pysgod na fyddant yn eu cael yn y tymor byrrach.
Os edrychwn ar bysgodfeydd Cymru, caiff 90 y cant o'n pysgod eu hallforio. Nid yw er ein lles ni i allforio ymhellach nag Ewrop, oherwydd mai pysgod ydynt yn y pen draw, ac os ydych yn mynd i allforio pysgod ffres, mae terfyn ar ba mor bell y gallwch fynd â hwy. Nid tariffau'n unig yw'r broblem, ond oedi. Mae unrhyw fath o oedi gyda physgod yn amlwg yn golygu yn y pen draw y bydd gennych lori lawn o bysgod wedi pydru nad ydynt o ddefnydd i neb. A'r realiti yw y byddai diwydiant pysgota Cymru'n chwalu heb gael yr un math o fynediad o ran amser at y farchnad Ewropeaidd ag sydd ganddo ar hyn o bryd, yn syml iawn am nad oes llawer o bobl ym Mhrydain yn bwyta'r pysgod sy'n cael eu hallforio—mae cyllyll môr yn un enghraifft; anaml iawn y gwelwch y rheini ar werth yng Nghymru, ond mae'n bysgodfa fawr iawn i'r farchnad yn Sbaen.
Felly, mae angen inni feddwl am hyn gyda dos o realiti. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r angen am reoli pysgodfeydd yn gynaliadwy, ond credaf y bydd pwysau gan rai yn y gymuned bysgota i symud at rywbeth sy'n anghynaliadwy oherwydd ei bod yn haws gwneud hynny yn awr. Buaswn yn sicr yn rhybuddio pob Gweinidog yn y DU rhag dilyn y trywydd hwnnw, ac unwaith eto, hoffwn bwysleisio bod cael mynediad i'r farchnad Ewropeaidd yn gwbl hanfodol i'n diwydiant pysgota yng Nghymru. A gadewch i ni beidio â chodi disgwyliadau na ellir mo'u bodloni. Ie, wrth gwrs, gadewch inni hyrwyddo ein pysgodfeydd; wrth gwrs, gadewch inni hyrwyddo cynaliadwyedd yn ein pysgodfeydd, ond gadewch inni wynebu realiti. Dechreuodd y dirywiad ddegawdau lawer cyn inni ymuno â'r UE, a gadewch inni fod yn ofalus ynglŷn â'r hyn a ddywedwn wrth bobl yn ein cymunedau pysgota fel na chaiff eu disgwyliadau eu codi'n afrealistig, a'u bod yn mynd yn gynyddol ddig o ganlyniad i hynny.
Thank you. Can I now call the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Wales's fisheries have shaped our identity and our communities over centuries. Yet, today, many of our coastal communities fear this generation will be the last to know these traditions and industries that have sustained our communities and attracted so many visitors. Their concerns are not just the threat of a chaotic and uncertain Tory Brexit. These concerns also reflect the steady decline they've witnessed in the marine life on which their livelihoods rely. To reduce the historical and future importance of fisheries to a simplistic posture on Brexit would be a disservice to our communities and their concerns. That is why I hope all parties will support the Welsh Government's amendment, which calls not just for a particular position to be taken on Brexit, but for the UK and Welsh Governments to take all steps necessary to protect our coastal communities and industries, and the environment on which our well-being relies.
Last year, I published 'Brexit and our Seas', a consultation to start the conversation about how we manage our fisheries once we are no longer part of the EU common fisheries policy. I will make a further statement on the consultation response and our next steps later this term. However, the next steps the UK Government need to take are very clear. They must secure the access to EU markets to allow the vital relationships to continue between businesses in Wales and their trusted partners across Europe. They must secure access to EU life, to the INTERREG programme with Ireland, and to the other programmes which enable Governments and civil society across Europe to collaborate for the benefit of our shared environment.
Without strengthening the protection of the marine environment and averting the worst impacts of climate change, there will be no industries. I agree with the sentiment expressed in the Plaid Cymru amendment, but I believe we need to go further. I know Plaid Cymru Members have a much broader interest in our marine environment than fisheries alone. I've had regular correspondence and discussion with Members about wider co-operation with our European partners and improving the evidence base to support improved management of marine biodiversity. Securing this vital and wide-ranging co-operation with our European neighbours is not a matter of meaningless statements about control of the kind we see in the Tory amendment. There is only one ocean, and marine biodiversity cannot be managed simply by drawing a line on a map. It requires long-term cooperation and negotiation, not soundbites about the control of one side or another.
I was also surprised to see the Tories' amendment regarding increased funding from the UK Government for fisheries. It seems they've forgotten about devolution, and that, in Wales, we make our own funding decisions in those areas for which this Senedd is responsible. Let the opposition, by all means, echo our calls for a definitive end to austerity and a significant uplift in our Barnett share of public spending. But do they really want to argue against the ability of this Senedd to decide on budget allocations within devolved competence? The most surprising amendment from the Tories, however, was for a legal duty on Welsh Government to guarantee fish stocks. We see the UK Fisheries Bill, published today by their party, contains no such legal duty. Members can draw their own conclusions about the seriousness with which the Tories in Westminster take their advice from their Welsh colleagues. We cannot legally guarantee fish stocks any more than we can legally guarantee sea level rises. Our actions must be collaborative actions with other nations in Europe and around the world for those commitments to be realised.
There is, however, much we can do and do as a Welsh Government, regardless of the outcome of the Brexit process, in order for Wales's fisheries to thrive into the future. In recent years, as part of the European Union, we secured protected status for a whole series of foods from Welsh fisheries, putting them rightly on a par with the very finest foods in the world—Conwy mussels, Welsh laverbread, Halen Môn salt, and coracle-caught salmon and sewin. Their protected status gives recognition to the incredible skills of the producers of these foods—in many cases, skills that have been handed down and mastered over generations. But, of course, that protected status also relies on the quality of the marine environment and our ability to look after it. Whilst foods with protected status are only one example of the value of Welsh fisheries, they perfectly capture the steps we need to take as a Welsh Government to enable our fisheries to thrive: that is, we must invest in the people whose skill and commitment sustains our industries, and we must look after the environment on which those industries and the well-being of our communities rely. Welsh Government must support the seafood and aquaculture sectors to develop new skills and new relationships, so more people can enjoy the world-class produce they offer. And our Welsh seafood cluster initiative does exactly that. The Welsh Government support for the Welsh food and drink sector saw its growth exceed all expectations, reaching more than £7.4 billion a year ahead of target. The steps we will take are designed to support Welsh fisheries to make an even bigger contribution to this remarkable growth.
Welsh Government must also ensure all activities in Welsh waters are properly regulated and co-ordinated so that we protect marine biodiversity and halt the decline that is threatening the future of Welsh fisheries. Our marine plan and marine evidence strategy, both published last year, show how we as a Welsh Government can absolutely support that. We need better evidence and better enforcement, and that is why we've made substantial new investments in these areas to better preserve our seas for our historic industries and future generations. I hope our coastal communities and the many people in Wales who identify themselves with Welsh fisheries, whatever their views of Brexit, will see from today's debate that, right across the Senedd, we are prepared to take all steps necessary to secure their future.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae pysgodfeydd Cymru wedi llunio ein hunaniaeth a'n cymunedau dros ganrifoedd. Ac eto, heddiw, mae llawer o'n cymunedau arfordirol yn ofni mai'r genhedlaeth hon fydd yr olaf i wybod am y traddodiadau a'r diwydiannau sydd wedi cynnal ein cymunedau ac wedi denu cymaint o ymwelwyr. Nid bygythiad Brexit anhrefnus ac ansicr gan y Torïaid yn unig sy'n eu poeni. Mae'r pryderon hyn hefyd yn adlewyrchu'r dirywiad graddol y maent wedi'i weld yn y bywyd morol y mae eu bywoliaeth yn dibynnu arno. Byddai lleihau pwysigrwydd pysgodfeydd yn hanesyddol ac yn y dyfodol drwy fabwysiadu safbwynt rhy syml ar Brexit yn gwneud anghymwynas â'n cymunedau a'u pryderon. Dyna pam rwy'n gobeithio y bydd pob plaid yn cefnogi gwelliant Llywodraeth Cymru, sy'n galw nid yn unig am fabwysiadu safbwynt penodol ar Brexit, ond i Lywodraethau Cymru a'r DU weithredu pob cam sy'n angenrheidiol i warchod ein cymunedau a'n diwydiannau arfordirol, a'r amgylchedd y mae ein lles yn dibynnu arno.
Y llynedd, cyhoeddais 'Brexit a'n Moroedd', sef ymgynghoriad i ddechrau'r sgwrs ynglŷn â sut y rheolwn ein pysgodfeydd pan na fyddwn yn rhan o bolisi pysgodfeydd cyffredin yr UE mwyach. Byddaf yn gwneud datganiad pellach ar yr ymateb i'r ymgynghoriad a'n camau nesaf yn ddiweddarach y tymor hwn. Fodd bynnag, mae'r camau nesaf y mae angen i Lywodraeth y DU eu cymryd yn glir iawn. Rhaid iddynt sicrhau mynediad at farchnadoedd yr UE i ganiatáu i'r berthynas hanfodol barhau rhwng busnesau yng Nghymru a'u partneriaid ffyddlon ledled Ewrop. Rhaid iddynt sicrhau mynediad at fywyd yr UE, at y rhaglen INTERREG ag Iwerddon, ac â'r rhaglenni eraill sy'n galluogi llywodraethau a chymdeithas sifil ledled Ewrop i gydweithio er budd ein hamgylchedd cyffredin.
Heb gryfhau amddiffyniad i'r amgylchedd morol ac osgoi effeithiau gwaethaf y newid yn yr hinsawdd, ni fydd unrhyw ddiwydiannau'n bodoli. Rwy'n cytuno â'r teimlad a fynegir yng ngwelliant Plaid Cymru, ond credaf fod angen inni fynd ymhellach. Gwn fod gan Aelodau Plaid Cymru ddiddordeb ehangach o lawer yn ein hamgylchedd morol na physgodfeydd yn unig. Rwyf wedi cael gohebiaeth a thrafodaeth reolaidd gydag Aelodau ynglŷn â chydweithredu ehangach gyda'n partneriaid Ewropeaidd a gwella'r sylfaen dystiolaeth i gefnogi gwell rheolaeth ar fioamrywiaeth forol. Nid mater o ddatganiadau diystyr am reolaeth o'r math a welwn yng ngwelliant y Torïaid yw sicrhau'r cydweithrediad hollbwysig ac eang hwn gyda'n cymdogion Ewropeaidd. Dim ond un cefnfor sydd gennym, ac ni ellir rheoli bioamrywiaeth forol yn syml drwy dynnu llinell ar fap. Mae'n gofyn am gydweithredu a negodi hirdymor, nid datganiadau bachog am reoli'r naill ochr neu'r llall.
Synnais hefyd o weld gwelliant y Torïaid ynghylch mwy o arian gan Lywodraeth y DU ar gyfer pysgodfeydd. Mae'n ymddangos eu bod wedi anghofio am ddatganoli, ac yng Nghymru, ein bod yn gwneud ein penderfyniadau ariannu ein hunain yn y meysydd y mae'r Senedd hon yn gyfrifol amdanynt. Ar bob cyfrif, gadewch i'r wrthblaid adleisio ein galwadau am roi terfyn pendant ar gyni ac am gynnydd sylweddol yn ein cyfran o wariant cyhoeddus o dan fformiwla Barnett. Ond a ydynt o ddifrif eisiau dadlau yn erbyn gallu'r Senedd hon i benderfynu ar ddyraniadau cyllidebol o fewn y cymhwysedd datganoledig? Fodd bynnag, y gwelliant mwyaf annisgwyl gan y Torïaid oedd yr un am ddyletswydd gyfreithiol i Lywodraeth Cymru warantu stociau pysgod. Gwelwn nad yw Bil Pysgodfeydd y DU, a gyhoeddwyd heddiw gan eu plaid, yn cynnwys unrhyw ddyletswydd gyfreithiol o'r fath. Gall yr Aelodau ddod i'w casgliadau eu hunain ynglŷn â faint o bwyslais y mae'r Torïaid yn San Steffan yn ei roi ar y cyngor a gânt gan eu cymheiriaid yng Nghymru. Ni allwn warantu'r stociau pysgod yn gyfreithiol fwy nag y gallwn warantu cynnydd yn lefel y môr yn gyfreithiol. Rhaid inni weithredu ar y cyd â gwledydd eraill yn Ewrop ac ym mhob cwr o'r byd er mwyn gwireddu'r ymrwymiadau hynny.
Fodd bynnag, mae llawer y gallwn ei wneud a'i wneud fel Llywodraeth Cymru, waeth beth fydd canlyniad proses Brexit, er mwyn i bysgodfeydd Cymru ffynnu yn y dyfodol. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, fel rhan o'r Undeb Ewropeaidd, cawsom statws gwarchodedig i gyfres o fwydydd o bysgodfeydd Cymru, gan eu rhoi ar yr un lefel â'r bwydydd gorau yn y byd—cregyn gleision Conwy, bara lawr Cymreig, Halen Môn, ac eogiaid a sewiniaid wedi'u dal o gwrwgl. Mae eu statws gwarchodedig yn cydnabod sgiliau anhygoel cynhyrchwyr y bwydydd hyn—mewn llawer o achosion, sgiliau a drosglwyddwyd ac a feistrolwyd dros genedlaethau. Ond wrth gwrs, mae'r statws gwarchodedig hwnnw hefyd yn dibynnu ar ansawdd yr amgylchedd morol a'n gallu i ofalu amdano. Er mai un enghraifft yn unig o werth pysgodfeydd Cymru yw bwydydd â statws gwarchodedig, maent yn cyfleu'n berffaith y camau y mae angen inni eu cymryd fel Llywodraeth Cymru i alluogi ein pysgodfeydd i ffynnu: hynny yw, rhaid inni fuddsoddi yn y bobl y mae eu sgiliau a'u hymroddiad yn cynnal ein diwydiannau, a rhaid inni ofalu am yr amgylchedd y mae'r diwydiannau hynny a lles ein cymunedau'n dibynnu arno. Rhaid i Lywodraeth Cymru gefnogi'r sectorau bwyd môr a dyframaethu i ddatblygu sgiliau newydd a chysylltiadau newydd, fel bod mwy o bobl yn gallu mwynhau'r cynnyrch o'r radd flaenaf a gynigiant. A dyna'n union y mae ein menter clwstwr bwyd môr Cymru yn ei wneud. Mae'r gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i sector bwyd a diod Cymru wedi gweld ei dwf yn rhagori ar bob disgwyl, gan gyrraedd mwy na £7.4 biliwn flwyddyn yn gynt na'r targed. Mae'r camau y byddwn yn eu cymryd wedi'u cynllunio i gefnogi pysgodfeydd Cymru i wneud cyfraniad hyd yn oed yn fwy at y twf hynod hwn.
Rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau hefyd fod yr holl weithgareddau yn nyfroedd Cymru yn cael eu rheoleiddio a'u cydlynu'n briodol fel ein bod yn diogelu bioamrywiaeth y môr ac yn atal y dirywiad sy'n bygwth dyfodol pysgodfeydd Cymru. Mae ein cynllun morol a'n strategaeth tystiolaeth forol a gyhoeddwyd y llynedd yn dangos sut y gallwn ni fel Llywodraeth Cymru gefnogi hynny'n llwyr. Mae arnom angen gwell tystiolaeth a gorfodaeth, a dyna pam y gwnaethom fuddsoddiadau newydd sylweddol yn y meysydd hyn i ddiogelu ein moroedd yn well ar gyfer ein diwydiannau hanesyddol a chenedlaethau'r dyfodol. Rwy'n gobeithio y bydd ein cymunedau arfordirol a'r nifer fawr o bobl yng Nghymru sy'n uniaethu â physgodfeydd Cymru, beth bynnag fo'u barn am Brexit, yn gweld o'r ddadl heddiw ein bod ni, ar draws y Senedd, yn barod i roi pob cam angenrheidiol ar waith i ddiogelu eu dyfodol.
Thank you. Can I call David Rowlands to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar David Rowlands i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Llywydd. Can I thank all the Members for their contributions? I'll very briefly mention some of them. Andrew R.T. Davies spoke of the UK Fisheries Bill, which is to be welcomed, obviously, and he noted the possibility of implementing sustainable fishing policies and emphasised the opportunities that can now be available to us across the whole of the UK.
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau? Soniaf yn fyr am rai ohonynt. Soniodd Andrew R.T. Davies am Fil Pysgodfeydd y DU, sydd i'w groesawu, yn amlwg, a nododd y posibilrwydd o roi polisïau pysgota cynaliadwy ar waith a phwysleisiodd y cyfleoedd a all fod ar gael inni yn awr ar draws y DU i gyd.
Llyr Gruffydd understandably mentioned the fact that he wanted item 2 deleted, because, obviously, that goes against the principles of Plaid Cymru, and I quite understand that. He says that it's important to ensure the market for Welsh fish products remains in the EU, and I can't disagree with that at all. And there's no reason why those channels are not kept open. Llyr also mentioned that we must have a guarantee of funding for the Welsh fishing industry, and I wholeheartedly support him, and our party would support any moves that are necessary to make sure that that happens. You also mentioned, Llyr, that we need to have a voice—the Welsh need to have a voice in all the negotiations, and fully agree with you.
Mandy Jones mentioned the Pembrokeshire farmer who told of the damaging effect of non-indigenous fishing vessels to his business. And Joyce Watson, quite understandably, spoke of her reservations over what might happen, and she mentioned that the fishing industry now is only 0.04 per cent of the GDP, but the whole idea of this is that that should be expanded greatly and we should be something like 20 per cent of the GDP. And she spoke of the imports coming into this country, which is 70 per cent, fish imports coming into this country, but the truth of the matter, of course, is that they're coming from countries where their ships have actually fished those fish out of British waters and they're importing them to us.
Mark Reckless obviously has pointed out the constructive approach that we're using for this debate. Carwyn Jones says he sheds no tears for the CAP and he said that the British fishing industry has been in decline probably for centuries. He's absolutely right, but, at the time that we went into the European Union, there were still 100,000 people working in the fishing industry in the United Kingdom. And he's quite right, of course, to say that stocks will not be replenished in the short term. It will take some time to do that. But it's so very important that we now have the opportunity to make sure that those stocks are not being plundered on the scale that they have been in the past. And I point out to him, when he says, with regard to that it's not been 100 or 200 miles, that we will still be able to fish those areas around the British Isles that we have not been able to fish exclusively whilst we were in the European Union. Incidentally, British vessels were barred from fishing in the Mediterranean, and that's something most people don't know.
The Minister mentioned the fishermen's worries, and we can quite understand that—they will have worries—but we have the assurances from the British Government that they will be funding them to an extent that will make sure that they do not have any fundamental money worries. But you failed to mention that the Welsh fishing industry has been in drastic decline since we joined the EU and this is a real opportunity for us to build that industry back to where it was before. We in Brexit agree with the Minister's comment with regard to keeping all channels open to the EU. That's absolutely essential, and that's what we need to do, and I'm pretty certain that that's what will happen.
So, I thank you all for your contributions, and, Dirprwy Lywydd, we place this debate before the Chamber at a time when it will be possible to take back control of the UK fishing grounds. It is a motion that should have the support of all in this Chamber, because all it seeks to do is point out the powers we should now have to revitalise the Welsh fishing industry. Indeed, Llywydd, there is nothing in the other parties' amendments that contradicts the arguments I have put forward in this motion. I therefore urge those on the other benches to forget party politics in favour of the Welsh fishing industry and vote for this very reasonable motion.
Soniodd Llyr Gruffydd yn ddealladwy am y ffaith ei fod am i eitem 2 gael ei dileu, oherwydd, yn amlwg, mae hynny'n mynd yn groes i egwyddorion Plaid Cymru, ac rwy'n deall hynny'n iawn. Mae'n dweud ei bod yn bwysig sicrhau bod y farchnad ar gyfer cynhyrchion pysgod o Gymru yn parhau yn yr UE, ac ni allaf anghytuno â hynny o gwbl. Ac nid oes unrhyw reswm pam nad yw'r sianeli hynny'n cael eu cadw ar agor. Soniodd Llyr hefyd fod rhaid inni gael sicrwydd o gyllid ar gyfer diwydiant pysgota Cymru, ac rwy'n ei gefnogi'n llwyr, a byddai ein plaid yn cefnogi unrhyw gamau sy'n angenrheidiol i sicrhau bod hynny'n digwydd. Fe sonioch chi hefyd, Llyr, fod angen inni gael llais—mae angen i'r Cymry gael llais yn yr holl negodiadau, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi.
Soniodd Mandy Jones am ffermwr o Sir Benfro a siaradodd am effaith niweidiol cychod pysgota anfrodorol i'w fusnes. A soniodd Joyce Watson, yn gwbl ddealladwy, am ei hamheuon ynghylch yr hyn a allai ddigwydd, a soniodd mai dim ond 0.04 y cant o'r cynnyrch domestig gros yw'r diwydiant pysgota yn awr, ond yr holl syniad yw y dylid ei ehangu'n ddirfawr a dylem fod yn rhywbeth fel 20 y cant o'r cynnyrch domestig gros. A siaradodd am y mewnforion a ddaw i mewn i'r wlad hon, sef 70 y cant, mewnforion pysgod sy'n dod i mewn i'r wlad hon, ond y gwir amdani, wrth gwrs, yw eu bod yn dod o wledydd lle mae eu llongau wedi pysgota'r pysgod hynny o ddyfroedd Prydain ac maent yn eu mewnforio i ni.
Yn amlwg, tynnodd Mark Reckless sylw at yr agwedd adeiladol rydym yn ei defnyddio ar gyfer y ddadl hon. Dywed Carwyn Jones nad yw'n colli dagrau dros y polisi pysgodfeydd cyffredin a dywedodd fod diwydiant pysgota Prydain wedi bod yn dirywio ers canrifoedd mae'n debyg. Mae'n hollol iawn, ond pan aethom yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd, roedd 100,000 o bobl o hyd yn gweithio yn y diwydiant pysgota yn y Deyrnas Unedig. Ac mae'n hollol iawn, wrth gwrs, i ddweud na chaiff stociau mo'u hadfer yn y tymor byr. Fe gymer beth amser i wneud hynny. Ond mae mor bwysig fod gennym gyfle yn awr i wneud yn siŵr nad yw'r stociau hynny'n cael eu hysbeilio ar y raddfa a ddigwyddodd yn y gorffennol. A phan ddywed ar hynny nad yw'n 100 neu 200 o filltiroedd, nodaf y byddwn yn dal i allu pysgota'r ardaloedd o gwmpas Ynysoedd Prydain na fu'n bosibl inni eu pysgota ein hunain tra oeddem yn yr Undeb Ewropeaidd. Gyda llaw, cafodd cychod Prydeinig eu gwahardd rhag pysgota ym Môr y Canoldir, a dyna rywbeth nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn ei wybod.
Soniodd y Gweinidog am bryderon y pysgotwyr, a gallwn ddeall hynny'n iawn—bydd ganddynt bryderon—ond cawsom sicrwydd gan Lywodraeth Prydain y byddant yn eu hariannu i raddau a fydd yn sicrhau na fydd ganddynt unrhyw bryderon ariannol sylfaenol. Ond fe fethoch chi sôn bod diwydiant pysgota Cymru wedi bod yn dirywio'n fawr ers inni ymuno â'r UE ac mae hwn yn gyfle gwirioneddol inni adeiladu'r diwydiant hwnnw yn ôl i ble roedd o'r blaen. Rydym ni yn Brexit yn cytuno â sylw'r Gweinidog ar gadw pob sianel yn agored i'r UE. Mae hynny'n gwbl hanfodol, a dyna sydd angen inni ei wneud, ac rwy'n eithaf sicr mai dyna fydd yn digwydd.
Felly, diolch i chi i gyd am eich cyfraniadau ac rydym yn cyflwyno'r ddadl hon ger bron y Siambr, Ddirprwy Lywydd, ar adeg pan fydd hi'n bosibl adfer rheolaeth ar ardaloedd pysgota'r DU. Mae'n gynnig a ddylai gael cefnogaeth pawb yn y Siambr hon, oherwydd y cyfan y mae'n ceisio'i wneud yw tynnu sylw at y pwerau a ddylai fod gennym yn awr i adfywio diwydiant pysgota Cymru. Yn wir, Lywydd, nid oes dim yng ngwelliannau'r pleidiau eraill sy'n gwrthddweud y dadleuon a gyflwynais yn y cynnig hwn. Felly, rwy'n annog y rheini ar y meinciau eraill i anghofio gwleidyddiaeth bleidiol, i sefyll dros ddiwydiant pysgota Cymru ac i bleidleisio dros y cynnig tra rhesymol hwn.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we will defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 9 on our agenda is voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I intend to proceed to the first vote. Okay.
So, we now move to the motion to alter the name and the remit of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Elin Jones. Open the vote. Close the vote. For the motion 42, no abstentions, seven against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 9 ar ein hagenda yw'r cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwy'n bwriadu symud ymlaen at y bleidlais gyntaf. O'r gorau.
Felly, symudwn yn awr at y cynnig i addasu enw a chylch gwaith y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Elin Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 42, neb yn ymatal, saith yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
NDM7242 - Cynnig i addasu enw a chylch gwaith y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol : O blaid: 42, Yn erbyn: 7, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM7242 - Motion to alter the name and remit of the Constitutional and Legislative Affairs Committee : For: 42, Against: 7, Abstain: 0
Motion has been agreed
We now move to the Welsh Conservatives debate on departure from the European Union, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 15, seven abstentions, 28 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn yn awr at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr ymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, fe bleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 15, roedd saith yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7241 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 15, Yn erbyn: 28, Ymatal: 7
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7241 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 15, Against: 28, Abstain: 7
Motion has been rejected
I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 27, seven abstentions, 16 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 27, roedd saith yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.
NDM7241 - Gwelliant 1: O blaid: 27, Yn erbyn: 16, Ymatal: 7
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7241 - Amendment 1: For: 27, Against: 16, Abstain: 7
Amendment has been agreed
And I now call for a vote on the motion as amended.
A galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7241 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi bod pobl Cymru wedi pleidleisio i ymadael â'r Undeb Ewropeaidd yn y refferendwm a gynhaliwyd ar 23 Mehefin 2016 ac y bydd Cymru, ynghyd â gweddill y Deyrnas Unedig, yn ymadael â’r Undeb Ewropeaidd am 23.00 ar 31 Ionawr 2020.
2. Yn cydnabod bod buddion yn ogystal â heriau yn codi o ymadawiad y Deyrnas Unedig â'r Undeb Ewropeaidd.
3. Yn credu y gall yr heriau gynnwys bygythiad sylweddol i ddyfodol y Deyrnas Unedig ei hun; bod felly angen diwygio’r cyfansoddiad yn sylweddol i ymwreiddio datganoli yn llwyr; ac y gallai negodi Cytundebau Masnach Rydd â’r UE a gwledydd eraill, heb gynnwys y gweinyddiaethau datganoledig yn ystyrlon, fod yn risg o ran tanseilio’r setliad datganoli; ac yn gresynu na chydnabuwyd hyn gan Lywodraeth y DU wrth basio Deddf yr UE (Y Cytundeb Ymadael) yn Senedd y DU.
4. Yn cefnogi’r cynllun 20 pwynt a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru yn ‘Diwygio ein Hundeb’ a fydd yn sicrhau bod datganoli yn dod yn rhan sefydledig o’r cyfansoddiad unwaith y mae’r DU yn ymadael â’r UE.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i ymgysylltu'n gadarnhaol â Llywodraeth y DU ac i godi llais dros fuddiannau Cymru wrth i'r Deyrnas Unedig ymadael â’r Undeb Ewropeaidd.
Motion NDM7241 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that the people of Wales voted to leave the European Union in the referendum held on the 23 June 2016 and that Wales, along with the rest of the United Kingdom, will leave the European Union at 23.00 on 31 January 2020.
2. Recognises that there are benefits as well as challenges arising from the United Kingdom’s departure from the European Union.
3. Believes that the challenges may include a significant threat to the future of the United Kingdom itself; that therefore significant reform to the constitution is needed to fully embed devolution; and that the negotiation of Free Trade Agreements with the EU and other countries, without the meaningful involvement of the devolved administrations could risk undermining the devolution settlement; and regrets that this was not recognised by the UK Government during the passage of the EU (Withdrawal Agreement) Act in the UK Parliament.
4. Supports the 20-point plan put forward by the Welsh Government in ‘Reforming our Union’ which will ensure that devolution becomes an established part of the constitution once the UK leaves the EU.
5. Calls upon the Welsh Government to continue to engage positively with the UK Government and to speak up for the interests of Wales as the United Kingdom leaves the European Union.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 27, seven abstentions, 16 against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 27, saith yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7241 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 16, Ymatal: 7
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7241 - Welsh Conservatives Debate as amended: For: 27, Against: 16, Abstain: 7
Motion as amended has been agreed
We now turn to the Plaid Cymru debate on NHS Performance, and again I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. And, again, if the proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to that motion. So, open the vote. Close the vote. For the motion 13, one abstention, 36 against. Therefore, the motion is not agreed.
Trown yn awr at ddadl Plaid Cymru ar berfformiad y GIG, ac unwaith eto, galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Ac unwaith eto, os gwrthodir y cynnig, fe bleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 13, un yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7244 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 36, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7244 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 13, Against: 36, Abstain: 1
Motion has been rejected
We now turn to vote on the amendments, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 15, no abstentions, 35 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Trown yn awr at bleidlais ar y gwelliannau, a galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 15, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 1.
NDM7244 - Gwelliant 1: O blaid: 15, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7244 - Amendment 1: For: 15, Against: 35, Abstain: 0
Amendment has been rejected
If amendment 2 is agreed, amendments 3 and 4 will be deselected. And now I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 27, no abstentions, 23 against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol. Ac yn awr galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 27, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.
NDM7244 - Gwelliant 2: O blaid: 27, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7244 - Amendment 2: For: 27, Against: 23, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Amendments 3 and 4 are deselected.
Cafodd gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol.
Cafodd gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol.
Amendments 3 and 4 deselected.
We now go to vote on amendment 5. And I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 42, no abstentions, eight against. Therefore, the amendment is agreed.
Pleidleisiwn yn awr ar welliant 5. A galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 42, neb yn ymatal, wyth yn erbyn. Felly, derbyniwyd y gwelliant.
NDM7244 - Gwelliant 5: O blaid: 42, Yn erbyn: 8, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7244 - Amendment 5: For: 42, Against: 8, Abstain: 0
Amendment has been agreed
And I now call for a vote on the motion as amended.
A galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7244 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r ystadegau perfformiad diweddaraf ar gyfer y GIG ac yn gresynu at y methiant parhaus i gyrraedd targedau perfformiad ar draws amrywiaeth o arbenigeddau a gwasanaethau.
2. Yn gresynu at ganslo llawdriniaethau a oedd wedi'u cynllunio er mwyn ymdrin â phwysau'r gaeaf ac yn credu ei bod yn bosibl cynllunio ar gyfer ymdrin â phwysau'r gaeaf a sicrhau bod llawdriniaethau a oedd wedi'u cynllunio yn parhau.
3. Yn credu y dylid llongyfarch staff y GIG a gofal cymdeithasol am eu perfformiad o dan amgylchiadau anodd.
4. Yn cydnabod effaith degawd o gyni annheg o gyfeiriad y DU ar yr adnoddau sydd ar gael i ariannu gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn credu mai dim ond trwy’r dulliau canlynol y gellir cynnal gwelliannau yn y GIG yn y tymor hir:
a) os bydd y GIG a gofal cymdeithasol yn cydweithio fel partneriaid cyfartal;
b) os bydd buddsoddi yn parhau ar draws y ddwy system i helpu pobl i gadw’n iach ac allan o’r ysbyty;
c) drwy barhau â’r ffocws ar recriwtio a chadw ein gweithlu iechyd a gofal, ynghyd â’u llesiant, gyda chymorth y strategaeth ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol ar y cyd.
5. Yn croesawu'r cyfleoedd i fuddsoddi adnoddau ychwanegol yn y GIG yng Nghymru a'r gwasanaethau gofal cymdeithasol er mwyn hybu perfformiad o ganlyniad i gynnydd mewn termau real yn grant bloc Cymru.
Motion NDM7244 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the latest NHS performance statistics and regrets the continued failure to achieve performance targets across a range of specialities and services.
2. Regrets the cancellation of planned operations to deal with winter pressures and believes it is possible to plan for dealing with winter pressures whilst ensuring routine procedures continue.
3. Believes that staff in the NHS and social care should be congratulated for their performance under difficult circumstances.
4. Recognises the impact a decade of unjust UK driven austerity has on the resources available to fund public services including health and social care and believes that improvements in the NHS can only be sustained in the long run if:
a) NHS and social care work together as equal partners;
b) investment continues across both systems to support people to stay well and out of hospital;
c) there remains a focus on the recruitment, retention and wellbeing of our health and care workforce supported by the joint health and social care workforce strategy.
5. Welcomes the opportunities to invest additional resources into the Welsh NHS and social care services to boost performance as a result of real terms increases in the Welsh block grant.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 34, no abstentions, 16 against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 34, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7244 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 34, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7244 - Plaid Cymru Debate as amended: For: 34, Against: 16, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move to vote on the Brexit Party's debate on fisheries, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Caroline Jones. And, again, if the proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to that motion. Open the vote. Close the vote. For the motion seven, no abstentions, 43 against. Therefore, the motion is not agreed.
Pleidleisiwn yn awr ar ddadl Plaid Brexit ar bysgodfeydd, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Ac unwaith eto, os gwrthodir y cynnig, fe bleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig hwnnw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig saith, neb yn ymatal, 43 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7243 - Dadl y Blaid Brexit - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 7, Yn erbyn: 43, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7243 - Brexit Party Debate - Motion without amendment: For: 7, Against: 43, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now turn to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For amendment 1 28, no abstentions, 22 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Pleidleisiwn yn awr ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 28, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.
NDM7243 - Gwelliant 1: O blaid: 28, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7243 - Amendment 1: For: 28, Against: 22, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Amendments 2 and 3 are deselected.
Caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
Amendments 2 and 3 deselected.
I now call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 14, nine abstentions, 27 against. Therefore, amendment 4 is not agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 14, roedd naw yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 4.
NDM7243 - Gwelliant 4: O blaid: 14, Yn erbyn: 27, Ymatal: 9
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7243 - Amendment 4: For: 14, Against: 27, Abstain: 9
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 14, eight abstentions, 28 against. Therefore, amendment 5 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 5 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 14, roedd wyth yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 5.
NDM7243 - Gwelliant 5: O blaid: 14, Yn erbyn: 28, Ymatal: 8
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7243 - Amendment 5: For: 14, Against: 28, Abstain: 8
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 6, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 22, one abstention, 27 against. Therefore, amendment 6 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 6 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 22, roedd un yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 6.
NDM7243 - Gwelliant 6: O blaid: 22, Yn erbyn: 27, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7243 - Amendment 6: For: 22, Against: 27, Abstain: 1
Amendment has been rejected
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7243 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd hanesyddol pysgodfeydd i ddiwydiannau, amgylchedd a chymunedau arfordirol Cymru.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i gymryd yr holl gamau angenrheidiol er mwyn diogelu dyfodol pysgodfeydd Cymru.
Motion NDM7243 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the historic importance of fisheries to Welsh coastal communities, industries and environment.
2. Calls upon the Welsh Government and UK Government to take all necessary steps to secure the future of Wales's fisheries.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 47, no abstentions, three against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 47, neb yn ymatal, tri yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7243 - Dadl y Blaid Brexit - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 47, Yn erbyn: 3, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM7243 - Brexit Party Debate as amended: For: 47, Against: 3, Abstain: 0
Motion has been agreed
We now move to the short debate. So, if Members are intending to leave the Chamber, please do so quickly and quietly.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Felly, os oes Aelodau'n bwriadu gadael y Siambr, gwnewch hynny'n gyflym ac yn dawel.
Diolch, Deputy Llywydd. I wish to give a minute of my allocated time in this debate to my Welsh Labour colleagues Mick Antoniw AM and Mike Hedges AM. Deputy Llywydd, this is a timely debate to bring to the Chamber of the Senedd as, today, the Welsh Government has formally launched Creative Wales to champion the creative industries in Wales. Members will know that I am a passionate advocate for the role that the creative sector plays in Welsh life, enshrining Wales not only financially, but even more importantly enriching the soul of our citizens and our nation. Lord Elis-Thomas AM, Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, states in his written statement issued today that:
'Creative Wales will offer a streamlined, dynamic and innovative service to the creative industries sector, aligned to the needs of the industry. It will look to capitalise on the benefits that the sector brings from two directions—economic and cultural.'
The actions, therefore, by the Welsh Government in launching Creative Wales will fulfil an important manifesto commitment made by Welsh Labour in 2016. In Wales, we are recognised internationally today as a universal force in film, drama and television production. Shows produced in Wales, such as Doctor Who, Sherlock and His Dark Materials, have gained recognition across the globe. The flowering of the Wales screen industry has been one of the great success stories of devolution. Since 1999, gross valued added of motion picture, video and tv programme production in Wales has grown from £59 million to £187 million, an increase of 217 per cent, with much more to come.
It is right that we celebrate the successes in this sector, often in partnership with Welsh Government support. Y Gwyll/Hinterland and Un Bore Mercher/Keeping Faith are examples of bilingual productions originally made for S4C, but have succeeded well beyond Welsh platforms. Such important universal visibility has also given exposure of the Welsh language to a global audience. In discussing Welsh television, it would be remiss of me not to mention Gavin & Stacey—the Christmas special with 17.4 million viewers, the UK's most-watched programme in a decade—this alone has brought thousands of visitors flocking to Barry each year to visit some of the show's iconic locations.
The creative economy brings economic benefits, not just through production spending, but other sectors such as tourism, helping to attract visitors to Wales. Creative industries are promoting Wales across the world as a destination to visit, live and work. We have built a strong base for our screen industry in Wales, but it has potential to bring even more economic benefit. The Culture, Welsh Language and Communications Committee inquiry identified a potential skills shortage in the industry. The new Creative Wales must help to tackle this and promote clear career pathways for home-grown talent.
Minister, therefore, how can Creative Wales help our youngsters progress in careers in our thriving film and tv industries? Doctor Who or Sherlock are a success for the Welsh industry, but often Welsh locations are used as substitutes for London or other parts of the UK. We must do more to support Welsh productions that celebrate our fantastic landscapes and thriving cultures. Can the Minister clarify how Creative Wales will support platforms that celebrate our beautiful landscapes and identity?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n dymuno rhoi munud o'r amser a neilltuwyd i mi yn y ddadl hon i fy nghyd-Aelodau yn Llafur Cymru, Mick Antoniw AC a Mike Hedges AC. Ddirprwy Lywydd, mae hon yn ddadl amserol i'w chyflwyno i Siambr y Senedd, gan fod Llywodraeth Cymru, heddiw, wedi lansio Cymru Greadigol yn ffurfiol i hyrwyddo'r diwydiannau creadigol yng Nghymru. Bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod yn gefnogwr brwd i'r rhan y mae'r sector creadigol yn ei chwarae ym mywyd Cymru, gan ddyrchafu Cymru nid yn unig yn ariannol, ond yn bwysicach fyth, drwy gyfoethogi enaid ein dinasyddion a'n cenedl. Dywed yr Arglwydd Elis-Thomas AC, y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, yn ei ddatganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd heddiw:
'Bydd Cymru Creadigol yn cynnig gwasanaeth mwy syml, deinamig ac arloesol i sector y diwydiannau creadigol, sy'n cyd-fynd ag anghenion y diwydiant. Rwy‘n bwriadu elwa ar y manteision a ddaw i'r sector o ddau gyfeiriad—yr economi a diwylliant.'
Bydd y camau gweithredu gan Lywodraeth Cymru wrth lansio Cymru Greadigol felly yn cyflawni ymrwymiad maniffesto pwysig a wnaed gan Lafur Cymru yn 2016. Yng Nghymru, cawn ein cydnabod yn rhyngwladol heddiw fel grym cyffredinol ym maes cynhyrchu ffilm, drama a theledu. Mae sioeau a gynhyrchwyd yng Nghymru, megis Doctor Who, Sherlock a His Dark Materials, wedi cael cydnabyddiaeth ledled y byd. Mae blodeuo diwydiant sgrin Cymru wedi bod yn un o lwyddiannau mawr datganoli. Ers 1999, mae gwerth ychwanegol gros cynhyrchiant ffilm, fideo a rhaglenni teledu yng Nghymru wedi cynyddu o £59 miliwn i £187 miliwn, sy'n gynnydd o 217 y cant, gyda llawer mwy i ddod.
Mae'n iawn ein bod yn dathlu llwyddiannau'r sector hwn, yn aml mewn partneriaeth â chymorth Llywodraeth Cymru. Mae Y Gwyll/Hinterland ac Un Bore Mercher/Keeping Faith yn enghreifftiau o gynyrchiadau dwyieithog a wnaed ar gyfer S4C yn wreiddiol, ond sydd wedi llwyddo ymhell y tu hwnt i lwyfannau Cymru. Mae gwelededd cyffredinol pwysig o'r fath hefyd wedi rhoi amlygrwydd i'r Gymraeg i gynulleidfa fyd-eang. Wrth drafod teledu yng Nghymru, buaswn ar fai pe na bawn yn sôn am Gavin & Stacey—y rhaglen deledu dros y Nadolig a gafodd 17.4 miliwn o wylwyr, y nifer fwyaf yn y DU ers degawd—mae hyn yn unig wedi dod â miloedd o ymwelwyr yn haid i'r Barri bob blwyddyn i ymweld â rhai o leoliadau eiconig y rhaglen.
Mae'r economi greadigol yn dwyn manteision economaidd yn ei sgil, nid yn unig drwy wariant ar gynhyrchu, ond mewn sectorau eraill fel twristiaeth, sy'n helpu i ddenu ymwelwyr i Gymru. Mae'r diwydiannau creadigol yn hyrwyddo Cymru ledled y byd fel cyrchfan i ymweld ag ef, ac i fyw a gweithio ynddo. Rydym wedi adeiladu sylfaen gadarn ar gyfer ein diwydiant sgrin yng Nghymru, ond mae potensial iddo ddod â hyd yn oed mwy o fudd economaidd. Nododd ymchwiliad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu fod prinder sgiliau posibl yn y diwydiant. Rhaid i Cymru Greadigol helpu i fynd i'r afael â hyn a hyrwyddo llwybrau gyrfaol clir ar gyfer talent o Gymru.
Felly, Weinidog, sut y gall Cymru Greadigol helpu ein pobl ifanc i gamu ymlaen mewn gyrfaoedd yn ein diwydiannau ffilm a theledu ffyniannus? Mae Doctor Who neu Sherlock yn llwyddiant i'r diwydiant yng Nghymru, ond yn aml caiff lleoliadau Cymreig eu defnyddio yn lle rhai yn Llundain neu rannau eraill o'r DU. Mae'n rhaid inni wneud mwy i gefnogi cynyrchiadau o Cymru sy'n dathlu ein tirweddau gwych a'n diwylliannau ffyniannus. A all y Gweinidog egluro sut y bydd Cymru Greadigol yn cefnogi llwyfannau sy'n dathlu ein tirweddau prydferth a'n hunaniaeth?
Deputy Llywydd, Members will remember, previously, I celebrated Welsh musical performance culture in the National Assembly for Wales. We hosted a performance event of our spectacular home grown Welsh musical talent, and large crowds of invited guests and members of the public gathered to hear the very best of young Welsh performers. It included musicians from Caerphilly music service, Ysgol Gymraeg Cwm Gwyddon in Abercarn, National Youth Arts Wales, Cardiff county and Vale of Glamorgan music service, as well as the internationally renowned harpist and composer Catrin Finch. The purpose of that event was to highlight the fundamental importance of allowing young Welsh musical talent to flourish—to view the outcome.
Deputy Llywydd, I am a committed socialist. In the arts and the creative sector, as in every facet of Welsh life, I believe natural justice demands equality of opportunity. Where more so than in accessing educational and cultural opportunities, so that all our pupils, irrelevant, surely, of parental income, are able to blossom and grow, whether it's in confidence or well-being or advanced musical skills or access to career pathways? Nobody can guarantee equality of outcome when a child picks up a musical instrument or a vocal tuition offer. We know that. But every child in Wales, irrespective of where they live and irrespective of their family wealth or their ability, must be given an equal playing field and opportunity to learn.
The world knows Wales for its unique contribution to musical heritage. There is a reason why we are known as the land of song, as the report I commissioned by Professor Paul Carr outlines very clearly. There is no doubt that the policies of austerity inflicted on Welsh public life by the UK Tory Government over the last decade placed a fundamental threat to our ability to ensure that there are no barriers to being Welsh and being able to access and discover the wonder of musical participation.
I met with the education Minister, Kirsty Williams, last week to discuss the Welsh Government's publication of their music services feasibility study. We know that this is a very complex area, but actually there are some very simple solutions. I am convinced of the urgent and pressing need for Wales to develop a Welsh music performance strategy that is underpinned by sustainable Welsh Government financial support and a development plan to grow and cascade quality music services that schoolchildren can access throughout Wales in a uniform, consistent and planned manner. We cannot allow the financially imposed austerity from London, which today is severely impacting on non-statutory services as local authorities battle to fund front-line services, to denude Wales of what makes us proud to be Welsh.
I shall be pressing my party to explore and commit in its next manifesto a commitment for Welsh Government to take responsibility for ensuring that local authorities can call on Welsh music support services to provide our children with the very best in instrumental and vocal provision. The Welsh Government's pledge today—that one of the main priorities for Creative Wales will be to take a lead role in the marketing and promotion of the creative industries in Wales to the world via a new Creative Wales brand—fully illustrates the will and the fundamental importance of ensuring the grass roots of our Welsh creative culture are safeguarded. What good is proudly displaying to the world a fantastic blooming flower if those roots are in danger of slowly dying?
I know that the Deputy Minister Lord Elis-Thomas will commit himself and his officials to exploring every way in which Welsh Government can support the youngest members of Wales's creative communities, and I know that the Deputy Minister and I will closely follow the work of the music education study consultation group, which met as recently as yesterday, to examine the efficacy of a national plan for music education. It is required, Deputy Minister. The time is now. And if we value all that is rich in our unparalleled heritage and our global musical reputation, we must act.
To conclude, Deputy Llywydd, I welcome the funding announcement of the £120,000 for grass-roots music venues funding. Actions like these are vital to ensure the safeguarding and blossoming of Welsh creative industries for the future. But I also believe that we all in this place will support the strengthening of Creative Wales and, equally, we cannot turn a blind eye to the underpinning foundational skills that are needed to sustain and fully realise our true and powerful national potential.
Ddirprwy Lywydd, bydd yr Aelodau'n cofio, o'r blaen, fy mod wedi dathlu diwylliant perfformio cerddorol Cymru yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Cynhaliwyd digwyddiad perfformio o'n talent cerddorol ysblennydd o Gymru, ac fe gasglodd torfeydd mawr o wahoddedigion ac aelodau o'r cyhoedd i glywed perfformwyr ifanc gorau Cymru. Roedd yn cynnwys cerddorion o wasanaeth cerdd Caerffili, Ysgol Gymraeg Cwm Gwyddon yn Aber-carn, Celfyddydau Cenedlaethol Ieuenctid Cymru, gwasanaeth cerdd sirol Caerdydd a Bro Morgannwg, yn ogystal â Catrin Finch, y delynores a'r cyfansoddwr o fri rhyngwladol. Pwrpas y digwyddiad oedd tynnu sylw at bwysigrwydd sylfaenol caniatáu i dalent gerddorol ifanc o Gymru ffynnu—a gweld y canlyniad.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n sosialydd ymroddedig. Yn y celfyddydau a'r sector creadigol, fel ym mhob agwedd ar fywyd Cymru, credaf fod cyfiawnder naturiol yn mynnu cyfle cyfartal. Lle'n well i hynny ddigwydd nag wrth fanteisio ar gyfleoedd addysgol a diwylliannol, fel bod pob un o'n disgyblion, waeth beth yw incwm eu rhieni, yn gallu blodeuo a thyfu, boed o ran hyder neu lesiant neu sgiliau cerddorol datblygedig neu fynediad at lwybrau gyrfaol? Ni all neb warantu canlyniad cyfartal pan fydd plentyn yn codi offeryn cerdd neu gynnig tiwtora lleisiol. Fe wyddom hynny. Ond rhaid rhoi chwarae teg a chyfle cyfartal i ddysgu i bob plentyn yng Nghymru, waeth ble maent yn byw a waeth beth fo'u cyfoeth teuluol neu eu gallu.
Mae'r byd yn adnabod Cymru drwy ei chyfraniad unigryw i gerddoriaeth. Mae rheswm pam y cawn ein galw'n wlad y gân, fel y mae'r adroddiad a gomisiynais gan yr Athro Paul Carr yn amlinellu'n glir iawn. Nid oes amheuaeth fod y polisïau cyni a orfodwyd ar fywyd cyhoeddus yng Nghymru gan Lywodraeth Dorïaidd y DU dros y degawd diwethaf wedi bygwth yn sylfaenol ein gallu i sicrhau nad oes unrhyw rwystrau i fod yn Gymry ac i allu darganfod rhyfeddod y profiad o gyfranogi mewn cerddoriaeth.
Cyfarfûm â'r Gweinidog addysg, Kirsty Williams, yr wythnos diwethaf i drafod cyhoeddiad Llywodraeth Cymru o'u hastudiaeth ddichonoldeb o wasanaethau cerddoriaeth. Gwyddom fod hwn yn faes cymhleth iawn, ond mewn gwirionedd ceir rhai atebion syml iawn. Rwy'n argyhoeddedig o'r angen dwys a dybryd i Gymru ddatblygu strategaeth perfformio cerddoriaeth yng Nghymru a ategir gan gymorth ariannol cynaliadwy Llywodraeth Cymru a chynllun datblygu i dyfu a rhaeadru gwasanaethau cerddoriaeth o safon y gall plant ysgol eu defnyddio drwy Gymru gyfan mewn modd unffurf, cyson ac wedi'i gynllunio. Ni allwn ganiatáu i'r cyni ariannol a orfodir o Lundain, sydd heddiw'n effeithio'n ddifrifol ar wasanaethau anstatudol wrth i awdurdodau lleol frwydro i ariannu gwasanaethau rheng flaen, amddifadu Cymru o'r hyn sy'n ein gwneud yn falch o fod yn Gymry.
Byddaf yn pwyso ar fy mhlaid i archwilio ac i ddarparu ymrwymiad yn ei maniffesto nesaf y bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd cyfrifoldeb am sicrhau bod awdurdodau lleol yn gallu galw ar wasanaethau cefnogi cerddoriaeth yng Nghymru i roi'r ddarpariaeth addysg offerynnol a lleisiol orau i'n plant. Mae addewid Llywodraeth Cymru heddiw—mai un o'r prif flaenoriaethau ar gyfer Cymru Greadigol fydd mabwysiadu rôl arweiniol yn y gwaith o farchnata a hyrwyddo'r diwydiannau creadigol yng Nghymru i'r byd drwy frand newydd Cymru Greadigol—yn dangos yr ewyllys yn llawn ynghyd â phwysigrwydd sylfaenol sicrhau bod gwreiddiau ein diwylliant creadigol Cymreig yn cael eu diogelu. Pa werth dangos blodyn hardd yn falch i'r byd os yw ei wreiddiau mewn perygl o farw'n araf?
Gwn y bydd yr Arglwydd Elis-Thomas, y Dirprwy Weinidog, yn ymrwymo ar ei ran ei hun a'i swyddogion i archwilio pob ffordd y gall Llywodraeth Cymru gefnogi aelodau ieuengaf cymunedau creadigol Cymru, a gwn y bydd y Dirprwy Weinidog a minnau'n dilyn gwaith grŵp ymgynghori'r astudiaeth o addysg cerddoriaeth, a gyfarfu mor ddiweddar â ddoe, i archwilio effeithiolrwydd cynllun cenedlaethol ar gyfer addysg gerddorol. Mae'n rhaid ei gael, Ddirprwy Weinidog. A nawr yw'r amser. Os ydym yn gweld gwerth popeth sy'n gyfoethog yn ein treftadaeth ddigyffelyb a'n henw da byd-eang mewn cerddoriaeth, rhaid i ni weithredu.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad o £120,000 o gyllid ar gyfer ariannu lleoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad. Mae gweithredoedd fel y rhain yn hanfodol er mwyn sicrhau y caiff diwydiannau creadigol Cymru eu diogelu ac y byddant yn blodeuo ar gyfer y dyfodol. Ond rwyf hefyd yn credu y bydd pob un ohonom yn y lle hwn yn cefnogi camau i gryfhau Cymru Greadigol ac yn yr un modd, ni allwn anwybyddu'r sgiliau sylfaenol sydd eu hangen i gynnal a gwireddu ein gwir botensial cenedlaethol pwerus yn llawn.
Thank you for the minute. Music and dance enriches lives. It promotes peace and friendship around the world. I believe, with the cultural and musical assets that we have within Wales, our responsibility is to evangelise the world with Welsh culture and Welsh music. In this post-Brexit world that we're going to be in, I think never has there been more reason to actually do so: to engage, to forge new links.
We have the fantastic Cory Band, which I know I mention very regularly. We have choirs. In my constituency alone: the Llantrisant choir, the Pontypridd choir. We have the fantastic Dawnswyr Nantgarw appearing all over the world, in countries where it is clear we have economic and cultural interest.
It seems to me that what we now need to do is develop a proselytising strategy whereby we engage with other countries, we support our cultural organisations going out into the world, and gain the benefits from that, which is part economic, but it's also the benefit of culture, peace and friendship.
Diolch am roi munud. Mae cerddoriaeth a dawns yn cyfoethogi bywydau. Mae'n hyrwyddo heddwch a chyfeillgarwch o gwmpas y byd. Gyda'r asedau diwylliannol a cherddorol sydd gennym yng Nghymru, credaf mai ein cyfrifoldeb yw arddangos diwylliant Cymru a cherddoriaeth Cymru i'r byd. Yn y byd ar ôl Brexit y byddwn yn byw ynddo, ni fu erioed fwy o reswm dros wneud hynny mewn gwirionedd: ymgysylltu, creu cysylltiadau newydd.
Mae gennym y Cory Band gwych, a gwn fy mod yn sôn amdano'n rheolaidd iawn. Mae gennym gorau. Yn fy etholaeth i yn unig: côr Llantrisant, côr Pontypridd. Mae'r Dawnswyr Nantgarw gwych yn ymddangos ym mhedwar ban byd, mewn gwledydd lle mae'n amlwg fod gennym ddiddordeb economaidd a diwylliannol.
Ymddengys i mi mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yn awr yw datblygu strategaeth hyrwyddo lle rydym yn ymgysylltu â gwledydd eraill, yn cynorthwyo ein cyrff diwylliannol i fynd allan i'r byd, a chael y manteision sy'n deillio o hynny, sy'n rhannol economaidd, ond sydd hefyd o fudd i ddiwylliant, heddwch a chyfeillgarwch.
Can I also thank Rhianon Passmore for giving me a minute of her time? I represent a constituency with a great choral tradition. Currently in Swansea East, we have the following major choirs: the world famous Morriston Orpheus, Morriston rugby club, Swansea Male, Phoenix Wales—which are all male choirs—Morriston Ladies Choir, where I have the privilege to be president, Tabernacle mixed choir, and Twrw Tawe children and young people's choir.
These choirs, apart from their importance to health and well-being, are both the choristers and the audiences who regularly attend, and they also promote Swansea and Wales abroad. They bring tourists and they actually get our name out there. We become associated with high-quality singing.
When you think of the number of different places where choirs—such as Morriston Ladies and especially the great Morriston Orpheus Choir—have actually performed across the world, including the Sydney Opera House and New York, you get to realise just how important these choirs are.
A gaf innau hefyd ddiolch i Rhianon Passmore am roi munud o'i hamser i mi? Rwy'n cynrychioli etholaeth sydd â thraddodiad corawl mawr. Ar hyn o bryd yn Nwyrain Abertawe, mae gennym y prif gorau canlynol: côr Orffiws byd-enwog Treforys, clwb rygbi Treforys, meibion Abertawe, Phoenix Wales—sydd oll yn gorau meibion—côr merched Treforys, lle mae'n fraint gennyf fod yn llywydd, côr cymysg y Tabernacl, a chôr plant a phobl ifanc Twrw Tawe.
Ar wahân i'w pwysigrwydd i iechyd a lles y cantorion a'r cynulleidfaoedd sy'n mynychu'n rheolaidd, mae'r corau hyn hefyd yn hyrwyddo Abertawe a Chymru dramor. Maent yn denu twristiaid ac maent yn mynd â'n henw allan i'r byd. Cawn ein cysylltu â chanu o safon uchel.
Pan feddyliwch am nifer y gwahanol fannau lle mae corau—fel merched Treforys ac yn enwedig y côr gwych hwnnw, Côr Orffiws Treforys—wedi perfformio ar draws y byd mewn gwirionedd, gan gynnwys Tŷ Opera Sydney ac Efrog Newydd, fe ddowch i sylweddoli pa mor bwysig yw'r corau hyn.
Thank you. Can I now call the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism to reply to the debate? Dafydd Elis-Thomas.
Diolch. A gaf fi alw ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth yn awr i ymateb i'r ddadl? Dafydd Elis-Thomas.
Thank you very much, deputy speaker. Before I begin this debate, it will come as no surprise to Mike Hedges or others here that I would like to mark the passing of a great champion of Welsh culture in Sybil Crouch, to whom we will say our final farewell—in this life, anyway—tomorrow in Swansea, and to extend our condolences to David Phillips, and all her family, and her hundreds if not thousands of friends in the Swansea area.
I'm very grateful to Rhianon Passmore for choosing this very timely topic, and I will be responding by addressing some issues relating to Creative Wales. I'm very pleased to have the opportunity to do that in this Assembly before I do it down the road at Cardiff and Vale College.
Before I do that, I would like to respond to the general points that have been made about the importance of the music industry, and I'm glad that both my colleagues Mick Antoniw and Mike Hedges mentioned the value of our choral tradition, because all these traditional aspects of our life are something that we must continue to celebrate.
I also understand the passion with which Rhianon Passmore is dedicated to music education. I will certainly be willing to co-operate with my colleague the Cabinet Minister for Education, and herself, and any other Members in or outside the Assembly who wish to pursue the possibility of a new strategic approach. Because I do recognise that, unless we have a strategic approach, there is no point in having a creative industry strategy if we don't have the creative people, particularly in music, to fulfil that role.
Diolch yn fawr iawn, ddirprwy lefarydd. Cyn i mi ddechrau'r ddadl hon, ni fydd yn syndod i Mike Hedges nac i eraill yma y buaswn yn hoffi nodi ein bod wedi colli un o hyrwyddwyr mawr y diwylliant Cymreig, Sybil Crouch, y byddwn yn ffarwelio â hi'n derfynol—yn y bywyd hwn, beth bynnag—yfory yn Abertawe, ac estyn ein cydymdeimlad â David Phillips, a'i theulu i gyd, a'i channoedd os nad miloedd o gyfeillion yn ardal Abertawe.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Rhianon Passmore am ddewis y pwnc amserol hwn, a byddaf yn ymateb drwy fynd i'r afael â rhai o'r materion sy'n ymwneud â Cymru Greadigol. Rwy'n falch iawn o gael cyfle i wneud hynny yn y Cynulliad cyn i mi ei wneud i lawr y ffordd yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro.
Cyn i mi wneud hynny, hoffwn ymateb i'r pwyntiau cyffredinol a wnaed am bwysigrwydd y diwydiant cerddoriaeth, ac rwy'n falch fod fy nghyd-Aelodau Mick Antoniw a Mike Hedges wedi sôn am werth ein traddodiad corawl, gan fod yr holl agweddau traddodiadol hyn ar ein bywyd yn rhywbeth y mae'n rhaid inni barhau i'w ddathlu.
Rwyf hefyd yn deall pa mor angerddol y mae Rhianon Passmore ynghylch addysg gerddorol. Byddaf yn sicr yn barod i gydweithredu â fy nghyd-Aelod, Gweinidog y Cabinet dros Addysg a hithau, ac unrhyw Aelodau eraill o'r Cynulliad neu'r tu allan iddo sy'n dymuno mynd ar drywydd y posibilrwydd o gael dull gweithredu strategol newydd. Oherwydd rwy'n cydnabod, oni bai fod gennym ddull gweithredu strategol, nad oes unrhyw ddiben cael strategaeth ar gyfer y diwydiant creadigol os nad oes gennym y bobl greadigol, yn enwedig ym myd cerddoriaeth, i gyflawni'r rôl honno.
Fel y dywedais i gynnau, rydym ni yn lansio Cymru Greadigol heno, ac er bod pob diwydiant yng Nghymru yn cyfrannu mewn ffordd allweddol tuag at ein cymdeithas ni, mae gan y diwydiannau creadigol ffordd unigryw o gyfrannu. Nid yn unig ydy'r sector creadigol yn creu swyddi a chyfoeth yn rhan o'r economi, fel diwydiannau eraill, ond mae'r sector creadigol yn cyfrannu tuag at greu hunaniaeth a brand cenedlaethol i Gymru yn rhyngwladol. Ac mae hyrwyddo brand, a hunaniaeth a diwylliant Cymru yn codi proffil Cymru yn fyd-eang.
Dwi'n gwybod bod fy nghydweithwraig, y Gweinidog sy'n gyfrifol am faterion rhyngwladol a'i hadran yn awyddus iawn ein bod ni'n parhau i gydweithio gyda'n gilydd a gyda'r Gweinidog Addysg, yn y rhan yna o'n gwaith, oherwydd mae'n ffordd uniongyrchol i ni gyfrannu. Fel pob gwlad o faint canolig yn y byd, rydym ni'n gallu defnyddio ein diwylliant i ddathlu, nid yn unig ein hunaniaeth ein hunain, ond i gyfrannu'r diwylliant unigryw yna y tu allan i'n ffiniau.
Mae hefyd yn bwysig, fel dywedodd Rhianon, i ailadrodd bod y sector diwydiannau creadigol yn fusnes economaidd aruthrol o bwysig; mae wedi tyfu yn gyflymach nag unrhyw fusnes cyfatebol arall yn y blynyddoedd diwethaf. Ac, fel y clywson ni, mae cyfraniad uniongyrchol y diwydiannau creadigol at economi Cymru yn sylweddol—tua £2.2 biliwn y flwyddyn o drosiant, a dros 56,000 o bobl yn cael eu cyflogi yn uniongyrchol yn y diwydiant.
Mae'n bwysig pwysleisio hefyd bod effaith economaidd y diwydiannau creadigol yn ymestyn y tu hwnt i'r diwydiannau hynny, gan fod rhannau eraill o'r economi yn gallu elwa ar sgiliau ag allbynnau'r rheiny sy'n gweithio yn y sector creadigol. Er enghraifft, mae'r diwydiant moduro, y diwydiant dylunio artistig a'r diwydiannau sy'n ymwneud â pheirianneg ddigidol i gyd yn elwa ar brofiad yn y diwydiannau creadigol, yn enwedig wrth hyfforddi.
Fel y clywsom ni gan Rhianon, mae Cymru'n cael ei chydnabod yn rhyngwladol fel canolfan ragoriaeth ar gyfer dramâu a ffilmiau ac wedi dod yn ganolfan, fel dwi wedi clywed gan neb llai na NBC Universal sawl gwaith yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. A chwmni teledu Amblin Television, sydd yn gyfrifol am ddarlledu'r gwaith cawn ni weld yn weddol fuan yn sicr, Brave New World—. Dwi'n edrych ymlaen yn fawr at y gyfres newydd yna ar gyfer teledu yn fyd-eang sydd wedi cael ei chynhyrchu yn Dragon Studios yn rhannol, wrth gwrs, nid ymhell o'r fan yma. Ac mae'r cynyrchiadau yma yn dangos bod Cymru'r un mor ddibynadwy, yn gallu bod yn fwy dibynadwy, ac yr un mor ddibynadwy yn gyffredinol, â Llundain a de-ddwyrain Lloegr, o ran y diwydiant sgrin. A dwi wedi clywed nifer o gwmnïau, yn y ddwy flynedd ddiwethaf dwi wedi bod yn y swydd yma, yn dweud mor ardderchog y mae y profiad o weithio gyda'r timoedd sydd gyda ni yn y maes yma.
Yn ystod y cyfnod rhwng 2016 a 2019 mae gwariant Cymru yn y diwydiant sgrin wedi cynyddu o £35 miliwn i £55 miliwn a does yna ddim arwydd fod hyn yn lleihau.
Ond rydym yr un mor awyddus i sicrhau bod gyda ni gefnogaeth i ddiwydiant cyhoeddi llwyddiannus dwyieithog yng Nghymru. Mae hyn hefyd yn rhan o strategaeth twf economaidd, oherwydd mae ein busnes llyfrau, a Chyngor Llyfrau Cymru yn arbennig, yn cyfrannu yn uniongyrchol i gynnal llenyddiaeth yn y ddwy iaith, ond hefyd mae'r straeon sy'n cael eu hysgrifennu yng Nghymru, fel y mae gwaith Philip Pullman yn ddiweddar, yn dangos fod cymaint o'r hyn sy'n digwydd yn y diwydiant ffilm ar ein sgriniau ni yn cychwyn o fewn cloriau llyfrau. A dwi'n meddwl ei fod o'n bwysig ein bod ni wastad yn dathlu hynny yn ogystal. Dwi'n sicr bod His Dark Materials yn enghraifft dda iawn i'w dewis ar hyn o bryd.
Fel y clywsom ni oddi wrth Rhianon yn huawdl iawn, nid mytholeg ydy siarad am Gymru fel gwlad y gân. Ac mae cyfraniad y diwydiant cerddoriaeth i'r economi yn parhau i wneud marc. Wrth gwrs, yn ein stadiymau—beth bynnag ydy lluosog 'stadiwm' yn y Gymraeg—mae'r canolfannau anferthol yma a'r gwahanol arenas perfformio yn denu pobl yma, yn denu twristiaid yma o bob rhan o'r Deyrnas Unedig ac o rannau eraill o'r byd, a dwi'n sicr y bydd hynny'n parhau i ddigwydd. Mae twristiaeth ddiwylliannol yn rhan ganolog o'r hyn rydym ni yn ei ddilyn ar hyn o bryd, fel Llywodraeth, ac yn gweld pwysigrwydd y digwyddiadau mawr, fel rydym ni wedi bod yn eu galw nhw. Ond mae'r digwyddiadau mawr yma yn cael eu gweld bellach fel ffordd allweddol i bobl weld Cymru fel llwyfan sy'n werth ymweld ag o.
Mae datblygiad seilwaith economaidd ar gyfer cerddoriaeth ar y lefel fawr yma, dwi'n gobeithio, yn mynd i barhau i gefnogi'r pwysigrwydd o ddatblygu cerddoriaeth yn y strydoedd, yn y dinasoedd ac ar lawr gwlad yn gyffredinol. Ac, fel y cyfeiriwyd ato gan Rhianon—a dwi'n gwybod bod hyn yn rhywbeth cyffredinol yn ein teimlad ni ar draws y Cynulliad—mae colli mwy a mwy o leoliadau cerddoriaeth fyw yn fater o bryder mawr, a dyna pam y gwnaethpwyd y cyhoeddiad heddiw ein bod ni'n mynd i fuddsoddi ac i wahodd cynigion ar gyfer adfer neu greu o'r newydd ganolfannau perfformio ar draws Cymru.
Mae'r rhesymau am golli canolfannau fel hyn yn aml yn gymhleth, ac nid anawsterau ariannol ydy'r rhesymau bob tro, ond heb gerddoriaeth fyw mewn lleoliadau, heb y profiad unigryw yna o allu gweld y perfformwyr a bod yn rhan o'r digwyddiadau, dwi ddim yn credu bod yna fywyd cerddorol yn bosibl. Ac felly, dyna pam bod y gronfa lleoliadau cerdd leol yn mynd i fod yn allweddol ar gyfer datblygiad.
Ac yna yn olaf, gaf i ddweud fy mod yn cytuno'n llwyr â'r ymrwymiad yma o'r posibilrwydd i berson ifanc, beth bynnag ydy eu cefndir nhw, allu mwynhau mynediad i addysg gerddoriaeth a chyfleoedd i ddatblygu eu doniau? Mae'n rhaid inni bob amser sicrhau bod pobl ifanc greadigol—a dwi'n siarad fel tad i un sydd nid yn unig yn gerddor creadigol, ond yn berfformiwr mewn dawns yn greadigol—mae'n rhaid inni allu rhoi'r cyfle i'r bobl ifanc yma i ddatblygu, oherwydd heb hynny, does gyda ni ddim sylwedd na sylfaen i'n diwydiannau creadigol. Ac felly, dwi'n ddiolchgar iawn am y cyfle yma sydd wedi'i gael heno i wyntyllu yn y Cynulliad hwn yr hyn y byddwn ni'n ei wneud yn nes ymlaen—
As I said earlier on, we are launching Creative Wales this evening, and although every industry in Wales contributes in a vital way to our society, the creative industries have a unique way of contributing. Not only do creative industries create jobs and wealth as part of the economy, like other industries, but it also contributes to creating an identify and national brand for Wales on the international stage. And promoting that brand, identity and the culture of Wales raises Wales’s profile on the global stage.
I know that the Minister responsible for international relations and her department are very eager for us to collaborate and to do so with the education Minister too, on that part of our work, because it’s a direct way for us to contribute. As with other similarly sized nations, we can use our culture to celebrate not just our own identity, but to contribute that unique culture beyond our borders.
It’s also important, as Rhianon said, to repeat the fact that the creative industries sector is a very important business; it has grown faster than any other similar sector over the past few years. And, as we heard, the direct contribution made by the creative industries to the Welsh economy is significant with around £2.2 billion a year of turnover, with over 56,000 people being directly employed in the industry.
It’s also important to stress that the economic impact of the creative industries extends beyond those industries, as other parts of the economy can benefit from the skills and outputs of those who work in the creative industries sector. For instance, the automotive, artistic design and digital engineering industries all benefit from experiences in the creative industries, especially in training.
Now, as we heard from Rhianon, Wales is recognised internationally as a centre of excellence for television, drama and film and has become a centre, as I’ve heard from no-one less than NBC Universal several times over the past year. And Amblin Television, which is also responsible for broadcasting the work that we’ll see very soon, with Brave New World—I look forward very much to seeing that new series for television, which will be broadcast globally and is being produced in Dragon Studios not far from this place. These productions demonstrate that Wales is just as dependable, indeed, can be more dependable than London and the south-east when it come to the screen industry. And I’ve heard a number of companies, over the past few years when I’ve been in this post, saying how excellent the experience of working with the teams that we have here in Wales has been.
During the period between 2016 and 2019, expenditure in Wales in the screen industry has increased from £35 million to £55 million and there’s no sign of this slowing down.
We are just as eager to ensure that we have support for the successful bilingual publishing industry in Wales, because this is also part of the wider economic growth strategy for the creative industries in Wales. The publishing industry, and the Welsh Books Council in Wales in particular, contribute directly to supporting literature in both languages, but also the stories that are written in Wales, such as the work of Philip Pullman recently, which demonstrates that so much of what happens in the film industry on our screens begins between the covers of a book. And I think it’s important that we always celebrate that. I’m sure that His Dark Materials is a very good example of that at the moment.
As we heard from Rhianon very eloquently, it’s not mythology to speak of Wales as the land of song. And the contribution of the music industry to our economy continues to make a mark. Of course, in our stadia—whatever the plural of ‘stadium' is in Welsh—these huge venues and different performance arenas that we have attract tourists here from all parts of the United Kingdom and beyond and I’m sure that that will continue to happen. Cultural tourism is a central part of what we are pursuing at the moment, as a Government, and we see the importance of these major events, as we call them, but these major events are seen as a vital way for people to see Wales as a platform and a place worth visiting.
The development of economic infrastructure for music on this major level is going to continue to assist the development of music on our streets, in our towns and cities and everywhere across Wales. And, as mentioned by Rhianon—and I know that this is something that is held as a common belief across the Assembly—the loss of live music venues is a cause of great concern, and that’s why we made the announcement today that we are going to invest and invite proposals to revive or create anew live music venues across Wales.
The reasons why these venues are being lost are often complex, and financial difficulties aren’t always the reason, but without live music in venues, without the unique experience of being able to see the performers and be part of these events, I don’t think we would have musical life here in Wales. That’s why the grassroots music venues fund is going to be vital to developing those venues.
Finally, may I say that I agree entirely with the possibility of a young person, regardless of their background, being able to enjoy access to music education and opportunities to develop? We always have to ensure that creative young people—and I speak as the father of one who is a very creative musician, but is also a performer in terms of dance—we have to give the opportunities to these young people to develop, because, without these opportunities, we don’t have substance or a basis to our creative industries. So, I’m very grateful for this opportunity that has been offered to discuss in this Assembly what we will be doing later on—
Something I prepared earlier—
Rhywbeth a baratois yn gynharach—
Blaenoriaethau ar gyfer datblygu sector y diwydiannau creadigol yng Nghymru, ac mi fydd hwn yn cael ei lansio i lawr y ffordd—mae yna groeso ichi ymuno â ni—yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro yn yr hanner awr nesaf. Diolch yn fawr.
These are priorities for developing the creative industries sector in Wales, and this will be launched down the road—you’re welcome to join us—in Cardiff and Vale College in the next half an hour. Thank you very much.
Diolch, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:24.
The meeting ended at 19:24.