Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

15/10/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Prynhawn da, a shwmae i bawb? 

Good afternoon, and shwmae to everyone?

I'm almost tempted to say 'Shwmae, Senedd?', but I'll leave that for another day. [Laughter.]

Rwyf bron â chael fy nhemtio i ddweud 'Shwmae, Senedd?', ond mi wnaf adael hynny ar gyfer diwrnod arall. [Chwerthin.]

Felly, shwmae, bawb, y prynhawn yma?

So, shwmae, everybody, this afternoon?

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mohammad Asghar. 

The first item on our agenda is questions to the First Minister. The first question is from Mohammad Asghar.

Staff Awdurdodau Lleol
Local Authority Staff

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella amodau gwaith staff a gyflogir gan awdurdodau lleol yng Nghymru? OAQ54508

1. What action is the Welsh Government taking to improve working conditions for staff employed by local authorities in Wales? OAQ54508

Wel, diolch am y cwestiwn, a diwrnod shwmae hapus i'r Aelod hefyd. Heddiw, rydym ni'n cael ein hannog i ddefnyddio ein Cymraeg, dim ots faint o Gymraeg sydd gennym ni, ac mae hon yn iaith i bawb. Diolch yn fawr.

Thank you for the question, and a happy shwmae day to the Member too. Today, we are encouraged to use our Welsh language no matter how much Welsh we have. This is everybody’s language. Thank you very much.

Thank you for the question. Of course, the workforce partnership council provides a forum in which the Welsh Government, trade unions and employers come together to address issues of mutual concern. Direct working conditions in local government are a matter for collective bargaining between employers and their trade unions.

Diolch am y cwestiwn. Wrth gwrs, mae cyngor partneriaeth y gweithlu yn cynnig fforwm lle mae Llywodraeth Cymru, undebau llafur a chyflogwyr yn dod at ei gilydd i roi sylw i faterion o ddiddordeb cyffredin. Mae amodau gwaith uniongyrchol mewn llywodraeth leol yn fater ar gyfer cydfargeinio rhwng cyflogwyr a'u hundebau llafur.

Thank you, First Minister. The number of local government staff across Wales who took stress-related leave last year is 18 per cent higher than the previous two years. Caerphilly council saw 807 staff take stress-related leave last year, while in Merthyr Tydfil, the number was up more than triple, from 105 to 318. First Minister, do you share my concern at these figures, and what action will you take to reduce the pressure on council staff, which is seriously affecting their health and having consequences for the delivery of quality public services in south-east Wales?

Diolch, Prif Weinidog. Mae nifer y staff llywodraeth leol ledled Cymru a gymerodd absenoldeb cysylltiedig â straen y llynedd 18 y cant yn uwch nag yn y ddwy flynedd flaenorol. Cymerodd 807 o staff yng nghyngor Caerffili absenoldeb cysylltiedig â straen y llynedd, ac ym Merthyr Tudful, roedd y nifer fwy na thair gwaith yn fwy, o 105 i 318. Prif Weinidog, a ydych chi'n rhannu fy mhryder ynghylch y ffigurau hyn, a pha gamau y byddwch chi yn eu cymryd i leihau'r pwysau ar staff cyngor, sy'n effeithio'n ddifrifol ar eu hiechyd ac yn arwain at ganlyniadau i'r ddarpariaeth o wasanaethau cyhoeddus o ansawdd da yn y de-ddwyrain?

Well, Llywydd, I agree with the Member, of course, that stress is a matter to be taken seriously. I hope that, somewhere in those figures, there is a reflection of the work that we have done and which has been supported across the Assembly, to make people more willing to report when they feel that they are suffering from any form of mental ill-health, including stress. But the figures are also a clear reflection of austerity. Time after time, I've argued on the floor of the Assembly that austerity is not simply felt in our ability to fund public services, but it's felt in the lives of people who provide those public services. Those people have had their wages held down while demands on them have gone up, and it's unrealistic to assume that they can simply park all those pressures at the door and go into work as though those things were not happening in their lives. 

The Member asks what we can do to reduce the stress in the lives of public servants who work for local government, and the answer is to have a UK Government prepared to fund public services properly, so that those people have people alongside them so that their numbers aren't reduced, and they will be better able to cope with the impact in their own lives and to provide services of a quality that we know they are committed to doing. 

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â'r Aelod, wrth gwrs, bod straen yn fater i'w gymryd o ddifrif. Rwy'n gobeithio, rhywle yn y ffigurau hynny, bod adlewyrchiad o'r gwaith yr ydym ni wedi ei wneud ac a gefnogwyd ar draws y Cynulliad, i wneud pobl yn fwy parod i ddweud pan fyddant yn teimlo eu bod yn dioddef oherwydd unrhyw fath o salwch meddwl, gan gynnwys straen. Ond mae'r ffigurau hefyd yn adlewyrchiad eglur o gyni cyllidol. Dro ar ôl tro, rwyf i wedi dadlau ar lawr y Cynulliad nad yw cyni cyllidol yn cael ei deimlo yn ein gallu i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn unig, ond mae'n cael ei deimlo ym mywydau pobl sy'n darparu'r gwasanaethau cyhoeddus hynny. Mae cyflogau'r bobl hynny wedi cael eu dal i lawr tra bo'r gofynion arnyn nhw wedi cynyddu, ac mae'n afrealistig tybio eu bod yn gallu gadael yr holl bwysau hynny wrth y drws a mynd i mewn i'r gwaith fel pe na fyddai'r pethau hynny'n digwydd yn eu bywydau.

Mae'r Aelod yn gofyn beth allwn ni ei wneud i leihau'r straen ym mywydau gweision cyhoeddus sy'n gweithio i lywodraeth leol, a'r ateb yw cael Llywodraeth y DU sy'n barod i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn briodol, fel bod gan y bobl hynny bobl wrth eu hochrau fel nad yw eu niferoedd yn llai, ac y byddan nhw'n gallu ymdopi'n well â'r effaith yn eu bywydau eu hunain a darparu gwasanaethau o ansawdd y gwyddom eu bod yn ymroddedig i'w wneud.

Well, as you've said there, First Minister, we know that stress is increasingly becoming the reason for staff absenteeism in Welsh councils, and budget cuts initiated by Westminster, and passed on by this Labour Welsh Government, have led to significant job losses within our councils, meaning that staff are having to deliver the same service with less resource. Will you recognise that, in order to reduce the levels of stress on our local authority staff, the Welsh Government will need to provide sufficient funding to councils in the next budget round?

Wel, fel yr ydych chi wedi ei ddweud yn y fan yna, Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod straen yn dod yn fwyfwy y rheswm am absenoldeb staff yng nghynghorau Cymru, ac mae toriadau cyllideb a roddwyd ar waith gan San Steffan, ac a basiwyd ymlaen gan y Llywodraeth Cymru Lafur hon, wedi arwain at golli swyddi sylweddol yn ein cynghorau, sy'n golygu bod staff yn gorfod darparu'r un gwasanaeth gyda llai o adnoddau. A wnewch chi gydnabod y bydd angen i Lywodraeth Cymru ddarparu cyllid digonol i gynghorau yng nghylch nesaf y gyllideb er mwyn lleihau'r lefelau o straen ar ein staff awdurdodau lleol?

Well, Llywydd, funding local government has been a consistent priority for this Labour Government through the whole of this Assembly term and prior to that, too. But the Member recognises, I know, that, despite the point he makes, the money we have available to us is not the result of decisions that we make, that that money has to be stretched to provide services in the health service as well as local government, to do all the other things that we try to do as a Government, and for which Members around this Assembly Chamber every week stand up and advocate more investment in priorities that are close to their heart, that matter to local communities. We strain every sinew to put the maximum amount of money that is available to us as close to the front line as we can, in order to make sure that those services are of as high a quality as we can, and that the people who are challenged with providing them, that their welfare and well-being is protected as well. The single biggest constraint on our ability to do so is the fact that the amount of money available to us has gone down year after year after year, and will be lower in the next financial year than it was 10 years ago.

Wel, Llywydd, mae ariannu llywodraeth leol wedi bod yn flaenoriaeth gyson i'r Llywodraeth Lafur hon drwy gydol tymor y Cynulliad hwn a chyn hynny hefyd. Ond mae'r Aelod yn cydnabod, mi wn, er gwaethaf y pwynt y mae'n ei wneud, nad yw'r arian sydd gennym ar gael i ni yn ganlyniad o benderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud, bod yn rhaid ymestyn yr arian hwnnw i ddarparu gwasanaethau yn y gwasanaeth iechyd yn ogystal â llywodraeth leol, i wneud yr holl bethau eraill yr ydym ni'n ceisio eu gwneud fel Llywodraeth, ac y mae Aelodau o amgylch y Siambr Cynulliad hon yn sefyll ar eu traed bob wythnos drostynt a hyrwyddo mwy o fuddsoddiad mewn blaenoriaethau sy'n agos at eu calonnau, sy'n bwysig i gymunedau lleol. Rydym ni'n gwneud ein gorau glas i roi'r swm mwyaf posibl o arian sydd ar gael i ni mor agos at y rheng flaen ag y gallwn, er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau hynny o ansawdd mor uchel ag y gallwn ei sicrhau, a bod y bobl sy'n cael eu herio i'w darparu, bod eu lles a'u llesiant yn cael eu hamddiffyn hefyd. Y cyfyngiad unigol mwyaf ar ein gallu i wneud hynny yw'r ffaith bod y swm o arian sydd ar gael i ni wedi gostwng flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn, ac y bydd yn is yn y flwyddyn ariannol nesaf nag yr oedd 10 mlynedd yn ôl.

13:35
Adfywio Tai
Housing Regeneration

2. Pa gymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru ar gyfer adfywio tai yng nghymoedd Ogwr? OAQ54534

2. What Welsh Government support is available for housing regeneration in the Ogmore valleys? OAQ54534

I thank Huw Irranca-Davies for that. A series of programmes support local housing regeneration in Ogmore, including the Valleys taskforce empty homes grant scheme, social housing grant, Warm Homes, the Welsh housing quality standard, and the innovative housing programmes.

Diolchaf i Huw Irranca-Davies am hynna. Mae cyfres o raglenni yn cefnogi adfywio tai lleol yn Ogwr, gan gynnwys cynllun grant cartrefi gwag tasglu'r Cymoedd, grant tai cymdeithasol, Cartrefi Clyd, safon ansawdd tai Cymru, a'r rhaglenni tai arloesol.

I thank the First Minister for that answer. I'm sure he'll agree with me that, when empty properties stand empty not just for months, but year on year on year, they're a blight on communities—they drag them down economically, they damage efforts at regeneration, and they do contribute to an air of despond in communities and on streets. Like broken teeth, they can stand ragged and broken on our high streets and our side streets, and, sometimes, some of these streets have more broken teeth than others. Yet these could be decent, affordable homes, brought back fit to life, fit to live in, bringing communities back to life as well. So, if landlords and owners are willing to work with their local authority and local communities, we can repair those gaping holes and help regenerate those communities. We can bring the smile back to our streets. So, the empty homes grant and the empty property loans, and other schemes to help landlords and owners do this, are very welcome. And we also need councils to use their powers when that fails. But can I ask the First Minister, how can we make sure that communities are directly involved in these decisions as well? Rather than it being a top-down approach, or something driven by individual landlords or owners, or even by a very proactive local authority, how do we make sure, and would he support the idea, that local communities themselves should be involved in identifying the properties that could be brought back into use, and maybe, in a spatial way, helping the local authority to bring these properties back into use?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Rwy'n siŵr y bydd yn cytuno â mi, pan fydd eiddo gwag yn sefyll yn wag nid yn unig am fisoedd, ond flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn, eu bod nhw'n falltod ar gymunedau—maen nhw'n eu llusgo i lawr yn economaidd, maen nhw'n niweidio ymdrechion i adfywio, ac maen nhw'n cyfrannu at deimlad o anobaith mewn cymunedau ac ar strydoedd. Fel dannedd wedi torri, maen nhw'n gallu sefyll yn bigog a thoredig ar ein strydoedd mawr a'n strydoedd ochr, ac weithiau, mae gan rai o'r strydoedd hyn fwy o ddannedd wedi torri nag eraill. Eto i gyd, gallai'r rhain fod yn gartrefi fforddiadwy, gweddus, wedi eu hadfywio, yn addas i fyw ynddyn nhw, gan ddod â chymunedau yn ôl yn fyw hefyd. Felly, os yw landlordiaid a pherchnogion yn barod i weithio gyda'u hawdurdod lleol a chymunedau lleol, gallwn drwsio'r tyllau enfawr hynny a helpu i adfywio'r cymunedau hynny. Gallwn ddod â'r wên yn ôl i'n strydoedd. Felly, mae'r grant cartrefi gwag a'r benthyciadau eiddo gwag, a chynlluniau eraill i helpu landlordiaid a pherchnogion i wneud hyn, i'w croesawu'n fawr. Ac rydym ni angen hefyd i gynghorau ddefnyddio eu pwerau pan fydd hynny'n methu. Ond a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog, sut gallwn ni wneud yn siŵr bod cymunedau yn cymryd rhan uniongyrchol yn y penderfyniadau hyn hefyd? Yn hytrach na'i fod yn ddull o'r brig i lawr, neu'n rhywbeth a ysgogir gan landlordiaid neu berchenogion unigol, neu hyd yn oed gan awdurdod lleol rhagweithiol iawn, sut ydym ni'n gwneud yn siŵr, ac a fyddai ef yn cefnogi'r syniad, y dylai cymunedau lleol eu hunain fod yn rhan o'r broses o nodi'r eiddo y gellid ailddechrau eu defnyddio, ac efallai, mewn ffordd ofodol, helpu'r awdurdod lleol i ailddechrau defnyddio'r eiddo hyn?

I thank the Member for those points. Of course, he is right that empty properties are not simply a wasted asset that could be put to good work, but they have an impact on all of those around them. It's why we decided to invest £10 million as a result of a Valleys taskforce work in bringing more empty homes back into use. And there are hundreds of empty houses in the Member's constituency that, potentially, will be able to benefit now from the scheme began in Rhondda Cynon Taf, and its success has allowed us to spread it elsewhere. The whole of the Valleys taskforce programme has been predicated on learning from the experience of local communities and taking the priorities that they put to us. There was a public engagement event held at Maesteg town hall, in the Member's constituency, at the start of the taskforce engagement, and empty properties were raised as one of the key themes by people who attended that event. Now, the taskforce has been back to the Ogmore, Llynfi and Garw valleys in recent times, and, once again, we were able to explain to people how the new grant will be available and could make a difference to an issue that they raised with us.

So, I completely agree with the point that Huw Irranca-Davies has made, about the need for local communities to be the eyes and ears of our efforts in this area. And I was reminded, Llywydd, in hearing the question, of a conversation that I had with Irish Republic officials about the operation of the vacant land tax in the Republic, where they had had an anxiety to begin with as to how vacant land would get onto the register that they had created, and in practice what has happened is that it is citizens who have turned out to be the eyes and ears of the register. People phone up the local authority, knowing now that there is a register to report to, to make sure that empty land is put on the register and can be put to better use. And I think using local communities and their intelligence on the ground, and their concern for empty properties, now that we have the new scheme, will be a vital source of information.

Diolchaf i'r Aelod am y pwyntiau yna. Wrth gwrs, mae'n iawn nad yw eiddo gwag yn ased gwastraff y gellid eu rhoi at waith da yn unig, ond maen nhw hefyd yn cael effaith ar bob un o'u hamgylch. Dyna pam y penderfynasom fuddsoddi £10 miliwn o ganlyniad i waith tasglu'r Cymoedd i ailddechrau defnyddio mwy o gartrefi gwag. Ac mae cannoedd o dai gwag yn etholaeth yr Aelod a fydd, o bosibl, yn gallu elwa nawr o'r cynllun a ddechreuodd yn Rhondda Cynon Taf, ac mae ei lwyddiant wedi caniatáu i ni ei ledaenu mewn mannau eraill. Seiliwyd holl raglen tasglu'r Cymoedd ar ddysgu o brofiad cymunedau lleol a chymryd y blaenoriaethau y maen nhw'n eu cyflwyno i ni. Cynhaliwyd digwyddiad ymgysylltu â'r cyhoedd yn neuadd y dref Maesteg, yn etholaeth yr Aelod, ar ddechrau proses ymgysylltu'r tasglu, a chodwyd eiddo gwag fel un o'r themâu allweddol gan bobl a oedd yn bresennol yn y digwyddiad hwnnw. Nawr, mae'r tasglu wedi bod yn ôl i gymoedd Ogwr, Llynfi a Garw yn ddiweddar, ac, unwaith eto, roeddem ni'n gallu esbonio i bobl sut y bydd y grant newydd ar gael ac y gallai wneud gwahaniaeth i fater a godwyd ganddynt gyda ni.

Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt y mae Huw Irranca-Davies wedi ei wneud, ynglŷn â'r angen i gymunedau lleol fod yn llygaid a chlustiau ein hymdrechion yn y maes hwn. A chefais fy atgoffa, Llywydd, o glywed y cwestiwn, am sgwrs a gefais gyda swyddogion Gweriniaeth Iwerddon ynglŷn â gweithrediad y dreth ar dir gwag yn y Weriniaeth, lle'r oedden nhw'n pryderu i ddechrau ynghylch sut y byddai tir gwag yn cyrraedd y gofrestr yr oedden nhw wedi ei chreu, ac yn ymarferol yr hyn sydd wedi digwydd yw mai dinasyddion sydd wedi ymddangos fel llygaid a chlustiau'r gofrestr. Mae pobl yn ffonio'r awdurdod lleol, gan wybod bellach bod cofrestr i adrodd iddi, er mwyn sicrhau bod tir gwag yn cael ei roi ar y gofrestr ac y gellir gwneud defnydd gwell ohono. Ac rwy'n credu y bydd defnyddio cymunedau lleol a'u gwybodaeth ar lawr gwlad, a'u pryder ynghylch eiddo gwag, nawr bod gennym ni'r cynllun newydd, yn ffynhonnell hanfodol o wybodaeth.

Well, I'm very pleased to hear that there's a co-productive approach to this. I wonder what the local residents might say to the increase in the number of greenfield sites included in the local authority's replacement local development plan, including 19 hectares south of Pont Rhyd-y-cyff. On that, can you tell me what the Welsh Government's approach, now that it's recently declared a climate emergency—how its approach to a planning authority's view of greenfield sites may have changed? How are you influencing local authorities with that? And to help Huw Irranca Davies out with this, what thoughts have you given to Welsh Conservative policies of extending Help to Buy to first-time buyers to bring neglected houses back into the housing stock and create new homes alongside new-build homes?

Wel, rwy'n falch iawn o glywed bod agwedd gyd-gynhyrchiol at hyn. Tybed beth fyddai barn y trigolion lleol ar y cynnydd yn nifer y safleoedd maes glas sydd wedi eu cynnwys yng nghynllun datblygu lleol newydd yr awdurdod lleol, gan gynnwys 19 hectar i'r de o Bont Rhyd-y-cyff. Ar hynny, a allwch chi ddweud wrthyf i beth yw dull gweithredu Llywodraeth Cymru, gan ei bod wedi datgan argyfwng hinsawdd yn ddiweddar—sut y gallai ei hagwedd at farn awdurdod cynllunio ar safleoedd maes glas fod wedi newid? Sut ydych chi'n dylanwadu ar awdurdodau lleol yn hynny o beth? Ac i roi help llaw i Huw Irranca Davies gyda hyn, pa ystyriaethau ydych chi wedi eu rhoi i bolisïau'r Ceidwadwyr Cymreig o ymestyn Cymorth i Brynu i brynwyr tro cyntaf er mwyn dychwelyd tai a esgeuluswyd yn ôl i'r stoc dai a chreu cartrefi newydd ochr yn ochr â chartrefi newydd sbon?

13:40

I thank the Member for those questions. It's always been the policy of the Welsh Government that brownfield sites should be the first priority in terms of redevelopment. But she asks me what I think the reaction of local residents will be, and I think what local residents will say is that more houses are needed in their areas for their families and for people who don't have the housing that they need, and most people recognise that the house that they themselves live in was once a greenfield site itself. So, actually when you talk to people about the housing needs that are there in local communities, what they recognise is that we are talking about their friends, their neighbours, their families and the need for us to invest in housing here in Wales. 

I read the 10-point plan that the Conservative Party published last week in relation to homelessness, and there are some useful ideas in there, which will be common between us, in making sure that the Vagrancy Act 1824 is repealed, and some other practical measures. I've no sense at all of not being willing to take good ideas wherever they come from, and I've always felt that housing is an issue that is largely shared across the floor of this Assembly as a priority for the people that we represent. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiynau yna. Mae'n bolisi gan Lywodraeth Cymru erioed mai safleoedd tir llwyd ddylai fod y flaenoriaeth gyntaf o ran ailddatblygu. Ond mae'n gofyn i mi beth fydd ymateb trigolion lleol yn fy marn i, ac rwy'n credu mai'r hyn y bydd trigolion lleol yn ei ddweud yw bod angen mwy o dai yn eu hardaloedd ar gyfer eu teuluoedd ac ar gyfer pobl nad oes ganddyn nhw'r tai sydd eu hangen arnynt, ac mae'r rhan fwyaf o bobl yn cydnabod y bu'r tŷ y maen nhw eu hunain yn byw ynddo yn safle maes glas ei hun ar un adeg. Felly, mewn gwirionedd, pan fyddwch chi'n siarad â phobl am yr anghenion tai sy'n bodoli mewn cymunedau lleol, yr hyn y maen nhw'n ei gydnabod yw ein bod ni'n siarad am eu ffrindiau, eu cymdogion, eu teuluoedd a'r angen i ni fuddsoddi mewn tai yma yng Nghymru.

Darllenais y cynllun 10 pwynt a gyhoeddwyd gan y Blaid Geidwadol yr wythnos diwethaf ynglŷn â digartrefedd, ac mae rhai syniadau defnyddiol yn hwnnw, a fydd yn gyffredin rhyngom, o ran sicrhau bod Deddf Crwydradaeth 1824 yn cael ei diddymu, a rhai mesurau ymarferol eraill. Does gen i ddim synnwyr o gwbl o beidio â bod yn barod i gymryd syniadau da o ble bynnag maen nhw'n dod, ac rwyf i wedi teimlo erioed bod tai yn fater a rennir ar draws llawr y Cynulliad hwn i raddau helaeth fel blaenoriaeth i'r bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price. 

Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price. 

Diolch, Llywydd. First Minister, the Labour Party manifesto in 2011 committed to requiring GPs to make surgeries more accessible to working people so they can access local GP services in the evenings and Saturday mornings. Can you please update Members on the progress the Welsh Labour Government has made to ensure that patients can access services at a time most convenient to them? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ymrwymodd maniffesto'r Blaid Lafur yn 2011 i'w gwneud yn ofynnol i feddygon teulu wneud meddygfeydd yn fwy hygyrch i bobl sy'n gweithio fel y gallen nhw gael gafael ar wasanaethau meddygon teulu gyda'r nos ac ar foreau Sadwrn. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi ei wneud i sicrhau y gall cleifion gael gafael ar wasanaethau ar adeg sydd fwyaf cyfleus iddyn nhw?

Well, I can certainly tell the Member that there were extensive experiments that were carried out after that commitment and detailed discussions with the General Practitioners Committee Wales. What the experiments showed, unlike as we may have anticipated here, was that the use made by patients of extended hours surgeries was not at a level that we believed, in discussion with the GP workforce, justified the extra expense that had been committed to them—that there were better ways. That is the view of the GP community—that there were better ways to make sure that services were available, including through diversification of the workforce, including through all the things that we do to use community pharmacies. And having tried a series of experiments with opening hours later into the evening, at weekends, we now have a pattern agreed with the GP community in Wales. It's not perfect, it doesn't operate as we would want it everywhere, but it is the result of discussions with the profession that we have the pattern we have. 

Wel, gallaf ddweud wrth yr Aelod yn sicr y bu arbrofion helaeth a gynhaliwyd ar ôl yr ymrwymiad hwnnw a thrafodaethau manwl gyda Phwyllgor Meddygon Teulu Cymru. Yr hyn a ddangosodd yr arbrofion, yn wahanol i'r hyn a ragwelwyd gennym ni yn y fan yma o bosibl, oedd nad oedd y defnydd a wnaed gan gleifion o feddygfeydd oriau estynedig ar lefel yr oeddem ni'n credu, mewn trafodaeth â'r gweithlu meddygon teulu, oedd yn cyfiawnhau'r gost ychwanegol a ymrwymwyd ar eu cyfer—roedd ffyrdd gwell. Dyna farn y gymuned meddygon teulu—bod gwell ffyrdd o sicrhau bod gwasanaethau ar gael, gan gynnwys drwy arallgyfeirio'r gweithlu, gan gynnwys drwy'r holl bethau yr ydym ni'n eu gwneud i ddefnyddio fferyllfeydd cymunedol. Ac ar ôl rhoi cynnig ar gyfres o arbrofion gydag oriau agor yn hwyrach gyda'r nos, ar benwythnosau, mae gennym ni batrwm y cytunwyd arno erbyn hyn gyda'r gymuned meddygon teulu yng Nghymru. Nid yw'n berffaith, nid yw'n gweithredu fel y byddem ni'n dymuno ym mhob man, ond canlyniad trafodaethau gyda'r proffesiwn yw bod gennym ni'r patrwm sydd gennym.

Well, let me go through the lack of progress that you have made, and you've admitted the lack of progress that you've made in detail. In terms even of core hours—core daily hours—last year showed a decline in the number of GP practices even being able to offer that within three health boards—Aneurin Bevan, Cwm Taf and Powys. Another aspect of your commitment focused on extending availability of appointments prior to 08:30 in the morning. No progress has been made on that, as almost four fifths of surgeries are not offering appointments before 08:30, and when it comes to evening appointments, not one surgery within Cardiff and Vale, Cwm Taf or Abertawe Bro Morgannwg health boards were open after 18:30 in the evening last year, and only 1 per cent of surgeries within Betsi Cadwaladr. Extending evening opening hours was meant to be achieved by the end of 2013 financial year, but two health boards have since completely scrapped their extended opening hours. Why make the promise at all when you failed to keep it so clearly? 

Wel, gadewch i mi fynd drwy'r diffyg cynnydd yr ydych chi wedi ei wneud, ac rydych chi wedi cyfaddef y diffyg cynnydd yr ydych chi wedi ei wneud yn fanwl. O ran oriau craidd hyd yn oed—oriau dyddiol craidd—dangosodd y llynedd ostyngiad i nifer y meddygfeydd teulu a oedd hyd yn oed yn gallu cynnig hynny mewn tri bwrdd iechyd—Aneurin Bevan, Cwm Taf a Phowys. Roedd agwedd arall ar eich ymrwymiad yn canolbwyntio ar ymestyn yr apwyntiadau sydd ar gael cyn 08:30 yn y bore. Ni wnaed unrhyw gynnydd ar hynny, gan nad yw bron i bedwar o bob pump o feddygfeydd yn cynnig apwyntiadau cyn 08:30, a phan ddaw'n fater o apwyntiadau gyda'r nos, nid oedd yr un feddygfa ym myrddau iechyd Caerdydd a'r Fro, Cwm Taf nag Abertawe Bro Morgannwg ar agor ar ôl 18:30 fin nos y llynedd, a dim ond 1 y cant o feddygfeydd yn Betsi Cadwaladr. Bwriadwyd ymestyn oriau agor gyda'r nos erbyn diwedd blwyddyn ariannol 2013, ond mae dau fwrdd iechyd wedi cael gwared ar eu horiau agor estynedig yn llwyr ers hynny. Pam gwneud yr addewid o gwbl pan wnaethoch chi fethu â'i gadw mewn modd mor amlwg?

13:45

The reason for making the commitment was because of our genuine concern to make appointments available to more people, particularly working people outside the normal working day. We have a number of experiments that we've attempted in that field. For example, we had an experiment in Cardiff and Newport that allowed people who lived outside those cities, but worked in them, to register with a Cardiff or Newport GP so that they could have a local appointment close to work, rather than having to give up half a day, for example, to have an appointment closer to home. The truth of the matter was that those experiments did not deliver the outcomes for patients that were originally anticipated. That's why we've had those further discussions with the GP profession itself; why we have invested in other ways in which patients can have access to healthcare. It's not simply a matter of going to the surgery. That's a pretty old-fashioned way of thinking about healthcare. We've diversified the ways in which people can get the help that they need, and we'll continue to do that. We are very keen that people should have as convenient an access as is possible to the healthcare that they need. Doing that exclusively at the GP practice, doing that exclusively by extending hours, may not be the most effective way of doing that, either for patients or for the professionals who provide that service. That's what the history of the experiments taught us.

Y rheswm am wneud yr ymrwymiad oedd oherwydd ein pryder gwirioneddol i sicrhau bod apwyntiadau ar gael i fwy o bobl, yn enwedig pobl sy'n gweithio, y tu allan i'r diwrnod gwaith arferol. Mae gennym ni nifer o arbrofion yr ydym ni wedi rhoi cynnig arnyn nhw yn y maes hwnnw. Er enghraifft, cawsom arbrawf yng Nghaerdydd a Chasnewydd a oedd yn caniatáu i bobl a oedd yn byw y tu allan i'r dinasoedd hynny, ond a oedd yn gweithio ynddynt, gofrestru gyda meddyg teulu yng Nghaerdydd neu Gasnewydd fel y gallen nhw gael apwyntiad lleol yn agos i'r gwaith, yn hytrach na gorfod ildio hanner diwrnod, er enghraifft, i gael apwyntiad yn nes at eu cartref. Y gwir amdani oedd na wnaeth yr arbrofion hynny sicrhau'r canlyniadau i gleifion a ragwelwyd yn wreiddiol. Dyna pam y cawsom ni'r trafodaethau pellach hynny gyda'r proffesiwn meddygon teulu ei hun; pam yr ydym ni wedi buddsoddi mewn ffyrdd eraill lle gall cleifion gael mynediad at ofal iechyd. Nid mater o fynd i'r feddygfa yn unig yw hyn. Mae honno'n ffordd eithaf hen ffasiwn o feddwl am ofal iechyd. Rydym ni wedi amrywio'r ffyrdd y gall pobl gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, a byddwn ni'n parhau i wneud hynny. Rydym ni'n awyddus iawn y dylai pobl gael mynediad mor gyfleus â phosibl at y gofal iechyd sydd ei angen arnyn nhw. Efallai nad gwneud hynny yn y feddygfa deulu yn unig, gwneud hynny drwy ymestyn oriau yn unig, yw'r ffordd fwyaf effeithiol o wneud hynny, naill ai i gleifion na'r gweithwyr proffesiynol sy'n darparu'r gwasanaeth hwnnw. Dyna wnaeth hanes yr arbrofion ei ddysgu i ni.

Patients who are seeking to access those services, who are unable to do so at a time that actually works for them, I think, may give a very, very different response to the one the First Minister has just given. But just to tease a little bit further his answer out: is he saying that part of the decision as to why you dropped this pledge was because it wasn't effective, not just in terms of its impact, but cost-effective, so the opportunity cost, the cost-effectiveness, of meeting the pledge was also a factor? Because what you said at the time, and I'm quoting your predecessor as First Minister here—. The previous First Minister said:

'There is no cost to extending GP opening hours. All that we are asking them to do is to re-jig their hours'. 

Now, my party has consistently argued one of the most effective ways to widen access to GP services is to have more GPs, and since you made this pledge about accessible hours, the number of GPs in Wales has gone down. No wonder you couldn't meet the pledge and then had to drop it.

Wouldn't you accept the need to adopt a policy of increasing GP training places to 200 a year, as the Royal College of General Practitioners has recommended, as part of a wider process of increasing our doctor numbers? In England, I noticed that—keen follower as I am of the Labour Party conference—you've committed to a 40 per cent increase in GP trainees. Isn't this another sign of Labour promising for England what it could already be doing here in Wales?

Rwy'n credu efallai y byddai cleifion sy'n ceisio cael mynediad at y gwasanaethau hynny, nad ydyn nhw'n gallu gwneud hynny ar adeg sy'n gweithio iddyn nhw mewn gwirionedd, yn rhoi ymateb gwahanol iawn, iawn i'r un y mae'r Prif Weinidog newydd ei roi. Ond er mwyn ymhelaethu rhyw fymryn pellach ar ei ymateb: a yw'n dweud mai rhan o'r penderfyniad pam y gwnaethoch chi gefnu ar yr addewid hwn oedd gan nad oedd yn effeithiol, nid yn unig o ran ei effaith ond yn gost-effeithiol, felly roedd cost y cyfle, cost-effeithiolrwydd cyflawni'r addewid hefyd yn ffactor? Oherwydd yr hyn a ddywedasoch ar y pryd, ac rwy'n dyfynnu eich rhagflaenydd fel Prif Weinidog yn y fan yma, dywedodd y Prif Weinidog blaenorol:

'Nid oes unrhyw gost i ymestyn oriau agor meddygon teulu. Y cyfan yr ydym yn gofyn iddynt ei wneud yw ailwampio eu horiau'.

Nawr, mae fy mhlaid i wedi dadlau'n gyson mai un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol o ehangu mynediad at wasanaethau meddygon teulu yw cael mwy o feddygon teulu, ac ers i chi wneud yr addewid hwn am oriau hygyrch, mae nifer y meddygon teulu yng Nghymru wedi gostwng. Nid oes rhyfedd na allech chi gyflawni'r addewid cyn gorfod cefnu arno.

Oni fyddech chi'n derbyn yr angen i fabwysiadu polisi o gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi meddygon teulu i 200 y flwyddyn, fel y mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wedi ei argymell, yn rhan o broses ehangach o gynyddu nifer ein meddygon? Yn Lloegr, sylwais—dilynwr brwd fel yr wyf i o gynhadledd y Blaid Lafur—eich bod chi wedi ymrwymo i gynnydd o 40 y cant i nifer y meddygon teulu dan hyfforddiant. Onid yw hwn yn arwydd arall o Lafur yn addo i Loegr yr hyn y gallai fod yn ei wneud eisoes yma yng Nghymru?

Well, Llywydd, two points, really: one, it's very important indeed that we focus our attention not narrowly on GPs, but on the whole of the primary care clinical team. Services that are provided to patients rely on pharmacists, on physiotherapists, on occupational therapists. All those people are members of the primary care team. They are clinically as capable as a GP of providing directly for patients in almost 80 per cent of cases. And a one-eyed focus on what GPs provide simply doesn't reflect the way in which primary care today, and in the future, needs to be provided.

But the Member will be pleased to know that this is not a matter of Wales following where England intends to go; it is a matter of England following where we have been already because he will, I know, be pleased to know that the number of GP training places filled in Wales this year is the highest it has ever been. It's not at 200 yet, but it is going up, and has gone up very significantly in the last few years. So, we have filled 155 GP training places in Wales and that's the most we have ever done. That's the result of lots of activity that has gone on in the field itself by the Welsh Government. It's a matter to be celebrated, and in that sense I agree with the point that Adam Price was making, that investing in training and bringing more people into the profession is a way of securing the long-term future of the family doctor service, where GPs lead these wider teams of clinical professionals able to provide face-to-face services in the community. And I'm sure he'll welcome the fact that we are doing better than we ever have before in having GPs in training here in Wales.

Wel, Llywydd, dau bwynt, mewn gwirionedd: un, mae'n bwysig iawn yn wir ein bod ni'n hoelio ein sylw nid yn gul ar feddygon teulu, ond ar y tîm clinigol gofal sylfaenol cyfan. Mae gwasanaethau a ddarperir i gleifion yn dibynnu ar fferyllwyr, ar ffisiotherapyddion, ar therapyddion galwedigaethol. Mae'r holl bobl hynny yn aelodau o'r tîm gofal sylfaenol. Maen ganddyn nhw'r un gallu o safbwynt clinigol â meddyg teulu i ddarparu'n uniongyrchol ar gyfer cleifion mewn bron i 80 y cant o achosion. Ac nid yw pwyslais unllygeidiog ar yr hyn y mae meddygon teulu yn ei ddarparu yn adlewyrchu'r ffordd y mae angen darparu gofal sylfaenol heddiw, ac yn y dyfodol.

Ond bydd yr Aelod yn falch o wybod nad yw hwn yn fater o Gymru yn dilyn lle mae Lloegr yn bwriadu mynd; mae'n fater o Loegr yn dilyn lle'r ydym ni wedi bod eisoes gan y bydd, mi wn, yn falch o wybod mai nifer y lleoedd hyfforddi meddygon teulu a lenwyd yng Nghymru eleni yw'r uchaf erioed. Nid yw wedi cyrraedd 200 eto, ond mae'n cynyddu, ac mae wedi cynyddu'n sylweddol iawn yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, rydym ni wedi llenwi 155 o leoedd hyfforddi meddygon teulu yng Nghymru a dyna'r mwyaf yr ydym ni erioed wedi ei wneud. Mae hynny o ganlyniad i lawer o weithgarwch sydd wedi digwydd yn y maes ei hun gan Lywodraeth Cymru. Mae'n fater i'w ddathlu, ac yn yr ystyr hwnnw rwy'n cytuno â'r pwynt yr oedd Adam Price yn ei wneud, bod buddsoddi mewn hyfforddiant a dod â mwy o bobl i mewn i'r proffesiwn yn fodd o sicrhau dyfodol hirdymor y gwasanaeth meddyg teulu, lle mae meddygon teulu yn arwain y timau ehangach hyn o weithwyr proffesiynol clinigol sy'n gallu darparu gwasanaethau wyneb yn wyneb yn y gymuned. Ac rwy'n siŵr y bydd yn croesawu'r ffaith ein bod ni'n gwneud yn well nag erioed o'r blaen o ran cael meddygon teulu yn hyfforddi yma yng Nghymru.

13:50

Diolch, Llywydd. First Minister, commuter satisfaction for train journeys in Wales stands at 71 per cent. As First Minister, are you satisfied that the people of Wales are getting the train services that they deserve?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae bodlonrwydd cymudwyr â theithiau ar drenau yng Nghymru yn 71 y cant. Fel Prif Weinidog, a ydych chi'n fodlon bod pobl Cymru yn cael y gwasanaethau trên y maen nhw'n eu haeddu?

I want to see train services in Wales improve further and faster, in line with the groundbreaking franchise that we negotiated. Transport for Wales has not been able to obtain the trains that they have ordered from companies at the speed that those companies promised. That means they have not had the rolling stock available in the first year in the way that was originally anticipated. But on 15 December this year, when the new timetable comes into effect, we will see 6,500 new places on trains in Wales, new services right across Wales, and people in Wales will see that the improvements that have started already will be accelerating fast from that day and into the rest of the franchise period.

Rwyf i eisiau gweld gwasanaethau trenau yng Nghymru yn gwella ymhellach ac yn gyflymach, yn unol â'r fasnachfraint arloesol a gytunwyd gennym. Nid yw Trafnidiaeth Cymru wedi gallu cael y trenau y maen nhw wedi eu harchebu gan gwmnïau mor gyflym ag yr addawodd y cwmnïau hynny. Mae hynny'n golygu na fu'r cerbydau ar gael ganddyn nhw yn y flwyddyn gyntaf yn y ffordd a ragwelwyd yn wreiddiol. Ond ar 15 Rhagfyr eleni, pan roddir yr amserlen newydd ar waith, byddwn yn gweld 6,500 o leoedd newydd ar drenau yng Nghymru, gwasanaethau newydd ledled Cymru, a bydd pobl yng Nghymru yn gweld y bydd y gwelliannau sydd wedi dechrau eisoes yn cyflymu'n fawr o'r diwrnod hwnnw ac i mewn i weddill cyfnod y fasnachfraint.

First Minister, the big question commuters ask themselves each morning is not, 'Am I going to get a seat on a train?' but 'Am I going to be able to get onto this train, full stop?' Across the rail network in Wales there are posters proclaiming what is coming down the track with the promised changes to the network. In 2019, Transport for Wales have said there'll be more capacity on the Valleys lines, on-board infotainment launched, and that old Pacer trains will be phased out completely. I've raised this before—that, in order to increase capacity on the Valleys lines, Transport for Wales have actually brought back trains from the 1960s, and this week we hear that the old Pacer trains will not be phased out completely and that they will continue to run in 2020.

First Minister, now that we know that this promise has been broken—and we've heard earlier how you've broken promises in other areas—can you confirm—? [Interruption.] I can hear chuntering from your colleagues—. [Interruption.] I can hear chuntering from your colleagues, but you are responsible for train services here in Wales, and therefore can you confirm when these tired old trains will be finally taken off our tracks, or are you going to stick to the line that these things can't happen overnight?

Prif Weinidog, nid 'A wyf i'n mynd i gael sedd ar drên?' yw'r cwestiwn mawr y mae cymudwyr yn ei ofyn i'w hunain bob bore, ond 'A wyf i'n mynd i allu mynd ar y trên hwn o gwbl?' Ceir posteri ar draws y rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru sy'n datgan yr hyn sy'n dod i lawr y trac gyda'r newidiadau a addawyd i'r rhwydwaith. Yn 2019, mae Trafnidiaeth Cymru wedi dweud y bydd mwy o gapasiti ar reilffyrdd y Cymoedd, cyfleusterau gwybodaeth ac adloniant yn cael eu lansio, ac y bydd hen drenau Pacer yn cael eu diddymu yn gyfan gwbl. Rwyf i wedi codi hyn o'r blaen—er mwyn cynyddu capasiti ar reilffyrdd y Cymoedd, mae Trafnidiaeth Cymru wedi ailgyflwyno trenau o'r 1960au, ac rydym ni'n clywed yr wythnos hon na fydd yr hen drenau Pacer yn cael eu diddymu'n gyfan gwbl ac y byddan nhw'n parhau i redeg yn 2020.

Prif Weinidog, nawr ein bod ni'n gwybod bod yr addewid hwn wedi ei dorri—ac rydym ni wedi clywed yn gynharach sut yr ydych chi wedi torri addewidion mewn meysydd eraill—a allwch chi gadarnhau—? [Torri ar draws.] Gallaf glywed mwmian gan eich cyd-Aelodau—. [Torri ar draws.] Gallaf glywed mwmian gan eich cyd-Aelodau, ond chi sy'n gyfrifol am wasanaethau trenau yma yng Nghymru, ac felly a allwch chi gadarnhau pryd y bydd yr hen drenau blinedig hyn yn cael eu tynnu oddi ar ein cledrau o'r diwedd, neu a ydych chi'n mynd i lynu at y stori na all y pethau hyn ddigwydd dros nos?

I've already explained to the Member, Llywydd, that there will be a 10 per cent increase in capacity for service users from 15 December, that there will be 200 additional Sunday services here in Wales, which is a 45 per cent increase on current rates, and of course we want to see that new, modern accessible rolling stock made available here in Wales. It's why, Llywydd, I was very pleased last week to meet with the chief executive and the whole of the board of CAF, the manufacturing train company that has come and set up its manufacturing facility in Newport, who will be providing trains for Welsh passengers, on Welsh lines, as a result of the franchise that we have. I'm very pleased to say to Members here that, in that meeting with the whole of the board of that major company, they came to tell us how pleased they are with the development that's happened in Newport, at the state of the factory that they've been able to create, of the commitment of the workforce that they find here in Wales, and how much they are looking forward to seeing their trains operating on lines here in Wales. Trains made in Wales, running in Wales, that's what Welsh passengers will see.

Rwyf i eisoes wedi egluro i'r Aelod, Llywydd, y bydd cynnydd o 10 y cant i'r capasiti ar gyfer defnyddwyr gwasanaeth o 15 Rhagfyr ymlaen, y bydd 200 o wasanaethau ychwanegol ar y Sul yma yng Nghymru, sy'n gynnydd o 45 y cant ar y cyfraddau presennol, ac wrth gwrs rydym ni eisiau gweld y cerbydau newydd, modern a hygyrch hynny ar gael yma yng Nghymru. Dyna pam, Llywydd, yr oeddwn i'n falch iawn yr wythnos diwethaf o gyfarfod â phrif weithredwr a bwrdd cyfan CAF, y cwmni trenau gweithgynhyrchu sydd wedi dod a sefydlu ei gyfleuster gweithgynhyrchu yng Nghasnewydd, a fydd yn darparu trenau i deithwyr Cymru, ar reilffyrdd Cymru, o ganlyniad i'r fasnachfraint sydd gennym ni. Rwy'n falch iawn o ddweud wrth yr Aelodau yn y fan yma, yn y cyfarfod hwnnw gyda bwrdd cyfan y cwmni mawr hwnnw, y daethant i ddweud wrthym ni pa mor falch ydyn nhw gyda'r datblygiad sydd wedi digwydd yng Nghasnewydd, gyda chyflwr y ffatri y maen nhw wedi gallu ei chreu, gydag ymrwymiad y gweithlu y maen nhw'n ei ganfod yma yng Nghymru, a chymaint y maen nhw'n edrych ymlaen at weld eu trenau yn gweithredu ar reilffyrdd yma yng Nghymru. Trenau sy'n cael eu gwneud yng Nghymru, yn rhedeg yng Nghymru, dyna fydd teithwyr Cymru yn ei weld.

First Minister, it's not just delays and cancellations that are afflicting train users in Wales, but some trains are not even bothering to stop at the stations they are meant to. On Saturday, a train full of people suddenly found themselves in Pontypridd after the train ran straight from Cardiff without stopping at any of the advertised stops. Despite getting up to 52 per cent more per month in subsidy compared to Arriva, Transport for Wales's overall journey satisfaction is the same as Arriva. Train punctuality, ticket price and cleanliness satisfaction are all the same, and the level of crowding remains a significant concern, with 45 per cent dissatisfied with the level of crowding on the core Valleys lines. First Minister, is it simply the case that Transport for Wales are on the wrong track when it comes to delivering train services across Wales? So, what is your Government going to do so that people can finally have access to a train service that is fit for the twenty-first century?

Prif Weinidog, nid dim ond oedi a chanslo sy'n effeithio ar ddefnyddwyr trenau yng Nghymru, ond nid yw rhai trenau hyd yn oed yn trafferthu stopio yn y gorsafoedd y maen i fod i wneud. Ddydd Sadwrn, canfu llond trên o bobl eu hunain ym Mhontypridd yn sydyn ar ôl i'r trên redeg yn syth o Gaerdydd heb stopio yn unrhyw un o'r arosfannau a hysbysebwyd. Er ei fod wedi cael hyd at 52 y cant yn fwy y mis mewn cymhorthdal o'i gymharu ag Arriva, mae lefelau bodlonrwydd cyffredinol â theithiau Trafnidiaeth Cymru yr un fath ag Arriva. Mae prydlondeb trenau, pris tocynnau a boddhad â glendid i gyd yr un fath, ac mae lefel y gorlenwi'n parhau i fod yn bryder sylweddol, gyda 45 y cant yn anfodlon â lefel y gorlenwi ar reilffyrdd craidd y Cymoedd. Prif Weinidog, a yw'n wir i ddweud bod Trafnidiaeth Cymru ar y trac anghywir o ran darparu gwasanaethau rheilffordd ledled Cymru? Felly, beth mae eich Llywodraeth yn mynd i'w wneud fel y gall pobl gael mynediad o'r diwedd at wasanaeth trenau sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain?

13:55

Well, Llywydd, the history of the last year demonstrates the legacy that Transport for Wales has had to pick up after the franchise that his party negotiated where there was no capacity at all within it for growth in passenger numbers, where rolling stock was run down and where the fleet that was passed on to Transport for Wales turned out not to be fit for the sort of service that we want to provide. Of course we want to see improvements, and the plan that we have and that Transport for Wales has, which will see those improvements happen from 15 December, will roll forward into next year and beyond, in order to make sure that people in Wales who are committed to a public transport solution to journey times here in Wales will have the service that they and we want to see.

Wel, Llywydd, mae hanes y flwyddyn ddiwethaf yn dangos yr etifeddiaeth y bu'n rhaid i Trafnidiaeth Cymru ei fabwysiadu ar ôl y fasnachfraint a gytunwyd gan ei blaid ef lle nad oedd unrhyw gapasiti o gwbl ynddi ar gyfer twf i nifer y teithwyr, lle'r oedd cerbydau yn hen a lle chanfuwyd nad oedd y fflyd a drosglwyddwyd i Trafnidiaeth Cymru yn addas ar gyfer y math o wasanaeth yr ydym ni eisiau ei ddarparu. Wrth gwrs ein bod ni eisiau gweld gwelliannau, a bydd y cynllun sydd gennym ni ac sydd gan Trafnidiaeth Cymru, a fydd yn golygu bod y gwelliannau hynny'n digwydd o 15 Rhagfyr, yn parhau i'r flwyddyn nesaf a thu hwnt, er mwyn gwneud yn siŵr bod pobl yng Nghymru sydd wedi ymrwymo i ateb trafnidiaeth cyhoeddus i amseroedd teithio yma yng Nghymru yn cael y gwasanaeth y maen nhw a ninnau eisiau ei weld.

Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.

Diolch, Llywydd. You pronounced yesterday that Spain should be suspended from the EU, so I'd like to ask the First Minister about his position. The Welsh Government has a Minister for international relations, although these are not devolved, and it’s a socialist Prime Minister in Spain who asked us to respect the independent judicial decisions of their Supreme Court. Here, we're told by Labour Members that our Prime Minister should be sent to prison for contempt if he seeks to deliver on our EU referendum in ways of which our Supreme Court might not approve. Isn't it about time we backed our democracy and our referendum result by voting to leave the EU, rather than looking to overturn constitutional and judicial arrangements in Spain and the EU?

Diolch, Llywydd. Datganwyd gennych ddoe y dylai Sbaen gael ei gwahardd o'r UE, felly hoffwn holi'r Prif Weinidog am ei safbwynt. Mae gan Lywodraeth Cymru Weinidog cysylltiadau rhyngwladol, er nad yw'r rhain wedi eu datganoli, a Phrif Weinidog sosialaidd yn Sbaen a ofynnodd i ni barchu penderfyniadau barnwrol annibynnol eu Goruchaf Lys. Yn y fan yma, dywedir wrthym gan Aelodau Llafur y dylid anfon ein Prif Weinidog ni yn y DU i'r carchar am ddirmyg os yw'n ceisio gweithredu ein refferendwm ar yr UE mewn ffyrdd efallai nad yw ein Goruchaf Lys yn eu cymeradwyo. Onid yw'n bryd i ni gefnogi ein democratiaeth a chanlyniad ein refferendwm drwy bleidleisio i adael yr UE, yn hytrach na cheisio gwrthdroi trefniadau cyfansoddiadol a barnwrol yn Sbaen a'r UE?

I'm not quite sure which point the Member is asking me to address in that. I'll start with his first point, although I'm reluctant always to be drawn into responsibilities which neither this institution nor I as its First Minister exercise. But I think it is rightly a matter of concern to any of us to see democratically elected politicians who have gone peacefully about their responsibilities, whose response is not dialogue and discussion but the use of the criminal law. And I think we're rightly concerned about that. If that was the main point of his question, then I've expressed my view on it. In relation to his points about Brexit, we've rehearsed those exhaustively here on the floor of the Assembly, and he’s aware of my position on that.

Nid wyf i'n hollol siŵr pa bwynt y mae'r Aelod yn gofyn i mi roi sylw iddo yn hynny o beth. Dechreuaf gyda'i bwynt cyntaf, er fy mod i'n amharod bob amser i gael fy nhynnu i gyfrifoldebau nad yw'r sefydliad hwn na minnau fel ei Brif Weinidog yn eu harfer. Ond rwy'n credu ei fod yn fater o bryder i unrhyw un ohonom, yn gwbl briodol, gweld gwleidyddion a etholwyd yn ddemocrataidd sy'n cyflawni eu cyfrifoldebau yn heddychlon, nad deialog a thrafodaeth yw eu hymateb ond defnyddio'r gyfraith droseddol. Ac rwy'n credu ein bod ni'n pryderu'n briodol am hynny. Os mai dyna oedd prif bwynt ei gwestiwn, yna rwyf i wedi mynegi fy marn arno. O ran ei bwyntiau ar Brexit, rydym ni wedi trafod y rheini'n gynhwysfawr ar lawr y Cynulliad, ac mae'n ymwybodol o'm safbwynt i ar hynny.

I thank the First Minister for his partial response. What is extraordinary is the number of people in this Chamber and beyond who look to and expect the European Union to intervene as if it were a supporter of democratic national self-determination, when the reality is it will no more welcome a vote on national independence in Catalonia than it did our vote on 23 June 2016.

I would associate myself with some of the remarks that the First Minister made initially, and I think it is the case that our constitutional arrangements have worked better in respect of Scotland and the referendum they held there, than Spain’s have in respect of Catalonia. Unfortunately, not all in the Scottish National Party agree with the legal and constitutional approach taken so far continuing. Some want an SNP Scottish Government not to bother with a second referendum and just declare independence; others think they should hold a second referendum without a second section 30 order from the UK Government. Ultimately, if a Scottish Government were to seek to hold such an illegal referendum, or perhaps a future Welsh Government, isn't prison for contempt ultimately our last line of constitutional defence?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ymateb rhannol. Yr hyn sy'n anhygoel yw nifer y bobl yn y Siambr hon a thu hwnt sy'n edrych i'r Undeb Ewropeaidd ymyrryd ac yn disgwyl iddo wneud hynny fel pe byddai'n gefnogwr o hunan-benderfyniad democrataidd cenedlaethol, pan mewn gwirionedd na fydd yn croesawu pleidlais ar annibyniaeth genedlaethol yng Nghatalonia ddim mwy nag y gwnaeth groesawu ein pleidlais ni ar 23 Mehefin 2016.

Byddwn yn cysylltu fy hun â rhai o'r sylwadau a wnaeth y Prif Weinidog i ddechrau, a chredaf ei bod yn wir bod ein trefniadau cyfansoddiadol wedi gweithio'n well o ran yr Alban a'r refferendwm a gynhaliwyd ganddyn nhw yno, nag y mae Sbaen wedi ei wneud o ran Catalonia. Yn anffodus, nid yw pawb ym Mhlaid Genedlaethol yr Alban yn cytuno â'r dull cyfreithiol a chyfansoddiadol a ddilynwyd hyd yn hyn. Mae rhai eisiau i Lywodraeth SNP yr Alban beidio â thrafferthu gydag ail refferendwm a mynd ati i ddatgan annibyniaeth; mae eraill yn meddwl y dylen nhw gynnal ail refferendwm heb ail orchymyn adran 30 gan Lywodraeth y DU. Yn y pen draw, pe byddai Llywodraeth yr Alban yn ceisio cynnal refferendwm anghyfreithlon o'r fath, neu Lywodraeth Cymru yn y dyfodol o bosibl, onid yw'n wir mai carchar am ddirmyg yw ein rheng olaf o amddiffyniad cyfansoddiadol yn y pen draw?

Well, Llywydd, there are so many stretches in the argument that the Member has made that I lost my way in it very early on. As far the European Union is concerned, many of us in this Chamber, because of the history of our membership, do look to the European Union for protections in the environmental field, for protections for workers, for protections for citizens and consumers. Of course we do, because it is through our membership of the European Union that we enjoy today so many of those rights that otherwise would not have been afforded to us. But does that mean that we think that the European Union is perfect in every way? Of course not.

In the week leading up to the last referendum, I shared a platform with the leader of Plaid Cymru here, where we both spoke on the platform of 'remain to reform', and the reform agenda for the European Union is real amongst those of us who support the European Union. Of course it doesn't do everything in every way as we would wish to see it, but that does not mean at all that we would be prepared to turn our backs on the very real gains that Welsh citizens have had as a result of our membership of the European Union and which now are very significantly at risk.

Wel, Llywydd, mae cymaint o ddychymyg yn y ddadl y mae'r Aelod wedi ei gwneud fel fy mod i wedi colli fy ffordd ynddi yn gynnar iawn. Cyn belled ag y mae'r Undeb Ewropeaidd yn y cwestiwn, mae llawer ohonom ni yn y Siambr hon, oherwydd hanes ein haelodaeth, yn edrych i'r Undeb Ewropeaidd am amddiffyniadau yn y maes amgylcheddol, am amddiffyniadau i weithwyr, am amddiffyniadau i ddinasyddion a defnyddwyr. Wrth gwrs ein bod ni, oherwydd drwy ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd yr ydym ni'n mwynhau cynifer o'r hawliau hynny heddiw na fydden nhw fel arall wedi eu rhoi i ni. Ond a yw hynny'n golygu ein bod ni'n credu bod yr Undeb Ewropeaidd yn berffaith ym mhob ffordd? Nac ydy wrth gwrs.

Yn yr wythnos yn arwain at y refferendwm diwethaf, rhannais lwyfan gydag arweinydd Plaid Cymru yn y fan yma, pryd y siaradodd y ddau ohonom ni ar lwyfan 'aros i ddiwygio', ac mae'r agenda ddiwygio ar gyfer yr Undeb Ewropeaidd yn bodoli ymhlith y rhai hynny ohonom ni sy'n cefnogi'r Undeb Ewropeaidd. Wrth gwrs nid yw'n gwneud popeth ym mhob ffordd fel y byddem ni'n dymuno ei weld, ond nid yw hynny'n golygu o gwbl y byddem ni'n barod i droi ein cefnau ar yr enillion gwirioneddol y mae dinasyddion Cymru wedi eu cael o ganlyniad i'n haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd ac sydd mewn perygl sylweddol iawn erbyn hyn.

14:00
Brexit
Brexit

3. Pa drafodaethau am Brexit y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Phrif Weinidog y DU yn ystod y mis diwethaf? OAQ54536

3. What discussions about Brexit has the First Minister had with the UK Prime Minister over the last month? OAQ54536

Llywydd, no such discussions have taken place with the Prime Minister over the last month.

Llywydd, nid oes unrhyw drafodaethau o'r fath wedi cael eu cynnal gyda Phrif Weinidog y DU yn ystod y mis diwethaf.

Does the First Minister share my concern that that shows a complete contempt for the people of Wales, for this institution and the Government that springs from it? Doesn't it show that the current Prime Minister is interested in England and in nowhere else? We know that the Conservative Party membership, if we believe the opinion polls, care more about Brexit than the union. And indeed, an essay question, I'm told, in Cardiff University now will soon be, 'Is the Conservative and Unionist Party still both of those things?' So, does he not agree that it shows contempt for this Government that the Prime Minister is not engaged with it? And does he also agree that the current constitutional settlement is broken? There needs to be a new relationship between the nations of these isles. We need to make sure that there is better and more equal respect, so that a Prime Minister of the UK cannot ignore the people of Wales, Scotland and Northern Ireland in the future.

A yw'r Prif Weinidog yn rhannu fy mhryder bod hynny'n dangos dirmyg llwyr tuag at bobl Cymru, y sefydliad hwn a'r Llywodraeth sy'n deillio ohono? Onid yw'n dangos bod gan Brif Weinidog presennol y DU ddiddordeb yn Lloegr ac nid mewn unman arall? Rydym ni'n gwybod bod aelodaeth y Blaid Geidwadol, os ydym ni'n credu'r polau piniwn, yn poeni mwy am Brexit na'r undeb. Ac yn wir, cwestiwn traethawd, rwy'n clywed, ym Mhrifysgol Caerdydd yn fuan fydd, 'A yw'r Blaid Geidwadol ac Unoliaethol yn dal i fod y ddau beth hynny?' Felly, onid yw'n cytuno ei bod yn dangos dirmyg tuag at y Llywodraeth hon nad yw Prif Weinidog y DU yn ymgysylltu â hi? Ac a yw hefyd yn cytuno bod y setliad cyfansoddiadol presennol wedi torri? Mae angen cael perthynas newydd rhwng gwledydd yr ynysoedd hyn. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod parch gwell a mwy cyfartal, fel na all Prif Weinidog y DU anwybyddu pobl Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn y dyfodol.

Llywydd, I agree with Carwyn Jones that it is surely remarkable, now having been in office for a number of months, that the Prime Minister has failed to call a single meeting of the Joint Ministerial Committee plenary. When Mrs May was Prime Minister, she held such a plenary here in Cardiff. The new Prime Minister, having embarked on his imperial tour of England, Wales and Scotland then, has never been seen since.

The point that the Member makes about the need for new relationships—better, equal, respectful relationships—lies at the heart of a document that the Welsh Government has published, and which I will make a statement on later this afternoon. Because that seeks to entrench those arrangements so that they are not at the whim of an individual, so that one Prime Minister respects them and the next Prime Minister takes no notice of them.

Given the state of our relationships with the European Union, given the fact that there are clear and significant devolved responsibilities at stake in those discussions, it is utterly remarkable that the JMC has not been called together, despite requests from me and from Nicola Sturgeon that that should take place. And it is, I'm sorry to say, a sign of the way in which the current Prime Minister is prepared to neglect fundamentally important responsibilities about the future of the United Kingdom, while he pursues instead the various chimeras that he has put in front of us in relation to a future arrangement with the European Union.

Llywydd, rwy'n cytuno â Carwyn Jones ei bod hi'n sicr yn rhyfeddol, ar ôl bod yn y swydd ers nifer o fisoedd erbyn hyn, bod Prif Weinidog y DU wedi methu â galw un cyfarfod llawn o Gyd-bwyllgor y Gweinidogion. Pan yr oedd Mrs May yn Brif Weinidog y DU, cynhaliodd gyfarfod llawn o'r fath yn y fan yma yng Nghaerdydd. Nid yw Prif Weinidog newydd y DU, ar ôl cychwyn ar ei daith imperialaidd o amgylch Lloegr, Cymru a'r Alban bryd hynny, erioed wedi cael ei weld ers hynny.

Mae'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud am yr angen am berthynas newydd—perthynas well, gyfartal a pharchus—wrth wraidd dogfen y mae Llywodraeth Cymru wedi ei chyhoeddi, ac y byddaf yn gwneud datganiad arni yn ddiweddarach y prynhawn yma. Oherwydd mae honno'n ceisio ymwreiddio'r trefniadau hynny fel nad ydyn nhw ar fympwy unigolyn, fel bod un Prif Weinidog y DU yn eu parchu ac nad yw Prif Weinidog nesaf y DU yn cymryd unrhyw sylw ohonynt.

O ystyried cyflwr ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd, o ystyried y ffaith bod cyfrifoldebau datganoledig eglur a sylweddol yn y fantol yn y trafodaethau hynny, mae'n gwbl ryfeddol nad yw Cydbwyllgor y Gweinidogion wedi cael ei alw ynghyd, er gwaethaf ceisiadau gennyf i a chan Nicola Sturgeon y dylai hynny ddigwydd. Ac mae'n ddrwg gen i ddweud ei fod yn arwydd o'r ffordd y mae Prif Weinidog presennol y DU yn barod i esgeuluso cyfrifoldebau sylfaenol bwysig ynghylch dyfodol y Deyrnas Unedig, tra ei fod yn hytrach yn mynd ar drywydd y gwahanol fathau o freuddwydion gwrach y mae wedi eu rhoi o'n blaenau o ran trefniant gyda'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol.

I heard the references to contempt. What about contempt for the views of the people of Wales who voted to leave the European Union and the neglect that your Government has shown to supporting the UK Government's efforts to deliver on the outcome of that referendum by supporting the UK Prime Minister in delivering Brexit by 31 October? And I have to say, what sort of advice would you be able to give the UK Prime Minister about Brexit, given that your party has got at least three positions on the matter? On the one hand, you've got Jeremy Corbyn's position, which seems to be, 'Let's have a general election, then a referendum, and I'll tell you how to campaign once we've gotten there.' On the other hand, you've got the Welsh Government's position, which seems to be, at least it was last week, that there should be a referendum and then you will campaign to remain, no matter what sort of deal a Jeremy Corbyn Government might bring back from Brussels. And you also, of course, have a division within the Welsh Government, with Jeremy, on your front bench—the other Jeremy, if we can call him that—your Brexit Minister, who has made it quite clear that his view is that there ought to be a referendum before the next general election. So, what position does the Welsh Government and the Labour Party actually have on Brexit, and how on earth do you think that that's useful in any sort of conversation you might have with the UK Prime Minister?

Clywais y cyfeiriadau at ddirmyg. Beth am ddirmyg tuag at farn pobl Cymru a bleidleisiodd i adael yr Undeb Ewropeaidd a'r esgeulustod y mae eich Llywodraeth chi wedi ei ddangos i gefnogi ymdrechion Llywodraeth y DU i gyflawni canlyniad y refferendwm hwnnw trwy gefnogi Prif Weinidog y DU i gyflawni Brexit erbyn 31 Hydref? Ac mae'n rhaid i mi ddweud, pa fath o gyngor fyddech chi'n gallu ei roi i Brif Weinidog y DU ar Brexit, o gofio bod gan eich plaid o leiaf dri safbwynt ar y mater? Ar y naill law, mae gennych chi safbwynt Jeremy Corbyn, sef, mae'n ymddangos, 'Gadewch i ni gael etholiad cyffredinol, yna refferendwm, a dywedaf wrthych chi sut i ymgyrchu ar ôl i ni gyrraedd y fan honno.' Ar y llaw arall, mae gennych chi safbwynt Llywodraeth Cymru, sy'n ymddangos, yr wythnos diwethaf o leiaf, i bob golwg, y dylid cynnal refferendwm ac yna byddwch yn ymgyrchu i aros, ni waeth pa fath o gytundeb y gallai Llywodraeth Jeremy Corbyn ddychwelyd ag ef o Frwsel. Ac mae gennych chi raniad hefyd, wrth gwrs, o fewn Llywodraeth Cymru, gyda Jeremy, ar eich mainc flaen—y Jeremy arall, os cawn ni ei alw'n hynny—eich Gweinidog Brexit, sydd wedi ei gwneud yn gwbl eglur mai ei farn ef yw y dylai fod refferendwm cyn yr etholiad cyffredinol nesaf. Felly, beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru a'r Blaid Lafur ar Brexit mewn gwirionedd, a sut ar wyneb y ddaear ydych chi'n credu bod hynny'n ddefnyddiol mewn unrhyw fath o sgwrs y gallech chi ei chael gyda Phrif Weinidog y DU?

14:05

Llywydd, for months and months after the referendum of 2016, the Welsh Government worked with Plaid Cymru here to put forward a way of leaving the European Union that would have defended our economy and jobs. We published it in 'Securing Wales' Future'. It was predicated on leaving the European Union, but it showed a way of doing it that would not have sacrificed Welsh jobs, Welsh firms and Welsh communities. For month after month, we attempted to persuade the UK Government to agree with that prospectus, and it was only when it became completely clear that there was no chance at all of persuading the UK Government of a form of Brexit that would have defended Welsh interests that we decided that it was no longer possible to go on credibly advocating for that position.

The way in which we respect people who voted to leave the European Union—and it is very important to respect people who take a different point of view on this most divisive issue—the way that we respect those people's view is to say that the time has come when the decision should go back into their hands and the hands of other citizens. There is nothing disrespectful in a democracy about saying to people that we would like them to have the opportunity to resolve this highly divisive matter. And our policy as a Welsh Government has been clear since the early summer: the decision should go back into the hands of citizens. When that chance comes, the Welsh Government will campaign to remain. And we do that as well out of respect for people who take a different view from us, because we have come to the conclusion, from everything that we have seen, that there is no deal better than the deal we have now, which is the deal we have through membership of the European Union. That is the best way in which Welsh families and Welsh futures can be best fashioned. We will make that case, and we will make it in a way that is respectful, both of people who want to remain in the European Union and people who take a different view. But you don't respect people by not telling them the honest position that you have come to, and everything that I have seen leads me to that conclusion—difficult as it can be in some places, where people don't agree, but I'm not prepared to go out and say to people in Wales anything other than the truth as I see it. Other people will have other truths, and a referendum will allow them to express their view as well. That's why we have reached the position we have, and I think it is respectful of all views that exist on this matter.

Llywydd, am fisoedd a misoedd ar ôl refferendwm 2016, gweithiodd Llywodraeth Cymru gyda Phlaid Cymru yn y fan yma i gyflwyno ffordd o adael yr Undeb Ewropeaidd a fyddai wedi amddiffyn ein heconomi a'n swyddi. Fe'i cyhoeddwyd gennym yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Roedd yn seiliedig ar adael yr Undeb Ewropeaidd, ond yn dangos ffordd o wneud hynny na fyddai wedi aberthu swyddi yng Nghymru, cwmnïau Cymru a chymunedau Cymru. Am fis ar ôl mis, ceisiasom berswadio Llywodraeth y DU i gytuno â'r prosbectws hwnnw, a dim ond pan ddaeth yn gwbl eglur nad oedd unrhyw siawns o gwbl o bersawdio Llywodraeth y DU o ffurf ar Brexit a fyddai wedi amddiffyn buddiannau Cymru y gwnaethom ni benderfynu nad oedd yn bosibl parhau i hyrwyddo'r safbwynt hwnnw gyda hygrededd mwyach.

Y ffordd yr ydym ni'n parchu pobl a bleidleisiodd i adael yr Undeb Ewropeaidd—ac mae'n bwysig iawn parchu pobl sy'n arddel gwahanol safbwynt ar y mater hynod rwygol hwn—y ffordd yr ydym ni'n parchu safbwynt y bobl hynny yw dweud bod yr amser wedi dod pan ddylai'r penderfyniad ddychwelyd i'w dwylo nhw ac i ddwylo dinasyddion eraill. Nid oes unrhyw beth yn amharchus mewn democratiaeth ynghylch dweud wrth bobl yr hoffem iddyn nhw gael y cyfle i ddatrys y mater hynod rwygol hwn. Ac mae ein polisi ni fel Llywodraeth Cymru wedi bod yn eglur ers dechrau'r haf: dylai'r penderfyniad ddychwelyd i ddwylo dinasyddion. Pan ddaw'r cyfle hwnnw, bydd Llywodraeth Cymru yn ymgyrchu i aros. Ac rydym ni'n gwneud hynny hefyd gyda pharch at bobl sy'n arddel gwahanol safbwynt i ni, oherwydd rydym ni wedi dod i'r casgliad, o bopeth yr ydym ni wedi ei weld, nad oes unrhyw gytundeb gwell na'r cytundeb sydd gennym ni nawr, sef y cytundeb sydd gennym ni drwy aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd. Dyna'r ffordd orau y gellir sicrhau dyfodol teuluoedd Cymru a dyfodol Cymru. Byddwn yn dadlau'r achos hwnnw, a byddwn yn ei ddadlau mewn ffordd sy'n barchus, tuag at bobl sydd eisiau aros yn yr Undeb Ewropeaidd a phobl sydd â barn wahanol. Ond nid ydych chi'n parchu pobl trwy beidio â dweud wrthyn nhw beth yw'r safbwynt onest yr ydych chi wedi ei fabwysiadu, ac mae popeth yr wyf i wedi ei weld yn fy arwain at y casgliad hwnnw—anodd fel y mae'n gallu bod mewn rhai lleoedd, lle nad yw pobl yn cytuno, ond nid wyf i'n barod i fynd allan a dweud wrth bobl yng Nghymru unrhyw beth heblaw'r gwir fel yr wyf i'n ei weld. Bydd gan bobl eraill wirioneddau eraill, a bydd refferendwm yn caniatáu iddyn nhw fynegi eu barn hwythau hefyd. Dyna pam yr ydym ni wedi mabwysiadu'r safbwynt sydd gennym ni, ac rwy'n credu ei fod yn parchu'r holl safbwyntiau sy'n bodoli ar y mater hwn.

Blaenoriaethau Gwario ar gyfer Merthyr Tudful a Rhymni
Spending Priorities for Merthyr Tydfil and Rhymney

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am flaenoriaethau gwario Llywodraeth Cymru ar gyfer Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ54537

4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's spending priorities for Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ54537

I thank the Member for that. We are committed to investing in public services, businesses and communities across Wales, including Merthyr Tydfil and Rhymney. In Merthyr, we have invested over £2 million through the social housing grant in the current financial year, £225 million for improvements to Prince Charles Hospital, and we have committed £42.5 million to band B of the twenty-first century schools programme.

Diolchaf i'r Aelod am hynna. Rydym ni wedi ymrwymo i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus, busnesau a chymunedau ledled Cymru, gan gynnwys ym Merthyr Tudful a Rhymni. Ym Merthyr, rydym ni wedi buddsoddi dros £2 filiwn drwy'r grant tai cymdeithasol yn y flwyddyn ariannol bresennol, £225 miliwn ar gyfer gwelliannau yn Ysbyty'r Tywysog Siarl, ac rydym ni wedi ymrwymo £42.5 miliwn i fand B rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.

Thank you for that answer, First Minister. I know that a number of those core priorities are important to the well-being of my constituents, particularly in the areas of health, housing and social care, but can I focus my supplementary question on the needs of the local economy? We know that there has recently been some bad economic news about job losses in the town, but I also know of companies that continue to recruit and have plans for expansion. So, for example, we saw recently the opening of Sharp Clinical Services in Rhymney last week. General Dynamics Land Systems UK is now recruiting more staff, and we see the success of major tourist attractions like BikePark Wales and Rock UK. And in each of those cases, Welsh Government has been a big help in delivering investment and jobs in my constituency. But with some of the economic uncertainties that we're currently facing, would you agree that Welsh Government investment in our transport network, including the completion of the dualling of the Heads of the Valleys road from Dowlais to Hirwaun, the new bus station now under construction in Merthyr Tydfil, reregulation of bus services and investing in the rail and metro system, must be amongst Welsh Government's spending priorities, because it's those transport solutions that will be the vital underpinning of the economy of Merthyr Tydfil and Rhymney, and the wider Valleys communities?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Gwn fod nifer o'r blaenoriaethau craidd hynny'n bwysig i les fy etholwyr, yn enwedig ym meysydd iechyd, tai a gofal cymdeithasol, ond a gaf i ganolbwyntio fy nghwestiwn atodol ar anghenion yr economi leol? Rydym ni'n gwybod y bu rhywfaint o newyddion economaidd drwg yn ddiweddar am golli swyddi yn y dref, ond gwn hefyd am gwmnïau sy'n parhau i recriwtio ac sydd â chynlluniau i ehangu. Felly, er enghraifft, agorwyd Sharp Clinical Services yn Rhymni yr wythnos diwethaf. Mae General Dynamics Land Systems UK bellach yn recriwtio mwy o staff, a gwelwn lwyddiant atyniadau twristaidd mawr fel BikePark Wales a Rock UK. Ac ym mhob un o'r achosion hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gymorth mawr i sicrhau buddsoddiad a swyddi yn fy etholaeth i. Ond gyda rhywfaint o'r ansicrwydd economaidd sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd, a fyddech chi'n cytuno bod buddsoddiad Llywodraeth Cymru yn ein rhwydwaith trafnidiaeth, gan gynnwys cwblhau'r gwaith o ddeuoli ffordd Blaenau'r Cymoedd o Ddowlais i Hirwaun, yr orsaf fysiau newydd sy'n cael ei hadeiladu ym Merthyr Tudful erbyn hyn, ail-reoleiddio gwasanaethau bysiau a buddsoddi yn y system rheilffyrdd a metro ymhlith blaenoriaethau gwario Llywodraeth Cymru, oherwydd yr atebion trafnidiaeth hynny fydd y sail hanfodol i economi Merthyr Tudful a Rhymni, a chymunedau ehangach y Cymoedd?

14:10

Llywydd, of course Dawn Bowden is right that investment in infrastructure is fundamental to a modern and successful economy. That's why we are so committed to making sure that we get maximum value out of the current round of EU funding programmes, with everything that that will do for Merthyr and Rhymney. We are going to spend £21.1 million to improve the Merthyr railway line, we're going to spend £19.5 million to improve the Rhymney line, and all of that comes from the 2014-20 EU funding programme. Alongside transport infrastructure of that sort, we need a digital infrastructure, and that's why we're investing £7.6 million in the superfast broadband infrastructure for the constituency that the Member represents.

The economy is, of course, fundamental to the future of the constituency. We have mobilised all the help that we can for those companies that find themselves in difficulty, but as we've said on the floor of the Assembly before, every week in Wales thousands of jobs are lost but thousands of jobs are created, and Merthyr Tydfil particularly has been a place in recent years where the economy has been thriving and, with support from the Welsh Government, will go on doing so into the future.

Llywydd, wrth gwrs bod Dawn Bowden yn iawn bod buddsoddi mewn seilwaith yn hanfodol i economi fodern a llwyddiannus. Dyna pam yr ydym ni mor ymrwymedig i sicrhau ein bod ni'n cael y gwerth gorau posibl o rownd bresennol rhaglenni ariannu'r UE, gyda phopeth y bydd hynny'n ei wneud i Ferthyr a Rhymni. Rydym ni'n mynd i wario £21.1 miliwn i wella rheilffordd Merthyr, rydym ni'n mynd i wario £19.5 miliwn i wella rheilffordd Rhymni, ac mae hynny i gyd yn dod o raglen ariannu 2014-20 yr UE. Ynghyd â seilwaith trafnidiaeth o'r math hwnnw, mae angen seilwaith digidol arnom ni, a dyna pam yr ydym ni'n buddsoddi £7.6 miliwn yn y seilwaith band eang cyflym iawn ar gyfer yr etholaeth y mae'r Aelod yn ei chynrychioli.

Mae'r economi, wrth gwrs, yn hanfodol i ddyfodol yr etholaeth. Rydym ni wedi sicrhau'r holl gymorth y gallwn ei roi i'r cwmnïau hynny sy'n eu canfod eu hunain mewn trafferthion, ond fel yr ydym ni wedi ei ddweud ar lawr y Cynulliad o'r blaen, collir miloedd o swyddi bob wythnos yng Nghymru ond mae miloedd o swyddi yn cael eu creu, ac mae Merthyr Tudful yn arbennig wedi bod yn fan yn y blynyddoedd diwethaf lle mae'r economi wedi bod yn ffynnu, a chyda chymorth gan Lywodraeth Cymru bydd yn parhau i wneud hynny yn y dyfodol.

First Minister, concerns have been raised that your Government has decided to cut spending on the free swimming initiative by £1.5 million from next April. As a result, some people aged over 60 may not be able to access their usual session and may need to pay a subsidised amount for swimming sessions. Given the health and recreation benefits of free swimming for over-60s, how will you ensure that these benefits will continue to be enjoyed, especially by people living in deprived areas and communities such as Merthyr Tydfil and Rhymney? Thank you.

Prif Weinidog, mae pryderon wedi cael eu mynegi bod eich Llywodraeth wedi penderfynu torri gwariant ar y fenter nofio am ddim £1.5 miliwn o fis Ebrill nesaf ymlaen. O ganlyniad, efallai na fydd rhai pobl dros 60 oed yn gallu cael mynediad at eu sesiwn arferol ac efallai y bydd angen iddyn nhw dalu swm cymorthdaledig am sesiynau nofio. O ystyried manteision iechyd a hamdden nofio am ddim i bobl dros 60 oed, sut y gwnewch chi sicrhau y bydd y manteision hyn yn parhau i gael eu mwynhau, yn enwedig gan bobl sy'n byw mewn ardaloedd a chymunedau difreintiedig fel Merthyr Tudful a Rhymni? Diolch.

Llywydd, the Member may know that the most recent analysis of the free swimming scheme demonstrated that only 6 per cent of the population over 60 in Wales was taking advantage of free swimming. So, 94 per cent of the potential population were getting no benefit from it at all. That is why we have agreed with Sport Wales a new approach through local authorities to providing free swimming, which is explicitly directed to ensure that people in less well-off communities will have more opportunities to enjoy free swimming than in the past. That does involve some reform of the programme, but if you have a programme that is reaching only 6 per cent of its intended audience—if that isn't grounds for reform, I really don't know what would be.

Llywydd, efallai fod yr Aelod yn gwybod bod y dadansoddiad diweddaraf o'r cynllun nofio am ddim wedi dangos mai dim ond 6 y cant o'r boblogaeth dros 60 oed yng Nghymru oedd yn manteisio ar nofio am ddim. Felly, nid oedd 94 y cant o'r boblogaeth bosibl yn cael unrhyw fudd ohono o gwbl. Dyna pam ein bod ni wedi cytuno ar ddull newydd gyda Chwaraeon Cymru trwy awdurdodau lleol o ddarparu nofio am ddim, sydd wedi ei gyfeirio'n benodol at sicrhau y bydd pobl mewn cymunedau llai cefnog yn cael mwy o gyfleoedd i fwynhau nofio am ddim nag yn y gorffennol. Mae hynny'n golygu diwygio rhywfaint ar y rhaglen, ond os oes gennych chi raglen sy'n cyrraedd dim ond 6 y cant o'i chynulleidfa arfaethedig—os nad yw honno'n sail ar gyfer diwygio, nid wyf i'n gwybod beth fyddai.

Diolch, Llywydd. First Minister, after the Plaid Cymru conference, what assessment have you made of the financial impact that—?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ar ôl cynhadledd Plaid Cymru, pa asesiad ydych chi wedi ei wneud o'r effaith ariannol y mae—?

You need to ask the question on the order paper. 

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn.

Ask the question on the order paper—the question you've tabled.

Gofynnwch y cwestiwn ar y papur trefn—y cwestiwn a gyflwynwyd gennych.

You need to read out the question you've tabled; that wasn't the question you tabled.

Mae angen i chi ddarllen y cwestiwn yr ydych chi wedi ei gyflwyno; nid dyna'r cwestiwn a gyflwynwyd gennych chi.

Effaith Ariannol Annibyniaeth
The Financial Impact of Independence

5. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r effaith ariannol y byddai annibyniaeth o weddill y DU yn ei chael ar Gymru? OAQ54510

5. What assessment has the First Minister made of the financial impact that independence from the rest of the UK would have on Wales? OAQ54510

I thank the Member for that question. In 2017-18, the gap between taxes raised in Wales and public spending for the benefit of Welsh people stood at £13.7 billion. That gap is filled through our membership of the United Kingdom.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Yn 2017-18, £13.7 biliwn oedd y bwlch rhwng trethi a godwyd yng Nghymru a gwariant cyhoeddus er budd pobl Cymru. Mae'r bwlch hwnnw'n cael ei lenwi drwy ein haelodaeth o'r Deyrnas Unedig.

I thank you for that, First Minister. Given that the UK national debt is around £2 trillion, which, of course, is not an English-only debt—. So, with one in 20 people in the UK living in Wales, that would make Wales's share of that debt £100 billion, with a daily interest of £7 million. Does this not make the case for independence a little less desirable than that which was espoused so jubilantly in Swansea's Grand Hotel?

Diolchaf i chi am hynna, Prif Weinidog. O gofio mai oddeutu £2 driliwn yw dyled genedlaethol y DU, nad yw, wrth gwrs, yn ddyled i Loegr yn unig—. Felly, gydag un o bob 20 o bobl yn y DU yn byw yng Nghymru, byddai hynny'n gwneud cyfran Cymru o'r ddyled honno yn £100 biliwn, gyda llog dyddiol o £7 miliwn. Onid yw hyn yn gwneud y ddadl dros annibyniaeth ychydig yn llai dymunol na'r hyn a arddelwyd mewn ffordd mor orfoleddus yng Ngwesty'r Grand yn Abertawe?

14:15

Well, Llywydd, what the Member does is to identify one in what would be a much larger and even more complicated pattern that would have to be addressed were Wales to be independent from the rest of the United Kingdom. The answer I gave originally shows the gap that is currently filled through UK resources here in Wales. There are fiscal transfers between the UK and Wales worth £4,000 per head of the Welsh population every year. That money would have to be found from somewhere. But the questions are not for me to answer, Llywydd. The questions are to be answered by those people who make this proposition, and, if they expect their proposition to be taken seriously, then they will be expected to provide serious answers to these questions.

Wel, Llywydd, yr hyn y mae'r Aelod yn ei wneud yw nodi un peth yn yr hyn a fyddai'n batrwm llawer mwy a mwy cymhleth fyth y byddai'n rhaid mynd i'r afael ag ef pe byddai Cymru'n annibynnol ar weddill y Deyrnas Unedig. Mae'r ateb a roddais yn wreiddiol yn dangos y bwlch sy'n cael ei lenwi ar hyn o bryd drwy adnoddau'r DU yma yng Nghymru. Ceir trosglwyddiadau cyllidol rhwng y DU a Chymru gwerth £4,000 y pen o boblogaeth Cymru bob blwyddyn. Byddai'n rhaid dod o hyd i'r arian hwnnw o rywle. Ond nid fy lle i yw ateb y cwestiynau, Llywydd. Cyfrifoldeb y rhai sy'n gwneud y cynnig hwn yw ateb y cwestiynau, ac, os ydyn nhw'n disgwyl i'w cynnig gael ei gymryd o ddifrif, yna bydd disgwyl iddyn nhw gynnig atebion difrifol i'r cwestiynau hyn.

Well, it's an interesting question by Dave Rowlands. I could hear supporters of Welsh independence clamouring that they don't care about the financial impact of independence: they just want their country back. Well, where have we heard that—[Interruption.] Where have we heard that before? [Interruption.] First Minister, your own statistics—[Interruption.] 

Wel, mae'n gwestiwn diddorol gan Dave Rowlands. Gallwn glywed cefnogwyr annibyniaeth Cymru yn gweiddi'n frwd nad ydyn nhw'n poeni am effaith ariannol annibyniaeth: maen nhw eisiau eu gwlad yn ôl. Wel, ble'r ydym ni wedi clywed hynny— [Torri ar draws.] Ble'r ydym ni wedi clywed hynny o'r blaen? [Torri ar draws.] Prif Weinidog, mae eich ystadegau chi eich hun—[Torri ar draws.]

You're making it up, aren't you?

Rydych chi'n adrodd stori ffug, onid ydych chi?

You don't need to listen to people—[Interruption.]—not on their feet. You carry on to ask your question.

Nid oes angen i chi wrando ar bobl—[Torri ar draws.]—nad ydyn nhw ar eu traed. Ewch ymlaen i ofyn eich cwestiwn.

I'm surprised they weren't more worked up listening to the original question, but there we are. First Minister, isn't the reality of the situation—? You gave some very good statistics there, but isn't the reality of the situation that, day-by-day, Wales is steadily growing increasingly financially autonomous as a part of the United Kingdom, and, when it comes to tax devolution and borrowing powers, increasingly so? We've come a long way, and, in fact, I don't think, 20 years ago, people would have imagined that the Assembly would have the powers that we do today.

But the important issue now—aside from grand issues of independence, the important issue is for us to get on with the job of using the tools in the toolbox, as your predecessor, Carwyn Jones, and, before him, Rhodri Morgan, used to say, and get on with making Wales a more prosperous place. So, would you agree with me that the important thing is to keep tax in Wales competitive, to keep income tax low, to make sure that borrowing powers are used wisely so that, at the end of the day, we have more money for public services in Wales so we can get on with the job of making Wales a more prosperous and, ultimately, a more independent part of the United Kingdom?

Rwy'n synnu nad oedden nhw wedi eu cythruddo'n fwy wrth wrando ar y cwestiwn gwreiddiol, ond dyna ni. Prif Weinidog, onid gwirionedd y sefyllfa—? Rhoesoch rai ystadegau da iawn yn y fan yna, ond onid gwirionedd y sefyllfa, o ddydd i ddydd, yw bod Cymru'n tyfu'n raddol i fod yn gynyddol annibynnol yn ariannol fel rhan o'r Deyrnas Unedig, a, phan ddaw'n fater o ddatganoli trethi a phwerau benthyg, yn gynyddol felly? Rydym ni wedi dod yn bell, ac, mewn gwirionedd, nid wyf i'n credu, 20 mlynedd yn ôl, y byddai pobl wedi dychmygu y byddai gan y Cynulliad y pwerau sydd gennym ni heddiw.

Ond y mater pwysig nawr—ar wahân i faterion mawr annibyniaeth, y mater pwysig yw i ni fwrw ymlaen â'r gwaith o ddefnyddio'r offer sydd yn y blwch offer, fel yr oedd eich rhagflaenydd, Carwyn Jones, ac, o'i flaen ef, Rhodri Morgan, yn arfer ei ddweud, a bwrw ati i wneud Cymru yn fwy llewyrchus. Felly, a fyddech chi'n cytuno â mi mai'r peth pwysig yw cadw treth yng Nghymru yn gystadleuol, cadw treth incwm yn isel, sicrhau bod pwerau benthyca yn cael eu defnyddio'n ddoeth fel bod gennym ni, yn y pen draw, fwy o arian ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru fel y gallwn ni fwrw ymlaen â'r gwaith o wneud Cymru yn fwy llewyrchus ac, yn y pen draw, yn rhan fwy annibynnol o'r Deyrnas Unedig?

Well, Llywydd, my view has always been that the right way to use the fiscal devolution that we now have is within a UK fiscal framework, and that was a proposal that Plaid Cymru announced only this week. So, in that ecumenical sense of this afternoon, just as I agreed with some things in the paper provided by the Conservative party on homelessness, I agreed with what Plaid Cymru said about the need for a UK fiscal framework. But our prosperity is best secured, I believe, through continued membership of the United Kingdom and continued membership of the European Union. Both of those factors, I think, work to Wales's advantage and I think that our prosperity is best secured by continuing membership of both.

Wel, Lywydd, fy marn i erioed yw mai'r ffordd gywir o ddefnyddio'r datganoli cyllidol sydd gennym ni erbyn hyn yw o fewn fframwaith cyllidol y DU, ac roedd hwnnw'n gynnig a gyhoeddwyd gan Blaid Cymru dim ond yr wythnos hon. Felly, yn yr ystyr eciwmenaidd honno y prynhawn yma, yn union fel y cytunais â rhai pethau yn y papur a ddarparwyd gan y Blaid Geidwadol ar ddigartrefedd, cytunais â'r hyn a ddywedodd Plaid Cymru am yr angen am fframwaith cyllidol ar gyfer y DU. Ond rwy'n credu mai'r ffordd orau o sicrhau ein ffyniant yw drwy barhau i fod yn aelod o'r Deyrnas Unedig a pharhau i fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Credaf fod y ddau ffactor hyn yn gweithio er mantais Cymru a chredaf mai'r ffordd orau o sicrhau ein ffyniant yw sicrhau aelodaeth barhaus o'r ddau.

I stand in solidarity today with the imprisoned Catalan Democrats, and perhaps, from the comments we heard earlier, the Brexit Party would like to lock me up for what I'm about to say, but I'll risk it—[Interruption.] I'll risk it anyway. I find it always rather depressing when a fellow Welshman like David Rowlands shows such lack of confidence and such a low opinion of Wales and its potential, presumably believing that other countries smaller than Wales are inherently better than us, which is clearly not the case. The truth of the matter, is it not, is that the people of Wales are waking up to the possibility, just perhaps, that we can't afford not to be independent anymore.

You mentioned the fiscal gap: I'll draw your attention to the report by the Wales Governance Centre that said that this fiscal gap, which isn't correct as it is, is no reflection—is no reflection—on an independent Wales, but is instead a reflection of how the UK doesn't work for Wales now. The question is why Wales's economy is suffering as it is now. And would the First Minister agree with me that the way to build up confidence in what we can achieve as a nation is to have a constitutional convention, looking openly at the potential of independence for Wales, in co-operation and partnership with other countries, and looking at what we can achieve, rather than showing the staggering lack of confidence that the unionists in this Chamber show time and time again?

Rwy'n sefyll mewn undod heddiw gyda Democratiaid Catalwnia a garcharwyd, ac efallai, o'r sylwadau a glywsom yn gynharach, yr hoffai Plaid Brexit fy rhoi dan glo am yr hyn yr wyf i ar fin ei ddweud, ond fe'i mentraf—[Torri ar draws.] Fe'i mentraf beth bynnag. Rwyf i bob amser yn ei chael hi braidd yn ddigalon pan fydd cyd-Gymro fel David Rowlands yn dangos y fath ddiffyg hyder a barn mor isel am Gymru a'i photensial, gan gredu, mae'n debyg, bod gwledydd eraill llai na Chymru yn gynhenid well na ni, sy'n amlwg ddim yn wir. Y gwir amdani, onid yw, yw bod pobl Cymru yn effro i'r posibilrwydd, dim ond efallai, na allwn ni fforddio peidio â bod yn annibynnol mwyach.

Crybwyllwyd y bwlch cyllidol gennych: tynnaf eich sylw at yr adroddiad gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru a ddywedodd nad yw'r bwlch cyllidol hwn, nad yw'n gywir fel y mae, yn adlewyrchiad o gwbl—yn adlewyrchiad o gwbl—ar Gymru annibynnol, ond yn hytrach yn adlewyrchiad o sut nad yw'r DU yn gweithio i Gymru ar hyn o bryd. Y cwestiwn yw pam mae economi Cymru yn dioddef fel y mae ar hyn o bryd. Ac a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai'r ffordd o fagu hyder yn yr hyn y gallwn ni ei gyflawni fel cenedl yw cael confensiwn cyfansoddiadol, gan edrych yn agored ar botensial annibyniaeth i Gymru, mewn cydweithrediad a phartneriaeth â gwledydd eraill, ac edrych ar yr hyn y gallwn ni ei gyflawni, yn hytrach na dangos y diffyg hyder syfrdanol y mae'r unoliaethwyr yn y Siambr hon yn ei ddangos dro ar ôl tro?

14:20

Well, Llywydd, it's not a matter of confidence at all; it's a matter of political choice. Now, the Member has his political preference, as does his party, and that's absolutely legitimate and of course there will be a campaign for that, but there are other possibilities for Wales as well. And, in the paper that we will discuss later this afternoon, I have set out the future for Wales as this Government and this party would see it. And it is not a matter of confidence; it is a matter about how people are able to articulate different possibilities for the future. For me, Wales's future is best secured as a successful member of both a successful United Kingdom and a successful European Union. I believe that both unions are right for Wales. Let's have the debate—the debate is the nature of politics, and of course we should have it.

In the document that we will talk about later, we propose, as the twentieth point of 20, that there should be a constitutional convention. I believe that the focus of the constitutional convention should be how to make the UK work better in the future—how to make sure that the UK goes on being a successful entity in which Wales plays its successful part. But, if you have a constitutional convention, and particularly if you have one that involves citizens, as well as those people who currently play a part in it, then there'll be that opportunity for people to contribute their ideas, to debate alternative propositions. To go back to the point that the Member made at the start: debate, discussion and democratic resolution is the right way to resolve these matters.

Wel, Llywydd, nid yw'n fater o hyder o gwbl; mae'n fater o ddewis gwleidyddol. Nawr, mae gan yr Aelod ei ddewis gwleidyddol, ac felly hefyd ei blaid, ac mae hynny'n gwbl deg ac wrth gwrs bydd ymgyrch dros hynny, ond mae posibiliadau eraill i Gymru hefyd. Ac, yn y papur y byddwn ni'n ei drafod yn ddiweddarach y prynhawn yma, rwyf i wedi nodi'r dyfodol i Gymru fel y byddai'r Llywodraeth hon a'r blaid hon yn ei weld. Ac nid mater o hyder ydyw; mae'n fater o sut y gall pobl fynegi gwahanol bosibiliadau ar gyfer y dyfodol. I mi, y ffordd orau o sicrhau dyfodol Cymru yw fel aelod llwyddiannus o Deyrnas Unedig lwyddiannus ac Undeb Ewropeaidd llwyddiannus. Credaf fod y ddau undeb yn iawn i Gymru. Gadewch inni gael y ddadl—y ddadl yw natur gwleidyddiaeth, a dylem ni ei chael, wrth gwrs.

Yn y ddogfen y byddwn ni'n siarad amdani yn ddiweddarach, rydym ni'n cynnig, fel yr ugeinfed pwynt o 20, y dylid cael confensiwn cyfansoddiadol. Credaf mai pwyslais y confensiwn cyfansoddiadol ddylai fod sut i wneud i'r DU weithio'n well yn y dyfodol—sut i sicrhau bod y DU yn parhau i fod yn endid llwyddiannus y mae Cymru'n chwarae ei rhan lwyddiannus ynddi. Ond, os oes gennych chi gonfensiwn cyfansoddiadol, ac yn enwedig os oes gennych chi un sy'n cynnwys dinasyddion, yn ogystal â'r bobl hynny sy'n chwarae rhan ynddo ar hyn o bryd, yna bydd y cyfle hwnnw ar gael i bobl gyfrannu eu syniadau, i ddadlau dros gynigion eraill. I fynd yn ôl at y pwynt a wnaeth yr aelod ar y dechrau: dadl, trafodaeth a phenderfyniad democrataidd yw'r ffordd iawn o ddatrys y materion hyn.

Amcangyfrifon Diweddaraf y Boblogaeth
The Latest Population Projections

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith amcangyfrifon diweddaraf y boblogaeth ar wasanaethau cyhoeddus Cymru? OAQ54558

6. Will the First Minister make a statement on the impact of the latest population projections on Welsh public services? OAQ54558

Llywydd, the Office for National Statistics will publish the latest national population projections on Monday of next week, 21 October. Previous projections suggested a modest increase in the overall Welsh population but faster growth amongst older people, with impacts on a range of public services, including health, social care and housing.

Llywydd, bydd y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn cyhoeddi'r amcanestyniadau poblogaeth cenedlaethol diweddaraf ddydd Llun yr wythnos nesaf, 21 Hydref. Roedd amcanestyniadau blaenorol yn awgrymu cynnydd cymedrol i boblogaeth Cymru yn gyffredinol ond twf cyflymach ymhlith pobl hŷn, gydag effeithiau ar amrywiaeth o wasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys iechyd, gofal cymdeithasol a thai.

Well, the First Minister will know that any projections to be published next week could easily be falsified if we had the misfortune to elect a Labour Government in the near future, because, at the Labour Party conference, the Labour Party voted, in effect, to abolish all effective control of immigration. In particular, they set themselves against any future form of immigration control based on quotas, caps, targets or incomes, and promised to get rid of the current rules that restrict access to accommodation and the national health service for many immigrants— also to get rid of the 'no recourse to public funds' policy that prevents some immigrants from claiming benefits.

He will remember that when the Blair Government decided to allow unrestricted immigration from eastern Europe, after countries like Poland and Hungary were allowed to join the EU, Len McCluskey, the leader of Unite, said in 2016 that the effect of that was that it was a

'gigantic experiment at the expense of ordinary workers'

and led to

'sustained pressure on living standards'

and a systematic attempt to hold down wages and cut the costs of social protection for working people. So, is the First Minister saying that he is now in favour of continuing that massive experiment, which Len McCluskey says is against the interests of working people? Isn't the truth of the matter that the Labour Party, in the frantic pursuit to have migrant votes, has actually abandoned the working classes of Britain—in particular, the white working class?

Wel, bydd y Prif Weinidog yn gwybod y gellid ffugio unrhyw amcanestyniadau a gyhoeddir yr wythnos nesaf yn hawdd pe byddem ni'n ddigon anffodus i ethol Llywodraeth Lafur yn y dyfodol agos, oherwydd, yng nghynhadledd y Blaid Lafur, pleidleisiodd y Blaid Lafur, i bob pwrpas, i ddiddymu pob rheolaeth effeithiol o fewnfudo. Yn arbennig, fe wnaethon nhw osod eu hunain yn erbyn unrhyw ffurf o reolaeth fewnfudo yn y dyfodol yn seiliedig ar gwotâu, capiau, targedau neu incymau, ac addawsant i gael gwared ar y rheolau presennol sy'n cyfyngu ar fynediad at lety a'r gwasanaeth iechyd gwladol i lawer o fewnfudwyr—a hefyd cael gwared ar y polisi 'dim hawl i arian cyhoeddus' sy'n atal rhai mewnfudwyr rhag hawlio budd-daliadau.

Bydd yn cofio pan benderfynodd Llywodraeth Blair ganiatáu mewnfudo anghyfyngedig o ddwyrain Ewrop, ar ôl caniatáu i wledydd fel Gwlad Pwyl a Hwngari ymuno â'r UE, dywedodd Len McCluskey, arweinydd Unite, yn 2016 mai effaith hynny oedd ei fod yn

arbrawf enfawr ar draul gweithwyr cyffredin

ac wedi arwain at

bwysau parhaus ar safonau byw

ac ymgais systematig i gadw cyflogau i lawr a thorri costau diogelwch cymdeithasol i bobl sy'n gweithio. Felly, a yw'r Prif Weinidog yn dweud ei fod bellach o blaid parhau â'r arbrawf enfawr hwnnw, y mae Len McCluskey yn dweud ei fod yn erbyn buddiannau pobl sy'n gweithio? Onid y gwir yw bod y Blaid Lafur, yn yr ymgais wyllt i ennill pleidleisiau ymfudwyr, wedi cefnu ar ddosbarthiadau gweithiol Prydain—yn enwedig, y dosbarth gweithiol gwyn?

Well, I think the final remark that the Member made is deeply, deeply offensive, and he ought to think about that. If I was—. If I thought there was any chance, I would ask him to withdraw it. It really, really has no part to play on the floor of this Assembly.

His—. I'll agree with the very first thing he said, and there's nothing else that he said that I could agree with. Of course population projections are not forecasts; they don't attempt to predict the future, they simply look to see what the future could be like on previous trends. I simply do not share the Member's, to my mind, deeply prejudiced set of views about people who we have been lucky enough to attract from other parts of the world to come and make their futures part of our future here. Our public services depend on them, our communities are richer for them being here, and I look forward to a future in which Wales goes on welcoming people from elsewhere and makes them know that they are valued members of our nation and the communities that make it up.

Wel, rwy'n credu bod y sylw olaf a wnaeth yr Aelod yn hynod o sarhaus, ac y dylai feddwl am hynny. Pe byddwn i—. Pe byddwn i'n credu bod unrhyw siawns, byddwn yn gofyn iddo ei dynnu yn ôl. Yn wirioneddol nid oes ganddo unrhyw ran i'w chwarae ar lawr y Cynulliad hwn.

Mae ei—. Cytunaf â'r peth cyntaf un a ddywedodd, ac nid oes unrhyw beth arall a ddywedodd y gallwn i gytuno ag ef. Wrth gwrs, nid rhagolygon yw amcanestyniadau poblogaeth; dydyn nhw ddim yn ceisio darogan y dyfodol, y cwbl maen nhw'n ei wneud yw edrych i weld sut y gallai'r dyfodol fod ar sail tueddiadau blaenorol. Yn syml, nid wyf i'n rhannu cyfres o safbwyntiau, hynod ragfarnllyd yn fy marn i, yr Aelod ar bobl yr ydym ni wedi bod yn ddigon ffodus i'w denu o rannau eraill o'r byd i ddod i wneud eu dyfodol nhw yn rhan o'n dyfodol ni. Mae ein gwasanaethau cyhoeddus yn dibynnu arnyn nhw, mae ein cymunedau yn gyfoethocach oherwydd eu bod nhw yma, ac edrychaf ymlaen at ddyfodol lle mae Cymru'n parhau i groesawu pobl o fannau eraill ac yn gadael iddyn nhw wybod eu bod yn aelodau gwerthfawr o'n gwlad a'r cymunedau sy'n ei ffurfio.

14:25
Y Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol
The National Infrastructure Commission

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith y Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol? OAQ54515

7. Will the First Minister provide an update on the work of the National Infrastructure Commission? OAQ54515

Llywydd, the National Infrastructure Commission for Wales will publish its first annual report on 27 November, as previously indicated. 

Llywydd, bydd Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn cyhoeddi ei adroddiad blynyddol cyntaf ar 27 Tachwedd, fel y nodwyd yn flaenorol.

Thank you for your answer, First Minister. Two years ago, we were told by the Welsh Government then that the objectives of the commission would be to analyse, advise and make recommendations on Wales's longer term strategic economic and environment infrastructure needs over a three or five to 30-year period. I am pleased that some commissioners have now been appointed, but it does seem that little else has been produced or achieved. A scoping paper, we're told, will be available later this year. That's almost two years after the establishment of the commission. And a state of the nation paper won't be available before 2022. It seems to me that, certainly until recently, all we've had is one member of staff working out of a Welsh Government office. Do you believe that the commission has the correct resources to carry out its work, and when will we see some tangible evidence of progress?

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Ddwy flynedd yn ôl, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ni mai amcanion y Comisiwn fyddai dadansoddi, cynghori a gwneud argymhellion ynghylch anghenion seilwaith strategol economaidd ac amgylcheddol tymor hwy Cymru dros gyfnod o dair neu bum mlynedd i 30 mlynedd. Rwy'n falch bod rhai comisiynwyr wedi eu penodi erbyn hyn, ond mae'n ymddangos nad oes fawr ddim arall wedi cael ei gynhyrchu na'i gyflawni. Dywedir wrthym y bydd papur cwmpasu ar gael yn ddiweddarach eleni. Mae hynny bron i ddwy flynedd ar ôl sefydlu'r comisiwn. Ac ni fydd papur cyflwr y genedl ar gael cyn 2022. Mae'n ymddangos i mi mai'r unig beth yr ydym ni wedi ei gael, yn sicr, tan yn ddiweddar, yw un aelod o staff sy'n gweithio allan o swyddfa Llywodraeth Cymru. A ydych chi'n credu bod gan y comisiwn yr adnoddau priodol i wneud ei waith, a phryd byddwn ni'n gweld tystiolaeth wirioneddol o gynnydd?

Well, Llywydd, the resources available—the staffing resources available—to the commission have increased in recent times. The letter that the Minister, Julie James, sent to Russell George on 16 September sets out the increased research capacity that the commission will need as its work develops. I thought that the report that the committee provided was a useful report. I thought the way in which Russell George set out its conclusions in his letter to Julie James on 14 August was a constructive way of looking to improve the work of the commission in the future, and I hope that the Member will agree that the Minister's reply on 16 September was in the same spirit.

The first annual report of the national infrastructure commission was always scheduled for November of this year—there's no surprise in that. We have always followed the committee's advice in saying that reports would be published every three years after that, so 2022 ought not to come as a surprise to anybody either. We will also review the operation of the commission before the elections in 2021. But all of that is a matter of public record, Llywydd—all of that has always been the way in which the commission has been described, confirmed in the Minister's letter of September, in which she responded positively to other aspects of the committee's work, particularly in looking at ways in which the remit of the commission can be expanded to take in aspects of housing within its remit.

Wel, Llywydd, mae'r adnoddau sydd ar gael—yr adnoddau staffio sydd ar gael—i'r comisiwn wedi cynyddu yn y cyfnod diweddar. Mae'r llythyr a anfonodd y Gweinidog, Julie James, at Russell George ar 16 Medi yn nodi'r capasiti ymchwil cynyddol y bydd y comisiwn ei angen wrth i'w waith ddatblygu. Roeddwn i'n meddwl bod yr adroddiad a ddarparodd y pwyllgor yn adroddiad defnyddiol. Roeddwn i'n meddwl bod y modd y cyflwynodd Russell George ei gasgliadau yn ei lythyr at Julie James ar 14 Awst yn ffordd adeiladol o geisio gwella gwaith y comisiwn yn y dyfodol, a gobeithiaf y bydd yr Aelod yn cytuno bod ateb y Gweinidog ar 16 Medi yn yr un ysbryd.

Trefnwyd adroddiad blynyddol cyntaf y comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer mis Tachwedd eleni o'r cychwyn—nid oes unrhyw syndod yn hynny. Rydym ni wedi dilyn cyngor y pwyllgor bob amser trwy ddweud y byddai adroddiadau'n cael eu cyhoeddi bob tair blynedd ar ôl hynny, felly ni ddylai 2022 fod yn syndod i neb ychwaith. Byddwn hefyd yn adolygu gweithrediad y comisiwn cyn yr etholiadau yn 2021. Ond mae hynny i gyd yn fater o gofnod cyhoeddus, Llywydd—dyna'r ffordd y mae'r comisiwn wedi ei ddisgrifio erioed, a gadarnhawyd yn llythyr y Gweinidog ym mis Medi, pan ymatebodd yn gadarnhaol i agweddau eraill ar waith y pwyllgor, yn enwedig o ran edrych ar ffyrdd y gellir ehangu cylch gwaith y comisiwn i gynnwys agweddau ar dai o fewn ei gylch gwaith.

Tasglu'r Cymoedd
The Valleys Taskforce

8. Sut y bydd y Rhondda'n elwa o Dasglu'r Cymoedd? OAQ54529

8. How will the Rhondda benefit from the Valleys Taskforce? OAQ54529

I thank the Member for that. Amongst the benefits accrued to the Rhondda through the work of the Valleys taskforce are the Valleys to Work bus pilot, helping people in the Rhondda to get into work, and access to the £10 million to bring empty homes back into use across the taskforce area.

Diolchaf i'r Aelod am hynna. Ymhlith y manteision a gronnwyd i'r Rhondda trwy waith tasglu'r Cymoedd y mae'r cynllun arbrofol O'r Cymoedd i'r Gwaith, sy'n helpu pobl yn y Rhondda i gael gwaith, a mynediad at y £10 miliwn i ailddechrau defnyddio cartrefi gwag ar draws ardal y tasglu.

Of course, buses and housing are what you should be providing anyway. The last time I pointed out the lack of investment in the Rhondda to you, you mentioned the Skyline project as something that could boost the local economy. Now, this is something that I would support; it chimes with the notion of communities taking control of local land and their own destiny, which was the basis of my paper 'A Greenprint for the Valleys', which I published eight years ago. There are, however, some barriers to progressing what has the potential to be a very exciting project, and this was evidenced during the event that was held recently in the Pierhead building. The obvious question relates to funding, so can you tell me today what money the Welsh Government is providing, or intends to provide, to facilitate the Skyline project in the Rhondda? More important, however, is the unwillingness of Natural Resources Wales as landowners to be enablers for this project. At the moment, they look like their role is one of procrastination and obstruction. So, will you instruct this Welsh Government department to get behind this project as a matter of urgency to support it with practical actions, so that your warm words on this matter can actually mean something?

Wrth gwrs, bysiau a thai yw'r hyn y dylech chi fod yn ei ddarparu beth bynnag. Y tro diwethaf i mi dynnu eich sylw at y diffyg buddsoddiad yn y Rhondda, soniasoch am brosiect Skyline fel rhywbeth a allai roi hwb i'r economi leol. Nawr, mae hwn yn rhywbeth y byddwn i'n ei gefnogi; mae'n cyd-fynd â'r syniad o gymunedau yn cymryd rheolaeth dros dir lleol a'u tynged eu hunain, sef sail fy mhapur 'Cynllun Gwyrdd i'r Cymoedd', a gyhoeddais wyth mlynedd yn ôl. Fodd bynnag, ceir rhai rhwystrau i ddatblygu'r hyn sydd â'r potensial i fod yn brosiect cyffrous iawn, a gwelwyd tystiolaeth o hyn yn ystod y digwyddiad a gynhaliwyd yn ddiweddar yn adeilad y Pierhead. Mae'r cwestiwn amlwg yn ymwneud ag ariannu, felly a allwch chi ddweud wrthyf i heddiw pa arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu, neu'n bwriadu ei ddarparu, i hwyluso prosiect Skyline yn y Rhondda? Yn bwysicach na hynny, fodd bynnag, yw amharodrwydd Cyfoeth Naturiol Cymru fel tirfeddianwyr i fod yn alluogwyr ar gyfer y prosiect hwn. Ar hyn o bryd, mae'n ymddangos bod eu swyddogaeth yn un o oedi a rhwystro. Felly, a wnewch chi gyfarwyddo'r adran hon o Lywodraeth Cymru i gefnogi'r prosiect hwn fel mater o frys i'w gefnogi gyda chamau ymarferol, fel y gall eich geiriau gwresog ar y mater hwn olygu rhywbeth mewn gwirionedd?

14:30

Well, I thank the Member for drawing our attention to the Skyline project again, and I share her enthusiasm for it. I enjoyed the opportunity to be at the Pierhead, and I particularly enjoyed the chance to go to Blaenrhondda in August, and to meet people directly involved in the Skyline project there, to go and see for myself some of the places that they hope to bring within its scope, and to hear from them what they thought the immediate next steps for them would be. And they did mention NRW to me, so Leanne Wood is absolutely fairly drawing attention to that aspect of the Skyline's work. 

I offered them a further meeting later this year, if the work that they were engaged in didn't come to fruition in the way that they wanted. They were content at that moment to continue with the efforts that they themselves were making to resolve some of the obstacles that they saw in their path. But I said to them then, and I'm very happy to repeat it again today, that if they reach a point where they feel their own efforts are not succeeding in unblocking some of the barriers, as they saw it, to progress, I'm very happy to meet them again, and I'm very happy to work with other Ministers here to make sure that we do whatever we can to help that very exciting project to come to fruition. 

Wel, diolch i'r Aelod am dynnu ein sylw at brosiect Skyline eto, ac rwy'n rhannu ei brwdfrydedd hi yn ei gylch. Mwynheais i'r cyfle i fod yn y Pierhead, a mwynheais yn arbennig y cyfle i fynd i Flaenrhondda ym mis Awst, a chyfarfod â phobl sy'n cymryd rhan uniongyrchol ym mhrosiect Skyline yn y fan honno, i fynd i weld drosof fy hun rhai o'r lleoedd y maen nhw'n gobeithio eu cwmpasu, a chlywed ganddyn nhw yr hyn yr oedden nhw'n ei feddwl byddai'r camau nesaf uniongyrchol iddyn nhw. Ac fe wnaethon nhw sôn am Cyfoeth Naturiol Cymru wrthyf i, felly mae Leanne Wood yn gwbl deg i dynnu sylw at yr agwedd honno ar waith y Skyline.

Cynigiais gyfarfod arall iddyn nhw yn ddiweddarach eleni, pe na fyddai'r gwaith yr oedden nhw'n cymryd rhan ynddo yn dwyn ffrwyth yn y ffordd yr oedden nhw'n dymuno. Roedden nhw'n fodlon ar y pryd i barhau â'r ymdrechion yr oedden nhw eu hunain yn eu gwneud i ddatrys rhai o'r rhwystrau yr oedden nhw'n yn eu gweld ar y ffordd. Ond dywedais wrthyn nhw bryd hynny, ac rwy'n hapus iawn i'w ailadrodd eto heddiw, os byddan nhw'n cyrraedd pwynt lle maen nhw'n teimlo nad yw eu hymdrechion eu hunain yn llwyddo i glirio rhai o'r rhwystrau, yn eu tyb nhw, i symud ymlaen, rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â nhw eto, ac rwy'n hapus iawn i weithio gyda Gweinidogion eraill yma i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud yr hyn a allwn ni i helpu'r prosiect cyffrous iawn hwnnw i ddwyn ffrwyth.

2. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit (mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel 'swyddog cyfreithiol')
2. Questions to the Counsel General and Brexit Minister (in respect of his 'law officer' responsibilities)

Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol ar ei gyfirfoldebau fel swyddog cyfreithiol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Bethan Sayed. 

The next item is question to the Counsel General on his responsibilities as law officer, and the first question is from Bethan Sayed. 

Maint yr Ystâd Carchardai yng Nghymru
The Size of the Prison Estate in Wales

1. Pa sylwadau cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru ynghylch maint yr ystâd carchardai yng Nghymru? OAQ54520

1. What legal representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government relating to the size of the prison estate in Wales? OAQ54520

I have not made any legal representations on the size of the prison estate in Wales myself.

Nid wyf wedi gwneud unrhyw sylwadau cyfreithiol ynghylch maint yr ystad carchardai yng Nghymru fy hun.

Sorry, I was just struggling to hear. You said you haven't—

Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i'n ei chael hi'n anodd clywed. Fe wnaethoch chi ddweud nad ydych—

I haven't myself made any representations in relation to that. 

Nid wyf wedi gwneud unrhyw sylwadau yn gysylltiedig â hynny.

Okay. I'm just asking in relation to the Queen's Speech, as we heard this week that there is going to be a movement by the UK Government to extend sentencing in the UK, and, of course, the Ministry of Justice has still not shelved plans for a supersized prison in south Wales. They may have shelved the Port Talbot plan, but the south Wales superprison plan has not been shelved. In light of the announcement with regard to sentencing that may bring this idea back on track, would you be able to make representations, in your capacity, to the UK Government to understand what their propositions are, and whether we would be able to have any input here in Wales, as we were not afforded that when they previously floated the idea of the Port Talbot superprison?

Iawn. Rwyf i ond yn gofyn o ran Araith y Frenhines, gan ein bod wedi clywed yr wythnos hon y bydd Llywodraeth y DU yn symud i ymestyn dedfrydau yn y DU, ac wrth gwrs, nid yw'r Weinyddiaeth Gyfiawnder eto wedi rhoi'r gorau i gynlluniau ar gyfer carchar enfawr yn ne Cymru. Efallai eu bod wedi rhoi'r gorau i gynllun Port Talbot, ond nid yw cynllun uwch-garchar de Cymru wedi'i ddileu. Yng ngoleuni'r cyhoeddiad ynghylch dedfrydu a allai roi'r syniad hwn ar ben ffordd eto, a fyddech chi'n gallu cyflwyno sylwadau, yn rhinwedd eich swydd, i Lywodraeth y DU er mwyn deall beth yw eu cynigion, ac a fyddem ni'n gallu cael unrhyw fewnbwn yma yng Nghymru, gan na chawsom ni hynny pan wnaethon nhw grybwyll syniad uwch-garchar Port Talbot yn flaenorol?

I thank the Member for that supplementary question. I, too, saw the proposals made in the Queen's Speech yesterday. I'm afraid I take the entire event yesterday as something of a political stunt in the broader context of the situation in which the Government finds itself. But on the substantive point the Member makes about the prison estate in Wales, and the possibility, as she refers, of the Baglan development in particular, she will recall that, following the issues with that proposed development, the Welsh Government issued a written statement in April of last year, indicating that we wouldn't facilitate any further prison development in Wales without meaningful discussion with the Ministry of Justice about the future estate, and that any new prison development in Wales should give due regard to the needs of Wales and should be done in full collaboration and co-operation with the Welsh Government. 

I do understand that the Ministry of Justice may be pursuing sites for a new male prison in south Wales. However, we haven't had yet any further details in relation to that, but we have been pressing for those details to be provided, and we will continue to do so. But I reassure the Member that the principles set out in the statement of 6 April remain the Government's position. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw. Gwelais i'r cynigion a gafodd eu gwneud yn Araith y Frenhines ddoe hefyd. Mae arnaf i ofn fy mod yn dehongli’r digwyddiad cyfan ddoe fel tipyn o stỳnt wleidyddol yng nghyd-destun ehangach y sefyllfa y mae'r Llywodraeth ynddi. Ond ar y prif bwynt y mae'r Aelod yn ei wneud am yr ystad carchardai yng Nghymru, a'r posibilrwydd, fel y cyfeiria hi ato, o ddatblygiad Baglan yn benodol, bydd hi'n cofio, yn dilyn y problemau gyda'r datblygiad arfaethedig hwnnw, i Lywodraeth Cymru gyhoeddi datganiad ysgrifenedig ym mis Ebrill y llynedd, yn nodi na fyddem ni'n hwyluso unrhyw ddatblygiad pellach i garchardai yng Nghymru heb drafodaeth ystyrlon â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynglŷn ag ystad y dyfodol, ac y dylai unrhyw ddatblygiad carchar newydd yng Nghymru roi sylw dyledus i anghenion Cymru ac y dylid ei wneud mewn cydweithrediad llawn â Llywodraeth Cymru.

Rwyf i'n deall y gall y Weinyddiaeth Gyfiawnder fod yn ystyried safleoedd ar gyfer carchar newydd i ddynion yn ne Cymru. Fodd bynnag, nid ydym ni wedi cael unrhyw fanylion pellach eto o ran hynny, ond rydym ni wedi bod yn pwyso am ddarparu'r manylion hynny, a byddwn ni'n parhau i wneud hynny. Ond rwyf i yn sicrhau'r Aelod bod y Llywodraeth yn parhau i fod â'r egwyddorion a nodwyd yn y datganiad ar 6 Ebrill.

There is a real crisis, I think, in terms of the secure estate in Wales. There's always a focus on large male prisons, but there's no focus at all on the nature of the estate, and the way in which particularly women and young offenders are treated within the system. Now, this is an area where we have an entirely broken settlement, where the devolution settlement prevents both the United Kingdom Government and the Welsh Government delivering any coherent or holistic policy. So, it's a matter of absolute importance that we're able, first of all, of course, to secure the devolution of these matters to enable this place to plan a system more effectively, but, more importantly, and more urgently, possibly, to ensure that we have the facilities in this country to enable women and young offenders to be held properly in secure accommodation, where that is necessary, but also to receive the services that they require in order to promote rehabilitation within that. None of those exist at the moment within Wales. Is it possible, Counsel General, for you to use your office in order to promote this case with the Ministry of Justice and to ensure that we are able to deliver holistic policy in this field?

Rwy'n credu bod argyfwng gwirioneddol o ran yr ystad ddiogeledd yng Nghymru. Mae sylw bob amser ar garchardai mawr i ddynion, ond nid oes sylw o gwbl ar natur yr ystad, a'r ffordd y caiff menywod a throseddwyr ifanc yn arbennig eu trin o fewn y system. Nawr, mae hwn yn faes lle mae gennym ni setliad sydd wedi'i chwalu'n llwyr, lle mae'r setliad datganoli yn atal Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru rhag cyflawni unrhyw bolisi cydlynol neu gyfannol. Felly, mae'n hanfodol bwysig ein bod yn gallu, yn gyntaf, wrth gwrs, sicrhau bod y materion hyn yn cael eu datganoli er mwyn galluogi'r lle hwn i gynllunio system yn fwy effeithiol, ond, yn bwysicach, ac yn fwy taer, o bosibl, i sicrhau bod gennym ni'r cyfleusterau yn y wlad hon i alluogi menywod a throseddwyr ifanc i gael eu cynnal yn briodol mewn llety diogel, lle mae hynny'n angenrheidiol, ond hefyd i gael y gwasanaethau y mae eu hangen arnyn nhw er mwyn hybu adsefydlu o fewn hynny. Nid oes yr un o'r rheini'n bodoli ar hyn o bryd yng Nghymru. A yw'n bosibl, Cwnsler Cyffredinol, ichi ddefnyddio'ch swydd er mwyn hyrwyddo'r achos hwn gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a sicrhau ein bod yn gallu cyflwyno polisi cyfannol yn y maes hwn?

14:35

I thank the Member for that question. With regard to the matter of the devolution of the justice system, he will know, of course, that the Commission on Justice in Wales intends to report next week, and we look forward very much to hearing what conclusions they have reached in relation to this. He will know from his own engagement with the commission that this is a matter that they have, obviously, been exploring. He will also know, of course, that the Deputy Minister and Chief Whip published the female offending and youth justice blueprints, which he of course was also engaged on in his time in Government, which seek to develop, despite the devolution settlement, innovative ways of allying the services that Welsh Government can provide with the interventions that the UK Government make. And, obviously, the focus of that is on diverting people away from the criminal justice system and supporting them in a holistic and rehabilitative way.

In relation to the point he makes about female prisoners, there is no female prison in Wales, as he obviously knows, and we do not want one. Welsh women need a safe and secure facility that is fit for purpose, whilst allowing them to maintain contact with families, and in particular with their children, where that is the case. The Welsh Government has welcomed the MOJ's plans to trial five new residential centres as part of their female offending strategy, and has already made a strong case for ensuring that at least one of those proposed centres is located here in Wales.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. O ran datganoli'r system gyfiawnder, bydd ef yn ymwybodol, wrth gwrs, bod y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru yn bwriadu cyflwyno adroddiad yr wythnos nesaf, ac rydym yn edrych ymlaen yn fawr at glywed pa gasgliadau y maen nhw wedi'u cyrraedd o ran hyn. Bydd yn ymwybodol o'i ymgysylltiad ei hun â'r comisiwn fod hwn yn fater y maen nhw, yn amlwg, wedi bod yn ei archwilio. Bydd hefyd yn ymwybodol, wrth gwrs, fod y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip wedi cyhoeddi glasbrintiau troseddu gan fenywod a chyfiawnder ieuenctid, y bu ef hefyd yn ymwneud â nhw, wrth gwrs, yn ystod ei gyfnod mewn Llywodraeth, sydd yn ceisio datblygu, er gwaethaf y setliad datganoli, ffyrdd arloesol o gyfuno'r gwasanaethau y gall Llywodraeth Cymru eu darparu â'r ymyriadau y mae Llywodraeth y DU yn eu gwneud. Ac, yn amlwg, pwyslais hynny yw ailgyfeirio pobl oddi wrth y system cyfiawnder troseddol a'u cefnogi mewn ffordd gyfannol ac adsefydlol.

O ran y pwynt y mae'n ei wneud am garcharorion benywaidd, nid oes carchar i fenywod yng Nghymru, fel y mae'n amlwg yn gwybod, ac nid ydym ni eisiau un. Mae angen cyfleuster diogel ar fenywod Cymru sy'n addas at y diben, ac ar yr un pryd yn caniatáu iddyn nhw gadw mewn cysylltiad â theuluoedd, ac yn enwedig â'u plant, pan fo hynny'n wir. Mae Llywodraeth Cymru wedi croesawu cynlluniau'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i dreialu pum canolfan breswyl newydd yn rhan o'u strategaeth troseddwyr benywaidd, ac mae eisoes wedi cyflwyno achos cryf dros sicrhau bod o leiaf un o'r canolfannau arfaethedig hynny wedi'i lleoli yma yng Nghymru.

Y Cynllun Bathodyn Glas
The Blue Badge Scheme

2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i ddarparu i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â phriodoldeb y canllawiau a roddir i awdurdodau lleol ar y cynllun bathodyn glas? OAQ54531

2. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government in relation to the appropriateness of the guidance issued to local authorities on the blue badge scheme? OAQ54531

The Welsh Government keeps the guidance it issues on a range of matters under review. There is, of course, a debate scheduled tomorrow, to discuss the Equality, Local Government and Communities Committee inquiry into the blue badge scheme in Wales, and the Government looks forward to hearing Members' views.

Mae Llywodraeth Cymru yn dal i adolygu y canllawiau y mae'n eu cyhoeddi ar amrywiaeth o faterion. Wrth gwrs, mae dadl wedi'i threfnu yfory, i drafod ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau i gynllun y Bathodyn Glas yng Nghymru, ac mae'r Llywodraeth yn edrych ymlaen at glywed barn yr Aelodau.

Thank you for that. Well, notwithstanding any debate, I've had constituents saying that, while the guidance issued by the Welsh Government on the blue badge scheme says that it supports the social model, they find that the legislation is medically focused and is inconsistently applied. In Neath Port Talbot, for example, we find that the council have insisted on evidence being provided by a hospital consultant, even though the applicants aren't under the care of a consultant. Do you accept, therefore, that the current situation is a mess and that your guidance and legislation in this area is lacking?

Diolch am hynny. Wel, er gwaethaf unrhyw ddadl, mae etholwyr wedi dweud wrthyf i, er bod y canllawiau a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ar gynllun y Bathodyn Glas yn dweud eu bod yn cefnogi'r model cymdeithasol, bod y ddeddfwriaeth â phwyslais meddygol, yn eu barn nhw, a'i bod yn cael ei chymhwyso'n anghyson. Yng Nghastell-nedd Port Talbot, er enghraifft, mae'r cyngor wedi mynnu bod meddyg ymgynghorol ysbyty yn darparu tystiolaeth, er nad yw'r ymgeiswyr o dan ofal meddyg ymgynghorol. A ydych chi'n derbyn, felly, bod y sefyllfa bresennol yn llanastr a bod eich arweiniad a'ch deddfwriaeth yn y maes hwn yn ddiffygiol?

I thank the Member for that supplementary question. The matters that he refers to are, of course, matters that are very live in the consideration both of the committee and in relation to which a number of its recommendations apply. I know that the Minister for Economy and Transport has been engaging with the committee in relation to a number of those recommendations on an iterative basis. And I reiterate that we look forward to hearing what Members have to say in the debate tomorrow, and my colleague will respond in relation to that point.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Mae'r materion y mae e'n cyfeirio atyn nhw, wrth gwrs, yn faterion sy'n cael eu hystyried gan y pwyllgor yn bresennol ac y mae nifer o'i argymhellion yn berthnasol iddyn nhw. Gwn i fod Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi bod yn ymgysylltu â'r Pwyllgor ynghylch nifer o'r argymhellion hynny ar sail reolaidd. Ac fe ddywedaf eto ein bod yn edrych ymlaen at glywed yr hyn sydd gan Aelodau i'w ddweud yn y ddadl yfory, a bydd fy nghyd-Aelod yn ymateb ynglŷn â'r pwynt hwnnw.

I recognise, Counsel General, that many of these matters under consideration are matters for the departmental Minister rather than for you, but my concern is the ability of the Welsh Government to ensure that its policy is followed across the face of the country. Because one of the issues that's just been raised by the Plaid Cymru Member for South Wales West—which I have faced in my constituency myself—is that the local authority concerned simply does not deliver the policy as it's set out by the Welsh Government. In terms of your role as Counsel General, do you provide, or have you provided, any advice to Ministers, or to others, about how they can ensure that the policy as determined by this place, as determined by the Welsh Government, is actually delivered fairly and consistently across the whole country?

Rwy'n cydnabod, Cwnsler Cyffredinol, bod llawer o'r materion hyn sy'n cael eu hystyried yn faterion i'r Gweinidog adrannol yn hytrach nag i chi, ond fy mhryder i yw gallu Llywodraeth Cymru i sicrhau bod ei pholisi'n cael ei ddilyn ledled y wlad. Oherwydd un o'r materion sydd newydd gael ei godi gan Aelod Plaid Cymru dros Dde-orllewin Cymru—yr wyf wedi'i wynebu yn fy etholaeth fy hun—yw nad yw'r awdurdod lleol dan sylw yn cyflawni'r polisi fel y mae wedi'i nodi gan Lywodraeth Cymru. O ran eich swydd chi fel Cwnsler Cyffredinol, a ydych chi'n darparu, neu a ydych chi wedi darparu, unrhyw gyngor i Weinidogion, neu i eraill, ynghylch sut y gallan nhw sicrhau bod y polisi fel y mae wedi'i bennu gan y lle hwn, fel y mae wedi'i bennu gan Lywodraeth Cymru, yn cael ei gyflawni'n deg ac yn gyson ledled y wlad gyfan?

I hesitate to assert the convention, which I know that the Member understands applies, about the nature of advice given in relation to these matters. Of course, the question of our competence is one that is very live for me, and, whilst part of my responsibility as Counsel General is to ensure that we always act within our competence, I also take it to be the case that we should also act to the fullest extent of our competence, and I can assure him that those considerations are very much uppermost in my mind in responding to these sets of issues. 

Rwy'n petruso cyn mynnu'r confensiwn, yr wyf yn ymwybodol bod yr Aelod yn deall ei fod yn berthnasol, ynghylch natur y cyngor a roddir o ran y materion hyn. Wrth gwrs, mae cwestiwn ein cymhwysedd ni yn un yr wyf yn ymwybodol iawn ohono, ac, er mai rhan o fy nghyfrifoldeb i fel Cwnsler Cyffredinol yw sicrhau ein bod bob amser yn gweithredu o fewn ein gallu, rwyf yn cymryd hefyd y dylem ni weithredu hyd eithaf ein cymhwysedd, a gallaf ei sicrhau ef bod yr ystyriaethau hynny'n flaenllaw iawn yn fy meddwl wrth ymateb i'r setiau hyn o faterion.

14:40
Y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru
The Commission on Justice in Wales

3. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am waith y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru? OAQ54513

3. Will the Counsel General make a statement on the work of the Commission on Justice in Wales? OAQ54513

The Commission on Justice in Wales is due to publish its report on Thursday 24 October, and I look forward to reading the report.

Y disgwyl yw y bydd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru yn cyhoeddi ei adroddiad ddydd Iau 24 Hydref, ac rwy'n edrych ymlaen at ddarllen yr adroddiad.

Diolch. The Commission on Justice in Wales has published its recommendation regarding the law council for Wales. Its intended aims are to be commended, especially the promoting of assisting students in their education and training as future practitioners. The details of the proposed council highlight that it will help Welsh law schools to provide their students with the necessary education and training to thrive in practice. Now, according to UCAS, this academic year 890 undergraduate students from Wales started law courses across the UK. For example, universities such as Chester, Birmingham and Bristol are key centres for students who then go on to practice in Wales. Will you clarify whether the commission will have an influence on education and practice outside of Wales, and, if not, explain whether you accept that this is potentially negative news for awareness of Welsh law that does need addressing? 

Diolch. Mae'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru wedi cyhoeddi ei argymhelliad ynghylch Cyngor Cyfraith Cymru. Mae'r nodau a fwriedir ganddo i'w cymeradwyo, yn enwedig hybu cynorthwyo myfyrwyr yn eu haddysg a'u hyfforddiant fel ymarferwyr y dyfodol. Mae manylion y cyngor arfaethedig yn tynnu sylw at y ffaith y bydd yn helpu ysgolion cyfraith Cymru i roi'r addysg a'r hyfforddiant angenrheidiol i'w myfyrwyr er mwyn iddyn nhw ffynnu wrth ymarfer. Nawr, yn ôl UCAS, yn y flwyddyn academaidd hon, dechreuodd 890 o fyfyrwyr israddedig o Gymru ar gyrsiau cyfraith ledled y DU. Er enghraifft, mae prifysgolion fel Caer, Birmingham a Bryste yn ganolfannau allweddol i fyfyrwyr sy'n mynd ymlaen i ymarfer yng Nghymru. A wnewch chi egluro a fydd y comisiwn yn dylanwadu ar addysg ac ymarfer y tu allan i Gymru, ac, os na, esboniwch a ydych chi'n derbyn y gallai hyn fod yn newyddion negyddol o ran ymwybyddiaeth o gyfraith Cymru y mae angen ymdrin â hi?

Well, as I say, in relation to the particular recommendations that the commission will be making, we await to see what those recommendations are. I think it would be inappropriate to prejudge the work of an independent commission in that sense. She makes an important point about where students study the law and where they end up practising. She'll also know, I think, that Welsh law schools teach law to students from all over the UK and across the world. So, this is a matter where people study inside and outside Wales and practice in a number of settings.

But the point in relation to familiarity with Welsh law, which I know is at the heart of her question, is one which I'm very seized of, not least given the discussion we've had elsewhere and in this Chamber on other occasions in relation to the accessibility of Welsh law generally, and certainly in discussions I've had with the law schools, since my appointment as Counsel General, I have sought to look for opportunities to impress upon them how important it is to ensure that Welsh law plays its full part in the syllabus and prospectus of university courses, not, as it were, solely from the point of view of constitutional aspects but also the substantive law. And, as we here legislate more and more, I'm confident that the proportion of law taught in law schools in Wales that Welsh law represents will increase.   

Wel, fel y dywedaf i, o ran yr argymhellion penodol y bydd y comisiwn yn eu gwneud, rydym ni'n aros i weld beth yw'r argymhellion hynny. Rwy'n credu y byddai'n amhriodol rhagfarnu gwaith comisiwn annibynnol o ran hynny. Mae hi'n gwneud pwynt pwysig ynghylch lle mae myfyrwyr yn astudio'r gyfraith a lle maen nhw'n ymarfer yn y pen draw. Mae hi hefyd yn gwybod, rwy'n credu, bod ysgolion cyfraith Cymru yn addysgu'r gyfraith i fyfyrwyr o bob rhan o'r DU a ledled y byd. Felly, mae hwn yn fater lle mae pobl yn astudio y tu mewn a'r tu allan i Gymru ac yn ymarfer mewn nifer o leoliadau.

Ond mae'r pwynt ynglŷn â bod yn gyfarwydd â chyfraith Cymru, sydd, y gwn i, wrth wraidd ei chwestiwn, yn un yr wyf i'n ymwybodol iawn ohono, yn enwedig o ystyried y drafodaeth a gawsom ni mewn mannau eraill ac yn y Siambr hon ar adegau eraill o ran hygyrchedd cyfraith Cymru yn gyffredinol, ac yn sicr mewn trafodaethau yr wyf i wedi'u cael ag ysgolion y gyfraith, ers fy mhenodi'n Gwnsler Cyffredinol, rwyf i wedi ceisio chwilio am gyfleoedd i dynnu eu sylw at ba mor bwysig yw hi i sicrhau bod cyfraith Cymru yn chwarae ei rhan lawn yn y maes llafur a phrosbectws cyrsiau Prifysgol, nid, fel petai, o safbwynt agweddau cyfansoddiadol yn unig, ond hefyd y gyfraith sylwedd. Ac, wrth i ni ddeddfu yma fwyfwy, rwy'n hyderus y bydd y gyfran o'r gyfraith sy'n cael ei haddysgu yn ysgolion y gyfraith yng Nghymru y mae cyfraith Cymru yn ei chynrychioli yn cynyddu.

Both the Counsel General and I, of course, gave evidence to the commission during its consideration, and, like you, I look forward to hearing its report next week. There is a fundamental issue at stake here with its work, of course, and that is about the nature of the settlement within the United Kingdom. We have addressed issues during First Minister's questions and during this session of questions to you already on these matters. Do you agree with me that it is important that, in Wales, as we look towards developing our own jurisdiction and to ensure that we have access to law as a social justice issue, but also a coherent statute book in terms of constitutional law, we look across the world for examples of how that is being achieved?

I and other Members were fortunate enough to visit Jerusalem earlier in the year and to meet with a former chief justice of Israel, where he explained how the Israeli jurisdiction grew out of the British jurisdiction following the secession of the UK mandate in Palestine, and was able to develop a jurisdiction over time of its own and take on additional powers and additional responsibilities as time grew. It appears to me that that's a very good model for Wales and a very good model that we may be able to follow.

Without prejudging the report of the commission next week, Counsel General, I'd be grateful if you could ensure that Members would have an early opportunity to debate these matters, and also ensure that we have a richer appreciation of how a Welsh jurisdiction will help us to achieve our ambitions for social justice but also ensure that we have a more coherent United Kingdom at the end of this process. 

Wrth gwrs, rhoddodd y Cwnsler Cyffredinol a minnau dystiolaeth i'r comisiwn wrth iddo gael ei ystyried, ac, yn debyg i chi, rwy'n edrych ymlaen at glywed ei adroddiad yr wythnos nesaf. Mae mater sylfaenol yn y fantol yma gyda'i waith, wrth gwrs, ac mae hynny'n ymwneud â natur y setliad o fewn y Deyrnas Unedig. Rydym ni wedi mynd i'r afael â materion yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog ac yn ystod y sesiwn hon o gwestiynau i chi eisoes ar y materion hyn. A ydych chi'n cytuno â mi ei bod yn bwysig, yng Nghymru, wrth inni edrych tuag at ddatblygu ein hawdurdodaeth ein hunain a sicrhau ein bod yn gallu defnyddio’r gyfraith fel mater o gyfiawnder cymdeithasol, ond hefyd llyfr statud cydlynol o ran cyfraith gyfansoddiadol, ein bod yn edrych ledled y byd ar gyfer enghreifftiau o sut y mae hynny'n cael ei gyflawni?

Roeddwn i ac Aelodau eraill yn ddigon ffodus i ymweld â Jerwsalem yn gynharach yn y flwyddyn ac i gyfarfod â chyn brif ustus Israel, lle yr eglurodd sut y tyfodd awdurdodaeth Israel o awdurdodaeth Prydain yn dilyn ymwahaniad mandad y DU yn Palestina, ac roedd yn gallu datblygu awdurdodaeth ei hun dros amser a chymryd pwerau ychwanegol a chyfrifoldebau ychwanegol wrth i amser fynd yn ei flaen. Mae'n ymddangos i mi fod hwnnw'n fodel da iawn i Gymru ac yn fodel da iawn y gallwn ni ei ddilyn o bosibl.

Heb ragfarnu adroddiad y comisiwn yr wythnos nesaf, Cwnsler Cyffredinol, byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi sicrhau bod aelodau'n cael cyfle cynnar i drafod y materion hyn, a sicrhau hefyd bod gennym werthfawrogiad cyfoethocach o sut y bydd awdurdodaeth i Gymru yn ein helpu ni i gyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer cyfiawnder cymdeithasol, ond hefyd i sicrhau bod gennym ni Deyrnas Unedig sy'n fwy cydlynol ar ddiwedd y broses hon.

Well, I thank the Member for that question. I will be interested in discussing further with him his reflections on the meeting and discussions he had with the former chief justice of Israel. In my capacity as Counsel General, I've looked into the question of jurisdiction with interest, and discussed in Scotland and Northern Ireland how their arrangements work and differ from ours here. I do think that the report of the Commission on Justice in Wales will operate partly as a catalyst for a richer set of discussions in this institution than perhaps we would have had to embrace in the past about questions in relation to criminal justice, broadly, and how that sits within the devolution settlement. And, in particular, the point that the Member makes about the question of jurisdiction arrangements into the future, I obviously don't wish to prejudge anything that the commission may say, but these are very important issues for us as the body of Welsh law continues to expand as we do our work.

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Bydd gennyf i ddiddordeb mewn trafod ymhellach gydag ef ei fyfyrdodau ar y cyfarfod a'r trafodaethau a gafodd gyda chyn brif ustus Israel. Yn rhinwedd fy swydd fel Cwnsler Cyffredinol, rwyf wedi ystyried mater awdurdodaeth â diddordeb, ac wedi trafod yn yr Alban a Gogledd Iwerddon sut mae eu trefniadau nhw'n gweithio a sut y maen nhw'n wahanol i'n rhai ni yma. Rwy'n credu y bydd adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru yn gweithredu'n rhannol fel catalydd ar gyfer cyfres fwy cyfoethog o drafodaethau yn y sefydliad hwn nag efallai y byddem ni wedi gorfod ei derbyn yn y gorffennol ynglŷn â chwestiynau ynghylch cyfiawnder troseddol, yn fras, a sut mae hynny'n rhan o'r setliad datganoli. Ac, yn benodol, y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud am fater trefniadau awdurdodaeth i'r dyfodol, yn amlwg nid wyf am ragfarnu unrhyw beth y gallai'r Comisiwn ei ddweud, ond mae'r rhain yn faterion pwysig iawn i ni gan fod corff cyfraith Cymru yn parhau i ehangu wrth i ni gyflawni ein gwaith.

14:45
Terfynau Cyflymder Diogel
Safe Speed Limits

4. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cynnal gyda'i gyd-Weinidogion yn y Cabinet ynghylch datblygu cynigion deddfwriaethol i sicrhau terfynau cyflymder diogel ledled Cymru? OAQ54514

4. What discussions has the Counsel General had with Cabinet colleagues about developing legislative proposals to deliver safe speed limits across Wales? OAQ54514

The First Minister announced in May that we support 20 mph as the default speed limit in built-up areas and we have established, as a Government, a task and finish group to provide recommendations on how to implement this, including potential changes to legislation.

Cyhoeddodd y Prif Weinidog ym mis Mai ein bod yn cefnogi 20 mya fel y terfyn cyflymder diofyn mewn ardaloedd adeiledig ac rydym ni wedi sefydlu, fel Llywodraeth, grŵp gorchwyl a gorffen i ddarparu argymhellion ar sut i weithredu hyn, gan gynnwys newidiadau posibl i ddeddfwriaeth.

Thank you. Well, I, for one, on behalf of my constituents in Aberconwy, was really pleased to hear the First Minister make that commitment because it's a big issue in my mailbox currently.

Welsh Government guidance 'Setting Local Speed Limits in Wales' has a major influence, obviously, on speed-limit decisions when considering the provision of a speed limit or modifications in a rural area. Highway authorities are supposed to consider 12 distinct factors. I myself have published a report that highlights that almost all considerations seem to be focused primarily on the numbers and types of collisions when they happen. Now, due to a lack of reported collisions, countless winding rural roads are currently stuck with dangerous speed limits. The First Minister has, in correspondence to me, advised that some of my work will be considered as part of a review of guidance, but I am concerned that progress will only be achieved by legalisation of the factors to be considered on setting local speed limits in Wales. Would you be willing to liaise with your Cabinet colleagues, and indeed the First Minister, to assess the potential implication of legalisation of the guidance?

Diolch. Wel, rwyf i, ar ran fy etholwyr yn Aberconwy, yn falch iawn o glywed y Prif Weinidog yn gwneud yr ymrwymiad hwnnw gan ei fod yn fater pwysig yn fy mlwch negeseuon ar hyn o bryd.

Mae canllawiau Llywodraeth Cymru 'Pennu Terfynau Cyflymder Lleol yng Nghymru' yn cael dylanwad mawr, yn amlwg, ar benderfyniadau ar derfynau cyflymder wrth ystyried darparu terfyn cyflymder neu addasiadau mewn ardal wledig. Mae awdurdodau'r priffyrdd i fod i ystyried 12 ffactor penodol. Rwyf i fy hun wedi cyhoeddi adroddiad sy'n tynnu sylw at y ffaith bod bron pob ystyriaeth, mae'n ymddangos, yn canolbwyntio'n bennaf ar y niferoedd a'r mathau o wrthdrawiadau pan fyddant yn digwydd. Oherwydd diffyg yn y nifer o wrthdrawiadau sy'n cael eu hadrodd, mae ffyrdd gwledig troellog rhif y gwlith yn gaeth i derfynau cyflymder peryglus. Mae'r Prif Weinidog, mewn gohebiaeth ataf i, wedi dweud y bydd rhywfaint o fy ngwaith yn cael ei ystyried yn rhan o adolygiad o'r canllawiau, ond rwy'n bryderus mai dim ond drwy gyfreithloni'r ffactorau i'w hystyried ynghylch pennu terfynau cyflymder lleol yng Nghymru y bydd modd cyflawni cynnydd. A fyddech chi'n barod i gysylltu â'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet, ac yn wir â'r Prif Weinidog, i asesu goblygiadau posibl cyfreithloni'r canllawiau?

Well, I thank the Member for that supplementary question. I'm always happy to co-operate with my colleagues in Government in relation to these matters and, indeed, every other relevant matter.

The taskforce has now met, I think, on two occasions to investigate the evidence that I know she will wish us, as a Government, to take into account, and has begun to identify the range of matters that she alludes to in her questions. The recommendations of that group, which will cover this ground, will be presented to the Minister and the Deputy Minister for Economy and Transport before summer recess next year, and I'm sure those considerations will be uppermost in their minds.

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Rwyf i bob amser yn hapus i gydweithredu â fy nghyd-Weinidogion yn y Llywodraeth ynghylch y materion hyn ac, yn wir, â phob mater perthnasol arall.

Mae'r tasglu bellach wedi cyfarfod, rwy'n credu, ar ddau achlysur i ymchwilio i'r dystiolaeth y gwn i y bydd hi'n dymuno i ni, fel Llywodraeth, ei hystyried, ac rydym ni wedi dechrau nodi'r amryw o faterion y mae hi'n cyfeirio atyn nhw yn ei chwestiynau. Bydd argymhellion y grŵp hwnnw, a fydd yn cwmpasu'r maes hwn, yn cael eu cyflwyno i'r Gweinidog ac i Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth cyn toriad yr haf y flwyddyn nesaf, ac rwy'n siŵr y bydd yr ystyriaethau hynny flaenaf yn eu meddyliau.

3. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud ei datganiad. Rebecca Evans.

The next item is the business statement and announcement, and I call the Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business: tomorrow's short debate on the importance of animal welfare to promote Wales's image has been withdrawn. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement that can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon: tynnwyd yn ôl y ddadl fer yfory ar bwysigrwydd lles anifeiliaid i hyrwyddo delwedd Cymru. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w gweld ymhlith papurau'r cyfarfodydd sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Can I call for two statements from the Welsh Government? The first one is from the Minister for Health and Social Services, and it's in relation to secondary breast cancer and awareness of secondary breast cancer. The thirteenth of October, last Sunday, marked Secondary Breast Cancer Awareness Day, and I don't know if you're familiar with details about secondary breast cancer, but the reality is that there are thousands of people in Wales who are living with secondary breast cancer and, unfortunately, many of those will have experienced significant delays in diagnosis. According to statistics, it suggests that about one in three patients have to visit their GP more than three times in order to secure a diagnosis; one in four have expressed concerns about access to treatment; and one in three are not allocated a clinical nurse specialist, even once they've been diagnosed. So, clearly there needs to be some action on this front, and it would be good to have a statement from the Welsh Government about what action is being taken in order to address those particular concerns.

Can I also call for a statement from the Minister for the Environment and Rural Affairs in relation to Old Colwyn's sea defences? I know that I've raised this matter on many occasions over the years in this Chamber, but you'll be aware that Conwy County Borough Council are trying to revisit the situation and to evaluate the current state of those sea defences. They have warned that the sea defences are at risk of catastrophic collapse. We know that those sea defences are right alongside the A55 and the north Wales railway line, and, in addition, they protect a significant part of the sewerage network in the Old Colwyn area. I think it's absolutely essential that we get to grips with the issue that is there in Old Colwyn, so that we can have those sea defences properly reinforced rather than the patch repairs that are done on an occasional basis by the local authority at the moment. I know that the budget round is coming up, and I think that may give scope for a big infrastructure project in places like Old Colwyn in order to protect that part of the coastline from collapse. I wonder whether we could have a statement on the readiness of the Welsh Government to address this particular problem in my constituency.

A gaf i alw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru? Mae'r un cyntaf gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'n ymwneud â chanser eilaidd y fron ac ymwybyddiaeth o ganser eilaidd y fron. Roedd y trydydd ar ddeg o Hydref, ddydd Sul diwethaf, yn nodi Diwrnod Ymwybyddiaeth Canser Eilaidd y Fron, ac nid wyf yn gwybod a ydych chi'n gyfarwydd â manylion ynghylch ganser eilaidd y fron, ond y gwir yw bod miloedd o bobl yng Nghymru yn byw gyda chanser eilaidd y fron, ac, yn anffodus, bydd llawer o'r rheini wedi profi oedi sylweddol o ran cael diagnosis. Yn ôl ystadegau, mae'n awgrymu bod yn rhaid i un o bob tri chlaf ymweld â'u meddyg teulu fwy na theirgwaith er mwyn sicrhau diagnosis; mae un o bob pedwar wedi mynegi pryderon am y gallu i gael triniaeth; ac nid yw nyrs glinigol arbenigol yn cael ei neilltuo i un o bob tri, hyd yn oed ar ôl iddyn nhw gael diagnosis. Felly, yn amlwg mae angen gweithredu yn y maes hwn, a byddai'n dda cael datganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â pha gamau sy'n cael eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â'r pryderon penodol hynny.

A gaf i hefyd alw am ddatganiad gan y Gweinidog dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig o ran amddiffynfeydd môr Hen Golwyn? Gwn fy mod wedi codi'r mater hwn droeon dros y blynyddoedd yn y Siambr hon, ond byddwch chi'n ymwybodol bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn ceisio ailedrych ar y sefyllfa a gwerthuso cyflwr presennol yr amddiffynfeydd môr hynny. Maen nhw wedi rhybuddio bod yr amddiffynfeydd môr mewn perygl o ddymchwel yn llwyr. Rydym ni'n ymwybodol bod yr amddiffynfeydd môr hynny'n union wrth ochr yr A55 a rheilffordd gogledd Cymru, a hefyd maen nhw'n diogelu rhan sylweddol o'r rhwydwaith carthffosiaeth yn ardal Hen Golwyn. Rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn mynd i'r afael â'r mater sydd yno yn Hen Golwyn, fel y gallwn ni gael yr amddiffynfeydd môr hynny'n wedi'u hatgyfnerthu'n iawn yn hytrach na'r atgyweiriadau dros dro a wneir yn achlysurol gan yr awdurdod lleol ar hyn o bryd. Gwn fod cylch y gyllideb ar ddod, ac rwy'n credu y gallai hynny roi cyfle ar gyfer prosiect seilwaith mawr mewn lleoedd fel Hen Golwyn er mwyn diogelu'r rhan honno o'r morlin rhag dymchwel. Tybed a allem ni gael datganiad am barodrwydd Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r broblem arbennig hon yn fy etholaeth i?

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

14:50

Thank you, Darren Millar, for raising those issues this afternoon. On the first, relating to secondary breast cancer and the particular concerns that have been raised in terms of delays in diagnosis, access to treatment and of course access to a clinical nurse specialist, I will ask the health Minister to write to you outlining the Welsh Government's action on each of those areas.FootnoteLink

The Old Colwyn sea defences—I know that you've raised this a number of times over the years. Can I ask you to write to the environment Minister with your specific concerns, particularly relating to the sewage line and so forth, so that she can consider that?

Diolch, Darren Millar, am godi'r materion hynny y prynhawn yma. O ran y cyntaf, sy'n ymwneud â chanser eilaidd y fron a'r pryderon penodol a godwyd o ran oedi cyn cael diagnosis, cael gafael ar driniaeth, a chael gafael ar, wrth gwrs, nyrs glinigol arbenigol, gofynnaf i'r Gweinidog Iechyd ysgrifennu atoch chi yn amlinellu camau gweithredu Llywodraeth Cymru ar bob un o'r meysydd hynny.FootnoteLink

Amddiffynfeydd môr Hen Golwyn—gwn eich bod chi wedi codi hyn sawl gwaith yn ystod y blynyddoedd. A gaf i ofyn i chi ysgrifennu at Weinidog yr Amgylchedd gyda'ch pryderon penodol, yn enwedig o ran y llinell garthion ac yn y blaen, fel y gall hi ystyried hynny?

The first matter I want to raise today concerns Barclays Bank's decision to take away the ability of its customers to use the Post Office to access their accounts. For people in some of the communities that I represent, this has caused great concern after the recent closure of Barclays Bank branches in the Rhondda. Indeed, the ability of customers to use the Post Office following the closure of the local Barclays branch was cited by senior management within the bank as a means of softening the blow when they closed those branches. Barclays are putting profit before the people who have stood loyally by them over many, many years. What happens when other banks follow suit and cut their ties with the Post Office network as well? This would jeopardise personal banking in isolated areas of the country, and it would jeopardise the sustainability of the Post Office branches. So can you tell me what representations have been made by this Government, or what representations can be made by the Welsh Government on this matter?

I want to express my deep concern at events in Catalonia. Nine Catalan leaders were sentenced to between nine and 13 years in prison for having the temerity to represent in a peaceful and democratic manner the wishes of the people who elected them. I can scarcely believe that this is happening in Europe and in 2019. It is shocking that a so-called modern democracy could act in such an authoritarian way. It is shocking that the international community, and especially fellow European Governments, have been largely silent on this matter, and it is shocking that the UK press coverage has been so unsympathetic to the Catalan politicians.

So I wish to express solidarity with the imprisoned politicians and others, and in particular the Speaker, Carme Forcadell, who has been incarcerated for 18 months without trial and now faces another 11 years in prison away from her children and her grandchildren. Her crime? As Llywydd, she just allowed the debate to be held. So I want to express solidarity with the Catalan people who remain steadfast in their determination to achieve independence. Their courage in the face of such horrific state brutality and violence remains an inspiration.

Now, I'm not aware that the Welsh Government has issued a statement on this matter. It's not possible to be a bystander on a question like this. Will you therefore agree to allocate time this week for a Government-backed debate on this grave injustice that is happening so close to home?

Mae'r mater cyntaf yr wyf i am ei godi heddiw'n ymwneud â phenderfyniad Banc Barclays i ddileu gallu ei gwsmeriaid i ddefnyddio Swyddfa'r Post i fynd at eu cyfrifon. I bobl yn rhai o'r cymunedau yr wyf i yn eu cynrychioli, mae hyn wedi achosi pryder mawr ar ôl cau canghennau banc Barclays yn y Rhondda yn ddiweddar. Yn wir, cyfeiriodd uwch reolwyr yn y banc at allu cwsmeriaid i ddefnyddio Swyddfa'r Post ar ôl i gangen leol Barclays gau, fel ffordd o leddfu'r ergyd pan gaewyd y canghennau hynny ganddyn nhw. Mae Barclays yn blaenoriaethu elw dros y bobl sydd wedi eu cefnogi yn ffyddlon dros flynyddoedd lawer. Beth fydd yn digwydd pan fydd banciau eraill yn dilyn eu hesiampl ac yn torri eu cysylltiadau â'r rhwydwaith Swyddfeydd Post hefyd? Byddai hyn yn peryglu bancio personol mewn ardaloedd ynysig o'r wlad, a byddai'n peryglu cynaliadwyedd canghennau Swyddfa'r Post. Felly, a wnewch chi ddweud wrthyf i ba sylwadau sydd wedi'u cyflwyno gan y Llywodraeth hon, neu pa sylwadau y gall Llywodraeth Cymru eu cyflwyno ar y mater hwn?

Hoffwn i fynegi fy mhryder mawr am ddigwyddiadau yng Nghatalonia. Dedfrydwyd naw arweinydd Catalanaidd i rhwng naw a 13 o flynyddoedd yn y carchar am fod mor eofn â chynrychioli mewn modd heddychlon a democrataidd ddymuniadau'r bobl a'u hetholodd. Prin y gallaf gredu bod hyn yn digwydd yn Ewrop ac yn 2019. Mae'n warthus y gallai democratiaeth fodern, honedig, weithredu mewn ffordd mor awdurdodol. Mae'n warthus bod y gymuned ryngwladol, ac yn enwedig cyd-Lywodraethau Ewropeaidd, wedi bod yn dawedog ar y mater hwn i raddau helaeth, ac mae'n frawychus bod sylw'r wasg yn y DU wedi bod mor ddigydymdeimlad â gwleidyddion Catalonia.

Felly, rwy'n dymuno mynegi undod â'r gwleidyddion a garcharwyd ac eraill, ac yn arbennig y llefarydd, Carme Forcadell, sydd wedi ei charcharu am 18 mis heb brawf ac sydd bellach yn wynebu 11 mlynedd arall yn y carchar oddi wrth ei phlant a'i hwyrion a'i wyresau. Ei throsedd? Fel Llywydd, y cyfan y gwnaeth hi oedd caniatáu i'r ddadl gael ei chynnal. Felly rwyf am fynegi undod â phobl Catalonia sy'n dal i fod yn gadarn yn eu penderfyniad i sicrhau annibyniaeth. Mae eu dewrder yn wyneb y fath greulondeb erchyll a thrais gan y wladwriaeth yn parhau i fod yn ysbrydoliaeth.

Nawr, nid wyf i'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi datganiad ar y mater hwn. Nid yw'n bosibl bod yn un sy'n sefyll gerllaw ar gwestiwn fel hwn. A wnewch chi felly gytuno i neilltuo amser yr wythnos hon ar gyfer dadl a gefnogir gan y Llywodraeth ar yr anghyfiawnder difrifol hwn sy'n digwydd mor agos atom ni?

Thank you very much. On the first issue, where you expressed concern over Barclays Bank not allowing their customers to use the Post Office for their banking needs, obviously we would share those concerns, because as you say, when banks decide to pull out of communities, we're regularly told that it won't have an impact on those individuals because they can use the local post office. And if the Minister hasn't yet made representations on that matter, I will ensure that we do so.FootnoteLink FootnoteLink

I think that the First Minister set out our approach in relation to the Catalan issue during his First Minister’s question time this afternoon. He said that as a general rule he is and Welsh Government is reluctant to be drawn into matters that aren't the responsibility of Welsh Government or of this institution, but took the opportunity to say that we are rightly concerned about the imprisonment of democratically elected representatives, and we would certainly be of the view that it is political dialogue and political discourse that should be the way forward.

Diolch yn fawr iawn. O ran y mater cyntaf, pan wnaethoch chi fynegi pryder ynghylch Banc Barclays yn peidio â chaniatáu i'w gwsmeriaid ddefnyddio Swyddfa'r Post ar gyfer eu hanghenion bancio, mae'n amlwg ein bod yn rhannu'r pryderon hynny, oherwydd fel y dywedwch chi, pan fo banciau'n penderfynu tynnu allan o gymunedau, dywedir yn rheolaidd wrthym ni na fydd yn cael effaith ar yr unigolion hynny oherwydd y gallan nhw ddefnyddio'r swyddfa bost leol. Ac os nad yw'r Gweinidog wedi cyflwyno sylwadau ar y mater hwnnw eto, byddaf yn sicrhau ein bod yn gwneud hynny.FootnoteLink FootnoteLink

Rwy'n credu i'r Prif Weinidog amlinellu ein hagwedd at fater Catalonia yn ystod sesiwn holi'r Prif Weinidog y prynhawn yma. Dywedodd ei fod, fel rheol gyffredinol, yn amharod i gael ei dynnu i mewn i faterion nad ydyn nhw yn gyfrifoldeb ar Lywodraeth Cymru na'r sefydliad hwn, ond manteisiodd ar y cyfle i ddweud ein bod yn pryderu'n briodol am garcharu cynrychiolwyr a etholwyd yn ddemocrataidd, a byddem ni yn sicr o'r farn mai deialog wleidyddol a thrafodaeth wleidyddol ddylai fod y ffordd ymlaen.

14:55

I wanted to raise the matter of constituents who are having difficulty getting their ears syringed without having to pay considerable sums of money. They've got blocked ears through a build-up of ear wax and when they have been to their GP surgeries, they've been told that this facility no longer exists at their GPs and they've been referred to private businesses who are charging them as much as £95.

This is not the first time that this matter has been raised in the Assembly, because nearly three years ago Vaughan Gething, the health Minister, issued a statement saying that ear syringing is provided through the NHS and no-one should expect to have to pay for this service. So, given that this has been happening in more than one surgery, I just wondered if we could have a further statement from the health Minister to clarify whether the Welsh Government has changed their policy, and if not, what action is going to be taken in discussion with the health boards to ensure that this very basic service—being able to hear—is available as part of the NHS.

Roeddwn am godi mater etholwyr sy'n cael anhawster i gael chwistrellu eu clustiau heb orfod talu symiau sylweddol o arian. Mae eu clustiau wedi blocio â chwyr clust a phan fyddan nhw'n ymweld â'u meddygfeydd, maen nhw'n cael gwybod nad yw'r cyfleuster hwn yn bodoli bellach gyda'u meddygon teulu ac maent yn cael eu hatgyfeirio at fusnesau preifat sy'n codi cymaint â £95.

Nid dyma'r tro cyntaf i'r mater hwn gael ei godi yn y Cynulliad, oherwydd ymron i dair blynedd yn ôl cyhoeddodd Vaughan Gething, y Gweinidog iechyd, ddatganiad yn dweud bod chwistrellu clustiau yn cael ei ddarparu drwy'r GIG ac na ddylai neb ddisgwyl gorfod talu am y gwasanaeth hwn. Felly, o ystyried bod hyn wedi bod yn digwydd mewn mwy nag un feddygfa, tybed a allem ni gael datganiad pellach gan y Gweinidog iechyd i egluro a yw Llywodraeth Cymru wedi newid ei pholisi, ac os na, pa gamau sy'n mynd i gael eu cymryd mewn trafodaeth â'r Byrddau Iechyd i sicrhau bod y gwasanaeth sylfaenol iawn hwn—sef gallu clywed—ar gael fel rhan o'r GIG.

Thank you very much to Jenny Rathbone for raising that issue and there's been no change in terms of Welsh Government’s approach. Wax management is provided through the NHS in Wales and nobody should be expected to have to pay for those services. It's not explicitly part of the GP contract and, as such, some GPs have traditionally provided services whereas others have simply referred all of their patients with ear wax symptoms to hospital ear, nose and throat departments. And if a GP practice doesn't provide a wax management service, the practice should refer the patient to the health board's ear care nurse specialist. I will ask the health Minister to consider how we can recommunicate that to health boards so that there’s no confusion among GPs about their responsibilities for wax management.

Diolch yn fawr i Jenny Rathbone am godi'r mater hwnnw ac ni fu unrhyw newid o ran dull gweithredu Llywodraeth Cymru. Darperir rheolaeth cwyr drwy'r GIG yng Nghymru ac ni ddylid disgwyl i neb dalu am y gwasanaethau hynny. Nid yw'n rhan benodol o'r contract meddygon teulu ac, fel y cyfryw, mae rhai meddygon teulu wedi darparu gwasanaethau'n draddodiadol tra bod eraill wedi cyfeirio pob un o'u cleifion â symptomau cwyr clust i adrannau clust, trwyn a gwddf yr ysbyty. Os nad yw meddygfa yn darparu gwasanaeth rheoli cwyr, dylai'r practis gyfeirio'r claf at nyrs gofal y glust y bwrdd iechyd. Byddaf yn gofyn i'r Gweinidog iechyd ystyried sut y gallwn ail-gyfleu hynny i'r byrddau iechyd fel nad oes unrhyw ddryswch ymhlith meddygon teulu ynghylch eu cyfrifoldebau o ran rheoli cwyr.

If I could endorse the sentiments raised by the Member for Cardiff Central, I too have come across this in the Vale of Glamorgan, where surgeries have not so much withdrawn the service, but when their equipment has become antiquated and dilapidated, they haven't replaced that equipment and therefore they say that they cannot perform the procedure at the surgery. And the point that the organiser made to the Assembly just now in her response, that you can get thrown into the system of the local health board making arrangements and referred to the hospital, surely this is the very thing that the First Minister was talking about, which was developing more community-based solutions so that people don't go into the acute sector to have these basic problems sorted. It has to be done and I would hope that that communication between you and the health Secretary will reinforce what the Government expects.

Two things if I could ask from you today, organiser: one is Tomlinsons Dairies Ltd, which has gone into administration. I'm speaking in my role as spokesperson on rural affairs for the Conservative group on this particular issue. Whilst it is deeply, deeply troubling for the workers, the farmer-suppliers and everyone involved with this major employer in the area and production facility that it has gone into administration, it is slightly disappointing that a statement hasn't been forthcoming to date from the Welsh Government over what support is being afforded to the facility, and importantly what the Welsh Government knew about the precarious situation this dairy found itself in.

If press reports are to be believed, Welsh Government has been involved in a turn-around plan at this facility for 18 months, and yet, overnight, obviously supplies were withdrawn or suppliers were instructed not to send their supply in and employees were left in a very precarious situation with little or no information, as well as obviously substantial sums of money—I believe in excess of £5 million has been pumped in by the Welsh Government to support the expansion of the facility. So, it is very important on a number of fronts that a statement is forthcoming. In the immediacy that statement should deal with what support is there for the workers at the facility and the farmer-suppliers, but secondly, there should be clarification as to the level of involvement the Welsh Government had with this key facility in north-east Wales, which was a key supplier of Welsh milk. And as I understand it, in the short term, that milk now is going to be branded British milk, because, obviously, there aren't facilities to produce Welsh milk in the area at the moment, as Arla have indicated in the e-mail to Members today.

Secondly, I would hope that the organiser will make time available in Government time so that we can have a debate—a debate on the need for a general election, organiser. The First Minister said that we needed a general election in response to the first question today. You are very often organising debates so that this Assembly can speak with one voice. I would hope that Members around this Chamber want to speak with one voice and say that it's a matter of urgency that we have a general election and that you will commit to bringing forward a Government debate so that we can endorse the creation of an environment for a general election so that the Conservatives can endorse what we want to do for the country, with a manifesto that will be supported by the people the length and breadth of Wales and beyond.

Os gallaf ategu'r teimladau a fynegwyd gan yr Aelod dros Ganol Caerdydd, rwyf innau hefyd wedi dod ar draws hyn ym Mro Morgannwg, lle nad yw meddygfeydd wedi tynnu'r gwasanaeth yn ôl, ond yn hytrach pan fo'u hoffer wedi mynd yn hen ffasiwn ac yn dirywio, nid ydynt wedi adnewyddu'r offer hwnnw ac felly maent yn dweud na allant gyflawni'r weithdrefn yn y feddygfa. A'r pwynt a wnaeth y Trefnydd i'r Cynulliad gynnau yn ei hymateb, y gallwch chi gael eich taflu i mewn i system y byrddau iechyd lleol sy'n gwneud trefniadau a chyfeirio at yr ysbyty, onid dyma'r union beth yr oedd y Prif Weinidog yn sôn amdano, sef datblygu atebion mwy cymunedol fel nad yw pobl yn mynd i'r sector acíwt i ymdrin â'r problemau sylfaenol hyn. Mae'n rhaid gwneud hynny, a byddwn yn gobeithio y bydd y cyfathrebu hwnnw rhyngoch chi a'r Ysgrifennydd Iechyd yn atgyfnerthu'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei ddisgwyl.

Rwyf am ofyn dau beth os caf heddiw, Trefnydd: un yw Tomlinsons Dairies Ltd, sydd wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr. Rwy'n siarad yn fy swyddogaeth fel y llefarydd ar faterion gwledig ar ran y grŵp Ceidwadol ar y mater penodol hwn. Er bod hyn yn peri gofid mawr i'r gweithwyr, i'r ffermwyr-gyflenwyr ac i bawb sy'n ymwneud â'r cyflogwr mawr hwn yn yr ardal a'r cyfleuster cynhyrchu sydd wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, mae braidd yn siomedig nad oes datganiad wedi'i wneud hyd yma gan Lywodraeth Cymru ynghylch pa gymorth sy'n cael ei roi i'r cyfleuster, ac yn bwysig hefyd, beth oedd Llywodraeth Cymru yn gwybod am y sefyllfa fregus y llaethdy hwn.

Os credwn yr adroddiadau yn y wasg, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gysylltiedig â chynllun newid yn y cyfleuster hwn ers 18 mis. Ac eto i gyd, dros nos, yn amlwg cafodd cyflenwadau eu tynnu'n ôl neu cafodd cyflenwyr gyfarwyddyd i beidio ag anfon eu cyflenwad i mewn ac roedd gweithwyr yn cael eu gadael mewn sefyllfa fregus gydag ychydig neu ddim gwybodaeth, yn ogystal â symiau sylweddol o arian yn amlwg. Rwy'n credu bod dros £5 miliwn wedi cael ei roi i mewn gan Lywodraeth Cymru i gefnogi ehangu'r cyfleuster. Felly, mae'n bwysig iawn, mewn sawl cyfeiriad, bod datganiad yn dod i law. Yn uniongyrchol, dylai'r datganiad hwnnw ymdrin â pha gymorth sydd ar gael i'r gweithwyr yn y cyfleuster a'r rhai sy'n cyflenwi'r ffermwyr, ond yn ail, dylid cael eglurhad o ran faint o ymwneud a fu rhwng Llywodraeth Cymru a'r cyfleuster allweddol hwn yng ngogledd-ddwyrain Cymru, a oedd yn gyflenwr allweddol o laeth Cymru. Ac yn ôl a ddeallaf, yn y tymor byr, bydd y llaeth hwnnw nawr yn cael ei frandio'n llaeth Prydeinig, oherwydd, yn amlwg, nid oes cyfleusterau i gynhyrchu llaeth o Gymru yn yr ardal ar hyn o bryd, fel y nododd Arla yn yr e-bost at yr Aelodau heddiw.

Yn ail, byddwn yn gobeithio y bydd y Trefnydd yn sicrhau bod amser ar gael yn amser y Llywodraeth fel y gallwn gael dadl—dadl ar yr angen am etholiad cyffredinol, Trefnydd. Dywedodd y Prif Weinidog fod angen etholiad cyffredinol mewn ymateb i'r cwestiwn cyntaf heddiw. Rydych yn aml iawn yn trefnu dadleuon fel y gall y Cynulliad hwn siarad ag un llais. Byddwn yn gobeithio bod yr Aelodau yn y Siambr hon yn dymuno siarad ag un llais a dweud ei bod yn fater o frys inni gael etholiad cyffredinol ac y byddwch yn ymrwymo i gyflwyno dadl gan y Llywodraeth fel y gallwn gymeradwyo creu amgylchedd i gynnal etholiad fel y gall y Ceidwadwyr gefnogi'r hyn yr ydym am ei wneud dros y wlad, gyda maniffesto a gefnogir gan bobl ar hyd a lled Cymru a thu hwnt.

15:00

I thank Andrew R.T. Davies for raising those issues. On the second, of course, I remind Andrew that he has an opportunity every Wednesday afternoon to bring forward debates of his liking.

But I will return to the wax management issue that he mentioned at the start of his contribution. A wax management task and finish group was set up in 2018, and that agreed a draft national integrated pathway for the safe and effective management of ear wax. The Welsh Government is currently working with key stakeholders to consider the draft pathway and ensure that it does provide for consistent patient outcomes across Wales. That pathway, then, will be considered by the Minister once the evidence has properly been analysed by policy officials, but, of course, if Members have experiences locally that they'd like to share with the Minister ahead of his consideration of that, I know he'd be keen to hear those experiences.

In relation to Tomlinsons Dairies Ltd, of course we are fully committed to the Welsh dairy industry and are very saddened by the news of the closure of Tomlinsons Dairies Ltd. It is the case that we've worked closely with the company and its stakeholders during the past 18 months to seek to resolve the ongoing business issues, and that support revolved around trade negotiations with the business and its stakeholders, and also supported the sale of an on-site packaging company to support the stability of the overall business. We've also worked very closely with the Development Bank of Wales by introducing additional support through the turnaround restructure options, which the Development Bank of Wales offers.

We are working with Wrexham local authority to help all staff who have been affected, and have set up an immediate taskforce to respond to the redundancy situation at the company. We're also fully supportive of all dairy farmers affected by the closure and we're in discussion with the farming unions and other stakeholders to consider the support that is required at this difficult time.

Diolch i Andrew R.T. Davies am godi'r materion hynny. Ar yr ail fater, wrth gwrs, gallaf atgoffa Andrew ei fod yn cael cyfle bob prynhawn Mercher i gyflwyno dadleuon o'i ddymuniad.

Ond yn ôl at y mater rheoli cwyr y soniodd amdano ar ddechrau ei gyfraniad. Sefydlwyd grŵp gorchwyl a gorffen rheoli cwyr yn 2018, a chytunwyd ar lwybr integredig cenedlaethol drafft ar gyfer rheolaeth ddiogel ac effeithiol o gwyr clust. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda rhanddeiliaid allweddol ar hyn o bryd i ystyried y llwybr drafft a sicrhau ei fod yn darparu ar gyfer canlyniadau cyson i gleifion ledled Cymru. Bydd y llwybr hwnnw, wedyn, yn cael ei ystyried gan y Gweinidog ar ôl i'r dystiolaeth gael ei dadansoddi'n briodol gan swyddogion polisi, ond, wrth gwrs, os caiff yr Aelodau brofiadau lleol yr hoffent eu rhannu gyda'r Gweinidog cyn iddo ystyried hynny, gwn y byddai'n awyddus i glywed am y profiadau hynny.

O ran Tomlinsons Dairies Ltd, wrth gwrs rydym yn llwyr ymroddedig i ddiwydiant llaeth Cymru ac yn drist iawn am y newyddion am gau Tomlinsons Dairies Ltd. Mae'n wir ein bod wedi gweithio'n agos â'r cwmni a'i randdeiliaid yn ystod y 18 mis diwethaf i geisio datrys y materion busnes parhaus, a bod y gefnogaeth yn ymwneud â thrafodaethau masnach gyda'r busnes a'i randdeiliaid, a hefyd wedi cefnogi gwerthiant cwmni pecynnu ar y safle i gefnogi sefydlogrwydd y busnes yn gyffredinol. Rydym hefyd wedi gweithio'n agos iawn â Banc Datblygu Cymru drwy gyflwyno cymorth ychwanegol drwy'r opsiynau ailstrwythuro, a gynigir gan Fanc Datblygu Cymru.

Rydym yn gweithio gydag awdurdod lleol Wrecsam i helpu'r holl staff yr effeithiwyd arnynt, ac wedi sefydlu tasglu ar unwaith i ymateb i'r sefyllfa ddiswyddo yn y cwmni. Rydym hefyd yn gwbl gefnogol i'r holl ffermwyr llaeth y mae cau'r cwmni'n effeithio arnynt ac rydym wrthi'n trafod gyda'r undebau ffermio a rhanddeiliaid eraill i ystyried y cymorth sydd ei angen ar yr adeg anodd hon.

Dwi am ofyn am ddatganiad ar ddyfodol y sector prosesu bwyd yng Nghymru yn ehangach. Rŷn ni wedi clywed am drafferthion Tomlinsons, wrth gwrs, a goblygiadau hynny, a hynny'n dod prin 18 mis ar ôl colli Arla yn Llandyrnog hefyd. Mae yna issues, felly, o safbwynt prosesu llaeth. Ond, wrth gwrs, mi glywon ni wythnos diwethaf hefyd am Randall Parker Foods yn Llanidloes, fydd bellach ddim yn prosesu cig eidion. Mae hynny'n mynd i arwain at oblygiadau difrifol i nifer o'r cynhyrchwyr, mewn sector, wrth gwrs, sydd eisoes mewn sefyllfa anodd iawn. Felly, mae yna gwestiynau, dwi'n meddwl, ynglŷn â'r rôl a'r lle a'r gefnogaeth sydd ar gael i'r sector prosesu bwyd yn ehangach yng Nghymru. Oherwydd os ydyn ni o ddifrif ynglŷn â datblygu economi fwyd hyfyw, a brand bwyd Cymreig gwerthfawr, mae'n rhaid inni gael y prosesyddion yna er mwyn ein cynorthwyo ni i gyflawni'r nod yna.

Dwi'n noddi yfory dathliad o fwyd a diod Cymreig. Mae'n Ddiwrnod Bwyd y Byd yfory, ac mae'n gyfle inni ddathlu yr hyn sydd gennym ni. Ond wrth inni weld colli prosesyddion fel hyn, wrth gwrs, mae e'n tanseilio’r sector ac yn tanseilio'r cyfle sydd gennym ni i adeiladau economi cefn gwlad ar gefn y sector hwnnw. Felly, byddwn i'n disgwyl bod gan y Llywodraeth, gobeithio, gyfle i wneud datganiad i amlinellu sut y mae hi'n gweld cyfle i dyfu'r sector ac i gefnogi'r sector yn y cyfnod anodd yma. 

Gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Prif Weinidog ynglŷn â'r honiadau bod y Gweinidog materion gwledig wedi torri'r cod gweinidogol drwy ymyrryd, yn ei rôl fel Gweinidog, gydag achos yn ymwneud ag etholwr, er bod hynny y tu hwnt i'w chyfrifoldebau portffolio hi fel Gweinidog? Honiadau ŷn nhw, ond, wrth gwrs, dwi'n poeni bod yna ddim digon o dryloywder fan hyn. Dwi ddim yn gwybod a ydy'r Prif Weinidog wedi cynnal ymchwiliad neu beidio. Mae angen inni wybod hynny. Ac mae e unwaith eto, dwi'n meddwl, yn codi'r cwestiwn ynglŷn â pha mor addas yw hi mai'r Prif Weinidog sydd yn arwain ar brosesau fel hyn. Onid yw hi'n amser nawr, fel y mae nifer ohonom ni wedi awgrymu yn y gorffennol, y dylid bod yna ryw gorff neu unigolyn yn allanol i'r Llywodraeth yn ymchwilio i mewn i faterion fel hyn—ac yn dal i ddod ag adroddiad i'r Prif Weinidog, fel mai'r Prif Weinidog sy'n gwneud y penderfyniad terfynol, ond mae angen yr elfen hyd braich yma mewn achosion o'r fath, fyddai'n dod â gwell tryloywder? Dwi ddim yn meddwl ei bod hi'n iawn mai'r Prif Weinidog sydd yn farnwr, yn rheithgor ac yn ddienyddiwr, a buaswn i'n gofyn am ddatganiad, er eglurder yn yr achos penodol yma, ond hefyd ynglŷn ag unrhyw fwriad sydd gan y Llywodraeth, efallai, i ddiwygio'r broses. 

I want to ask for a statement on the future of the food processing sector more broadly in Wales. We’ve heard about the difficulties of Tomlinsons, of course, and the implications of that, and that comes barely 18 months after the loss of Arla in Llandyrnog too. There are issues, therefore, in terms of milk processing. But we heard last week, of course, about Randall Parker Foods in Llanidloes, which will now not be processing beef, and that is going to have serious implications for many producers in a sector that is already in a very difficult situation. So, there are questions about the role and the support available for the food processing sector more broadly in Wales. Because if we are serious about developing a viable food economy and a Welsh food brand that’s of value, then we have to have those processors in place in order to assist us to achieve that aim.

I, tomorrow, will be sponsoring a celebration of Welsh food and drink. It’s World Food Day tomorrow, and it’s an opportunity for us to celebrate what we have. But as we see the loss of processors like this, of course, it undermines the sector and undermines the opportunities that we have to build the rural economy on the back of that sector. So, I would expect the Government, hopefully, to have an opportunity to make a statement to outline how it sees the opportunities to grow, develop and support that sector in this difficult period.

May I also ask for a statement from the First Minister on the claims that the rural affairs Minister has broken the ministerial code by intervening, in her ministerial role, in a case related to a constituent, although that was beyond her portfolio responsibilities as Minister? They are claims, of course, but I am concerned that there isn’t sufficient transparency here. I don’t know whether the First Minister has carried out an inquiry or not. We need to know that. And once again, it does raise a question as to how appropriate it is that the First Minister should lead on processes such as this. Isn’t it now time, as many of us have suggested in the past, that there should be an external body or individual outwith Government inquiring into these issues—still bringing a report to the First Minister so that the First Minister should make the final decision, but we need that arm’s-length element in cases such as this that would bring greater transparency? I don’t think it’s right that the First Minister is judge, jury and executioner, and I would call for a statement, for clarity on this particular case, but also on any intention that the Government has to reform the process.

15:05

Well, Llyr Gruffydd is right that the food and drink industry is very much one of the jewels in the crown of our economy here in Wales, and I know that the Minister works extremely hard to provide the best possible support for the food and drink sector and that the importance of food processing is very much understood, especially with the challenges we face with Brexit. Of course, the Minister is here to hear your comments, and she will certainly take that into consideration in terms of considering when and how to best update the Assembly on the work that is being done in the food and drink sector here in Wales.

The second point in relation to the ministerial code—of course, the Member will be aware that there is a process that is set out, and the process is under way, and I wouldn't be able to say any more at this point today.

Wel, mae Llŷr Gruffydd yn iawn fod y diwydiant bwyd a diod yn wir yn un o berlau ein heconomi yma yng Nghymru, a gwn fod y Gweinidog yn gweithio'n eithriadol o galed i roi'r gefnogaeth orau bosibl i'r sector bwyd a diod a bod pwysigrwydd prosesu bwyd yn cael ei ddeall yn iawn, yn enwedig gyda'r heriau sy'n ein hwynebu gyda Brexit. Wrth gwrs, mae'r Gweinidog yma i glywed eich sylwadau, a bydd yn sicr yn ystyried hynny o ran ystyried pryd a sut i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am y gwaith sy'n cael ei wneud yn y sector bwyd a diod yma yng Nghymru.

Yr ail bwynt mewn cysylltiad â'r cod gweinidogol—wrth gwrs, bydd yr Aelod yn ymwybodol bod proses wedi'i phennu, ac mae'r broses ar waith, ac ni allwn ddweud rhagor ar hyn o bryd heddiw.

Can I add Swansea East as one of those places where people are getting referred to private practices to get their ears syringed—and Port Talbot? It's an all-Wales problem and, perhaps, one that needs addressing fairly rapidly.

I've got two requests for statements. The first one is: teachers in Swansea and Neath Port Talbot did not get their pay award at the end of September. I have chased this around lots of different places, including the councils, ERW and the Minister for Education. I am told that this is because the Welsh Government have not released the money for the award and not confirmed that the award, which has been made in England, is going to be paid in Wales. I don't know whether that's right or not, but that's what I've been told, so there is obviously confusion out there. So, can I request an urgent Government statement providing an update on the paying of this year's—2019-20—teachers' pay award?

The second statement I'm requesting is a statement to be made on the health delivery plans, such as the diabetes delivery plan and the cancer delivery plan. Again, I am told that the current plans finish in 2020 and there are concerns that they're going to end. I have no belief for a moment that they're going to end and that we'll have no continuation of the plan, but there's nervousness amongst some of the people involved that could be put to bed, as it were, if the Welsh Government can start making statements on those that are coming to an end in 2020.

A allaf ychwanegu Dwyrain Abertawe fel un o'r lleoedd hynny lle mae pobl yn cael eu cyfeirio at feddygfeydd preifat i gael chwistrellu eu clustiau— a Phort Talbot? Mae'n broblem i Gymru gyfan ac, efallai, yn un y mae angen mynd i'r afael â hi'n eithaf cyflym.

Mae gennyf ddau gais am ddatganiadau. Yr un cyntaf yw na chafodd athrawon yn Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot eu dyfarniad cyflog ddiwedd mis Medi. Rwyf wedi ceisio ymateb i hyn mewn llawer o wahanol leoedd, gan gynnwys y cynghorau, ERW a'r Gweinidog Addysg. Dywedir wrthyf mai'r rheswm am hyn yw nad yw Llywodraeth Cymru wedi rhyddhau'r arian ar gyfer y dyfarniad a heb gadarnhau bod y dyfarniad, a wnaed yn Lloegr, yn mynd i gael ei dalu yng Nghymru. Nid wyf yn gwybod a yw hynny'n iawn ai peidio, ond dyna'r hyn a ddywedwyd wrthyf. Felly, mae'n amlwg bod dryswch ynglŷn â hyn. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Llywodraeth yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â thalu am ddyfarniad cyflog athrawon 2019-20?

Yr ail ddatganiad rwy'n gofyn amdano yw datganiad i'w wneud am y cynlluniau cyflawni iechyd, fel y cynllun cyflawni ar gyfer diabetes a'r cynllun cyflawni ar gyfer canser. Unwaith eto, dywedir wrthyf fod y cynlluniau presennol yn gorffen yn 2020 a bod pryderon eu bod yn mynd i ddod i ben. Nid wyf yn credu am funud eu bod yn mynd i ddod i ben ac na fydd y cynllun yn parhau, ond mae yna nerfusrwydd ymysg rhai o'r bobl sy'n cymryd rhan y gellid ei dawelu, os gall Llywodraeth Cymru ddechrau gwneud datganiadau ar y rhai sydd yn dod i ben yn 2020.

Thank you to Mike Hedges for that contribution. I can confirm that there will be a statement very, very shortly regarding the teachers' pay award 2019. Of course, once implemented, any changes to teachers' pay for 2019-20 will be backdated to 1 September. So, I would expect that there will be a statement, either today or tomorrow, in respect of that.

Again, Mike Hedges is right that most major health condition delivery plans come to an end in December 2020, and we are currently developing the approach and the proposals for the successor arrangements to improve the quality of care for major conditions, such as cancer and diabetes. And the Minister for Health and Social Services does expect to make a written statement outlining the future approach before the end of the year.

Diolch i Mike Hedges am y cyfraniad hwnnw. Gallaf gadarnhau y bydd datganiad yn fuan iawn ynghylch dyfarniad cyflog 2019 i athrawon. Wrth gwrs, unwaith y caiff ei weithredu, bydd unrhyw newidiadau i dâl athrawon ar gyfer 2019-20 yn cael eu hôl-ddyddio i 1 Medi. Felly, byddwn yn disgwyl y bydd datganiad, naill ai heddiw neu yfory, ynglŷn â hynny.

Unwaith eto, mae Mike Hedges yn iawn fod y rhan fwyaf o'r cynlluniau cyflawni ar gyfer y prif gyflyrau iechyd yn dod i ben ym mis Rhagfyr 2020, ac rydym wrthi'n datblygu'r dull gweithredu a'r cynigion ar gyfer y trefniadau olynol i wella ansawdd y gofal ar gyfer y prif gyflyrau fel canser a diabetes. Ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn disgwyl gwneud datganiad ysgrifenedig yn amlinellu'r dull gweithredu yn y dyfodol cyn diwedd y flwyddyn.

May I ask for a statement from the Minister for Housing and Local Government on the links between poor housing and poor physical and mental health? A recent joint report by Public Health Wales, Community Housing Cymru and the Building Research Establishment states that poor-quality housing costs the NHS in Wales more than £95 million a year in treatment costs. Please, could we have a statement from the Minister on what action she is taking, in conjunction with the Minister for Health and Social Services, to improve the quality of existing homes in Wales in view of the findings contained in this report, please?

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar y cysylltiadau rhwng tai gwael ac iechyd corfforol a meddyliol gwael? Mae adroddiad ar y cyd yn ddiweddar gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, Cartrefi Cymunedol Cymru a'r Sefydliad Ymchwil Adeiladu yn datgan bod tai o ansawdd gwael yn costio mwy na £95 miliwn y flwyddyn i'r GIG yng Nghymru mewn costau triniaeth. Os gwelwch yn dda, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog am y camau y mae'n eu cymryd, ar y cyd â'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, i wella ansawdd cartrefi sy'n bodoli eisoes yng Nghymru yng ngoleuni'r canfyddiadau a geir yn yr adroddiad hwn?

I know that there's a great deal of work going on in this area across Government, where we do recognise that housing does play a very important role in terms of people's physical and mental health. One example would be the additional funding that is going through the regional partnership boards, and that is about taking a housing-led approach to social services and health issues, and I think that's a really exciting piece of work. Of course, the Minister has recently said a bit more about the work that we would do in terms of retrofitting, because we know the importance of retrofitting homes not only for carbon reasons, but also in terms of ensuring people have warm and safe homes to live in. But I know that the Minister will write to you with an update on what we're doing in the wider context.

Gwn fod llawer iawn o waith yn digwydd yn y maes hwn ar draws y Llywodraeth, lle'r ydym yn cydnabod bod gan dai ran bwysig iawn i'w chwarae o ran iechyd corfforol a meddyliol pobl. Un enghraifft fyddai'r arian ychwanegol sy'n mynd drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, ac mae a wnelo hynny â chymryd dull gweithredu a arweinir gan dai tuag at wasanaethau cymdeithasol a materion iechyd, a chredaf fod hwnnw'n ddarn o waith gwirioneddol gyffrous. Wrth gwrs, mae'r Gweinidog wedi dweud ychydig mwy yn ddiweddar am y gwaith y byddem yn ei wneud o ran ôl-osod, oherwydd gwyddom mor bwysig yw ôl-osod cartrefi nid yn unig am resymau carbon, ond hefyd o ran sicrhau bod gan bobl gartrefi cynnes a diogel i fyw ynddynt. Ond rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn ysgrifennu atoch gyda'r wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn yr ydym yn ei wneud yn y cyd-destun ehangach.

15:10

With regard to my first issue, you may have seen a very good article on WalesOnline in the last few days about the fact that Gwent Police were accused of covering up for a police officer who was domineering, controlling and physically abusive to several women who were also police officers. He was only given a warning, he wasn't arrested, the system protected him and not the women, and normal procedures were not followed. In fact, the women said that it was a boys' club and they closed ranks around themselves. Of course, the women are taking legal action now, but, unfortunately, they have to crowdfund because they're not rich enough to be able to fight the system. I'm wondering if we can have a debate in Government time on the Government's priorities in relation to domestic abuse, but also in relation to how you're dealing with the police in this regard, because of course you can't comment on legal action, but you can of course comment on the wider issue of how we can encourage the police and the police and crime commissioners to take these complaints seriously when they come to their attention.

My second request is for a statement from the Welsh Government on your support for asylum seekers in Wales. I've got two cases I'm sure you're aware of as well, Trefnydd, with regard to Otis Bolamu and also Michael Gebredikan—I hope I've said that right. One is from Congo, and you will know that he was detained over Christmas, who's having an appeal hearing tomorrow, and the other is from Eritrea, and if he's deported to Germany, where his family is, he may be then deported back to Eritrea. The UK don't currently deport there because they don't know what the situation is with regard to the support for asylum seekers there when they do arrive back, but we're continually seeing these propositions coming to us, with very vulnerable people being potentially sent back to terrifying situations. I would hope that the First Minister's comments earlier would echo how we in this Chamber should be supporting those people who need our support, and not vilifying them and pitting them against poor people in our society. At the end of the day, they need our support, and I would urge Welsh Government to bring forward a debate so that we can ensure that Wales is the nation of sanctuary that we purport to be.

O ran fy mater cyntaf, efallai eich bod wedi gweld erthygl dda iawn ar WalesOnline yn ystod y dyddiau diwethaf am y ffaith bod Heddlu Gwent wedi'u cyhuddo o guddio sefyllfa swyddog heddlu a oedd yn ymddwyn yn ormesol, yn gor-reoli nifer o fenywod a oedd hefyd yn swyddogion yr heddlu, ac yn cam-drin rhai yn gorfforol. Dim ond rhybudd a gafodd, ni chafodd ei arestio. Roedd y system yn ei warchod ef ac nid y menywod, ac ni ddilynwyd y gweithdrefnau arferol. Yn wir, dywedodd y menywod mai clwb bechgyn ydoedd a chodwyd mur o dawelwch o amgylch eu hunain. Wrth gwrs, mae'r menywod yn cymryd camau cyfreithiol yn awr, ond, yn anffodus, mae'n rhaid iddynt ddefnyddio arian torfol oherwydd nad ydynt yn ddigon cyfoethog i allu ymladd y system. Tybed a allwn gael dadl yn amser y Llywodraeth ar flaenoriaethau'r Llywodraeth mewn cysylltiad â cham-drin yn y cartref, ond hefyd o ran sut yr ydych yn ymdrin â'r heddlu yn hyn o beth. Ni allwch, wrth gwrs, wneud sylwadau ar gamau cyfreithiol, ond gallwch sôn am y mater ehangach o sut y gallwn annog yr heddlu a'r comisiynwyr heddlu a throseddu i gymryd y cwynion hyn o ddifrif pan fyddant yn dod i'w sylw.

Fy ail gais yw datganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'ch cefnogaeth i geiswyr lloches yng Nghymru. Mae gennyf ddau achos yr wyf yn siŵr eich bod chi yn ymwybodol ohonyn nhw hefyd, Trefnydd, o ran Otis Bolamu a Michael Gebredikan—rwy'n gobeithio fy mod i wedi ynganu hynny'n iawn. Mae un yn dod o Congo, a byddwch yn gwybod iddo gael ei gadw dros y Nadolig, ac mae'n cael gwrandawiad apêl yfory, a'r llall yn dod o Eritrea, ac os yw'n cael ei alltudio i'r Almaen, lle mae ei deulu, efallai y bydd yn cael ei alltudio'n ôl i Eritrea. Nid yw'r DU yn alltudio pobl yno ar hyn o bryd gan nad ydynt yn gwybod beth yw'r sefyllfa o ran y cymorth i geiswyr lloches yno pan gyrhaeddant yn ôl. Ond gwelwn y cynigion hyn yn dod ar ein traws yn barhaus, gyda phobl cwbl ddiamddiffyn o bosibl yn cael eu hanfon yn ôl i sefyllfaoedd brawychus. Byddwn yn gobeithio y byddai sylwadau'r Prif Weinidog yn gynharach yn adleisio'r ffordd y dylem ni yn y Siambr hon fod yn cefnogi'r bobl hynny y mae arnynt angen ein cefnogaeth, a pheidio â'u difrïo a'u cymharu â phobl dlawd yn ein cymdeithas. Yn y pen draw, mae arnynt angen ein cefnogaeth, a byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i gyflwyno dadl er mwyn inni allu sicrhau bod Cymru yn genedl noddfa fel yr ydym yn honni ein bod ni.

Thank you, Bethan, for raising these issues. I will certainly discuss with the Minister responsible, actually, for both of these issues in terms of when we can best provide an update on the work that Welsh Government is doing in terms of domestic abuse, but specifically, really, how we're working with the police forces in order to do that. I know that work is ongoing, for example, in terms of training for trauma-informed approaches and so on, which are so important when dealing with people who have been through very, very difficult experiences.

And, again, I'll have the same conversation about the support that we are giving to asylum seekers, because it is important that we are that nation of sanctuary that we purport to be. I know Welsh Government, for its part, is doing a huge amount to try and make that a reality, and make people feel that they are welcomed here when they come here. We recognise again, very similarly, that lots of people who have sought sanctuary with us have been through extremely difficult circumstances, which many of us couldn't even begin to imagine. And I'm familiar with the cases that you described; I saw Otis just a couple of weekends ago, as I know you did as well. I know that he is particularly grateful for the support that he's had from the community in Swansea and beyond.

Diolch, Bethan, am godi'r materion hyn. Byddaf yn sicr yn cael trafodaeth gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol ar y ddau fater hyn, o ran pryd y gallwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran cam-drin domestig, ac yn benodol, sut yr ydym yn gweithio gyda'r heddlu er mwyn gwneud hynny. Gwn fod gwaith yn mynd rhagddo, er enghraifft, o ran hyfforddiant ar gyfer dulliau gweithredu sy'n seiliedig ar drawma ac ati, sy'n bwysig iawn wrth ymdrin â phobl sydd wedi profi profiadau anodd iawn.

Ac unwaith eto, mi fydda i'n cael yr un sgwrs am y gefnogaeth yr ydym ni'n ei rhoi i geiswyr lloches, oherwydd mae'n bwysig ein bod ni, mewn gwirionedd, yn genedl noddfa, fel yr honnwn ein bod ni. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru, o'i rhan hi, yn gwneud llawer iawn i geisio gwireddu hynny, ac yn gwneud i bobl deimlo bod croeso iddyn nhw yma pan fyddan nhw'n dod yma. Rydym yn cydnabod eto, yn yr un modd, fod llawer o bobl sydd wedi ceisio noddfa gyda ni wedi bod trwy amgylchiadau hynod o anodd, na all llawer ohonom hyd yn oed ddechrau eu dychmygu. Ac rwy'n gyfarwydd â'r achosion a ddisgrifiwyd gennych; gwelais Otis ychydig benwythnosau'n ôl, fel y gwn y gwnaethoch chithau hefyd. Gwn ei fod yn arbennig o ddiolchgar am y gefnogaeth y mae wedi'i chael gan y gymuned yn Abertawe a thu hwnt.

Over the summer, my office was inundated by residents who were upset by Stagecoach's decision to scrap the no. 25 bus service from Caerphilly to Cardiff via Thornhill crematorium and the University Hospital Wales, and merge it into an existing much longer and much more inconvenient route for residents in Caerphilly. Despite a number of residents' petitions, Stagecoach scrapped the service in September, and we held meetings with Stagecoach throughout September and October, and eventually persuaded them to reintroduce an hourly service from Caerphilly to the Heath, and also to the Thornhill crematorium, which mirrored the old no. 25 route, but it was an hourly not a two-hourly service. It's going to be trialled from January for six months, and we urge residents to use that service as much as possible, but the key issue here is that Stagecoach were able to make these unpopular decisions because they were commercial decisions. With that in mind, would the Trefnydd consider a statement or a debate in Government time on reforming bus services to make them more user-friendly to residents who need these services, and not just use them on a commercial basis?

Dros yr haf, galwodd trigolion di-ri heibio i'm swyddfa a oedd wedi cynhyrfu oherwydd penderfyniad Stagecoach i gael gwared ar y gwasanaeth bws rhif 25 o Gaerffili i Gaerdydd heibio amlosgfa Thornhill ac Ysbyty Athrofaol Cymru, a'i gyfuno â rhai sydd eisoes yn bodoli sy'n llawer hirach a llawer mwy anghyfleus i drigolion Caerffili. Er gwaethaf nifer o ddeisebau gan drigolion, cafodd y gwasanaeth ei ddiddymu gan Stagecoach ym mis Medi. Cynhaliwyd cyfarfodydd gyda Stagecoach drwy gydol mis Medi a mis Hydref, ac yn y pen draw fe'u darbwyllwyd i ailgyflwyno gwasanaeth bob awr o Gaerffili i'r Mynydd Bychan, a hefyd i amlosgfa Thornhill, a oedd yn adlewyrchu'r hen lwybr Rhif 25, ond bob awr oedd y gwasanaeth ac nid bob dwy awr. Mae'n mynd i gael ei dreialu o fis Ionawr am chwe mis, ac rydym yn annog trigolion i ddefnyddio'r gwasanaeth hwnnw gymaint â phosibl. Ond y mater allweddol yma yw bod Stagecoach wedi gallu gwneud y penderfyniadau amhoblogaidd hyn am eu bod yn benderfyniadau masnachol. Gyda hynny mewn golwg, a fyddai'r Trefnydd yn ystyried datganiad neu ddadl yn amser y Llywodraeth ar ddiwygio gwasanaethau bysiau i'w gwneud yn fwy hwylus i drigolion sydd angen y gwasanaethau hyn, ac nid i'w defnyddio ar sail fasnachol yn unig?

15:15

Thank you, Hefin David, for that question. I know that your constituents will be particularly grateful for the work that you've done in terms of getting that replacement service. Even though it doesn't return the service to an hourly service, it certainly, I think, would be very welcome that you've made that effort on their behalf.

In terms of the problems you describe, they're very much the result of the failed deregulation of the bus industry, which has made it very difficult to have a service in Wales that meets the needs of people in Wales, which is one of the reasons why the proposals in the upcoming legislation that the Minister with responsibility for transport is leading on will be so important and I know that, in due course, he will be updating Members of the Assembly on those proposals within the legislation.

Diolch, Hefin David, am y cwestiwn hwnnw. Gwn y bydd eich etholwyr yn arbennig o ddiolchgar am y gwaith yr ydych wedi'i wneud i gael y gwasanaeth newydd hwnnw. Er nad yw'r gwasanaeth yn mynd i fod yn wasanaeth bob awr, yn sicr, credaf fod yr ymdrech honno a wnaethoch ar eu rhan i'w chroesawu'n fawr.

O ran y problemau yr ydych yn eu disgrifio, maent yn bendant yn ganlyniad i ddadreoleiddio aflwyddiannus ar y diwydiant bysiau, sydd wedi'i gwneud yn anodd iawn cael gwasanaeth yng Nghymru sy'n diwallu anghenion pobl Cymru, sef un o'r rhesymau pam mae'r cynigion yn y ddeddfwriaeth arfaethedig y mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth yn ei harwain mor bwysig. A gwn y bydd, maes o law, yn rhoi'r diweddaraf i Aelodau'r Cynulliad ar y cynigion hynny sydd o fewn y ddeddfwriaeth.

Minister, I note with great concern the UK Government's decision to increase the Public Works Loan Board interest rate by a full 1 per cent—in fact, moving from 1.8 per cent to 2.8 per cent with immediate effect. This has the effect to take away the ability of local councils to borrow at a lower rate than that provided by private lenders and will inevitably lead to councils having to reassess their business plans, with possible cancellation of projects in order to continue funding current projects, as well as giving grave concern for delivering infrastructure and front-line projects at all. Would you, Minister, or the First Minister, make a statement on the Welsh Government's position in regard to this announcement?

Gweinidog, sylwaf gyda chryn bryder ar benderfyniad Llywodraeth y DU i gynyddu cyfradd llog y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus o 1 y cant llawn—symudiad yn wir, o 1.8 y cant i 2.8 y cant ar unwaith. Mae hyn yn effeithio ar allu cynghorau lleol i fenthyca ar gyfradd is na'r hyn a ddarperir gan fenthycwyr preifat a bydd yn sicr o beri i'r cynghorau orfod ailasesu eu cynlluniau busnes, gyda'r posibilrwydd o ganslo prosiectau er mwyn parhau i ariannu prosiectau cyfredol, yn ogystal ag achosi pryder difrifol o ran darparu seilwaith a phrosiectau rheng flaen o gwbl. A fyddech chi, Gweinidog, neu'r Prif Weinidog, yn gwneud datganiad am safbwynt Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â'r cyhoeddiad hwn?

Well, our position is that this is a retrograde move and it makes things even more difficult for local authorities and is particularly concerning now because business cases for all kinds of things that local authorities have been planning on—for example, regeneration activities, social housing and other investment—will now need to be reassessed again in light of this development, in terms of trying to explore what is affordable locally and what they're able to plan for. But these are concerns that I will certainly be raising. 

Wel, ein safbwynt ni yw bod hwn yn gam yn ôl, ac mae'n gwneud pethau'n anodd iawn i awdurdodau lleol ac yn peri pryder arbennig nawr. Oherwydd bydd angen ailasesu achosion busnes dros bob math o bethau y mae awdurdodau lleol wedi bod yn cynllunio ar eu cyfer—er enghraifft, gweithgareddau adfywio, tai cymdeithasol a buddsoddiad arall nawr eto—yng ngoleuni'r datblygiad hwn, o ran ceisio archwilio'r hyn sy'n fforddiadwy yn lleol a'r hyn y gallant gynllunio ar ei gyfer. Ond mae'r rhain yn bryderon y byddaf yn sicr yn eu codi.

Minister, I'm sure you would have been delighted on Saturday night to receive the news that the Cory brass band have again become the national champions of Great Britain, that they've now completed a grand slam of major brass band titles held in the same year, a feat achieved on only two previous occasions, one of which was theirs, and that this confirms their position now as the No. 1 brass band for the thirteenth consecutive year. I wonder if you think it would be appropriate for the Government to host an event in this Assembly to commemorate these incredible world champion ambassadors for Wales.

And the second point, Minister, is this: they are shortly off to America, to be followed by South Korea. I wonder if there could be a statement from Welsh Government to outline the way in which these cultural ambassadors for Wales can be connected with the Welsh Government's own ambitions in terms of promoting Welsh economic interests abroad, in countries like America and South Korea. And perhaps my final request is that I think it would be great if Welsh Government wrote on behalf of this entire Chamber to congratulate the entire brass band and all those from across south Wales who actually work and support the band on this stunning success.

Gweinidog, rwy'n siŵr y byddech chi wedi bod wrth eich bodd nos Sadwrn o glywed y newyddion bod band pres Cory wedi dod yn bencampwyr cenedlaethol Prydain Fawr unwaith eto, a'u bod bellach wedi cwblhau camp lawn o deitlau bandiau pres mawr a gynhaliwyd yn yr un flwyddyn , camp a gyflawnwyd ar ddau achlysur blaenorol yn unig, unwaith ganddyn nhw eu hunain, a bod hyn yn cadarnhau eu safle nawr fel y band pres Rhif 1 am y drydedd flwyddyn ar ddeg yn olynol. Tybed a ydych o'r farn y byddai'n briodol i'r Llywodraeth gynnal digwyddiad yn y Cynulliad hwn i ddathlu'r llysgenhadon rhyfeddol hyn dros Gymru?

A'r ail bwynt, Gweinidog, yw hyn: yn fuan, byddant yn teithio i America, ac yna i Dde Korea. Tybed a oes modd cael datganiad gan Lywodraeth Cymru i amlinellu'r modd y gall y llysgenhadon diwylliannol hyn dros Gymru fod yn gysylltiedig ag uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ei hun o ran hyrwyddo buddiannau economaidd Cymru dramor, mewn gwledydd fel America a De Korea. A'm cais olaf, efallai, yw y byddai'n wych petai Llywodraeth Cymru yn ysgrifennu ar ran y Siambr gyfan hon i longyfarch y band pres cyfan a phawb o bob rhan o dde Cymru sy'n gweithio ac yn cefnogi'r band ar y llwyddiant ysgubol hwn.

Thank you, Mick Antoniw. Welsh Government will certainly join you in congratulating the Cory Band for being the best in the world for 13 years, which is a heck of an achievement, isn't it? I know that the Minister and I—the Minister with responsibility for music and I—will have a discussion about how we can best mark that incredible achievement here in the Assembly and also explore how we can better use these amazing cultural ambassadors that we have. 

Diolch, Mick Antoniw. Bydd Llywodraeth Cymru yn sicr yn ymuno â chi i longyfarch Band y Cory am fod y gorau yn y byd am 13 mlynedd, sy'n dipyn o gamp, onid yw? Gwn y bydd y Gweinidog a minnau—y Gweinidog sy'n gyfrifol am gerddoriaeth a minnau—yn cael trafodaeth am y ffordd orau y gallwn nodi'r cyflawniad anhygoel hwnnw yma yn y Cynulliad a hefyd ystyried sut y gallwn ddefnyddio'r llysgenhadon diwylliannol rhyfeddol hyn yn well.

Wales is a community of communities, and one community in Wales is the Catalan community. I welcome the comments made earlier by the First Minister expressing concern about what is happening in Barcelona and also what happened in Madrid in locking up democratically elected politicians. I support the call for a debate on what is happening in Catalunya and I'd like the Government to seriously consider this. But I'd like you to go further and express support for the Catalan community living in Wales and the people of Catalunya at this present time, because politicians out there have been jailed for keeping their democratically elected promises. There were 113 civilians injured yesterday at Barcelona airport, where they were fired upon by police and Guardia Civil, I believe. So, could we have a Government statement on these matters, please?

Cymuned o gymunedau yw Cymru, ac un gymuned yng Nghymru yw cymuned Catalonia. Rwy'n croesawu'r sylwadau a wnaed yn gynharach gan y Prif Weinidog yn mynegi pryder am yr hyn sy'n digwydd yn Barcelona a hefyd yr hyn a ddigwyddodd ym Madrid o ran cloi gwleidyddion a etholwyd yn ddemocrataidd. Rwy'n cefnogi'r alwad am ddadl ar yr hyn sy'n digwydd yng Nghatalonia, a hoffwn i'r Llywodraeth ystyried hyn o ddifrif. Ond hoffwn ichi fynd ymhellach a mynegi cefnogaeth i'r gymuned Gatalaneg sy'n byw yng Nghymru a phobl Catalonia ar hyn o bryd, oherwydd bod gwleidyddion wedi cael carchar am gadw addewidion a etholwyd yn ddemocrataidd. Roedd 113 o sifiliaid wedi'u hanafu ddoe ym maes awyr Barcelona, lle saethwyd atynt gan yr heddlu a Guardia Civil, rwy'n credu. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ar y materion hyn, os gwelwch yn dda?

15:20

I certainly join others in putting on record Welsh Government support for the Catalan community here in Wales, because we have a long history of close relationships with Catalonia and obviously we want to see that continue. We enjoy some really positive international links through the European networks that we share, and around a third of Spanish-owned companies in Wales are headquartered in Catalonia. So, we do have these close important cultural links but also close and important economic links as well.

Yn sicr, ymunaf ag eraill i gofnodi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r gymuned Gatalaneg yma yng Nghymru, oherwydd mae gennym hanes hir o berthynas agos â Chatalonia ac yn amlwg rydym am weld hynny'n parhau. Rydym yn mwynhau cysylltiadau rhyngwladol gwirioneddol gadarnhaol drwy'r rhwydweithiau Ewropeaidd yr ydym yn eu rhannu, ac mae tua thraean o'r cwmnïau yng Nghymru sy'n eiddo i Sbaen â'u pencadlys yng Nghatalonia. Felly, mae'r cysylltiadau diwylliannol pwysig hyn yn agos, ond hefyd mae cysylltiadau economaidd agos a phwysig.

Can I call for two statements? Firstly, on the INTERREG Ireland-Wales 2014-20 programme, which, as you know, encourages regions to work together to address common economic, environmental and social challenges. In Wales, the two INTERREG regions are north Wales, with a population of just over 696,000, and west Wales, with 630,000—so, not dissimilar populations. But I've been given a freedom of information response from the Welsh European Funding Office, which says that there were 62 projects submitted but only 19 of these involved a north Wales partner, and only 12 were led by an organisation based in Wales. And, of 18 projects approved, only five had a north Wales partner—sorry, included a north Wales partner—and only two were led by a north Wales partner. So, only 28 per cent of projects approved included a partner in north Wales; only 11 per cent led by a north Wales partner. I call for a statement to reflect concern raised with me—it isn't my concern, although I do have concern if the answer is the wrong answer—that potential INTERREG projects have not necessarily received the support and engagement in north Wales that they have elsewhere, because I know that demand in north Wales, potentially, should be equal at least to that in west Wales.

Secondly, could I call for a Welsh Government statement on its developing revised policy on fuel poverty in light of two new reports? A report on 3 October from the Auditor General for Wales said that the number of households in fuel poverty in Wales had fallen since 2008, but the Welsh Government had missed its targets. It said that the causes of fuel poverty are complex, that Welsh Government have spent £249 million on its Warm Homes programme to reduce fuel poverty, but identified tensions between trying to eradicate carbon emissions from domestic housing and prioritising efforts and funding on fuel-poor households, which tend to use less energy, and made a series of recommendations to the Welsh Government, including lessons learnt from the failure to meet the current targets set in 2010, linking fuel poverty schemes with other work to tackle the underlying cause of fuel poverty, and considering how fuel poverty schemes could prevent costs in other service areas and contribute to wider policy goals.

And, secondly, in this context, the report on 7 October from the Bevan Foundation, which said that, although the Welsh Government had made some progress in reducing fuel poverty over the last decade, it noted that the richest households had benefited most. In 2008, of the 70 per cent richest households, over 83,000 were estimated to be living in fuel poverty, and that that's now 75 per cent lower, whereas the bottom 10 tenth, poorest, households have only seen a drop of 25 per cent. So, we now have only 21,000 of the richest households and 92,000 of the poorest households, perhaps, as they said, providing

'an indication as to why the Welsh Government has failed in its target to eradicate fuel poverty',

and proposing that, in future, the fuel poverty targets should instead be focused on the poorest households rather than simply across the piste. I call for a statement accordingly.

A gaf i alw am ddau ddatganiad? Yn gyntaf, ynghylch y rhaglen INTERREG Iwerddon-Cymru 2014-20, sydd, fel y gwyddoch, yn annog rhanbarthau i gydweithio i fynd i'r afael â heriau economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol cyffredin. Yng Nghymru, y ddau ranbarth INTERREG yw gogledd Cymru, gyda phoblogaeth o ychydig dros 696,000, a gorllewin Cymru, gyda 630,000—felly, nid poblogaethau annhebyg. Ond rwyf wedi cael ymateb rhyddid gwybodaeth gan Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru, sy'n dweud bod 62 o brosiectau wedi'u cyflwyno, ond dim ond 19 o'r rhain oedd yn cynnwys partner o Ogledd Cymru, a dim ond 12 a arweiniwyd gan sefydliad yng Nghymru. Ac, o blith 18 o brosiectau a gymeradwywyd, dim ond pump oedd â phartner yng ngogledd Cymru—mae'n ddrwg gennyf, a oedd yn cynnwys partner o'r gogledd—a dim ond dau oedd yn cael eu harwain gan bartner yng ngogledd Cymru. Felly, dim ond 28 y cant o'r prosiectau a gymeradwywyd oedd yn cynnwys partner yng ngogledd Cymru; dim ond 11 y cant a arweiniwyd gan bartner yng ngogledd Cymru. Galwaf am ddatganiad i adlewyrchu'r pryder a godwyd gyda mi— nid fy mhryder i ydyw, er fy mod yn pryderu os yw'r ateb yn ateb anghywir—nad yw prosiectau posibl o dan INTERREG o reidrwydd wedi cael y cymorth a'r ymrwymiad yn y gogledd sydd ganddynt mewn mannau eraill, oherwydd gwn y dylai'r galw yn y gogledd, o bosibl, fod yr un fath o leiaf ag y mae yng ngorllewin Cymru.

Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am y modd y mae'n datblygu polisi diwygiedig ar dlodi tanwydd yng ngoleuni dau adroddiad newydd? Dywedodd adroddiad ar 3 Hydref gan Archwilydd Cyffredinol Cymru fod nifer yr aelwydydd mewn tlodi tanwydd yng Nghymru wedi gostwng ers 2008, ond bod Llywodraeth Cymru wedi methu ei thargedau. Dywedodd fod achosion tlodi tanwydd yn gymhleth, bod Llywodraeth Cymru wedi gwario £249 miliwn ar ei rhaglen cartrefi clyd i leihau tlodi tanwydd, ond wedi nodi tensiynau rhwng ceisio dileu allyriadau carbon o dai domestig a blaenoriaethu ymdrechion a chyllid ar aelwydydd tanwydd-dlawd, sy'n tueddu i ddefnyddio llai o ynni. Hefyd gwnaed cyfres o argymhellion i Lywodraeth Cymru, gan gynnwys gwersi a ddysgwyd o'r methiant i gyrraedd y targedau presennol a osodwyd yn 2010, gan gysylltu cynlluniau tlodi tanwydd â gwaith arall i fynd i'r afael ag achos gwaelodol tlodi tanwydd, ac ystyried sut y gallai cynlluniau tlodi tanwydd atal costau mewn meysydd gwasanaeth eraill a chyfrannu at nodau polisi ehangach.

Ac, yn ail, yn y cyd-destun hwn, yr adroddiad ar 7 Hydref gan Sefydliad Bevan, a ddywedodd, er bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud rhywfaint o gynnydd o ran lleihau tlodi tanwydd dros y ddegawd ddiwethaf, nododd mai'r aelwydydd cyfoethocaf oedd wedi elwa fwyaf. Yn 2008, o'r 70 y cant o aelwydydd cyfoethocaf, amcangyfrifwyd bod dros 83,000 yn byw mewn tlodi tanwydd, a bod hynny bellach 75 y cant yn is, tra mai dim ond 25 y cant o ostyngiad a welwyd yng ngwaelod y 10 degfed, y tlotaf, o gartrefi. Felly, erbyn hyn dim ond 21,000 o'r aelwydydd cyfoethocaf a 92,000 o'r aelwydydd tlotaf sydd, fel y dywedasant, yn darparu

arwydd o'r rheswm pam mae Llywodraeth Cymru wedi methu yn ei tharged i ddileu tlodi tanwydd,

ac yn cynnig, yn y dyfodol, y dylid canolbwyntio'r targedau tlodi tanwydd ar yr aelwydydd tlotaf yn hytrach nag yn gyffredinol. Galwaf am ddatganiad yn unol â hynny.

On the first issue, regarding the INTERREG projects and particularly the number of INTERREG projects that have been supported in north Wales, perhaps Mark Isherwood would write to me with the information that he was giving this afternoon in the Chamber and I'll be able to look at that and also perhaps then advise on work that has been done to support and promote projects in the north Wales region.

On the second issue of fuel poverty, Welsh Government is very familiar with the two reports that you have referred to, and we are considering those reports alongside the consideration that we're giving to the way forward in terms of our approach to tackling fuel poverty.

O ran y mater cyntaf, ynghylch prosiectau INTERREG ac yn enwedig nifer y prosiectau INTERREG a gefnogwyd yn y gogledd, efallai y gallai Mark Isherwood ysgrifennu ataf gyda'r wybodaeth yr oedd yn ei rhoi'r prynhawn yma yn y Siambr a byddaf yn gallu edrych ar hynny a hefyd efallai wedyn roi cyngor ar y gwaith sydd wedi'i wneud i gefnogi a hyrwyddo prosiectau yn rhanbarth gogledd Cymru.

O ran yr ail fater sy'n ymwneud â thlodi tanwydd, mae Llywodraeth Cymru yn gyfarwydd iawn â'r ddau adroddiad yr ydych wedi cyfeirio atynt, ac rydym yn ystyried yr adroddiadau hynny ynghyd â'r ystyriaeth yr ydym yn ei rhoi i'r ffordd ymlaen o ran ein dull ni o fynd i'r afael â thlodi tanwydd.

15:25

Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, last year, the Children, Young People and Education Committee produced a report on perinatal mental health. The excellent work that they produced had a very positive response from the Welsh Government, and I know the Welsh Government have taken action on some of those recommendations. However, one of those major recommendations was the introduction of a mother and baby unit, and we seem to have no actual progress on that particular recommendation. Now, last week, we all, across this Chamber, recognised World Mental Health Day on Thursday, but here we have a situation where we still need to take action to address the mother and baby unit in perinatal mental health. Can we have a statement from the Minister for health to actually see the progress being made on those recommendations, and particularly on a mother and baby mental health unit?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, y llynedd, lluniwyd adroddiad gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar iechyd meddwl amenedigol. Cafwyd ymateb cadarnhaol iawn gan Lywodraeth Cymru i'r gwaith rhagorol a gynhyrchwyd ganddyn nhw, ac rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau ar rai o'r argymhellion hynny. Er hynny, un o'r argymhellion pwysicaf ynddo oedd sefydlu uned mam a'i baban, ac nid yw'n ymddangos ein bod wedi gweld unrhyw gynnydd gwirioneddol ynglŷn â'r argymhelliad penodol hwnnw. Nawr, yr wythnos diwethaf, roeddem ni i gyd, ar draws y Siambr hon, yn nodi Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd ddydd Iau. Ond mae gennym sefyllfa yma lle mae angen inni  weithredu o hyd i fynd i'r afael â mater iechyd meddwl amenedigol o ran unedau mam a'i baban. A gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd i weld y cynnydd mewn gwirionedd a wneir ynglŷn â'r argymhellion hynny, ac yn benodol ar uned iechyd meddwl mam a'i baban?

Thank you, David Rees. I will certainly ask the health Minister to write to you with an update, but I can confirm that we are committed and remain committed to establishing a unit as a matter of priority, and that work is being led by the Welsh Health Specialised Services Committee.FootnoteLink The implementation of such a specialised service is complex, and it must take into account factors such as location, suitability of premises and workforce capacity. But the management group has been working with Swansea Bay University Health Board to develop a business case for a six-bedded mother and baby unit to be hosted in the region.

There is concern, I know, that there might be a length of time before that unit might be open; I think that the indicative planning set out by the health board indicates a timescale of being operational by summer 2021. So, as a result of that, Welsh Government officials are working with the Welsh Health Specialised Services Committee and Swansea Bay to explore options for an interim solution or to see if there are ways that we can accelerate that planning, and those discussions are being taken forward as a matter of urgency.

Diolch, David Rees. Fe fyddaf yn siŵr o ofyn i'r Gweinidog iechyd ysgrifennu atoch chi gyda'r wybodaeth ddiweddaraf, ond fe allaf i gadarnhau ein bod ni wedi ymrwymo ac yn parhau'n ymrwymedig i sefydlu uned fel mater o flaenoriaeth, a bod y gwaith hwnnw'n cael ei arwain gan Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru.FootnoteLink Mae gweithredu gwasanaeth mor arbenigol yn gymhleth, ac mae'n rhaid i hynny ystyried ffactorau fel lleoliad, addasrwydd safleoedd a chapasiti'r gweithlu. Ond mae'r grŵp rheoli wedi bod yn gweithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe i ddatblygu achos busnes ar gyfer uned mam a'i baban gyda chwe gwely i'w leoli yn y rhanbarth.

Mae pryder, rwy'n gwybod, y gallai fod cryn amser cyn bod modd agor yr uned honno; credaf fod y cynllunio dangosol a bennwyd gan y bwrdd iechyd yn dangos amserlen a fydd yn weithredol erbyn haf 2021. Felly, o ganlyniad i hynny, mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Phwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru a Bae Abertawe i ddod o hyd i opsiynau ar gyfer datrysiad dros dro neu i chwilio am ffyrdd y gallwn ni gyflymu'r cynllunio hwnnw, ac mae'r trafodaethau hynny'n cael eu datblygu ar frys.

4. Gorchymyn Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 (Amrywio Atodlen 8) (Cymru) 2019
4. The Agricultural Holdings Act 1986 (Variation of Schedule 8) (Wales) Order 2019

Item 4 on the agenda is the Agricultural Holdings Act 1986 (Variation of Schedule 8) (Wales) Order 2019, and I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move the motion—Lesley Griffiths.

Eitem 4 ar yr agenda yw Gorchymyn Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 (Amrywio Atodlen 8) (Cymru) 2019, ac rwy'n galw ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig y cynnig—Lesley Griffiths.

Cynnig NDM7158 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Orchymyn Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 (Amrywio Atodlen 8) (Cymru) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 24 Medi 2019.   

Motion NDM7158 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5:

Approves that the draft The Agricultural Holdings Act 1986 (Variation of Schedule 8) (Wales) Order 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 24 September 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I move the motion. The statutory instrument before you enables the Welsh Government to bring forward revisions to the legislation governing agricultural tenancies. Updating Schedule 8 to the Agricultural Holdings Act 1986 will bring legislation in line with modern day farming practices. Members are being asked to agree to the Agricultural Holdings Act 1986 (Variation of Schedule 8) (Wales) Order 2019. By agreeing this revision, Welsh Government will amend and update the 1986 Act to allow the application of manure, fertiliser, soil improvers and digestate to tenanted land in Wales. It will also amend the Act to disallow the spreading of third-party manure on a tenanted holding. Making these amendments will assist biosecurity on farms by contributing to the prevention of disease transfer between holdings.

I would also like to bring to Members' notice that this SI is part of a suite of three SIs, the other two being made under negative procedure: the Agriculture (Calculation of Value for Compensation) (Revocations) (Wales) Regulations 2019 and the Agriculture (Model Clauses for Fixed Equipment) (Wales) Regulations 2019. Both have been laid in the Assembly for the statutory 21 days, with a coming into force date of 1 November 2019. Bringing the three SIs forward together will remove complexity and ambiguity for the sector. The agricultural tenancy sector makes up almost 30 per cent of land farmed in Wales, so it is essential legislation is in place to ensure these businesses can be as efficient and effective as possible.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig y cynnig. Mae'r offeryn statudol sydd ger eich bron yn galluogi Llywodraeth Cymru i gyflwyno diwygiadau i'r ddeddfwriaeth sy'n llywodraethu tenantiaethau amaethyddol. Bydd diweddaru Atodlen 8 Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 yn dod â deddfwriaeth yn unol ag arferion ffermio cyfoes. Gofynnir i'r Aelodau gytuno ar Orchymyn Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 (Amrywio Atodlen 8) (Cymru) 2019. Drwy gytuno ar y diwygiad hwn, bydd Llywodraeth Cymru yn diwygio ac yn diweddaru Deddf 1986 i ganiatáu ar gyfer gwasgaru tail, gwrtaith, deunyddiau gwella pridd a gweddillion treuliad anaerobig ar dir yng Nghymru. Bydd hefyd yn diwygio'r Ddeddf i wahardd taenu tail trydydd parti ar ddaliad sydd â thenantiaid. Bydd gwneud y diwygiadau hyn yn cynorthwyo bioddiogelwch ar ffermydd drwy gyfrannu at atal clefydau rhag cael eu trosglwyddo rhwng daliadau.

Hoffwn i hefyd hysbysu'r Aelodau fod yr offeryn statudol hwn yn rhan o gyfres o dri offeryn statudol, a bod y ddau arall yn cael eu gwneud o dan y weithdrefn negyddol: Rheoliadau Amaethyddiaeth (Cyfrifo Gwerth am Iawndal) (Dirymu) (Cymru) 2019 a Deddf Amaethyddiaeth (Model Cymalau ar gyfer Offer Sefydlog) (Cymru) 2019. Gosodwyd y rheoliadau hyn gerbron y Cynulliad am yr 21 diwrnod statudol, gyda dyddiad dod i rym ar 1 Tachwedd 2019. Bydd cyflwyno'r tri offeryn statudol hyn gyda'i gilydd yn cael gwared ar gymhlethdod ac amwysedd i'r sector. Mae'r sector tenantiaeth amaethyddol yn cyfrif am bron 30 y cant o'r tir sy'n cael ei ffermio yng Nghymru. Felly mae'n hanfodol bod deddfwriaeth ar waith i sicrhau bod y busnesau hyn yn gallu bod mor effeithlon ac effeithiol â phosibl.

I have no speakers for the debate. Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Nid oes gennyf i unrhyw siaradwyr ar gyfer y ddadl. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

5. Datganiad gan y Prif Weinidog: Polisi Cyfansoddiadol
5. Statement by the First Minister: Constitutional Policy

We now move to item 5, which is a statement by the First Minister on constitutional policy, and I call on the First Minister, Mark Drakeford.

Rydym yn symud at eitem 5 nawr, sef datganiad gan y Prif Weinidog ar bolisi cyfansoddiadol, ac rwy'n galw ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Carwn wneud datganiad ar bolisi cyfansoddiadol Llywodraeth Cymru. Ar ddydd Iau 10 Hydref, fe gyhoeddwyd ein dogfen bolisi newydd 'Diwygio ein Hundeb: Cydlywodraethu yn y Deyrnas Unedig'.

Pan ddaeth y Prif Weinidog newydd i Gaerdydd ym mis Gorffennaf, dywedais wrtho fod Brexit yn bygwth dyfodol yr undeb. Dywedais fod yr undeb dan fygythiad mwy difrifol nag ar unrhyw adeg yn fy mywyd i. Ond, o ran ymateb gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, mae dim ond tawelwch. Dyma pam yr ydym ni'n cyhoeddi'r ddogfen newydd hon. Os nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig i barod i gymryd hwn o ddifri, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud. Rydym ni'n credu mewn Cymru gref o fewn Deyrnas Unedig gref. Felly, rydym ni'n galw am ddiwygiad sylfaenol, sef newid sefydliadau, prosesau a diwylliant y Deyrnas Unedig. 

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I wish to make a statement on the constitutional policy of the Welsh Government. On Thursday 10 October, we published our new policy document, ‘Reforming our Union: Shared Governance in the UK’.

When the new Prime Minister came to Cardiff in July, I told him that Brexit represented a threat to the future of the union. I said that the union was under greater threat than at any time in my lifetime. But, in terms of the response by the UK Government, there is just silence. That’s why we are publishing this new document. If the UK Government is not prepared to give this issue serious thought, the Welsh Government must do so. We believe in a strong Wales within a strong United Kingdom. So, we are calling for fundamental reform, namely reform of the institutions, processes and culture of the United Kingdom.

And, Dirprwy Lywydd, there can be no question, I think, that Brexit poses a fundamental threat to the governance of the UK. But there is so little evidence of any serious thinking on this by the UK Government itself. That is why the Welsh Government is setting out our proposals for the fundamental reform that is required.

We propose a fundamental recasting of the way in which sovereignty is conceptualised in the United Kingdom; an entrenched constitutional settlement, with reform of the Sewel convention to secure much greater clarity in the relations between the UK Parliament and the devolved legislatures. And we call for a reformed upper House of Parliament, with a membership, largely or wholly elected, that takes into account the multinational character of the union. So far as the devolved administrations are concerned, we argue that the allocation of governmental responsibilities within the UK should be based on the principle of subsidiarity; that relationships between the four Governments should be based on a partnership of equals in a spirit of mutual respect; and that there must be a root-and-branch reform of the existing inter-governmental mechanisms, including improved dispute resolution procedures and parity of participation in the way those mechanisms operate. We call for the involvement of devolved administrations in forming the UK Government’s policy on international relations and trade, and for fair funding across the four UK nations.

Dirprwy Lywydd, all of these proposals are based on a conception of the United Kingdom as a voluntary association of nations that co-operate together to advance our common interests. So, we are fundamentally concerned with how the UK as a whole should be governed, based on a recognition of our mutual interdependence. That requires a degree of shared governance. But the arrangements for that shared governance have to be radically reformed if we are to be able to serve our citizens well. And we must stop making ad hoc adjustments to individual settlements without regard to the wider UK context.

Dirprwy Lywydd, this is a time when traditional constitutional conventions and understandings are breaking down. So, in this document, we repeat our call for a constitutional convention to address the issues, with particular consideration of the future relationship between the devolved institutions on the one hand and Westminster and Whitehall on the other. Such a convention should not, we say, be confined to those who work already within these systems. It must be amplified and informed by the collective voice of citizens as well. And such a convention would need to consider, at this time of potential constitutional fracture, whether it is now right to move towards a written or codified constitution for the United Kingdom.

So, Dirprwy Lywydd, we are putting an ambitious agenda on the table. If the United Kingdom is to survive the challenges thrown up by the debate around Brexit, this is a debate we cannot avoid. I know that, here in the Senedd, there are Members who already recognise the seriousness of this challenge and the seriousness with which it needs to be approached. And of course, I welcome hearing all Members' views on these issues.

Ac nid oes unrhyw amheuaeth yn fy marn i, Dirprwy Lywydd, fod Brexit yn fygythiad sylfaenol i lywodraethu'r Deyrnas Unedig. Ond prin iawn yw'r dystiolaeth fod Llywodraeth y DU ei hun yn rhoi unrhyw ystyriaeth ddifrifol i hynny. Dyna pam mae Llywodraeth Cymru yn amlinellu ein cynigion ni ar gyfer y diwygio sylfaenol sy'n angenrheidiol.

Rydym yn cynnig gweddnewidiad sylfaenol i'r cysyniad o sofraniaeth yn y Deyrnas Unedig; setliad cyfansoddiadol di-syfl, gyda diwygiad o gonfensiwn Sewel i sicrhau llawer mwy o eglurder yn y berthynas rhwng Senedd y DU a'r deddfwrfeydd datganoledig. Ac rydym yn galw am ddiwygio Tŷ uwch y Senedd, gydag aelodaeth, a gaiff ei hethol yn bennaf neu'n gyfan gwbl, sy'n ystyried cymeriad amlwladol yr Undeb. O ran y gweinyddiaethau datganoledig, rydym yn dadlau y dylai'r ffordd y dyrennir cyfrifoldebau llywodraethol yn y DU fod yn seiliedig ar egwyddor sybsidiaredd; y dylai'r berthynas rhwng y pedair Llywodraeth fod yn seiliedig ar bartneriaeth gydradd mewn ysbryd o barch cyffredin; a bod yn rhaid diwygio'r mecanweithiau rhynglywodraethol presennol yn gyfan gwbl, gan gynnwys gwella gweithdrefnau i ddatrys anghydfod a chydraddoldeb o ran cyfranogi yn y ffordd y mae'r mecanweithiau hynny'n gweithio. Rydym yn galw am gynnwys gweinyddiaethau datganoledig wrth lunio polisi Llywodraeth y DU ar gysylltiadau rhyngwladol a masnach, ac am gyllido teg ar draws pedair gwlad y Deyrnas Unedig.

Dirprwy Lywydd, mae'r cynigion hyn i gyd yn seiliedig ar y cysyniad o'r Deyrnas Unedig fel cymdeithas wirfoddol o genhedloedd sy'n cydweithio i hyrwyddo ein buddiannau cyffredin. Felly, ein hystyriaeth sylfaenol ni yw'r ffordd y dylid llywodraethu'r DU gyfan, yn seiliedig ar gydnabod ein cyd-ddibyniaeth. Mae hynny'n gofyn am rywfaint o lywodraethu ar y cyd. Ond mae'n rhaid diwygio'r trefniadau yn sylfaenol ar gyfer y cyd-lywodraethu hwnnw er mwyn gallu gwasanaethu ein dinasyddion yn dda. Ac mae'n rhaid inni roi'r gorau i wneud addasiadau ad hoc i setliadau unigol heb ystyried cyd-destun ehangach y DU.

Dirprwy Lywydd, mae hwn yn gyfnod o chwalu confensiynau a dealltwriaethau cyfansoddiadol traddodiadol. Felly, yn y ddogfen hon, rydym yn ailadrodd ein galwad ni am gonfensiwn cyfansoddiadol i fynd i'r afael â'r materion hyn, gydag ystyriaeth benodol o'r berthynas yn y dyfodol rhwng y sefydliadau datganoledig ar y naill law a San Steffan a Whitehall ar y llaw arall. Ni ddylai confensiwn o'r fath, yn ein barn ni, gael ei gyfyngu i'r rhai sy'n gweithio o fewn y systemau hyn eisoes. Bydd yn rhaid ei ehangu a'i lywio gan lais torfol y dinasyddion hefyd. A byddai angen i gonfensiwn o'r fath ystyried, yn y cyfnod hwn o hollt cyfansoddiadol posibl, ai'r peth iawn fyddai symud nawr tuag at gyfansoddiad ysgrifenedig neu un sydd wedi ei godio ar gyfer y Deyrnas Unedig.

Felly, Dirprwy Lywydd, rydym ni'n rhoi agenda uchelgeisiol ar y bwrdd. Os yw'r Deyrnas Unedig am oroesi'r heriau a godir gan y ddadl ynghylch Brexit, mae hon yn ddadl na allwn ni ei hosgoi. Rwy'n gwybod, yma yn y Senedd, fod yna Aelodau sydd eisoes yn cydnabod difrifoldeb yr her hon a pha mor ddifrifol yw'r angen i fynd i'r afael â hyn. Ac wrth gwrs, rwy'n croesawu clywed barn yr holl Aelodau ynglŷn â'r materion hyn.

15:35

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

But, Llywydd, let me make this final point: the format of this document is important. We want to stimulate an urgent debate, but we do not claim to have all the answers. So what we have put forward is a set of propositions, and we want the UK Government, and of course others, to engage with them. It is the proper purpose of politics to argue out competing propositions and different views of our futures. In this document, we say, 'Here is our version of how that future should be saved.' To others here in Wales and in other parts of the United Kingdom, we say, 'Please let that debate begin.' Diolch yn fawr.

Ond, Llywydd, gadewch imi wneud y pwynt olaf hwn: mae fformat y ddogfen hon yn bwysig. Rydym ni'n awyddus i ysgogi dadl frys, ond nid ydym yn honni bod yr atebion i gyd yn ein meddiant. Felly, yr hyn yr ydym ni wedi ei gyflwyno yw cyfres o gynigion, ac rydym yn awyddus i Lywodraeth y DU, ac i eraill wrth gwrs, ymgymryd â'r gwaith o ymdrin â nhw. Gwir ddiben gwleidyddiaeth yw dadlau ynghylch cynigion cystadleuol a gwahanol safbwyntiau am ein dyfodol ni. Yn y ddogfen hon, fe ddywedwn ni, 'Dyma ein fersiwn ni o sut y dylid achub y dyfodol hwnnw.' Ac i eraill yma yng Nghymru ac mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, fe ddywedwn ni, 'Gadewch inni ddechrau ar y ddadl honno.' Diolch yn fawr.

Can I thank the First Minister for his statement this afternoon? Britain is now in an unprecedented constitutional process, and the UK's withdrawal from the European Union will change the relationship between the constituent parts of the United Kingdom. As Britain moves further along this process, the inter-governmental relations between each part of the UK are profoundly critical in providing constitutional stability to the union. It is clear that the Welsh Government's 'Reforming our Union' report calls for a root-and-branch reform of the existing inter-governmental mechanisms, including memoranda of understanding, to meet the new challenges of a post-Brexit world. Therefore, my first question to the First Minister is to ask what immediate inter-governmental talks have taken place between himself and his counterparts across the UK on this specific issue, because effective inter-governmental relations are essential in order to achieve a smooth transfer of competencies from the European Union to the devolved administrations.

Today's statement on the Welsh Government's 'Reforming our Union' report rightly acknowledges that the principles underpinning devolution should be recognised as fundamental to the UK constitution. The UK Government currently has unlimited legislative competence across the UK, and I think there's weight to the argument that a new settlement could be introduced to ensure that future UK Governments do not legislate on matters within devolved competence. In outlining this cause, the First Minister has reiterated the concept of subsidiarity, acknowledging popular sovereignty in each part of the UK, and that concept was also favoured by the House of Lords' Constitution Committee in its inquiry into the union and devolution. However, that report also concluded that powers should only be devolved to a particular nation when doing so would benefit the people of that nation, and without detriment to the union as a whole. Therefore, in light of this, can the First Minister tell us his views on how the subsidiarity principle can be tested effectively when seeking to devolve further powers, so that future Welsh Governments, of any colour, can't simply seek the devolution of powers on whatever they want, based on their own political will?

There are also concerns over the development of common frameworks for when Britain leaves the European Union. There is still a wealth of discussions to be had over the nature of some of those frameworks—for example, whether they'll take shape in the form of legislation or perhaps by memorandum of understanding. Perhaps in his response the First Minister could take the opportunity to update Members on where we are in relation to the development of common frameworks.

Of course, no discussion on constitutional reform is complete without considering the fiscal responsibilities of devolved legislatures. Today's statement confirms that fiscal responsibility has become an increasingly important part of recent changes to the devolution settlements across the UK. And we, on this side of the Chamber, have long called for financial reform that would see the balance of power and resources more fairly shared across Britain. And so, I'm pleased that the Welsh Government is advocating the replacement of the Barnett formula with a needs-based system. The First Minister makes it clear that he believes the legitimacy of a UK fiscal framework can only be properly secured if it is jointly agreed and independently operated and assured. And perhaps the First Minister could provide some more specific information about this proposition.

At the crux of any constitutional reform must be a commitment from all legislatures, across the UK, to respect the devolution settlement. I agree with the First Minister that the relationship between the four Governments of the UK should be based on mutual respect, and I can certainly see the merit of a constitutional convention as a vehicle for bringing forward future constitutional developments. Of course, Wales must have a seat at the table when it comes to developing new constitutional policy, but we must be careful that any new constitutional set-up doesn't compromise the devolution settlement, and, indeed, the union of the United Kingdom. Therefore, can the First Minister tell us how he envisages this new convention operating? And how confident is he that the devolution settlement can be safeguarded by this new constitutional vehicle?

As Britain's constitutional future begins to change in the wake of withdrawing from the European Union, it's more crucial than ever that the people of the UK are engaged fully in a debate about the structure of the UK. I think it's fair to say that, on the whole, people are more concerned with the quality of their public services and the accountability of their governments, and so we, as representatives, must do more to engage with the people of Wales on its future. The First Minister talks about the voice of the citizen being involved in this process, and so perhaps he could tell us a bit more about the Welsh Government's consultation and engagement plans with the people of Wales on how they want to see our country's constitutional position in the future.

So, with that, Llywydd, we, on this side of the Chamber, share the First Minister's commitment to see Wales thrive in a strong United Kingdom, and I look forward to working constructively with the Welsh Government and Governments right across the UK to respect the devolution settlement and protect the union of the United Kingdom for the future.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Mae Prydain bellach yng nghanol proses gyfansoddiadol ddigynsail, a bydd ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd yn newid y berthynas rhwng rhannau cyfansoddol y Deyrnas Unedig. Wrth i Brydain fynd rhagddi yn y broses hon, mae'r cysylltiadau rhynglywodraethol rhwng pob rhan o'r DU yn gwbl dyngedfennol o ran cael sefydlogrwydd cyfansoddiadol i'r Undeb. Mae'n amlwg bod adroddiad Llywodraeth Cymru, 'Diwygio ein Hundeb', yn galw am ddiwygio'r mecanweithiau rhynglywodraethol presennol o'r bôn i'r brig, gan gynnwys memoranda cyd-ddealltwriaeth, i ateb yr heriau newydd sy'n ymwneud â'r byd wedi Brexit. Felly, fy nghwestiwn cyntaf i'r Prif Weinidog yw holi pa drafodaethau rhynglywodraethol uniongyrchol sydd wedi bod rhyngddo ef a'i gymheiriaid ledled y DU ar y mater penodol hwn, gan fod cysylltiadau rhynglywodraethol effeithiol yn hanfodol i sicrhau bod cymwyseddau'r Undeb Ewropeaidd yn cael eu trosglwyddo heb drafferthion i'r gweinyddiaethau datganoledig.

Mae datganiad heddiw ar adroddiad 'Diwygio ein Hundeb' Llywodraeth Cymru yn cydnabod yn gywir y dylid ystyried yr egwyddorion sy'n sail i ddatganoli yn sylfaenol i gyfansoddiad y DU. Ar hyn o bryd, mae gan Lywodraeth y DU gymhwysedd deddfwriaethol di-ben-draw ledled y DU, ac rwy'n credu bod cryn sylwedd i'r ddadl y gellid cyflwyno setliad newydd i sicrhau nad yw Llywodraethau'r DU yn deddfu yn y dyfodol ar faterion o fewn cymhwysedd datganoledig. Wrth amlinellu'r achos hwn, mae'r Prif Weinidog wedi sôn eto am gysyniad sybsidiaredd, gan gydnabod sofraniaeth y bobl ym mhob rhan o'r DU, ac roedd Pwyllgor Cyfansoddiad Tŷ'r Arglwyddi o blaid y cysyniad hwnnw hefyd yn ei ymchwiliad i'r undeb a datganoli. Serch hynny, daeth yr adroddiad hwnnw i'r casgliad hefyd mai dim ond i genedl benodol y dylid datganoli pwerau, pan fyddo hynny er lles pobl y genedl honno, heb amharu ar yr undeb yn ei gyfanrwydd. Felly, yng ngolau hyn, a all y Prif Weinidog ddweud wrthym beth yw ei farn ef ynglŷn â sut y gellir rhoi prawf effeithiol ar egwyddor sybsidiaredd wrth geisio datganoli pwerau ymhellach, fel na all Llywodraethau Cymru yn y dyfodol, o unrhyw liw, geisio datganoli pwerau mewn unrhyw achos sy'n ddymunol yn eu golwg, ar sail eu hewyllys gwleidyddol eu hunain?

Mae pryderon hefyd ynghylch datblygu fframweithiau cyffredin wrth i Brydain ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Mae toreth o drafodaethau i'w cael eto ynghylch natur rhai o'r fframweithiau hynny—er enghraifft, a fyddan nhw'n cael eu llunio ar ffurf deddfwriaeth neu efallai drwy femorandwm dealltwriaeth. Efallai y gallai'r Prif Weinidog, yn ei ymateb, fanteisio ar y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynglŷn â'n sefyllfa ni o ran datblygu fframweithiau cyffredin.

Wrth gwrs, ni fydd unrhyw drafodaeth ar ddiwygio cyfansoddiadol wedi ei chwblhau heb roi ystyriaeth i gyfrifoldebau ariannol y deddfwrfeydd datganoledig. Mae'r datganiad heddiw yn cadarnhau bod cyfrifoldeb cyllidol wedi dod yn rhan gynyddol bwysig o'r newidiadau diweddar i'r setliadau datganoli ledled y Deyrnas Unedig. Ac rydym ni, ar yr ochr hon i'r Siambr, wedi galw ers amser am ddiwygio ariannol a fyddai'n gweld cydbwysedd tecach o ran pŵer ac adnoddau ledled Prydain. Ac felly, rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru yn argymell disodli fformiwla Barnett gyda system sy'n seiliedig ar anghenion. Mae'r Prif Weinidog yn egluro ei fod ef o'r farn na ellir diogelu cyfreithlondeb fframwaith cyllidol y DU yn iawn heb gytuno arno ar y cyd a'i sicrhau a'i weithredu'n annibynnol. Ac efallai y gwnaiff y Prif Weinidog roi rhywfaint o wybodaeth sy'n fwy penodol ynglŷn â'r cynnig hwn.

Wrth wraidd unrhyw ddiwygio cyfansoddiadol mae'n rhaid cael ymrwymiad gan bob deddfwrfa, ledled y DU, er mwyn parchu'r setliad datganoli. Rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog y dylai'r berthynas rhwng pedair Llywodraeth y Deyrnas Unedig fod yn seiliedig ar barch y naill at y llall, ac yn sicr fe allaf weld rhinweddau mewn confensiwn cyfansoddiadol fel cyfrwng i ddwyn datblygiadau cyfansoddiadol ymlaen yn y dyfodol. Wrth gwrs, bydd yn rhaid i Gymru gael sedd wrth y bwrdd pan ddatblygir polisi cyfansoddiadol newydd, ond mae'n rhaid inni fod yn ofalus nad yw unrhyw drefn gyfansoddiadol newydd yn achosi cyfaddawd o ran y setliad datganoli ac, yn wir, o ran undeb y Deyrnas Unedig. Felly, a all y Prif Weinidog ddweud wrthym sut y mae ef yn rhagweld y byddai'r confensiwn newydd hwn yn gweithio? A pha mor hyderus yw ef y gall y setliad datganoli gael ei ddiogelu gan y cyfrwng cyfansoddiadol newydd hwn?

Wrth i ddyfodol cyfansoddiadol Prydain ddechrau newid yn sgil tynnu'n ôl o'r Undeb Ewropeaidd, mae'n bwysicach nag erioed i bobl y DU fod â rhan lawn yn y drafodaeth am strwythur y DU. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod pobl, ar y cyfan, yn poeni mwy am ansawdd eu gwasanaethau cyhoeddus ac atebolrwydd eu llywodraethau, ac felly mae'n rhaid i ni, wrth eu cynrychioli nhw, wneud mwy i ymgysylltu â phobl Cymru ynglŷn â'r dyfodol. Mae'r Prif Weinidog yn sôn am roi llais i'r dinesydd yn y broses hon, ac felly efallai y gallai  ddweud ychydig mwy wrthym am gynlluniau ymgynghori ac ymgysylltu Llywodraeth Cymru gyda phobl Cymru ynglŷn â'u barn nhw am faterion o ran sefyllfa gyfansoddiadol ein gwlad yn y dyfodol.

Felly, gyda hynny, Llywydd, rydym ni, ar yr ochr hon i'r Siambr, yn unfryd ag ymrwymiad y Prif Weinidog i weld Cymru yn ffynnu mewn Teyrnas Unedig gadarn, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Cymru a llywodraethau ledled y DU yn adeiladol ar gyfer parchu'r setliad datganoli ac amddiffyn Undeb y Deyrnas Unedig i'r dyfodol.

15:40

Well, Llywydd, can I thank Paul Davies for that thoughtful and constructive contribution, and many points on which I think we have some agreement? I'll try and deal with his questions as best I can. He asked for an account of the latest state of play in relation to discussions on inter-governmental relations. And I'm sorry to begin with a less than positive note, but he will know that a review of inter-governmental relations was agreed at a JMC plenary 18 months ago—agreed between my predecessor, Carwyn Jones, and Prime Minister Mrs May and Nicola Sturgeon. Responsibilities were shared out amongst the nations to lead on six different themes within that review, and yet that review is still to conclude. And, without any JMC plenary in the diary, there's no mechanism for it being able to report even on the progress that has been made. And, to be fair, I hear through officials that some progress has been made in some of those strands—the principal strands that the Welsh Government has led on, and some more recent progress in relation to independent forms of dispute resolution, and that would be a genuine step forward, if we were to be able to make progress in that area. But the progress is desperately slow. It has nowhere near the sense of urgency that is necessary, given the fact that we may be about to leave the European Union within a matter of days. And it's a reflection of the frustration that we have felt that even when you get an agreement with the UK Government that work is needed to be done, it stretches out to infinity before you get any sense of resolution. 

Llywydd, I was very glad to hear what the leader of the opposition said about overlapping abilities to legislate, because at the heart of some of the proposals in our document is a separation of those responsibilities and a rowing back of the ability in the current settlement for a UK Parliament to override the legislative competence and responsibility, and indeed decision making, of devolved bodies.

We put forward proposals for the Sewel convention. Sewel is meant to be the defence against the UK Government legislating arbitrarily in devolved areas, but, as the Supreme Court said in the Miller case, it is an entirely political convention and it needs codification at the very least, in the way that we set out. Because, at the moment, the way that Sewel operates is that it is entirely in the hands of the UK Government to decide when a 'not normal' set of circumstances have been arrived at. They make that judgment; they decide how to act. They have to report to nobody on how they came to that conclusion, and we set out ways in which Sewel could be codified. It could be set out in a set of rules that at least would be challengeable by those who take a different view. We proposed that the House of Commons and the House of Lords would have separate responsibilities in having reports on the operation of Sewel, and where, if a UK Government decided to try to legislate in an area devolved to us, against the will of the National Assembly, we would have, or the National Assembly would have, rather, the ability to make representations to the House of Commons and the House of Lords to put the alternative point of view. That, I think, is a way of reforming the status quo, but we go beyond that in the paper and propose a future in which there is just clear separation of responsibilities and the ability of the UK Government to intervene would be removed.

I agree very much, Llywydd, with what Paul Davies said about devolution for a purpose. When we decide on the principles of subsidiarity, where powers should rest, it should be because there is a rationale behind that. There's a theme in the paper that he will have seen where some of the ways in which powers are dispersed across the United Kingdom lack any sense of coherence. And therefore, we argue for that sense of rationality in the way that powers are distributed, and powers distributed because there is a reason for them being located where they are.

In relation to fiscal responsibilities, we argue for a UK fiscal framework; we mentioned this earlier this afternoon. But if there is to be a UK fiscal framework, then its implementation has to be supported by a dispute resolution mechanism that is independent of any of the four parties. So, we're not asking for it to be in our hands, but nor should it be in the hands of the Treasury, and at the moment it is entirely in the hands of the Treasury—judge, jury, executioner: all the parts are played by just the one player. Now, we set out ways in which a new level of independence could be introduced to that.

In relation to how a new settlement could be safeguarded, well, we will look with interest at the report of Lord Andrew Dunlop, asked by the former Prime Minister, Theresa May, to carry out a piece of work about the future operation of the United Kingdom. I met Lord Dunlop here on 17 September, I enjoyed my conversation with him. He plans to report in November, and we will look at that report to see for a sense in which an entrenched devolution system that is genuinely safeguarded against depredations by others can be put onto the statute book.

And finally, in relation to citizen engagement, I think it's very important to say that the type of convention that we suggest in the final proposition in the paper is a UK-wide convention. It's not a Welsh convention in which we just rely on the Welsh Government or Welsh citizens. It has to be a convention that involves the whole of the United Kingdom—the four constituent parts—and where citizen engagement would take part right across the United Kingdom, we would want to play our part here, but it would rely on others beyond Wales.

Wel, Llywydd, a gaf i ddiolch i Paul Davies am y cyfraniad meddylgar ac adeiladol hwnnw, a llawer o bwyntiau y credaf ein bod ni'n cytuno arnyn nhw i ryw raddau? Ceisiaf ymdrin â'i gwestiynau orau y gallaf i. Fe ofynnodd am adroddiad ar y sefyllfa ddiweddaraf o ran trafodaethau ar gysylltiadau rhynglywodraethol. Ac mae'n ddrwg gennyf i ddechrau gyda nodyn sy'n llai na chadarnhaol, ond fe fydd yn gwybod y cytunwyd ar adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol mewn cyfarfod llawn o gyd-bwyllgor y Gweinidogion 18 mis yn ôl—y cytunwyd arno rhwng fy rhagflaenydd i, Carwyn Jones, a Mrs May y Prif Weinidog a Nicola Sturgeon. Cafodd cyfrifoldebau eu rhannu ymysg y gwledydd i arwain ar chwe gwahanol thema yn yr adolygiad hwnnw, ac eto ni chafodd yr adolygiad hwnnw byth ei orffen. Heb unrhyw gyfarfod llawn o gydbwyllgor y Gweinidogion yn y dyddiadur, nid oes unrhyw fecanwaith i adrodd ar y cynnydd sydd wedi bod, hyd yn oed. Ac, a bod yn deg, rwy'n clywed gan swyddogion fod rhywfaint o gynnydd wedi bod ar rai o'r meysydd hynny—y prif feysydd y mae Llywodraeth Cymru yn arwain arnyn nhw, a rhywfaint o gynnydd mwy diweddar o ran dulliau annibynnol o ddatrys anghydfodau, ac fe fyddai hwnnw'n gam gwirioneddol ymlaen, pe baem ni'n gallu gwneud cynnydd yn y maes hwnnw. Ond mae'r cynnydd yn ofnadwy o araf. Nid oes digon o ymdeimlad o frys, sy'n angenrheidiol, o gofio'r ffaith ein bod ni efallai ar drothwy ymadael â'r Undeb Ewropeaidd o fewn ychydig ddyddiau. Ac mae hynny'n adlewyrchiad o'r rhwystredigaeth sydd gennym ni pan ydych chi hyd yn oed yn cael cytundeb â Llywodraeth y DU bod angen gwneud rhyw waith, fod hynny'n ymestyn i dragwyddoldeb cyn ichi gael unrhyw ymdeimlad o ddatrysiad.

Llywydd, roeddwn i'n falch iawn o glywed yr hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid am allu i ddeddfu sy'n gorgyffwrdd. Oherwydd wrth galon rhai o'r cynigion yn ein dogfen ni, ceir gwahanu'r cyfrifoldebau hynny a chilio'n ôl oddi wrth y caniatâd yn y setliad presennol i Senedd y DU fod â'r gallu i ddiystyru cymhwysedd deddfwriaethol a chyfrifoldeb ac, yn wir, y broses o wneud penderfyniadau yn y cyrff datganoledig.

Rydym wedi cyflwyno cynigion ar gyfer confensiwn Sewel. Mae Sewel i fod yn amddiffyniad rhag deddfu gan Lywodraeth y DU yn fympwyol mewn meysydd datganoledig. Ond fel y dywedodd y Goruchaf Lys yn achos Miller, confensiwn cwbl wleidyddol yw hwn ac mae angen ei godeiddio o leiaf, yn y ffordd a nodir gennym ni. Oherwydd, ar hyn o bryd, y ffordd y mae Sewel yn gweithio yw mai Llywodraeth y DU yn unig sydd i bennu pryd y penderfynir bod cyfres o amgylchiadau 'heb fod yn arferol'. Y nhw sy'n gwneud y penderfyniad hwnnw; y nhw sy'n penderfynu sut i weithredu. Nid oes raid iddyn nhw adrodd yn ôl ar sut y bu iddyn nhw ddod i'r casgliad hwnnw, ac rydym ni wedi nodi ffyrdd y gellid codeiddio Sewel. Gellid ei nodi mewn cyfres o reolau a fyddai'n bosibl o leiaf i'w herio gan rai sydd o farn arall. Rydym ni wedi cynnig y byddai gan Dŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi gyfrifoldebau ar wahân i gael adroddiadau ar weithrediad Sewel. A phe bai Llywodraeth y DU yn penderfynu ceisio deddfu mewn maes a ddatganolwyd i ni, yn groes i ewyllys y Cynulliad, fe fyddai gennym ni, neu'r Cynulliad Cenedlaethol, yn hytrach, y gallu i gyflwyno sylwadau i Dŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi i gyflwyno'r safbwynt arall. Credaf fod honno'n ffordd o ddiwygio'r sefyllfa bresennol, ond rydym yn mynd ymhellach na hynny yn y papur ac yn cynnig dyfodol lle bydd gwahanu eglur yn y cyfrifoldebau a byddai gallu Llywodraeth y DU i ymyrryd yn cael ei ddisodli.

Rwy'n cytuno'n fawr iawn, Llywydd, â'r hyn a ddywedodd Paul Davies am ddatganoli at ddiben penodol. Pan fyddwn ni'n penderfynu ar egwyddorion sybsidiaredd, lle y dylai pwerau orwedd, fe ddylai hynny ddigwydd oherwydd bod rhesymeg y tu ôl i hynny. Ceir thema yn y papur y bydd ef wedi ei weld lle mae rhai o'r ffyrdd y caiff pwerau eu gwasgaru ledled y Deyrnas Unedig yn gwbl ddiffygiol o ran cydlyniant. Ac felly, rydym ni'n dadlau o blaid yr ymdeimlad hwnnw o resymoldeb yn y ffordd y caiff pwerau eu dosbarthu, a phwerau yn cael eu dosbarthu am fod yna reswm iddynt gael eu lleoli yno.

O ran cyfrifoldebau cyllidol, rydym yn dadlau o blaid fframwaith cyllidol i'r DU; fe wnaethom ni sôn am hynny'n gynharach y prynhawn yma. Ond pe byddai fframwaith cyllidol i'r DU, yna fe fydd yn rhaid i'r broses o'i weithredu gael ei hategu gan fecanwaith datrys anghydfod sy'n annibynnol ar unrhyw un o'r pedair plaid. Felly, nid ydym yn gofyn am hynny i fod yn ein dwylo ni, ond ni ddylai fod yn nwylo'r Trysorlys ychwaith, ac ar hyn o bryd mae'n gyfan gwbl yn nwylo'r Trysorlys—sef y barnwr a'r rheithgor a'r dienyddiwr: mae'r holl rannau'n cael eu chwarae gan yr un chwaraewr. Nawr, rydym yn nodi ffyrdd y gellid cyflwyno lefel newydd o annibyniaeth i hynny.

O ran sut y gellid diogelu setliad newydd, wel, fe fyddwn ni'n edrych gyda diddordeb ar adroddiad Arglwydd Andrew Dunlop, y gwnaeth y cyn-Brif Weinidog, Theresa May, ofyn iddo wneud darn o waith ynglŷn â gweithrediad y Deyrnas Unedig yn y dyfodol. Fe wnes i gyfarfod ag Arglwydd Dunlop yn y fan hon ar 17 Medi, a mwynhau fy sgwrs gydag ef. Mae'n bwriadu cyflwyno adroddiad ym mis Tachwedd. Byddwn ni'n edrych ar yr adroddiad hwnnw i weld a oes modd y gellir gweld system ddi-syfl o ddatganoli, sydd wedi'i diogelu'n wirioneddol rhag difrod gan eraill, yn cael ei rhoi ar y llyfr statud.

Ac yn olaf, o ran ymgysylltu â dinasyddion, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn dweud mai confensiwn i'r DU gyfan yw'r math o gonfensiwn yr ydym ni'n ei awgrymu yn y cynnig terfynol yn y papur. Nid confensiwn Cymreig yn dibynnu ar Lywodraeth Cymru neu ddinasyddion Cymru yn unig mohono. Mae'n rhaid iddo fod yn gonfensiwn sy'n cynnwys y Deyrnas Unedig gyfan—y pedair rhan gyfansoddol—lle byddai ymgysylltu â dinasyddion yn digwydd ledled y Deyrnas Unedig. Byddem yn dymuno chwarae ein rhan ni yma, ond fe fyddai'n dibynnu ar eraill y tu hwnt i Gymru.

15:45

First Minister, thank you for these 20 propositions on reforming the union, which make interesting reading, much as Luther's 95 theses nailed to the door of that church in Wittenberg did all those years ago. Many of the implicit or explicit criticisms of the union we would agree with; we agree on much of the diagnosis. We differ, of course, on the solution. Now, as Martin Luther even eventually concluded, we believe the dysfunction that is laid bare, actually, in the pages of this document is so deeply embedded that the subject of the propositions, really, is simply beyond reform. We have to start afresh.

Now, you quote, I think, in your foreword to the document that famous line from Lampedusa's The Leopard:

'If we want things to stay as they are, things will have to change.'

That line is actually spoken by Tancredi, an impoverished young aristocrat who joins the radical republican Garibaldi—possibly the Jeremy Corbyn of his day—in his uprising against the Bourbon kings who ruled Sicily in the lead-up to the unification of Italy. The problem that the novel hints at is, yet again, on the cusp of that externally driven change—the external rulers of Sicily change but, actually, nothing really changes at all for the people of Sicily. The leopard never changes its spots. 'Meet the old boss, same as the new boss', to quote an entirely different literary genre.

Prif Weinidog, diolch i chi am yr 20 cynnig hyn ar ddiwygio'r Undeb, sy'n ddiddorol i'w darllen, fel y 95 pwnc a hoeliwyd gan Luther ar ddrws yr Eglwys honno yn Wittenberg flynyddoedd maith yn ôl. Fe fyddem ni'n cytuno â llawer o'r beirniadaethau o'r undeb, sydd ymhlyg neu'n eglur; rydym ni'n cytuno â llawer o'r diagnosis. Rydym ni'n anghytuno, wrth gwrs, ar y datrysiad. Nawr, fel y daeth Martin Luther hyd yn oed i'r casgliad yn y diwedd, rydym ni'n credu bod y camweithredu, a ddatgelir yma yn nhudalennau'r ddogfen hon, wedi eu gwreiddio mor ddwfn fel bod testun y cynigion, mewn gwirionedd, y tu hwnt i'w ddiwygio. Mae'n rhaid inni ddechrau o'r newydd.

Nawr, rydych chi'n dyfynnu, rwy'n meddwl, yn eich rhagair i'r ddogfen y llinell enwog o The Leopard gan Lampedusa:

'Os ydym yn dymuno i bethau aros fel y maen nhw, fe fydd yn rhaid i bethau newid.'

Mae'r llinell honno mewn gwirionedd yn cael ei llefaru gan Tancredi, sef uchelwr ifanc tlawd sy'n ymuno â'r gweriniaethwr radicalaidd Garibaldi—Jeremy Corbyn ei ddydd, o bosibl—yn ei wrthryfel yn erbyn brenhinoedd y Bourbon a oedd yn teyrnasu yn Sisilia hyd at uniad yr Eidal. Y broblem a awgrymir gan y nofel yw, unwaith eto, ar drothwy'r newid hwnnw a ysgogir yn allanol—bod llywodraethwyr Sisilia yn newid ond, mewn gwirionedd, nid oes unrhyw beth yn newid o gwbl i bobl Sisilia. Nid yw'r llewpart byth yn newid ei smotiau. 'Dyma'r hen fos, yr un fath â'r bos newydd', i ddyfynnu genre llenyddol hollol wahanol.

Now, I think there's much to welcome in the document in terms of some of the specific proposals. I would like the First Minister just to explain the interrelationship between what he sets out and the work that he's asked Alun Davies to conduct and the report that will be forthcoming, I believe in the spring, about the future of the United Kingdom. We obviously now welcome, as has been referred to, the proposals for a separate or distinct legal jurisdiction here in Wales to join those in Scotland and Northern Ireland, and for the devolution of policing and justice powers. I'm sure that the powerful, indeed unarguable, case will also be made for this by Lord Thomas of Cwmgiedd when his Commission on Justice in Wales reports next week, I believe.

We welcome your recognition that the population-based Barnett formula for the distribution of funding across the UK must be replaced by one based on an independently assessed basis of need, and indeed the wider changes in terms of the fiscal framework that you referred to earlier, and that this principle should be applied to non-devolved funding areas as well.

Above all, I welcome your opening proposition, really, that parliamentary sovereignty at Westminster, the idea of the supremacy alone of Westminster as a concept, as a principle, as a value, even, is long past its sell-by date, and that popular sovereignty rests with the people of Wales. Indeed, they have the right to assert their independence through a referendum, and you refer in section 3 of the document that it is

'the Welsh Government’s view, provided that a government',

in either Scotland or Wales,

'has secured an explicit electoral mandate for the holding of a referendum, and enjoys continuing support from its parliament to do so, it is entitled to expect the UK Parliament to take whatever action is necessary'

to ensure that it happens. In terms of its immediate and, indeed, long-term impact, I suppose that last principle of moving to a system of popular sovereignty, based on nationhood in our case, is probably the most far-reaching of all. But of course it's one thing to declare sovereignty and it's quite another to insist on it in the teeth of continuing Westminster opposition—a Parliament that still believes it's supreme. I remember when the devolution of policing was last proposed by your predecessor, he was given—I'm quoting the Western Mail—a 'roasting' by Labour MPs from Wales. So, there certainly was opposition there.

It raises another point, I think, because in some senses the kind of problem of London or Westminster centricity that actually bedevils the British constitution as a whole is also a problem, isn't it, within the British Labour Party? We've seen in the last few weeks, on this question of the right to hold, by Scotland or Wales, an independence referendum, which you're now supporting, that Richard Leonard, your counterpart in Scotland, has said there will be an explicit clause in the next UK Labour Party manifesto ruling out an independence referendum for Scotland under all circumstances. John McDonnell has said that he is minded to support it, whereas Jeremy Corbyn has said it's a case of wait and see. It was ever thus. What is the status, really, of this proposition within the Labour Party?

Though I would like to tempt the First Minister even further—you're not obviously with us in terms of the independence of Wales as a whole, but surely even to achieve this agenda for the reform of the United Kingdom, maybe one of the best things that you could do to achieve that is to declare independence as a Labour Party in Wales, in order, then, to actually create a new political dynamic within your own party and more widely. I know we disagree about the desirability of independence as a political end. We have a different interpretation, I think, of the effectiveness of the union as a means of redistribution. You referred to it as a framework for pooling reward and risk. I have to say, with some exceptions, most of the time Westminster has been more risk to Wales than reward, and I think the most powerful arguments I've seen made in favour of this sometimes are made weekly by yourself, First Minister, at the despatch box. We both share, I think, anger at a Government in Westminster that plays us like a puppet on a string, controlling us, denying us fair funding and treating us like second-class citizens.

Now, in some senses, as often happens, popular political culture is ahead of formal politics. We've seen it on the streets of Merthyr and elsewhere, and my one question is: on this issue of the constitutional convention, I think absolutely that's the way to engage properly with these deeper questions, but why can’t we lead the way? Why do we have to wait for Westminster to decide to create an UK-wide constitutional convention? Why can’t we be prefigurative? Why can’t we begin here to have the very kind of engaged discourse that he’s just laid out for us, beginning here in Wales, and hopefully acting as a catalyst for wider discussions across these islands?

Nawr, rwy'n credu bod llawer i'w groesawu yn y ddogfen o ran rhai o'r cynigion penodol. Hoffwn i'r Prif Weinidog egluro'r rhyngberthynas rhwng yr hyn y mae ef yn ei amlinellu a'r gwaith y mae wedi gofyn i Alun Davies ei wneud a'r adroddiad a ddaw yn y gwanwyn, rwy'n credu, am ddyfodol y Deyrnas Unedig. Rydym yn amlwg yn croesawu nawr, fel y cyfeiriwyd ato, y cynigion ar gyfer awdurdodaeth gyfreithiol ar wahân neu neilltuol yma yng Nghymru i ymuno â'r rhai yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, ac ar gyfer datganoli pwerau plismona a chyfiawnder. Rwy'n siŵr y bydd Arglwydd Thomas o Gwmgiedd yn cyflwyno achos grymus a diymwad hefyd pan fydd ei gomisiwn ef ar gyfiawnder yng Nghymru yn adrodd yr wythnos nesaf, rwy'n credu.

Rydym yn croesawu'r ffaith eich bod yn cydnabod ei bod yn rhaid disodli fformiwla Barnett, sy'n seiliedig ar boblogaeth ar gyfer dosbarthu cyllid ledled y DU, gan un sy'n seiliedig ar asesiad annibynnol o anghenion, ac yn wir y newidiadau ehangach o ran y fframwaith cyllidol y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw'n gynharach, ac y dylai'r egwyddor hon gael ei chymhwyso i feysydd cyllid sydd heb eu datganoli hefyd.

Yn anad dim, rwy'n croesawu eich cynnig agoriadol fod sofraniaeth seneddol yn San Steffan, y syniad am oruchafiaeth San Steffan yn unig, yr egwyddor, y gwerth, hyd yn oed, wedi hen chwythu ei blwc, a bod sofraniaeth y bobl yn gorwedd gyda phobl Cymru. Yn wir, mae ganddyn nhw'r hawl i fynnu eu hannibyniaeth nhw drwy refferendwm, ac rydych chi'n cyfeirio yn adran 3 o'r ddogfen mai

barn Llywodraeth Cymru, ar yr amod bod Llywodraeth,

naill ai yn yr Alban neu yng Nghymru,

wedi sicrhau mandad etholiadol penodol ar gyfer cynnal refferendwm, ac yn mwynhau cefnogaeth barhaus gan ei senedd i wneud hynny, mae ganddi'r hawl i ddisgwyl i Senedd y DU gymryd pa gamau bynnag sy'n angenrheidiol

i sicrhau bod hynny'n digwydd. O ran ei heffaith uniongyrchol ac, yn wir, yn yr hirdymor, mae'n debyg mai'r egwyddor olaf honno o symud at system o sofraniaeth y bobl, yn seiliedig ar genedligrwydd yn ein hachos ni, yw'r un fwyaf pellgyrhaeddol oll mae'n debyg. Ond wrth gwrs un peth yw cyhoeddi sofraniaeth a pheth arall yw mynnu hynny yn nannedd gwrthwynebiad parhaus gan San Steffan—Senedd sydd o'r farn ei bod yn flaenaf o hyd. Rwy'n cofio pan gafodd datganoli plismona ei gynnig ddiwethaf gan eich rhagflaenydd chi, fe gafodd ef—fel y dywedodd y Western Mail—ei lambastio gan ASau Llafur o Gymru. Felly, roedd gwrthwynebiad yno yn sicr.

Mae hyn yn codi pwynt arall, yn fy marn i, oherwydd mewn rhai agweddau mae'r math o broblem a ddaw yn sgil popeth yn canolbwyntio ar Lundain neu San Steffan mewn gwirionedd yn plagio cyfansoddiad Prydain yn ei gyfanrwydd hefyd  ac yn achosi problem, onid ydyw, o fewn y Blaid Lafur Brydeinig? Gwelwyd yn ystod yr wythnosau diwethaf, gyda'r cwestiwn hwn o hawl i gael refferendwm ar annibyniaeth, yn yr Alban neu Gymru, yr ydych chi'n ei gefnogi ar hyn o bryd, fod Richard Leonard, y dyn sy'n cyfateb i chi yn yr Alban, wedi dweud y bydd cymal penodol ym maniffesto nesaf Plaid Lafur y DU yn diystyru refferendwm annibyniaeth i'r Alban mewn pob amgylchiad. Mae John McDonnell wedi dweud ei fod ef yn bwriadu ei gefnogi, tra bod Jeremy Corbyn wedi dweud ei fod yn ef eisiau aros cyn penderfynu. Felly y bu erioed. Beth yw statws y cynnig hwn, mewn gwirionedd, o fewn y Blaid Lafur?

Er y carwn i demtio'r Prif Weinidog ymhellach byth—mae'n amlwg nad ydych chi gyda ni o ran annibyniaeth Cymru yn ei chyfanrwydd, ond yn sicr, hyd yn oed er mwyn cyflawni'r agenda hon ar gyfer diwygio'r Deyrnas Unedig, efallai mai un o'r pethau gorau y gallech chi ei wneud i gyflawni hynny yw cyhoeddi annibyniaeth y Blaid Lafur yng Nghymru, a hynny er mwyn wedyn, mewn gwirionedd, creu deinameg wleidyddol newydd o fewn eich plaid chi eich hun ac yn fwy eang. Gwn ein bod yn anghytuno ynghylch pa mor ddymunol yw annibyniaeth fel diben gwleidyddol. Mae gennym ni ddehongliad gwahanol, rwy'n credu, o effeithiolrwydd yr undeb fel modd o ailddosbarthu. Roeddech chi'n cyfeirio at hyn fel fframwaith ar gyfer cyfuno gwobr a risg. Mae'n rhaid imi ddweud, gyda rhai eithriadau, mae San Steffan yn fynych wedi bod yn fwy o risg i Gymru nag o wobr, ac rwy'n credu y caiff y dadleuon mwyaf grymus a welais i o blaid hyn eu gwneud weithiau, Prif Weinidog, gennych chi'n wythnosol wrth y blwch dogfennau. Rydym yn rhannu ein dicter, rwy'n meddwl, tuag at y Llywodraeth yn San Steffan sy'n chwarae gyda ni ac yn ein trin fel doli glwt, yn ein rheoli ni, yn gwadu cyllid teg i ni ac yn ein trin ni fel dinasyddion eilradd.

Nawr, mewn rhai agweddau, fel sy'n digwydd yn aml, mae diwylliant gwleidyddol poblogaidd yn fwy blaengar na gwleidyddiaeth ffurfiol. Rydym wedi gweld hynny ar strydoedd Merthyr ac mewn mannau eraill, a'm hunig gwestiwn i yw: ar y mater hwn o'r confensiwn cyfansoddiadol, credaf yn bendant mai dyna'r ffordd i ymgysylltu'n briodol â'r cwestiynau mwyaf dyrys hyn, ond pam na allwn ni arwain y ffordd? Pam mae'n rhaid inni aros am benderfyniad i greu confensiwn cyfansoddiadol i'r DU gyfan gan San Steffan? Pam na allwn ni fod yn rhag-ddywediadol? Pam na allwn ni ddechrau yma a chael yr union fath o drafodaeth ymgysylltiol y mae ef wedi ei rhoi ger ein bron, gan ddechrau yma yng Nghymru, a chyda'r gobaith o weithredu fel catalydd ar gyfer trafodaethau ehangach ledled yr ynysoedd hyn?

15:55

I thank the Member again for a very interesting and engaged contribution. As he says, there are things in the document that we do agree with across parties. Let me agree with him that the most radical proposition in the document is its reconceptualisation of sovereignty. I don’t think there’s any doubt that 20 years ago, when devolution was first thought of, it was in the minds of the people who debated it a belief that devolved institutions existed to be able to flex national policy to meet local circumstances, and the default position was that powers rested in Westminster and that some of them had been let out on a conditional basis to others to exercise. Now, 20 years into devolution, I simply don’t think that that stands up to examination any longer. And that’s why in this paper we talk about popular sovereignty, dispersed in each part of the United Kingdom, endorsed by referendums, of course, from which devolved institutions obtain and retain their legitimacy. And that in future, what we need is not a sense of parliamentary sovereignty that has some apparently unlimited character in which Westminster is always able to exercise legislative competence in respect of the whole United Kingdom, but that idea of dispersed sovereignty where sovereignty is not handed down. Even the word 'devolution', I think, is misleading 20 years on, because it still has at its core that sort of sense of things being handed down—held here and handed down—whilst what we argue for in this paper is a sense of sovereignty located in the four nations and then pooled back upwards voluntarily for purposes that we agree are best discharged on that wider footprint. And I suppose the biggest disagreement between us is that Plaid Cymru doesn’t believe that there is a case for that pooling upwards—you don’t believe there is a set of common purposes that would be better discharged on a UK basis, while we continue to believe that that is the case, and that in order to be part of that greater club, you have to be a member of that greater club, as we have always argued in relation to the European Union. But that’s a proper matter for debate and difference of view and persuading one another and others of the merits of that case. But I agree with what Adam Price said in his contribution that that is the most radical change of the way we conceptualise, as I say, the way that the four parts of the United Kingdom operate with one another. And then we argue, as he knows, for that to be entrenched—for it to be beyond the ability of one part only of the four constituent parts to overturn that. It has to be entrenched in the four parts of the United Kingdom.

He asked about the relationship between this and Alun Davies’s work, and this, of course, is predicated on the continuation of the United Kingdom. It talks about the way the United Kingdom can continue to survive and thrive, but as I said in my statement, that survival is at greater risk today than any time in my political lifetime, and that other parts of the United Kingdom have choices that they can exercise. And what Alun will be looking at are the options that there would be for Wales in different circumstances than the ones envisaged in this report. That’s why this is a Government report, and that’s why he’ll be carrying out his work in the freer way that he will be able to do.

Thank you for the advice on the future constitution of the Labour Party. [Laughter.] Let me simply say here what I said in the speech that I made to the Labour Party conference, where I outlined, prefigured, some of the things here and said there that my views on devolution and its entrenchment in the United Kingdom are mirrored by my views about the way the Labour Party needs to operate. So, I don't believe in independence from the Labour Party, but I do believe that the principles that we outline here apply to the Labour Party, just as they apply to our constitution more generally.

Finally, to deal with the issues of risk and reward and the constitutional convention, I think the difference between us is simply this—that I think in Plaid Cymru's view of the United Kingdom it's never possible to have a calculation in which rewards outweigh risks. Whereas, for me, while there are times when I think that the calculation is adverse, I think the possibility exists for it to be otherwise, and that on the whole it has been otherwise, and on the whole that our membership of a United Kingdom, with a national health service, with a social security safety net, with a national approach to meeting the welfare needs of our people—that the calculation has been on the side of the people of Wales, and that the people of Wales have benefited from that calculation. It isn't always as clear cut as I would like it to be, and it's under strain, not just because of Brexit, but because of a decade of unparalleled austerity as well. But I believe the potential exists for it to be otherwise, and a Labour Government with the sort of prospectus that we would lay out would once again tip that calculus firmly in the direction of a United Kingdom where the rewards are far greater for Wales than they otherwise would be. 

I don't want to end on a negative note, but we are keen for a constitutional convention on a UK basis. It's what I said to Paul Davies—that to start it by ourselves is, in some ways, to undermine the whole purpose of the paper, which is to draw into the conversation others. Now, I don't want to sound like I rule out the idea that, if we cannot engage other people in it, if this attempt to draw other people in doesn't get us anywhere, we wouldn't still want to have some conversation of our own. But to start with one of our own I think starts at the other end of where this paper would like it to start. We need to draw others in, because, if we don't have others in, we won't achieve what we want to achieve in this paper, and that's why our efforts at this point are directed at trying to stimulate that wider conversation, because it is on the basis of that wider conversation that the future of the United Kingdom, which we want to secure, will be achieved.

Rwy'n diolch i'r Aelod unwaith eto am gyfraniad diddorol ac ymgysylltiol. Fel y dywed ef, mae yna bethau yn y ddogfen yr ydym ni'n cytuno â nhw ar draws y pleidiau. Gadewch i mi gytuno ag ef mai'r cynnig mwyaf radical yn y ddogfen yw ailffurfio cysyniadau am sofraniaeth. Nid wyf i'n credu bod unrhyw amheuaeth, 20 mlynedd yn ôl, pan ystyriwyd datganoli gyntaf, ei bod hi'n gred ym meddyliau'r bobl a oedd yn trafod hynny fod sefydliadau datganoledig yn bodoli er mwyn gallu addasu polisi cenedlaethol i fodloni amgylchiadau lleol, a'r sefyllfa ddiofyn oedd bod y pwerau hynny yn San Steffan a bod rhai ohonyn nhw wedi cael eu rhoi ar osod ar sail amodol fel y gallai eraill eu hymarfer. Nawr, 20 mlynedd wedi datganoli, nid wyf i o'r farn fod hynny'n mynd i oddef ei archwilio erbyn hyn. A dyna pam yn y papur hwn rydym yn sôn am sofraniaeth y bobl, wedi ei gwasgaru ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, wedi ei chefnogi gan refferenda, wrth gwrs, o'r lle y caiff sefydliadau datganoledig eu cyfreithlondeb a'i gadw. Ac yn y dyfodol, yr hyn sydd ei angen arnom yw nid ymdeimlad o sofraniaeth seneddol sydd â rhyw gymeriad diderfyn i bob golwg lle mae San Steffan bob amser yn gallu arfer cymhwysedd deddfwriaethol ar ran y Deyrnas Unedig gyfan, ond lle ceir y syniad hwnnw o sofraniaeth wasgaredig lle nad yw sofraniaeth yn cael ei throsglwyddo. Mae'r gair 'datganoli', hyd yn oed, yn fy marn i, yn gamarweiniol 20 mlynedd yn ddiweddarach, gan fod iddo yn ei hanfod yr ymdeimlad fod pethau'n parhau i gael eu trosglwyddo—yn cael eu dal yma ond wedi eu trosglwyddo—tra mai'r hyn yr ydym yn dadlau o'i blaid yn y papur hwn yw ymdeimlad o sofraniaeth a leolir yn y pedair gwlad ac yna'n cronni'n ôl yn wirfoddol at ddibenion y cytunir eu bod yn cael eu cyflawni orau yn ôl y patrwm ehangach hwnnw. Ac mae'n debyg mai'r anghytundeb mwyaf rhyngom ni yw nad yw Plaid Cymru yn credu bod achos dros gronni'n ôl—nid ydych chi'n credu fod yna gyfres o ddibenion cyffredin y byddai'n well eu cyflawni ar sail y DU, tra ein bod ni'n parhau i gredu bod hynny'n wir. Ac er mwyn bod yn rhan o'r clwb mwy eang hwnnw, mae'n rhaid ichi fod yn aelod o'r clwb eang hwnnw, fel yr ydym wedi dadlau erioed yng nghyswllt yr Undeb Ewropeaidd. Ond mae hynny'n fater priodol ar gyfer dadl a gwahaniaeth barn a pherswadio ein gilydd ac eraill o rinweddau'r achos hwnnw. Ond rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Adam Price yn ei gyfraniad mai dyna'r newid mwyaf radical yn y ffordd yr ydym yn ffurfio cysyniadau o ran y ffordd y mae pedair rhan y Deyrnas Unedig yn gweithredu gyda'i gilydd. Ac yna fe ddadleuwn ni, fel y gŵyr ef, am i hynny gael ei ymwreiddio—i hynny fod y tu hwnt i allu un rhan yn unig o'r pedair rhan i'w wrthdroi. Rhaid i hynny ymwreiddio ym mhedair rhan y Deyrnas Unedig.

Fe holodd am y berthynas rhwng hyn a gwaith Alun Davies, ac mae hyn, wrth gwrs, yn seiliedig ar barhad y Deyrnas Unedig. Mae'n sôn am y ffordd y gall y Deyrnas Unedig barhau i oroesi a ffynnu. Ond fel y dywedais i yn fy natganiad, mae mwy o berygl i'w oroesiad heddiw nag a fu ar unrhyw adeg yn fy oes wleidyddol i, ac mae gan rannau eraill o'r Deyrnas Unedig ddewisiadau y gallan nhw eu hymarfer. A'r hyn y bydd Alun yn edrych arno yw'r dewisiadau a fyddai gan Gymru mewn amgylchiadau gwahanol i'r rhai y mae'r adroddiad hwn yn eu rhagweld. Dyna pam mai adroddiad gan y Llywodraeth yw hwn, a dyna pam y bydd ef yn cyflawni ei waith yn y ffordd fwy rhydd honno a fydd ganddo ef.

Diolch am eich cyngor ar gyfansoddiad y Blaid Lafur i'r dyfodol. [Chwerthin.] Gadewch imi ddweud yn syml yn y fan hon yr hyn a ddywedais i yn fy araith yng nghynhadledd y Blaid Lafur, lle'r oeddwn i'n amlinellu, yn rhagddweud, rhai o'r pethau sydd yma ac fe ddywedais i yno fod fy marn i am ddatganoli a'i ymwreiddiad yn y Deyrnas Unedig yn cael ei adlewyrchu yn fy marn i am y ffordd y mae angen i'r Blaid Lafur weithredu. Felly, nid wyf yn credu mewn annibyniaeth o'r Blaid Lafur, ond rwyf i'n grediniol fod yr egwyddorion yr ydym ni'n eu hamlinellu yma yn berthnasol i'r Blaid Lafur, yn union fel y maen nhw'n berthnasol i'n cyfansoddiad yn fwy cyffredinol.

Yn olaf, i ymdrin â'r materion ynglŷn â risg a gwobr a'r confensiwn cyfansoddiadol, rwy'n credu mai'r gwahaniaeth rhyngom ni, yn syml, yw hyn—fy mod i'n credu, ym marn Plaid Cymru am y Deyrnas Unedig, nad yw byth yn bosibl cael cyfrifiad lle mae'r gwobrwyon yn drech na'r risgiau. Ar y llaw arall, o'm safbwynt i, er bod yna adegau pan gredaf fod y cyfrifiad yn anffafriol, rwyf i o'r farn fod yna bosibilrwydd iddo fod fel arall, ac ar y cyfan fel arall y bu, ac ar y cyfan, mae ein haelodaeth ni o Deyrnas Unedig, gyda Gwasanaeth Iechyd Gwladol, gyda rhwyd diogelwch o nawdd cymdeithasol, gyda dull cenedlaethol o ddiwallu anghenion lles ein pobl—mae'r cyfrifiad wedi bod o blaid pobl Cymru, a phobl Cymru wedi elwa ar y cyfrifiad hwnnw. Nid yw bob amser mor eglur ag y byddwn i'n hoffi i hynny fod, ac y mae hynny dan straen, nid dim ond o achos Brexit, ond oherwydd degawd o gyni digyffelyb hefyd. Ond rwyf i o'r farn fod potensial i bethau fod fel arall, ac mae Llywodraeth Lafur gyda phrosbectws o'r math y byddem ni'n ei gyflwyno unwaith eto yn rhoi'r cyfrif hwnnw'n gadarn i gyfeiriad Teyrnas Unedig lle mae'r gwobrwyon yn fwy o lawer i Gymru nag y bydden nhw fel arall.

Nid wyf yn dymuno gorffen ar nodyn negyddol, ond rydym ni'n awyddus i gael confensiwn cyfansoddiadol ar sail y DU. Yr hyn a ddywedais i wrth Paul Davies—yw bod cychwyn ar hyn ar ein pennau ein hunain, mewn rhai ffyrdd, yn tanseilio holl ddiben y papur, sef tynnu eraill i mewn i'r sgwrs. Nawr, nid wyf yn dymuno swnio fel fy mod i'n diystyru'r syniad, pe na allwn ni gynnwys pobl eraill ynddo, ac os nad yw'r ymgais hon i ddenu pobl eraill i mewn yn mynd â ni i unman, na fyddem ni'n parhau i fod yn awyddus i gael rhyw sgwrs ar ein cyfer ni ein hunain. Ond byddai dechrau gyda sgwrs ar ein cyfer ni ein hunain, yn fy marn i, yn dechrau ar ben arall y daith y byddai'r papur hwn yn hoffi iddi ddechrau. Mae angen inni ddenu pobl eraill i mewn, oherwydd os nad gennym ni eraill gyda ni, ni fyddwn yn cyflawni'r hyn yr ydym yn awyddus i'w gyflawni yn y papur hwn. A dyna pam mae ein hymdrechion ni ar hyn o bryd wedi eu cyfeirio at geisio ysgogi'r sgwrs ehangach honno, oherwydd ar sail y sgwrs ehangach honno y bydd dyfodol y Deyrnas Unedig, yr ydym ni'n eiddgar i'w sicrhau, yn cael ei gyflawni.

16:00

I commend you, First Minister, on this document and your interesting propositions, and also your desire to engage in a UK-wide debate rather than narrow this to the specifics of Welsh devolution. You say Plaid Cymru will never see the risks as outweighing the rewards of independence—at least they do, potentially, to 2030, which I think is the date they vaunt for their referendum. But you've given a very full-throated defence of the United Kingdom today. I have felt some of your Ministers and certainly backbenchers have shilly-shallied on that issue, but you didn't today, and for that I would thank you. 

The body of your document starts by saying, whatever its historical origins, the United Kingdom is best now seen as a voluntary association of nations taking the form of a multinational state whose members share and redistribute resources and risks amongst themselves to advance their common interests. It's quite an instrumental description of the union, but also does it recognise the role played, at least factually now, however you might like it to be, by the UK Government and the UK Parliament and the extent to which they are redistributing financial resources, at least, from England to the other three nations? And isn't that a perspective that looms over the debate?

I find your document most convincing when you talk about the specifics and some of the frustrations that you have faced as a Welsh Government in dealing with the UK Government on the joint ministerial architecture that you faced, and in particular the promises 18 months ago on which there appears to have been little, if any, movement. But the document as a whole emphasises a convention, equality, and you speak from general principles. And I think that is much harder when you consider that the UK Government and UK Parliament are not just the equivalents of the Welsh, the Scottish and the Northern Ireland institutions, but speak both for a nation, England, which constitutes over five sixths of the population of these isles, and also for a United Kingdom Government that has all those non-devolved functions. And while I'm not arguing against you, I just wonder as to how realistic it is as an approach to demand equality from first principles, and wonder if you would be better advised to focus on some of the very persuasive arguments you have on the specifics of how the current system isn't working and could be improved. 

Could I also just slightly question, technically, one of the areas where you've been going? You refer to the Government of Wales Act 2006, and footnote the relevant bit. You say that our institutions

'are a permanent part of the United Kingdom's constitutional arrangements'—

that's stated in legislation. But you then say that this may not be the permanent protection that a simple reading of it might imply. And you go on to say:

'it is further declared that the devolved institutions "are not to be abolished except on the basis of a decision of the people of Wales/Scotland voting in a referendum".'

Can I just question: does that also come from the Government of Wales Act, and are you proposing to change that? Because, elsewhere in the document, the condition you put is not a referendum of the people of Wales, but the agreement of this institution. Does that reflect your experiences in the EU referendum? Is it an intentional move from allowing a referendum of Wales to decide on the future of this place to saying that, irrespective of what the people of Wales may think in a referendum, this place could never be abolished, except by its own decision?

Could I also just ask a little bit about the courts and legal parts you have—I think 18 and 19 of the paper? We have Lord Thomas launching his report at, I think, breakfast time next Thursday, and I very much look forward to hearing what he has to say. Do you prejudge anything of what he says in this report? Previously, and Adam referred to it just now, there was a debate on whether we should have a separate jurisdiction, and then there were people who referred to it as a distinct jurisdiction. In this report, you refer to a discrete court system and discrete jurisdiction. Is that an important distinction of meaning? Is it an adjective that is mid way between the previous two adjectives, or am I reading too much into that?

I also just encourage you to look not just at the outcome in terms of who the judges are. You refer, I think persuasively, to the case for having someone with knowledge of Welsh law as a member of the Supreme Court, but there is also the issue of how the most senior judges are appointed. We have a panel, I think, of five, and it will be two of the most senior judges, the Lord Chief Justice, the Master of the Rolls, the President of the Supreme Court, and then the heads of the three judicial appointments commissions. So, there's just one for the whole of England and Wales, from that perspective, one for Scotland, and one out of the panel of five for Northern Ireland. It does seem to give an awful lot of weight to Scotland and particularly Northern Ireland and really very little weight to Wales, and I just wonder: as well as looking for that one Supreme Court justice, should we also be looking at reviewing the way in which senior judges are appointed?

Rwy'n eich canmol chi, Prif Weinidog, am y ddogfen hon ac am eich cynigion diddorol chi, a hefyd am eich awydd i gymryd rhan mewn dadl ledled y DU yn hytrach na chyfyngu hyn i fanylion datganoli yng Nghymru. Rydych chi'n dweud na fydd Plaid Cymru byth yn gweld y risgiau'n gorbwyso gwobrwyon annibyniaeth—y maen nhw o leiaf, o bosibl, hyd 2030, ac rwy'n credu mai dyna'r dyddiad y maen nhw'n ei roi ar gyfer eu refferendwm. Ond rydych chi wedi rhoi amddiffyniad llawn iawn o'r Deyrnas Unedig heddiw. Rwyf i wedi teimlo bod rhai o'ch Gweinidogion chi ac yn sicr rai o Aelodau'r meinciau cefn wedi cloffi ynghylch y mater hwnnw, ond ni wnaethoch chi heddiw o gwbl, ac am hynny rwy'n diolch i chi.

Mae corff eich dogfen chi yn dechrau drwy ddweud mai'r ffordd orau o weld y Deyrnas Unedig erbyn hyn, beth bynnag ei tharddiad hanesyddol, yw fel cymdeithas wirfoddol o genhedloedd ar ffurf gwladwriaeth amlwladol y mae ei haelodau yn rhannu ac yn ailddosbarthu adnoddau a risgiau ymysg ei gilydd i hybu eu diddordebau cyffredin. Mae hwn yn ddisgrifiad eithaf allweddol o'r undeb, ond mae hefyd yn cydnabod y swyddogaeth sydd gan Lywodraeth y DU a Senedd y DU, yn ffeithiol ar hyn o bryd o leiaf, sut bynnag y byddech chi'n hoffi hynny, ac i ba raddau y maen nhw'n ailddosbarthu adnoddau ariannol, ar leiaf, o Loegr i'r tair cenedl arall? Ac onid yw hwnnw'n safbwynt sy'n gysgod dros y ddadl?

Mae eich dogfen chi yn fy argyhoeddi i fwyaf pan soniwch am y manylion a rhai o'r rhwystredigaethau sydd wedi eich wynebu yn Llywodraeth Cymru wrth ymdrin â Llywodraeth y DU ynglŷn â'r strwythurau gweinidogol ar y cyd yr oeddech chi'n eu hwynebu, ac yn benodol yr addewidion a gawsoch chi 18 mis yn ôl yr ymddengys nad oes fawr ddim symudiad wedi bod arnynt, os o gwbl. Ond mae'r ddogfen yn ei chyfanrwydd yn pwysleisio confensiwn, cydraddoldeb, ac rydych chi'n siarad ar sail egwyddorion cyffredinol. Ac rwy'n credu bod hynny'n llawer anos pan fyddwch chi o'r farn nad yw Llywodraeth y DU a Senedd y DU yn cyfateb i'r sefydliadau yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ond eu bod nhw'n siarad ar ran y genedl, sef Lloegr, sy'n cynnwys dros bum rhan o chwech o boblogaeth yr ynysoedd hyn, yn ogystal â Llywodraeth y Deyrnas Unedig sydd â'r holl swyddogaethau hynny sydd heb eu datganoli. Ac er nad wyf i'n dadlau yn eich erbyn chi, rwy'n holi pa mor realistig yw mynnu cydraddoldeb o egwyddorion cychwynnol, ac yn meddwl tybed a fyddai'n well ichi ganolbwyntio ar rai o'r dadleuon argyhoeddiadol iawn sydd gennych o ran y manylion ynglŷn â sut mae'r system yn methu a sut y gellid gwella hynny.

A gaf i fwrw rhyw ychydig o amheuaeth hefyd, yn dechnegol felly, ar un o'r meysydd yr ydych chi wedi bod yn anelu ato? Rydych chi'n cyfeirio at Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, ac yn y troednodyn mae'r rhan berthnasol. Rydych chi'n dweud bod ein sefydliadau

yn rhan barhaol o drefniadau cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig—

mae hynny'n cael ei gyhoeddi yn y ddeddfwriaeth. Ond rydych chi'n dweud wedyn efallai nad yr amddiffyniad parhaol yw hwnnw y gallai darlleniad syml ohono ei awgrymu. Ac yna fe ewch chi ymlaen i ddweud:

rhoddir mynegiad pellach nad yw'r sefydliadau datganoledig i'w diddymu ac eithrio ar sail penderfyniad gan bobl Cymru/yr Alban drwy bleidleisio mewn refferendwm.

A gaf i holi: a yw hynny hefyd yn dod o Ddeddf Llywodraeth Cymru, ac a ydych chi'n bwriadu newid hynny? Oherwydd, mewn man arall yn y ddogfen, nid refferendwm i bobl Cymru yw'r amod a roddir gennych chi, ond cydsyniad y sefydliad hwn. A yw hynny'n adlewyrchu eich profiadau chi yn refferendwm yr UE? Ai symudiad bwriadol yw hwn oddi wrth ganiatáu refferendwm i Gymru benderfynu ar ddyfodol y lle hwn i ddweud, beth bynnag fydd barn pobl Cymru mewn refferendwm, na ellid byth â diddymu'r lle hwn, ac eithrio drwy ei benderfyniad ef ei hun?

A gaf i eich holi chi ychydig am y llysoedd a'r rhannau cyfreithiol sydd gennych chi—rwy'n meddwl mai rhannau 18 a 19 yn y papur? Mae gennym yr Arglwydd Thomas yn lansio ei adroddiad amser brecwast ddydd Iau nesaf, rwy'n credu, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at glywed beth fydd ganddo ef i'w ddweud. A ydych chi'n gallu barnu o flaen llaw unrhyw beth y bydd ef yn ei ddweud yn yr adroddiad hwn? O'r blaen, ac fe gyfeiriodd Adam at hyn gynnau fach, roedd yna ddadl ynghylch a ddylem ni gael awdurdodaeth ar wahân, ac wedyn roedd pobl yn cyfeirio at honno fel awdurdodaeth neilltuol. Yn yr adroddiad hwn, rydych chi'n cyfeirio at system o lysoedd ar wahân ac awdurdodaeth ar wahân. A yw hwnnw'n wahaniaeth pwysig o ran ystyr? Ai disgrifiad yw hwn sydd hanner ffordd rhwng y ddau ddisgrifiad blaenorol, neu a wyf i'n darllen gormod i mewn i hynny?

Rwyf i'n eich annog chi hefyd i beidio ag edrych ar y canlyniad yn unig o ran pwy yw'r beirniaid. Rydych chi'n cyfeirio, ac yn argyhoeddiadol yn fy marn i, at y ddadl dros gael rhywun sydd â gwybodaeth am gyfraith Cymru yn aelod o'r Goruchaf Lys, ond mae'r mater hefyd yn ymwneud â'r modd y penodir y barnwyr uwch. Mae gennym ni banel, rwy'n credu, o bump, ac fe geir dau o'r barnwyr uchaf, Arglwydd Brif Ustus, Meistr y Rholiau, Llywydd y Goruchaf Lys, ac yna benaethiaid y tri chomisiwn penodiadau barnwrol. Felly, dim ond un ar gyfer Cymru a Lloegr gyfan, o'r safbwynt hwnnw, un ar gyfer yr Alban, ac un o'r panel o bump ar gyfer Gogledd Iwerddon. Mae'n ymddangos bod hynny'n rhoi llawer iawn o bwys i'r Alban ac yn enwedig i Ogledd Iwerddon ac ychydig iawn o bwys i Gymru. Tybed, yn ogystal â chwilio am yr un ynad yn y Goruchaf Lys, a ddylem ni ystyried adolygu'r ffordd y mae uwch-farnwyr yn cael eu penodi ynddi hefyd?

16:05

Llywydd, I thank the Member for those points. I'll take his last point first. I believe that there is a wider case for a reform of the way that judicial appointments are made. I think it needs to come into line with the twenty-first century. It needs to look at the outcomes that it secures in terms of diversity of people who get appointed to these very important jobs. So, I think he raises a more general point than the specific one, which deserves wider consideration. 

I've tried to respect Lord Thomas's report by not trespassing too much into that territory today. I wouldn't read too much into adjectival exactitude and we'll only have to wait a week before we see Lord Thomas's report and we'll be able to debate these issues on the basis of it. 

He is right to say that there is a relatively instrumental sense of a union in this paper. I have very little sentimental attachment to the United Kingdom myself. I don't believe in the future of the United Kingdom from that premise. I believe in it because I think it works for Wales, I think it works for Welsh people, and that that's the case that we have to make for it. The politics of identity has moved a long way in my lifetime, and my sentimental attachment is to Wales. I've always thought of myself as Welsh first and then a member of the United Kingdom after that, but I also believe that being a member of the United Kingdom is right for Wales. So, you're right—it's the practical case for the union we make here, rather than an appeal to something as evaporative as British values or arguments of that sort. 

I think the Member made a very important point about the English question and how that gets resolved. It's beyond the scope of this paper, but it is a very real issue. We don't argue in the paper for equality on the basis of Wales having a vote, Scotland having a vote, England having a vote, Northern Ireland having a vote. We don't think that is credible in a union when five sixths of the population belongs to one of the four participants. What we argue for is equality of participation, parity of engagement, equality of respect—those qualities I think would go a great deal towards making the institutions of the United Kingdom work effectively in the future. It's all the things that we've rehearsed on the floor here before that get in the way of that—why our joint ministerial forums can only ever meet in London, can only ever be chaired by an English Minister, why a UK Government alone can set an agenda, can write the minutes, can—. You know, those are not parity of participation principles, and those are the things that we argue for in this paper as consolidating a sense of an United Kingdom in which everybody has an equal stake, while not arguing that everybody is of an equal size and can therefore expect to have, as I say, participation on the basis of one card in everybody's hand. 

As to how the National Assembly could be wound up, well, in the end that is in the hands of the Welsh people. That's how we were established—by a referendum—and, if we were ever to be undone, it would have to be by the decision of the people who put us here. This institution would have a part to play in shaping that decision, but the sovereignty, in the popular sense that we outline it here, belongs in the hands of the people. 

Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am y pwyntiau hynny. Fe gymeraf ei bwynt olaf yn gyntaf. Rwy'n credu bod yna ddadl ehangach dros ddiwygio'r ffordd y caiff penodiadau barnwrol eu cyflawni. Rwy'n credu bod angen i hynny gyd-fynd â'r unfed ganrif ar hugain. Mae angen i hynny edrych ar y canlyniadau a gaiff o ran amrywiaeth y bobl sy'n cael eu penodi i'r swyddi pwysig iawn hyn. Felly, rwy'n credu ei fod yn codi pwynt mwy cyffredinol na'r un penodol, sy'n haeddu ystyriaeth ehangach.

Rwyf wedi ceisio parchu adroddiad Arglwydd Thomas drwy beidio â thresmasu gormod ar y diriogaeth honno heddiw. Ac ni fyddwn i'n darllen gormod i mewn i gywirdeb ymadroddion ac ni fydd raid ond aros wythnos cyn inni gael gweld adroddiad Arglwydd Thomas ac fe fyddwn ni'n gallu trafod y materion hyn ar sail hwnnw.

Mae ef yn gywir i ddweud fod yna ystyr cymharol allweddol o'r undeb yn y papur hwn. Ychydig iawn o ymlyniad sentimental sydd gennyf i i'r Deyrnas Unedig o'm rhan fy hun. Nid oes gennyf i ffydd yn nyfodol y Deyrnas Unedig yn ôl y rhagosodiad hwnnw. Mae gennyf i ffydd oherwydd rwyf o'r farn ei bod yn gweithio i Gymru, rwy'n credu ei bod yn gweithio i bobl Cymru, a dyna'r achos y mae'n rhaid inni ei ddadlau o'i phlaid hi. Mae gwleidyddiaeth hunaniaeth wedi symud ymhell yn ystod fy oes i, ac i Gymru y mae fy ymlyniad sentimental i. Rwyf bob amser wedi fy ystyried fy hun yn Gymro yn gyntaf ac yn aelod o'r Deyrnas Unedig wedi hynny, ond credaf hefyd mai bod yn aelod o'r Deyrnas Unedig sy'n iawn i Gymru. Felly, rydych chi'n iawn—yr achos ymarferol dros yr undeb a wnawn ni yma, yn hytrach nag apêl ar rywbeth mor ddiflanedig â gwerthoedd Prydeinig neu ddadleuon o'r fath.

Rwy'n credu bod yr Aelod wedi gwneud pwynt pwysig iawn am gwestiwn Lloegr a sut y caiff hwnnw ei ddatrys. Mae hyn y tu hwnt i gwmpas y papur hwn, ond mae'n fater pwysig. Nid ydym ni'n dadlau yn y papur am gydraddoldeb ar sail Cymru yn cael pleidlais, yr Alban yn cael pleidlais, Lloegr yn cael pleidlais, Gogledd Iwerddon yn cael pleidlais. Nid ydym yn credu bod hynny'n gredadwy mewn undeb pan fo pump o bob chwech yn y boblogaeth yn perthyn i un o'r pedwar sy'n cymryd rhan. Rydym ni'n dadlau dros gydraddoldeb o ran cyfranogiad, cydraddoldeb ymgysylltu, cydraddoldeb parch—y nodweddion hynny a fyddai, yn fy marn i, yn mynd ffordd bell tuag at wneud i sefydliadau'r Deyrnas Unedig weithio'n effeithiol yn y dyfodol. Yr holl bethau yr ydym ni wedi eu hymarfer yma yn y fan hon o'r blaen sy'n rhwystro hynny—pam mai dim ond yn Llundain y gall ein fforymau gweinidogol ar y cyd gyfarfod, a'u cadeirio gan Weinidog yn Llywodraeth y fan honno, pam mai Llywodraeth y DU yn unig sy'n cael gosod agenda, ysgrifennu'r cofnodion, sy'n gallu—. Wyddoch chi, nid egwyddorion cydraddoldeb cyfranogiad mo'r rhain, a dyna'r pethau yr ydym ni'n dadlau drostyn nhw yn y papur hwn fel eu bod nhw'n cydgrynhoi ymdeimlad o Deyrnas Unedig lle mae gan bawb gyfran gyfartal, heb ddadlau bod pawb o'r un maint ac felly'n disgwyl cael, fel y dywedaf i, gymryd rhan ar sail un cerdyn yn llaw pob un.

O ran sut y gellid dirwyn y Cynulliad Cenedlaethol i ben, wel, yn y pen draw mae hynny yn nwylo pobl Cymru. Dyna sut y cawsom ni ein sefydlu—gan refferendwm—a, phe baem ni byth yn cael ein dadwneud, byddai'n rhaid i hynny fod drwy benderfyniad y bobl a'n rhoddodd ni yma. Byddai gan y sefydliad hwn ran i'w chwarae wrth lunio'r penderfyniad hwnnw, ond mae'r sofraniaeth, yn yr ystyr boblogaidd a amlinellwn yma, yn perthyn yn nwylo'r bobl.  

16:10

First Minister, can I very much welcome the paper and also the extent to which the paper also draws on, I think, considerable amounts of work and debate that's gone on within the various committees and this Chamber, and also the various constitution committees across the various UK Parliaments? You'll be aware of the Constitutional and Legislative Affairs Committee report, 'UK governance post-Brexit', where one of its key recommendations then was to advocate fundamental reform of the JMC and to recognise the need for collaboration not just between Governments but, importantly, collaboration between Parliaments as well. And, yesterday, we had a round-table, an open and public round-table, of some of the UK's leading constitutional experts to actually talk about many of these key issues that are before us.

One of the fundamental issues that emerges from the paper—and has been common, I think, in all the debates—is that, if there is to be any significant constitutional reform taking place, then sovereignty is at the core of it, and placing limitations on sovereignty and on the ability of Westminster to override or disregard the exercise of responsibilities devolved by Parliament. So, there must be a radical reform of the way in which parliamentary sovereignty can be exercised and, without that, it is difficult to see that there can be any substantive constitutional change.

One issue that is obviously of some concern is that we need to be careful that what we are not talking about are engagements between Parliaments, but we recognise that the issue of the constitution, as you have just said, is in the ownership of the people of Wales, and also the people of the UK as a whole, in terms of the nature of what reform may or may not take place. Now, the role of the committees and this Chamber is very important. I'd be grateful if you could make some comments as to how you see the nature of these debates and engagements developing to ensure that there is full participation of this Assembly within those processes as they develop.

And then, fundamentally, the key thing is we have made these points time and time again, often with very little response at UK level, and the question is: how do we make change happen? There was a very famous philosopher, an economist, who said philosophers have hitherto only interpreted the world in various ways, but the point, however, is to change it.

The Constitutional and Legislative Affairs Committee has proposed a Speaker's conference, as happened, in fact, in 1920. So, not a new idea, but a means of starting and commencing a constitutional debate, perhaps outside the toxic atmosphere that exists within UK politics. And one of the obstacles to this has, of course, been that the current Speaker of the UK Parliament is regarded by some as a controversial figure, and movement in this direction has not been capable of taking place. But we are shortly to have a new Speaker in Westminster and the imminent appointment of the new Speaker may provide an opportunity for this to happen. So, I wonder what steps the Welsh Government will take to promote action and kick-start this necessary debate. Will you take seriously and consider the opportunity of, perhaps, representations being made so that the initiation of a Speaker's conference, as recommended by the Constitutional and Legislative Affairs Committee, might be one means of actually starting this process? 

Prif Weinidog, a gaf i groesawu'r papur yn fawr a hefyd i ba raddau y mae'r papur yn tynnu oddi ar lawer o'r gwaith a'r dadlau sydd wedi digwydd yn y gwahanol bwyllgorau ac yn Siambr hon, yn ogystal â'r pwyllgorau cyfansoddiadol amrywiol ledled Seneddau amrywiol y DU? Fe fyddwch chi'n ymwybodol o adroddiad y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, 'Llywodraethiant y DU ar ôl Brexit', ac mai un o'r prif argymhellion ynddo oedd argymell diwygio'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion yn sylfaenol a chydnabod yr angen i gydweithio nid yn unig rhwng Llywodraethau ond, yn bwysig, i gydweithio rhwng seneddau hefyd. Ac roedd gennym ni gyfarfod bwrdd crwn, agored a chyhoeddus, ddoe, gyda rhai o arbenigwyr cyfansoddiadol mwyaf blaenllaw'r DU yn siarad mewn gwirionedd am lawer o'r materion allweddol hyn sydd ger ein bron.

Un o'r materion sylfaenol sy'n dod i'r amlwg o'r papur—ac sydd wedi bod yn gyffredin, rwy'n credu, ym mhob un o'r dadleuon—yw, os bydd unrhyw ddiwygiad cyfansoddiadol sylweddol yn digwydd, yna mae sofraniaeth yn greiddiol i hynny, ac yn gosod cyfyngiadau ar sofraniaeth ac ar allu San Steffan i ddiystyru neu anwybyddu'r arfer o gyflawni cyfrifoldebau a ddatganolwyd gan San Steffan. Felly, bydd yn rhaid cael diwygiad llwyr o'r ffordd y gellir ymarfer sofraniaeth seneddol a, heb hynny, mae'n anodd gweld y gellir cael unrhyw newid cyfansoddiadol sylweddol.

Un mater sy'n peri cryn bryder, yn amlwg, yw bod angen inni fod yn ofalus nad ydym yn sôn am ymladd rhwng seneddau, ond rydym ni'n cydnabod bod mater y cyfansoddiad, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, yn eiddo i bobl Cymru, a hefyd i bobl y DU gyfan, o ran natur yr hyn a allai ddigwydd neu beidio. Nawr, mae swyddogaeth y pwyllgorau a'r Siambr hon yn bwysig iawn. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n gwneud rhai sylwadau ynghylch sut yr ydych chi'n gweld natur y dadleuon a'r digwyddiadau hyn yn datblygu ar gyfer sicrhau bod y Cynulliad hwn yn cyfranogi yn llawn yn y prosesau hynny wrth iddyn nhw ddatblygu.

Ac yna, yn y bôn, y peth allweddol yw ein bod ni wedi mynegi'r pwyntiau hyn dro ar ôl tro, yn aml heb fawr o ymateb ar lefel y DU, a'r cwestiwn yw: sut mae sicrhau bod newid yn digwydd? Roedd yna athronydd enwog iawn, economegydd, a ddywedodd nad yw athronwyr hyd yn hyn ond wedi dehongli'r byd mewn amrywiol ffyrdd, ond y pwynt, serch hynny, yw ei newid.

Mae'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol wedi cynnig cynhadledd i'r Llefarydd, fel y digwyddodd, mewn gwirionedd, ym 1920. Felly, nid syniad newydd mohono, ond ffordd o gychwyn a dechrau dadl gyfansoddiadol, efallai y tu allan i'r awyrgylch gwenwynig sy'n bodoli o fewn gwleidyddiaeth y DU. Ac un o'r rhwystrau i hyn, wrth gwrs, yw bod siaradwr presennol Senedd y DU yn cael ei ystyried gan rai yn ffigwr dadleuol, ac ni ellid symud i'r cyfeiriad hwn. Ond fe fyddwn yn cael Llefarydd newydd yn San Steffan cyn bo hir ac efallai y bydd penodi'r Llefarydd yn gyfle i hyn ddigwydd. Felly, tybed pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo gweithredu a rhoi ysgogiad cychwynnol i'r ddadl angenrheidiol hon. A wnewch chi gymryd o ddifrif ac ystyried y cyfle a ddaw, efallai, i gyflwyno sylwadau fel y gallai cychwyn cynhadledd i'r Llefarydd, fel yr argymhellwyd gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, fod yn un ffordd o ddechrau'r broses hon mewn gwirionedd?  

16:15

Llywydd, I thank Mick Antoniw for those comments. He's right, of course: it is not just the Welsh and, indeed, the Scottish Governments who are frustrated by our inability to get responses out of the UK Government. The House of Commons Public Administration and Constitutional Affairs Committee called for a clear statement from the UK Government on its policy for the union, and in September last year, 2018, the UK Government committed to producing such a statement, and they and we are still waiting for it.

I completely agree with what Mick Antoniw said that there's a real richness of debate and contribution to be found in reports both of committees here and in the House of Commons, and indeed in the House of Lords. A great deal of interesting stuff written there, and we are all struggling in a way to get purchase on a UK Government, as I often think of it, overwhelmed by Brexit and just unable to find any space—thinking space, time space, political, capital space—to grapple with the issues that we've been talking about this afternoon.

Mick said, 'How can we make change happen?' Well, I'm afraid that the question might be slightly different to that. Change is going to happen. Change is happening all around us. Leaving the European Union introduces enormous amounts of change. It's not how change should happen in the sense of, 'Should there be change?', but, 'How do we get a grip of change so that we are in charge of change, rather than being driven along by it and faced by its consequences without having made the necessary effort to make the change happen in the way that we have talked about in different ways across the Chamber?'

The Speaker's conference idea is, of course, a very interesting one. It started its work exactly 100 years ago this autumn. When the proposition of a Speaker's conference on devolution was voted for on the floor of the House of Commons, Wales was the only part of the United Kingdom where not a single Welsh Member voted against setting up that Speaker's conference. And as some Members here will know, when it reported, it advocated a strictly federal approach to the United Kingdom and even solved the English question in its own time as well. So, the precedent in terms of the effectiveness of the conference is not great, but in terms of some of the richness of its debate, it is worth revisiting, and I'm agnostic about how to get the conversation going. We suggested a constitutional convention. If a Speaker's conference could be got off the ground in a different way and could do the sort of engagement that we've talked about, I'd have no trouble with that at all. 

Llywydd, hoffwn ddiolch i Mick Antoniw am y sylwadau yna. Mae'n iawn, wrth gwrs: nid dim ond Llywodraethau Cymru ac, yn wir, yr Alban sy'n teimlo'n rhwystredig oherwydd ein hanallu i gael ymatebion gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Galwodd Pwyllgor Gweinyddiaeth Gyhoeddus a Materion Cyfansoddiadol Tŷ'r Cyffredin am ddatganiad clir gan Lywodraeth y DU ar ei pholisi ar gyfer yr undeb, ac ym mis Medi y llynedd, 2018, ymrwymodd Llywodraeth y DU i lunio datganiad o'r fath, ac maen nhw a ni yn dal i ddisgwyl amdano.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Mick Antoniw fod dadlau a chyfraniad gwirioneddol drylwyr i'w gweld yn adroddiadau'r pwyllgorau yma ac yn Nhŷ'r Cyffredin, ac yn wir yn Nhŷ'r Arglwyddi. Mae llawer iawn o bethau diddorol wedi'u hysgrifennu ynddynt, ac rydym ni i gyd yn straffaglu mewn ffordd i gael sylw gan Lywodraeth y DU, sydd, fel y meddyliaf yn aml amdani, wedi'i llethu gan Brexit ac yn methu â dod o hyd i unrhyw ofod—gofod meddwl, gofod amser, gwleidyddol, gofod cyfalaf—i fynd i'r afael â'r materion yr ydym ni wedi bod yn siarad amdanyn nhw y prynhawn yma.

Dywedodd Mick, 'Sut allwn ni newid pethau?' Wel, rwy'n ofni y gallai'r cwestiwn fod ychydig yn wahanol i hynny. Bydd newid. Mae pethau'n newid o'n cwmpas ni i gyd. Mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn newid pethau'n sylweddol. Nid sut y dylai newid ddigwydd yn yr ystyr, 'a ddylid cael newid?', ond, 'Sut mae mynd i'r afael â newid er mwyn i ni fod yn gyfrifol am newid, yn hytrach na chael ein llywio gan hynny ac wynebu ei ganlyniadau heb wneud yr ymdrech angenrheidiol i wneud y newid yn y modd yr ydym ni wedi siarad amdano mewn ffyrdd gwahanol ar draws y Siambr?'

Mae syniad cynhadledd y Llefarydd, wrth gwrs, yn un diddorol dros ben. Dechreuodd ar ei waith yn union 100 mlynedd yn ôl yr hydref hwn. Pan bleidleisiwyd dros gynnig cynhadledd y Llefarydd ar ddatganoli ar lawr Tŷ'r Cyffredin, Cymru oedd yr unig ran o'r Deyrnas Unedig lle na phleidleisiodd yr un aelod o Gymru yn erbyn sefydlu'r cyfryw gynhadledd y Llefarydd. Ac fel y gŵyr rhai Aelodau yma, pan adroddodd, roedd yn dadlau dros ymagwedd gwbl ffederal i'r Deyrnas Unedig a hyd yn oed yn datrys y cwestiwn Saesnig yn ei amser ei hun hefyd. Felly, nid yw'r cynsail o ran effeithiolrwydd y gynhadledd yn wych, ond o ran pa mor gyforiog oedd ei dadleuon, mae'n werth ailymweld â hynny, ac nid wyf yn sicr sut i ddechrau'r sgwrs. Awgrymwyd confensiwn cyfansoddiadol gennym ni. Pe gellid cychwyn cynhadledd y Llefarydd mewn ffordd wahanol a gwneud y math o ymgysylltu yr ydym ni wedi sôn amdano, fe fyddwn yn fodlon iawn â hynny.  

I must say, First Minister, that I feel a very deep emotional attachment to Britishness and to Welshness, and I do believe the union is much more than a constitutional arrangement. So, that's the first remark I'd make about the attitude you're taking to undoubtedly needed constitutional reform.

I do welcome reforming our union. I think it is an interesting document and I give it two cheers, broadly. But there's a very big flaw in it and that's the handling of the concept of sovereignty. Sovereignty in terms of conceiving political associations is the trickiest concept in political philosophy, but it does require really deep thought, and we can't avoid doing this because it has very practical consequences. We see that in much of the Brexit argument at the moment. So, I think when you say in the document that

'it is accepted that sovereignty (some of which should be shared) lies with each part of the UK',

I think you need to be really careful about syntax here. It lies 'in' each part of the UK, I don't have a problem with that, because I do think our institutions should be embedded, but it also is embedded at the UK level and that's a crucial distinction.

I note that your distinguished predecessor wrote last week:

'End Westminster sovereignty and give it to the four nations.'

From which, presumably, some form of pooling for defence, foreign affairs, macroeconomic policy and the like takes place. But, I cannot support this concept because it is not a federal principle. It is a mistake to see federalism as characterised by such radical decentralisation. Rather, federalism seeks to create a central and effective sovereign authority, albeit one limited in scope.

It is sometimes said that Alexander Hamilton accepted federalism as the price to create a central government. They were, at the time of the US constitution being ratified of course, suffering from the anarchy they'd had in the articles of confederation. So, that was the nature of federalism: to create a central authority that had the power to act.

However, I do believe that these ideas could be tested and examined in a constitutional convention and for over 10 years I've thought this necessary. And I do note with approval the Welsh Government's call for the principle of subsidiarity to be primary in a written constitution. I think that does lie at the heart of federalism.

Finally, House of Lords reform is surely overdue. It's been imminent, as the joke goes, since 1911, and surely it should become the House of the Union. But let me finish on this issue of sovereignty. Popular sovereignty I think is, when used loosely, a very dangerous concept. Sovereignty certainly is drawn from the people, but it is nearly always expressed in political institutions. There are occasional exceptions to that like referendums. And I think that we need a lot of care and precision when we're looking at the fundamentals of our constitution, but this debate has to be had, and it's well begun.

Mae'n rhaid i mi ddweud, Prif Weinidog, fy mod yn teimlo ymlyniad emosiynol dwfn iawn wrth Brydeindod ac at Gymreictod, ac rwyf yn credu bod yr undeb yn llawer mwy na threfniant cyfansoddiadol. Felly, dyna'r sylw cyntaf y byddwn yn ei wneud am eich safbwynt bod angen diwygio cyfansoddiadol yn ddi-os.

Rwyf yn croesawu diwygio ein hundeb. Rwy'n meddwl ei bod yn ddogfen ddiddorol ac rwy'n lled-gefnogol ohoni, ar y cyfan. Ond mae gwendid mawr iawn ynddi sef yr ymdriniaeth o'r cysyniad o sofraniaeth. Mae sofraniaeth o ran meddwl am gymdeithasau gwleidyddol yn gysyniad dyrys iawn mewn athroniaeth wleidyddol, ond mae'n gofyn am feddwl dwfn iawn, ac ni allwn ni osgoi gwneud hyn oherwydd bod iddi ganlyniadau ymarferol iawn. Gwelwn hynny yn llawer o'r dadlau am Brexit ar hyn o bryd. Felly, rwy'n meddwl pan ddywedwch yn y ddogfen 

y derbynnir bod sofraniaeth (y dylid rhannu rhywfaint ohoni) yn gorwedd gyda phob rhan o'r DU,

Rwy'n credu bod angen i chi fod yn ofalus iawn â'r gystrawen yn y fan yma. Mae'n gorwedd 'ym' mhob rhan o'r DU, rwy'n fodlon ar hynny, oherwydd rwy'n credu y dylai ein sefydliadau gael eu gwreiddio, ond mae hefyd wedi ymwreiddio ar lefel y DU ac mae hynny'n wahaniaeth hanfodol.

Sylwaf i'ch rhagflaenydd nodedig ysgrifennu yr wythnos diwethaf:

Rhowch derfyn ar sofraniaeth San Steffan a'i rhoi i'r pedair cenedl.

O wneud hyn, yn ôl pob tebyg, byddai rhyw fath o gronni ar gyfer amddiffyn, materion tramor, polisi macroeconomaidd ac ati. Ond, ni allaf gefnogi'r cysyniad hwn gan nad yw'n egwyddor ffederal. Mae'n gamgymeriad gweld ffederaliaeth wedi ei nodweddu gan ddatganoli mor radical. Yn hytrach, mae ffederaliaeth yn ceisio creu awdurdod sofran canolog ac effeithiol, er mai un cyfyng ei gwmpas ydyw.

Dywedir weithiau i Alexander Hamilton dderbyn ffederaliaeth fel y pris i greu Llywodraeth ganolog. Roeddynt, adeg cadarnhau cyfansoddiad yr Unol Daleithiau wrth gwrs, yn dioddef o'r anhrefn a oedd yn bodoli yn yr erthyglau cydffederasiwn. Felly, dyna oedd natur ffederaliaeth: creu awdurdod canolog a oedd â'r grym i weithredu.

Fodd bynnag, rwy'n credu y gallai'r syniadau hyn gael eu profi a'u harchwilio mewn confensiwn cyfansoddiadol ac ers dros 10 mlynedd rwyf wedi credu bod hyn yn angenrheidiol. Ac rwy'n nodi gyda chymeradwyaeth alwad Llywodraeth Cymru am i'r egwyddor o ddatganoli fod yn sylfaenol mewn cyfansoddiad ysgrifenedig. Credaf fod hynny wrth wraidd ffederaliaeth.

Yn olaf, mae'n hen bryd diwygio Tŷ'r Arglwyddi. Bu hynny ar fin digwydd, yn ôl y jôc, ers 1911, ac yn sicr dylai fod yn Dŷ'r Undeb. Ond gadewch i mi orffen ar y mater hwn o sofraniaeth. Rwy'n credu fod sofraniaeth boblogaidd, pan gaiff ei ddefnyddio'n llac, yn gysyniad peryglus iawn. Mae sofraniaeth yn sicr yn dod o'r bobl, ond mae bron bob amser yn cael ei fynegi mewn sefydliadau gwleidyddol. Mae ambell eithriad i hynny fel refferenda. Ac rwy'n meddwl bod angen llawer o ofal a manylder arnom ni pan fyddwn yn edrych ar hanfodion ein cyfansoddiad, ond mae'n rhaid cael y ddadl hon, ac mae hynny wedi dechrau o ddifrif. 

16:20

Could I thank David Melding for that? I recognise, absolutely, the length of his engagement in these matters, together with the former First Minister. Some of us here remember waiting on a monthly basis for the latest chapter in a Charles Dickens-like effort to build up the case for federalism. We don't use the word 'federalism' in this paper, and that was deliberate, although of course a federal approach would be part of a constitutional convention, as it was 100 years ago. And some of the points that David Melding has made about the need for a precise understanding of sovereignty, including where it's located, how it's understood and how it's exercised, would have to be part of that debate.

Of course, it was interesting to hear David Melding's first opening remark, because we know that there are a huge plurality of identities here in Wales. Anybody who follows the work of Professor Richard Wyn Jones will know that people who live in Wales describe their identity in a huge variety of ways, but that's partly why I think rooting your defence of the United Kingdom in an identity description is—the shifting sands are underneath you and it's not where I start from in my attachment to the United Kingdom.

The House of Lords, absolutely, is ripe for reform. We put it here as one of the building blocks because a different United Kingdom, one that has the components of success, has to include reform of the House of Lords. And while the Senate in the United States is not an exact parallel for us, we argue for a non-population-based make-up of the House of Lords so that it is better able to represent the constituent parts of the United Kingdom.

A gaf i ddiolch i David Melding am hyna? Rwy'n cydnabod, yn llwyr, hyd ei ymgysylltiad â'r materion hyn, ynghyd â chyn Brif Weinidog Cymru. Mae rhai ohonom ni yn y fan yma yn cofio aros yn fisol am y bennod ddiweddaraf mewn ymdrech tebyg i Charles Dickens i adeiladu'r achos dros ffederaliaeth. Nid ydym yn defnyddio'r gair 'ffederaliaeth' yn y papur hwn, ac roedd hynny'n fwriadol, er y byddai dull ffederal wrth gwrs yn rhan o gonfensiwn cyfansoddiadol, fel yr oedd 100 mlynedd yn ôl. A byddai'n rhaid i rai o'r sylwadau y mae David Melding wedi'u gwneud am yr angen am ddealltwriaeth fanwl o sofraniaeth, gan gynnwys ym mhle y mae wedi'i lleoli, sut y'i deellir a sut y caiff ei harfer, fod yn rhan o'r ddadl honno.

Wrth gwrs, roedd hi'n ddiddorol clywed sylw agoriadol cyntaf David Melding, oherwydd gwyddom fod llawer iawn o hunaniaethau yma yng Nghymru. Bydd unrhyw un sy'n dilyn gwaith yr Athro Richard Wyn Jones yn gwybod bod pobl sy'n byw yng Nghymru yn disgrifio eu hunaniaeth mewn amrywiaeth eang o ffyrdd, ond dyna'n rhannol pam yr wyf yn credu fod seilio eich amddiffyniad o'r Deyrnas Unedig mewn disgrifiad o hunaniaeth yn—mae'r tir yn simsan o dan eich traed ac nid dyma'r safbwynt yr wyf yn dechrau ohono yn fy ymlyniad wrth y Deyrnas Unedig.

Mae hi'n hwyr glas, wrth gwrs, diwygio Tŷ'r Arglwyddi. Rydym yn ei gynnwys yma yn un o'r elfennau oherwydd mae'n rhaid i Deyrnas Unedig wahanol, un sy'n meddu ar gydrannau llwyddiant, gynnwys diwygio Tŷ'r Arglwyddi. Ac er nad yw'r Senedd yn yr Unol Daleithiau yn fodel y buasem yn dewis ei efelychu'n union, dadleuwn o blaid cael cynrychiolaeth yn Nhŷ'r Arglwyddi nad yw'n seiliedig ar y boblogaeth, fel ei fod yn gallu cynrychioli rhannau cyfansoddol y Deyrnas Unedig yn well.

Can I very much welcome the statement, First Minister, and welcome the document you published? It was, of course, only right and proper that you speak to this matter when giving the Keir Hardie lecture. Keir Hardie's first election manifesto was rooted in home rule—home rule, a minimum wage and temperance, in fact. I'm not sure that there'll be wholesale support for all of those different issues, but certainly it roots home rule and a sense of place in Wales, and a sense of self-government in Wales into a historic perspective, which I think is important.

A gaf i groesawu'r datganiad yn fawr, Prif Weinidog, a chroesawu'r ddogfen a gyhoeddwyd gennych chi? Roedd hi, wrth gwrs, yn addas ac yn briodol eich bod yn siarad ar y mater hwn wrth draddodi darlith Keir Hardie. Roedd maniffesto etholiad cyntaf Keir Hardie yn seiliedig ar ymreolaeth—ymreolaeth, isafswm cyflog a dirwest, mewn gwirionedd. Nid wyf yn siŵr a fydd cefnogaeth i'r holl wahanol faterion hynny, ond yn sicr mae'n gosod ymreolaeth ac ymdeimlad o le yng Nghymru, ac ymdeimlad o hunanlywodraeth yng Nghymru mewn cyd-destun hanesyddol, sy'n bwysig yn fy marn i.

I welcome the way that we've had a very serious and informed debate on these matters this afternoon. These are serious matters about how we govern ourselves. I do not share David's concerns about sovereignty. Sovereignty is exercised, of course, by the cantons in Switzerland, and they do so in an effective way to ensure the self-governance of that confederation. We will, over the years, look at different models and seek inspiration from different ways of governing ourselves to ensure that we reach where we wish to be, and in doing so, we do, I hope, also unify the country.

The history of home rule, of course, is rooted in Merthyr—we couldn't talk about home rule without mentioning S.O. Davies as well—and it is rooted in a sense of place in Wales, and the different threads bring together the history of Plaid Cymru with even the history of the Conservative Party. Of course, Gladstone's nemesis Joseph Chamberlain left the Liberal Unionists in order to join the Conservative Party, so this is not the ownership of any particular tradition, or any political organisation. It's about where we are as a country and where we want to be as a country. As we face these very uncertain times, it is more important than ever that we root these debates and we root these conversations and we root these discussions that we have in a sense of who we are and the place we want to see Wales play in the world.

I'm also pleased that the First Minister has—I hope I'm quoting him correctly—dismissed the word 'devolution'. I have to say that I hate the word 'devolution', a dreadful, technocratic thing that means very little to anybody, and I wish Kilbrandon had never thought of it. But it is important that we look beyond the technocratic elements and the processes of governance to look at what we seek to achieve. For me, it is the freedom of this Parliament to take the decisions that are required to represent the needs of the interests of Wales, that we root our sovereignty, that we pool our sovereignty with our colleagues across the border in England and Scotland and across the water in Northern Ireland for the benefit of all the peoples of those countries, not only the benefit of the people of Wales, but for their benefit as well, so we actually reach out, I hope, and we pool sovereignty where that is required in order to deliver better governance for the people of all of these islands.

I hope that in years to come—. The First Minister, when he was a finance Minister, concluded the inter-governmental agreement on Brexit. I think that was an outstanding achievement, and one that has been poorly understood, sometimes in this Chamber, but certainly outside this Chamber, in changing the nature of the understanding of how the Governments and Parliaments and the institutions of Britain will work together in the future.

I couldn't allow this opportunity to go without mentioning my great hope that this will be the end of the Wales Office, an institution that has long outlived its usefulness. I once sat in one of the offices there that is loaned to us, as a Minister, and I sat amongst a whole series of Christmas cards on the desk there. The meeting was in July. That always stays in my mind when I think about the Wales Office.

I hope that, also, we will look at reform of this place. We cannot continue to preach reform elsewhere without practising it here. We had what I thought was a very good debate last week over some matters, but we can't—I say this to our Conservative friends: you can't demand reform elsewhere, but not reform here where it affects us. I say to members of my own party: that reform has to include electoral reform, and not simply reform that benefits us, but perhaps is perceived to be not of our own benefit. So, we need to be honest with ourselves about the sorts of reform that we want to see.

I'll finish by saying this, First Minister: I think this has been an outstanding document. There are some issues where I would suggest that we need to look further. The issues around international treaties and international trade, I think we need to look further at that. The debates we had yesterday at the round table, referred to by Mick Antoniw, were very clear that there are very good examples elsewhere of institutions such as ours having a very clear say, and perhaps also a veto, on some areas of international trade, and I think that is a matter that we need to debate and discuss further, but also the issue of finance and financing the union. The irony is that in talking about the continuation of the United Kingdom, we need to create institutions that are in the ownership of the United Kingdom but not necessarily in the ownership of the United Kingdom Government. And I think one of the failures that we've seen over the years to reform the United Kingdom is to confuse the governance of the United Kingdom with the United Kingdom Government, and I hope that we'll be able to move beyond that.

And finally, I say to my own colleagues in my own party, some of whom are, no doubt, absolutely terrified by this debate, that the greatest weakness we've seen in the constitutional politics of the United Kingdom, down and throughout the last century, since Keir Hardie's radical rallying cry for home rule, has been that we've too often confused unionism with centralism, and we need to move beyond that where we are strong and we see a strong, effective union. That doesn't mean centralism, doesn't mean uniformity; what it means is Parliaments that are able to work together, deliver for the people we represent, and pool the sovereignty so that we can all work together for the benefit of the people of all of these islands.

Rwy'n croesawu'r ffordd y cawsom ni ddadl ddifrifol a gwybodus am y materion hyn y prynhawn yma. Mae'r rhain yn faterion difrifol ynghylch sut yr ydym ni'n llywodraethu ein hunain. Nid wyf yn rhannu pryderon David ynghylch sofraniaeth. Caiff sofraniaeth ei harfer, wrth gwrs, gan y cantonau yn y Swistir, ac maen nhw'n gwneud hynny mewn ffordd effeithiol i sicrhau hunan-lywodraethu'r cydffederasiwn hwnnw. Dros y blynyddoedd, byddwn yn edrych ar wahanol fodelau ac yn ceisio ysbrydoliaeth o wahanol ffyrdd o lywodraethu ein hunain er mwyn sicrhau ein bod yn cyrraedd y fan lle dymunwn fod, ac wrth wneud hynny, byddwn, gobeithio, hefyd yn uno'r wlad.

Mae hanes ymreolaeth, wrth gwrs, wedi'i wreiddio ym Merthyr—ni allem ni siarad am ymreolaeth heb sôn am S. O. Davies hefyd—ac mae wedi'i wreiddio mewn ymdeimlad o le yng Nghymru, ac mae'r gwahanol agweddau yn dwyn ynghyd hanes Plaid Cymru gyda hyd yn oed hanes y Blaid Geidwadol. Wrth gwrs, gadawodd arch-elyn Gladstone, Joseph Chamberlain, yr Unoliaethwyr Rhyddfrydol er mwyn ymuno â'r Blaid Geidwadol, felly nid yw hyn yn eiddo i un traddodiad penodol, nac unrhyw sefydliad gwleidyddol penodol. Mae'n ymwneud â lle yr ydym ni fel gwlad a lle yr ydym ni eisiau bod fel gwlad. Wrth i ni wynebu'r amseroedd ansicr iawn hyn, mae'n bwysicach nag erioed ein bod yn gwreiddio'r dadleuon hyn a'n bod yn gwreiddio'r sgyrsiau hyn a'n bod yn gwreiddio'r trafodaethau hyn a gawn ni mewn synnwyr o bwy ydym ni a'r rhan yr ydym ni eisiau gweld Cymru yn ei chwarae yn y byd.

Rwy'n falch hefyd bod y Prif Weinidog—gobeithio fy mod yn ei ddyfynnu'n gywir—wedi wfftio'r gair 'datganoli'. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn casáu'r gair 'datganoli', peth ofnadwy a thechnocrataidd nad yw'n golygu fawr ddim i neb, ac fe fyddwn yn falch petai Kilbrandon heb feddwl amdano. Ond mae'n bwysig ein bod yn edrych y tu hwnt i'r elfennau technocrataidd a'r prosesau llywodraethu i edrych ar yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei gyflawni. I mi, rhyddid y Senedd hon yw gwneud y penderfyniadau sydd eu hangen i gynrychioli anghenion buddiannau Cymru, ein bod yn gwreiddio ein sofraniaeth, ein bod yn cyfuno ein sofraniaeth â'n cyd-genhedloedd ar draws y ffin yn Lloegr a'r Alban ac ar draws y dŵr yng Ngogledd Iwerddon er budd holl bobloedd y gwledydd hynny, nid yn unig er budd pobl Cymru, ond er eu lles hwythau hefyd, fel ein bod yn estyn allan, gobeithio, ac yn rhannu sofraniaeth lle mae angen hynny er mwyn sicrhau gwell lywodraethu i bobl yr holl ynysoedd hyn.

Gobeithiaf yn y blynyddoedd i ddod—. Pan roedd yn Weinidog Cyllid, bu i'r Prif Weinidog gau pen y mwdwl ar y cytundeb rhynglywodraethol ar Brexit. Credaf fod hynny'n gyflawniad eithriadol, ac yn un na fu dealltwriaeth dda ohono weithiau yn y Siambr hon, ond yn sicr y tu allan i'r Siambr hon, wrth newid natur y ddealltwriaeth o'r modd y mae llywodraethau a seneddau a sefydliadau Prydain yn gweithio gyda'i gilydd yn y dyfodol.

Ni allwn beidio ag achub ar y cyfle hwn i sôn am fy ngobaith mawr mai dyma fydd diwedd Swyddfa Cymru, sefydliad dibwrpas bellach ers tro byd. Eisteddais unwaith yn un o'r swyddfeydd yno sydd ar fenthyg i ni, a minnau'n Weinidog, ac eisteddais ymysg toreth o gardiau Nadolig ar y ddesg yno. Roedd y cyfarfod ym mis Gorffennaf. Mae hynny bob amser yn aros yn fy nghof pan fyddaf yn meddwl am Swyddfa Cymru.

Gobeithio, hefyd, y byddwn yn edrych ar ddiwygio'r fan yma. Ni allwn ni barhau i bregethu ynglŷn â diwygio mannau eraill heb wneud hynny yn y fan yma. Fe gawsom ni yr hyn a gredwn i oedd yn ddadl dda iawn yr wythnos diwethaf ynglŷn â rhai materion, ond ni allwn ni—dywedaf hyn wrth ein cyfeillion Ceidwadol: ni allwch chi fynnu diwygio mewn mannau eraill, ond peidio â diwygio yma lle mae'n effeithio arnom ni. Dywedaf wrth aelodau o'm plaid fy hun: rhaid i'r diwygio hwnnw gynnwys diwygio etholiadol, ac nid diwygio sy'n fanteisiol i ni yn unig, ond efallai diwygio y tybir nad yw o fudd inni ein hunain. Felly, mae angen inni fod yn onest gyda'n hunain ynglŷn â'r math o ddiwygio yr hoffem ni ei weld.

Gorffennaf drwy ddweud hyn, Prif Weinidog: credaf y bu hon yn ddogfen eithriadol. Mae rhai materion lle byddwn yn awgrymu bod angen inni edrych ymhellach. Y materion sy'n ymwneud â chytundebau rhyngwladol a masnach ryngwladol, rwy'n credu bod angen i ni edrych ymhellach ar hynny. Roedd y dadleuon a gawsom ni ddoe yn y trafodaethau bord gron, y cyfeiriodd Mick Antoniw atynt, yn glir iawn bod enghreifftiau da iawn mewn mannau eraill o sefydliadau megis ein sefydliad ni yn cael mynegi barn yn glir iawn, ac efallai feto hefyd, ar rai meysydd o fasnach ryngwladol, a chredaf fod hynny'n fater y mae angen inni ei ddadlau a'i drafod ymhellach, ond hefyd y mater o gyllid ac ariannu'r undeb. Yr eironi yw, wrth sôn am barhad y Deyrnas Unedig, fod angen inni greu sefydliadau sydd ym mherchnogaeth y Deyrnas Unedig ond nid o anghenraid ym mherchnogaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Ac rwy'n credu mai un o'r methiannau a welsom ni dros y blynyddoedd wrth ddiwygio'r Deyrnas Unedig yw drysu rhwng llywodraethiant y Deyrnas Unedig a Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu symud y tu hwnt i hynny.

Ac yn olaf, dywedaf wrth fy nghyd-Aelodau fy hun yn fy mhlaid fy hun, y mae rhai ohonyn nhw, yn ddiau, wedi'u dychryn yn llwyr gan y ddadl hon, mai'r gwendid mwyaf a welsom ni yng ngwleidyddiaeth gyfansoddiadol y Deyrnas Unedig, ar hyd a thrwy gydol y ganrif ddiwethaf, ers galwad herfeiddiol Keir Hardie am ymreolaeth, yw ein bod yn rhy aml wedi drysu rhwng undebwriaeth a chanoliaeth, ac mae angen inni symud y tu hwnt i hynny lle'r ydym ni'n gryf a lle'r ydym ni'n gweld undeb cryf ac effeithiol. Nid yw hynny'n golygu canoli, nid yw'n golygu unffurfiaeth; yr hyn y mae'n ei olygu yw seneddau sy'n gallu gweithio gyda'i gilydd, cyflawni dros y bobl yr ydym yn eu cynrychioli, a chyfuno'r sofraniaeth fel y gallwn ni i gyd gydweithio er budd pobl yr holl ynysoedd hyn.

16:30

Diolch. Llywydd, George Bernard Shaw stood as the Labour candidate in the St Pancras ward of the Greater London Authority in 1904. He stood on a platform of republicanism, vegetarianism, atheism and teetotalism. [Laughter.] Now, I offer those as a menu rather than a recipe for the Member for Blaenau Gwent, because I have to tell him that George Bernard Shaw was not elected on that occasion.

But I want to thank Alun Davies for reminding us of the long history of all of this. When I gave the Keir Hardie lecture last week, I tried to bring together Keir Hardie's argument for trade unionism with his argument for home rule all round, and to argue from trade union principles as to why I believe that Wales is better off in the union of the United Kingdom and in the union of the European Union as well.

Devolution—I think the term has outlasted its usefulness and we should be trying to think of different ways of expressing the future arrangements that we see for the United Kingdom. I agree that the IGA—the inter-governmental agreement—is a good example of how you can voluntarily agree to act together in what you perceive to be a common interest. And Alun Davies is right, of course: this is a starting point. We say in it that we think there are ways in which the debate will take it further and, certainly, that is true in international trade. I said I wasn't sentimental about the United Kingdom, but who could believe that I would already be feeling sentimental about the days of Dr Fox in charge of international trade? [Laughter.] [Interruption.] Indeed. But that makes Alun Davies's final point, that what we have here are a set of institutional arrangements that move beyond individuals—that we cannot have a system where you have a Government Minister who understands things, you make some progress, that person leaves or moves to something else, and you're back to square one again. We have to have institutional arrangements that entrench these things and go beyond the chance of who you happen to be in the room with on any particular day.

Diolch. Llywydd, safodd George Bernard Shaw yn ymgeisydd Llafur yn ward St Pancras Awdurdod Llundain Fwyaf yn 1904. Safai ar bolisi o weriniaetholdeb, llysieuaeth, anghrediniaeth a llwyrymwrthodiaeth. [Chwerthin.] Nawr, rwy'n cynnig y rheini fel bwydlen yn hytrach na rysáit ar gyfer yr Aelod dros Flaenau Gwent, oherwydd mae'n rhaid imi ddweud wrtho na chafodd George Bernard Shaw ei ethol y tro hwnnw.

Ond hoffwn ddiolch i Alun Davies am ein hatgoffa o hanes hir hyn i gyd. Pan draddodais ddarlith Keir Hardie yr wythnos diwethaf, ceisiais ddwyn ynghyd ddadl Keir Hardie am undebaeth llafur a'i ddadl dros ymreolaeth i bawb, a dadlau o safbwynt egwyddorion undebau llafur ynghylch pam y credaf fod Cymru ar ei hennill yn undeb y Deyrnas Unedig ac yn undeb yr Undeb Ewropeaidd hefyd.

Datganoli—credaf nad yw'r term o fudd bellach ac y dylem ni fod yn ceisio meddwl am wahanol ffyrdd o fynegi'r trefniadau y byddwn yn eu gweld ar gyfer y Deyrnas Unedig yn y dyfodol. Cytunaf fod yr IGA—y cytundeb rhynglywodraethol—yn enghraifft dda o sut y gallwch chi gytuno'n wirfoddol i weithredu gyda'ch gilydd mewn ffordd sydd, yn eich tyb chi, yn fuddiant cyffredin. Ac mae Alun Davies yn iawn, wrth gwrs: mae hwn yn fan cychwyn. Dywedwn ynddo ein bod yn credu bod yna ffyrdd y bydd y ddadl yn mynd â'r peth ymhellach ac, yn sicr, mae hynny'n wir o ran masnach ryngwladol. Dywedais nad oeddwn yn sentimental ynghylch y Deyrnas Unedig, ond pwy allai gredu y byddwn eisoes yn teimlo'n sentimental ynghylch y dyddiau pan yr oedd Dr Fox yn gyfrifol am fasnach ryngwladol? [Chwerthin.] [Torri ar draws.] Yn wir. Ond mae hynny'n cadarnhau pwynt olaf Alun Davies, mai'r hyn sydd gennym ni yma yw cyfres o drefniadau sefydliadol sy'n mynd y tu hwnt i unigolion—na allwn ni gael system lle mae gennych chi Weinidog yn y Llywodraeth sy'n deall pethau, rydych chi'n gwneud rhywfaint o gynnydd, mae'r person hwnnw'n gadael neu'n symud i rywbeth arall, ac rydych chi'n ôl yn y dechrau unwaith eto. Mae'n rhaid i ni gael trefniadau sefydliadol sy'n sefydlu'r pethau hyn ac yn mynd y tu hwnt i hap a damwain o ran pwy sy'n digwydd bod yn yr ystafell gyda chi ar unrhyw ddiwrnod penodol.

Diolch, Llywydd. And could I, in welcoming the statement and also the tone of the contributions here today, say—this is a concise statement, it's not the longest we've seen in this place—how profound and far-reaching it is to have a First Minister of Wales stand up and say, with some clarity, some detailed proposals, but also to frame the debate around constitutional reform with such clarity as well? And as somebody who has come here as a former Member of Parliament, as I sat here listening to the First Minister and the contributions, I was trying to imagine the day in which a Prime Minister would stand on their feet in the other chamber in Westminster and say, 'We need a constitutional convention; we need to engage with the devolved nations and regions of the United Kingdom; we need to fashion a future, which, as framed within this short but profound statement today, delivers a strong Wales within a strong United Kingdom, but recognises as well that this is a voluntary association of nations that co-operate together to advance our common interests.' That is, I would suggest, a radical reframing of this dialogue, a very timely one, and I would welcome the opportunity—and I hear the words from Paul, the leader of the Conservatives, a moment ago on his support for a convention, a citizens' convention. If we, Paul, could argue collectively here across the parties with our colleagues in Westminster to actually deliver that, whoever is sitting in the Prime Minister's seat in a few weeks' or months' time, then we would have progress indeed.

But there are some significant telling propositions within here, issues around a different way of imagining sovereignty within these nations and regions of the United Kingdom; a reformed upper House of the UK Parliament, the Westminster Parliament, that was indeed properly representative of those nations and regions; embedding deeply the principal of subsidiarity and knowing what that means; and, in effect, the potential of a citizens' convention to look at this quite differently and to say, 'Here is a compact, an agreement from the nations and regions, to say these are the powers, this is the authority we invest in the centre of the United Kingdom, and this is what we should be getting here.' And there is a parity of esteem, and a parity between the Executive function and the scrutiny function within those institutions. This is a question of growing up within the United Kingdom.

I only have one question, and it's been phrased already in a different way, but there is definitely a benefit to giving this clarity in order to start the debate, and there are others who are also starting this debate. There is work going on with King's College in London, and former colleagues of mine who are involved in this. A very slight criticism would be it's slightly Westminster-centric, as you might imagine, in the membership of that and the focus and the terms of reference. But my question to the First Minister would be this: if we can engage on this and we can start the debate, how do we actually then move it forward so that we have traction within Whitehall, within Scotland, within Andy Burnham in Manchester, within Sadiq Khan in London, and those institutions as well? Is there something that we can do collaboratively to work with others who are out there in different parts of England, let alone Wales, Scotland and Northern Ireland, to drive this agenda forward? Because what we have to plan—. I agree with him in saying—this will happen whether it is planned or not. Something will change because it is starting to fracture and break. So, how do we actually get ahead of the game here? What can we do to actually bring others to support us in establishing this convention? I won't say yet the magic master plan for doing it, but surely part of this is actually establishing that convention, and we might have allies around England as well as other parts of the UK who would support us in doing that.

Diolch, Llywydd. Ac a gaf i, wrth groesawu'r datganiad a hefyd naws y cyfraniadau sydd yma heddiw, ddweud—mae hwn yn ddatganiad cryno, nid dyma'r hiraf a welsom ni yn y fan yma—pa mor bellgyrhaeddol a blaengar yw hi i gael Prif Weinidog Cymru yn sefyll ac yn cyflwyno rhai cynigion manwl, gyda pheth eglurder, ger ein bron, ond hefyd i lunio'r ddadl ynghylch diwygio cyfansoddiadol gydag eglurder o'r fath hefyd? A chan y bûm i'n Aelod Seneddol cyn dod yma, wrth imi eistedd yma yn gwrando ar y Prif Weinidog a'r cyfraniadau, roeddwn yn ceisio dychmygu'r diwrnod y byddai un o Brif Weinidogion Prydain yn codi yn y Siambr arall yn San Steffan ac yn dweud, 'Mae angen confensiwn cyfansoddiadol arnom ni; mae angen i ni ymgysylltu â gwledydd a rhanbarthau datganoledig y Deyrnas Unedig; mae angen inni lunio dyfodol, sydd, fel y'i hamlinellwyd yn y datganiad byr ond dwys hwn heddiw, yn sicrhau Cymru gref o fewn Teyrnas Unedig gref, ond yn cydnabod hefyd mai cymdeithas wirfoddol o genhedloedd yw hon sy'n cydweithio i ddatblygu ein diddordebau cyffredin.' Mae hynny, byddwn yn awgrymu, yn ail-lunio'r ddeialog hon yn radical, yn amserol iawn, a byddwn yn croesawu'r cyfle—a chlywais eiriau Paul, arweinydd y Ceidwadwyr, funud yn ôl a'i gefnogaeth i gonfensiwn, confensiwn dinasyddion. Pe gallem ni, Paul, ddadlau gyda'n gilydd yma ar draws y pleidiau gyda'n cyd-Aelodau yn San Steffan i gyflawni hynny mewn gwirionedd, pwy bynnag sy'n eistedd yn sedd Prif Weinidog y Deyrnas Unedig ymhen ychydig wythnosau neu fisoedd, yna byddem yn gweld cynnydd yn wir.

Ond ceir rhai cynigion arwyddocaol yn y fan yma, materion ynghylch ffordd wahanol o ddychmygu sofraniaeth yn y gwledydd a'r rhanbarthau hyn o'r Deyrnas Unedig; Tŷ uchaf diwygiedig yn Senedd y DU, Senedd San Steffan, a oedd yn wir yn gynrychioliadol o'r cenhedloedd a'r rhanbarthau hynny; lle byddai'r egwyddor o sybsidiaredd wedi ymwreiddio'n ddwfn, a gwybodaeth ynghylch beth y mae hynny'n ei olygu; ac, i bob pwrpas, y posibilrwydd o gael confensiwn dinasyddion i edrych ar hyn yn hollol wahanol ac i ddweud, 'dyma gompact, cytundeb gan y cenhedloedd a'r rhanbarthau, i ddweud mai'r rhain yw'r pwerau, dyma'r awdurdod yr ydym yn ei fuddsoddi yng nghanol y Deyrnas Unedig, a dyma'r hyn y dylem fod yn ei gael yma.' A bod cydraddoldeb parch, a chydraddoldeb rhwng y swyddogaeth weithredol a'r swyddogaeth graffu o fewn y sefydliadau hynny. Mae hyn yn fater o dyfu yn y Deyrnas Unedig.

Dim ond un cwestiwn sydd gennyf, ac mae wedi cael ei eirio eisoes mewn ffordd wahanol, ond yn bendant mae mantais i roi eglurder i hyn er mwyn dechrau'r ddadl, ac mae eraill sydd hefyd yn cychwyn y ddadl hon. Mae gwaith yn mynd rhagddo gyda Choleg y Brenin yn Llundain, a chyn-gydweithwyr i mi sy'n ymwneud â hyn. Beirniadaeth fechan iawn fyddai bod yr aelodaeth a'r pwyslais a'r cylch gorchwyl yn canolbwyntio gormod braidd ar San Steffan, fel y gallech chi ddychmygu. Ond fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog fyddai hyn: os gallwn ni drafod hyn a rhoi cychwyn ar y ddadl, sut y byddwn yn symud ymlaen mewn gwirionedd fel bod gennym ni ddylanwad yn Whitehall, yn yr Alban, gydag Andy Burnham ym Manceinion, gyda Sadiq Khan yn Llundain, a'r sefydliadau hynny hefyd? A oes rhywbeth y gallwn ni ei wneud ar y cyd i weithio gydag eraill yng ngwahanol rannau o Loegr, heb sôn am Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, i yrru'r agenda hon yn ei blaen? Oherwydd mae'r hyn sydd gennym i'w gynllunio—. Rwy'n cytuno ag ef wrth ddweud—bydd hyn yn digwydd pa un a yw wedi'i gynllunio ai peidio. Bydd rhywbeth yn newid oherwydd ei fod yn dechrau torri a hollti. Felly, sut ydym ni'n achub y blaen ar y sefyllfa hon? Beth allwn ni ei wneud i ddod ag eraill i'n cefnogi ni i sefydlu'r confensiwn hwn? Nid dweud yr wyf i mai dyma'r cynllun mawr hudolus ar gyfer gwireddu hynny, ond siawns mai rhan o hyn yw sefydlu'r confensiwn hwnnw mewn gwirionedd, ac efallai y bydd gennym ni gynghreiriaid o gwmpas Lloegr yn ogystal â rhannau eraill o'r DU a fyddai'n ein cefnogi ni i wneud hynny.

16:35

I thank Huw Irranca-Davies very much for that, and can I just echo what he said at the very beginning, that I think the tone of this whole debate has been one that should give us some optimism about the ability of this institution to debate, discuss, shape complex ideas, but in a way that is collegiate and where we respect the different contributions that we make. I think if we can be confident about our own ability there, then we shouldn't despair of our ability to draw others into this debate as well. I want to just quote somebody for a moment.

'our Union rests on and is defined by the support of its people. It is not held together by a rigid constitution or by trying to stifle criticisms of it. It will endure as long as people want it to—for as long as it enjoys the popular support of the people of Scotland and Wales, England and Northern Ireland.'

Well, that was Theresa May in a speech that she made in the last week or so of being Prime Minister, in Edinburgh. I think if you read that speech, it's a bit like Adam Price said to me—I read Mrs May's speech and I agree with quite a lot of the analysis. I disagree with her conclusions and the prescriptions that she draws from it. But it's quite a remarkable speech by a UK Conservative Prime Minister, and it’s very hard indeed to imagine her making that speech in the first week that she was Prime Minister, but it’s a sign, I think, of the way in which, when people have to engage with the reality of change, and when they make an effort to engage with the constituent parts of the United Kingdom, people’s views can change and can deepen.

And how do we move it forward? Well, I think I’ll just take the point that Huw ended with that it’s got to be by a broad church, that we have to think not simply of ourselves or not even simply of our colleagues in Scotland who are willing to take part in this, but that there will be allies elsewhere in England as well. And in the mayors, who we work with on other things—we might find allies there. In those groups that exist already, in the constitutional reform group that I know some Members of this Chamber are involved with, with colleagues in Westminster. There may be vehicles that we can use in the universities, in the circles where these things are talked about already. And in that way, we might just succeed in doing what this paper aims to do, which is to build up a debate amongst ourselves, but crucially with others, to secure the future of the United Kingdom in a way that works for Wales.

Diolch yn fawr i Huw Irranca-Davies am hynna, ac fe hoffwn i adleisio'r hyn a ddywedodd ar y cychwyn cyntaf, sef fy mod yn credu bod naws y ddadl hon wedi bod yn un a ddylai roi rhywfaint o obaith inni ynglŷn â gallu'r sefydliad hwn i drafod, gwyntyllu, llunio syniadau cymhleth, ond mewn ffordd gydweithredol a phryd yr ydym ni'n parchu'r gwahanol gyfraniadau a wnawn. Rwy'n credu os gallwn ni fod yn hyderus ynghylch ein gallu ein hunain yn hynny o beth, yna ni ddylem ni anobeithio ynghylch ein gallu i ddenu eraill i'r ddadl hon hefyd. Hoffwn ddyfynnu rhywun am eiliad:

mae ein Hundeb yn seiliedig ar ac yn cael ei ddiffinio gan gefnogaeth ei bobl. Nid yw'n cael ei ddal wrth ei gilydd gan gyfansoddiad caeth na thrwy geisio mygu beirniadaeth ohono. Bydd yn parhau cyhyd ag y mae pobl eisiau hynny—cyhyd â bod cefnogaeth boblogaidd iddo gan bobl yr Alban a Chymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon.

Wel, dyna eiriau Theresa May mewn araith a wnaeth yn ystod yr wythnos diwethaf o fod yn Brif Weinidog, yng Nghaeredin. Rwy'n credu os ydych chi'n darllen yr araith honno, mae hi ychydig yn debyg i'r hyn a ddywedodd Adam Price wrthyf—darllenais araith Mrs May ac rwy'n cytuno â llawer iawn o'r dadansoddiad. Rwy'n anghytuno â'i chasgliadau a'r argymhellion y mae'n eu tynnu ohoni. Ond mae'n araith hynod o ryfeddol gan Brif Weinidog Ceidwadol y DU, ac mae'n anodd iawn ei dychmygu hi'n gwneud yr araith honno yn yr wythnos gyntaf iddi fod yn Brif Weinidog, ond mae'n arwydd, rwy'n credu, o'r ffordd y mae'n rhaid i bobl ymwneud â gwirionedd newid, a phan fyddant yn gwneud ymdrech i ymgysylltu â rhannau cyfansoddol y Deyrnas Unedig, gall barn pobl newid a gallant ddwysáu.

A sut ydym ni'n symud hyn ymlaen? Wel, rwy'n credu y cymeraf y pwynt y gorffennodd Huw ag ef bod yn rhaid i hyn fod yn eang, ein bod ni'n gorfod meddwl nid yn unig amdanom ni ein hunain neu hyd yn oed dim ond am ein cyd-Aelodau yn yr Alban sy'n barod i gymryd rhan yn hyn, ond fe fydd cynghreiriaid mewn mannau eraill yn Lloegr hefyd. Ac ymhlith y meiri, yr ydym yn gweithio gyda nhw ar bethau eraill—efallai y cawn ni gynghreiriaid yno. Yn y grwpiau hynny sy'n bodoli eisoes, yn y grŵp diwygio cyfansoddiadol y gwn i fod rhai aelodau o'r Siambr hon yn ymwneud ag ef, gyda'u cyd-Aelodau yn San Steffan. Efallai fod cyfryngau y gallwn ni eu defnyddio yn y prifysgolion, yn y cylchoedd lle mae'r pethau hyn yn cael eu trafod yn barod. Ac yn y ffordd honno, efallai y byddwn yn llwyddo i wneud yr hyn y mae'r papur hwn yn ceisio ei wneud, sef meithrin dadl ymysg ein gilydd, ond yn allweddol gydag eraill, i sicrhau dyfodol y Deyrnas Unedig mewn ffordd sy'n gweithio i Gymru.

16:40
6. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Bil y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Indemniadau) (Cymru)
6. Statement by the Minister for Health and Social Services: The National Health Service (Indemnities) (Wales) Bill

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y Bil y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Indemniadau) (Cymru). A dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.

The next item, therefore, is the statement by the Minister for Health and Social Services on the National Health Service (Indemnities) (Wales) Bill. And I call on the Minister to make his statement—Vaughan Gething.

Thank you, Llywydd. Yesterday I laid the National Health Service (Indemnities) (Wales) Bill, together with the explanatory memorandum and regulatory impact assessment, before the National Assembly for Wales. I'm pleased to have this opportunity to make a brief statement about the Bill.

The Bill builds on the general medical practice indemnity scheme that introduced state-backed clinical negligence indemnity cover for providers of general practitioner services in Wales on 1 April this year. This scheme, known as the future liability scheme, covers clinical negligence claims arising from 1 April. The future liability scheme has embedded successfully since its introduction and is supported strongly by GPs across Wales. I made a commitment in November 2018 to expand the state-backed indemnity arrangements to cover the liabilities of GPs for clinical negligence claims that have been reported, or incurred but not reported, before 1 April 2019, subject to the completion of legal and financial due diligence and satisfactory negotiations with the medical defence organisations.

Diolch, Llywydd. Ddoe cyflwynais Fil y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Indemniadau) (Cymru), ynghyd â'r memorandwm esboniadol a'r asesiad effaith rheoleiddiol, gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i wneud datganiad byr am y Bil.

Mae'r Bil yn adeiladu ar y cynllun indemniad ymarfer meddygol cyffredinol a gyflwynodd sicrwydd indemniad esgeuluster clinigol a gefnogir gan y wladwriaeth ar gyfer darparwyr gwasanaethau ymarferwyr cyffredinol yng Nghymru ar 1 Ebrill eleni. Mae'r cynllun hwn, a elwir yn gynllun atebolrwyddau'r dyfodol, yn ymdrin â hawliadau esgeuluster clinigol sy'n codi o 1 Ebrill. Mae cynllun atebolrwyddau'r dyfodol wedi gwreiddio'n llwyddiannus ers ei gyflwyno ac fe'i cefnogir yn gryf gan ymarferwyr cyffredinol ledled Cymru. Gwneuthum ymrwymiad ym mis Tachwedd 2018 i ehangu'r trefniadau indemniad a gefnogir gan y wladwriaeth i indemnio ymarferwyr cyffredinol ar gyfer hawliadau esgeuluster clinigol yr adroddwyd arnynt, neu' aed iddynt ond nad adroddwyd arnynt, cyn 1 Ebrill 2019, yn amodol ar gwblhau diwydrwydd dyladwy ariannol a chyfreithiol a thrafodaethau boddhaol gyda'r sefydliadau amddiffyn meddygol.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

The draft Bill amends section 30 of the NHS (Wales) Act 2006 in relation to schemes for meeting losses and liabilities of certain health service bodies, by inserting new provisions into section 30, enabling Welsh Ministers to make regulations to establish direct indemnity schemes, whilst also expanding the bodies who may be indemnified by the Welsh Ministers under schemes established pursuant to section 30. These powers will enable Welsh Ministers to make regulations to establish a direct indemnity scheme to indemnify GPs for any historic clinical negligence claims reported, or incurred but not yet reported, prior to 1 April 2019. That is the existing liabilities scheme, or ELS.

The Bill will ensure that GPs in Wales are not treated at a disadvantage relative to their counterparts in England where similar state-backed existing liability scheme arrangements are being introduced. This in turn will help to ensure that there is no negative impact on future GP recruitment and retention. The Bill and the subsequent existing liability scheme regulations will also ensure that Wales and England cross-border activity will not be adversely affected by different schemes operating in England and Wales.

In conclusion, the proposed Bill will: futureproof the powers of the Welsh Ministers for any effects, market shocks and stresses of possible future events relating to clinical negligence cover for providers of primary medical services in Wales; it will strengthen the resilience of general medical services; and it will provide assurance for patients in relation to pre-April 2019 clinical negligence claims for redress. I am pleased to introduce this Bill to the Assembly for scrutiny and look forward to working with the Assembly and its scrutiny committees over the coming months.

Mae'r Bil drafft yn diwygio adran 30 o Ddeddf y GIG (Cymru) 2006 mewn cysylltiad â chynlluniau ar gyfer bodloni colledion ac atebolrwyddau rhai o gyrff y gwasanaeth iechyd, drwy fewnosod darpariaethau newydd yn adran 30, gan alluogi Gweinidogion Cymru i wneud rheoliadau i sefydlu cynlluniau indemniad uniongyrchol, gan hefyd ehangu'r cyrff a all gael eu hindemnio gan Weinidogion Cymru o dan gynlluniau a sefydlwyd yn unol ag adran 30. Bydd y pwerau hyn yn galluogi Gweinidogion Cymru i wneud rheoliadau i sefydlu cynllun indemniad uniongyrchol i indemnio ymarferwyr cyffredinol ar gyfer unrhyw hawliadau esgeuluster clinigol hanesyddol yr adroddwyd arnynt, neu'r aed iddynt ond nad adroddwyd arnynt hyd yn hyn, cyn 1 Ebrill 2019. Dyna yw'r cynllun atebolrwyddau presennol, neu'r ELS.

Bydd y Bil yn sicrhau nad yw ymarferwyr cyffredinol yng Nghymru yn cael eu trin o dan anfantais o'u cymharu â'u cymheiriaid yn Lloegr lle mae trefniadau tebyg yn cael eu cyflwyno ar gyfer cynllun atebolrwydd presennol sydd â chefnogaeth y wladwriaeth iddo. Bydd hyn yn ei dro yn helpu i sicrhau nad oes unrhyw effaith negyddol ar recriwtio a chadw ymarferwyr cyffredinol yn y dyfodol. Bydd y Bil a'r rheoliadau cyfredol ar gyfer y cynllun atebolrwydd presennol hefyd yn sicrhau na fydd cynlluniau gwahanol sy'n gweithredu yng Nghymru a Lloegr yn cael effaith andwyol ar weithgarwch trawsffiniol rhwng Cymru a Lloegr.

I gloi, bydd y Bil arfaethedig yn: diogelu pwerau Gweinidogion Cymru yn y dyfodol rhag unrhyw effeithiau, siociau i'r farchnad a phwysau yn sgil digwyddiadau posib yn y dyfodol yn ymwneud a sicrwydd esgeuluster clinigol ar gyfer darparwyr gwasanaethau meddygol sylfaenol yng Nghymru; bydd yn cryfhau cydnerthedd gwasanaethau meddygol cyffredinol; a bydd yn rhoi sicrwydd i gleifion o ran hawliadau esgeuluster clinigol a wnaed cyn mis Ebrill 2019 o ran ceisio iawn. Rwy'n falch o gyflwyno'r Bil hwn i'r Cynulliad graffu arno ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r Cynulliad a'i bwyllgorau craffu dros y misoedd nesaf.

Thank you. I am pleased to have the opportunity to respond to this statement on behalf of the Welsh Conservatives group. I'm grateful to have received advanced view of the statement, and I know that my colleague Angela Burns AM was grateful for the technical briefing that you arranged recently. 

Can I start by welcoming the statement? It is an essential Bill and it is important that it has been brought before us today, ahead of a busy couple of weeks, to get the Bill enshrined in law before the new financial year in April. GPs have been crying out for this legislation to be brought forward, and it is essential that Wales is on a similar footing to England to enable us here in Wales to compete on a level playing field when it comes to recruiting and retaining GPs. I would, however, like to pick out a couple of areas of concern that we have and to seek some clarification on a few issues. 

Minister, the statement claims that the implementation of this Bill will cost around £30,000. I would like to understand more about how this figure has been reached and what assurances can be provided that this budget will not be exceeded. Can you provide this reassurance?

Minister, you mention a post-implementation review will be carried out, but this is not detailed in the Bill. This was a political objective for your Government, as set out in the Executive memorandum. At the moment, there does not appear to be any reporting or review function in front of the Assembly, which means the policy objective of monitoring of the operation of the scheme is not set in stone. Can you clarify why this review is not included in this Bill?

Minister, I'm also interested in why you are using negative procedure, given that countless committees have recommended affirmative regulation-making powers. It raises questions about the ability that this Assembly has to scrutinise the Welsh Government proposals effectively. 

My colleague Angela Burns commented during the progression of the minimum price for alcohol Bill that the use of negative procedure could lead to a future Assembly judging you harshly if you do not collect credible, consistent, outcome-focused evidence that would enable proper scrutiny and sound judgment. Can you therefore explain why you have opted to follow the negative procedure route?

And, finally, I do have a concern over the timetabling of this Bill. We do seem to be rushing things. And whilst I accept the urgency to have this Bill receive Royal Assent, to have such a short time frame for evidence to be produced and scrutinised is in fact a worry. Can I receive reassurances that this process will allow a decent amount of time to enable a full and transparent scrutiny process? And why wasn't it brought forward earlier to avoid what is now an unseemly rush? Thank you.

Diolch. Rwy'n falch o gael y cyfle i ymateb i'r datganiad hwn ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n ddiolchgar am gael gweld y datganiad o flaen llaw, ac rwy'n gwybod fod fy nghyd-Aelod Angela Burns AC yn ddiolchgar am y briff technegol a drefnwyd gennych yn ddiweddar.  

A gaf i ddechrau drwy groesawu'r datganiad? Mae'n Fil hanfodol ac mae'n bwysig ei fod wedi'i gyflwyno ger ein bron heddiw, gydag ychydig wythnosau prysur o'n blaenau, i gael ymgorffori'r Bil mewn cyfraith cyn y flwyddyn ariannol newydd ym mis Ebrill. Mae ymarferwyr cyffredinol wedi bod yn erfyn am gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon, ac mae'n hanfodol bod Cymru ar sylfaen debyg i Loegr i'n galluogi ni yma yng Nghymru i gystadlu o dan yr un amodau o ran recriwtio a chadw meddygon teulu. Hoffwn, fodd bynnag, grybwyll rhai meysydd sy'n peri pryder inni a gofyn am rywfaint o eglurhad ar rai materion.  

Gweinidog, mae'r datganiad yn honni y bydd gweithredu'r Bil hwn yn costio tua £30,000. Hoffwn ddeall mwy am sut y cyfrifwyd y ffigur hwn a pha sicrwydd y gellir ei roi na fyddir yn mynd y tu hwnt i'r gyllideb hon. A wnewch chi roi'r sicrwydd hwn?

Gweinidog, rydych chi'n crybwyll y cynhelir adolygiad ar ôl gweithredu, ond ni fanylir ar hyn yn y Bil. Roedd hwn yn amcan gwleidyddol i'ch Llywodraeth, fel y nodir yn y memorandwm Gweithredol. Ar hyn o bryd, nid yw'n ymddangos bod modd i'r Cynulliad adolygu nac adrodd yn ôl, sy'n golygu nad yw amcan y polisi o fonitro gweithrediad y cynllun yn un pendant. A wnewch chi egluro pam nad yw'r adolygiad hwn wedi'i gynnwys yn y Bil hwn?

Gweinidog, rwyf hefyd yn awyddus i wybod pam eich bod yn defnyddio gweithdrefn negyddol, o gofio bod pwyllgorau di-ri wedi argymell pwerau cadarnhaol i wneud rheoliadau. Mae'n codi cwestiynau ynglŷn â'r gallu sydd gan y Cynulliad hwn i graffu ar gynigion Llywodraeth Cymru yn effeithiol.

Dywedodd fy nghyd-Aelod Angela Burns yn ystod hynt y Bil isafbris alcohol y gallai defnyddio'r weithdrefn negyddol arwain at Gynulliad yn y dyfodol yn eich barnu'n llym os na fyddwch yn casglu tystiolaeth gredadwy, gyson sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau a fyddai'n galluogi craffu priodol a barn gadarn. Felly, a wnewch chi esbonio pam yr ydych chi wedi dewis dilyn llwybr y weithdrefn negyddol?

Ac, yn olaf, mae gennyf bryder ynghylch amserlennu'r Bil hwn. Mae'n ymddangos ein bod ni yn rhuthro pethau. Ac er fy mod yn derbyn bod angen Cydsyniad Brenhinol i'r Bil hwn ar frys, mae cael cyfnod mor fyr ar gyfer cyflwyno a chraffu ar dystiolaeth yn peri pryder mewn gwirionedd. A gaf i sicrwydd y bydd y broses hon yn caniatáu cyfnod digonol i alluogi proses graffu lawn a thryloyw? A pham na chafodd ei gyflwyno yn gynharach i osgoi'r hyn sydd bellach yn rhuthro amhriodol? Diolch.

16:45

Thank you for the comments and points. There were essentially five points. The first on timing: of course, Business Committee have agreed to the timescale. I think there's going to be enough time for all the relevant stakeholders to get involved. They're pretty well informed of the policy intent, the purpose, and the scheme and the regulations. It's also helpful that it's a pretty short Bill. It's inserting an amendment onto the face of the National Health Service (Wales) Act 2006. So, we're not going to get knee deep into a long, technical, difficult Bill. But I think there will be adequate time for every stakeholder to have their say and for Members to ask questions and have answers. 

In terms of your point about the Bill and the time frame for it, it is important to have the regulations in place to allow the scheme to be in place for the start of April, to maintain continuity with England and make sure that we see cross-border activity being properly undertaken for both sides of the border, as well as making sure that Welsh GPs are not disadvantaged by having a scheme come into effect later than in England. 

In terms of your point about the negative as opposed to positive procedure, this is something we regularly go through with each and every Bill and I'm sure we'll be able to go through it in scrutiny in front of both the Constitutional and Legislative Affairs Committee, who regularly have comments, as indeed do the health committee. But we're talking about something to make changes to regulations that are largely going to be technical in nature, regardless of the impact of them. But I'm more than happy to engage with Members through the scrutiny process.

On that, that is part of the point, of course, of having scrutiny of the Bill. In terms of your point about post-scrutiny on the face of the Bill, I don't think that's appropriate, because we're talking about amending the face of a piece of primary legislation to insert an additional section to give Welsh Ministers regulation-making powers. It would be pretty unusual, on the face of the Bill, to also insert a requirement for post-legislative scrutiny, but I appreciate that Members will want additional assurances and comments made on the record by me to give some reassurance about that post-legislative scrutiny taking place. 

On the point about the costs, I don't really have anything to add to the costs paragraph—paragraph 3.7 of the explanatory memorandum. The £30,000 is simply about the costs in terms of the external legal support required to utilise the new indemnity scheme. And I think that is a fair and accurate assessment of the costs we've arrived at. 

Diolch am y sylwadau a'r pwyntiau. Roedd pum pwynt i bob pwrpas. Y cyntaf ar amseru: wrth gwrs, mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno ar yr amserlen. Rwy'n credu y bydd digon o amser i'r holl randdeiliaid perthnasol gymryd rhan. Maen nhw'n eithaf gwybodus am fwriad y polisi, y diben, a'r cynllun a'r rheoliadau. Mae hefyd yn ddefnyddiol ei fod yn Fil eithaf byr. Mae'n mewnosod gwelliant ar wyneb Deddf Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006. Felly, ni fyddwn yn ymgolli mewn Bil hir, technegol, anodd. Ond rwy'n credu y bydd digon o amser i bob rhanddeiliad gael dweud ei ddweud ac i'r Aelodau ofyn cwestiynau a chael atebion.  

O ran eich pwynt am y Bil a'r amserlen ar ei gyfer, mae'n bwysig cael y rheoliadau yn eu lle i ganiatáu i'r cynllun fod ar waith erbyn dechrau Ebrill, i sicrhau cysondeb gyda Lloegr a sicrhau ein bod yn gweld gweithgarwch trawsffiniol yn cael ei gynnal yn briodol ar gyfer y ddwy ochr i'r ffin, yn ogystal â sicrhau nad yw ymarferwyr cyffredinol Cymru o dan anfantais am fod cynllun yn dod i rym yn hwyrach nag yn Lloegr.

O ran eich pwynt am y weithdrefn negyddol yn hytrach na chadarnhaol, mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn ei drafod yn rheolaidd gyda phob Bil ac rwy'n siŵr y byddwn yn gallu trafod hynny yn y broses graffu o flaen y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, sy'n cael sylwadau'n rheolaidd, a'r pwyllgor iechyd hefyd. Ond rydym ni'n sôn am rywbeth i wneud newidiadau i reoliadau sydd i raddau helaeth yn mynd i fod yn dechnegol eu natur, waeth beth fo'u heffaith. Ond rwy'n fwy na pharod i ymgysylltu ag Aelodau drwy'r broses graffu.

Yn hynny o beth, dyna ran wrth gwrs o ddiben craffu ar y Bil. O ran eich pwynt am ôl-graffu ar wyneb y Bil, nid wyf yn credu bod hynny'n briodol, oherwydd rydym ni'n sôn am ddiwygio wyneb darn o ddeddfwriaeth sylfaenol i fewnosod adran ychwanegol i roi pwerau i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau. Byddai'n eithaf anarferol, ar wyneb y Bil, i ychwanegu gofyniad i graffu ar ôl deddfu, ond rwy'n sylweddoli yr hoffai'r Aelodau gael sicrwydd ychwanegol ac imi wneud sylwadau ar goedd i roi rhyw sicrwydd y bydd y craffu ar ôl deddfu hwnnw'n digwydd.

O ran y pwynt am y costau, nid oes gennyf unrhyw beth i'w ychwanegu at y paragraff am gostau—paragraff 3.7 y memorandwm esboniadol. Mae'r £30,000 yn ymwneud yn syml â'r costau o ran y cymorth cyfreithiol allanol sydd ei angen i ddefnyddio'r cynllun indemniad newydd. Ac rwy'n credu bod hynny'n asesiad teg a chywir o'r costau a gyfrifwyd gennym ni. 

16:50

Can I warmly welcome this statement, and also the National Health Service (Indemnities) (Wales) Bill? I'll declare my usual interest as a GP who has been known to pay his medical indemnity for many years, otherwise I wouldn't be allowed to practice being a GP at all.

Now, this Bill brings GPs into line with what has always happened with hospital doctors and hospital consultants, in that the state has always paid their huge medical indemnity fees, and now we're going to be doing the same for GPs—long overdue, many people would say, because medical indemnity insurance at the moment can run up to about £15,000 per year, on a sliding scale, depending on where you work—out-of-hours, A&E, riskier times in the middle of the night. But it's a huge personal cost that obviously has been highlighted in recent years as a reason for GPs deciding not to be GPs, particularly part-time or those towards the end of their careers—actually, it costs them more in medical indemnity than they would actually earn doing a lesser amount of work. So, the rising cost of medical indemnity is what has driven this welcome piece of legislation. 

Just a couple of points: obviously, future liabilities, that part has already kicked in since April this year. What we are passing now is a technical improvement, if you like, of that. And obviously we're scrutinising that in the health committee and in CLAC. It's about existing liabilities—in other words, things that have happened prior to April 2019. And, just as a point of fact, obviously, medical negligence, so called, or claims, can start a very long time ago and only come to surface, or to note—or somebody decides to put in a claim—many years after they've happened. I know of examples of a 20-year gap and more between the actual incident and that incident being complained about. Now, if we're going to say now this existing liability scheme covers everything prior to April 2019, can you just state how you feel that would operate, in fact? Are you going to go back 20 years or so, because I would have that worry then about Welsh Government and how Welsh Government is protecting itself, as it were, from the potentially huge liabilities incurred.

Because there's no getting away—and this is my final point, now—from the fact that there are huge costs involved, not in the actual running of the Bill, obviously, but in the huge legal costs. That's why we have to have medical indemnity insurance in the first place, because there's a very adversarial system at the moment: patients and their families have to prove that a doctor or nurse has been negligent—that's a very complicated situation—as opposed to, in some countries, we just accept the possibility of mistakes and medical mishaps and people have a sliding scale of compensation, called 'no fault' compensation, where you don't have to prove fault, you just get the money a lot sooner than you do in the current adversarial legal system that we go through in this country. So, while welcoming this Bill and obviously taking GPs and putting them on the same level as hospital doctors and consultants who already have Crown immunity, in terms of expanding the thought processes for the future, what consideration also has the Minister given to a system of 'no fault' compensation, as exists in other countries, like New Zealand? Thank you. 

A gaf i groesawu'r datganiad hwn yn fawr, yn ogystal â Bil y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Indemniadau) (Cymru)? Fe wnaf ddatgan fy muddiant arferol fel meddyg teulu y gwyddys iddo dalu ei indemniad meddygol ers blynyddoedd lawer, neu fel arall ni chaniateid imi ymarfer fel meddyg teulu o gwbl.

Nawr, mae'r Bil hwn yn sicrhau bod cyfatebiaeth rhwng sefyllfa ymarferwyr cyffredinol a'r hyn sydd wedi digwydd erioed gyda meddygon ysbytai a meddygon ymgynghorol ysbytai, o ran bod y wladwriaeth bob amser wedi talu eu ffioedd indemniad meddygol enfawr, a nawr rydym ni'n mynd i fod yn gwneud yr un peth ar gyfer ymarferwyr cyffredinol—a hen bryd, byddai llawer o bobl yn ei ddweud, oherwydd bod yswiriant indemniad meddygol ar hyn o bryd yn gallu bod hyd at oddeutu £15,000 y flwyddyn, ar raddfa symudol, yn dibynnu ar ble yr ydych chi'n gweithio—gwaith y tu allan i oriau, gweithio mewn unedau damweiniau ac achosion brys, ar adegau sy'n fwy peryglus yng nghanol y nos. Ond mae'n gost bersonol enfawr sydd yn amlwg wedi'i hamlygu yn y blynyddoedd diwethaf fel rheswm i ymarferwyr cyffredinol benderfynu peidio â bod yn ymarferwyr cyffredinol, yn enwedig rhai rhan-amser neu rai sy'n tynnu tuag at ddiwedd eu gyrfaoedd—mewn gwirionedd, mae'n costio mwy iddyn nhw mewn indemniad meddygol nag y bydden nhw yn ei ennill mewn gwirionedd drwy wneud llai o waith. Felly, cost gynyddol indemniad meddygol yw'r hyn sydd wedi ysgogi'r darn hwn o ddeddfwriaeth, sy'n cael ei groesawu.

Dim ond un neu ddau o sylwadau: yn amlwg, atebolrwyddau yn y dyfodol, mae'r rhan honno eisoes yn weithredol ers mis Ebrill eleni. Yr hyn yr ydym ni'n ei basio nawr yw gwelliant technegol, os mynnwch chi, ar hynny. Ac yn amlwg rydym yn craffu ar hynny yn y Pwyllgor Iechyd ac yn y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol. Mae'n ymwneud ag atebolrwyddau presennol—mewn geiriau eraill, pethau sydd wedi digwydd cyn Ebrill 2019. Ac, dim ond i ddatgan ffaith, yn amlwg, gall esgeuluster meddygol, fel y'i gelwir, neu hawliadau, ddechrau amser maith yn ôl a dim ond dod i'r wyneb, neu nodi—neu mae rhywun yn penderfynu cyflwyno hawliad—flynyddoedd lawer ar ôl i'r achos ddigwydd. Rwy'n gwybod am enghreifftiau o fwlch o 20 mlynedd a mwy rhwng y digwyddiad gwirioneddol a chwyno am y digwyddiad hwnnw. Nawr, os ydym ni'n mynd i ddweud nawr bod y cynllun atebolrwydd presennol hwn yn cwmpasu popeth cyn Ebrill 2019, a wnewch chi ddatgan sut yr ydych chi'n teimlo y byddai hynny'n gweithio, mewn gwirionedd? A ydych chi am fynd yn ôl 20 mlynedd, oherwydd byddai gennyf y pryder hwnnw ynghylch Llywodraeth Cymru a sut mae Llywodraeth Cymru yn diogelu ei hun, fel petai, rhag yr atebolrwyddau enfawr a allai godi.

Gan nad oes modd dianc—a dyma fy sylw olaf, nawr—rhag y ffaith bod costau enfawr ynghlwm wrth hyn, nid o ran gweithredu'r Bil mewn gwirionedd, yn amlwg, ond o ran y costau cyfreithiol enfawr. Dyna pam mae'n rhaid i ni gael yswiriant indemniad meddygol yn y lle cyntaf, oherwydd bod system wrthwynebol iawn ar hyn o bryd: mae'n rhaid i gleifion a'u teuluoedd brofi bod meddyg neu nyrs wedi bod yn esgeulus—mae honno'n sefyllfa gymhleth iawn—yn hytrach na mewn rhai gwledydd, rydym ni'n derbyn y posibilrwydd o gamgymeriadau a damweiniau meddygol ac mae gan bobl raddfa symudol o iawndal, o'r enw iawndal 'dim bai', lle nad oes yn rhaid ichi brofi bai, ond rydych chi'n cael yr arian yn llawer cynt nag ydych chi yn y system gyfreithiol wrthwynebol bresennol sydd gennym ni yn y wlad hon. Felly, er fy mod yn croesawu'r Bil hwn sydd yn amlwg yn sicrhau cyfatebiaeth rhwng ymarferwyr cyffredinol a meddygon ysbytai a meddygon ymgynghorol sydd eisoes ag imiwnedd y Goron, o ran ehangu'r prosesau meddwl ar gyfer y dyfodol, pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i rhoi hefyd i system o iawndal 'dim bai', fel sy'n bodoli mewn gwledydd eraill, fel Seland Newydd? Diolch.  

I'll deal with your last point first, and that is: we're trying to resolve issues that exist in the here and now, or will exist from the start of April, with this piece of legislation. I'm happy to have a fuller conversation with him about the significant shift he outlined in 'no fault' compensation. I recall you raising it previously in the Chamber in the past, and I think it is something that we should talk about properly, rather than trying to give a one-off and for-all-time answer now, but it would require a significant shift in culture in the way that we deal with these matters already, not just in Wales but across the UK.

On your point about the costs, of course, the reason why we're doing this is we've recognised for some time that the rising costs of indemnity cover have been a significant deterrent to people entering and remaining within general practice, whether that's, if you like, the regular general practitioner working in a surgery, people who work part-time hours—there's a variety of different reasons why people want to work part-time hours, from people at different points in their career, men and women with caring responsibilities, as well as people who want to come back and reduce their sessions at different points in their careers, and, indeed, out-of-hours as well. We've put moneys into the contract but, actually, we weren't getting to what was going to be sustainable, so that's why we've taken this particular point of view. And it is, you're right—the technical term, I think, is a 'current-based cover', so it's about when something has occurred, and, as long as someone has been a member with proper professional indemnity cover with a participating medical defence organisation, then we will stand behind them. 

In terms of the costs, that comes from—funding will be from an asset transfer negotiation with MDOs and Welsh Government funding, as, obviously, the state stands behind this to give people the assurance that moneys will be paid. I'm sure we'll go through this in more detail as we go through the Bill, but I hope that provides some assurance about the costs, how they're going to be dealt with in terms of the Welsh Government and our assessment of the liabilities, but also to make sure that there is proper cover for GPs and the wider public.

Fe wnaf i ymdrin â'ch sylw olaf yn gyntaf, sef: rydym ni'n ceisio datrys problemau sy'n bodoli ar hyn o bryd, neu a fydd yn bodoli o ddechrau mis Ebrill, gyda'r darn hwn o ddeddfwriaeth. Rwy'n fodlon cael sgwrs lawnach ag ef am y newid sylweddol a amlinellodd mewn iawndal 'dim bai'. Fe'ch cofiaf yn ei grybwyll o'r blaen yn y Siambr yn y gorffennol, a chredaf ei fod yn rhywbeth y dylem ni sôn amdano'n iawn, yn hytrach na cheisio rhoi ateb unwaith ac am byth nawr, ond byddai angen newid sylweddol mewn diwylliant yn y ffordd yr ydym ni'n ymdrin â'r materion hyn eisoes, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU.

O ran eich sylw am y costau, wrth gwrs, y rheswm pam yr ydym ni'n gwneud hyn yw ein bod wedi cydnabod ers tro bod costau cynyddol indemniad wedi bod yn rhwystr sylweddol i bobl rhag ymsefydlu a pharhau i fod yn ymarferwyr cyffredinol, boed hynny, os mynnwch chi, y meddyg teulu rheolaidd sy'n gweithio mewn meddygfa, pobl sy'n gweithio oriau rhan-amser—mae amrywiaeth o resymau gwahanol pam mae pobl eisiau gweithio oriau rhan-amser, boed hynny'n bobl ar wahanol adegau yn eu gyrfa, dynion a menywod sydd â chyfrifoldebau gofalu, yn ogystal â phobl sydd eisiau dychwelyd a lleihau eu sesiynau ar wahanol adegau yn eu gyrfaoedd, ac, yn wir, gwaith y tu allan i oriau hefyd. Rydym ni wedi rhoi arian yn y contract ond, mewn gwirionedd, nid oeddem yn cyrraedd yr hyn a fyddai'n gynaliadwy, felly dyna pam yr ydym ni wedi cymryd y safbwynt penodol hwn. Ac mae'n, rydych chi'n gywir—y term technegol, rwy'n credu, yw 'sicrwydd sy'n seiliedig ar y presennol', felly mae'n ymwneud â phryd mae rhywbeth wedi digwydd, ac, ar yr amod bod rhywun wedi bod yn aelod â sicrwydd indemniad proffesiynol priodol gyda sefydliad amddiffyn meddygol sy'n cymryd rhan, yna byddwn yn eu cefnogi.

O ran y costau, daw hynny o—bydd cyllid yn dod o negodi trosglwyddo asedau gyda sefydliadau amddiffyn meddygol ac arian Llywodraeth Cymru, oherwydd, yn amlwg, mae'r wladwriaeth yn gefnogol i hyn i roi'r sicrwydd i bobl y caiff arian ei dalu. Rwy'n siŵr y byddwn yn rhoi sylw manylach i hyn wrth i ni fynd drwy'r Bil, ond rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd ynghylch y costau, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymdrin â nhw a'n hasesiad o'r atebolrwyddau, ond hefyd i wneud yn siŵr bod sicrwydd digonol ar gyfer ymarferwyr cyffredinol a'r cyhoedd yn ehangach.

16:55

Thank you for your statement, Minister. I welcome the introduction of this Bill and I feel that it is long overdue, as many GPs have been put off following their career path, and this large amount of money for insurance can only be seen as a positive regarding recruitment and retention of GPs. Something had to be done in this area, and this is a very good start towards recruitment and retention. So, ensuring also parity with the NHS in England is essential, and, if we are to improve recruitment and retention, again, of medical practitioners in Wales, this parity is extremely important.

The fact that indemnity cover for GPs has been skyrocketing has had an impact on the profession, which is why I supported the introduction of the future liabilities scheme. It's sad that the UK is becoming more litigious, and the explosion of medical negligence claims firms in recent times has undoubtedly led to the massive increase in indemnity costs.

I support also the extension of the indemnity scheme to cover existing liabilities. Minister, one of the criticisms of the future liabilities scheme has been the need for a locum register, separate from the medical performers list, in order to provide cover for sessional doctors. So, will you consider, Minister, using this Bill to reform the future liabilities scheme and the existing liabilities scheme to remove the need for a separate locum register? Minister, are you working with the NHS in England to ensure doctors in cross-border areas have equity of cover? Finally, Minister, how will the scheme operate in relation to prison doctors, given the many differing arrangements for prison healthcare in Wales?

I look forward to conducting detailed scrutiny of this Bill during its passage through the Assembly, but also working with you to ensure medical practitioners in Wales have affordable indemnity cover. Diolch yn fawr.

Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n croesawu cyflwyno'r Bil hwn a theimlaf ei bod hi'n hen bryd gwneud hynny, gan fod llawer o ymarferwyr cyffredinol wedi gweld hyn yn faen tramgwydd rhag dilyn eu llwybr gyrfa, ac ni ellir ond ystyried bod y swm mawr hwn o arian ar gyfer yswiriant yn gadarnhaol o ran recriwtio a chadw ymarferwyr cyffredinol. Roedd yn rhaid gwneud rhywbeth yn y maes hwn, ac mae hyn yn ddechrau da iawn tuag at recriwtio a chadw. Felly, mae'n hanfodol sicrhau cydraddoldeb hefyd â'r GIG yn Lloegr, ac, os ydym ni eisiau gwella'r sefyllfa o ran recriwtio a chadw, unwaith eto, ymarferwyr cyffredinol yng Nghymru, mae'r cydraddoldeb hwn yn eithriadol o bwysig.

Mae'r ffaith y bu cynnydd eithriadol mewn yswiriant indemniad ar gyfer ymarferwyr cyffredinol wedi cael effaith ar y proffesiwn, a dyna pam y cefnogais gyflwyno'r cynllun atebolrwyddau'r dyfodol. Mae'n drist bod y DU yn mynd yn fwy cyfreithgar, ac yn ddiau mae'r cynnydd sylweddol mewn cwmnïau hawliadau esgeulustod meddygol yn ddiweddar wedi arwain at y cynnydd enfawr mewn costau indemniad.

Rwyf hefyd yn cefnogi ymestyn y cynllun indemniad i dalu am atebolrwyddau presennol. Gweinidog, un o'r beirniadaethau am y cynllun atebolrwyddau'r dyfodol fu'r angen am gofrestr locwm, ar wahân i'r rhestr cyflawnwyr meddygol, er mwyn darparu yswiriant ar gyfer meddygon sesiynol. Felly, Gweinidog, a wnewch chi ystyried defnyddio'r Bil hwn i ddiwygio'r cynllun atebolrwyddau'r dyfodol a'r cynllun atebolrwyddau presennol er mwyn dileu'r angen am gofrestr locwm ar wahân? Gweinidog, a ydych chi'n gweithio gyda'r GIG yn Lloegr i sicrhau bod gan feddygon mewn ardaloedd trawsffiniol degwch o ran eu darpariaeth? Yn olaf, Gweinidog, sut fydd y cynllun yn gweithredu mewn cysylltiad â meddygon carchardai, o gofio'r trefniadau gwahanol niferus ar gyfer gofal iechyd mewn carchardai yng Nghymru?

Rwy'n edrych ymlaen at graffu'n fanwl ar y Bil hwn yn ystod ei daith drwy'r Cynulliad, ond hefyd at weithio gyda chi i sicrhau bod gan ymarferwyr meddygol yng Nghymru yswiriant indemniad fforddiadwy. Diolch yn fawr.

Thank you. I'll deal with the three specific questions and then a point about the rise in costs.

On your last point, I'm not sure that's particularly relevant to the Bill in the sense of people working in the prison sector. We have two different schemes; the future liabilities scheme is already in place. This is about existing liabilities and, actually, as I've said in response to Dai Lloyd, as long as someone has a pre-existing membership of a medical defence organisation, then they'll be covered. The purpose of the amendment is the existing liabilities that may have been reported, but not incurred, as I set out in my statement.  

In terms of the point about cross-border activity, again, part of the point and purpose of having this Bill and the shorter scrutiny period that the Business Committee have agreed is to ensure that we have these regulations and the scheme in place. One of the express things it will do is to make sure not just about the comparison between doctors working in general practice in England and in Wales, but also that cross-border flow in activity that goes in both directions—so, make sure that there are comparable schemes. I'm not, though, going to use this Bill to remove the locum register. If Members want to bring forward amendments, they're welcome to do so, but I want to state that is not the policy purpose and intention of the Bill, and I'm just going to be honest that I'm not seeking to do that in this piece of very tightly focused legislation dealing with a specific issue.

I do want to come back to the point about the issue about the rising costs, because the rise in GP indemnity costs came from a number of different factors, but I don't think it's right to say that it's about an explosion in claims. Actually, one of the biggest issues that led to action being taken across the UK was the decision by the Lord Chancellor to change the personal injury discount rate. Now, this really matters because it significantly increased the costs and the challenge about cover, and, actually, the move from 2.5 per cent to a -0.75 per cent discount rate on future losses meant that GP subscription costs could have increased by up to 25 per cent, and that really was a significant driver that meant that the current scheme, which was already under pressure—. When I became the deputy health Minister over five years ago now, for my sins, it was an issue then, at that point in time, about the costs of indemnity cover. The steps we took in putting money into the GP contract enabled some of that to be covered and dealt with, but it was still a pressure. But the change in the discount rate was really the issue that forced us to look at something that is radically different, and that's why we're here now. 

Diolch. Fe wnaf i ymdrin â'r tri chwestiwn penodol ac yna pwynt am y cynnydd mewn costau.

O ran eich sylw olaf, nid wyf yn siŵr a yw hynny'n arbennig o berthnasol i'r Bil o safbwynt pobl sy'n gweithio yn y sector carchardai. Mae gennym ni ddau gynllun gwahanol; mae cynllun atebolrwyddau'r dyfodol eisoes ar waith. Mae hyn yn ymwneud ag atebolrwyddau presennol ac, mewn gwirionedd, fel y dywedais mewn ymateb i Dai Lloyd, cyn belled â bod rhywun eisoes yn aelod o sefydliad amddiffyn meddygol, yna cânt sicrwydd. Diben y gwelliant yw'r atebolrwyddau presennol yr adroddwyd arnynt, ond na fu hawliad yn eu cylch, fel y dywedais yn fy natganiad.

O ran y sylw am weithgarwch trawsffiniol, eto, rhan o amcan a diben cael y Bil hwn a'r cyfnod craffu byrrach y mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno arno yw sicrhau bod gennym ni'r rheoliadau hyn a'r cynllun ar waith. Un o'r pethau penodol y bydd yn ei wneud yw sicrhau nid yn unig y gymhariaeth rhwng meddygon sy'n gweithio mewn practis cyffredinol yng Nghymru a Lloegr, ond hefyd y llif trawsffiniol mewn gweithgarwch sy'n mynd i'r ddau gyfeiriad—felly, gwneud yn siŵr bod cyfatebiaeth rhwng cynlluniau. Fodd bynnag, nid wyf yn mynd i ddefnyddio'r Bil hwn i ddileu'r gofrestr locwm. Os yw Aelodau eisiau cyflwyno gwelliannau, mae croeso iddyn nhw wneud hynny, ond hoffwn ddweud nad dyna ddiben y polisi na bwriad y Bil, ac rwy'n mynd i fod yn onest nad wyf yn ceisio gwneud hynny yn y darn hwn o ddeddfwriaeth sy'n canolbwyntio'n fanwl ac sy'n ymdrin â mater penodol.

Hoffwn ddychwelyd at y pwynt ynghylch y mater yn ymwneud â'r cynnydd mewn costau, oherwydd daeth y cynnydd mewn costau indemniad ymarferwyr cyffredinol oherwydd nifer o ffactorau gwahanol, ond nid wyf yn credu ei fod yn briodol dweud ei fod yn ymwneud â chynnydd mawr mewn hawliadau. Mewn gwirionedd, un o'r materion mwyaf a arweiniodd at weithredu ledled y DU oedd penderfyniad yr Arglwydd Ganghellor i newid y gyfradd ddisgownt o ran anafiadau personol. Nawr, mae hyn yn bwysig oherwydd iddo gynyddu'r costau a'r her ynghylch sicrwydd yn sylweddol, ac, mewn gwirionedd, golygai'r symud o gyfradd ddisgownt o 2.5 y cant i gyfradd ddisgownt o -0.75 y cant ar golledion yn y dyfodol y gallai costau tanysgrifio ymarferwyr cyffredinol fod wedi cynyddu hyd at 25 y cant, ac roedd hynny'n ysgogydd pwysig iawn a olygai fod y cynllun presennol, a oedd eisoes dan bwysau—. Pan ddeuthum yn Ddirprwy Weinidog iechyd dros bum mlynedd yn ôl bellach, oherwydd fy mhechodau, roedd yn broblem bryd hynny, ar yr adeg honno, ynghylch costau yswiriant indemniad. Roedd yr hyn a wnaethom ni wrth roi arian i mewn i'r contract ymarferwyr cyffredinol yn fodd i gwmpasu ac ymdrin ag agweddau ar hynny, ond roedd yn dal yn bwysau. Ond y newid yn y gyfradd ddisgownt mewn gwirionedd oedd y mater a'n gorfododd ni i edrych ar rywbeth sy'n sylfaenol wahanol, a dyna pam yr ydym yn y sefyllfa hon nawr.  

17:00
7. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Wybodaeth Ddiweddaraf am Gynllunio'r GIG
7. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on NHS Planning

Item 7 on our agenda this afternoon is a statement by the Minister for Health and Social Services: update on NHS planning. And I call again on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething. 

Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: y wybodaeth ddiweddaraf am gynllunio'r GIG. A galwaf eto ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I am pleased to provide Members with an update on the progress being made to strengthen integrated planning across NHS Wales. We're all aware of the challenges that face our NHS both now and in the future. We continue to see increasing demands and pressures on services that are managed day to day by our committed front-line staff. This is within, of course, the context of great uncertainty in relation to Brexit, 10 years of austerity, and the need for us to ensure that quality, equity and prosperity continue to drive what improved population outcomes should result.

I firmly believe that a collaborative NHS Wales, which plans in an integrated manner with its partners, particularly at regional partnership and public services board level, is well placed to meet the challenges that lie ahead. The NHS Finance (Wales) Act 2014 is now five years old. Since its implementation, we have seen the evolution of the planning system here in Wales. Today, that system is more mature and robust. This has been demonstrated by the number of organisational plans that I was able to approve this year, increasing to seven in the last planning round. This included the Cardiff and Vale University Health Board, which received plan approval for the first time in three years, and the organisation was then de-escalated from targeted intervention following sustained improvements in performance and finance.

Looking ahead to the next round, I'm looking forward to cluster-level IMTPs informing overarching organisational IMTPs. This will strengthen and enhance collective understanding of population health and the required service provision even further. Those IMTPs—I should say integrated medium-term plans—are central to our approach to delivering services in a planned health and care system. These are rolling three-year plans that require health boards and trusts to plan and deliver services for their populations that are high quality, sustainable, deliverable and financially balanced. The system is complex and we should acknowledge the progress made to planning in an integrated manner across Wales.

We have made real strides forward but continue to see variation in the maturity of plans. Notably, we have seen those organisations with approved plans being better able to respond. This year, we saw a greater emphasis within plans on a number of key areas, including providing care closer to home and the implementation of the primary care model for Wales, collaboration and relationships with regional partnership boards that are driving integration and transformational projects, and organisations demonstrating their commitment to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd sy'n cael ei wneud i gryfhau cynllunio integredig ar draws GIG Cymru. Rydym i gyd yn ymwybodol o'r heriau sy'n wynebu ein GIG nawr ac yn y dyfodol. Rydym yn parhau i weld galwadau a phwysau cynyddol ar wasanaethau sy'n cael eu rheoli o ddydd i ddydd gan ein staff rheng flaen ymroddedig. Mae hyn, wrth gwrs, yng nghyd-destun ansicrwydd mawr mewn cysylltiad â Brexit, 10 mlynedd o gyni, a'r angen i ni sicrhau bod ansawdd, tegwch a ffyniant yn parhau i ysgogi pa bynnag gwell ganlyniadau a fydd yn deillio o hynny i'r boblogaeth. 

Credaf yn gryf fod GIG Cymru sy'n gydweithredol, sy'n cynllunio mewn modd integredig gyda'i bartneriaid, yn enwedig ar lefel byrddau partneriaeth ranbarthol a gwasanaethau cyhoeddus, mewn sefyllfa dda i ymateb i'r heriau sydd o'n blaenau. Mae Deddf Cyllid y GIG (Cymru) 2014 bellach yn bum mlwydd oed. Ers ei gweithredu, rydym ni wedi gweld esblygiad y system gynllunio yma yng Nghymru. Heddiw, mae'r system honno'n fwy aeddfed a chadarn. Dangoswyd hyn gan nifer y cynlluniau sefydliadol y gellais eu cymeradwyo eleni, a gynyddodd i saith yn y cylch cynllunio diwethaf. Roedd hyn yn cynnwys Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro, a gafodd gymeradwyaeth cynllun am y tro cyntaf mewn tair blynedd, ac yna cafodd y sefydliad ei isgyfeirio o ymyrraeth wedi'i thargedu yn dilyn gwelliannau parhaus mewn perfformiad a chyllid.

Wrth edrych ymlaen at y cylch nesaf, rwy'n edrych ymlaen at weld cynlluniau tymor canolig integredig ar lefel clwstwr yn llywio cynlluniau tymor canolig integredig sefydliadol cynhwysfawr. Bydd hyn yn cryfhau ac yn gwella dealltwriaeth ar y cyd o iechyd y boblogaeth a'r ddarpariaeth gwasanaeth angenrheidiol hyd yn oed ymhellach. Mae'r cynlluniau hynny—dylwn i ddweud cynlluniau tymor canolig integredig—yn ganolog i'n dull o ddarparu gwasanaethau mewn system iechyd a gofal wedi'i chynllunio. Cynlluniau treigl tair blynedd yw'r rhain sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau gynllunio a darparu gwasanaethau ar gyfer eu poblogaethau sydd o ansawdd uchel, yn gynaliadwy, yn gytbwys yn ariannol ac y gellir eu cyflawni. Mae'r system yn gymhleth a dylem gydnabod y cynnydd a wnaed o ran cynllunio mewn modd integredig ledled Cymru.

Rydym ni wedi gwneud camau breision ymlaen, ond rydym ni'n dal i weld amrywiadau o ran aeddfedrwydd y cynlluniau. Yn arbennig, rydym ni wedi gweld bod y sefydliadau hynny sydd â chynlluniau a gymeradwywyd yn gallu ymateb yn well. Eleni, gwelsom fwy o bwyslais mewn cynlluniau ar nifer o feysydd allweddol, gan gynnwys darparu gofal yn agosach at y cartref a gweithredu'r model gofal sylfaenol ar gyfer Cymru, cydweithredu a meithrin perthynas â byrddau partneriaeth ranbarthol sy'n sbarduno integreiddio a phrosiectau trawsnewidiol, a sefydliadau yn dangos eu hymrwymiad i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

I am particularly encouraged by the integrated planning commitment from supporting organisations in Wales, including EASC, WHSSC, the shared services NHS partnership and NWIS—I should say, in terms of all the different initials within health, the Emergency Ambulance Services Committee, the Welsh Health Specialised Services Committee and the NHS Wales Informatics Service. They are not covered by a statutory duty to develop IMTPs, but nevertheless they've fully embraced the requirements and spirit of the Act. They play a key role in enabling and joining up the system. Health Education and Improvement Wales, as a new strategic health authority, is not currently covered by the duty, but chose to demonstrate its commitment to planning by submitting an integrated plan in its first year. So, HEIW is playing a key role in working with health boards and trusts to address key workforce and training challenges in partnership and collaboration. This is key to ensuring that our services can deliver effective care and treatment when required.

I look ahead, now, to the next planning round, for the period 2020-23, when I expect to see further steps made to improve our approach to integrated planning. To support this aim, I have brought forward the publication of the national integrated medium-term plan by four months. The development of a national IMTP was one of 40 commitments I made when publishing 'A Healthier Wales'. The national IMTP will help to make a further contribution to strengthening our integrated planning system. The intention of this inaugural document is to look back and reflect on the outcome and impact of the last planning round. I am also clear that my intention for the document was to set the tone and direction for the next round. The early issuing of the national IMTP has meant that we commence the next planning round with greater clarity and direction, which has been welcomed by the service.

The national IMTP found evidence of organisations making good progress in areas such as primary and community care, mental health, innovation, collaboration, and research and development. Whilst improvements were made in these particular areas, there is still a need to ensure improved grip around commissioning arrangements, a wider focus on prevention and a stronger approach to regional planning for health services. By issuing the national IMTP, I have reaffirmed a clear strategic context for the next planning round. 'Prosperity for All', supported by 'A Healthier Wales' and our unique and groundbreaking suite of Welsh legislation, creates the framing for the integrated planning system in Wales. We will continue to use this context to embrace change and create resilience and sustainability for patients throughout Wales, wherever they live.

The Government’s commitment to sustainability and de-carbonisation is an area that NHS organisations are embracing, and the impact of change can already be seen. Innovative schemes are being implemented that address climate change challenges and also bring health and well-being benefits. Swansea Bay’s focus on de-carbonisation and biodiversity has seen it become the first health board in Wales to develop a green growth project. I am keen for sustainability to be an area of focus in the next round of plans to maximize the use of our finite resources. We will address this as a matter of urgency and show leadership in this area from the health service.

Plans are, of course, required to be financially balanced. I am pleased to note the continued reduction of financial deficits across NHS Wales. At a time when we are still having to do more with less, that positive trend must continue. I expect to see further reductions in the overall deficit in the coming years.

The Welsh Government continues to work with all health boards and trusts, particularly those in escalation, to provide the advice, challenge and support they need to work towards achieving approved plans. Quality remains central to the health and care system in Wales. I am determined that we continue to raise the bar for everyone to ensure equity, reduce health inequalities and deliver the vision set out in 'A Healthier Wales'.

Finally, I want to reaffirm my commitment to the NHS planning agenda in Wales. I have invested in developing and strengthening planning skills through the new planning academy. The new diploma in healthcare planning starts this month and the programme includes a range of peer-to-peer learning opportunities.

My five priorities for our healthcare system are: prevention, reducing health inequalities, delivering the primary care model for Wales, timely access to care, and mental health. Achieving the vision I set out in 'A Healthier Wales' will deliver those priorities for the people of Wales. Looking ahead, I want to see the population at the heart of our integrated planning systems. Placing people at the heart of an integrated planning system is an essential building block to the progress we all want to see. Just as this Government wants to see people benefiting from a more equal, prosperous and greener Wales, I want the same for our NHS and for the people we serve. Diolch.

Rwyf wedi fy nghalonogi'n arbennig gan yr ymrwymiad cynllunio integredig gan sefydliadau cefnogi yng Nghymru, gan gynnwys EASC, WHSSC, partneriaeth cydwasanaethau y GIG ac NWIS—dylwn i ddweud o ran yr holl fyrfoddau gwahanol yn y maes iechyd, y Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys, Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, a Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru. Nid oes dyletswydd statudol arnyn nhw i ddatblygu cynllun tymor canolig integredig, ond er hynny maen nhw wedi cofleidio gofynion ac ysbryd y Ddeddf yn llwyr. Maen nhw'n chwarae rhan allweddol o ran galluogi a chydgysylltu'r system. Nid oes dyletswydd ar hyn o bryd ar Addysg a Gwella Iechyd Cymru, fel awdurdod iechyd strategol newydd, ond dewisodd ddangos ei ymrwymiad i gynllunio drwy gyflwyno cynllun integredig yn ei flwyddyn gyntaf. Felly, mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru'n chwarae rhan allweddol wrth weithio gyda byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau mewn partneriaeth ac ar y cyd i fynd i'r afael â heriau allweddol o ran y gweithlu a hyfforddiant. Mae hyn yn allweddol er mwyn sicrhau y gall ein gwasanaethau ddarparu gofal a thriniaeth effeithiol pan fo angen.

Edrychaf ymlaen, nawr, at y cylch cynllunio nesaf, ar gyfer y cyfnod 2020-23, pan ddisgwyliaf weld cynnydd pellach i wella ein hymagwedd at gynllunio integredig. I gefnogi'r nod hwn, rwyf wedi dwyn cyhoeddi'r cynllun tymor canolig integredig cenedlaethol ymlaen bedwar mis. Roedd datblygu cynllun tymor canolig integredig cenedlaethol yn un o 40 o ymrwymiadau a wneuthum wrth gyhoeddi 'Cymru Iachach'. Bydd y cynllun tymor canolig integredig cenedlaethol yn helpu i wneud cyfraniad pellach at gryfhau ein system gynllunio integredig. Bwriad y ddogfen gychwynnol hon yw edrych yn ôl ac ystyried canlyniad ac effaith y cylch cynllunio diwethaf. Rwyf hefyd yn glir mai fy mwriad ar gyfer y ddogfen oedd gosod y cywair a'r cyfeiriad ar gyfer y cylch nesaf. Mae cyhoeddi'r cynllun tymor canolig integredig cenedlaethol yn gynnar wedi golygu ein bod yn dechrau'r cylch cynllunio nesaf gyda mwy o eglurder a chyfeiriad, sydd wedi cael ei groesawu gan y gwasanaeth.

Canfu'r cynllun tymor canolig integredig cenedlaethol dystiolaeth bod sefydliadau yn gwneud cynnydd da mewn meysydd fel gofal sylfaenol a chymunedol, iechyd meddwl, arloesi, cydweithio, ac ymchwil a datblygu. Er bod gwelliannau wedi'u gwneud yn y meysydd penodol hyn, mae angen o hyd sicrhau gwell gafael ar drefniadau comisiynu, canolbwyntio ehangach ar atal ac ymagwedd gryfach at gynllunio rhanbarthol ar gyfer gwasanaethau iechyd. Drwy gyhoeddi'r cynllun tymor canolig integredig cenedlaethol, rwyf wedi ailddatgan cyd-destun strategol clir ar gyfer y cylch cynllunio nesaf. Mae 'Ffyniant i Bawb', a gefnogir gan 'Cymru Iachach' a'n cyfres unigryw o ddeddfwriaeth flaengar, yn creu'r fframwaith ar gyfer y system gynllunio integredig yng Nghymru. Byddwn yn parhau i ddefnyddio'r cyd-destun hwn i gofleidio newid a chreu cadernid a chynaliadwyedd i gleifion ledled Cymru, lle bynnag maen nhw'n byw.

Mae ymrwymiad y Llywodraeth i gynaliadwyedd a dad-garboneiddio yn faes y mae sefydliadau'r GIG yn ei gofleidio, a gellir gweld effaith newid eisoes. Mae cynlluniau arloesol yn cael eu rhoi ar waith sy'n mynd i'r afael â heriau newid yn yr hinsawdd a hefyd yn dod â manteision iechyd a lles. Mae'r ffaith fod Bae Abertawe yn canolbwyntio ar ddad-garboneiddio a bioamrywiaeth yn golygu mai hwn yw'r bwrdd iechyd cyntaf yng Nghymru i ddatblygu prosiect twf gwyrdd. Rwy'n awyddus i gynaliadwyedd fod yn faes y byddwn yn canolbwyntio arno yn y cylch nesaf o gynlluniau i wneud y defnydd gorau o'n hadnoddau cyfyngedig. Byddwn yn mynd i'r afael â hyn fel mater o frys ac yn dangos arweiniad yn y maes hwn gan y gwasanaeth iechyd.

Wrth gwrs, mae'n ofynnol i gynlluniau fod yn gytbwys o ran eu sefyllfa ariannol. Rwy'n falch o nodi'r lleihad parhaus yn y diffygion ariannol ar draws GIG Cymru. A ninnau'n dal i orfod gwneud mwy gyda llai, rhaid i'r duedd gadarnhaol honno barhau. Disgwyliaf weld gostyngiadau pellach yn y diffyg cyffredinol yn y blynyddoedd i ddod.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda phob bwrdd iechyd ac ymddiriedolaeth, yn enwedig y rhai sydd wedi eu huwchgyfeirio, i ddarparu'r cyngor, yr her a'r cymorth sydd eu hangen arnyn nhw i weithio tuag at gyflawni cynlluniau cymeradwy. Mae ansawdd yn parhau i fod yn ganolog i'r system iechyd a gofal yng Nghymru. Rwyf yn benderfynol ein bod yn dal i godi'r safon i bawb er mwyn sicrhau tegwch, lleihau anghydraddoldebau iechyd a gwireddu'r weledigaeth a nodir yn 'Cymru Iachach'.

Yn olaf, hoffwn ailddatgan fy ymrwymiad i agenda gynllunio'r GIG yng Nghymru. Rwyf wedi buddsoddi mewn datblygu ac atgyfnerthu sgiliau cynllunio drwy'r academi gynllunio newydd. Mae'r diploma newydd mewn cynllunio gofal iechyd yn dechrau'r mis hwn ac mae'r rhaglen yn cynnwys amrywiaeth o gyfleoedd i gymheiriaid ddysgu o'i gilydd.

Fy mhum blaenoriaeth ar gyfer ein system gofal iechyd yw: atal, lleihau anghydraddoldebau iechyd, darparu'r model gofal sylfaenol i Gymru, gofal amserol, ac iechyd meddwl. Bydd gwireddu'r weledigaeth a amlinellir yn 'Cymru Iachach' yn cyflawni'r blaenoriaethau hynny ar gyfer pobl Cymru. Gan edrych i'r dyfodol, rwyf eisiau gweld y boblogaeth wrth wraidd ein systemau cynllunio integredig. Mae rhoi pobl wrth wraidd system gynllunio integredig yn elfen allweddol hanfodol i'r cynnydd rydym ni i gyd eisiau ei weld. Yn union fel y mae'r Llywodraeth hon eisiau gweld pobl yn elwa ar Gymru werddach, fwy cyfartal a mwy ffyniannus, rwyf eisiau'r un peth i'n GIG ac i'r bobl yr ydym yn eu gwasanaethu. Diolch.

17:10

I thank you, Minister, for a copy of your statement in advance. I was very interested to hear your references to the success of the integrated medium-term planning system. I know that, certainly in terms of a number of NHS organisations, they have been living within their means and they were successful in developing three-year medium-term plans that seem to have been largely on track. But, of course, that can't be said for a number of health boards, which, unfortunately, are not yet in a three-year planning time frame, and, of course, those include the Betsi Cadwaladr University Health Board, the Hywel Dda health board and the Swansea Bay University Health Board, none of which have had any integrated medium-term plans actually agreed.

That concerns me, because, obviously, we're a number of years away from the point at which the legislation giving them a statutory duty to have those plans in place was introduced, and, of course, certainly in the case of two of those health boards, they are spending significantly beyond their means and have been for a number of years. I think that it is necessary to look at the capability of some of those health boards to actually meet the financial challenges that they face. I know that you put some additional resources into Hywel Dda a number of years back, and that was extremely welcome, I think, because there was a structural deficit that that organisation inherited when it was founded. I think the same can probably be said, actually, about the Betsi Cadwaladr University Health Board, and perhaps you could tell us whether you're considering taking a similar view in terms of the structural deficit that I believe underlies the Betsi Cadawaladr health board's finances to see whether there is something that can be done from the Welsh Government's side in order to assist that health board so that it can not completely switch off from making proper financial judgments, but that it can focus perhaps more on some of the performance issues that also are besieging that particular health board in question.

You made reference to the fact that there's no statutory duty on some of those other NHS organisations that have been developing their own plans, including NWIS, WHSSC and the Emergency Ambulance Services Committee. I think it's very commendable that they are working in the same planning framework as the other NHS organisations, but perhaps you can tell us whether you will have plans at some point in the future in order to bring a statutory responsibility onto those other NHS organisations that aren't boards or trusts, because I think it may be useful, actually, in getting this NHS-wide approach, so that everybody's working in concert.

Now, I know that, clearly, there are still many challenges ahead. Obviously, I've looked at the priorities that you've got set out in your planning framework, going forward. You touched on workforce earlier on, and, of course, there are huge challenges in terms of making sure that we've got a workforce that can meet the demands being placed upon it across the country. I wonder if you could give us a little bit more detail about the work that Health Education Improvement Wales is actually doing, and how that ties in with the work of individual health boards to make sure that they are working together to address these issues more widely.

Capital and estates, of course, are very important in terms of being able to deliver improvements in healthcare, and one of the concerns regularly raised with me when I visit different health boards across the country has been the delay in decision making over estates. Now, I know we've got a finite sum that we can invest in capital infrastructure, but, clearly, if many of the improvements in healthcare are absolutely linked to investment in estates, then I think it's only right and proper that people are able to get on and crack on with investing in new buildings, or extensions, or refurbished buildings in order to make those things happen. Perhaps you could tell us what work the Welsh Government is doing in order to improve its decision making on capital, going forward, so that we can get decisions out more quickly.

In addition, you made reference in your document to timely access to care, which, of course, is very, very important to patients across Wales, as is equality of access in all parts of Wales. Now, one thing that we do know is that performance from one health board to the next can be very significantly different, and I would like to know to what extent within those three-year plans, those intermediate plans, you are expecting to see some levelling up, if you like, to the best performance across Wales, and how you're expecting those plans to actually show progression towards a levelling up, so that we're not losing out on momentum for improvement going forward.

Just finally, if I may, one final question, and that is about the diploma in healthcare planning. I'm very pleased to see that going forward. Obviously it's important that people are able to access that diploma and training in that diploma in all parts of Wales. Can you tell us whether that is going to be possible, to make sure that people are able to do these things alongside their day job, as very often that can be quite difficult? What resources are you making available to encourage people to take up that opportunity to be trained in that way? Thank you.

Diolch, Gweinidog, am gopi o'ch datganiad o flaen llaw. Roedd yn ddiddorol iawn clywed eich cyfeiriadau at lwyddiant y system cynllunio tymor canolig integredig. Rwy'n gwybod, yn sicr o ran nifer o sefydliadau'r GIG, y buont yn torri'r wisg yn ôl y brethyn a'u bod wedi llwyddo i ddatblygu cynlluniau tymor canolig tair blynedd sydd wedi bod ar y trywydd iawn ar y cyfan. Ond, wrth gwrs, ni ellir dweud hynny am nifer o fyrddau iechyd nad ydyn nhw eto, gwaetha'r modd, mewn cylch cynllunio tair blynedd, ac, wrth gwrs, mae'r rheini'n cynnwys Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, Bwrdd Iechyd Hywel Dda a Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, ac ni chytunwyd ar unrhyw gynlluniau tymor canolig integredig ar eu cyfer mewn gwirionedd.

Mae hynny'n peri pryder imi, oherwydd, yn amlwg, mae nifer o flynyddoedd wedi mynd heibio ers yr adeg y cyflwynwyd y ddeddfwriaeth sy'n rhoi dyletswydd statudol arnyn nhw i sefydlu'r cynlluniau hynny, ac, wrth gwrs, yn sicr yn achos dau o'r byrddau iechyd hynny, maen nhw'n gwario llawer mwy na'u hincwm ac wedi gwneud hynny ers sawl blwyddyn. Credaf fod angen edrych ar allu rhai o'r byrddau iechyd hynny i ateb yr heriau ariannol y maen nhw'n eu hwynebu mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod eich bod wedi rhoi rhywfaint o adnoddau ychwanegol i Hywel Dda nifer o flynyddoedd yn ôl, ac roedd hynny i'w groesawu'n fawr, rwy'n credu, oherwydd y diffyg strwythurol a etifeddodd y sefydliad hwnnw pan gafodd ei sefydlu. Rwy'n credu y gellir dweud yr un peth, mewn gwirionedd, am Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac efallai y gallech chi ddweud wrthym ni tybed a ydych chi'n ystyried gwneud yr un peth o ran y diffyg strwythurol sydd yn fy marn i wrth wraidd sefyllfa gyllid bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i weld a oes rhywbeth y gellir ei wneud o du Llywodraeth Cymru er mwyn cynorthwyo'r bwrdd iechyd hwnnw fel na all droi ei gefn yn llwyr ar wneud dyfarniadau ariannol priodol, ond y gall ganolbwyntio'n fwy efallai ar rai o'r materion perfformiad sydd hefyd yn rhoi'r bwrdd iechyd penodol hwnnw dan warchae.

Fe wnaethoch chi gyfeirio at y ffaith nad oes dyletswydd statudol ar rai o sefydliadau'r GIG eraill hynny sydd wedi bod yn datblygu eu cynlluniau eu hunain, gan gynnwys Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru, Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru a'r Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys. Rwy'n credu ei bod hi'n ganmoladwy iawn eu bod yn gweithio yn yr un fframwaith cynllunio â sefydliadau eraill y GIG, ond efallai y gallech chi ddweud wrthym ni a fydd gennych chi gynlluniau rywbryd yn y dyfodol i roi cyfrifoldeb statudol ar sefydliadau eraill y GIG hynny nad ydynt yn fyrddau nac yn ymddiriedolaethau, oherwydd rwy'n credu y gallai hi fod yn ddefnyddiol, mewn gwirionedd, cael y dull hwn o weithredu ar draws y GIG, fel bod pawb yn gweithio ar y cyd.

Nawr, rwy'n gwybod, yn amlwg, bod llawer o heriau o'n blaenau o hyd. Yn amlwg, rwyf wedi edrych ar y blaenoriaethau yr ydych chi wedi'u hamlinellu yn eich fframwaith cynllunio, wrth symud ymlaen. Fe wnaethoch chi sôn am weithlu'n gynharach, ac, wrth gwrs, ceir heriau enfawr o ran sicrhau bod gennym ni weithlu sy'n gallu bodloni'r gofynion a osodir arno ledled y wlad. Tybed a allech chi roi ychydig mwy o fanylion i ni am y gwaith y mae Gwella Addysg Iechyd Cymru yn ei wneud mewn gwirionedd, a sut mae hynny'n cyd-fynd â gwaith byrddau iechyd unigol i wneud yn siŵr eu bod yn cydweithio i fynd i'r afael â'r materion hyn yn ehangach.

Mae cyfalaf ac ystadau, wrth gwrs, yn bwysig iawn o ran gallu sicrhau gwelliannau ym maes gofal iechyd, ac un o'r pryderon a godir yn rheolaidd gyda mi pan fyddaf yn ymweld â gwahanol fyrddau iechyd ar draws y wlad yw'r oedi wrth wneud penderfyniadau ynghylch ystadau. Nawr, rwy'n gwybod bod gennym ni swm cyfyngedig y gallwn ei fuddsoddi mewn seilwaith cyfalaf, ond, yn amlwg, os yw llawer o'r gwelliannau mewn gofal iechyd yn gwbl gysylltiedig â buddsoddi mewn ystadau, yna rwy'n credu nad yw hi ond yn addas a phriodol bod pobl yn gallu mynd rhagddyn nhw a bwrw iddi â buddsoddi mewn adeiladau newydd, neu estyniadau, neu adnewyddu adeiladau er mwyn gwneud i'r pethau hynny ddigwydd. Efallai y gallech chi ddweud wrthym ni pa waith y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud er mwyn gwella'i phenderfyniadau ynghylch cyfalaf, yn y dyfodol, er mwyn inni allu gwneud penderfyniadau'n gyflymach.

Hefyd, fe wnaethoch chi gyfeirio yn eich dogfen at ofal amserol, sydd, wrth gwrs, yn bwysig iawn i gleifion ledled Cymru, fel y mae cydraddoldeb o ran gallu cael gofal ym mhob rhan o Gymru. Nawr, un peth rydym ni'n ei wybod yw y gall perfformiad amrywio'n sylweddol rhwng un bwrdd iechyd a'r llall, a hoffwn wybod i ba raddau yn y cynlluniau tair blynedd hynny, ydych chi'n disgwyl gweld rhywfaint o unioni, os mynnwch chi, lefel y perfformiad gorau ledled Cymru, a sut ydych chi'n disgwyl i'r cynlluniau hynny ddangos cynnydd mewn gwirionedd tuag at unioni o'r fath, fel nad ydym ni'n colli momentwm ar gyfer gwella yn y dyfodol.

Yn olaf, os caf i, un cwestiwn olaf, ac mae hynny'n ymwneud â'r diploma mewn cynllunio gofal iechyd. Rwy'n falch iawn o weld hynny ar gyfer y dyfodol. Yn amlwg, mae'n bwysig bod y diploma hwnnw a'r hyfforddiant yn y diploma hwnnw ar gael i bobl ym mhob rhan o Gymru. A allwch chi ddweud wrthym mi a fydd hynny'n bosib, i wneud yn siŵr y gall bobl wneud y pethau hyn ar y cyd â'u gwaith bob dydd, gan y gall hynny fod yn eithaf anodd yn aml iawn? Pa adnoddau ydych chi'n eu darparu i annog pobl i fanteisio ar y cyfle hwnnw i gael eu hyfforddi yn y modd hwnnw? Diolch.

17:15

Thank you for the range of questions. I'll deal with your last point first. I made the decision to invest £0.75 million over five years to create the new postgraduate diploma and it will support 25 students a year for five years. It should enable people to cover those modules over an 18-month period, so it should mean that there is cover for them to do their job as well as undertake the new qualification. We should then have a new generation of planners within the service for people to develop their skills at different levels within our organisations.

On your point about timely access and equality of access, of course we do consider those performance aspects as well as finance when we look at whether a board has an approved plan, whether it will continue to have an approved plan, and what that means in terms of escalation status. So the performance of those organisations definitely makes a difference. You'll have seen that in terms of the escalation choices we've made about a number of organisations, because in some of them it has been absolutely the performance issues that have been a significant factor in them either going into a different stage of escalation, up the ladder, but also, in Cardiff and Vale's case, it was a significant factor in them moving down the escalation to normal status. It was the same with the Welsh ambulance service as well in their journey. Of course, you started by talking about the progress that has and hasn't been made. The Welsh ambulance service is a good story in this sense, because they were in a very difficult place, a very difficult performance; they're in a different position now, their performance has been improved and sustained, and they have an approved plan. Five years ago, when I had the opportunity to join this department, you would not have thought that they would be one of our higher performing organisations, not just within Wales, but within the family of ambulance trusts across the UK.

We have now seven organisations with approved plans compared to four when the NHS Finance (Wales) Act was introduced. You also mentioned the NHS funding formula, and whether this was an issue in particular in relation to Betsi Cadwaladr. In the coming months I'll be coming back to make some choices about the future NHS funding formula. You'll be aware—well, you may not be aware, because you're no longer on the health committee, but I have indicated to the health committee that we're revising the formula, that is, looking at the current funding requirements and the needs basis for doing so, and so I'll be able to make a confirmed announcement on what that means for each individual organisation and how that revision will be implemented.

I will take the point about special health authorities and three-year plans, but some of the bodies that are mentioned, of course, are conglomerates of organisations that are working together. So, WHSSC is health boards acting together and the emergency ambulance services committee is actually health boards working together to commission the Welsh ambulance service to undertake its function. So I'm not sure that introducing a statutory duty across all of those bodies is the right thing to do, but I'll take seriously the point that you mention.

On HEIW, their strategic overview is the work that they're undertaking. I've mentioned this before in statements, and I will come back when we talk about the workforce strategy, and of course they're working together with Social Care Wales to do that.

On the final point I think I need to deal with, and that's on capital and your point on whether there's a need to improve Welsh Government processes: actually, we need to look at the whole system, because it just isn't fair to say that delays happen because the Welsh Government doesn't make choices. Often that's back and fore between Welsh Government officials and health board or trust officials with plans that they've submitted, and there are Members in this room who will have their own frustrations about that planning process, and that is part of what we're trying to address, to improve the capacity to deliver business cases and to plan appropriately for the service. So, actually, I think there's a whole-system issue and not simply one part that we need to improve.

Diolch am yr amrywiaeth o gwestiynau. Fe wnaf i ymdrin â'ch pwynt olaf yn gyntaf. Gwneuthum y penderfyniad i fuddsoddi £750,000 dros bum mlynedd i greu'r diploma ôl-raddedig newydd, a bydd yn cefnogi 25 o fyfyrwyr y flwyddyn am bum mlynedd. Dylai alluogi pobl i gwblhau'r modiwlau hynny dros gyfnod o 18 mis, felly dylai olygu bod cyfle iddyn nhw wneud eu gwaith yn ogystal â dilyn y cymhwyster newydd. Yna, dylem ni gael cenhedlaeth newydd o gynllunwyr yn y gwasanaeth er mwyn i bobl allu datblygu eu sgiliau ar wahanol lefelau yn ein sefydliadau.

O ran eich pwynt am allu cael gofal yn amserol a chydraddoldeb o ran gallu cael y gofal hwnnw, wrth gwrs ein bod yn ystyried yr agweddau perfformiad hynny yn ogystal â chyllid pan fyddwn yn ystyried a oes gan fwrdd gynllun cymeradwy, pa un a fydd yn parhau i fod â chynllun cymeradwy, a beth y mae hynny'n ei olygu o ran statws uwchgyfeirio. Felly mae perfformiad y sefydliadau hynny yn bendant yn gwneud gwahaniaeth. Byddwch wedi gweld hynny o ran y dewisiadau uwchgyfeirio yr ydym ni wedi'u gwneud ynghylch nifer o sefydliadau, oherwydd mewn rhai ohonyn nhw, heb amheuaeth, bu'r materion perfformiad yn ffactor sylweddol heb amheuaeth yn symudiad y sefydliad i gam gwahanol o uwchgyfeirio, i fyny'r ysgol, ond hefyd, yn achos Caerdydd a'r Fro, roedd yn ffactor arwyddocaol yn eu hisgyfeirio i statws normal. Roedd yr un peth yn wir am daith gwasanaeth ambiwlans Cymru. Wrth gwrs, fe wnaethoch chi ddechrau drwy sôn am y cynnydd a fu a'r cynnydd na fu.Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru yn stori dda yn hyn o beth, oherwydd roedden nhw mewn lle anodd iawn, perfformiad anodd iawn; maen nhw mewn sefyllfa wahanol nawr, mae eu perfformiad wedi gwella ac mae'n cael ei gynnal, ac mae ganddyn nhw gynllun cymeradwy. Bum mlynedd yn ôl, pan gefais gyfle i ymuno â'r adran hon, ni fyddech wedi dychmygu y bydden nhw'n un o'n sefydliadau sy'n perfformio orau, nid yn unig yng Nghymru, ond o fewn y teulu o ymddiriedolaethau ambiwlans ledled y DU.

Erbyn hyn mae gennym ni saith sefydliad gyda chynlluniau cymeradwy o gymharu â phedwar pan gyflwynwyd Deddf Cyllid y GIG (Cymru). Fe wnaethoch chi sôn hefyd am fformiwla ariannu'r GIG, a pha un a oedd hon yn broblem benodol yng nghyswllt Betsi Cadwaladr. Yn ystod y misoedd nesaf, byddaf yn gwneud rhai dewisiadau ynglŷn â fformiwla ariannu'r GIG yn y dyfodol. Byddwch yn ymwybodol—wel, efallai na fyddwch yn ymwybodol, oherwydd nad ydych chi ar y pwyllgor iechyd mwyach, ond rwyf wedi dweud wrth y pwyllgor iechyd ein bod yn adolygu'r fformiwla, hynny yw, yn edrych ar y gofynion ariannu presennol a'r sail anghenion ar gyfer gwneud hynny, ac felly byddaf yn gallu gwneud cyhoeddiad sicr ynglŷn â beth y mae hynny'n ei olygu i bob sefydliad unigol a sut y caiff y diwygiad hwnnw ei weithredu.

Rwy'n derbyn y pwynt am awdurdodau iechyd arbennig a chynlluniau tair blynedd, ond mae rhai o'r cyrff y sonnir amdanyn nhw, wrth gwrs, yn gasgliad o sefydliadau sy'n gweithio gyda'i gilydd. Felly, mae Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru yn gasgliad o fyrddau iechyd sy'n gweithredu gyda'i gilydd ac mae'r Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys mewn gwirionedd yn gasgliad o fyrddau iechyd sy'n gweithio gyda'i gilydd i gomisiynu Gwasanaeth Ambiwlans Cymru i gyflawni ei swyddogaeth. Felly dydw i ddim yn siŵr mai cyflwyno dyletswydd statudol ar yr holl gyrff hynny yw'r peth priodol i'w wneud, ond ystyriaf y pwynt yr ydych chi'n sôn amdano o ddifrif.

O ran Addysg a Gwella Iechyd Cymru, eu trosolwg strategol yw'r gwaith y maen nhw'n ei wneud. Rwyf wedi sôn am hyn o'r blaen mewn datganiadau, a soniaf am hyn eto pan fyddwn yn siarad am strategaeth y gweithlu, ac wrth gwrs maen nhw'n gweithio gyda Gofal Cymdeithasol Cymru i wneud hynny.

Ynghylch y pwynt olaf y mae angen i mi ymdrin ag ef rwy'n credu, sef ynglŷn â chyfalaf a'ch pwynt ynghylch a oes angen gwella prosesau Llywodraeth Cymru: mewn gwirionedd, mae angen inni edrych ar y system gyfan, oherwydd nid yw'n deg dweud bod oedi oherwydd nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud dewisiadau. Yn aml mae hynny'n broses o fynd a dod rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a swyddogion y bwrdd iechyd neu'r ymddiriedolaeth gyda chynlluniau y maen nhw wedi'u cyflwyno, ac mae Aelodau yn yr ystafell hon a fydd â'u rhwystredigaethau eu hunain ynghylch y broses gynllunio honno, ac mae hynny'n rhan o'r hyn yr ydym ni'n ceisio ymdrin ag ef, er mwyn gwella'r gallu i gyflwyno achosion busnes a chynllunio'n briodol ar gyfer y gwasanaeth. Felly, mewn gwirionedd, rwy'n credu bod yna broblem y mae angen i ni ei datrys yn y system gyfan ac nid dim ond mewn un rhan ohoni.

17:20

Can I thank the Minister for the statement on NHS planning? Obviously, NHS planning—any planning in the NHS—is a huge arena that both goes down to the micro level and, obviously, macro, future, blue-skies thinking. Can I start first of all—? My first point is on the new planning academy, which I think is a concept that is greatly to be welcomed in terms of improving the quality of administrative planning that happens. I would ask for a bit more detail. Some of us would like to think that we can entice and attract more clinically qualified nurses and doctors to be administrators in general, and particularly when it comes to the planning of services, because they tend to have an idea of what needs doing. But also they're not administrators, so they also need to be qualified. But in terms of how we're going to attract more clinically qualified administrators and perhaps a novel concept of actually having them combine their clinical responsibilities with their administrative responsibilities as well, so they don’t completely lose sight of their staffing and resourcing issues.

It’s very much to be welcomed what you were saying about the access, again, to care closer to home. Even with all the new gadgets that we have at our disposal, there’s nothing like the human contact in somebody’s home. But that is a specific workforce plan in the communities. So, could you update us on the work that’s happening as regards primary care and backing up all the innovative things we've been saying about having care in people’s homes, close to people’s homes, so that they can stay where they want to in the community for as long as possible and possibly forever—never having to darken the doors of a hospital at all?

The second point is about ambulance response times. As you’ve said, over recent years, there has been a turnaround in events with the ambulance service with all the planning and winter planning that’s going on. I still do get calls from constituents about big delays, though, in individual ambulances arriving at an individual case, so there is still work to be done. But in terms of winter NHS planning, you published a recent written statement on winter planning as regards the ambulance service, and you confirmed plans as regards the amber review to introduce new call-to-door measures for ambulance response to strokes specifically—speaking in my role now as chair of the cross-party group on stroke. As you will be aware, the amber review committed to a measure of the whole episode of patient care, which, clearly, does not end at the door of the hospital. Now, my understanding is that the call-to-door measure is only stage 1 of introducing this new measure, and that a stage 2 will involve measuring the time it takes patients to get treatment once in hospital, because, obviously, as regards stroke, that is fundamentally an imperative. It’s not good enough just to deliver people to the door, we need them treated as well. So, could you confirm that it is the Welsh Government’s intention to fully implement both stage 1 and stage 2 of the new measure to meet the commitment contained within the amber review and the winter planning aspect of the NHS planning?

Staying with ambulances, although moving on to our world-leading, emergency air ambulances—our air ambulances that are flying around all the time. We justly celebrate—although, sometimes I think we could justly celebrate a bit more—the phenomenal achievements of our relatively new emergency air ambulance, our flying helicopters that are like flying A&E departments, really. They’re amazing, absolutely amazing, innovative and they save lives now at the scene of a dreadful accident where lives before were not saved, and that was as little as five years ago. Our emergency air ambulance service has totally transformed the scene, particularly of rural healthcare, and in emergency healthcare, not just in isolated, rural spots, but in taking people to the best part within minutes. That, possibly, can transform the whole way we think about NHS planning on the ground, vis-à-vis the provision, say, of district general hospitals, tertiary centres, what is required everywhere, because quite often we forget about our world-leading, emergency air ambulance service. That is incorporated sometimes in the small print of all NHS planning, but I think it justifiably requires just celebration.

And with that, can I welcome the phenomenal commitment of NHS staff and social care staff on the ground to make sure that what NHS plans we have in place are brought to fruition? Thank you.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad ar gynllunio'r GIG? Yn amlwg, mae cynllunio'r GIG—unrhyw gynllunio yn y GIG—yn faes enfawr sy'n ymdrin â materion ar lefel ficro ac yn amlwg, ar lefel facro, y dyfodol, meddwl heb orwelion. A gaf i ddechrau yn gyntaf—? Mae'r pwynt cyntaf sydd gennyf yn ymwneud â'r academi gynllunio newydd, sy'n gysyniad rwy'n credu, i'w groesawu'n fawr o ran gwella ansawdd y cynllunio gweinyddol sy'n digwydd. Hoffwn ofyn am ychydig mwy o fanylion. Byddai rhai ohonom yn hoffi meddwl y gallwn annog a denu mwy o nyrsys a meddygon sydd â chymwysterau clinigol i fod yn weinyddwyr yn gyffredinol, ac yn enwedig pan ddaw'n fater o gynllunio gwasanaethau, oherwydd eu bod nhw'n tueddu i fod â syniad ynghylch yr hyn sydd angen ei wneud. Ond hefyd dydyn nhw ddim yn weinyddwyr, felly mae angen iddyn nhw fod yn gymwysedig hefyd. Ond o ran sut ydym ni'n mynd i ddenu mwy o weinyddwyr sydd â chymwysterau clinigol ac efallai cysyniad newydd o'u cael i gyfuno eu cyfrifoldebau clinigol â'u cyfrifoldebau gweinyddol hefyd, fel nad ydynt yn colli golwg yn llwyr ar eu problemau staffio ac adnoddau.

Mae croeso mawr i'r hyn roeddech yn ei ddweud eto am y gallu i sicrhau gofal yn nes at y cartref. Hyd yn oed gyda'r holl declynnau newydd sydd ar gael i ni, does dim byd tebyg i'r cysylltiad personol yng nghartref rhywun. Ond mae hwnnw'n gynllun gweithlu penodol yn y cymunedau. Felly, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y gwaith sy'n digwydd o ran gofal sylfaenol a chefnogi'r holl bethau arloesol yr ydym ni wedi bod yn eu dweud am gael gofal yng nghartrefi pobl, yn agos at gartrefi pobl, fel y gallant aros yn y gymuned am gyhyd ag y maen nhw'n dymuno ac o bosib am byth—byth yn gorfod camu drwy ddrysau ysbyty o gwbl?

Mae'r ail bwynt yn ymwneud ag amseroedd ymateb ambiwlansys. Fel rydych chi wedi dweud, dros y blynyddoedd diwethaf, mae'r sefyllfa yn y gwasanaeth ambiwlans wedi newid, gyda'r holl gynllunio a chynllunio ar gyfer y gaeaf. Serch hynny, mae etholwyr yn dal i gysylltu â mi ynghylch oedi mawr, o ran ambiwlansys unigol yn cyrraedd achosion unigol, felly mae gwaith i'w wneud o hyd. Ond o ran cynllunio'r GIG  ar gyfer y gaeaf, fe wnaethoch chi gyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn ddiweddar ar gynllunio ar gyfer y gaeaf o ran y gwasanaeth ambiwlans, a chadarnhau cynlluniau o ran yr adolygiad oren i gyflwyno mesurau newydd 'o'r alwad i'r drws' ar gyfer ymateb ambiwlansys i achosion o strôc yn benodol—gan siarad yn rhinwedd fy swydd yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar strôc. Fel y gwyddoch chi, ymrwymodd yr adolygiad oren i fesur yr holl gyfnod gofal i gleifion, nad yw, yn amlwg, yn dod i ben wrth ddrws yr ysbyty. Nawr, rwy'n deall mai cam 1 yn unig o gyflwyno'r mesur newydd hwn yw'r mesur 'o'r alwad i'r drws', ac y bydd cam 2 yn cynnwys mesur yr amser y mae'n ei gymryd i gleifion gael triniaeth ar ôl cyrraedd yr ysbyty, oherwydd, yn amlwg, o ran strôc, mae hynny'n rheidrwydd sylfaenol. Nid yw danfon pobl at y drws yn unig yn ddigon da, mae angen i ni eu trin hefyd. Felly, a wnewch chi gadarnhau mai bwriad Llywodraeth Cymru yw gweithredu cam 1 a cham 2 y mesur newydd yn llawn er mwyn cyflawni'r ymrwymiad a geir yn yr adolygiad oren a'r agwedd ar gynllunio'r GIG sy'n ymwneud â chynllunio ar gyfer y gaeaf?

Gan aros gyda'r ambiwlansys, ond symud ymlaen at ein hambiwlansys awyr brys sy'n arwain yn fyd-eang—ein hambiwlansys awyr sy'n hedfan yn gyson. Mae hi'n briodol iawn ein bod yn dathlu—er y byddai hi, weithiau, yn fy marn i, yn briodol inni ddathlu ychydig yn fwy—gyflawniadau rhyfeddol ein hambiwlans awyr cymharol newydd, ein hofrenyddion sydd fel adrannau damweiniau ac achosion brys yn yr awyr, mewn gwirionedd. Maen nhw'n anhygoel, yn gwbl ryfeddol ac arloesol ac maen nhw'n achub bywydau nawr yn y fan a'r lle adeg damwain fawr pan nad oedd bywydau yn cael eu hachub o'r blaen, ac roedd hynny cyn lleied â phum mlynedd yn ôl. Mae ein gwasanaeth ambiwlans awyr brys wedi trawsnewid y sefyllfa'n llwyr, yn enwedig gofal iechyd gwledig, ac mewn gofal iechyd brys, nid mewn mannau anghysbell a gwledig yn unig, ond wrth gludo pobl i'r adran orau o fewn munudau. Gall hynny, o bosib, drawsnewid yn llwyr y ffordd yr ydym ni'n meddwl am gynllunio'r GIG ar lawr gwlad, mewn cysylltiad â'r berthynas â'r ddarpariaeth, dyweder, o ysbytai cyffredinol dosbarth, canolfannau trydyddol, yr hyn sydd ei angen ym mhobman, oherwydd yn aml iawn rydym yn anghofio am ein gwasanaeth ambiwlans awyr brys sy'n arwain yn fyd-eang. Mae hynny wedi'i ymgorffori weithiau yn y print mân o holl waith cynllunio'r GIG, ond rwy'n credu bod angen inni ei ddathlu gan fod hynny'n briodol a haeddiannol.

A chyda hynny, a gaf i groesawu ymrwymiad rhyfeddol staff y GIG a staff gofal cymdeithasol ar lawr gwlad i wneud yn siŵr bod cynlluniau'r GIG sydd gennym ar waith yn dwyn ffrwyth? Diolch.

17:25

Thank you for those points. I'll start with your first point about the planning academy. It's being developed in conjunction with Cardiff business school and I'm happy to say that the programme for learning does seek to reach a broader range of professionals within the national health service. 

I think it's fair to point out that this year is the first year we've had primary care clusters developing their own IMTPs, their own plans, and that's actually a significant step forward, which tells you something about the developing maturity of those clusters. But also we're expecting that within those plans there'll be a variance in what they have in them. Some of that will be about understanding the needs of local population; some of that will be about the varying levels of maturity and ability to forecast and plan for the future. But I think it's really important we've had those as the next stage in the development of clusters, but equally they're going to underpin, and they're being provided now to help inform the health board level IMTPs as well, rather than trying to do them at entirely different times. It would have been a nonsense if you'd had a cluster IMTP coming in after the health board had already published what it said it was going to do for the next three years anyway. So, we're trying to get our system lined up in the right sequential order to take advantage of that and to see the improvement that we'll need and want to make.

On your point about the amber review, I am committed to coming back to Members to update on progress made on the amber review, and that will include the unfinished work that is going on with stakeholders about measures around stroke units. It's not complete, but I'll happily make sure that I update Members when there is a proper update to give. So, it certainly hasn't been forgotten or wished away. 

I'm delighted that you mentioned what was initially called, for a while, the Wales flying doctors service. Of course, it's more than just doctors. We have a range of different professionals who go up in helicopters, but also some of the all-terrain vehicles we have access to as well for the emergency medical and retrieval service. And it has been a real success. It's helped us to recruit and retain staff here in Wales. People have made a definite move to come here to Wales because of that service. I've met a number of those people who would otherwise not be here. And it is helpful both from a research and improvement point of view in any event in terms of our access to emergency care in particular. But I think the point you make is about faster access to better care, because it's not just having lots of gadgets, it's about getting people to the right care, getting the right care to them initially and then getting them to where the right care is, whether that's a district general hospital or a tertiary centre, whether it's Morriston if someone requires the burns unit, or indeed in the future when people are going to be taken to the major trauma centre being developed in Cardiff. So, that is definitely part of the planning that already takes place now, and I'm delighted that you've raised the real success story that NHS Wales should definitely celebrate.

Diolch am y pwyntiau hynny. Dechreuaf gyda'ch pwynt cyntaf am yr academi gynllunio. Mae'n cael ei datblygu ar y cyd ag Ysgol Fusnes Caerdydd ac rwy'n falch o ddweud bod y rhaglen ddysgu yn ceisio cyrraedd ystod ehangach o weithwyr proffesiynol yn y gwasanaeth iechyd gwladol.

Rwy'n credu ei bod hi'n deg nodi mai eleni yw'r flwyddyn gyntaf i ni gael clystyrau gofal sylfaenol i ddatblygu eu cynlluniau eu hunain, ac mae hynny'n gam sylweddol ymlaen mewn gwirionedd, sy'n dweud rhywbeth wrthych chi am aeddfedrwydd y clystyrau hynny, sef ei fod yn datblygu. Ond hefyd rydym ni'n disgwyl y bydd cynnwys y cynlluniau hynny'n amrywio. Bydd rhywfaint o hynny yn ymwneud â deall anghenion y boblogaeth leol; bydd rhywfaint o hynny'n ymwneud â'r gwahanol raddau o aeddfedrwydd a'r gallu i ragweld a chynllunio ar gyfer y dyfodol. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn mai dyma oedd y cam nesaf yn natblygiad clystyrau, ond yn yr un modd byddant yn sail iddyn nhw, ac maen nhw'n cael eu darparu nawr i helpu i lywio cynlluniau tymor canolig integredig ar lefel y byrddau iechyd hefyd, yn hytrach na cheisio eu gwneud ar adegau hollol wahanol. Byddai wedi bod yn wirion beth bynnag pe byddai gennych chi gynllun tymor canolig integredig clwstwr ar ôl i'r bwrdd iechyd gyhoeddi eisoes yr hyn y dywedodd y byddai'n ei wneud dros y tair blynedd nesaf. Felly, rydym yn ceisio sicrhau bod ein system mewn trefn ddilyniannol gywir er mwyn manteisio ar hynny a gweld y gwelliant y bydd ei angen arnom ni ac yr ydym ni eisiau ei wneud.

O ran eich pwynt am yr adolygiad oren, rwyf wedi ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau am y cynnydd a wnaed o ran yr adolygiad oren, a bydd hynny'n cynnwys y gwaith anorffenedig sy'n digwydd gyda rhanddeiliaid ynghylch mesurau sy'n ymwneud ag unedau strôc. Nid yw'n gyflawn, ond rwy'n fodlon sicrhau fy mod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd diweddariad priodol i'w roi. Felly, yn sicr, nid yw wedi ei anghofio nac wedi ei roi o'r neilltu.

Rwyf wrth fy modd eich bod wedi sôn am yr hyn a alwyd ar y dechrau, am gyfnod, yn wasanaeth meddygon awyr Cymru. Wrth gwrs, mae'n fwy na meddygon yn unig. Mae gennym ni amrywiaeth o wahanol weithwyr proffesiynol sy'n hedfan mewn hofrenyddion, ond hefyd rydym ni'n defnyddio rhai o'r cerbydau sy'n addas ar gyfer pob math o dir ar gyfer y gwasanaeth adalw meddygol brys. Ac mae wedi bod yn llwyddiant gwirioneddol. Mae wedi ein helpu i recriwtio a chadw staff yma yng Nghymru. Mae pobl wedi gwneud cam pendant i ddod yma i Gymru oherwydd y gwasanaeth hwnnw. Rwyf wedi cwrdd â nifer o'r bobl hynny na fydden nhw yma fel arall. Ac mae'n ddefnyddiol o safbwynt ymchwil a gwella beth bynnag o ran ein gallu i elwa ar ofal brys yn benodol. Ond rwy'n credu bod y pwynt a wnewch chi yn ymwneud â gallu cael gofal gwell ynghynt, oherwydd nid yw'n ymwneud â chael llawer o declynnau'n unig, mae'n ymwneud â chludo pobl i'r man lle ceir y gofal cywir, cael y gofal cywir i ddechrau ac yna eu cludo i ble mae'r gofal cywir, boed hynny'n ysbyty cyffredinol dosbarth neu'n ganolfan drydyddol, neu Treforys os oes ar rywun angen yr uned losgiadau, neu yn wir yn y dyfodol pan fydd angen cludo pobl i'r ganolfan trawma mawr sy'n cael ei datblygu yng Nghaerdydd. Felly, mae hynny'n sicr yn rhan o'r cynllunio sydd eisoes yn digwydd, ac rwyf wrth fy modd eich bod wedi crybwyll y stori o lwyddiant gwirioneddol y dylai GIG Cymru yn bendant ei dathlu.

Thank you for your statement, Minister. I too would like to thank all the staff in the NHS who work under difficult conditions to carry out their duties. In order to ensure our NHS survives the long-term challenges it is facing, we need to implement long-term planning in health and social care, and planning that has to date, I'm sorry to say, been piecemeal. Proper planning doesn't just mean setting financial plans for a couple of years, we need full-on horizon scanning of future advances and challenges. We need a whole-system approach to workforce planning that anticipates future demographic changes, advances in medicines and health technology, and provides a workforce with the right skills to address all these challenges. 

I welcome the opportunity for people to study for the diploma, because encouraging participants makes them feel valued, and this investing in their future will give them pride to carry on and hopefully have a long-standing career with the NHS.

We also have to ensure that solutions to address these challenges do not take years to implement. For example, the revolutionary 111 service was carried out in my region, it was piloted some three years ago now, but it won't be rolled out all over Wales for another two years. I think this is quite frustrating because it is a successful arrangement here. So, when we plan improvements to health and social care services, it shouldn't take six years to implement them, when they've already achieved best practice status.

So a lot of work needs to be done also on ambulance response times, because I am having a lot of people contact me regarding these response times and also the amount of time it takes for a patient, once they are admitted to the hospital, to eventually have a bed on a ward. It's 10 to 14 hours of being stood in a side ward. So, Minister, how will your planning academy ensure that future challenges are anticipated, and how will you ensure that all these challenges are going to be met to the very best of their ability?

Also, what role will Health Education and Improvement Wales play in ensuring that we have sufficient numbers of young people studying for a future career in health and social care? What can be done further to help health boards also who are underperforming at the moment and have financial challenges? How can we get the health boards with the best practice to take on board those that are not achieving their ambitions at the moment? How well is best practice being shared?

And finally, Minister, with all the various strands involved in providing the health and social care workforce, how will you ensure that we have a flexible, adaptable training system that plans for the future whilst meeting, obviously, the significant challenges of the moment? Thank you.

Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Fe hoffwn i hefyd ddiolch i'r holl staff yn y GIG sy'n gweithio o dan amodau anodd i gyflawni eu dyletswyddau. Er mwyn sicrhau bod ein GIG yn goroesi'r heriau hirdymor y mae'n eu hwynebu, mae angen inni weithredu cynllunio tymor hir ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, a bu'r cynllunio  hyd yn hyn, mae'n ddrwg gennyf ddweud, yn dameidiog. Nid yw cynllunio priodol yn golygu gosod cynlluniau ariannol am flwyddyn neu ddwy yn unig, mae angen i ni graffu ar y gorwel yn fanwl i ganfod unrhyw ddatblygiadau a heriau yn y dyfodol. Mae angen inni ystyried y system gyfan wrth gynllunio'r gweithlu mewn modd sy'n rhagweld newidiadau demograffig yn y dyfodol, datblygiadau mewn meddyginiaethau a thechnoleg iechyd, ac sy'n darparu gweithlu sydd â'r sgiliau cywir i fynd i'r afael â'r holl heriau hyn.

Rwy'n croesawu'r cyfle i bobl astudio ar gyfer y diploma, oherwydd mae annog pobl sy'n cymryd rhan yn gwneud iddyn nhw deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi, a bydd hyn, drwy fuddsoddi yn eu dyfodol, yn rhoi balchder iddyn nhw barhau a gobeithio, cael gyrfa hir gyda'r GIG.

Mae'n rhaid i ni hefyd sicrhau nad yw atebion i fynd i'r afael â'r heriau hyn yn cymryd blynyddoedd i'w gweithredu. Er enghraifft, cynhaliwyd y gwasanaeth chwyldroadol 111 yn fy rhanbarth i, cafodd ei dreialu tua thair blynedd yn ôl bellach, ond ni chaiff ei gyflwyno ledled Cymru am ddwy flynedd arall. Rwy'n credu bod hyn yn eithaf rhwystredig gan ei fod yn drefniant llwyddiannus yma. Felly, pan fyddwn yn cynllunio gwelliannau i wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, ni ddylai gymryd chwe blynedd i'w gweithredu, pan fo cydnabyddiaeth eu bod eisoes yn arferion da. 

Felly mae angen gwneud llawer o waith hefyd ar amseroedd ymateb ambiwlansys, gan fod llawer o bobl yn cysylltu â mi ynghylch yr amseroedd ymateb hyn a hefyd faint o amser y mae'n ei gymryd i glaf, ar ôl ei dderbyn i'r ysbyty, gael gwely ar ward yn y pen draw. Mae'n 10 i 14 awr o fod mewn ward ochr. Felly, Gweinidog, sut bydd eich academi gynllunio yn sicrhau rhagweld heriau'r dyfodol, a sut fyddwch chi'n sicrhau y bydd yr holl heriau hyn yn cael eu gwireddu hyd eithaf eu gallu?

Hefyd, pa ran fydd gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru i'w chwarae o ran sicrhau bod gennym ni niferoedd digonol o bobl ifanc yn astudio ar gyfer gyrfa ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn y dyfodol? Beth mwy gellir ei wneud i helpu byrddau iechyd hefyd sy'n tanberfformio ar hyn o bryd ac sy'n wynebu heriau ariannol? Sut gallwn ni gael y byrddau iechyd sydd ag arferion gorau i feithrin y rhai nad ydyn nhw'n cyflawni eu huchelgeisiau ar hyn o bryd? Pa mor dda y mae arferion gorau yn cael eu rhannu?

Ac yn olaf, Gweinidog, gyda'r holl elfennau amrywiol sy'n gysylltiedig â darparu'r gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, sut fyddwch chi'n sicrhau bod gennym ni system hyfforddi hyblyg, addasadwy sy'n cynllunio ar gyfer y dyfodol wrth wynebu, yn amlwg, heriau sylweddol y cyfnod hwn? Diolch.

17:30

Thank you for those questions. Certainly, on your final point about how we plan for the future, that's part of the reason we created Health Education and Improvement Wales. It's a strategic body to help forecast workforce need and to come up with that national workforce plan that I referred to earlier. And the way that they're working jointly with Social Care Wales—. Because every time we have a challenge on service pressures in this Chamber, we talk regularly about the staff and the staff that we need, and there's mixed acknowledgement of the fact that we can't always simply recruit staff, certainly within the UK, to cover all of those gaps. It's partly about planning for our future workforce, understanding where and how we'll be able to recruit from within the UK, from within Europe and the challenges that Brexit may deliver, and the wider world as well.

That goes alongside our planning on increasing our training places. In the last two years, I've approved, even in very difficult times, real increases in the training of healthcare professionals, and we heard earlier today about the increased number of GP training places and others as well. And that goes on to the second point about the challenges of where health boards act individually but where we've understood that we need to act nationally to deliver the greatest returns. So our 'Train. Work. Live.' campaign has been a good example of having a national approach that health boards have all bought into—not just the common branding and not just the common messaging, but actually how we go about doing that, having a national single point of access for a range of those areas, and it's been successful, in particular in terms of GP recruitment. We've also launched—[Inaudible.]—midwifery to follow nursing and other healthcare professionals as well. So, we are learning from where we've been successful with that campaign recently and, equally, where we know there's still more for us to do.

On your point about integrating planning across the health service and with other services, your point in particular about ambulances and the challenges, this is a whole-system issue—both people who do or don't need to be in an ambulance. Once they're at the front door of an emergency department, it's very difficult for them to be released. Ambulances are held there and waiting too long, and what does that means for people who are medically fit within the hospital, wherever it is, who could and should be released and helped to get back to their own homes? That's partly within the gift of the health service. Not every single medically fit person is waiting for social care, but we do recognise it is, in significant part, about the partnership between healthcare and social care to make sure that people are having the same conversation and a more integrated approach. That underpins our transformation fund and approach, of course, as well.

And I think that goes into the point that you made about future challenges. Well, we already have future challenges that are here today. Telecare and technology-enabled care aren't really about the way to deliver healthcare in the future—they're already happening today. Our challenge is how we take advantage of them to deliver much more consistently across the country. They're not just for rural parts of the country, they're for every single part of the country to improve access and experience. And we're already considering, for example, how precision medicine will change the way we'll need to plan for the service. We may well have expensive new medicines, as we're enabled to have into our system in the new treatment fund, but we could have expensive new medicines of a much more significant initial cost that could be genuinely curative, though, and that would be a very different conversation to have about front-loading the investment you make to actually have a curative impact in any event.

I recognise your point about the 111 roll-out, but I do need to just come back and say we didn't roll 111 out at the same time as they did in England. They took a very rapid national approach, and they had lots and lots of problems within England as a result—very different models, and it was a really big problem in large parts of the healthcare system for staff and the public. We deliberately took more time to understand the model that we want, and the reason it isn't being rolled out at breakneck speed across the health service is because we've taken seriously the ability to get the right staff in the right place at the right time to deliver the right service, because, otherwise, we would simply repeat the mistakes that were made in England, and I'm not prepared to do that.

So, finally, we certainly do take a long-term perspective. Of course, we have a long-term plan in Wales—it's called 'A Healthier Wales'. It's a joint plan across health and social care, and planning more effectively will allow us to deliver the vision that I set out before you more than a year ago.

Diolch am y cwestiynau yna. Yn sicr, o ran eich pwynt olaf ynghylch sut y byddwn yn cynllunio ar gyfer y dyfodol, dyna ran o'r rheswm pam y gwnaethom ni greu Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Mae'n gorff strategol i helpu i ragweld anghenion y gweithlu ac i lunio'r cynllun gweithlu cenedlaethol hwnnw y cyfeiriais ato'n gynharach. A'r ffordd y maen nhw'n gweithio ar y cyd â Gofal Cymdeithasol Cymru—. Oherwydd bob tro y cawn ni her ynghylch pwysau ar wasanaethau yn y Siambr hon, siaradwn yn rheolaidd am y staff a'r staff sydd eu hangen arnom ni, ac mae cydnabyddiaeth gymysg o'r ffaith na allwn ni bob amser recriwtio staff, yn sicr o fewn y DU, i lenwi pob un o'r bylchau hynny. Mae'n ymwneud yn rhannol â chynllunio ar gyfer ein gweithlu yn y dyfodol, deall ble a sut y byddwn yn gallu recriwtio o fewn y DU, o fewn Ewrop a'r heriau yn sgil Brexit, a'r byd ehangach hefyd.

Mae hynny'n mynd law yn llaw â'n cynllunio i gynyddu ein lleoedd hyfforddi. Yn y ddwy flynedd ddiwethaf, rwyf wedi cymeradwyo, hyd yn oed mewn cyfnod anodd iawn, cynnydd gwirioneddol mewn hyfforddiant gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, a chlywsom yn gynharach heddiw bod mwy o leoedd hyfforddi meddygon teulu ac eraill hefyd. Ac mae hynny'n arwain at yr ail bwynt ynghylch yr heriau o ran lle mae byrddau iechyd yn gweithredu'n unigol ond lle rydym ni wedi deall bod angen i ni weithredu'n genedlaethol er mwyn cyflawni'r enillion mwyaf. Felly bu ein hymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' yn enghraifft dda o gael dull gweithredu cenedlaethol y mae byrddau iechyd i gyd wedi'i ddefnyddio—nid dim ond y brandio cyffredin ac nid y negeseuon cyffredin yn unig, ond sut yr awn ati i wneud hynny, cael canolbwynt cenedlaethol ar gyfer amrywiaeth o'r meysydd hynny, a bu hynny'n llwyddiannus, yn enwedig o ran recriwtio meddygon teulu. Rydym hefyd wedi lansio—[Anghlywadwy.]—bydwreigiaeth i ddilyn nyrsio a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill hefyd. Felly, rydym ni'n dysgu o ble y buom ni'n llwyddiannus o ran yr ymgyrch honno'n ddiweddar ac, yn yr un modd, lle'r ydym ni'n gwybod bod mwy i ni ei wneud o hyd.

O ran eich pwynt am integreiddio cynllunio ar draws y gwasanaeth iechyd a chyda gwasanaethau eraill, eich pwynt yn arbennig am ambiwlansys a'r heriau, mae hwn yn fater ar gyfer y system yn ei chyfanrwydd—pobl y mae angen iddyn nhw fod mewn ambiwlans a phobl nad oes angen iddyn nhw fod mewn ambiwlans. Ar ôl cyrraedd drws blaen adran achosion brys, mae'n anodd iawn eu rhyddhau. Mae ambiwlansys yn cael eu cadw yno ac yn aros yn rhy hir, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i bobl sy'n abl yn feddygol yn yr ysbyty, ble bynnag y mae hwnnw, y gellid ac y dylid eu rhyddhau a'u helpu i ddychwelyd i'w cartrefi eu hunain. Mae hynny'n rhannol o fewn pŵer y gwasanaeth iechyd. Nid yw pob un person sy'n abl yn feddygol yn aros am ofal cymdeithasol, ond rydym ni yn cydnabod bod hynny, yn bwysig iawn, yn ymwneud â'r bartneriaeth rhwng gofal iechyd a gofal cymdeithasol i wneud yn siŵr bod pobl yn cael yr un sgwrs a dull o weithredu mwy integredig. Mae hynny'n sail i'n cronfa weddnewid a'n dull o weithredu, wrth gwrs, hefyd.

Ac rwy'n credu bod hynny'n ein harwain at y pwynt a wnaethoch chi am heriau'r dyfodol. Wel, mae heriau'r dyfodol eisoes yn ein hwynebu heddiw. Nid yw teleofal a gofal sydd wedi'i alluogi gan dechnoleg yn ymwneud mewn gwirionedd â'r ffordd o ddarparu gofal iechyd yn y dyfodol—mae hynny'n digwydd eisoes heddiw. Yr her i ni yw sut y gallwn ni fanteisio arnyn nhw i ddarparu'n llawer mwy cyson ledled y wlad. Nid ydyn nhw ar gyfer rhannau gwledig o'r wlad yn unig, ond ar gyfer pob un rhan o'r wlad i wella argaeledd a phrofiad. Ac rydym ni eisoes yn ystyried, er enghraifft, sut y bydd meddygaeth fanwl yn newid y ffordd y mae angen i ni gynllunio ar gyfer y gwasanaeth. Efallai'n wir fod gennym ni feddyginiaethau newydd drud y gallwn ni eu cael i'n system drwy'r gronfa triniaethau newydd, ond er hynny, gallem gael meddyginiaethau newydd drud ar gost gychwynnol lawer mwy sylweddol a allai yn wirioneddol wella pobl, a byddai honno'n sgwrs wahanol iawn ynglŷn â rhoi mwy o bwyslais ar gamau rhagarweiniol y buddsoddiad yr ydych chi'n ei wneud i allu gwella pobl, beth bynnag fo'r amgylchiadau. 

Rwy'n cydnabod eich pwynt ynglŷn â chyflwyno 111, ond mae angen imi ymateb a dweud nad oeddem ni wedi cyflwyno 111 yr un pryd â Lloegr. Bu iddyn nhw weithredu'n gyflym iawn yn genedlaethol, ac roedd ganddyn nhw lawer iawn o broblemau yn Lloegr o ganlyniad i hynny—modelau gwahanol iawn, ac roedd hi'n broblem wirioneddol fawr mewn rhannau helaeth o'r system gofal iechyd i staff a'r cyhoedd. Yn fwriadol fe wnaethom ni gymryd mwy o amser i ddeall y model sydd arnom ni ei eisiau, a'r rheswm pam nad yw'n cael ei gyflwyno ar ras wyllt ar draws y gwasanaeth iechyd yw oherwydd ein bod wedi cymryd o ddifrif y gallu i gael y staff priodol yn y lle priodol ar yr adeg briodol i gyflawni'r gwasanaeth priodol, oherwydd, fel arall, ni fyddem yn gwneud dim mwy nag ailadrodd y camgymeriadau a wnaethpwyd yn Lloegr, ac nid wyf yn barod i wneud hynny.

Felly, yn olaf, rydym yn sicr yn cymryd safbwynt hirdymor. Wrth gwrs, mae gennym ni gynllun hirdymor yng Nghymru—a elwir yn 'Cymru Iachach'. Mae'n gynllun ar y cyd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn ei gyfanrwydd, a bydd cynllunio'n fwy effeithiol yn caniatáu i ni wireddu'r weledigaeth a gyflwynais ger eich bron fwy na blwyddyn yn ôl.

17:35

Thank you very much, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:36.

The meeting ended at 17:36.