Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

15/11/2017

Cynnwys

Contents

Enwebu Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol Nominations for the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee
1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg—Gohiriwyd o 8 Tachwedd 1. Questions to the Cabinet Secretary for Education—Postponed from 8 November
2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—Gohiriwyd o 8 Tachwedd 2. Questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services—Postponed from 8 November
3. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd 3. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport—Postponed to 22 November
4. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd 4. Questions to the Counsel General—Postponed to 22 November
5. Cwestiynau Amserol 5. Topical Questions
6. Datganiadau 90 Eiliad 6. 90-second Statements
Cynnig i Ethol Aelod i Bwyllgor Motion to Elect a Member to a Committee
7. Cynnig i gymeradwyo Cyllideb Comisiwn y Cynulliad ar gyfer 2018-19 7. Motion to approve the Assembly Commission's Budget 2018-19
8. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Anffurfio Organau Cenhedlu Benywod—Gohiriwyd o 8 Tachwedd 8. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): Female Genital Mutilation—Postponed from 8 November
9. Cyfnod Pleidleisio 9. Voting Time
10. Dadl Fer: Camfanteisio ar fewnfudwyr i'r DU gan gangiau troseddol o fewnfudwyr—Gohiriwyd o 8 Tachwedd 10. Short Debate: The exploitation of immigrants to the UK by immigrant criminal gangs—Postponed from 8 November
11. Dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: Seilwaith Digidol yng Nghymru—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd 11. Debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report: Digital Infrastructure in Wales—Postponed to 22 November
12. Amser a neilltuwyd i'r Ceidwadwyr Cymreig—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd 12. Time allocated to the Welsh Conservatives—Postponed to 22 November
13. Amser a neilltuwyd i Blaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd 13. Time allocated to the United Kingdom Independence Party—Postponed to 22 November
14. Dadl Fer (Neil Hamilton)—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd 14. Short Debate (Neil Hamilton)—Postponed to 22 November

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Enwebu Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol
Nominations for the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee

Yr eitem gyntaf yw i enwebu Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, o ganlyniad i'r ffaith bod Cadair y pwyllgor hynny wedi dod yn wag. Ac rwyf felly yn gwahodd enwebiadau o dan Reol Sefydlog 17.2F er mwyn ethol Cadeirydd newydd.

Mae’r Pwyllgor Busnes wedi penderfynu y dylai’r Gadair barhau i fod wedi'i dyrannu i'r grŵp Llafur. Dim ond aelod o grŵp y blaid honno a all gael ei enwebu fel Cadeirydd, a dim ond aelod o’r grŵp hwnnw a gaiff wneud yr enwebiad. Gan fod y grŵp Llafur yn fwy nag 20 Aelod, mae'n rhaid i'r sawl a enwebir gael ei eilio gan Aelod arall yn yr un grŵp.

Rwy'n gwahodd enwebiadau, felly, ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol.

The first item is the nomination for the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee. Following the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee becoming vacant, I invite nominations under Standing Order 17.2F for the election of a new Chair.

The Business Committee has decided that the Chair should remain allocated to the Labour group. Only a Member of that political group may be nominated as Chair, and only a Member of the same political group may make the nomination. As the Labour group has more than 20 Members, the nomination must be seconded by another Member of the same group.

I invite nominations, therefore, for the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee.

Galwaf am Aelod o'r un blaid i eilio'r enwebiad.

I call for another Member from the same political group to second that nomination.

Can I second Mick Antoniw for Chair?

A gaf fi eilio Mick Antoniw fel Cadeirydd?

Diolch. A oes ragor o enwebiadau? Nac oes. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r enwebiad? Nac oes. Rwyf felly yn datgan bod Mick Antoniw wedi ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, a phob dymuniad da yn y gwaith o'ch blaen.

Thank you. Are there any further nominations? No. Does any Member object to the nomination? I therefore declare that Mick Antoniw is elected as Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, and may I wish him well in that work?

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg—Gohiriwyd o 8 Tachwedd
1. Questions to the Cabinet Secretary for Education—Postponed from 8 November

Ac felly, rydym ni'n symud i'r eitem gyntaf, sef y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, a'r cwestiwn cyntaf, Leanne Wood.

So, we move to the first agenda item, namely, questions to the Cabinet Secretary for Education. The first question is from Leanne Wood.

Athrawon Cyflenwi
Supply Teachers

1. A wnaiffjhjhjhennydd y Cabinet ddatganiad am delerau ac amodau ar gyfer athrawon cyflenwi? OAQ51292

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on terms and conditions for supply teachers? OAQ51292

Thank you very much, Leanne. The responsibility for teachers’ pay and conditions has yet to be transferred to Wales. But we both agree, I know from previous discussions over the years past, that we will welcome that very much indeed. On 24 October, I set out how we are working to support our temporary teachers. This includes £2.7 million funding available to support alternative school-based cluster supply arrangements and the scoping of a central matching register.

Diolch yn fawr iawn, Leanne. Nid yw'r cyfrifoldeb dros dâl ac amodau athrawon wedi'i drosglwyddo i Gymru. Ond gwn, o drafodaethau blaenorol dros y blynyddoedd diwethaf, fod y ddau ohonom yn cytuno y byddwn yn croesawu hynny’n fawr. Ar 24 Hydref, nodais sut rydym yn gweithio i gynorthwyo ein hathrawon dros dro. Mae hyn yn cynnwys darparu £2.7 miliwn o gyllid i gefnogi trefniadau amgen ar gyfer cyflenwi clystyrau ar sail ysgolion, a chwmpasu cofrestr ganolog gyfatebol.

In recent weeks, I've received many representations from supply teachers, and it's clear that the system that currently exists is uneven, chaotic and exploitative. Agencies are driving down pay rates to such an extent that one supply teacher is now getting less than she was able to earn as a newly qualified teacher two decades ago. Now, that can't be right. Nor can it be right that profits are being made on the back of supply teachers' poor pay and conditions. Now, as Cabinet Secretary, there is something that you can do about this; you don't have to wait for the devolution of pay and conditions. So, will you commit to righting the wrongs of the past by introducing a centralised system for supply teachers in Wales, for the whole of Wales, for all supply teachers, like the ones that exist already in Northern Ireland and Scotland, so that we can finally deliver fair play for this important but often marginalised sector in our education system?

Dros yr wythnosau diwethaf, rwyf wedi derbyn llawer o sylwadau gan athrawon cyflenwi, ac mae'n amlwg fod y system sy'n bodoli ar hyn o bryd yn afreolaidd, yn anhrefnus ac yn ecsbloetiol. Mae asiantaethau yn gostwng cyfraddau talu i’r fath raddau fel bod un athro cyflenwi bellach yn ennill llai nag y gallai ei ennill fel athro newydd gymhwyso ddau ddegawd yn ôl. Nawr, ni all hynny fod yn iawn. Ni all fod yn iawn ychwaith fod elw’n cael ei wneud ar draul tâl ac amodau gwael i athrawon cyflenwi. Nawr, fel Ysgrifennydd y Cabinet, mae rhywbeth y gallwch ei wneud ynglŷn â hyn—nid oes yn rhaid i chi aros i dâl ac amodau gael eu datganoli. Felly, a wnewch chi ymrwymo i unioni camweddau’r gorffennol drwy gyflwyno system ganolog ar gyfer athrawon cyflenwi yng Nghymru, ar gyfer Cymru gyfan, ar gyfer pob athro cyflenwi, fel y rhai sy’n bodoli eisoes yng Ngogledd Iwerddon a'r Alban, fel y gallwn, o’r diwedd, sicrhau chwarae teg i'r sector pwysig hwn sy’n cael ei wthio i’r cyrion yn aml yn ein system addysg?

Thank you very much, Leanne. Let me make it absolutely clear: we do not condone the practice of schools or agencies negotiating low pay rates for supply teachers. The situation we have at present is that schools are responsible for the staffing of individual schools, and unless we move away from a direct management of schools model, that is currently the situation where we are at the moment. But that's not to say that we can simply rest on our laurels and do nothing until the devolution of pay and conditions arrives.

The Welsh Government recently published the code of practice of ethical employment in supply chains, and that has been circulated to all schools and to local authorities to remind them of their commitments and the Welsh Government's commitments to ethical supply processes. We've introduced this new pilot to look to see whether that provides us with a solution, moving forward. But it's also important to recognise that, when the task and finish group set up by my predecessor looked at this issue, they did not recommend moving to a central register system—they couldn't make an overall recommendation. But I'm currently scoping work on whether that would be applicable to Wales, and my officials have been to see the Northern Ireland example.

Diolch yn fawr iawn, Leanne. Gadewch imi ddweud yn hollol glir: nid ydym yn cymeradwyo arferion ysgolion neu asiantaethau sy’n negodi cyfraddau tâl isel i athrawon cyflenwi. Ein sefyllfa ar hyn o bryd yw bod ysgolion yn gyfrifol am staffio ysgolion unigol, ac oni bai ein bod yn ymbellhau oddi wrth fodel o reoli ysgolion yn uniongyrchol, dyna yw ein sefyllfa ar hyn o bryd. Ond nid yw hynny’n golygu y gallwn orffwys ar ein bri a gwneud dim hyd nes y bydd tâl ac amodau’n cael eu datganoli. 

Yn ddiweddar, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi, ac mae hwnnw wedi cael ei ddosbarthu i bob ysgol, ac i awdurdodau lleol, i'w hatgoffa o'u hymrwymiadau, ac o ymrwymiadau Llywodraeth Cymru, i brosesau cyflenwi moesegol. Rydym wedi cyflwyno'r peilot newydd hwn er mwyn gweld a yw hynny'n rhoi ateb i ni wrth symud ymlaen. Ond mae hefyd yn bwysig cydnabod, pan edrychodd y grŵp gorchwyl a gorffen a sefydlwyd gan fy rhagflaenydd ar y mater hwn, nad oeddent yn argymell newid i system gofrestru ganolog—ni allent wneud argymhelliad cyffredinol. Ond rwy’n cwmpasu gwaith ar hyn o bryd i weld a fuasai hynny'n gymwys i Gymru, ac mae fy swyddogion wedi bod yn gweld yr enghraifft yn Ngogledd Iwerddon.

Cabinet Secretary, I raised the question not long ago, and really, word by word, Leanne Wood has put the question in the same way, but I will still add my question. Employing supply teachers through agencies has led to lower pay and poor terms and conditions. That's what we're talking about here—the terms and conditions of supply teachers. A constituent in Newport has raised concerns with me very recently that instead of receiving £140 a day, they're receiving only £95, because the rest of the money goes to the agency that supplies the teacher. I don't think that's the right thing to do, Minister. Many of my constituent's colleagues are thinking of leaving this profession altogether and they want to know why Wales does not have—Leanne just mentioned the same thing—a central register system as they do in other devolved nations in the United Kingdom, so that we can keep our highly talented and devoted teachers in school. Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnais y cwestiwn heb fod ymhell yn ôl, ac mewn gwirionedd, air am air, mae Leanne Wood wedi gofyn y cwestiwn yn yr un ffordd, ond rwy'n dal i fod am ychwanegu fy nghwestiwn. Mae cyflogi athrawon cyflenwi drwy asiantaethau wedi arwain at dâl is a thelerau ac amodau gwael. Am hynny rydym yn sôn yma—telerau ac amodau athrawon cyflenwi. Mae etholwr yng Nghasnewydd wedi dwyn pryderon i fy sylw yn ddiweddar iawn ynglŷn â'r ffaith nad ydynt ond yn cael £95 punt yn unig yn hytrach na £140 y dydd, gan fod gweddill yr arian yn mynd i'r asiantaeth sy'n cyflenwi'r athro. Ni chredaf mai dyna'r peth iawn i'w wneud, Gweinidog. Mae llawer o gydweithwyr fy etholwr yn ystyried gadael y proffesiwn yn gyfan gwbl ac maent yn awyddus i wybod pam nad oes gan Gymru—mae Leanne newydd grybwyll yr un peth—system gofrestru ganolog fel sydd ganddynt yng ngwledydd datganoledig eraill y Deyrnas Unedig, fel y gallwn gadw ein hathrawon hynod dalentog ac ymroddedig yn yr ysgolion. Diolch.

13:35

Given that you have just repeated the points that Leanne Wood just made, I will repeat the answer that I just gave to Leanne Wood. My officials are currently scoping whether a national model register would be appropriate to our nation. 

O gofio eich bod newydd ailadrodd y pwyntiau a wnaeth Leanne Wood, ailadroddaf yr ateb rwyf newydd ei roi i Leanne Wood. Ar hyn o bryd mae fy swyddogion yn gwneud gwaith cwmpasu i weld a fuasai cofrestr enghreifftiol cenedlaethol yn briodol i'n gwlad ni.

Cabinet Secretary, I've been having some interesting discussions with Rhondda Cynon Taf Council about their work with Welsh Government on the pilot project that you referred to, and I'm quite surprised that the directly elected Member for the Rhondda appears not to know that RCT council has been engaging in that pilot. I know that RCT believes that this could improve standards, enhance teacher development and reduce cost. What monitoring of this system will Welsh Government undertake to see what aspects of best practice can be rolled out across Wales?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi bod yn cael trafodaethau diddorol gyda Chyngor Rhondda Cynon Taf am eu gwaith gyda Llywodraeth Cymru ar y prosiect peilot y cyfeirioch chi ato, ac rwy'n synnu ei bod yn ymddangos nad yw'r Aelod a etholwyd yn uniongyrchol dros y Rhondda, yn gwybod bod Rhondda Cynon Taf wedi bod yn cymryd rhan yn y peilot hwnnw. Gwn fod Rhondda Cynon Taf o'r farn y gallai hyn wella safonau, gwella datblygiad athrawon, a lleihau costau. Pa waith monitro y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud o’r system hon i weld pa agweddau ar arferion gorau y gellir eu cyflwyno ledled Cymru?

Thank you, Vikki. The response that we've had from schools and local authorities involved in the £2.7 million cluster has been extremely positive. Arrangements are in place to closely monitor and evaluate this initiative, including the commissioning of a formal research project, independent of the Government, so that we can ascertain the impact that this pilot has. What's important is that we look at the impact on children especially, and standards in our schools, as well as the employment terms for individual teachers. What will also be really important from that pilot is to give us the evidence of whether this is a viable option to put out right the way across the system, not just for newly qualified teachers in the pilot areas. 

Diolch, Vikki. Mae’r ymateb rydym wedi’i gael gan ysgolion ac awdurdodau lleol sy'n rhan o'r clwstwr £2.7 miliwn wedi bod yn hynod o gadarnhaol. Mae trefniadau ar waith i fonitro a gwerthuso'r fenter hon yn fanwl, gan gynnwys comisiynu prosiect ymchwil ffurfiol, sy’n annibynnol ar y Llywodraeth, fel y gallwn ganfod yr effaith y mae'r cynllun peilot hwn wedi'i chael. Yr hyn sy'n bwysig yw ein bod yn edrych ar yr effaith ar blant yn enwedig, a safonau yn ein hysgolion, yn ogystal â thelerau cyflogaeth athrawon unigol. Yr hyn a fydd hefyd yn bwysig iawn o'r peilot hwnnw fydd ei fod yn rhoi tystiolaeth inni ynglŷn ag a fydd hwn yn opsiwn ymarferol i’w gyflwyno ar draws y system, ac nid yn unig ar gyfer athrawon newydd gymhwyso yn yr ardaloedd peilot.

Cabinet Secretary, I'm advised that New Directions is not the cheapest option for supply teachers in Wales, yet they are the preferred agency. The following allegations about freebies said to be used by New Directions have been made. I have no opinion as to the veracity or the truthfulness of these allegations, but they have been put. It has been alleged to me that New Directions provide free sport event tickets, boozy free golf days, and football kits for schools, allegedly in order to secure more business. Will you investigate these allegations and report back to this Chamber?

Ysgrifennydd y Cabinet, dywedir wrthyf nad New Directions yw'r opsiwn rhataf ar gyfer athrawon cyflenwi yng Nghymru, ond hwy yw'r asiantaeth a ffafrir. Gwnaed y cyhuddiadau canlynol ynglŷn â rhoddion y dywedir bod New Directions wedi eu defnyddio. Nid oes gennyf unrhyw farn ynglŷn ag uniondeb na gwirionedd y cyhuddiadau hyn, ond maent wedi cael eu gwneud. Honnwyd wrthyf fod New Directions yn darparu tocynnau am ddim i ddigwyddiadau chwaraeon, diwrnodau golff meddwol am ddim, a dillad pêl-droed i ysgolion, yn ôl y sôn er mwyn sicrhau rhagor o fusnes. A wnewch chi ymchwilio i'r honiadau hyn ac adrodd yn ôl i'r Siambr?

If the Member is able to provide evidence of those allegations, I would be more than happy to investigate them. Actually, I am due to meet with New Directions shortly to discuss Members' concerns and my concerns over supply teaching.

Os gall yr Aelod ddarparu tystiolaeth o'r cyhuddiadau hynny, buaswn yn fwy na pharod i’w hymchwilio. Mewn gwirionedd, rwyf i fod i gyfarfod â New Directions cyn bo hir i drafod pryderon Aelodau a'm pryderon innau ynglŷn ag athrawon cyflenwi.

Ysgolion Gwledig
Rural Schools

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer cau ysgolion gwledig? OAQ51262

2. Will the Cabinet Secretary provide an update on Welsh Government proposals for the closure of rural schools? OAQ51262

Thank you very much, Mark. A 14-week consultation on proposals to strengthen the school organisation code in respect of a presumption against closure of rural schools ended on 30 September. We are currently in the process of analysing consultation responses. We aim to publish a summary of the responses before the end of this year.

Diolch yn fawr, Mark. Daeth ymgynghoriad 14 wythnos ar gynigion i gryfhau’r cod trefniadaeth ysgolion mewn perthynas â rhagdybiaeth yn erbyn cau ysgolion gwledig i ben ar 30 Medi. Rydym yn y broses o ddadansoddi ymatebion i'r ymgynghoriad ar hyn o bryd. Ein nod yw cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion cyn diwedd y flwyddyn hon.

Thank you for that. As you're aware, concerns are regularly raised that Welsh Government criteria for twenty-first century schools funding is driving council decisions on which schools to close. When I attended the call-in on the rural school closures in Flintshire last year, evidence-based presentations were made in accordance with the Welsh Government's own school organisation code.Despite that, the schools were closed after an entirely party political speech, which ignored the code completely, by the council leader. I recently wrote to you regarding proposals by Anglesey council to close Ysgol Talwrn under their review of primary education provision in the Llangefni area. You concluded that letter by explaining that the strengthening, as you put it, of the statutory school organisation code, following consultation, will follow, but any changes to the current version of the code would not be retrospective. What action can you and the Welsh Government take if and when communities have evidence to show that the school organisation code and the data being used by the council are an apparent breach of the Welsh Government's requirements?

Diolch. Fel y gwyddoch, mae pryderon yn cael eu lleisio'n rheolaidd fod meini prawf Llywodraeth Cymru ar gyfer ariannu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn llywio penderfyniadau'r cyngor ynglŷn â pha ysgolion i'w cau. Pan fynychais y sesiwn alw i mewn ar gau ysgolion gwledig yn Sir y Fflint y llynedd, gwnaed cyflwyniadau ar sail tystiolaeth yn unol â chod trefniadaeth ysgolion Llywodraeth y Cynulliad. Er hynny, cafodd yr ysgolion eu cau ar ôl araith gwbl wleidyddol, a oedd yn anwybyddu'r cod yn llwyr, gan arweinydd y cyngor. Yn ddiweddar, ysgrifennais atoch ynglŷn â chynigion gan Gyngor Ynys Môn i gau Ysgol y Talwrn o dan eu harolwg o ddarpariaeth addysg gynradd yn ardal Llangefni. Roeddech yn cloi'r llythyr hwnnw drwy esbonio y bydd y broses o gryfhau, fel y dywedoch, y cod trefniadaeth ysgolion statudol wedi'r ymgynghoriad, yn dilyn, ond na fuasai unrhyw newidiadau i fersiwn gyfredol y cod yn ôl-weithredol. Pa gamau y gallwch chi a Llywodraeth Cymru eu cymryd os a phan fydd gan gymunedau dystiolaeth i'w dangos ei bod yn ymddangos bod y cod trefniadaeth ysgolion a'r data sy'n cael ei ddefnyddio gan y cyngor yn mynd yn groes i ofynion Llywodraeth Cymru?

13:40

Thank you, Mark. I am very clear that there can be real benefits—academic, cultural and social—to pupils in communities through the delivery of high-quality education in small and rural schools. I know, and parents across rural Wales know, that small, rural schools can play an important role in raising standards and extending opportunity for all.

I'm convinced that there is an opportunity to strengthen the code. It's a promise that I made in opposition and it is a promise that I am fulfilling and following through on with the consultation, but it is correct to say that it will not be retrospective. If the Member has concerns about the way in which local authorities are conducting their school organisation and school places policy, then I would be very, very content to look at that. These processes are complex and can be time-consuming, and sometimes they are time-consuming because officials spend a great deal of time ensuring that local authorities have complied with the existing code and, I hope, will comply with a strengthened code following the consultation.

Diolch, Mark. Rwy'n glir iawn o'r farn y gallai darparu addysg o ansawdd uchel mewn ysgolion bach a gwledig arwain at fanteision gwirioneddol—yn academaidd, yn ddiwylliannol ac yn gymdeithasol—i ddisgyblion yn y cymunedau hynny. Gwn, a gŵyr rhieni ledled y Gymru wledig, y gall ysgolion bach, gwledig chwarae rhan bwysig wrth godi safonau a darparu cyfleoedd i bawb.

Rwy'n argyhoeddedig fod cyfle i'w gael i gryfhau'r cod. Mae'n addewid a wneuthum fel rhan o'r wrthblaid ac mae'n addewid rwy'n ei gyflawni ac yn ei ddilyn gyda'r ymgynghoriad, ond mae'n gywir dweud na fydd yn ôl-weithredol. Os oes gan yr Aelod bryderon ynglŷn â'r ffordd y mae awdurdodau lleol yn gweithredu eu polisi trefniadaeth ysgolion a'u polisi lleoedd ysgolion, buaswn yn fwy na pharod i edrych ar hynny. Mae'r prosesau hyn yn gymhleth a gallant gymryd llawer o amser, ac weithiau maent yn cymryd llawer o amser am fod swyddogion yn treulio llawer o amser yn sicrhau bod awdurdodau lleol wedi cydymffurfio â'r cod sy'n bodoli ac y byddant, gobeithio, yn cydymffurfio â chod cryfach yn dilyn yr ymgynghoriad.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.

Questions now from the party spokespeople.The Conservative spokesperson, Darren Millar.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, this Welsh Government, along with its predecessor administrations, has a legacy of underfunding Welsh schools. We know that there are huge differences in terms of school budgets between here and England, and that is putting pupils here in Wales at a serious disadvantage. According to NASUWT Cymru, the per-pupil funding gap, compared to schools in England, now stands at £678 per pupil. That's £678 less for Welsh pupils than for learners in England. We're in the bottom half of the international league tables. Wales is propping up the UK league tables in terms of its education system, and when you were in opposition, Cabinet Secretary, you committed to narrowing this gap. Now that you're in Government, what are you doing to sort it out?

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae gan Lywodraeth Cymru, ynghyd â'i gweinyddiaethau blaenorol, hanes o danariannu ysgolion yng Nghymru. Gwyddom fod gwahaniaethau enfawr rhwng cyllidebau ysgolion y wlad hon a Lloegr, ac mae hynny'n creu anfantais ddifrifol i ddisgyblion yma yng Nghymru. Yn ôl Cymdeithas Genedlaethol yr Ysgolfeistri ac Undeb yr Athrawesau Cymru, mae'r bwlch ariannu fesul disgybl, o gymharu ag ysgolion yn Lloegr, bellach yn £678 y disgybl. Dyna £678 yn llai i ddisgyblion Cymru nag i ddysgwyr yn Lloegr. Rydym yn hanner gwaelod y tablau cynghrair rhyngwladol. Mae Cymru ar waelod tablau cynghrair y DU o ran ei system addysg, a phan oeddech yn rhan o'r wrthblaid, Ysgrifennydd y Cabinet, fe ymrwymoch chi i gau'r bwlch hwn. A chithau bellach yn y Llywodraeth, beth a wnewch i ddatrys y broblem hon?

Thank you very much, Darren. What I'm doing in Government is to coping with extremely difficult financial constraints that have been placed upon us primarily by the austerity agenda that is being pursued by your colleagues in London. If we want to do something about education funding in the round, then I would urge the Chancellor, in his budget next week, to follow the advice of the NAHT union and put new additional resources into the education budget, which would then give us an opportunity, via Barnett consequentials, to review our education funding.

Diolch yn fawr, Darren. Yr hyn rwy'n ei wneud yn y Llywodraeth yw ymdopi â'r cyfyngiadau ariannol hynod o anodd rydym yn eu hwynebu, yn anad dim, o ganlyniad i agenda cyni eich cydweithwyr yn Llundain. Os ydym yn awyddus i wneud rhywbeth ynglŷn â chyllido addysg yn gyffredinol, buaswn yn annog y Canghellor, yn ei gyllideb yr wythnos nesaf, i ddilyn cyngor undeb Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon a darparu adnoddau ychwanegol newydd i'r gyllideb addysg, a fuasai'n rhoi cyfle i ni wedyn, drwy gyllid canlyniadol Barnett, i adolygu ein cyllid addysg.

Many people, Cabinet Secretary, will find your conversion into an apologist for previous Welsh Government failures to be utterly startling. You blame the UK Government for spending pressures and yet you know full well that the situation is that for every £1 spent on the education system in England, Wales receives £1.20. There can be no excuses for the fact that Welsh pupils are disadvantaged by the funding settlement that your Government—this coalition Government here in Wales—is putting into place. So, given that you won't commit to closing this gap, how on earth do you expect schools across Wales to deliver on your national mission for education, if you won't fund them properly?

Bydd llawer o bobl, Ysgrifennydd y Cabinet, yn synnu at eich tröedigaeth i fod yn ddiffynnydd ar ran methiannau blaenorol Llywodraeth Cymru. Rydych yn beio Llywodraeth y DU am bwysau ar wariant, ond fe wyddoch yn iawn mai'r sefyllfa yw bod Cymru, am bob £1 sy'n cael ei gwario ar y system addysg yn Lloegr, yn cael £1.20. Ni ellir esgusodi'r ffaith fod disgyblion Cymru dan anfantais oherwydd y setliad ariannu y mae eich Llywodraeth—y Llywodraeth glymblaid yma yma yng Nghymru—yn ei roi ar waith. Felly, o ystyried nad ydych yn ymrwymo i gau'r bwlch hwn, sut ar wyneb daear ydych chi'n disgwyl i ysgolion ledled Cymru gyflawni mewn perthynas â'ch cenhadaeth genedlaethol ar gyfer addysg, os na fyddwch yn eu hariannu'n iawn?

Believe me, Darren, in arriving at the budget, I have carried out a line-by-line examination of the resources available to me and to match them to the national mission. The Member will also be aware of this Government's commitment, across Government, to put resources to the front line, via the revenue support grant to local authorities. I'm having very robust conversations with councils the length and breadth of Wales, and they will continue on Thursday and Friday of this week, to ensure that, having put those resources into the RSG, those moneys now find themselves in the classrooms of our schools in Wales.

Credwch fi, Darren, wrth bennu'r gyllideb, rwyf wedi cynnal archwiliad llinell-wrth-linell o'r adnoddau sydd ar gael i mi ac wedi sicrhau eu bod yn cyd-fynd â'r genhadaeth genedlaethol. Bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol o ymrwymiad y Llywodraeth hon, ar draws y Llywodraeth, i ddarparu adnoddau i'r rheng flaen, drwy'r grant cynnal refeniw i awdurdodau lleol. Rwy'n cael sgyrsiau grymus iawn gyda chynghorau ledled Cymru, a byddant yn parhau ddydd Iau a dydd Gwener yr wythnos hon, er mwyn sicrhau, ar ôl rhoi'r adnoddau hynny yn y grant cynnal refeniw, fod yr arian hwnnw bellach yn cyrraedd ystafelloedd dosbarth ein hysgolion yng Nghymru.

I say it again, Cabinet Secretary: for every £1 spent on the education system in England, Wales receives £1.20. There can be no excuse for funding schools by giving them less finance per pupil, per head, than is currently the case. It's scandalous.

One way that you could seek to start addressing this particular issue is to target resources at disadvantaged groups, and this is one thing, of course, that the UK coalition Government, when your party was in Government over there, sought to do with the pupil deprivation grant, and of course we have welcomed the previous Welsh Labour Government following suit with that.

One of the disadvantaged groups that we have in Wales is children whose parents are serving in the military. Service children are often having their education disrupted due to parental postings that require school moves and they often need additional pastoral support if their parents are on deployment. We know that the evidence suggests that, without extra support, these factors can actually impact on education attainment and outcomes for service pupils.

In England, the disadvantage has been recognised and the UK Department for Education, not the Ministry of Defence, provides a service pupil premium to schools with service children. It's Remembrance Week, Cabinet Secretary; will you take the opportunity in this important week to commit to introducing the service pupil premium here in Wales?

Dywedaf eto, Ysgrifennydd y Cabinet: am bob £1 sy'n cael ei gwario ar y system addysg yn Lloegr, mae Cymru'n cael £1.20. Nid oes esgus dros ariannu ysgolion drwy roi llai o gyllid iddynt fesul disgybl, fesul y pen, nag sy'n digwydd ar hyn o bryd. Mae'n warthus.

Un ffordd y gallech geisio dechrau mynd i'r afael â'r mater penodol hwn yw targedu adnoddau ar grwpiau difreintiedig, ac mae hyn yn un peth, wrth gwrs, y ceisiodd Llywodraeth glymblaid y DU, pan oedd eich plaid mewn grym yno, ei wneud gyda'r grant amddifadedd disgyblion, ac wrth gwrs rydym wedi croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Lafur flaenorol Cymru wedi gwneud yr un peth.

Un o'r grwpiau difreintiedig sydd gennym yng Nghymru yw plant i rieni sy'n gwasanaethu yn y lluoedd arfog. Yn aml, amherir ar addysg plant y lluoedd arfog am fod gwaith eu rhieni yn golygu bod yn rhaid iddynt newid ysgol ac yn aml mae angen cymorth bugeiliol ychwanegol arnynt os yw eu rhieni ar wasanaeth. Gwyddom fod y dystiolaeth yn awgrymu y gall y ffactorau hyn effeithio ar gyrhaeddiad a chanlyniadau addysgol disgyblion y lluoedd arfog os na cheir cefnogaeth ychwanegol.

Yn Lloegr, maent wedi cydnabod yr anfantais, ac mae Adran Addysg y DU, nid y Weinyddiaeth Amddiffyn, yn darparu premiwm disgyblion y lluoedd arfog i ysgolion sy'n cynnwys plant y lluoedd arfog. Mae'n Wythnos y Cofio, Ysgrifennydd y Cabinet; a wnewch chi fanteisio ar y cyfle, yn ystod yr wythnos bwysig hon, i ymrwymo i gyflwyno premiwm disgyblion y lluoedd arfog yma yng Nghymru?

13:45

I'm very glad, Presiding Officer, that Darren Millar supports the Welsh Government's policy of the pupil development grant, which this year will be worth some £91 million to our most deprived children's education. Despite the severe pressure that this Government finds itself under in terms of budgets, we've been able to maintain our commitment to those children who are on free school meals or who are looked after. In fact, despite the constraints, we are expanding the number of children that are eligible for PDG.

Darren makes a very good point with regard to pastoral care for children whose families are in the forces, and that's why I am so disappointed that the MOD has decided to pull its funding for the support of the education of those children. I have written to the Secretary of State for Defence to ask him to reconsider. But, I have to say, Darren, this is a pattern that we are increasingly seeing from the Westminster Government, where it looks to shift cost away from what should be their responsibilities onto this devolved Government.

If there is evidence to suggest an impact on levels of attainment from schoolchildren because of a whole range of issues that may be affecting them, I will continue to review that as I look to develop and strengthen the pupil development grant. But I hope the MOD will change its mind.

Rwy'n falch iawn, Llywydd, fod Darren Millar yn cefnogi polisi grant datblygu disgyblion Llywodraeth Cymru, a fydd, eleni, yn werth oddeutu £91 miliwn i addysg ein disgyblion mwyaf difreintiedig. Er y pwysau difrifol sy'n wynebu'r Llywodraeth hon o ran cyllidebau, rydym wedi gallu cynnal ein hymrwymiad i'r plant sy'n cael prydau ysgol am ddim neu sy'n derbyn gofal. Mewn gwirionedd, er y cyfyngiadau, rydym yn ehangu nifer y plant sy'n gymwys ar gyfer y grant datblygu disgyblion.

Mae Darren yn gwneud pwynt da iawn o ran gofal bugeiliol i blant teuluoedd yn y lluoedd arfog, a dyna pam rwyf mor siomedig fod y Weinyddiaeth Amddiffyn wedi penderfynu diddymu'r cyllid ar gyfer cefnogi addysg y plant hynny. Rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Amddiffyn i ofyn iddo ailystyried. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, Darren, fod hwn yn batrwm rydym yn ei weld yn amlach gan Lywodraeth San Steffan, lle maent yn ceisio dadlwytho'r costau a ddylai fod yn gyfrifoldebau iddynt hwy ar y Llywodraeth ddatganoledig hon.

Os oes tystiolaeth i awgrymu bod lefelau cyrhaeddiad plant ysgol yn cael eu heffeithio gan ystod eang o faterion a all fod yn effeithio arnynt, byddaf yn parhau i adolygu hynny wrth i mi geisio datblygu a chryfhau'r grant datblygu disgyblion. Ond rwy'n gobeithio y bydd y Weinyddiaeth Amddiffyn yn newid ei meddwl.

Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian

Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.

Mae'r cwestiynau i Eluned Morgan. Yn gyntaf, rwy'n croesawu eich ymrwymiad llwyr chi ddoe yn ystod y ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd y Gymraeg i barhau efo'r nod o gyrraedd targed y Llywodraeth o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Wrth gwrs, mae Plaid Cymru yn llwyr gefnogol o'r targed yna. Mae'r strategaeth 'Cymraeg 2050' yn rhoi addysg yn hollol ganolog yn eich gweledigaeth chi er mwyn cyrraedd y miliwn, ac fe wnaethoch chi sôn am hyn ddoe hefyd.

Ond, o edrych ar y strategaeth addysg cyfrwng Cymraeg a gyhoeddwyd yn 2010, roedd targed bryd hynny o sicrhau fod 30 y cant o blant saith mlwydd oed yn derbyn eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg erbyn 2020. Yn y strategaeth 'Cymraeg 2050', mae'r targed wedi gostwng i 24 y cant erbyn 2021 ac nid oes dim bwriad o gyrraedd yr hen darged o 30 y cant tan 2031.

Drwy addysg y bydd y rhan fwyaf o'r siaradwyr newydd yn cael eu creu, ond dim ond cynnydd o 110,000 yn nifer y siaradwyr Cymraeg y bydd strategaeth y Llywodraeth yn ei gyflawni dros y 33 mlynedd nesaf, o'i gymharu â'r 400,000 a mwy o siaradwyr ychwanegol sydd eu hangen er mwyn cyrraedd miliwn erbyn canol y ganrif. 

O ble, felly, mae'r 290,000 o siaradwyr Cymraeg eraill yn mynd i ddod?

These are questions to Eluned Morgan. First of all, I welcome the full commitment that you made yesterday during the debate on the Welsh Language Commissioner’s annual report to continue with the Government’s aim of reaching a million Welsh speakers by 2050, and Plaid Cymru, of course, is fully supportive of that target. The strategy ‘Cymraeg 2050’ puts education centrally to your vision in order to reach that million. You also mentioned this yesterday.

But in looking at the Welsh-medium education strategy published in 2010, there was a target at that time of ensuring that 30 per cent of children at seven years old receive their education through the medium of Welsh by 2020. In the ‘Cymraeg 2050’ strategy, that target has been reduced to 24 per cent by 2021, and there is no intention of attaining that old target of 30 per cent by 2031.

Most of these new Welsh speakers will be created through the education system, but there’ll only be an increase of 110,000 Welsh speakers through the Welsh Government’s strategy over the next 33 years as compared with the 400,000 more additional Welsh speakers that are needed if we are to reach that target of a million Welsh speakers by 2050.

So, where will these 290,000 additional Welsh speakers come from?

A gaf i ddiolch yn fawr i Siân Gwenllian? Mae'n eithaf iawn fy mod i wedi ymrwymo i gadw at y targed yna o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg. Mae addysg yn hollbwysig. Dyna'r sylfaen a'r unig ffordd rydym ni'n mynd i gyrraedd hynny. Rwyf ar hyn o bryd yn edrych ar strategaeth newydd ar gyfer addysg drwy gyfrwng y Gymraeg i'n hysgolion. Wrth gwrs, fe fyddwch chi'n ymwybodol bod Aled ar hyn o bryd yn mynd ati i edrych ar y syniadau ddaeth o lywodraeth leol. Mae e wedi edrych ar y strategaethau sydd wedi dod, ac mae e wedi ffeindio, mewn ambell i enghraifft o ran llywodraeth leol, nad ydyn nhw wedi mynd yn ddigon pell. Felly, rŷm ni'n edrych ar y ffordd rŷm ni'n mynd i fynd ati i gyrraedd y targed yna, a bydd hynny'n dod i mewn i'r strategaeth addysg Gymraeg newydd yma. Byddwn ni'n edrych ar beth yw'r targedau yna ac yn sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y cerrig milltir yna sy'n bwysig. P'un ai ydym ni'n eu cyrraedd nhw'n gyflym neu'n araf, i mi y peth pwysicaf yw ein bod ni'n gosod y sylfeini yn y lle cywir ar y dechrau—dyna sy'n hollbwysig.

May I thank Siân Gwenllian very much for that? It’s quite right that I have committed to sticking to that target of achieving a million Welsh speakers. Education is crucial. That is the foundation, and that is the only way that we are going to attain it. At present, I am looking at a new strategy for Welsh-medium education for our schools. Of course, you will be aware that Aled is currently looking at the ideas that came from local government. He has been looking at the strategies, and he has discovered some examples in local government where they haven’t gone far enough. So we are looking at the way in which we are going to meet this target, and this will be included in the new Welsh-medium education strategy. We will ensure that we reach those milestones, which are important. Whether we achieve them swiftly or slowly, for me the most important thing is that we lay the foundations properly at the outset—that is what is most important.

13:50

Felly, efallai y bydd yn rhaid ichi adolygu'r targedau sydd yn y strategaeth 'Cymraeg 2050'.

Yn y ddogfen 'Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein Cenedl 2017-21', mae yna awgrym na fydd disgyblion yn sefyll y cymhwyster Cymraeg cyfun newydd, a fydd yn disodli Cymraeg ail iaith, tan 2026 ar y cynharaf. Mae hynny'n fater o bryder mawr, oherwydd mae'n gwrthddweud yr hyn a ddywedwyd yn y Siambr yma. Ar 28 Medi 2016, gofynnais i Weinidog y Gymraeg ar y pryd, Alun Davies:

'A allech chi gadarnhau...y byddwch chi yn disodli’r cymhwyster Cymraeg ail iaith gydag un cymhwyster Cymraeg ac mai hwnnw fydd pob disgybl yn ei ddefnyddio erbyn 2021?'

Fe atebodd y Gweinidog:

'Mi fydd y cymhwyster Cymraeg ail iaith yn cael ei ddisodli yn y ffordd yr ydych chi wedi’i awgrymu yn 2021.'

Ar dudalen 20 y ddogfen 'Cenhadaeth ein Cenedl', mae'n dweud y bydd addysgu'r cymwysterau TGAU newydd am y tro cyntaf yn dechrau yn 2024-25, sy'n awgrymu y bydd yn rhaid aros tan 2026-27 nes bod un cymhwyster Cymraeg yn cael ei sefyll gan bob disgybl. Mae hyn yn gwbl groes i'r hyn ddywedodd y Gweinidog wrthyf fis Medi 2016, sef y byddai un cymhwyster Cymraeg newydd yn disodli Cymraeg ail iaith erbyn 2021.

A ydych chi'n cytuno ei bod hi'n hollol annerbyniol fod cenhedlaeth arall o blant yn cael ei hamddifadu o'r gallu i siarad Cymraeg yn rhugl oherwydd arafwch y Llywodraeth yma?

So, you may have to review the targets contained within the ‘Cymraeg 2050’ strategy.

In the ‘Education in Wales: Our National Mission 2017-21’ document, there is a suggestion that pupils will not take the new Welsh language qualification, which will replace second-language Welsh, until 2026 at the earliest. Now, that’s a cause of concern because it contradicts what was said in this Chamber on 28 September 2016. I asked the Minister for Welsh language at the time, Alun Davies:

‘Can you confirm…that you will be replacing Welsh as a second language with one single Welsh qualification that every pupil will have by 2021?’

and he responded:

‘The second language Welsh qualification will be replaced in exactly the way that you have suggested in 2021.’

On page 20 of the ‘Our National Mission’ document, it states that teaching the new GCSE qualification will start for the first time in 2024-25, which suggests that we will have to wait until 2026-27 until there is a single Welsh language qualification taken by all pupils. This is entirely contrary to what the Minister told me in September 2016, namely that there would be a single Welsh language qualification replacing second-language Welsh by 2021.

Do you agree with me that it is entirely unacceptable that another generation of children is to be deprived of the ability to speak Welsh fluently because of the lack of pace of this Government?

Rydw i yn meddwl bod yna lot fawr allwn ni ei wneud i wella'r ffordd rydym ni'n dysgu Cymraeg fel ail iaith i blant yng Nghymru. Beth y buaswn i'n awyddus i'w wneud nawr yw cymryd ychydig o amser i edrych ar y dystiolaeth o beth sy'n gweithio. Rwy'n Weinidog newydd ac mae hawl gen i i edrych ar sut mae'r strategaeth newydd yn mynd i edrych. Nid wyf yn mynd i ymrwymo i rywbeth sy'n mynd i'm cadw i at gynllun sydd yn mynd tuag at 2021 tan fy mod i wedi edrych arno. Nid yw hynny'n golygu nad ydym ni'n mynd i wneud hynny cyn bo hir, ond nid wyf yn mynd i'w wneud yr wythnos yma, fel oedd yn y cynllun gwreiddiol.

I do think that there is very much that we can do to improve the teaching of Welsh as a second language to pupils in Wales, but I would like to look at the evidence to see what works. I am a new Minister and I have the right to look at the way in which the new strategy is going to appear. I’m not going to commit to something that will mean that I have to stick to a plan until 2021 until I’ve reviewed it. That doesn’t mean to say that we won't do it soon, but I'm not going to do it this week, as was planned originally. 

Yn yr achos yma, wrth gwrs, efo'r cymhwyster newydd, mae yna dystiolaeth lu yn cefnogi'r angen i wneud hynny, ac mae yna benderfyniad wedi'i wneud i'w dderbyn. Mater o symud ymlaen yw hi, a'r arafwch yma sydd yn fy mhryderu i.

Mae'r cyfnod ymgynghori ar Bapur Gwyn Bil y Gymraeg wedi gorffen erbyn hyn, ac eto rwy'n croesawu'ch ymrwymiad chi ddoe i gadw meddwl agored ynglŷn â'r newidiadau posib i'r Bil yma, yn cynnwys bwriad y Llywodraeth i ddiddymu rôl Comisiynydd y Gymraeg.

Pwrpas unrhyw Ddeddf newydd y Gymraeg ddylai fod i symleiddio'r broses safonau, ond hefyd i ehangu hawliau sylfaenol siaradwyr Cymraeg, sy'n golygu ymestyn y safonau i sectorau eraill. Mae yna sawl esiampl pam fod angen ymestyn y safonau i'r sector preifat, ac mae'r rheini wedi cael eu hamlygu dros y misoedd diwethaf: Santander a chwmni Banc Lloyds yn gwrthod derbyn papurau yn yr iaith Gymraeg, a chwmni trên Great Western Railway yn gwrthod yn glir â defnyddio arwyddion a gwneud cyhoeddiadau dwyieithog. Mae aelodau eich Llywodraeth chi wedi beirniadu'r diffyg parch yma at y Gymraeg, gan gynnwys y Prif Weinidog ddoe.

Mi wnaethoch chi sôn ddoe am yr angen i gymryd yr agwedd carrot and stick, ond mae agwedd cwmnïau fel Great Western Railway yn dangos yn glir pam nad ydy'r dull yna yn gweithio. Mae o wedi methu â sicrhau hawliau siaradwyr Cymraeg i dderbyn gwasanaethau yn eu hiaith eu hunain. Mae enghreifftiau Great Western ac eraill—

In this case, of course, with the new qualification, there is a whole host of evidence supporting the need for this change, and a decision has been taken to accept that. It’s a matter of making progress now, and it’s this sluggishness that concerns me.

The consultation period on the Welsh language Bill White Paper has now concluded, and, again, I welcome your commitment, made yesterday, to keep an open mind on possible changes to this Bill, including the Government’s intention to abolish the role of the Welsh Language Commissioner.

The purpose of any new legislation on the Welsh language should be to simplify the standards process, but also to enhance the basic rights of Welsh speakers, which means extending standards to other sectors. There are numerous examples as to why those standards need to be extended into the private sector, and those have been highlighted over the past few months: Santander and Lloyds Bank refusing to receive papers through the medium of Welsh, and Great Western Railway flatly refusing to use bilingual signage and announcements. Members of your own Government have been critical of this lack of respect for the Welsh language, including the First Minister yesterday.

You mentioned yesterday the need to take a carrot-and-stick approach, but the attitude of companies such as Great Western Railway demonstrates clearly why that method doesn’t work. It has failed to secure the rights of Welsh speakers to receive services through the medium of their own language. The examples of Great Western and others—

13:55

Mae o'n dangos diffyg parch at y Gymraeg. A ydych chi'n cytuno bod hanes a phrofiadau diweddar yn dangos nad yw perswadio ar ben ei hun ddim yn arf effeithiol wrth sicrhau hawliau siaradwyr Cymraeg? 

It shows a lack of respect for the Welsh language. Do you agree that the recent history and experiences of people show that persuasion alone won’t be an effective tool in securing the rights of Welsh speakers?

Yn sicr, ambell waith mae eisiau ychydig o stick yn ogystal â'r carrot; rwy'n llwyr gytuno. Yn y cyfamser, tra ein bod ni'n aros am y safonau newydd, er enghraifft, ar iechyd—ac mae'n bwysig; bydda i'n edrych ar rheini yn yr wythnosau nesaf yma—beth sy'n bwysig rwy'n meddwl yw ein bod ni'n cadw'r pwysau ar y cwmnïau preifat yma. Rwyf eisoes wedi gofyn i'r bobl sy'n gweithio yn yr adran i sicrhau fy mod i yn cael gwybod am unrhyw achos lle maen nhw'n credu nad yw cwmnïau efallai wedi mynd mor bell ag y dylen nhw fod yn mynd, fel fy mod i yn gallu ysgrifennu yn uniongyrchol. Rwyf wedi gofyn os gallaf i ysgrifennu at Great Western Railway, er enghraifft, i sicrhau ein bod ni'n cadw'r pwysau arnyn nhw. Nid oes rheswm yn y byd pam na allan nhw ddangos ychydig mwy o gydnabyddiaeth o'r Gymraeg a defnydd o'r Gymraeg. Dylen nhw dalu mwy o barch at ein gwlad ni, a byddwn ni yn cadw'r pwysau yna ar y cwmnïau yma. 

Certainly, at times you need the stick in addition to the carrot, I quite agree. But meanwhile, while we’re awaiting the new standards, for example on health—and I will be looking at those over the ensuing weeks—what is important, I believe, is that we keep the pressure on these private companies. I’ve already asked the officials in the department to ensure that I know of any cases where the companies aren’t going as far as they should so that I can write directly. I have asked whether I can write to Great Western Railway, for example, to ensure that we keep the pressure up on them. There is no reason whatsoever why they cannot demonstrate slightly more recognition of the Welsh language and its use as a matter of respect for our nation, and we will be keeping the pressure on these companies.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, in March of this year you were featured in the media talking about equality and bullying in schools. The announcements largely focused on homophobic, biphobic and transphobic bullying in the schools. Can the Minister confirm to me that no form of bullying is acceptable and that whilst the article concentrated quite rightly on tackling bullying of this nature, bullying that is not motivated by such issues will also be the subject of zero tolerance and dealt with every bit as robustly? 

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ym mis Mawrth eleni, fe gawsoch sylw gan y wasg am siarad am gydraddoldeb a bwlio mewn ysgolion. Roedd y cyhoeddiadau'n canolbwyntio'n bennaf ar fwlio homoffobig, biffobig a thrawsffobig yn yr ysgolion. A all y Gweinidog gadarnhau nad yw unrhyw fath o fwlio yn dderbyniol, ac er bod yr erthygl yn iawn i ganolbwyntio ar fynd i'r afael â bwlio o'r math hwn, a all gadarnhau yr ymdrinnir â bwlio nad yw wedi'i ysgogi gan faterion o'r fath heb unrhyw oddefgarwch hefyd a'r un mor gadarn?

I would be very happy to give the Member that absolute assurance. I have a zero-tolerance approach to all forms of bullying in Welsh education. 

Buaswn yn fwy na pharod i roi sicrwydd llwyr i'r Aelod. Mae gennyf ymagwedd dim goddefgarwch tuag at bob math o fwlio ym maes addysg yng Nghymru.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. Also in the media coverage at that time, you quite rightly spoke about the damage that bullying can do to the learning and progress of children in school. Would you agree with me that bullying among teachers, aside from the distress it would cause to the teacher's personal and professional life, could also impact negatively on our schoolchildren, as it would almost inevitably lead to unhappy teachers who are likely to have their performance in the classroom negatively impacted, and low morale would be present in the classroom producing a no-win situation? 

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn y sylw a gawsoch yn y cyfryngau ar yr adeg honno, roeddech yn iawn i siarad am y niwed y gall bwlio ei wneud i ddysgu a chynnydd plant yn yr ysgol. A fuasech yn cytuno â mi y gallai bwlio ymhlith athrawon, ar wahân i'r gofid y byddai'n ei achosi i fywyd personol a phroffesiynol yr athro, effeithio'n negyddol hefyd ar ein plant ysgol, gan y byddai hynny yn anochel, bron, yn arwain at athrawon anhapus a'u perfformiad yn yr ystafell ddosbarth yn debygol o gael ei effeithio'n negyddol yn sgil hynny, ac y byddai'r morâl yn yr ystafell ddosbarth yn isel, gan greu sefyllfa lle nad oes unrhyw un yn elwa?

I thank the Member for that. In our national mission, we establish a new priority, which is the issue of well-being, recognising that children cannot make the most of their educational opportunities if issues around their well-being are not being addressed. I also want Wales to be the place to be an educational professional. Issues around work-life balance, respectful workplaces and workload are really important to our teaching profession, and I would expect all our teachers to feel supported when working in Welsh educational establishments.  

Diolch yn fawr i'r Aelod. Yn ein cenhadaeth genedlaethol, rydym yn sefydlu blaenoriaeth newydd, sef mater llesiant, gan gydnabod na all plant wneud y gorau o'u cyfleoedd addysgol os nad eir i'r afael â materion yn ymwneud â'u llesiant. Rwyf hefyd yn awyddus i Gymru fod yn lle da i fod yn addysgwyr proffesiynol. Mae materion sy'n ymwneud â chydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, gweithleoedd parchus a llwyth gwaith yn bwysig iawn i'n proffesiwn addysgu, a buaswn yn disgwyl bod ein holl athrawon yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi wrth weithio mewn sefydliadau addysgol yng Nghymru.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. So, will you undertake to investigate the prevalence of school staff bullying to make schools a bully-free zone not just for the children, but for all kinds of staff involved in the running of the school, and consider a specific disciplinary route for the investigation of claims of bullying, giving it the special status that it has rightly been afforded when it is between schoolchildren? And will she undertake to ask schools to report to her so that she can make available to us any figure relating to allegations and findings of bullying taking place among all kinds of staff in our schools? Thank you. 

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Felly, a wnewch chi ymgymryd â'r gwaith o archwilio pa mor gyffredin yw bwlio ymhlith staff ysgolion er mwyn sicrhau bod ysgolion yn barthau di-fwlio nid yn unig o ran y plant, ond o ran pob math o staff sy'n ymwneud â gwaith yr ysgol, ac ystyried llwybr disgyblu penodol ar gyfer ymchwilio i honiadau o fwlio, gan roi'r statws arbennig a roddwyd i hynny, yn hollol gywir, pan fo'n digwydd rhwng plant ysgol? Ac a wnaiff hi ofyn i ysgolion roi gwybod iddi, er mwyn iddi allu rhoi gwybod inni, ynglŷn ag unrhyw ffigur sy'n ymwneud â honiadau a digwyddiadau o fwlio ymysg pob math o staff yn ein hysgolion? Diolch.

I think it's important to remember that as a Welsh Government we do not directly employ teachers; that is a matter for individual schools and governing bodies. I would expect any teacher who had concerns about how they were being treated in their workplace to be able to raise that with the headteacher, but if that was not appropriate, then with their governing body and within their union, as most of the profession are members of the union. As I said, I want Wales to be the place to be a teacher. Teacher well-being is important to me. That's why we've instituted the workforce survey, so that I can hear directly from teachers about the issues that are affecting them. But if the Member has evidence of bullying in schools that is not being taken seriously, then I would ask the Member to write to me and I can assure her that my officials will make the necessary investigations.  

Credaf ei bod yn bwysig cofio nad ydym, fel Llywodraeth Cymru, yn cyflogi athrawon yn uniongyrchol; mater i ysgolion a chyrff llywodraethu unigol yw hynny. Buaswn yn disgwyl i unrhyw athro â phryderon ynglŷn â sut y maent yn cael eu trin yn eu gweithle allu dwyn hynny i sylw'r pennaeth, ond os nad yw hynny'n briodol, ei ddwyn i sylw eu corff llywodraethu ac yn eu hundeb, gan fod y rhan fwyaf o'r proffesiwn yn aelodau o'r undeb. Fel y dywedais, rwy'n awyddus i Gymru fod yn lle da i fod yn athro. Mae llesiant athrawon yn bwysig i mi. Dyna pam rydym wedi sefydlu arolwg y gweithlu, fel y gallaf glywed yn uniongyrchol gan athrawon ynglŷn â'r materion sy'n effeithio arnynt. Ond os oes gan yr Aelod dystiolaeth o fwlio mewn ysgolion nad yw'n cael ei gymryd o ddifrif, buaswn yn gofyn i'r Aelod ysgrifennu ataf a gallaf roi sicrwydd iddi y bydd fy swyddogion yn cyflawni'r ymchwiliadau angenrheidiol.

14:00

Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ51263], 4 [OAQ51259] a 5 [OAQ51285] yn ôl. Cwestiwn 6, felly—Neil McEvoy.

Questions 3 [OAQ51263], 4 [OAQ51259] and 5 [OAQ51285] are withdrawn. Question 6, therefore—Neil McEvoy.

Hyfforddiant Statws Lefel 5
Level-5 Status Training

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed o ran ariannu hyfforddiant statws lefel 5 ar gyfer cynorthwywyr addysgu? OAQ51276

6. Will the Cabinet Secretary provide an update on progress in funding level-5 status training for teaching assistants? OAQ51276

Thank you very much, Mr McEvoy. There are a number of opportunities for teaching assistants to undertake vocational courses endorsed by Qualifications Wales up to level 3. There are level 5 courses, which are foundation degrees and are delivered by higher education providers. Individuals can access a range of funding sources to undertake these courses.   

Diolch yn fawr iawn, Mr McEvoy. Mae nifer o gyfleoedd i gynorthwywyr addysgu ymgymryd â chyrsiau galwedigaethol a gymeradwyir gan Cymwysterau Cymru hyd at lefel 3. Mae cyrsiau lefel 5 ar gael, sy'n raddau sylfaen ac yn cael eu darparu gan ddarparwyr addysg uwch. Gall unigolion gael mynediad at ystod o ffynonellau ariannu i ymgymryd â'r cyrsiau hyn.

Okay, thanks. Level 5 is not a qualification but it's a status. It brings no increase in pay. Level 1 teaching assistants can attain it—this is all from a teaching assistant who's raised concerns with me. Training takes just six weeks—just three days out of school. Only a single piece of work needs to be prepared for a child, a group or a class. The qualification you need to do it is a single GCSE in maths or English. I think, really, this is just another example of education being used as a cash cow to pay for meaningless not even qualifications in this case, which make non-teaching staff able to undertake more responsibilities without extra pay. The question behind all this, on behalf of the members of staff who contacted me, is: how is this masquerade any use at all in raising standards?

Iawn, diolch. Nid yw Lefel 5 yn gymhwyster ond mae'n statws. Nid yw'n arwain at unrhyw gynnydd yn y cyflog. Gall cynorthwywyr addysgu Lefel 1 ei gyflawni—daw hyn oll gan gynorthwyydd addysgu sydd wedi mynegi pryderon wrthyf. Chwe wythnos yn unig y mae'r hyfforddiant yn ei gymryd—tri diwrnod yn unig allan o'r ysgol. Un darn o waith yn unig sydd angen ei baratoi ar gyfer plentyn, grŵp neu ddosbarth. Y cymhwyster sydd arnoch ei angen er mwyn ei wneud yw un TGAU mewn mathemateg neu Saesneg. Mewn gwirionedd, rwy'n credu ei bod yn enghraifft arall o ddefnyddio addysg fel peiriant arian i dalu am gymwysterau diystyr nad ydynt hyd yn oed yn gymwysterau yn yr achos hwn, sy'n golygu y gall staff nad ydynt yn addysgu ymgymryd â mwy o gyfrifoldebau heb gyflog ychwanegol. Y cwestiwn wrth wraidd hyn oll, ar ran yr aelodau o staff a gysylltodd â mi, yw hyn: sut y mae'r cogio hwn o unrhyw ddefnydd o gwbl o ran codi safonau?

I have made a commitment in 'Education in Wales: Our national mission—Action Plan 2017-21' to ensure our teachers are well supported by a range of learning support professionals who can provide the additional capacity that is needed to meet the needs of every child. Let me be absolutely clear on the opportunities that are available. Support is available for teaching assistants to access up to £1,500 of funding through the Welsh Government learning grant to undertake vocational qualifications. As of next year, when we implement our Diamond review, there will be a fairer mechanism for supporting access to foundation degrees and additional funding of £920,000 has been provided to regional consortia to deliver a number of programmes that support the professional learning of teaching assistants, including the delivery of a higher level teaching assistants scheme, which is provided to them free of charge. In addition, training will shortly be offered to those who need to meet the minimum requirements relating to literacy and numeracy qualifications to undertake the higher level teaching assistant scheme. Crucially, next year, in 2018, we will put in place professional standards for assisting teaching in schools to contribute to our raising standards agenda.

Rwyf wedi ymrwymo yn 'Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein cenedl—Cynllun Gweithredu 2017-21' i sicrhau bod ein hathrawon yn cael eu cynorthwyo gan ystod o weithwyr cymorth dysgu a all ddarparu'r capasiti ychwanegol sydd ei angen i ddiwallu anghenion pob plentyn. Gadewch imi fod yn hollol glir ynglŷn â'r cyfleoedd sydd ar gael. Mae cymorth ar gael i gynorthwywyr addysgu gael hyd at £1,500 o gyllid drwy grant dysgu Llywodraeth Cymru i gyflawni cymwysterau galwedigaethol. O'r flwyddyn nesaf ymlaen, pan fyddwn yn gweithredu adolygiad Diamond, bydd mecanwaith tecach ar waith ar gyfer cefnogi mynediad at raddau sylfaen ac mae £920,000 o gyllid ychwanegol wedi'i ddarparu i gonsortia rhanbarthol gyflwyno nifer o raglenni sy'n cefnogi dysgu proffesiynol cynorthwywyr addysgu, gan gynnwys cyflwyno cynllun cynorthwywyr addysgu lefel uwch, a ddarperir iddynt yn rhad ac am ddim. Yn ogystal, bydd hyfforddiant yn cael ei gynnig cyn bo hir i'r rhai sydd angen bodloni'r gofynion sylfaenol mewn perthynas â chymwysterau llythrennedd a rhifedd er mwyn ymgymryd â'r cynllun cynorthwywyr addysgu lefel uwch. Yn hollbwysig, y flwyddyn nesaf, yn 2018, byddwn yn rhoi safonau proffesiynol ar waith ar gyfer cynorthwyo addysgu mewn ysgolion i gyfrannu at ein hagenda codi safonau.

Cabinet Secretary, you've been in position now for some 18 months. What is your assessment of the capacity within the education system for teachers and teaching assistants to be able to take on the training that they require for continuous professional development and in particular to raise standards? There is one thing bringing your policy document forward and allocating resource to that, there's another separate issue about the capacity of the system to be able to create the time and the space for that training to be undertaken. I'd be interested to hear what your opinion is now, after 18 months in post, of the ability of the education system here in Wales to provide those training opportunities, both for teaching assistants but also for professional teachers as well.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydych wedi bod yn y swydd bellach ers oddeutu 18 mis. Beth yw eich asesiad o'r capasiti yn y system addysg i athrawon a chynorthwywyr addysgu allu ymgymryd â'r hyfforddiant sydd ei angen arnynt ar gyfer datblygiad proffesiynol parhaus ac yn benodol er mwyn codi safonau? Mae cyflwyno'ch dogfen bolisi a dyrannu adnoddau i hynny yn un peth, mater arall ar wahân yw capasiti'r system i allu creu'r amser a'r lle ar gyfer ymgymryd â'r hyfforddiant hwnnw. Hoffwn glywed beth yw eich barn bellach, ar ôl 18 mis yn y swydd, ynglŷn â gallu'r system addysg yma yng Nghymru i ddarparu'r cyfleoedd hyfforddi hynny, ar gyfer cynorthwywyr addysgu ond ar gyfer athrawon proffesiynol hefyd.

Thank you, Andrew, for what I think is a very fair point. We have resources allocated to continuous professional learning of our teaching and non-teaching staff. We are developing a national approach, so regardless of where you find yourself employed in Wales, you will have access to moderated and robust training programmes. It is right to identify the challenge of creating the space for teachers and support staff to do that. There are a number of ways in which we are looking at supporting: there are traditional in-service training days that are available to schools, but I believe the best professional learning often happens when children are in the classroom themselves; there are a number of schools, for instance, that are looking at an asymmetric week, which actually allows teachers some time at the end of the school working week to be able to work together to address continual professional learning needs; and we continue to look to work with schools to ensure that the resources are there, the courses are there and we create the time to allow professionals to undertake that. It is also about setting the expectation of school leaders that they will release their staff for training, and that's an important part of our new professional standards that set the expectation that teachers will be continuous learners throughout their professional career and that they can demand that of their school leadership.

Diolch, Andrew, am bwynt teg iawn, yn fy marn i. Mae gennym adnoddau wedi eu dyrannu ar gyfer dysgu proffesiynol parhaus ein staff addysgu a staff nad ydynt yn addysgu. Rydym yn datblygu dull cenedlaethol, felly waeth ble rydych yn cael eich cyflogi yng Nghymru, bydd gennych fynediad at raglenni hyfforddiant cadarn sy'n cael eu cymedroli. Mae'n iawn nodi'r her o ran creu'r lle i athrawon a staff cymorth wneud hynny. Rydym yn edrych ar nifer o ffyrdd o gefnogi: mae diwrnodau hyfforddiant mewn swydd traddodiadol ar gael i ysgolion, ond credaf fod y dysgu proffesiynol gorau yn digwydd yn aml pan fo plant yn yr ystafell ddosbarth; mae nifer o ysgolion, er enghraifft, yn edrych ar wythnos anghymesur, sy'n darparu peth amser i athrawon allu gweithio gyda'i gilydd ar ddiwedd wythnos waith yr ysgol er mwyn mynd i'r afael ag anghenion dysgu proffesiynol parhaus; ac rydym yn parhau i geisio gweithio gydag ysgolion i sicrhau bod yr adnoddau yno, fod y cyrsiau yno a'n bod yn creu'r amser i ganiatáu i weithwyr proffesiynol wneud hynny. Mae hefyd yn ymwneud â sicrhau bod disgwyliad i arweinwyr ysgolion ryddhau eu staff ar gyfer hyfforddiant, ac mae hynny'n rhan bwysig o'n safonau proffesiynol newydd, sy'n nodi'r disgwyliad y bydd athrawon yn ddysgwyr parhaus drwy gydol eu gyrfa broffesiynol ac y gallant fynnu hynny gan arweinwyr eu hysgolion.

14:05
Prifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt
Oxbridge Universities

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella nifer y myfyrwyr o Gymru sy'n mynd i brifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt? OAQ51270

7. Will the Cabinet Secretary outline the actions that the Welsh Government is taking to improve the numbers of Welsh students attending Oxbridge universities? OAQ51270

Thank you very much, Caroline. The Seren network has been established to support young people in their ambitions to apply to leading universities across the UK and internationally, and that includes Oxbridge. Feedback this year suggests that many more applications are now being made to both Oxford and Cambridge universities, who are active and strong supporters of our Seren programme.

Diolch yn fawr iawn, Caroline. Sefydlwyd rhwydwaith Seren i gefnogi pobl ifanc yn eu huchelgais i wneud cais i brifysgolion blaenllaw ledled y DU ac yn rhyngwladol, ac mae hynny'n cynnwys Rhydychen a Chaergrawnt. Awgryma'r adborth eleni fod llawer mwy o geisiadau yn cael eu gwneud bellach i brifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt, sy'n cefnogi ein rhaglen Seren yn weithredol ac yn frwd.

Thank you, Cabinet Secretary, for your answer. According to the access fellow at Jesus College, Oxford, Welsh students lack the confidence to apply to Oxbridge and, whilst the Seren programme is helping some students, we're still not doing enough to challenge our best and brightest pupils. Cabinet Secretary, what steps are you taking to ensure that Welsh students not only achieve excellent grades but also have the confidence to achieve their full potential?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ôl y swyddog mynediad yng Ngholeg yr Iesu, Rhydychen, nid oes gan fyfyrwyr Cymru ddigon o hyder i ymgeisio am le yn Rhydychen a Chaergrawnt, ac er bod rhaglen Seren yn helpu rhai myfyrwyr, nid ydym yn gwneud digon o hyd i herio ein disgyblion gorau a mwyaf disglair. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau bod myfyrwyr Cymru nid yn unig yn ennill graddau ardderchog ond hefyd yn meddu ar yr hyder i gyflawni eu potensial llawn?

Thank you, Caroline. I'd be very pleased to share with the Chamber, if Members are not aware, the latest Universities and Colleges Admissions Service data on applications to Oxford and Cambridge universities and also to vet courses and medical courses, where the applications have to be made by 15 October. I'm very pleased to say that there has been an upturn in applications to that. Applications from Wales for courses with 15 October deadline are up 6 per cent, despite a significant drop in the 18-year-old cohort. Applications for medical courses are up 2 per cent. I'm sure Members agree that these are encouraging figures and show that the Seren network is really bedding down and adding value.

Diolch, Caroline. Buaswn yn falch iawn o rannu gyda'r Siambr, os nad yw'r Aelodau'n gwybod amdano, y data diweddaraf gan Wasanaeth Derbyn y Prifysgolion a'r Colegau ar geisiadau i brifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt, yn ogystal â chyrsiau milfeddygol a chyrsiau meddygol, lle mae'n rhaid gwneud y ceisiadau erbyn 15 Hydref. Rwy'n falch iawn o ddweud y bu cynnydd yn nifer y ceisiadau hynny. Mae'r ceisiadau o Gymru am gyrsiau gyda dyddiad cau ar 15 Hydref wedi codi 6 y cant, er gwaethaf gostyngiad sylweddol yn y cohort 18 mlwydd oed. Mae'r ceisiadau am gyrsiau meddygol wedi codi 2 y cant. Rwy'n siŵr fod yr Aelodau'n cytuno bod y ffigurau hyn yn galonogol ac yn dangos bod rhwydwaith Seren yn gwreiddio o ddifrif ac yn ychwanegu gwerth.

I was very pleased to be able to speak at a Seren network event in Llanelli on Friday. I think all of us would want to encourage as many Welsh students as possible to apply for these two world-leading education institutions, but also to others in the same category as well—to Trinity College Dublin, to the Sorbonne, to Heidelberg, to Tübingen, and further afield to Princeton, Stanford and to other American universities available—[Laughter.] 

Roeddwn yn falch iawn o allu siarad mewn digwyddiad rhwydwaith Seren yn Llanelli ddydd Gwener. Credaf y byddai pob un ohonom yn awyddus i annog cymaint o fyfyrwyr o Gymru â phosibl i ymgeisio am y ddau sefydliad addysg blaenllaw hwn, ond hefyd i rai eraill yn yr un categori hefyd—i Goleg y Drindod, Dulyn, i'r Sorbonne, i Heidelberg, i Tübingen, ac ymhellach i Princeton, Stanford ac i brifysgolion eraill sydd ar gael yn America—[Chwerthin.]

Come on, say it. [Laughter.] Go on. [Laughter.]

Dewch ymlaen, dywedwch. [Chwerthin.] Dewch ymlaen. [Chwerthin.]

I would have to declare an interest. But, look, the Diamond review made a commitment that we would actually open access to right across Europe and also have a pilot beyond Europe itself—for North American and other leading institutions. Can the Cabinet Secretary update us on where the Welsh Government are with that proposal?

Buasai'n rhaid i mi ddatgan buddiant. Ond edrychwch, gwnaeth adolygiad Diamond ymrwymiad y buasem yn ehangu mynediad ledled Ewrop yn ogystal a sicrhau peilot y tu hwnt i Ewrop ei hun hefyd—ar gyfer sefydliadau yng Ngogledd America a sefydliadau blaenllaw eraill. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â ble mae Llywodraeth Cymru wedi cyrraedd gyda'r cynnig hwnnw?

Presiding Officer, the Member is just too modest to tell us about his time spent at Harvard. I myself got as far as sitting on the steps of the library of Harvard this summer whilst on holiday, but I had to settle for a year at the University of Missouri in Columbia, which is perhaps not quite as auspicious as the Member's time at Harvard.

But the Member makes a very good point: Seren isn't just about supporting students to go to Oxford and Cambridge; it's supporting students to go to Russell universities across the United Kingdom, including our Russell Group university here in Wales, Cardiff University, which is in the top 100 universities. We've got fantastic institutions to go to here in Wales. But you're right: officials are currently scoping the opportunities to allow us to have a fully portable Diamond package, which would mean that those students who aspire to go to universities, whether that's in the United States or to the Sorbonne or those other great seats of learning—no Welsh student who has the capacity and the desire to pursue their education should be stopped from doing that because of issues around financial pressure, and I will look forward to updating the Member shortly.

Llywydd, mae'r Aelod yn rhy wylaidd i sôn wrthym am yr amser a dreuliodd yn Harvard. Cyrhaeddais innau cyn belled ag eistedd ar risiau llyfrgell Harvard ar fy ngwyliau dros yr haf, ond bu'n rhaid i mi fodloni ar flwyddyn ym Mhrifysgol Missouri yn Columbia, nad oedd mor llewyrchus, efallai, ag amser yr Aelod yn Harvard.

Ond mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn: nid diben Seren yw cynorthwyo myfyrwyr i fynd i Rydychen a Chaergrawnt yn unig; mae'n cynorthwyo myfyrwyr i fynd i brifysgolion Russell ledled y Deyrnas Unedig, gan gynnwys ein prifysgol Grŵp Russell yma yng Nghymru, Prifysgol Caerdydd, sydd yn un o'r 100 prifysgol uchaf. Mae gennym sefydliadau gwych i'w mynychu yma yng Nghymru. Ond rydych yn llygad eich lle: mae swyddogion wrthi'n gwneud gwaith cwmpasu ar y cyfleoedd i ganiatáu inni gael pecyn Diamond cwbl symudol, a fyddai'n golygu bod y myfyrwyr sy'n dymuno mynd i brifysgolion, boed yn yr Unol Daleithiau neu i'r Sorbonne neu'r canolfannau dysg gwych eraill—ni ddylai unrhyw fyfyriwr o Gymru sydd â'r gallu a'r awydd i barhau â'i addysg gael ei hatal rhag gwneud hynny oherwydd materion yn ymwneud â phwysau ariannol, a byddaf yn edrych ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod cyn bo hir.

Recriwtio Athrawon
The Recruitment of Teachers

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am recriwtio athrawon yng Nghymru? OAQ51266

8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the recruitment of teachers in Wales? OAQ51266

Thank you very much, Joyce. We want teaching, as I said to Caroline earlier, to be a first-choice profession so that we can attract the very best to Welsh schools. In addition to our incentives, we are working with the sector to actively promote teaching, to recruit the very best and brightest individuals into the profession.

Diolch yn fawr iawn, Joyce. Rydym yn awyddus i addysgu, fel y dywedais wrth Caroline yn gynharach, fod yn broffesiwn dewis cyntaf fel y gallwn ddenu'r goreuon i ysgolion Cymru. Yn ogystal â'n cymelliadau, rydym yn gweithio gyda'r sector i fynd ati'n weithredol i hyrwyddo addysgu, er mwyn recriwtio'r unigolion gorau a mwyaf disglair i'r proffesiwn.

I was particularly pleased to hear about the new monetary incentives for new graduates considering a career in teaching in Wales. That will attract, we hope, high-achieving graduates into that profession, particularly with the priority subject areas like maths, physics, chemistry, Welsh, and the new emerging computer sciences, because that's the only way, as I can see fit, that we will be able to raise educational standards throughout the whole of Wales. Cabinet Secretary, do you, at this stage, have any details on when that scheme will be launched? And what is your anticipation of how many teachers it will deliver in Mid and West Wales?

Roeddwn yn arbennig o falch o glywed am y cymelliadau ariannol newydd i raddedigion newydd sy'n ystyried gyrfa mewn addysgu yng Nghymru. Gobeithiwn y bydd hynny'n denu graddedigion galluog at y proffesiwn, yn enwedig yn y meysydd pwnc blaenoriaethol fel mathemateg, ffiseg, cemeg, Cymraeg, a'r gwyddorau cyfrifiadurol newydd sy'n dod i'r amlwg, gan mai dyna'r unig ffordd, hyd y gwelaf, y gallwn godi safonau addysgol ledled Cymru gyfan. Ysgrifennydd y Cabinet, a oes gennych unrhyw fanylion, ar hyn o bryd, ynglŷn â phryd y bydd y cynllun hwnnw'n cael ei lansio? A faint o athrawon y rhagwelwch y bydd yn eu darparu yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru?

14:10

Thank you very much, Joyce. We are currently working with the sector to promote the profession, as I said, and our incentive scheme for priority subjects that is available to eligible students now. My recent announcement regarding amendments to the scheme, such as including computer science as a top priority, will be available to eligible students from September 2018. We are also working to launch a national recruitment campaign. We've had great success in Government with regard to the ‘Train. Work. Live.’ scheme that the Cabinet Secretary for health has introduced for doctors and nurses, and we're looking to build upon that Welsh brand and other aspects of public service to recruit the very best into the teaching profession.

Diolch yn fawr, Joyce. Rydym yn gweithio gyda'r sector ar hyn o bryd i hyrwyddo'r proffesiwn, fel y dywedais, yn ogystal â'n cynllun cymhelliant ar gyfer y pynciau blaenoriaethol, sydd ar gael i fyfyrwyr cymwys yn awr. Bydd fy nghyhoeddiad diweddar ynglŷn â diwygiadau i'r cynllun, fel cynnwys cyfrifiadureg yn brif flaenoriaeth, ar gael i fyfyrwyr cymwys o fis Medi 2018. Rydym hefyd yn gweithio i lansio ymgyrch recriwtio genedlaethol. Rydym wedi cael cryn lwyddiant fel Llywodraeth gyda'r cynllun 'Hyfforddi/Gweithio/Byw' a gyflwynwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ar gyfer meddygon a nyrsys, ac rydym yn awyddus i adeiladu ar y brand Cymreig hwnnw ac agweddau eraill ar wasanaeth cyhoeddus i recriwtio'r gorau i'r proffesiwn addysgu.

Tynnwyd cwestiwn 9 [OAQ51257] yn ôl. Cwestiwn 10—nid yw Rhianon Passmore yma i ofyn y cwestiwn. Cwestiwn 11—Simon Thomas.

Question 9 [OAQ51257] is withdrawn. Question 10—Rhianon Passmore is not in the Chamber to ask the question. Question 11—Simon Thomas.

Cyllid ar gyfer Prifysgolion
University Funding

11. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyllid ar gyfer prifysgolion? OAQ51290

11. Will the Cabinet Secretary make a statement on university funding? OAQ51290

Diolch yn fawr, Simon. The reforms that we are implementing in response to the Diamond review will create a sustainable and progressive higher education funding settlement for Wales that supports students when they need it the most, and enables our universities to compete domestically and, as we've just heard, internationally also. 

Diolch yn fawr, Simon. Bydd y diwygiadau rydym yn eu rhoi ar waith mewn ymateb i adolygiad Diamond yn creu setliad cyllid addysg uwch cynaliadwy a blaengar i Gymru sy'n rhoi cymorth i fyfyrwyr pan fyddant ei angen fwyaf, ac sy'n galluogi ein prifysgolion i gystadlu'n ddomestig ac yn rhyngwladol hefyd, fel rydym newydd ei glywed.

Diolch am yr ateb. Mae gen i ddiddordeb yn benodol yn yr hyn y gallwn ni ei wneud i ehangu y tu hwnt, hyd yn oed, i beth mae Diamond yn ei awgrymu ar gyfer cyllido prifysgolion. Os edrychwch chi, er enghraifft, ar Brifysgol Aberystwyth, rwy'n croesawu'r ffaith bod buddsoddiad wedi bod ar gyfer clinig milfeddygol yn ddiweddar yn y brifysgol honno, ac mae yna fuddsoddiad yn symud tuag at sefydlu cyrsiau milfeddygol yn y brifysgol. Ond wrth edrych y tu hwnt i'r sefyllfa rydym ni ynddi nawr, gyda Brexit a'r newid yn y proffesiwn milfeddygol, rydw i'n credu, erbyn hyn, fod yna le i ddadlau bod angen ysgol filfeddygol lawn mewn prifysgol yng Nghymru, ac Aberystwyth, ac IBERS—Athrofa y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig—ydy'r lle delfrydol i sefydlu ysgol filfeddygol lawn. A ydych chi'n trafod hyn, bellach, â phrifysgolion yng Nghymru ac â'r cyngor cyllido ynglŷn ag edrych tua'r gorwel a gweld y datblygiad yma yn dod i ffrwyth hefyd?

Thank you for that response. I’m particularly interested in what we can do to expand beyond what Diamond, even, is suggesting on the funding of universities. If you look at Aberystwyth University, I welcome the fact that there’s been recent investment in a veterinary clinic in that university, and there’s been investment in moving towards establishing veterinary courses at the university. But in looking beyond the situation that we’re currently in, with Brexit and changes in the veterinary profession, I believe that there is now room to make the case that we need a full veterinary school at a Welsh university, and Aberystwyth, and IBERS—the Institute of Biological, Environmental and Rural Sciences—would be the ideal place to establish such a school. So, are you now discussing this with the universities in Wales and the funding council in terms of looking towards the horizon and seeing this coming to fruition?

Thank you, Simon. Can I put on record how fantastically I think the new vice-chancellor at Aberystwyth, Elizabeth Treasure, is doing? We've seen some really impressive student satisfaction results from the university and the example of that partnership working with London to establish partial veterinary education in Aberystwyth is very welcome indeed. 

I've yet to have discussions with the vice-chancellor about establishing a full veterinary course at Aberystwyth, but I meet very regularly with vice-chancellors and, of course, the Higher Education Funding Council for Wales. It would be an expensive subject. The Diamond package does give us that room for manoeuvre to look at how we would support expensive subjects, not just veterinary science, but other subjects going forward, and I'm sure that Aberystwyth, HEFCW and the other vice-chancellors won't be slow in coming forward if they think that there are opportunities to develop the offer at Welsh universities.

Diolch, Simon. A gaf fi gofnodi pa mor wych, yn fy marn i, y mae'r is-ganghellor newydd yn Aberystwyth, Elizabeth Treasure, yn ei wneud? Rydym wedi gweld canlyniadau trawiadol iawn gan y brifysgol o ran boddhad myfyrwyr ac mae'r enghraifft honno o weithio mewn partneriaeth â Llundain er mwyn sefydlu addysg filfeddygol rannol yn Aberystwyth i'w chroesawu'n fawr yn wir.

Nid wyf wedi cael trafodaethau gyda'r is-ganghellor eto ynglŷn â sefydlu cwrs milfeddygol llawn yn Aberystwyth, ond rwy'n cyfarfod yn rheolaidd iawn gydag is-gangellorion, ac wrth gwrs, gyda Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru. Buasai'n bwnc drud. Mae pecyn Diamond yn rhoi lle i ni symud o ran edrych ar sut y buasem yn cefnogi pynciau drud, nid gwyddoniaeth filfeddygol yn unig, ond pynciau eraill yn y dyfodol, ac rwy'n siŵr na fydd Aberystwyth, Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru na'r is-gangellorion eraill yn araf i ymateb os ydynt o'r farn fod cyfleoedd ar gael i ddatblygu'r cynnig ym mhrifysgolion Cymru.

Papur Gwyn y Gymraeg
The Welsh Language White Paper

12. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynghylch Papur Gwyn y Gymraeg? OAQ51289

12. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh language White Paper? OAQ51289

Wel, nid wyf yn Ysgrifennydd Cabinet, ond fe wnaf i ymateb i'r cwestiwn, a hynny yw bod yr ymgynghoriad ar y Papur Gwyn, wrth gwrs, wedi dod i ben tua 15 diwrnod yn ôl. Mae amser gyda ni nawr i fynd drwy'r ymatebion ac fe fyddwn ni'n dod â rhyw fath o ymateb yn ystod yr wythnosau nesaf.

Well, I’m not a Cabinet Secretary, but I will respond to that question, and that is that the consultation on the White Paper, of course, closed about 15 days ago. We now have time to analyse the responses and we will bring some kind of response forward over the ensuing few weeks.

Yr arferiad, rydw i'n credu, yw cyfeirio cwestiwn at Ysgrifennydd y Cabinet. 

Roedd y Gweinidog wedi cyfeirio ddoe at yr angen am dystiolaeth nawr ar gyfer y modelau gorau ar gyfer rheoleiddio iaith. A dweud y gwir, rwy'n credu bod y Gweinidog blaenorol ond wedi medru cyfeirio at adroddiad o Dŷ'r Arglwyddi—un cyffredinol ynglŷn â rheoleiddio yn mynd nôl i 2004. Felly, mae yna ddiffyg sail dystiolaethol sicr wedi bod. A ydy'r Gweinidog yn gallu esbonio'r math o dystiolaeth, yn edrych ar arferion gorau o ran modelau rheoleiddio iaith ar draws y byd, y byddwch chi nawr yn ei chomisiynu?

The common practice, I believe, is to refer the question to the Cabinet Secretary. 

The Minister yesterday referred to the need for evidence now for the best models in terms of language regulation. I think that the predecessor Minister had only been able to refer to a very general report on regulation from the House of Lords, which went back to 2004. So, there's a lack of an evidence base; there's no doubt about that. Can the Minister explain what kind of evidence, looking at best practice in terms of language regulation models across the world, that you will now be commissioning?

14:15

Wel, rydw i'n meddwl beth sydd angen inni edrych arno yw ble mae'r llwyddiant wedi bod ynghylch twf iaith. Mae yna enghreifftiau yn Ewrop: mae Gwlad y Basg, er enghraifft, wedi bod yn llwyddiannus iawn. Rydw i'n siŵr bod yna enghreifftiau eraill. Byddaf i'n mynd ati nawr i edrych ar y rheini. Ond beth sy'n bwysig, rydw i'n meddwl, yw ein bod ni jest yn cadw'n golwg ni ar—. Mae'n gwestiwn o flaenoriaethau. Dyna beth oedd Nye Bevan yn dweud—mae'n rhaid ichi jest roi blaenoriaeth i bethau. Yn fwy pwysig i fi nag unrhyw beth arall yw ein bod ni'n cadw llygad ar yr 1 miliwn yma. Felly, i fi, mae'n bwysicach ein bod ni'n canolbwyntio ar hyn o bryd ar addysg a beth ydym ni'n mynd i'w roi mewn lle ar addysg. Wrth gwrs bod yn rhaid inni edrych ar safonau. Mae yna safonau yn dod allan, ond o ran y blaenoriaethau, rydw i jest eisiau cadw llygad ar y rheini.

Well, I think that what we need to look at is success stories in language growth. There are examples in Europe: the Basque Country, for example, has been extremely successful, and I'm sure there are other examples. I will now set about studying those. But what is important is that we keep our eye on this. It's a question of priorities. That is what Nye Bevan used to say—you have to just prioritise things. More important for me than anything else is that we should keep an eye on these 1 million speakers. So, for me, it's more important that we focus on education and what we want to put in place for Welsh education. Of course we have to look at standards. Standards are going to be published, but as regards the priorities, I just want to keep an eye on those.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Gweinidog.

Thank you, Cabinet Secretary and Minister.

2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—Gohiriwyd o 8 Tachwedd
2. Questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services—Postponed from 8 November

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. A'r cwestiwn cyntaf, Caroline Jones.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services. And the first question is from Caroline Jones.

Derbyniadau sy'n Gysylltiedig â Chyffuriau
Drug-related Admissions

1. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leihau nifer y derbyniadau i ysbytai sy'n gysylltiedig â chyffuriau? OAQ51272

1. What is the Welsh Government doing to reduce the numbers of drug-related hospital admissions? OAQ51272

Thank you for the question. The Welsh Government invest almost £50 million a year in our substance misuse agenda. Our substance misuse delivery plan, going up to 2018, reaffirms this Government’s commitment to tackle substance misuse. It sets out the detailed actions we and our delivery partners are taking to prevent and respond to substance misuse amongst individuals and in communities across Wales.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi bron i £50 miliwn y flwyddyn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau. Mae ein cynllun cyflawni camddefnyddio sylweddau, hyd at 2018, yn ailddatgan ymrwymiad y Llywodraeth hon i fynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau. Mae'n nodi'r camau gweithredu manwl rydym ni a'n partneriaid cyflenwi yn eu cymryd i atal ac ymateb i gamddefnyddio sylweddau ymhlith unigolion ac mewn cymunedau ledled Cymru.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. There has been a massive increase in the number of synthetic cannabinoids, such as spice, despite a change in the law. Hospitals across Wales are now treating more than three people every day for these substances. Spice intoxication has become a far too common sight in our towns and cities, and the effects have led it to be nicknamed 'the zombie drug'. Cabinet Secretary, what discussions have you had with colleagues in your Government and in the UK Government about the steps we can take to reduce the numbers of people who end up in hospital as a result of taking such substances?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cynnydd enfawr wedi bod yn nifer y canabinoidau synthetig, megis Spice, er gwaethaf newid yn y gyfraith. Mae ysbytai ledled Cymru bellach yn trin mwy na thri o bobl y dydd mewn perthynas â'r sylweddau hyn. Mae pobl o dan ddylanwad Spice wedi dod yn olygfa rhy gyffredin o lawer yn ein trefi a'n dinasoedd, ac mae'r effeithiau wedi arwain at ei enwi'n 'gyffur sombi'. Ysgrifennydd y Cabinet, pa drafodaethau a gawsoch gyda chyd-Aelodau yn eich Llywodraeth ac yn Llywodraeth y DU ynglŷn â'r camau y gallwn eu cymryd i leihau nifer y bobl sy'n mynd i'r ysbyty o ganlyniad i gymryd sylweddau o'r fath?

I recognise the concern behind the question, but, with respect, I don't think it's simply a question of the Government having discussions to try and reduce this matter, because there isn't a simple answer. The UK Government in 2015-16 passed the Psychoactive Substances Act 2016, which introduced a blanket ban on a range of psychoactive substances, and that tries to take account of the fact that there are a range of new substances coming into the market and into this country on a fairly regular basis. Many of those are cannabinoids, as indeed spice is.

What we are trying to do is to understand what we can do to reduce harm. Now, simply trying to ban all these substances isn't it on its own. It is also about trying to understand how we educate people about the risks, it's also about how we understand the risks that are being run. That is why the Welsh Emerging Drugs and Identification of Novel Substances service in Wales, which helps to test substances from across the UK, is well used and well respected. It is really important for individuals, helping them to understand the risks they are taking, but also from a treatment point of view, to understand what is potentially in people's systems. There is a constant and never ending discussion about what we need to do to try and manage the demand that comes in with the range of social challenges that we face, but also the range of new substances that are appearing in our communities, and then the response between health, local authorities, the third sector and the police to try and manage this in the most sensible and effective way possible. But this is not easy, and I will not pretend that it is.

Rwy'n cydnabod y pryder sydd wrth wraidd y cwestiwn, ond gyda phob parch, ni chredaf mai mater syml o'r Llywodraeth yn cael trafodaethau i geisio lleihau'r broblem yw hyn, gan nad oes ateb syml i'w gael. Yn 2015-16, cyflwynodd Llywodraeth y DU Ddeddf Sylweddau Seicoweithredol 2016, a gyflwynodd waharddiad cyffredinol ar ystod o sylweddau seicoweithredol, ac sy'n ceisio rhoi ystyriaeth i'r ffaith bod ystod o sylweddau newydd yn cael eu cyflwyno i'r farchnad ac i'r wlad hon yn eithaf rheolaidd. Mae llawer o'r rhain yn ganabinoidau, fel Spice.

Rydym yn ceisio deall beth y gallwn ei wneud i leihau niwed. Nawr, nid yw hyn yn golygu ceisio gwahardd yr holl sylweddau hyn yn unig. Mae hefyd yn ymwneud â cheisio deall sut rydym yn addysgu pobl am y peryglon, ac mae hefyd yn ymwneud â sut rydym yn deall y risgiau sy'n cael eu cymryd. Dyna pam fod gwasanaeth Cyffuriau Newydd ac Adnabod Sylweddau Newydd Cymru, sy'n helpu i brofi sylweddau o bob rhan o'r DU, yn cael ei ddefnyddio a'i barchu'n fawr. Mae'n bwysig iawn i unigolion, gan eu helpu i ddeall y risgiau y maent yn eu cymryd, ond hefyd o ran triniaeth, i ddeall beth a all fod yn systemau pobl. Ceir trafodaeth gyson a diddiwedd ynglŷn â'r hyn y mae angen i ni ei wneud i geisio rheoli'r galw a ddaw gyda'r amrywiaeth o heriau cymdeithasol a wynebwn, ond hefyd yr amrywiaeth o sylweddau newydd sy'n ymddangos yn ein cymunedau, a'r ymateb rhwng y maes iechyd, awdurdodau lleol, y trydydd sector a'r heddlu i geisio rheoli hyn yn y ffordd fwyaf synhwyrol ac effeithiol y gallwn. Ond nid yw hyn yn hawdd, ac nid wyf am esgus ei fod yn hawdd.

Cabinet Secretary, I listened carefully to your answer to the principal question, and you touched on education and the importance of educating people about the dangers of drugs and, in particular, personal responsibility. What is your assessment of the advice that is available to help young people, in particular, via the education system, to be able to understand the risks associated with illicit drug taking and the support that, if they do find themselves in the wrong environment, they might be able to access to help them in any dependency they might build up on using these types of drugs?

Ysgrifennydd y Cabinet, gwrandewais yn ofalus ar eich ateb i'r prif gwestiwn, ac fe sonioch chi am addysg a phwysigrwydd addysgu pobl ynglŷn â pheryglon cyffuriau, ac yn benodol, ynglŷn â chyfrifoldeb personol. Beth yw eich asesiad o'r cyngor sydd ar gael i helpu pobl ifanc, yn arbennig, drwy'r system addysg, i allu deall y risgiau sy'n gysylltiedig â chymryd cyffuriau anghyfreithlon a'r gefnogaeth a allai fod ar gael iddynt pe baent mewn amgylchedd gwael, i'w helpu gydag unrhyw ddibyniaeth y gallent ei datblygu drwy ddefnyddio'r mathau hyn o gyffuriau?

Again, I recognise the question. I refer to education in its broadest sense, because I don't think there's just an issue for the school system. It's an issue of partnerships between the third sector, between the police, between ourselves, and people in communities as well, and how we equip people with the best possible advice on the impact of the various substances that are available, but also how you deal with challenges like peer pressure that exist in a whole range of different settings. We made a difficult choice in the budget about some of the choices we had to make on budgetary matters, but I do know that in discussion with the Cabinet Secretary for Education, we were thinking about how the new curriculum may help to equip people to make different choices. But it isn't simply a matter for the curriculum or for the quality of teaching and learning within our schools; it is a much broader societal challenge. That's why, for example, we fund Dan 24/7. That is, as it says, a 24-hour seven-day-a-week bilingual advice line, trying to take away some of the things that people may fear in going to figures in authority or responsibility to ask for support or advice. So, this is part of the honest challenge that every part of the UK and further afield faces: the range and the variety of interventions, the support mechanisms that we have, and understanding what is successful in allowing us to most effectively combat the challenge that we have. But as I said at the end to Caroline Jones, this isn't easy, we shouldn't pretend it is, but absolutely, there's a really powerful reason to want to try and understand what is the most effective response, and then to weigh, measure, understand and evaluate whether that's had the effect that we wanted it to.

Unwaith eto, rwy'n cydnabod y cwestiwn. Cyfeiriaf at addysg yn yr ystyr ehangaf, gan na chredaf mai problem ar gyfer y system ysgolion yn unig yw hon. Mae'n fater o bartneriaethau rhwng y trydydd sector, rhwng yr heddlu, rhyngom ni a phobl yn y cymunedau hefyd, a sut rydym yn rhoi'r cyngor gorau posibl i bobl ar effaith y gwahanol sylweddau sydd ar gael, ond hefyd sut rydych yn delio gyda heriau fel pwysau gan gyfoedion, sy'n digwydd mewn ystod eang o wahanol amgylchiadau. Gwnaethom ddewis anodd yn y gyllideb mewn perthynas â rhai o'r dewisiadau y bu'n rhaid inni eu gwneud ar faterion cyllidebol, ond rwy'n gwybod pan oeddem yn trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ein bod wedi meddwl ynglŷn â sut y gallai'r cwricwlwm newydd helpu i arfogi pobl i wneud dewisiadau gwahanol. Ond nid mater i'r cwricwlwm yn unig yw hwn, na mater sy'n ymwneud ag ansawdd yr addysgu a'r dysgu yn ein hysgolion; mae'n her gymdeithasol ehangach o lawer. Dyna pam, er enghraifft, ein bod yn ariannu Dan 24/7. Llinell gyngor ddwyieithog 24 awr saith diwrnod yr wythnos yw honno, fel y mae'n dweud, i geisio cael gwared ar rai o'r pethau a allai ddychryn pobl rhag gofyn i bobl mewn awdurdod neu gyfrifoldeb am gymorth neu gyngor. Felly, mae hyn yn rhan o'r her onest y mae pob rhan o'r DU a thu hwnt yn ei hwynebu: ystod ac amrywiaeth yr ymyriadau, y mecanweithiau cymorth sydd gennym, a deall beth sy'n llwyddiannus o ran ein galluogi i fynd i'r afael â'r her rydym yn ei hwynebu yn y ffordd fwyaf effeithiol. Ond fel y dywedais ar y diwedd wrth Caroline Jones, nid yw hyn yn hawdd, ni ddylem esgus ei fod yn hawdd, ond yn bendant, mae yna reswm gwirioneddol bwerus dros fod eisiau ceisio deall beth yw'r ymateb mwyaf effeithiol, ac yna pwyso, mesur, deall a gwerthuso a yw hynny wedi cael yr effaith roeddem am iddo'i chael.

14:20

Tynnwyd cwestiwn 2 [OAQ51281] yn ôl. Cwestiwn 3, felly, Neil Hamilton.

Question 2 [OAQ51281] was withdrawn. Question 3, Neil Hamilton.

Gofal Cymdeithasol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru
Social Care in Mid and West Wales

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ofal cymdeithasol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51275

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on social care in Mid and West Wales? OAQ51275

Thank you for the question. We have, as Neil will know, prioritised social care as a sector of strategic national importance, and the commitment is being underpinned by extra funding: a total of £55 million of recurrent additional funding has been provided to local authorities for use in social services in 2017-18, and we're also, of course, committed to doubling the capital people can keep when entering residential care to £50,000. Through the integrated care fund, we are providing £60 million for the delivery of integrated care across Wales, and this includes funding for reablement services, support for timely and effective discharges from hospital, and integrated care teams in mid and west Wales.

Diolch am y cwestiwn. Fel y gŵyr Neil, rydym wedi blaenoriaethu gofal cymdeithasol fel sector o bwysigrwydd cenedlaethol strategol, ac mae'r ymrwymiad hwnnw wedi'i ategu gan gyllid ychwanegol: darparwyd cyfanswm o £55 miliwn o gyllid ychwanegol rheolaidd i awdurdodau lleol ei ddefnyddio mewn gwasanaethau cymdeithasol yn 2017-18, ac rydym hefyd, wrth gwrs, wedi ymrwymo i ddyblu'r cyfalaf y gall pobl ei gadw wrth fynd i mewn i ofal preswyl i £50,000. Drwy'r gronfa gofal integredig, rydym yn darparu £60 miliwn ar gyfer darparu gofal integredig ledled Cymru, ac mae hyn yn cynnwys cyllid ar gyfer gwasanaethau ailalluogi, cymorth ar gyfer rhyddhau pobl o'r ysbyty yn amserol ac yn effeithiol, a thimau gofal integredig yng nghanolbarth a gorllewin Cymru.

I thank the Minister for that answer, congratulate him on his appointment and welcome him to his new role. He will know from his briefing, if he wasn't aware already, that the case of the Bodlondeb care home in Aberystwyth has been raised several times in this Chamber—not least by my colleague Simon Thomas—and outside, by no less exalted a figure than the Llywydd herself. Ceredigion County Council has recently taken the final decision to close this nursing home, but there appear to be no adequate plans in Ceredigion for alternative care for the residents of this home, and indeed no plan for the provision of social care in that part of the county for the future. So, whilst the Minister has rightly said how much money has been provided by Welsh Government for these purposes, what can be done in circumstances where county councils, who are the providers on the ground, don't make adequate provision for the future? And what powers does he have to fill the void that is left in this kind of situation?

Diolch i'r Gweinidog am ei ateb, ac rwy'n ei longyfarch ar ei benodiad ac yn ei groesawu i'w rôl newydd. Fe fydd yn gwybod o'i friff, os nad oedd yn ymwybodol eisoes, fod achos cartref gofal Bodlondeb yn Aberystwyth wedi cael sylw sawl gwaith yn y Siambr hon—yn enwedig gan fy nghyd-Aelod Simon Thomas—a'r tu allan, gan neb llai na'r Llywydd ei hun. Yn ddiweddar, mae Cyngor Sir Ceredigion wedi gwneud y penderfyniad terfynol i gau'r cartref nyrsio hwn, ond ymddengys nad oes cynlluniau digonol yng Ngheredigion ar gyfer gofal amgen i breswylwyr y cartref hwn, ac nid oes unrhyw gynllun ar gyfer darparu gofal cymdeithasol yn y rhan honno o'r sir ar gyfer y dyfodol. Felly, er bod y Gweinidog yn iawn i ddweud faint o arian a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru at y dibenion hyn, beth y gellir ei wneud mewn amgylchiadau lle nad yw cynghorau sir, sef y darparwyr ar lawr gwlad, yn gwneud darpariaethau digonol ar gyfer y dyfodol? A pha bwerau sydd ganddo i lenwi'r gwacter a adewir ar ôl mewn sefyllfa o'r fath?

Neil raises an important point here, and we firmly believe that Ceredigion County Council, like any other council, has to adequately plan its care provision based on local needs and deal with the issues that have been raised. Now, I do appreciate, and we should all be aware, that this has been a difficult time for all concerned, not least the residents, and the safety and well-being of residents has to be all of our concerns. We do understand that over the summer, as Neil will know, Ceredigion County Council consulted on the closure of Bodlondeb care home, which ended on 25 September. The council cabinet met on 7 November to make that decision, as he referred to, on the closure of the home and it was, we are informed, made as a result of extensive consultation with the sector and with residents. But I also understand that the council commissioned independent advocates and independent mental capacity advocates to ensure that the voice and opinion of residents were heard during the process. But of course, you raise the important point of 'What now?' in that continuing care and making sure their needs are properly taken care of. We would expect that Ceredigion County Council, as any other local authority with responsibility for this, takes care of those needs going forward.

Mae Neil yn nodi pwynt pwysig yma, ac rydym yn credu'n gryf fod yn rhaid i Gyngor Sir Ceredigion, fel unrhyw gyngor arall, gynllunio eu darpariaeth ofal yn ddigonol yn seiliedig ar anghenion lleol ac ymdrin â'r materion sydd wedi eu codi. Nawr, rwy'n derbyn, a dylai pob un ohonom fod yn ymwybodol, fod hwn wedi bod yn gyfnod anodd i bawb yr effeithiwyd arnynt gan hyn, yn enwedig y preswylwyr, a bod yn rhaid i ddiogelwch a lles y preswylwyr fod yn faterion o bwys i bob un ohonom. Yn ôl yr hyn a ddeallwn, dros yr haf, fel y gŵyr Neil, cynhaliwyd ymgynghoriad gan Gyngor Sir Ceredigion ar gau cartref gofal Bodlondeb, ymgynghoriad a ddaeth i ben ar 25 Medi. Cyfarfu cabinet y cyngor ar 7 Tachwedd i wneud y penderfyniad hwnnw y cyfeiriodd ato ynglŷn â chau'r cartref, a dywedwyd wrthym fod y penderfyniad hwnnw wedi'i wneud o ganlyniad i ymgynghori helaeth â'r sector a chyda phreswylwyr. Ond rwyf hefyd yn deall bod y cyngor wedi comisiynu eiriolwyr annibynnol ac eiriolwyr galluedd meddyliol annibynnol i sicrhau bod llais a barn y preswylwyr yn cael eu clywed yn ystod y broses. Ond wrth gwrs, rydych yn nodi'r pwynt pwysig ynglŷn â 'Beth nawr?' o ran y gofal parhaus hwnnw a sicrhau bod eu hanghenion yn cael eu diwallu'n briodol. Buasem yn disgwyl i Gyngor Sir Ceredigion, fel unrhyw awdurdod lleol arall sydd â chyfrifoldeb am hyn, ofalu am yr anghenion hynny yn y dyfodol.

Can I welcome the Minister to his new post? It's my understanding that the Welsh Government has been working very closely with Powys County Council following, of course, the damning report from Care and Social Services Inspectorate Wales into the ways in which children's services are being delivered in Powys. Delivering services across a large sparsely populated area is extremely challenging. Can I ask what considerations have been given to providing the local authority with additional funding from the Welsh Government to support the change and re-design of the service, which is required, and indeed, of course, the ongoing running costs of running a crucial service, particularly across a large sparsely populated area of rural Wales?

A gaf fi groesawu'r Gweinidog i'w swydd newydd? Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda Chyngor Sir Powys yn dilyn adroddiad damniol Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru, wrth gwrs, ar y ffyrdd y mae gwasanaethau plant yn cael eu darparu ym Mhowys. Mae darparu gwasanaethau ar draws ardal fawr a phrin ei phoblogaeth yn heriol iawn. A gaf fi ofyn pa ystyriaethau a roddwyd i ddarparu cyllid ychwanegol i'r awdurdod lleol gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r broses o newid ac ailgynllunio'r gwasanaeth, sy'n angenrheidiol, ac yn wir, wrth gwrs, y costau parhaus sydd ynghlwm wrth weithredu gwasanaeth allweddol, yn enwedig ar draws ardal fawr a phrin ei phoblogaeth yn y Gymru wledig?

14:25

Thank you for that question. You rightly raised the issue of sparsity and the challenges of providing any public services, let alone children's social care and adult social care, across a region such as that, but, of course, it doesn't detract from the necessity to make sure that every individual, regardless of the rural nature of that constituency, is properly cared for.

I mentioned in my previous answer the additional funding that we have put into social care in several different ways, and that includes contributions made towards Powys as well. It may be helpful to know that I'm shortly expecting to see the results of the first 20 days of work on the improvement plan within Powys care provision. I understand it has gone to CSSIW, and they are analysing it now and examining it to see that sufficient progress has been made, because it is important that, in going forward, we can give the reassurance that the needs of everybody within Powys, within social care, are properly looked after. I hope to update Members of the Assembly shortly, as soon as I've seen that improvement report.

Diolch am eich cwestiwn. Roeddech yn iawn i godi mater teneurwydd poblogaeth a'r heriau o ddarparu unrhyw wasanaethau cyhoeddus, heb sôn am ofal cymdeithasol i blant a gofal cymdeithasol i oedolion, mewn rhanbarth o'r fath, ond wrth gwrs, nid yw hynny'n lleihau'r angen i sicrhau bod pob unigolyn, er gwaethaf natur wledig yr etholaeth honno, yn cael gofal priodol.

Soniais yn fy ateb blaenorol ynglŷn â'r cyllid ychwanegol rydym wedi'i ddarparu ar gyfer gofal cymdeithasol mewn sawl ffordd wahanol, ac mae hynny'n cynnwys cyfraniadau a wnaed i Bowys hefyd. Efallai y byddai'n ddefnyddiol gwybod fy mod, cyn bo hir, yn disgwyl gweld canlyniadau 20 diwrnod cyntaf y gwaith ar y cynllun gwella o fewn y ddarpariaeth ofal ym Mhowys. Rwy'n deall ei fod wedi mynd i Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru, a'u bod yn ei ddadansoddi ac yn ei archwilio ar hyn o bryd i weld a oes digon o gynnydd wedi'i wneud, gan ei bod yn bwysig, wrth symud ymlaen, y gallwn roi'r sicrwydd fod anghenion pawb ym Mhowys sy'n cael gofal cymdeithasol yn cael eu diwallu'n briodol. Rwy'n gobeithio rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Cynulliad cyn bo hir, wedi imi weld yr adroddiad gwella hwnnw.

A gaf innau longyfarch y Gweinidog ar ei rôl newydd? Rwyf mewn penbleth nawr achos rwyf eisiau gofyn am Bodlondeb a Phowys, ond ni chaf i get away gyda hynny. So, mi wnaf i ei ddweud fel hyn: fy mod innau yn cefnogi cadw cartref Bodlondeb ar agor, am y tro, tra'n bod ni'n chwilio am asesiad ehangach o sefyllfa gwelyau gofal a nyrsio yn y canolbarth, ac yn gofyn yn benodol i'r Gweinidog heddiw, gan ei fod wedi addo gwneud adroddiad ar sail yr adroddiad gan CSSIW ar y gwasanaethau plant ym Mhowys, a fydd modd i ni, fel Aelodau'r Cynulliad, weld yr adroddiad hwnnw. Achos, yn ôl beth rwy'n ei ddeall, mae'n gynllun gwella, ac rwy'n credu bod angen craffu ehangach gan y cyhoedd ar y cynllun gwella yma. Un ffordd o wneud hynny, wrth gwrs, yw rhannu hynny gyda'r Aelodau Cynulliad.

May I also congratulate the Minister on his new role? I'm in a little bit of confusion now because I want to ask about Bodlondeb and Powys, but I won't get away with that. So, I will say it in these terms: that I support retaining the Bodlondeb home open, for the time being, whilst we seek a broader assessment of the situation in terms of care and nursing beds in mid Wales, and ask specifically the Minister today, as he has pledged to provide a report on the basis of the CSSIW report on children's services in Powys, whether it will be possible for us, as Assembly Members, to see that report. Because, as I understand it, it is an improvement plan and I do think that that needs broader scrutiny by the public. One way of doing that, of course, is to share that with Assembly Members.

Simon, you've got my undertaking that all that I can share with Members of the Assembly, I will. First of all, it needs to go to CSSIW for their consideration. I'll need to see it first as well, but in the interest of transparency, I will be keen to make sure that everything that I can share with Assembly Members is shared because it's also important, in doing that, that we can give assurance of what has been done, but also look at the progress that still needs to be made, frankly, as well.

In terms of Bodlondeb care home, as I mentioned in my previous response, this has been a very difficult time when these decisions were being made, but it isn't for Welsh Government Ministers to step directly into the fray and determine what should actually be an assessment of local needs by the providers there, on the ground, by the local authority. But I'm sure they will have heard his concerns once again, and I think all of us are focused on the needs of those individuals who previously were in Bodlondeb, but also on the future needs of individuals who will also need care provision in that area.

Simon, rwyf wedi ymrwymo i rannu popeth y gallaf ei rannu gydag Aelodau'r Cynulliad. Yn gyntaf oll, mae angen iddo fynd at Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru er mwyn iddynt ei ystyried. Bydd angen i minnau ei weld yn gyntaf hefyd, ond er tryloywder, rwy'n awyddus i sicrhau bod popeth y gallaf ei rannu gydag Aelodau'r Cynulliad yn cael ei rannu gan ei bod hefyd yn bwysig, wrth wneud hynny, ein bod yn gallu rhoi sicrwydd ynghylch yr hyn a wnaed, ond ein bod hefyd yn edrych ar y cynnydd sydd angen ei wneud o hyd, mewn gwirionedd.

O ran cartref gofal Bodlondeb, fel y dywedais yn fy ymateb blaenorol, mae hwn wedi bod yn gyfnod anodd iawn pan oedd y penderfyniadau hyn yn cael eu gwneud, ond ni ddylai Gweinidogion Llywodraeth Cymru gamu'n syth i ganol y ddadl a phennu'r hyn a ddylai fod yn asesiad o anghenion lleol gan y darparwyr yno, ar lawr gwlad, gan yr awdurdod lleol. Ond rwy'n siŵr y byddant wedi clywed ei bryderon unwaith eto, a chredaf fod pob un ohonom yn canolbwyntio ar anghenion yr unigolion a arferai fod yn breswylwyr ym Modlondeb, ond hefyd ar anghenion unigolion a fydd angen darpariaeth ofal yn yr ardal honno yn y dyfodol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd UKIP, Caroline Jones.

Questions now from the party spokespeople. UKIP spokesperson, Caroline Jones.

Diolch, Llywydd. Minister, whilst in Bridgend last week, I was contacted—spoken to—by a constituent whose neighbour was released from hospital just days after suffering from a stroke, yet they didn't have, again, any care plan in place. The individual concerned had no family nearby and was left to fend for themselves. Unfortunately, this constituent's situation is far from unique, as five weeks ago, I reported on someone who had a triple heart bypass in the same situation at the age of 83. I have been made aware of many, many instances where patients are discharged from hospital without the appropriate care plan and ongoing care in place, forced to rely on the kindness of their neighbours because the state has let them down. Minister, what steps is the Welsh Government taking to ensure that all vulnerable discharged patients from hospitals have a care plan in place?

Diolch, Llywydd. Gweinidog, pan oeddwn ym Mhen-y-bont ar Ogwr yr wythnos diwethaf, cysylltodd—dywedodd—etholwr wrthyf fod eu cymydog wedi cael eu rhyddhau o'r ysbyty ychydig ddyddiau'n unig ar ôl cael strôc, ond unwaith eto, nid oedd cynllun gofal ganddynt ar waith. Nid oedd gan yr unigolyn dan sylw unrhyw deulu gerllaw a bu'n rhaid iddynt ofalu am eu hunain. Yn anffodus, nid yw sefyllfa'r etholwr yn unigryw o bell ffordd, oherwydd bum wythnos yn ôl, soniais am rywun a oedd wedi cael llawdriniaeth ddargyfeirio driphlyg ar ei galon yn yr un sefyllfa ac yntau’n 83 oed. Rwyf wedi clywed am lawer iawn o achosion lle mae cleifion yn cael eu rhyddhau o'r ysbyty heb gynllun gofal priodol a gofal parhaus ar waith, ac yn gorfod dibynnu ar garedigrwydd eu cymdogion am fod y wladwriaeth wedi gwneud tro gwael â hwy. Gweinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod cynllun gofal ar waith ar gyfer pob claf agored i niwed sy'n cael ei ryddhau o'r ysbyty?

Well, thank you for that question. Can I say, first of all, the individual items of that case, if you want to bring them to my attention, either write to me, or, if you want to meet with me, I'm more than happy to discuss them, and see what can be done in that individual case?

One of the biggest factors in front of us is the issue of delayed transfers of care, of course. I don't know whether that was a material factor in this particular instance, but, certainly, we are aware that, in the ABMU area, in particular, the significant increase recently was a result of delayed transfers of care, and I wonder if that hit on to the impacts. But I'll have a look at the individual instance you refer to, and we'll see what can be done.

Wel, diolch am eich cwestiwn. A gaf fi ddweud, yn gyntaf oll, o ran eitemau unigol yr achos hwnnw, os hoffech eu dwyn i fy sylw, naill ai ysgrifennwch ataf, neu os ydych yn awyddus i gyfarfod â mi, rwy'n fwy na pharod i'w trafod, a gweld beth y gellir ei wneud yn yr achos unigol hwnnw?

Un o'r ffactorau mwyaf sy'n ein hwynebu yw'r mater o oedi wrth drosglwyddo gofal, wrth gwrs. Nid wyf yn gwybod a oedd hynny'n ffactor perthnasol yn yr achos penodol hwn, ond yn sicr, rydym yn ymwybodol, yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, yn arbennig, fod y cynnydd sylweddol diweddar wedi deillio o oedi wrth drosglwyddo gofal, ac rwy'n meddwl tybed a ychwanegodd hynny at yr effeithiau. Ond byddaf yn edrych ar yr achos unigol y cyfeiriwch ato, a chawn weld beth y gellir ei wneud.

14:30

Thank you for your answer, Minister. Of course, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 is supposed to transform the way social care is delivered, and ensure everyone who needs care gets care. Unfortunately, this isn't always the case. Not only are we seeing patients sent home without anyone to help meet their care needs, but we also have large numbers of patients in hospital far longer than they need to be, because they have no ongoing care package. The latest delayed transfer of care statistics show 462 people in hospital far longer than they need to be. The majority of these patients spend around a month longer in hospital because there is no community care available, or there is lack of care home spaces. Minister, it is a well-known fact that the longer these patients spend in hospital, the longer their recovery will take.

What is your Government doing to eliminate delayed transfers of care?

Diolch i chi am eich ateb, Gweinidog. Wrth gwrs, mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 i fod i drawsnewid y modd y darperir gofal cymdeithasol, a sicrhau bod pawb sydd angen gofal yn cael gofal. Yn anffodus, nid yw hyn bob amser yn wir. Nid yn unig ein bod yn gweld cleifion yn cael eu hanfon adref heb neb i helpu i ddiwallu eu hanghenion gofal, ond mae gennym hefyd nifer fawr o gleifion yn yr ysbyty am gyfnodau llawer hwy nag sydd angen iddynt fod, oherwydd nad oes ganddynt becyn gofal parhaus. Mae ystadegau diweddaraf oedi wrth drosglwyddo gofal yn dangos bod 462 o bobl yn yr ysbyty am gyfnodau hwy nag sydd angen iddynt fod. Mae mwyafrif y cleifion hyn yn treulio tua mis yn hwy yn yr ysbyty oherwydd nad oes gofal cymunedol ar gael, neu oherwydd bod diffyg lleoedd mewn cartrefi gofal. Gweinidog, mae'n ffaith hysbys po fwyaf o amser y bydd y cleifion hyn yn ei dreulio yn yr ysbyty, y mwyaf o amser y byddant yn ei gymryd i wella.

Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i ddileu achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal?

Well, again, I thank you for that further question. And it is a real issue, and it's an issue that we're investing both expertise and competence but also funding in, and working with health boards and local authorities on the ground. We have seen an increase in the August period, and it's an increase that we hadn't seen in the previous 18 months. And two of those areas were ABMU—Abertawe Bro Morgannwg—and also Hywel Dda. So, we're directly supporting local authorities in their efforts to secure additional service capacity, and to make, I have to say, more effective use of the provision that is already available. And part of this is joined-up working in those regions.

We do expect health boards and local authorities to continue to work in close collaboration, making the best possible use of the intermediate care funding that we've made available, to ensure that improvement is sustained, and that capacity issues are addressed ahead of, as we all know, the forthcoming season of winter pressures. There is some optimism here, however, because we do have some areas that are doing well in this area of delayed transfers. So, in the Powys health board region, for example, delayed transfers of care continue to be lower than historical levels, and there have been issues before, despite periodic fluctuation. And the latest published figures, in September, show a 31 per cent reduction in delays in comparison with the previous months. So, it does show, within the existing capacity on the ground, things can be made to work, but it takes some joined-up thinking.

Wel, unwaith eto, diolch i chi am y cwestiwn pellach. Ac mae'n broblem go iawn, ac yn fater rydym yn buddsoddi arbenigedd a chymhwysedd yn ogystal ag arian ynddo, ac yn gweithio gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol ar lawr gwlad. Rydym wedi gweld cynnydd yn ystod mis Awst, ac mae'n gynnydd nad oeddem wedi'i weld yn y 18 mis blaenorol. A dwy o'r ardaloedd hynny oedd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg a hefyd Hywel Dda. Felly, rydym yn cefnogi awdurdodau lleol yn uniongyrchol yn eu hymdrechion i sicrhau capasiti gwasanaeth ychwanegol, ac i wneud, rhaid imi ddweud, defnydd mwy effeithiol o'r ddarpariaeth sydd eisoes ar gael. A rhan o hyn yw gweithio'n gydgysylltiedig yn yr ardaloedd hynny.

Mae disgwyl i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol barhau i gydweithio'n agos, gan wneud y defnydd gorau posibl o'r cyllid gofal canolraddol a ryddhawyd gennym i sicrhau bod gwelliant yn cael ei gynnal, a'n bod yn mynd i'r afael â materion capasiti cyn, fel y gŵyr pawb ohonom, y pwysau sydd i ddod dros dymor y gaeaf. Mae rhywfaint o obaith yma, fodd bynnag, oherwydd mae gennym rai ardaloedd sy'n gwneud yn dda yn y maes hwn o oedi wrth drosglwyddo gofal. Felly, yn rhanbarth Bwrdd Iechyd Powys, er enghraifft, mae oedi wrth drosglwyddo gofal yn parhau i fod yn is na lefelau hanesyddol, ac mae problemau wedi bod o'r blaen, er gwaethaf amrywiadau cyfnodol. Ac mae'r ffigurau diweddaraf a gyhoeddwyd, ym mis Medi, yn dangos gostyngiad o 31 y cant yn yr oedi o'i gymharu â'r misoedd blaenorol. Felly, mae'n dangos, o fewn y capasiti sy'n bodoli ar lawr gwlad, y gellir gwneud i bethau weithio, ond bydd angen meddwl cydgysylltiedig.

Thank you for your answer, Minister. We are well aware that social care is facing increasing demand. Unfortunately, we are not meeting that demand. This is highlighted all too clearly by Age Cymru's recent 'Care in Crisis' report. Age Cymru found that older people in some parts of Wales were not getting the required carers assessments, and that there was huge variation between local authorities. The social services Act was supposed to end the postcode lottery of care, but we are still finding that some local authorities are better than others in delivering this package.

Minister, what more can your Government do to ensure that local authorities fulfil their duties under the Act, and ensure that budget cuts do not impact upon their ability to fulfil these duties? And I would also like to say that, whilst monitoring this situation across my region, I have noticed within the region different standards of care being given to elderly patients, and I'd like to speak to you at some time about it.

Thank you.

Diolch i chi am eich ateb, Gweinidog. Rydym yn ymwybodol iawn fod gofal cymdeithasol yn wynebu galw cynyddol. Yn anffodus, nid ydym yn ateb y galw hwnnw. Amlygir hyn yn glir iawn yn adroddiad diweddar Age Cymru 'Care in Crisis'. Canfu Age Cymru nad oedd pobl hŷn mewn rhai rhannau o Gymru yn cael yr asesiadau gofalwyr angenrheidiol, a bod amrywio enfawr rhwng awdurdodau lleol. Roedd y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol i fod i roi diwedd ar y loteri cod post mewn perthynas â gofal, ond rydym yn parhau i ganfod bod rhai awdurdodau lleol yn well nag eraill am gyflwyno'r pecyn hwn.

Gweinidog, beth yn fwy y gall eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni eu dyletswyddau o dan y Ddeddf, a sicrhau na fydd toriadau yn y gyllideb yn effeithio ar eu gallu i gyflawni'r dyletswyddau hyn? A hoffwn ddweud hefyd, wrth fonitro'r sefyllfa hon ar draws fy rhanbarth, rwyf wedi sylwi bod gofal o safon gwahanol yn cael ei roi i gleifion oedrannus yn y rhanbarth, a hoffwn siarad â chi am hynny rywbryd.

Diolch.

Thank you, again, for that supplementary question. And, as we discussed in committee earlier this morning, there is a great deal we can do within existing resources by acting more cleverly. And that includes the use of regional partnership working to jointly commission services, it includes the use of pooled budgets, so that we can share what the priorities are across a region rather than trying to do it on a piecemeal basis, and there are many other things, including the ICT fund, that can be used to do these things. But, ultimately—as I was in the committee this morning, and the Cabinet Secretary was—we have to be quite frank as well: there is no new pot of money. We work within the constraints that we have, and I know that, by the end of 2019-20, the Welsh resource budget will be 7 per cent smaller. It will be a £1 billion smaller than it was in 2010, and, of course, the capital spending is 7 per cent smaller. That's the reality in which local authorities, other providers on the ground and ourselves have to work, but that doesn't mean we shouldn't give up on working cleverer with regional partnerships, pooled funds, in order to make a difference to people's lives. 

Diolch i chi, unwaith eto, am y cwestiwn atodol hwnnw. Ac fel y trafodwyd yn y pwyllgor yn gynharach y bore yma, mae llawer iawn y gallwn ei wneud o fewn yr adnoddau sy'n bodoli drwy weithredu'n fwy clyfar. Ac mae hynny'n cynnwys y defnydd o weithio mewn partneriaeth ranbarthol i gomisiynu gwasanaethau ar y cyd, mae'n cynnwys y defnydd o gyllidebau cyfun, fel y gallwn rannu beth yw'r blaenoriaethau ar draws rhanbarth yn hytrach na cheisio ei wneud ar sail dameidiog, ac mae llawer o bethau eraill, gan gynnwys y gronfa TGCh, y gellir eu defnyddio i wneud y pethau hyn. Ond yn y pen draw—fel roeddwn i yn y pwyllgor y bore yma, ac fel roedd Ysgrifennydd y Cabinet—mae'n rhaid i ni fod yn hollol onest yn ogystal: nid oes pot newydd o arian. Rydym yn gweithio o fewn y cyfyngiadau sydd gennym, a gwn y bydd cyllideb adnoddau Cymru 7 y cant yn llai erbyn diwedd 2019-20. Bydd £1 biliwn yn llai nag ydoedd yn 2010, ac wrth gwrs, mae'r gwariant cyfalaf 7 y cant yn llai. Dyna'r realiti y mae'n rhaid i awdurdodau lleol, darparwyr eraill ar lawr gwlad a ni ein hunain weithio ynddo, ond nid yw hynny'n golygu y dylem roi'r gorau i weithio'n fwy clyfar gyda phartneriaethau rhanbarthol, cronfeydd cyfun, er mwyn gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl.

14:35

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn. Plaid Cymru has long put the case for training and recruiting 1,000 extra doctors in Wales, but, given British Medical Association estimates on the numbers of just GPs that we need in the coming years, maybe we've underestimated the figure. Do you think it's time for Plaid Cymru to look at that 1,000 doctors figure and review it upwards, and what is your Government's assessment of the number of doctors we'll need over the next, say, 10 years, and how many of those we'll need to train in Wales?

Diolch yn fawr iawn. Ers amser, mae Plaid Cymru wedi cyflwyno'r achos dros hyfforddi a recriwtio 1,000 o feddygon ychwanegol yng Nghymru, ond o gofio amcangyfrifon Cymdeithas Feddygol Prydain ynglŷn â niferoedd y meddygon teulu yn unig rydym eu hangen yn y blynyddoedd i ddod, efallai ein bod wedi tanamcangyfrif y ffigur. A ydych yn credu ei bod yn bryd i Blaid Cymru edrych ar y ffigur hwnnw o 1,000 o feddygon a'i gynyddu, a beth yw asesiad eich Llywodraeth o nifer y meddygon y byddwn eu hangen dros y 10 mlynedd nesaf, dyweder, a faint ohonynt y bydd angen i ni eu hyfforddi yng Nghymru?

I thank the Member for the question. We will continue to discuss not just doctor recruitment and doctor numbers, but all of our healthcare professionals and how they work together. I think it's a mistake to simply look at one group of professionals in isolation to others, as we progressively talk—[Interruption.]—as we progressively talk about, for example, changing the way in which hospital services work, moving more care to become local, as work progresses within local healthcare clusters, as we have GPs working in different numbers with different groups of professionals. So, we need to constantly look at and review the numbers of people we wish to train and recruit within our healthcare system, and, of course, doctors play a hugely important role within our healthcare system. 

The creation of Health Education and Improvement Wales has been a deliberate choice that we have made, based on a well-understood review, to bring more intelligence to the numbers of different healthcare professionals we need to recruit and we need to train. That is why Health Education and Improvement Wales will come into being in April of next year, and I look forward to having a more rounded conversation about all of the different healthcare professionals we will need to continue to have in a well-functioning and high-quality compassionate national health service. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Byddwn yn parhau i drafod nid yn unig recriwtio meddygon a niferoedd meddygon, ond pob un o'n gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a sut y maent yn gweithio gyda'i gilydd. Rwy'n credu mai camgymeriad yw edrych ar un grŵp o weithwyr proffesiynol ar wahân i rai eraill, gan ein bod yn sôn yn gynyddol—[Torri ar draws.]—gan ein bod yn sôn yn gynyddol, er enghraifft, am newid y ffordd y mae gwasanaethau ysbyty yn gweithio, a symud mwy o'r gofal i fod yn lleol, wrth i waith barhau yn y clystyrau gofal iechyd lleol, a bod gennym feddygon teulu yn gweithio mewn gwahanol niferoedd gyda gwahanol grwpiau o weithwyr proffesiynol. Felly, mae angen i ni ystyried ac adolygu niferoedd y bobl rydym yn dymuno eu hyfforddi a'u recriwtio yn ein system gofal iechyd yn gyson, ac wrth gwrs, mae meddygon yn chwarae rôl bwysig iawn yn ein system gofal iechyd.

Mae creu Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi bod yn ddewis bwriadol a wnaethom, yn seiliedig ar adolygiad a ddeellir yn dda, i ddod â mwy o wybodaeth ynglŷn â niferoedd y gwahanol weithwyr gofal iechyd proffesiynol y mae angen i ni eu recriwtio a'u hyfforddi. Dyna pam y bydd Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn dod i rym ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, ac edrychaf ymlaen at gael sgwrs fwy cyflawn am yr holl weithwyr gofal iechyd proffesiynol gwahanol y bydd angen inni barhau i'w cael mewn gwasanaeth iechyd gwladol tosturiol sy'n gweithio'n dda ac o ansawdd uchel.

Okay. I didn't hear a number there. We're sitting quite close to each other; I'd have thought you would have heard that I asked specifically about doctors, not other health professionals, in this particular question. And thank you very much for pointing out the fact that doctors do play an important role within the NHS. If it is the case that you don't know how many additional doctors specifically we're going to need, it's no wonder that we are facing such a workforce planning crisis here in Wales. I was prepared to admit perhaps we'd got it wrong and that we need far more than 1,000 doctors. We need a minimum of 1,000. We need a minimum of 5,000 nurses. We have shortages, you're quite right, across the workforce. That's why we need to increase student numbers across the NHS workforce, why we need a new centre for medical training in Bangor, why dentists and pharmacists, incidentally, are saying to me 'Can we have some more training places in the north too, because we need them?' Figures published by the BBC last month showed that in this financial year we're seeing more people leave the NHS than are joining, leaving us with around 150—250, excuse me—fewer staff. Will you admit that we're going backwards?

Iawn. Ni chlywais ffigur. Rydym yn eistedd yn weddol agos at ein gilydd; buaswn wedi meddwl y buasech wedi clywed fy mod yn gofyn yn benodol am feddygon, nid gweithwyr iechyd proffesiynol eraill, yn y cwestiwn penodol hwn. A diolch yn fawr am dynnu sylw at y ffaith bod meddygon yn chwarae rôl bwysig yn y GIG. Os nad ydych yn gwybod faint o feddygon ychwanegol, yn benodol, y byddwn eu hangen, nid yw'n syndod ein bod yn wynebu argyfwng cynllunio gweithlu o'r fath yma yng Nghymru. Roeddwn yn barod i gyfaddef ei bod yn bosibl ein bod wedi ei gael yn anghywir a'n bod angen llawer mwy na 1,000 o feddygon. Rydym angen o leiaf 1,000. Rydym angen o leiaf 5,000 o nyrsys. Mae gennym brinderau, rydych yn hollol gywir, ar draws y gweithlu. Dyna pam rydym angen cynyddu niferoedd myfyrwyr ar draws gweithlu'r GIG, pam rydym angen canolfan newydd ar gyfer hyfforddiant meddygol ym Mangor, pam fod deintyddion a fferyllwyr, gyda llaw, yn gofyn i mi 'A gawn ni ragor o leoedd hyfforddi yn y gogledd hefyd, oherwydd rydym eu hangen?' Roedd ffigurau a gyhoeddwyd gan y BBC y mis diwethaf yn dangos ein bod ni, yn y flwyddyn ariannol hon, yn gweld mwy o bobl yn gadael y GIG nag sy'n ymuno, gan ein gadael gydag oddeutu 150—250, esgusodwch fi—yn llai o staff. A wnewch chi gyfaddef ein bod yn symud tuag at yn ôl?

We have real and significant challenges, and it's pointless to pretend that we don't. I regularly say that, both in this Chamber, in private conversations with healthcare professionals, with Assembly Members, and in arenas where I give speeches and answer questions. And I think it's really important to be consistent and to be mature about this in the way I approach my job. That's why I won't engage in an artificial search for numbers, because we have to understand what we are going to expect from our healthcare system and how we expect it to behave. The parliamentary review, for example, will help us and set challenges for us about the future way in which we expect health and care to be delivered. Obviously, then, the choices that we make in the Government about the future health and care strategy moving forward will affect the numbers of healthcare professionals that we need. And that's why I don't want to get tied down into one single group of professionals as opposed to others. And I deliberately answered your question in that way. We could have a bit of back and fore and look at the semantics between us if we wanted to. I don't think that's particularly useful. I'm much more interested in having a proper, grown-up conversation about the future of the national health service, it's intertwined relationship with social care and other partners as well. And that must be the right way to behave, not just in the Chamber, but in the way that I go about my business.

And when we think about, for example, the way in which we are making real progress with the range of recruitment challenges, we're investing more than ever before in nurse recruitment, more midwives are being recruited, and we have an at least 91 per cent fill rate in our GPs. And the First Minister indicated yesterday that I will update this place on the continued progress we've made in that area in the coming days. So, there is real progress being made, but there are real challenges. I would much rather be honest about that rather than engage in banter in the Chamber and a search for numbers that may not exist in the robust way in which they could and should do if we're serious about the future of the health service.

Mae gennym heriau gwirioneddol a sylweddol, ac nid oes diben esgus fel arall. Rwy'n dweud hynny'n rheolaidd, yn y Siambr hon, mewn sgyrsiau preifat gyda gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, gydag Aelodau Cynulliad, ac mewn meysydd lle rwy'n gwneud areithiau ac yn ateb cwestiynau. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni fod yn gyson ac yn aeddfed ynglŷn â hyn yn y ffordd rwy'n gwneud fy swydd. Dyna pam nad wyf am gymryd rhan mewn proses artiffisial o chwilio am niferoedd, oherwydd mae'n rhaid i ni ddeall beth y byddwn yn ei ddisgwyl o'n system gofal iechyd a sut rydym yn disgwyl iddi ymddwyn. Bydd yr adolygiad seneddol, er enghraifft, yn ein helpu ac yn gosod heriau i ni mewn perthynas â'r ffordd rydym yn disgwyl i iechyd a gofal gael eu darparu yn y dyfodol. Yn amlwg, felly, bydd y dewisiadau a wnawn yn y Llywodraeth ynglŷn â'r modd y bydd y strategaeth iechyd a gofal yn symud ymlaen yn y dyfodol yn effeithio ar niferoedd y gweithwyr gofal iechyd proffesiynol rydym eu hangen. A dyna pam nad wyf eisiau cael fy nghlymu wrth un grŵp unigol o weithwyr proffesiynol yn hytrach na grwpiau eraill. Ac fe atebais eich cwestiwn yn y ffordd honno'n fwriadol. Gallem fynd yn ôl ac ymlaen ac edrych ar y semanteg rhyngom pe baem eisiau. Nid wyf yn credu bod hynny'n arbennig o ddefnyddiol. Mae gennyf lawer mwy o ddiddordeb mewn cael sgwrs briodol, aeddfed ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth iechyd gwladol, y cydblethiad rhyngddo a gofal cymdeithasol a phartneriaid eraill yn ogystal. Ac mae'n rhaid mai dyna'r ffordd gywir o ymddwyn, nid yn unig yn y Siambr, ond yn y ffordd y byddaf yn gwneud fy ngwaith.

Ac wrth inni feddwl, er enghraifft, am y ffordd rydym yn gwneud cynnydd go iawn gyda'r ystod o heriau recriwtio, rydym yn buddsoddi mwy nag erioed yn y broses o recriwtio nyrsys, mae mwy o fydwragedd yn cael eu recriwtio, ac mae gennym gyfradd lenwi o 91 y cant fan lleiaf ymhlith ein meddygon teulu. A nododd y Prif Weinidog ddoe y byddaf yn rhoi'r newyddion diweddaraf i'r lle hwn ar y cynnydd parhaus rydym wedi'i wneud yn y maes hwnnw yn y dyddiau nesaf. Felly, mae cynnydd go iawn yn cael ei wneud, ond mae yna heriau go iawn hefyd. Buasai'n llawer gwell gennyf fod yn onest ynglŷn â hynny yn hytrach na phryfocio yn y Siambr a chwilio am ffigurau nad ydynt o bosibl yn bodoli yn y ffordd gadarn y gallent ac y dylent os ydym o ddifrif ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth iechyd.

14:40

Llywydd, earlier you challenged a colleague of mine to come to a question; perhaps you could challenge the Minister to come to an answer.

Let's try one perhaps on which we can agree. Another worry for staffing is our departure from the European Union. A British Medical Association survey suggests that 45 per cent of EU doctors working in the UK are considering leaving—another reason perhaps to upgrade our 1,000 doctors figure. But, with this threat to the NHS workforce, I would imagine that you would want as much of a say as possible on the terms of leaving the European Union. Now, in the Houses of Parliament last night, all bar one of Labour's MPs failed to back a Plaid Cymru amendment calling for the Assembly and other devolved Parliaments to have a say in the European Union (Withdrawal) Bill. Do you share my bitter disappointment at that and do you share my fear that that doesn't bode well for getting the right, for example, to have our own NHS work permit system here in Wales in order to address our own NHS workforce needs?

Llywydd, yn gynharach fe herioch chi un o fy nghyd-Aelodau i ddod at y cwestiwn; efallai y gallech herio'r Gweinidog i roi ateb.

Beth am roi cynnig ar un y gallwn gytuno arno o bosibl. Gofid arall mewn perthynas â staffio yw ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd. Mae arolwg gan Gymdeithas Feddygol Prydain yn awgrymu bod 45 y cant o feddygon UE sy'n gweithio yn y DU yn ystyried gadael—rheswm arall efallai dros gynyddu ein ffigur o 1,000 o feddygon. Ond gyda'r bygythiad hwn i weithlu'r GIG, buaswn yn tybio y buasech eisiau cymaint o lais ag y bo modd yn nhelerau gadael yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, yn y Senedd neithiwr, methodd pob un ond un o'r Aelodau Seneddol Llafur gefnogi gwelliant gan Blaid Cymru yn galw ar y Cynulliad a Seneddau datganoledig eraill i gael dweud eu dweud ym Mil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael). A ydych yn rhannu fy siom chwerw ynglŷn â hynny ac a ydych yn rhannu fy ofn nad yw hynny'n argoeli'n dda o ran cael yr hawl, er enghraifft, i gael ein system trwyddedau gwaith y GIG ein hunain yma yng Nghymru er mwyn mynd i'r afael â'n hanghenion gweithlu GIG ein hunain?

We've set out the position of this Government in relation to Brexit; we've set out the position that this Government takes in relation to wanting to have a more grown-up conversation with the United Kingdom Government about the realities of Brexit and the damage that it could do if it's pursued in its current shambolic form by the UK Government. I make no apologies for sticking to the policy of this Government and highlighting the concerns that we do have, not just on the national health service, but on a wide range of sectors of public life, public service and the economy.

The General Medical Council and the Nursing and Midwifery Council have both indicated the number of reductions in people going onto the register from the European Union in the nursing workforce and well-founded fears about the doctor workforce, about people actively considering their future. I'm determined to make the case, with the rest of this Government, for a rather more sensible approach to Brexit, and I sincerely hope the United Kingdom Government finally listens and recognises reality.

Rydym wedi nodi safbwynt y Llywodraeth hon mewn perthynas â Brexit; rydym wedi nodi safbwynt y Llywodraeth hon mewn perthynas â'r awydd i gael sgwrs fwy aeddfed â Llywodraeth y Deyrnas Unedig am realiti Brexit a'r niwed y gallai ei wneud os ceisir cyflawni hynny yn y modd anniben y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud ar hyn o bryd. Nid wyf yn ymddiheuro am lynu wrth bolisi'r Llywodraeth hon a thynnu sylw at y pryderon sydd gennym, nid ynghylch y gwasanaeth iechyd gwladol yn unig, ond ynglŷn ag ystod eang o sectorau o fywyd cyhoeddus, gwasanaethau cyhoeddus a'r economi.

Mae'r Cyngor Meddygol Cyffredinol a'r Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth wedi nodi'r gostyngiad yn nifer y bobl sy'n mynd ar y gofrestr o'r Undeb Ewropeaidd yn y gweithlu nyrsio yn ogystal ag ofnau rhesymol am y gweithlu meddygon, am bobl yn mynd ati i ystyried eu dyfodol. Rwy'n benderfynol o wneud yr achos, gyda gweddill y Llywodraeth hon, dros fabwysiadu ymagwedd fwy synhwyrol tuag at Brexit, ac rwy'n mawr obeithio y bydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gwrando ac yn cydnabod realiti o'r diwedd.

Diolch yn fawr, Llywydd. Cabinet Secretary, your retained responsibilities after the reshuffle include research and development in health and social care, despite having a social care Minister who oversees the work of Social Care Wales. In assessing your budget priorities, you've elected to cut the money available for that research. What current and future research is likely to be compromised by this decision? Is there an effect on Social Care Wales, who were keen to do some research, and will any of your current research partners' own funding be compromised as result of reduced funding from here?

Diolch yn fawr, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r cyfrifoldebau rydych wedi'u cadw ar ôl yr ad-drefnu'n cynnwys ymchwil a datblygu ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, er bod gennych Weinidog gofal cymdeithasol sy'n goruchwylio gwaith Gofal Cymdeithasol Cymru. Wrth asesu blaenoriaethau eich cyllideb, rydych wedi penderfynu torri'r arian sydd ar gael ar gyfer y gwaith ymchwil hwnnw. Pa waith ymchwil cyfredol a pha waith ymchwil yn y dyfodol sy'n debygol o gael ei beryglu gan y penderfyniad hwn? A oes yna effaith ar Gofal Cymdeithasol Cymru, a oedd yn awyddus i wneud rhywfaint o ymchwil, ac a fydd unrhyw ran o gyllid eich partneriaid ymchwil cyfredol mewn perygl o ganlyniad i'r gostyngiad yn y cyllid o'r lle hwn?

There are two things that I'll say. The first is that we think that we can manage some of the reduction without impacting on current research activity. It will affect some of our relationships within the United Kingdom architecture around health and care research, but we think that we can manage. But it means that there are things that we may not otherwise be able to do. The challenge, though, comes back to my second point, which we made in committee today. There is no consequence-free choice to make in having trade-offs within departmental budgets and across departments as well. The reality of a significant and continuing reduction in the real-terms budget available to this place means that budget reductions are being made in areas we'd much rather not do. So, this is just one of those areas. It was not a pleasant choice, not a choice that I enjoyed making, but that is the reality of being a Minister in the Government at a time of continuing austerity. I sincerely hope that your colleague at No. 11 Downing Street sets out a different course for public expenditure for the sake of every single part of the United Kingdom, but I do not hold out significant hope for an alternative view for the future.

Mae dau beth rwyf am eu dweud. Y cyntaf yw ein bod yn credu y gallwn reoli rhywfaint o'r gostyngiad heb effeithio ar weithgarwch ymchwil cyfredol. Bydd yn effeithio ar rai o'n cysylltiadau yn strwythur y Deyrnas Unedig mewn perthynas ag ymchwil iechyd a gofal, ond credwn y gallwn ymdopi. Ond mae'n golygu bod yna bethau na fyddwn efallai'n gallu eu gwneud fel arall. Mae'r her, fodd bynnag, yn dod yn ôl at fy ail bwynt, a wnaed gennym yn y pwyllgor heddiw. Nid oes modd gwneud dewis heb ganlyniadau'n perthyn iddo wrth gyfaddawdu o fewn cyllidebau adrannol ac ar draws adrannau yn ogystal. Mae realiti gostyngiad sylweddol a pharhaus yn y gyllideb termau real sydd ar gael i'r lle hwn yn golygu bod toriadau'n cael eu gwneud yn y gyllideb mewn meysydd y buasai'n well gennym beidio â gwneud toriadau iddynt. Felly, un yn unig o'r meysydd hynny yw hwn. Nid oedd yn ddewis dymunol, nid oedd yn ddewis y cefais fwynhad o'i wneud, ond dyna yw realiti bod yn Weinidog yn y Llywodraeth mewn cyfnod o gyni parhaus. Rwy'n mawr obeithio bod eich cyd-Aelod yn Rhif 11 Stryd Downing yn gosod trywydd gwahanol ar gyfer gwariant cyhoeddus er lles pob un rhan o'r Deyrnas Unedig, ond nid wyf yn or-obeithiol y ceir safbwynt gwahanol ar gyfer y dyfodol.

I must admit I was sincerely hoping for an answer as to what exactly you are going to cut in terms of research—not necessarily the amount, but which forms of research are now going to lose out. What exactly are we going to not see being done? Which partners are possibly going to lose their funding as a result of our decision? And just one example would have been fine for that.

I'll just move on now to the proposals to move health services in the county borough of Bridgend from Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board to Cwm Taf Local Health Board. That would naturally affect social care provision. The Western Bay health and social care programme is currently made up of ABMU, as you know, and the three local authorities in the same footprint.

Cwm Taf already provides some mental health cover for ABMU patients, but I think it's pretty unlikely that the whole of Cwm Taf is going to end up in the Western Bay programme. So, what preliminary thoughts have been aired about the relationship between Cwm Taf and the Western Bay partnership, particularly on the imminent question of pooled budgets, which of course have to be decided by April next year?

Mae'n rhaid i mi gyfaddef fy mod yn gobeithio am ateb ynglŷn â beth yn union rydych yn bwriadu ei dorri o ran ymchwil—nid y swm o reidrwydd, ond pa fathau o ymchwil a fydd ar eu colled yn awr. Beth yn union na fyddwn yn ei weld yn cael ei wneud? Pa bartneriaid fydd, o bosibl, yn colli eu cyllid o ganlyniad i'n penderfyniad? A buasai un enghraifft yn unig wedi bod yn iawn ar gyfer hynny.

Rwyf am symud ymlaen yn awr at y cynigion i symud gwasanaethau iechyd ym Mwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr o Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg i Fwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf. Buasai hynny yn naturiol yn effeithio ar ddarpariaeth gofal cymdeithasol. Mae rhaglen iechyd a gofal cymdeithasol Bae'r Gorllewin yn cynnwys Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ar hyn o bryd, fel y gwyddoch, a'r tri awdurdod lleol yn yr un ôl troed.

Mae Cwm Taf eisoes yn darparu rhywfaint o ddarpariaeth iechyd meddwl ar gyfer cleifion Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, ond credaf ei bod yn bur annhebygol y bydd Cwm Taf yn ei gyfanrwydd yn cael ei gynnwys yn rhaglen Bae'r Gorllewin. Felly, pa syniadau cychwynnol a wyntyllwyd ar y berthynas rhwng Cwm Taf a phartneriaeth Bae'r Gorllewin, yn arbennig ar y cwestiwn sydd wrth law ynglŷn â chyllidebau cyfun y bydd yn rhaid penderfynu yn eu cylch erbyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf?

14:45

Indeed. On pooled budgets, I indicated in health committee today that we need to take a pragmatic view about Bridgend's place in pooled budget arrangements. It would not be sensible for us to require Bridgend to become involved in a pooled budget relationship with Neath Port Talbot and Swansea councils and the ABMU health board. At the same time, we are consulting on moving them into the broader Cwm Taf footprint. That is the one area where I will need to take that decision, given the constituency interest of the Minister, but it will affect the way in which we now expect Bridgend to be an eastward-facing authority.

There will be a formal consultation process that will start next month. That was agreed with the then Cabinet Secretary for Finance and Local Government, and my colleague the new local government Secretary and I still expect that consultation to go ahead next month, as we continue to take practical steps for the move to be made in the Bridgend area.

We'll need to think about what stays exactly the same, and patient flows, and we'll need to think what needs to change in the way that Bridgend will become more part of a partnership with Cwm Taf authority when it comes to social care. So, there are changes to be made. We think this is the right thing to do, and that's why we've said we're minded to do it, and I look forward to the 12-week consultation and hearing more broadly from the public and of course staff in all of the organisations affected.

Yn wir. O ran cyllidebau cyfun, dywedais yn y pwyllgor iechyd heddiw fod angen i ni fabwysiadu safbwynt pragmataidd ar le Pen-y-bont ar Ogwr mewn trefniadau cyllideb gyfun. Ni fuasai'n synhwyrol i ni ei gwneud yn ofynnol i Ben-y-bont ar Ogwr gymryd rhan mewn perthynas cyllideb gyfun gyda Chynghorau Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot a Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg. Ar yr un pryd, rydym yn ymgynghori ar y posibilrwydd o'u symud i mewn i ôl troed ehangach Cwm Taf. Dyna'r un ardal lle y bydd angen i mi wneud y penderfyniad hwnnw, o ystyried diddordeb etholaethol y Gweinidog, ond bydd yn effeithio ar y ffordd rydym yn awr yn disgwyl i Ben-y-bont ar Ogwr fod yn awdurdod sy'n wynebu'r dwyrain.

Bydd proses ymgynghori ffurfiol yn dechrau fis nesaf. Cytunwyd ar hynny gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ar y pryd, ac mae fy nghyd-Aelod yr Ysgrifennydd llywodraeth leol newydd a minnau'n dal i ddisgwyl y bydd yr ymgynghoriad hwnnw'n digwydd fis nesaf, wrth i ni barhau i roi camau ymarferol ar waith ar gyfer y symud yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr.

Bydd angen i ni feddwl am yr hyn sy'n aros yn union yr un peth, a llif cleifion, a bydd angen i ni feddwl beth sydd angen ei newid yn y ffordd y bydd Pen-y-bont ar Ogwr yn dod yn fwy o ran o bartneriaeth gydag awdurdod Cwm Taf o ran gofal cymdeithasol. Felly, mae yna newidiadau i'w gwneud. Rydym yn credu mai dyma yw'r peth iawn i'w wneud, a dyna pam rydym wedi dweud ein bod yn dymuno ei wneud, ac edrychaf ymlaen at yr ymgynghoriad 12 wythnos ac at glywed yn fwy cyffredinol gan y cyhoedd ac wrth gwrs gan y staff yn yr holl sefydliadau a effeithir arnynt.

Thank you for that answer. Of course, I understand the rationale behind it. I'm hoping at some point that you'll be able to give perhaps some guidance to Bridgend County Borough Council in this sort of hiatus to ensure that progress on social care isn't jeopardised in any way, because they have been making progress there.

Just finally, we're all aware, of course, of the pressures on the numbers, because of the number of GPs that we don't have in Wales. Earlier this month, the out-of-hours service in Bridgend was closed for certain periods over two nights because there was no local GP to offer the service. During that period, 33 patients from Bridgend contacted the service and had to be referred to the Morriston helpline instead, which ended up advising four admissions to an accident and emergency department. How much of an issue is it for GPs that they're having to provide out-of-hours cover locally as well as doing their day job? Does it affect where they choose to practice?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Wrth gwrs, rwy'n deall y rhesymeg y tu ôl iddo. Rwy'n gobeithio y byddwch yn gallu rhoi rhywfaint o arweiniad ar ryw adeg, o bosibl, i Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn y math hwn o doriad i sicrhau nad yw cynnydd ym maes gofal cymdeithasol yn cael ei beryglu mewn unrhyw ffordd, oherwydd maent wedi bod yn gwneud cynnydd yno.

Yn olaf, mae pawb ohonom yn gwybod, wrth gwrs, am y pwysau ar y niferoedd, oherwydd nifer y meddygon teulu nad oes gennym yng Nghymru. Yn gynharach y mis hwn, cafodd y gwasanaeth y tu allan i oriau ym Mhen-y-bont ar Ogwr ei gau am gyfnodau penodol dros ddwy noson am nad oedd unrhyw feddyg teulu lleol ar gael i gynnig y gwasanaeth. Yn ystod y cyfnod hwnnw, cysylltodd 33 claf o Ben-y-bont ar Ogwr â'r gwasanaeth a bu'n rhaid iddynt gael eu cyfeirio at linell gymorth Treforys yn lle hynny, a chafodd pedwar ohonynt eu cynghori i fynychu'r adran ddamweiniau ac achosion brys. Faint o broblem yw hi i'r meddygon teulu eu bod yn gorfod cynnig gwasanaeth y tu allan i oriau yn lleol yn ogystal â gwneud eu gwaith bob dydd? A yw'n effeithio ar ble y maent yn dewis ymarfer?

As you will recall, in the mid 2000s, a change was made to the way the out-of-hours service was structured. So, GPs now opt in and are not required as part of their contract with the national health service to undertake the out-of-hours function. Part of our challenge is understanding how many GPs we need to make the service more stable and secure, and there are challenges across different parts of Wales and the UK in having an adequate number of GPs undertake that service, together with, as we more and more understand, other healthcare professionals.

So, the roll-out of the 111 service across the ABMU area and now into Carmarthen as well is actually really helpful in use and in understanding the different numbers of people who we expect to be there—having the clinical leadership of GPs, of pharmacists, nurse practitioners, and, indeed, the advice that call handlers can give. So, we have understood the need to change our out-of-hours services to make them more robust, to make them more appropriate for people requiring help and support, and I expect the 111 project to roll out across the country, the pace of which is something that I'll need to determine based on the evaluation of the earlier pilot. But I do expect that will give more stability to out-of-hours services not just in Bridgend, but a footprint and a way of working for the rest of the country too.

Fel y byddwch yn cofio, yn ystod canol y 2000au, newidiwyd strwythur y gwasanaeth y tu allan i oriau. Felly, mae meddygon teulu yn optio i mewn bellach ac nid yw'n ofynnol iddynt gyflawni'r swyddogaeth y tu allan i oriau fel rhan o'u contract gyda'r gwasanaeth iechyd gwladol. Rhan o'r her sy'n ein hwynebu yw deall faint o feddygon teulu rydym eu hangen i wneud y gwasanaeth yn fwy sefydlog a diogel, a cheir heriau ar draws gwahanol rannau o Gymru a'r DU mewn perthynas â chael nifer ddigonol o feddygon teulu i gyflawni'r gwasanaeth hwnnw, ar y cyd, fel rydym yn ei ddeall fwyfwy, â gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill.

Felly, mae cyflwyno'r gwasanaeth 111 ar draws ardal Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ac ardal Caerfyrddin yn ogystal bellach, yn ddefnyddiol iawn mewn gwirionedd o ran defnyddio a deall y gwahanol niferoedd o bobl rydym yn disgwyl iddynt fod yno—a chael arweiniad clinigol meddygon teulu, fferyllwyr, nyrsys, ac yn wir, y cyngor y gall y rhai sy'n ateb galwadau ei roi. Felly, rydym wedi deall yr angen i newid ein gwasanaethau y tu allan i oriau er mwyn eu gwneud yn fwy cadarn, er mwyn eu gwneud yn fwy priodol i bobl sydd angen cymorth a chefnogaeth, a disgwyliaf y bydd prosiect 111 yn cael ei gyflwyno ledled y wlad, a bydd angen i mi bennu cyflymder y broses honno yn seiliedig ar werthusiad y peilot cynharach. Ond rwy'n disgwyl y bydd hwnnw'n rhoi mwy o sefydlogrwydd i wasanaethau y tu allan i oriau nid yn unig ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ond y bydd yn ôl troed a ffordd o weithio ar gyfer gweddill y wlad hefyd.

Anghydraddoldebau Iechyd
Health Inequalities

4. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru? OAQ51278

4. What further steps will the Welsh Government take to reduce health inequalities in Wales? OAQ51278

Thank you for the question. We are determined to do everything that we can to address the unacceptable inequalities in health outcomes between our least advantaged and our most advantaged communities. Reducing inequality is a central ambition of 'Prosperity for All', and that requires us to work in a more integrated and collaborative way within Government and with our partners, with a continued shift towards prevention.

Diolch i chi am y cwestiwn. Rydym yn benderfynol o wneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau annerbyniol rhwng canlyniadau iechyd ein cymunedau lleiaf breintiedig a'n cymunedau mwyaf breintiedig. Mae lleihau anghydraddoldeb yn uchelgais ganolog yn 'Ffyniant i bawb', ac mae hynny'n ei gwneud hi'n ofynnol inni weithio mewn ffordd fwy integredig a chydweithredol yn y Llywodraeth a chyda'n partneriaid, gan symud yn barhaus tuag at atal.

Cabinet Secretary, this morning, a launch took place here of the University of South Wales's report on the social impact of problem gambling. It seems clear that this is increasingly becoming a public health issue affecting people's health and well-being. There are questions about the location of bookmakers and fixed-odds betting terminals in the most deprived areas geographically, and also the problems around online gambling. It does seem that the gambling industry is targeting the most vulnerable and the susceptibility of people who badly need a financial windfall, which of course they're very unlikely to get from gambling. In that sort of context, and referring back to what you said earlier in terms of working across Government, what action do you think you might be able to take in conjunction with Welsh Government colleagues to further examine and address these increasingly important issues?

Ysgrifennydd y Cabinet, y bore yma, lansiwyd adroddiad Prifysgol De Cymru ar effaith gymdeithasol gamblo cymhellol. Ymddengys yn glir fod hwn yn prysur ddod yn fater iechyd cyhoeddus sy'n effeithio ar iechyd a llesiant pobl. Mae yna gwestiynau ynglŷn â lleoliad siopau betio a pheiriannau betio ods sefydlog yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yn ddaearyddol, a hefyd y problemau yn ymwneud â gamblo ar-lein. Mae'n ymddangos bod y diwydiant gamblo yn targedu'r rhai mwyaf agored i niwed a gwendid pobl sydd angen llawer o arian yn gyflym, ac wrth gwrs maent yn annhebygol iawn o'i gael drwy gamblo. Yn y math hwnnw o gyd-destun, a chan gyfeirio'n ôl at yr hyn a ddywedoch yn gynharach o ran gweithio ar draws y Llywodraeth, pa gamau rydych yn credu y gallwch eu cymryd ar y cyd â chyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru i archwilio a mynd i'r afael â'r materion cynyddol bwysig hyn ymhellach?

14:50

Thank you for the follow-up question. I recognise the report that was launched this morning and I know that colleagues on the Labour backbenches, including Jayne Bryant, Jane Hutt and Mick Antoniw, were involved in funding that piece of research, which was actually a useful picture for us on the current picture here within Wales, [Inaudible.] broader, UK-wide picture. To be fair to my colleague the Member for Pontypridd, he's been interested in this area before coming into Government, during his time in Government and now as well, and there's a recognition that there's a real public health challenge here as well as the financial challenges that we face, and we should not expect the gambling—. We should not simply leave it to the gambling industry, I think, to behave responsibly, because not everybody does. There's concern not just about fixed-odds betting, but actually the ease with which gambling takes place, including online, where it's much more difficult to regulate behaviour.

There's also a challenge for us about the split in powers between ourselves and the UK Government. We continue to urge the UK Government to take a more realistic approach to this issue, to recognise damage being done within our communities and, in particular, that that damage is most strongly felt within our most deprived communities. So, we'll continue to do what we can do within this Government, bearing in mind the limitations on the powers that we have, but recognising the health impact and other impacts too. I have indicated to your colleague Jayne Bryant that I'd be happy for the backbench Members who sponsored that report to meet with relevant policy officials to have an understanding of the work that is already being done as we continue to address this problem issue that will not go away quickly.

Diolch i chi am y cwestiwn dilynol. Rwy'n cydnabod yr adroddiad a lansiwyd y bore yma a gwn fod cyd-Aelodau ar feinciau cefn Llafur, gan gynnwys Jayne Bryant, Jane Hutt a Mick Antoniw, wedi chwarae rhan yn cyllido'r gwaith ymchwil hwnnw, a oedd yn ddarlun defnyddiol i ni mewn gwirionedd o'r sefyllfa gyfredol yng Nghymru, [Anghlywadwy.] darlun ehangach ledled y DU. I fod yn deg â fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Bontypridd, mae wedi bod â diddordeb yn y maes hwn cyn dod i'r Llywodraeth, yn ystod ei gyfnod yn y Llywodraeth ac yn awr yn ogystal, ac mae yna gydnabyddiaeth fod yna her iechyd cyhoeddus go iawn yma yn ogystal â'r heriau ariannol sy'n ein hwynebu, ac ni ddylem ddisgwyl i'r diwydiant gamblo—. Ni ddylem ei gadael hi i'r diwydiant gamblo ymddwyn yn gyfrifol, rwy'n credu, oherwydd nid yw pawb yn gwneud hynny. Ceir pryderon nid yn unig ynglŷn â betio ods sefydlog ond hefyd ynglŷn â pha mor hawdd y mae gamblo'n digwydd, gan gynnwys ar-lein, lle y mae'n llawer mwy anodd rheoleiddio ymddygiad.

Ceir her i ni hefyd mewn perthynas â'r rhaniad yn y pwerau rhyngom ni a Llywodraeth y DU. Rydym yn parhau i annog Llywodraeth y DU i fabwysiadu ymagwedd fwy realistig tuag at y mater hwn, i gydnabod y niwed sy'n cael ei wneud yn ein cymunedau, ac yn benodol, fod y difrod hwnnw i'w deimlo gryfaf yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig. Felly, byddwn yn parhau i wneud yr hyn a allwn yn y Llywodraeth hon, o gofio'r cyfyngiadau ar y pwerau sydd gennym, ond gan gydnabod yr effaith ar iechyd ac effeithiau eraill hefyd. Rwyf wedi dweud wrth eich cyd-Aelod, Jayne Bryant, y buaswn yn hapus i Aelodau'r meinciau cefn a noddodd yr adroddiad hwnnw i gyfarfod â swyddogion polisi perthnasol i ddeall y gwaith sydd eisoes yn cael ei wneud wrth i ni barhau i fynd i'r afael â'r broblem hon na fydd yn diflannu ar frys.

Cabinet Secretary, a year on, the chief medical officer issued a report on the persistent and growing gap in life expectancy between those living in our most and least deprived communities in south-east Wales. He also commented on research by Public Health Wales that said that investing in the prevention of adverse childhood experiences, such as exposure to alcoholism and drug use, can reduce the number of smokers and drug users in the future, providing long-term health and cost benefits. What plans does the Welsh Government have to address the problem of adverse childhood experiences to reduce health inequalities in Wales, please? 

Ysgrifennydd y Cabinet, ar ôl blwyddyn, mae'r Prif Swyddog Meddygol wedi cyhoeddi adroddiad ar y bwlch parhaus a chynyddol mewn disgwyliad oes rhwng y rhai sy'n byw yn ein cymunedau mwyaf a lleiaf difreintiedig yn ne-ddwyrain Cymru. Cyfeiriodd hefyd at ymchwil gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a oedd yn dweud bod buddsoddi mewn atal profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, megis cysylltiad ag alcoholiaeth a defnyddio cyffuriau, yn gallu lleihau nifer yr ysmygwyr a'r defnyddwyr cyffuriau yn y dyfodol, gan ddarparu manteision iechyd a chost hirdymor. Pa gynlluniau sydd gan Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â phroblem profiadau niweidiol yn ystod plentyndod er mwyn lleihau anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru, os gwelwch yn dda?

This is a significant policy priority for this Government. We've agreed between three different Government departments to fund an ACEs hub to try and understand the impact of stacked adverse childhood experiences on individuals and families in their communities. It isn't just a funding approach; it's a policy and action approach as well. It's why I'm proud that this Government has led the way on controls on tobacco, on trying to improve our smoking cessation services, and, indeed, there are the continued efforts of this Government to try and reduce harmful drinking with, as you know, the proposals this Government has to introduce a minimum unit price for alcohol.

But this is all tied up with a broader approach, and I think about the launch of the Living Well, Living Longer programme that took place in the local government Cabinet Secretary's constituency a few years ago. This is a programme that is bearing real results and shows a different way of trying to work alongside people, having a less medicalised approach in trying to encourage people who are at risk to attend a setting, often outside something like a GP practice, making good use of healthcare support workers, and that's showing a real benefit and identifying potential risks that people are carrying as well as identifying undiagnosed and uncontrolled ill health as well. So, there are a whole range of issues, and ACEs are one of them, in which we encourage people to take more control over their own lives and make different choices. There will not be a single intervention this Government can take, but a range of them and an understanding of not just what we choose to do, but how we help the public to make different choices for themselves to lead to better outcomes.

Dyma flaenoriaeth bolisi bwysig i'r Llywodraeth hon. Rydym wedi cytuno rhwng tair adran wahanol o fewn y Llywodraeth i gyllido ffocws profiadau niweidiol yn ystod plentyndod i geisio deall effaith profiadau niweidiol yn ystod plentyndod ar unigolion a theuluoedd yn eu cymunedau. Nid dull ariannu yn unig ydyw; mae'n ddull polisi a gweithredu yn ogystal. Dyna pam rwy'n falch fod y Llywodraeth hon wedi arwain y ffordd o ran rheolaethau ar dybaco, o ran ceisio gwella ein gwasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu, ac yn wir, mae yna ymdrechion parhaus gan y Llywodraeth hon i geisio lleihau yfed niweidiol gyda'r cynigion sydd gan y Llywodraeth, fel y gwyddoch, i gyflwyno isafbris uned ar alcohol.

Ond mae hyn i gyd yn rhan o ddull gweithredu ehangach, ac rwy'n meddwl am lansiad y rhaglen Byw'n Dda, Byw'n Hirach a gynhaliwyd yn etholaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol ychydig flynyddoedd yn ôl. Mae hon yn rhaglen sy'n darparu canlyniadau go iawn ac yn dangos ffordd wahanol o geisio gweithio ochr yn ochr â phobl, gan fabwysiadu dull llai meddygol o geisio annog pobl sydd mewn perygl i fynychu lleoliad, yn aml y tu allan i rywle fel practis meddyg teulu, gan wneud defnydd da o weithwyr cymorth gofal iechyd, ac mae hynny'n dangos budd gwirioneddol ac yn nodi'r risgiau posibl i bobl yn ogystal â nodi afiechydon nad ydynt wedi cael diagnosis ac nad ydynt yn cael eu rheoli. Felly, mae yna ystod gyfan o faterion, ac mae profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn un ohonynt, lle rydym yn annog pobl i gymryd mwy o reolaeth dros eu bywydau eu hunain a gwneud penderfyniadau gwahanol. Ni cheir un ymyrraeth unigol y bydd y Llywodraeth hon yn gallu ei gwneud, ond yn hytrach, bydd ystod ohonynt, a dealltwriaeth nid yn unig o'r hyn y penderfynwn ei wneud, ond sut rydym yn helpu'r cyhoedd i wneud penderfyniadau gwahanol drostynt eu hunain i arwain at ganlyniadau gwell.

Tynnwyd cwestiwn 5 [OAQ51282] yn ôl. Cwestiwn 6, felly, Suzy Davies.

Question 5 [OAQ51282] was withdrawn. Question 6, Suzy Davies. 

Bwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf
Cwm Taf Local Health Board

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau i gynnwys ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ym Mwrdd Iechyd Cwm Taf? OAQ51274

6. Will the Cabinet Secretary provide an update on plans to incorporate the Bridgend County Borough Council area into the Cwm Taf health board? OAQ51274

Thank you for the question. The then Cabinet Secretary for Finance and Local Government and, I recently confirmed, this Government, intends to consult on the proposal that health provision across the Bridgend council footprint should in future be made by Cwm Taf Local Health Board. We continue to work closely with Bridgend council and both health boards on taking this matter forward.

Diolch i chi am y cwestiwn. Mae Ysgrifennydd blaenorol y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, a'r Llywodraeth hon, fel y cadarnhawyd gennyf yn ddiweddar, yn bwriadu ymgynghori ar y cynnig y dylai darpariaeth iechyd ar draws ôl troed cyngor Pen-y-bont ar Ogwr gael ei wneud gan Fwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf yn y dyfodol. Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda chyngor Pen-y-bont ar Ogwr a'r ddau fwrdd iechyd ar symud y mater hwn yn ei flaen.

Thank you for your answer on that. The previous Cabinet Secretary will remember that it was quite a bruising process going through the south Wales programme changes and, of course, Cwm Taf lost emergency and paediatric services at the Royal Glamorgan Hospital while they were retained at the Princess of Wales Hospital in Bridgend. Now, I've just had confirmation that there's no planned service reduction at the Princess of Wales Hospital in terms of consultant-led emergency services and in-patient children services, but I'd really like your commitment to that status quo as well. What I'm slightly more concerned about is that Cwm Taf seem to have no knowledge of Maesteg Community Hospital and is not prepared to make any specific comment on its future. I'm wondering whether you're able, without setting any hares running, to confirm today that you will speak to Cwm Taf about Maesteg and perhaps fill them in on a little bit of information about how important this hospital is.

Diolch i chi am eich ateb. Bydd Ysgrifennydd blaenorol y Cabinet yn cofio bod mynd drwy'r newidiadau i raglen de Cymru yn broses eithaf poenus, ac wrth gwrs, fe gollodd Cwm Taf wasanaethau argyfwng a phediatrig yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg wrth iddynt gael eu cadw yn Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Nawr, rwyf newydd gael cadarnhad nad oes unrhyw gynlluniau i leihau gwasanaethau yn Ysbyty Tywysoges Cymru mewn perthynas â gwasanaethau brys a arweinir gan feddygon ymgynghorol a gwasanaethau i blant sy'n gleifion mewnol, ond hoffwn eich ymrwymiad chi i'r status quo hwnnw yn ogystal. Yr hyn rwyf ychydig yn fwy pryderus yn ei gylch yw ei bod yn ymddangos nad oes gan Gwm Taf unrhyw wybodaeth am Ysbyty Cymunedol Maesteg ac nad yw'n barod i wneud unrhyw sylwadau penodol ar ei ddyfodol. Rwy'n meddwl tybed a ydych chi'n gallu cadarnhau heddiw, heb godi unrhyw ysgyfarnogod, y byddwch yn siarad â Chwm Taf ynglŷn â Maesteg a rhoi ychydig o wybodaeth iddynt efallai ynglŷn â pha mor bwysig yw'r ysbyty hwn.

14:55

I'm happy to confirm that the change in the footprint arrangements should not, of itself, make any changes to the way that services are provided, or, indeed, patient flows or the innovation that is already taking place—for example, the federation taking place between GPs in Bridgend and the innovations that are taking place within Cwm Taf.

Whatever happens with the future, each health board, with its partners, must look at what it does and why, and there is absolutely no reason to raise questions over any particular healthcare facility simply as a result of changing the footprint. Any and all other changes to services, or any reforms that take place, must involve a proper conversation with staff and the public, and this change in the footprint is absolutely no reason to cast doubt on any of the current facilities. 

Rwy'n hapus i gadarnhau na ddylai'r newid yn y trefniadau ôl troed ynddo'i hun newid dim ar y ffordd y darperir gwasanaethau, nac yn wir ar lif cleifion neu'r arloesi sydd eisoes yn digwydd—er enghraifft, y ffederasiwn sydd ar waith rhwng meddygon teulu ym Mhen-y-bont ar Ogwr a'r arloesi sy'n digwydd yng Nghwm Taf.

Beth bynnag a fydd yn digwydd yn y dyfodol, mae'n rhaid i bob bwrdd iechyd, â'i bartneriaid, edrych ar hyn y mae'n ei wneud a pham, ac nid oes unrhyw reswm o gwbl dros godi cwestiynau ynglŷn ag unrhyw gyfleuster gofal iechyd penodol yn syml o ganlyniad i newid yr ôl troed. Mae'n rhaid i unrhyw newid a phob newid arall i wasanaethau, neu unrhyw ddiwygiadau sy'n digwydd, gynnwys sgwrs briodol gyda'r staff a'r cyhoedd, ac nid yw'r newid hwn i'r ôl troed yn rheswm o gwbl dros fwrw amheuaeth ar unrhyw un o'r cyfleusterau cyfredol.

Cabinet Secretary, I'm sure you will be aware tha,t a few weeks ago, Cwm Taf health board and their partners Rocialle and 1000 Lives Wales won the collaboration award at this year's Made in Wales Awards for their development of a pack aimed at speeding up clinical responses to sepsis. Will you offer Cwm Taf and its partners congratulations on this significant achievement? Do you agree with me that any proposed changes in the footprint would enable Cwm Taf to strengthen its partnership working and its delivery of innovative healthcare interventions?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr y byddwch yn gwybod fod bwrdd iechyd Cwm Taf a'u partneriaid Rocialle a 1000 o Fywydau Cymru, ychydig wythnosau yn ôl, wedi ennill y wobr gydweithredu yng Ngwobrau Gwnaed yng Nghymru eleni am ddatblygu pecyn gyda'r nod o gyflymu'r ymatebion clinigol i sepsis. A wnewch chi longyfarch Cwm Taf a'i bartneriaid ar y cyflawniad arwyddocaol hwn? A ydych yn cytuno y buasai unrhyw newidiadau arfaethedig i'r ôl troed yn galluogi Cwm Taf i gryfhau ei waith partneriaeth a'i ddarpariaeth o ymyriadau gofal iechyd arloesol?

Yes I do, and I've noted with interest the progress that Cwm Taf has made with Rocialle. Again, part of our challenge is for the health service to have a more grown-up relationship with partners in the independent sector without compromising the values of the service, but actually looking at how we can deliver real improvement. Sepsis, as we know, is a big killer, so I'm really looking forward to seeing more on what could be done. I think, actually, Bridgend will benefit in this sense from, as I say, the innovations that are already taking place in Cwm Taf. They should be easy to roll out into the Bridgend area as well, as well as understanding what we could and should do to roll out successful innovation in every part of our service nationwide. So, I do look forward to the continued work.

There's more for us to hear on this particular innovation in the coming month, actually, as we have more coming out about the peer review on acute deterioration. So, I'm more than happy to add my congratulations to Cwm Taf and their partners.

Ydw, ac rwyf wedi nodi gyda diddordeb y cynnydd y mae Cwm Taf wedi'i wneud gyda Rocialle. Unwaith eto, rhan o'n her yw sicrhau bod gan y gwasanaeth iechyd berthynas fwy aeddfed gyda phartneriaid yn y sector annibynnol heb gyfaddawdu ar werthoedd y gwasanaeth, gan edrych yn hytrach ar sut y gallwn gyflawni gwelliant go iawn. Mae sepsis, fel y gwyddom, yn lladd llawer o bobl, felly rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld rhagor ar yr hyn y gellid ei wneud. Credaf, mewn gwirionedd, y bydd Pen-y-bont ar Ogwr yn cael budd yn yr ystyr hon, fel y dywedaf, o'r arloesi sydd eisoes yn digwydd yng Nghwm Taf. Dylent fod yn hawdd i'w cyflwyno i ardal Pen-y-bont ar Ogwr hefyd, yn ogystal â deall beth y gallem ac y dylem ei wneud i gyflwyno arloesi llwyddiannus ym mhob rhan o'n gwasanaeth ledled y wlad. Felly, rwy'n edrych ymlaen at y gwaith sy'n parhau.

Bydd mwy yn cael ei ddweud ar yr arloesi penodol hwn yn ystod y mis nesaf, mewn gwirionedd, gan fod gennym fwy i ddod am yr adolygiad gan gymheiriaid ar ddirywiad acíwt. Felly, rwy'n fwy na hapus i ychwanegu fy llongyfarchiadau i Gwm Taf a'u partneriaid.

Bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol, yn naturiol, fod cynlluniau yn y maes iechyd yn waith hirdymor. Bydd y cynlluniau hynny yn cynnwys nifer y gwelyau yn ysbyty Pen-y-bont, er enghraifft, yn y cynlluniau sydd ar y gweill gan fwrdd iechyd Abertawe Bro Morgannwg yn fwy cyffredinol. Felly, a gaf i ofyn pa drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael i sicrhau parhad yn y gwasanaethau i gleifion?

The Cabinet Secretary will naturally be aware that planning in the health sector is a long-term matter, and that will include the number of beds in Bridgend hospital, for example, and the plans under way by the Abertawe Bro Morgannwg health board more generally. So, can I ask what discussions you have had to ensure the continuation of services for patients there?

I'm happy to reiterate the comments that I made earlier to Suzy Davies about patient flows and about the way in which services are planned and provided. This should not interrupt the way in which health provision is already taking place. That needs to take account of what is already in place and discussions that have already happened. I've met with the previous chair of Cwm Taf and the chair of ABMU. I've met with the chief executives at the same time as well, and I've also had a meeting with the newly appointed chair of Cwm Taf. That's actually very encouraging—the fact that all of the organisations involved are taking a very straightforward approach to making sure that if this change takes place, it is done as smoothly as possible, but also having a proper understanding of the current services that are in place that different partners will then have to run and manage, including, of course, the point that Suzy Davies makes about reforming new partnerships between Bridgend and a new health board.

So, I expect that continued work to take place. I will, of course, be meeting with the two chairs over the coming weeks and months again, and I expect the regular and fruitful conversations that are taking place between the leaderships of the health boards and Bridgend County Borough Council to continue to take place.

Rwy'n fodlon ailadrodd y sylwadau a wneuthum yn gynharach i Suzy Davies am lif cleifion ac am y ffordd y cynllunnir ac y darperir gwasanaethau. Ni ddylai hyn dorri ar draws y ffordd y mae darpariaeth iechyd eisoes yn digwydd. Mae angen i hynny ystyried beth sydd eisoes ar waith a thrafodaethau sydd eisoes wedi digwydd. Rwyf wedi cyfarfod â chadeirydd blaenorol Cwm Taf a chadeirydd Bwrdd Iechyd Lleol Abertawe Bro Morgannwg. Rwyf wedi cyfarfod â'r prif weithredwyr ar yr un pryd hefyd, ac rwyf hefyd wedi cael cyfarfod gyda chadeirydd newydd Cwm Taf. Mae hynny'n galonogol iawn mewn gwirionedd—y ffaith bod yr holl sefydliadau sy'n rhan o hyn yn mabwysiadu dull uniongyrchol iawn o wneud yn siŵr, os yw'r newid hwn yn digwydd, ei fod yn cael ei wneud mor llyfn â phosibl, ond hefyd gyda'r ddealltwriaeth briodol o'r gwasanaethau cyfredol sydd ar waith y bydd yn rhaid i wahanol bartneriaid eu gweithredu a'u rheoli wedyn, gan gynnwys, wrth gwrs, y pwynt y mae Suzy Davies yn ei wneud ynglŷn â diwygio partneriaethau newydd rhwng Pen-y-bont ar Ogwr a bwrdd iechyd newydd.

Felly, rwy'n disgwyl y bydd y gwaith parhaus hwnnw'n digwydd. Wrth gwrs, byddaf yn cyfarfod â'r ddau gadeirydd eto dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf, ac rwy'n disgwyl y bydd y sgyrsiau rheolaidd a ffrwythlon sydd ar y gweill rhwng arweinwyr y byrddau iechyd a Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn parhau i ddigwydd.

Gofal Brys
Emergency Care

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella gofal brys yng Nghymru? OAQ51258

7. Will the Cabinet Secretary outline the Welsh Government's plans for improving emergency care in Wales? OAQ51258

We remain committed to improving emergency health services across Wales. I have made clear to health boards my expectation for improved performance, particularly as we approach the winter period. I have, of course, made a statement about preparations for the forthcoming winter today to coincide with the launch of this winter's Choose Well campaign.

Rydym yn parhau'n ymrwymedig i wella gwasanaethau iechyd brys ledled Cymru. Rwyf wedi dweud yn glir wrth y byrddau iechyd fy mod yn disgwyl y bydd perfformiad yn gwella, yn enwedig wrth i'r gaeaf nesáu. Wrth gwrs, rwyf wedi gwneud datganiad heddiw ynglŷn â pharatoadau ar gyfer y gaeaf sydd o'n blaenau i gyd-fynd â lansiad ymgyrch Dewis Doeth y gaeaf hwn.

I'm afraid your statement, Cabinet Secretary, is woefully inadequate, because the one health board that you are directly responsible for is the worst-performing health board in terms of its emergency care and its performance against the Welsh Government's own four-hour emergency target. In fact, my local hospital, Ysbyty Glan Clwyd, is the worst-performing hospital in Wales against that target, with just over 66 per cent of patients actually getting in and out of that particular emergency department within four hours. If you need to show leadership, and I believe that you do, you need to put your own house in order in the Betsi Cadwaladr University Local Health Board. 

Mae arnaf ofn fod eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, yn druenus o annigonol, oherwydd yr un bwrdd iechyd rydych yn uniongyrchol gyfrifol amdano yw'r bwrdd iechyd sy'n perfformio waethaf o ran ei ofal brys a'i berfformiad yn erbyn targed Llywodraeth Cymru ei hun o drin cleifion brys o fewn pedair awr. Yn wir, fy ysbyty lleol, Ysbyty Glan Clwyd, yw'r ysbyty sy'n perfformio waethaf yng Nghymru yn erbyn y targed hwnnw, gydag ychydig dros 66 y cant o gleifion yn mynd i mewn ac allan o'r adran ddamweiniau ac achosion brys benodol honno o fewn pedair awr. Os oes angen i chi ddangos arweinyddiaeth, ac rwy'n credu bod, mae angen i chi roi trefn ar tŷ eich hun ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr.

15:00

We recognise that the performance in some parts of our system is not acceptable. We've actually invested a significant amount of capital in providing a new A&E unit within Glan Clwyd. And there's a challenge for us about understanding not just the nature of demand, but also what we need to do outside of hospital with our social care system and the clinical leadership that needs to exist within each of those areas and across the health board.

This is the challenge that has been set for that health board. They understand very well the challenge. They understand that I do not find their current performance acceptable. I have met directly with the chair and the chief executive to reiterate my expectation that the unacceptable performance will not continue. And the challenge—[Interruption.] And the challenge for all of us is what answers we can put in place and understanding why a more successful picture is painted in different parts of the country with broadly the same conditions.

What we're trying to do with the Royal College of Emergency Medicine—of course, the current vice-president of Wales is based within Wrexham—is to understand whether can we get through this winter with a sustained improvement in performance, because, actually, within north Wales what we see is a regular going up and down; there isn't a consistent picture of performance and improvement.

What gives me encouragement about north Wales and its ability to get into a different place in the future is not simply the commitments that have been given to me within the health board, but actually the fact that the ABMU health board has seen a significant improvement itself that has been sustained in the second half of this year. But I don't pretend it is as it should be. I don't pretend it's acceptable, and I expect to face more questions in this place until performance does improve and is sustained. 

Rydym yn cydnabod bod y perfformiad mewn rhai rhannau o'n system yn annerbyniol. Mewn gwirionedd rydym wedi buddsoddi swm sylweddol o gyfalaf ar gyfer darparu uned ddamweiniau ac achosion brys newydd yn Ysbyty Glan Clwyd. Ac mae'n her i ni ddeall nid yn unig natur y galw, ond hefyd beth sydd angen i ni ei wneud y tu allan i'r ysbyty gyda'n system gofal cymdeithasol a'r arweinyddiaeth glinigol sydd ei hangen ym mhob un o'r ardaloedd hynny ac ar draws y bwrdd iechyd.

Dyma'r her a bennwyd ar gyfer y bwrdd iechyd hwnnw. Maent yn deall yr her yn dda iawn. Maent yn deall nad wyf yn credu bod eu perfformiad cyfredol yn dderbyniol. Rwyf wedi cyfarfod yn uniongyrchol gyda'r cadeirydd a'r prif weithredwr i ailadrodd fy mod yn disgwyl na fydd y perfformiad annerbyniol yn parhau. A'r her—[Torri ar draws.] A'r her i bob un ohonom yw canfod pa atebion y gallwn eu rhoi ar waith a deall pam fod darlun mwy llwyddiannus wedi'i beintio mewn gwahanol rannau o'r wlad a hynny, yn fras, o dan yr un amodau.

Yr hyn rydym yn ceisio ei wneud gyda'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys—wrth gwrs, mae is-lywydd cyfredol Cymru wedi'i leoli yn Wrecsam—yw deall a allwn oroesi'r gaeaf hwn gyda gwelliant parhaus mewn perfformiad, oherwydd mewn gwirionedd, yr hyn a welwn yng ngogledd Cymru yw lefelau'n codi a disgyn yn rheolaidd; nid oes darlun cyson o berfformiad a gwelliant. 

Yr hyn sy'n fy nghalonogi am ogledd Cymru a'i allu i gyrraedd lle gwahanol yn y dyfodol yw, nid yn unig yr ymrwymiadau a roddwyd i mi o fewn y bwrdd iechyd, ond mewn gwirionedd y ffaith bod Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg wedi gweld gwelliant sylweddol ei hun sydd wedi cael ei gynnal dros ail hanner y flwyddyn hon. Ond nid wyf yn esgus fod pethau fel y dylent fod. Nid wyf yn esgus ei fod yn dderbyniol, ac rwy'n disgwyl wynebu mwy o gwestiynau yn y lle hwn hyd nes y bydd perfformiad yn gwella ac yn cael ei gynnal.

Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013
The Active Travel (Wales) Act 2013

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am effaith Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 ar iechyd yng Nghymru? OAQ51277

8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the health impact of the Active Travel (Wales) Act 2013? OAQ51277

The landmark active travel Act is an important step towards helping to reduce traffic congestion and improve air quality and, indeed, the nation’s health. Early implementation of the Act is progressing but the change in travel behaviour needed to achieve the long-term health impact we seek will take time to realise.  

Mae'r Ddeddf teithio llesol arwyddocaol yn gam pwysig tuag at helpu i leihau tagfeydd traffig a gwella ansawdd aer, ac yn wir, iechyd y genedl. Mae dechrau'r broses o weithredu'r Ddeddf yn mynd rhagddi ond bydd y newid sydd ei angen mewn ymddygiad teithio i gyflawni'r effaith hirdymor ar iechyd rydym yn ei cheisio yn cymryd amser i'w wireddu.

Thanks for the answer. Given the high levels of obesity in Wales, I think that active travel is a very important tool in getting better public health outcomes. Now, I believe that departmental responsibility for implementing active travel has now shifted from the health department to the economy department. I wonder what are your reflections on the reasons for that, and how do you think this change will impact on the public health outcomes? 

Diolch am yr ateb. O ystyried y lefelau uchel o ordewdra yng Nghymru, rwy'n credu bod teithio llesol yn offeryn pwysig iawn er mwyn cael canlyniadau iechyd y cyhoedd gwell. Nawr, credaf fod y cyfrifoldeb adrannol dros weithredu teithio llesol wedi symud o'r adran iechyd i adran yr economi. Tybed beth yw eich syniadau ynglŷn â'r rhesymau dros hynny, a sut y bydd y newid hwn yn effeithio ar ganlyniadau iechyd y cyhoedd yn eich barn chi?

It's not my job to reflect on the reasons for a change in responsibilities; that's a matter for the First Minister, of course, as it should be. The challenge for all of us as Ministers is actually how we continue to work effectively across the Government. 'Prosperity for All' is a proper attempt at trying to get the Government to work more effectively across the different departments to make sure we're part of one Government, not simply representing a silo within Government—but also to work with partners, because delivering active travel isn't about what the Government does on its own. There's a role for local authorities and a role for other actors, Sustrans being one, about actually how we educate the public to undertake different options for travel.

There are many people in this room who are atypical workers in so many ways—we don't have a normal job—but for people who do get into their cars to undertake short journeys, and people who do put their children in cars for short journeys to do the school run, there's a challenge there about changing societal behaviour and expectation. So, active travel and the Act itself are part of the equipment we have to try and deliver that change in culture and behaviour, but it does require a range of people to be part of that conversation in trying to change people's attitude and their behaviour. Ultimately, we should then see a benefit to the health of the nation.  

Nid fy swydd i yw ystyried y rhesymau dros newid cyfrifoldebau; mater i'r Prif Weinidog yw hynny wrth gwrs, fel y dylai fod. Yr her i bob un ohonom fel Gweinidogion yw sut i barhau i weithio'n effeithiol ar draws y Llywodraeth. Mae 'Ffyniant i Bawb' yn ymgais briodol i geisio cael y Llywodraeth i weithio'n fwy effeithiol ar draws y gwahanol adrannau i wneud yn siŵr ein bod yn rhan o un Lywodraeth, yn hytrach na chynrychioli seilo o fewn y Llywodraeth yn unig—ond hefyd i weithio gyda phartneriaid, oherwydd nid ymwneud â'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud ar ei phen ei hun y mae teithio llesol. Mae yna rôl i awdurdodau lleol a rôl i weithredwyr eraill, Sustrans yn un, o ran sut yr awn ati i addysgu'r cyhoedd i ymgymryd â gwahanol opsiynau ar gyfer teithio.

Mae llawer o bobl yn yr ystafell hon yn weithwyr annodweddiadol mewn cymaint o ffyrdd—nid oes gennym swydd arferol—ond i bobl sy'n defnyddio eu ceir i wneud teithiau byr, a phobl sy'n rhoi eu plant mewn ceir ar deithiau byr i'r ysgol, mae yna her i newid ymddygiad a disgwyliad cymdeithasol. Felly, mae teithio llesol a'r Ddeddf ei hun yn rhan o'r offer sydd gennym i geisio sicrhau'r newid hwnnw mewn diwylliant ac ymddygiad, ond mae angen i amrywiaeth o bobl fod yn rhan o'r sgwrs honno i geisio newid agweddau pobl a'u hymddygiad. Yn y pen draw, dylem weld budd i iechyd y genedl.

3. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd
3. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport—Postponed to 22 November
4. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd
4. Questions to the Counsel General—Postponed to 22 November
5. Cwestiynau Amserol
5. Topical Questions

Felly, yr eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol. Y cwestiwn cyntaf—Simon Thomas. 

That brings us to our next item, the topical questions. The first question is from Simon Thomas.

Sw y Borth
Borth Zoo
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y camau a gymerir i ddiogelu anifeiliaid gwyllt yn sw y Borth, ger Aberystwyth, yn sgil marwolaeth dau o'i gathod gwyllt? 62
3. Will the Cabinet Secretary make a statement on action taken to protect wild animals in Borth zoo near Aberystwyth, in light of the death of two of its wild cats? 62

Ceredigion County Council is investigating the escape of the lynx and the death of a second lynx linked to the zoo to establish whether there have been any breaches of the operating licence. While inquiries are ongoing it would be inappropriate for me to comment further on this matter. 

Mae Cyngor Sir Ceredigion yn ymchwilio i ddihangfa'r lyncs a marwolaeth ail lyncs yn gysylltiedig â'r sŵ i weld a yw amodau'r drwydded weithredu wedi cael ei thorri o gwbl. Buasai'n amhriodol i mi roi sylwadau pellach ar y mater hwn tra bod ymchwiliadau'n mynd rhagddynt.

15:05

Rwy'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am geisio ateb y cwestiwn o leiaf, ond wrth gwrs mae'r digwyddiadau hyn wedi creu tipyn o bryder i nifer o bobl yn yr ardal ac, yn ogystal, yn ehangach, i bobl sy'n gofalu am anifeiliaid a'u gofal nhw a'u lles nhw mewn sŵau. A ydy'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu cadarnhau bod y Llywodraeth wedi bod mewn cysylltiad â'r cyngor sir dros y cyfnod yma? Pa drafodaethau a pha gamau, felly, a oedd yn cael eu cymryd? Er enghraifft, a oedd y Llywodraeth yn cymeradwyo'r camau a gymerwyd gan y cyngor sir? Yn ehangach, gyda sefyllfa'r sw, mae'n amlwg bod rhywbeth o'i le pan fod anifail gwyllt yn gallu dianc a phan mae yna un arall yn marw oherwydd camdrafod. A ydym ni felly mewn sefyllfa i edrych ar y rheoliadau cenedlaethol sydd yn llywodraethu sefydliadau fel hyn i sicrhau bod pobl sydd yn rhedeg sŵ â'r sgiliau priodol, ond hefyd bod yr offer a'r sefyllfa yn briodol ar gyfer yr anifeiliaid sy'n cael eu cadw yno?

I’m grateful to the Cabinet Secretary for attempting to answer the question at least, but of course these events have created a great deal of concern to many people in the area and, more broadly, to people who care for animals and their welfare at zoos. Can the Cabinet Secretary confirm that the Government has been in contact with the county council over this period? What discussions and what steps have been taken? For example, did the Government approve the steps taken by the county council in this case and more broadly with the position of the zoo? It’s clear that there’s something amiss when a wild animal can escape and another dies because of its handling. Are we therefore in a position to look at national regulations that govern organisations such as this to ensure that people who run zoos do have the appropriate skills, but also that the equipment is suitable for the animals kept there?

Thank you. I too am very concerned about both of these incidents. Officials have been in frequent contact with Ceredigion County Council. The decision to dispatch the animal was taken by the county council along with Dyfed-Powys Police, officials from Welsh Government and also the chief veterinary officer. There are several issues that I think need to be looked into very carefully around the licence. At the moment, there is a specialist veterinary inspection being undertaken. That should conclude today. Again, I've asked my officials to keep in contact and to brief me as soon as we've had that information. We don't want to second-guess what's going to happen, but I think it is very important that we look at all the facts here. 

Diolch. Rwyf fi hefyd yn bryderus iawn am y ddau ddigwyddiad. Mae swyddogion wedi bod mewn cysylltiad rheolaidd â Chyngor Sir Ceredigion. Cafodd y penderfyniad i ladd yr anifail ei wneud gan y cyngor sir ynghyd â Heddlu Dyfed-Powys, swyddogion o Lywodraeth Cymru a hefyd y prif swyddog milfeddygol. Rwy'n credu bod yna nifer o faterion y mae angen edrych yn ofalus iawn arnynt mewn perthynas â'r drwydded. Ar hyn o bryd, mae arolygiad milfeddygol arbenigol ar y gweill. Dylai hwnnw ddod i ben heddiw. Unwaith eto, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion gadw mewn cysylltiad a rhoi gwybod i mi cyn gynted ag y byddwn wedi cael y wybodaeth honno. Nid ydym eisiau dyfalu beth sy'n mynd i ddigwydd, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni edrych ar y ffeithiau i gyd yma.

Thank you, Cabinet Secretary, for everything that you've said, but I have to say that I was particularly horrified about the events that followed the escape. I'm particularly concerned that the lynx was killed when, in my opinion, it could have been trapped. I looked at the traps that were used and there is criticism about that—about the fact that they weren't appropriate and that they could have been better all round, because the animal had to crouch down rather than walk into the traps that were put out to capture it live. I wonder whether questions will be raised about that process. I was then absolutely horrified to hear that an animal in capture was killed because of inexperience in handling and moving those animals. So, all of this, I suppose, leads to an obvious question, and that is: when licences are being issued, whether there is consideration, at least, about the experience of the staff as well as the facilities in which those animals are going to be held. Also, I would support what Simon Thomas has said about whether we need to look at reviewing this whole system and the wider issues around that, and whether licences are being given too easily, in some cases, in the name of conservation, when actually sometimes the ultimate aim is making money.

Diolch i chi am bopeth rydych wedi'i ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae'n rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy arswydo'n fawr gan y digwyddiadau a ddilynodd y dianc. Rwy'n arbennig o bryderus fod y lyncs wedi cael ei ladd pan ellid bod wedi ei ddal yn fy marn i. Edrychais ar y trapiau a ddefnyddiwyd ac mae beirniadaeth ynglŷn â hynny—ynglŷn â'r ffaith nad oeddent yn briodol ac y gallasent fod wedi bod yn well ym mhob ffordd, oherwydd roedd yn rhaid i'r anifail gyrcydu yn hytrach na cherdded i mewn i'r trapiau a osodwyd i'w ddal yn fyw. Rwy'n meddwl tybed a gaiff cwestiynau eu gofyn am y broses honno. Yna, cefais fy arswydo'n llwyr gan y newyddion fod anifail a oedd wedi'i ddal yn gaeth wedi cael ei ladd oherwydd diffyg profiad o drin a symud yr anifeiliaid hynny. Felly, mae hyn i gyd, mae'n debyg, yn arwain at gwestiwn amlwg, sef: pan fo trwyddedau'n cael eu rhoi, a oes ystyriaeth, o leiaf, yn cael ei rhoi i brofiad staff yn ogystal â'r cyfleusterau lle bydd yr anifeiliaid hynny'n cael eu cadw. Hefyd, buaswn yn cefnogi'r hyn a ddywedodd Simon Thomas ynglŷn â'r angen i ni ystyried adolygu'r system gyfan a'r materion ehangach sy'n ymwneud â hynny, ac a yw trwyddedau'n cael eu rhoi'n rhy hawdd, mewn rhai achosion, yn enw cadwraeth, ac mai'r nod sylfaenol weithiau mewn gwirionedd yw gwneud arian.

Thank you. As I said to Simon Thomas, I share many of your concerns and his concerns in relation to this incident—or two incidents. If I could just say a bit about how licences are given. If there is an application for a licence, a zoo would be inspected by a team. That would include at least one or two inspectors that are on the Secretary of State's list. We do have input. Obviously, licences are devolved to Wales, however this is a system that was set up back in the 1970s. But we do have, as a Government, input into that list via the Animal and Plant Health Agency. Once the licence has been applied for, that's who it would be inspected by: at least one inspector from that list. They could be vets or they could be inspectors who have been nominated by the Secretary of State after a request by a local authority. Formal inspections are also undertaken before a licence is renewed or if there is a significant change to a licence, but I absolutely agree that we need to review the process that we have. I also wanted to add that Ceredigion County Council's decision to authorise the humane destruction of the animal on 10 November was an operational one, which was taken after the receipt of expert advice based on the level of risk to members of the public rising from moderate to severe.

Diolch. Fel y dywedais wrth Simon Thomas, rwy'n rhannu llawer o'ch pryderon chi a'i bryderon ef mewn perthynas â'r digwyddiad—neu'r ddau ddigwyddiad. Os caf ddweud ychydig ynglŷn â sut y caiff trwyddedau eu cyhoeddi. Os oes cais am drwydded, bydd sw yn cael ei harolygu gan dîm. Buasai hynny'n cynnwys o leiaf un neu ddau o arolygwyr sydd ar restr yr Ysgrifennydd Gwladol. Mae gennym fewnbwn. Yn amlwg, mae trwyddedau wedi'u datganoli i Gymru, ond mae hon yn system a sefydlwyd yn ôl yn y 1970au. Ond mae gennym fewnbwn fel Llywodraeth parthed y rhestr honno drwy'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion. Pan fydd cais am drwydded wedi'i wneud, dyna pwy fyddai'n ei archwilio: o leiaf un arolygydd oddi ar y rhestr honno. Gallent fod yn filfeddygon neu gallent fod yn arolygwyr a enwebwyd gan yr Ysgrifennydd Gwladol ar ôl cais gan awdurdod lleol. Cynhelir arolygiadau ffurfiol hefyd cyn adnewyddu trwydded neu os oes newid sylweddol i drwydded, ond cytunaf yn llwyr fod angen i ni adolygu'r broses sydd gennym. Roeddwn hefyd eisiau ychwanegu bod penderfyniad Cyngor Sir Ceredigion i awdurdodi difa'r anifail heb boen ar 10 Tachwedd yn un gweithredol, a wnaed ar ôl derbyn cyngor arbenigol yn seiliedig ar y ffaith fod lefel y risg i aelodau o'r cyhoedd wedi cynyddu o gymedrol i ddifrifol.

15:10

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet. Y cwestiwn nesaf—Andrew R.T. Davies.

Thank you, Cabinet Secretary. The next question—Andrew R.T. Davies.

Honiadau o Fwlio o fewn Llywodraeth Cymru yn 2014
Allegations of Bullying within the Welsh Government in 2014
2. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau a oedd yn ymwybodol o honiadau o fwlio o fewn Llywodraeth Cymru yn 2014, o ystyried ei ymateb i gwestiwn ysgrifenedig ym mis Tachwedd 2014 a oedd yn nodi na chafodd unrhyw honiadau eu gwneud? 63
2. Will the First Minister confirm whether he was aware of allegations of bullying within the Welsh Government in 2014, given that his response to a written question in November 2014 indicated that no allegations had been made? 63

I have nothing to add to the answers I gave yesterday, and I reiterate the invitation that I made then.

Nid oes gennyf unrhyw beth i'w ychwanegu at yr atebion a roddais ddoe, ac rwy'n ailadrodd y gwahoddiad a roddais bryd hynny.

I'm grateful for the answer you gave yesterday, First Minister, which did acknowledge that allegations had been made and had been dealt with, as you indicated in First Minister's questions. I would seek greater clarity on that acknowledgement by this question today, and I would be interested to know when the allegations were first brought to your attention that the former Minister Leighton Andrews and the senior special adviser Steve Jones have indicated—specifically indicated. I would be grateful to understand who investigated those allegations and also what conclusions and, importantly, what actions were taken either by you or by someone you delegated to deal with any subsequent follow-up points that were required from the report that they collated.

Rwy'n ddiolchgar am yr ateb a roesoch ddoe, Brif Weinidog, yn cydnabod bod honiadau wedi'u gwneud ac wedi cael sylw, fel y nodwyd gennych yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Hoffwn gael mwy o eglurder ynglŷn â'r gydnabyddiaeth honno drwy'r cwestiwn hwn heddiw, a hoffwn wybod pryd y daethoch yn ymwybodol o'r honiadau y mae'r cyn-Weinidog Leighton Andrews a'r uwch gynghorydd arbennig Steve Jones wedi'u nodi—ac wedi'u nodi'n benodol. Hoffwn ddeall pwy a ymchwiliodd i'r honiadau hynny a hefyd pa gasgliadau, ac yn bwysig, pa gamau a gymerwyd gennych chi neu gan rywun a ddirprwywyd gennych i ymdrin ag unrhyw bwyntiau dilynol a oedd yn ofynnol o'r adroddiad a luniwyd ganddynt.

As a said, I have nothing to add to the answers I've already given, but I do again, of course, reiterate the invitation that was made yesterday, if anyone wishes to come forward with further information.

Fel y dywedais, nid oes gennyf unrhyw beth i'w ychwanegu at yr atebion rwyf eisoes wedi'u rhoi, ond unwaith eto, wrth gwrs, rwy'n ailadrodd y gwahoddiad a roddais ddoe, os oes unrhyw un yn dymuno cyflwyno rhagor o wybodaeth.

First Minister, is it possible to clarify how many people have raised concerns about bullying within the Government since you took office in 2009?

Prif Weinidog, a yw'n bosibl cadarnhau faint o bobl sydd wedi mynegi pryderon ynglŷn â bwlio o fewn y Llywodraeth ers i chi ddod i'r swydd yn 2009?

I didn't take office in 2005, but nevertheless—[Interruption.] You said 2009. I beg your pardon. In terms of the answer to the question, many of those will be human resources issues, which the Permanent Secretary will be better placed to answer.

Ni ddeuthum i'r swydd yn 2005, ond serch hynny—[Torri ar draws.] Fe ddywedoch 2009. Mae'n ddrwg gennyf. O ran yr ateb i'r cwestiwn, bydd llawer o'r rheini'n faterion adnoddau dynol y bydd yr Ysgrifennydd Parhaol mewn sefyllfa well i'w ateb.

I'd be grateful if the Llywydd could give some direction as to exactly the point of asking questions when you do not elicit an answer from the Cabinet Secretary on specific matters that are of great public interest and a matter of public interest in that they've been on the record for some time and they relate to specific instances that are in the direct control of the First Minister. I would be grateful for what clarity you can give as to the purpose of that.

Buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Llywydd roi rhyw gyfarwyddyd ynglŷn ag union bwynt gofyn cwestiynau pan nad ydych yn cael ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet ar faterion penodol sydd o ddiddordeb mawr i'r cyhoedd ac sy'n faterion o ddiddordeb cyhoeddus yn yr ystyr eu bod wedi eu cofnodi ers peth amser a'u bod yn ymwneud ag achosion penodol sydd dan reolaeth uniongyrchol y Prif Weinidog. Buaswn yn ddiolchgar am unrhyw eglurder y gallwch ei roi i ni ynglŷn â diben hynny.

That's not a point of order, and the First Minister has answered your question. 

Nid yw hwnnw'n bwynt o drefn, ac mae'r Prif Weinidog wedi ateb eich cwestiwn.

Llywydd, can I raise a point of order, please? 

Llywydd, a gaf fi nodi pwynt o drefn, os gwelwch yn dda?

I'm moving on to the next—[Interruption.] I'm moving on to the next question—Jane Hutt.

Rwy'n symud ymlaen at y cwestiwn nesaf—[Torri ar draws.] Rwy'n symud ymlaen at y cwestiwn nesaf—Jane Hutt.

Aston Martin yn Sain Tathan
Aston Martin in St Athan

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y rhybudd gan Aston Martin ddoe y gallai ei fuddsoddiad yn Sain Tathan fod mewn perygl os na fydd cytundeb ar Brexit? 65

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the warning from Aston Martin yesterday that its investment in St Athan could be at risk as a result of a Brexit no-deal? 65

The Welsh Government agrees with Aston Martin that a 'no deal' represents a risk to business. However, the company has not indicated any risk to the investment in St Athan, which is progressing at pace.

Mae Llywodraeth Cymru yn cytuno ag Aston Martin fod 'dim bargen' yn creu risg i fusnes. Fodd bynnag, nid yw'r cwmni wedi nodi unrhyw risg i'r buddsoddiad yn Sain Tathan, sy'n datblygu'n gyflym.

I'm very encouraged by that response. I recently visited Aston Martin in St Athan to view progress on turning the super hangar into a production plant with Welsh Government support for the company's new luxury DBX model, creating 750 highly skilled jobs as well as £60 million-worth of contracts benefiting Wales, but I still say I'm concerned that this significant investment could now be at risk. Will you ensure that the evidence that Aston Martin gave to the select committee in Westminster is taken into account in the Welsh Government Brexit negotiations with the UK Government, demonstrating, as Aston Martin said yesterday, that a 'no deal' Brexit could be semi-catastrophic for car manufacturing in Wales? Could we ask the Cabinet Secretary for Economy and Transport to meet with Aston Martin to update us and get those reassurances that you are giving this afternoon, Cabinet Secretary, that this will not have an adverse impact on their development in St Athan?

Mae'r ymateb hwnnw'n galonogol iawn. Ymwelais ag Aston Martin yn Sain Tathan yn ddiweddar i weld y cynnydd a wnaed ar droi'r awyrendy mawr yn safle cynhyrchu model DBX moethus newydd y cwmni gyda chymorth Llywodraeth Cymru, gan greu 750 o swyddi medrus iawn yn ogystal â gwerth £60 miliwn o gontractau a fydd o fudd i Gymru, ond rwy'n dal i ddweud fy mod yn bryderus y gallai'r buddsoddiad sylweddol hwn fod mewn perygl bellach. A wnewch chi sicrhau bod y dystiolaeth a roddodd Aston Martin i'r pwyllgor dethol yn San Steffan yn cael ei hystyried yn nhrafodaethau Brexit Llywodraeth Cymru â Llywodraeth y DU, gan ddangos, fel y dywedodd Aston Martin ddoe, y gallai Brexit 'dim bargen' fod yn lled-drychinebus i weithgynhyrchu ceir yng Nghymru? A allem ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth gyfarfod ag Aston Martin i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ac i gael y sicrwydd hwnnw rydych yn ei roi y prynhawn yma, Ysgrifennydd y Cabinet, na fydd hyn yn niweidio'u datblygiad yn Sain Tathan?

Llywydd, the Welsh Government is in constant communications with Aston Martin regarding this investment and the support that the Welsh Government can provide to the company to secure the investment and the maximum benefit from it, but, certainly, the Cabinet Secretary will, of course, have heard your comments and will continue to bear that in mind as he meets and supports Aston Martin.

Can I say, Llywydd, on a wider basis, that the Member for the Vale of Glamorgan has worked very hard to support and sustain this investment? She and I both understand the importance of this investment to the St Athan enterprise zone and we understand the importance of retaining free and unfettered access to the single market, and it is that objective that continues to guide the policy and approach of the Welsh Government with regard to Brexit. I think all of us raise our hands in horror at the way in which the UK Government is failing to deal with this most important issue.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cyfathrebu'n gyson ag Aston Martin ynglŷn â'r buddsoddiad hwn a'r cymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i'r cwmni i sicrhau'r buddsoddiad a'r budd mwyaf ohono, ond yn sicr, bydd Ysgrifennydd y Cabinet, wrth gwrs, wedi clywed eich sylwadau a bydd yn parhau i gadw hynny mewn cof wrth iddo gyfarfod ag Aston Martin a'u cefnogi.

A gaf fi ddweud, Llywydd, ar sail ehangach, fod yr Aelod dros Fro Morgannwg wedi gweithio'n galed iawn i gefnogi a chynnal y buddsoddiad hwn? Mae hi a minnau'n deall pwysigrwydd y buddsoddiad i ardal fenter Sain Tathan ac rydym yn deall pwysigrwydd cadw mynediad llawn a dirwystr at y farchnad sengl, a'r amcan hwnnw sy'n parhau i lywio polisi ac ymagwedd Llywodraeth Cymru mewn perthynas â Brexit. Rwy'n credu bod pob un ohonom yn codi ein dwylo mewn arswyd ynglŷn â'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn methu ymdrin â'r mater pwysig hwn.

15:15

I thank the Member for the Vale of Glamorgan for raising this important question. Obviously, the automotive sector is of crucial importance to Wales, and the stark warning issued by Aston Martin underlines just how important it is for Wales to have a direct voice in the separation negotiations with the EU, and, indeed, underlines the need for this country to have a say and a vote on the final Brexit deal. Of course, having that, if nothing else, would give us leverage, politically, in order to prioritise the automotive sector as well as other industries.

So, can the Cabinet Secretary therefore explain to me why, last night in Westminster, on a matter of a vote on giving this Parliament a say on the final Brexit deal, far from standing up for Wales, his pals in the palace couldn't be bothered to walk through the lobbies for Wales?

Diolch i'r Aelod dros Fro Morgannwg am ofyn y cwestiwn pwysig hwn. Yn amlwg, mae'r sector modurol yn hollbwysig i Gymru, ac mae'r rhybudd llym a gyhoeddwyd gan Aston Martin yn tanlinellu pa mor bwysig yw hi i Gymru gael llais uniongyrchol yn y trafodaethau ar adael yr UE, ac yn wir, mae'n tanlinellu'r angen i'r wlad hon gael llais a phleidlais ar fargen derfynol Brexit. Wrth gwrs, buasai cael hynny, os nad unrhyw beth arall, yn rhoi trosoledd i ni, yn wleidyddol, er mwyn blaenoriaethu'r sector modurol yn ogystal â diwydiannau eraill.

Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet egluro pam roedd ei ffrindiau neithiwr ymhell o fod yn sefyll dros Gymru ym mhalas San Steffan, a heb drafferthu i gerdded drwy'r lobïau dros Gymru ar fater pleidlais i roi llais i'r Senedd hon ar fargen derfynol Brexit?

Llywydd, I don't wish to spend the Chamber's time this afternoon giving the Plaid Cymru spokesperson a lecture on the nature of devolved decision making—I'm surprised that Plaid Cymru don't understand that—however, let me say this: this Welsh Government has ensured that Welsh voices are represented and we will continue to provide a strong voice for Wales, standing up for Welsh interests, ensuring that the United Kingdom Government understands exactly what the needs of Wales are as we move through this process. And this Welsh Government will always continue to put the needs of Wales first, second and third.

Llywydd, nid wyf yn dymuno treulio amser y Siambr y prynhawn yma yn rhoi darlith i lefarydd Plaid Cymru ar natur gwneud penderfyniadau datganoledig—rwy'n synnu nad yw Plaid Cymru yn deall hynny—fodd bynnag, gadewch i mi ddweud hyn: mae'r Llywodraeth hon wedi sicrhau bod lleisiau Cymru yn cael eu cynrychioli a byddwn yn parhau i ddarparu llais cryf dros Gymru, i sefyll dros fuddiannau Cymru, ac i sicrhau bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn deall beth yn union yw anghenion Cymru wrth i ni symud drwy'r broses hon. A bydd y Llywodraeth hon bob amser yn parhau i roi anghenion Cymru yn gyntaf, yn ail ac yn drydydd.

Can I first of all welcome the Cabinet Secretary to his new responsibilities and congratulate him on his promotion?

In relation to Aston Martin, is this not one of the most absurd aspects of project fear? The evidence that was given yesterday by Mark Wilson, the finance director of Aston Martin, that production could stop at Aston Martin if there were no type-approval certificates granted for European cars or British cars after Brexit is not likely to be realised. Aston Martin exports 600 cars a year to the European Union. Germany alone exports to Britain 820,000 cars a year—that's 14 per cent of the entire car production in Germany, a third of all cars sold in the UK, and amounts to €27 billion a year. There were 2.6 million cars registered in the UK in 2015—86 per cent of them produced outside the United Kingdom. It is absurd to predict that the type-approval certification system will come to an absolute stop if there's no deal on the future trade arrangements between Britain and the rest of Europe, because that could, actually, be massively to the advantage of domestic producers, if no foreign cars could be sold in the United Kingdom. This is not a scenario that we need detain us for a single second.

Yn gyntaf oll a gaf fi groesawu Ysgrifennydd y Cabinet i'w gyfrifoldebau newydd a'i longyfarch ar ei ddyrchafiad?

Mewn perthynas ag Aston Martin, onid hon yw un o'r agweddau mwyaf hurt ar y prosiect ofn? Nid yw'r dystiolaeth a roddwyd ddoe gan Mark Wilson, cyfarwyddwr cyllid Aston Martin, y gallai cynhyrchiant ddod i ben yn Aston Martin pe na bai tystysgrifau cydymffurfio yn cael eu rhoi ar gyfer ceir Ewropeaidd neu geir Prydeinig ar ôl Brexit, yn debygol o gael ei gwireddu. Mae Aston Martin yn allforio 600 o geir y flwyddyn i'r Undeb Ewropeaidd. Mae'r Almaen yn unig yn allforio 820,000 o geir i Brydain bob blwyddyn—dyna 14 y cant o holl gynhyrchiant ceir yr Almaen, traean o'r holl geir a werthir yn y DU, sef €27 biliwn y flwyddyn. Roedd 2.6 miliwn o geir wedi'u cofrestru yn y DU yn 2015—gydag 86 y cant ohonynt wedi'u cynhyrchu y tu allan i'r Deyrnas Unedig. Mae'n hurt rhagweld y bydd system y tystysgrifau cydymffurfio yn dod i ben yn llwyr os na cheir unrhyw gytundeb ynghylch trefniadau masnach rhwng Prydain a gweddill Ewrop yn y dyfodol, oherwydd gallai hynny, mewn gwirionedd, fod yn fantais aruthrol i gynhyrchwyr domestig, pe na bai'n bosibl gwerthu unrhyw geir tramor yn y Deyrnas Unedig. Nid yw hon yn senario a ddylai ein rhwystro am un eiliad.

I'm grateful to the leader of UKIP Wales for his kind remarks. However, I won't let that put me off. [Laughter.] I'm sure the management of Aston Martin are grateful to the Member for his lecture on their business and their business interests. I'm sure they will be very grateful to him for the time he's taken to do that, and I'm sure they will pay full note to the remarks he's made this afternoon. Perhaps the Member has been spending too much time reading the tweets from Russian robots to realise exactly what is going on in this economy and exactly what is going on in a failed Brexit exercise where the United Kingdom Government is failing to represent and stand up for the interests of Wales, the people of the United Kingdom and is failing to deliver any sort of Brexit at all.

Rwy'n ddiolchgar i arweinydd UKIP Cymru am ei sylwadau caredig. Fodd bynnag, nid wyf am adael i hynny fy rhwystro. [Chwerthin.] Rwy'n siŵr bod rheolwyr Aston Martin yn ddiolchgar i'r Aelod am ei ddarlith ar eu busnes a buddiannau eu busnes. Rwy'n siŵr y byddant yn ddiolchgar iawn iddo am yr amser y mae wedi'i gymryd i wneud hynny, ac rwy'n siŵr y byddant yn rhoi sylw llawn i'r sylwadau y mae wedi'u gwneud y prynhawn yma. Mae'n bosibl fod yr Aelod wedi bod yn treulio gormod o amser yn darllen y negeseuon trydar gan robotiaid Rwsiaidd i sylweddoli beth yn union sy'n digwydd yn yr economi hon a beth yn union sy'n digwydd mewn ymarfer Brexit aflwyddiannus lle mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn methu cynrychioli a sefyll dros fuddiannau Cymru, pobl y Deyrnas Unedig ac yn methu darparu unrhyw fath o Brexit o gwbl.

Cabinet Secretary, isn't it the problem that it is not just the economic threat to Wales of no deal, but also the economic threat of the type of deal that we might actually end up with the Government negotiating, and that the offer by the Government recently to the Westminster Parliament of a parliamentary vote, on a 'take it or leave it' basis, is a totally meaningless gesture, and it is also one that actually undermines parliamentary democracy? Isn't the real crux of the problem that we've got a rudderless and impotent Conservative Government with impotent leadership and we desperately need a general election and for Jeremy Corbyn to be the next Prime Minister?

Ysgrifennydd y Cabinet, onid y broblem yw'r ffaith nad ymwneud â bygythiad economaidd 'dim bargen' i Gymru yn unig y mae hyn, ond hefyd y bygythiad economaidd yn sgil y math o fargen y gallem ei chael yn y pen draw gyda'r Llywodraeth yn negodi, a bod y cynnig a roddodd y Llywodraeth i Senedd San Steffan yn ddiweddar ynghylch pleidlais seneddol, ar sail 'derbyn neu wrthod', yn weithred hollol ddiystyr, a hefyd yn un sy'n tanseilio democratiaeth seneddol mewn gwirionedd? Onid craidd y broblem yw bod gennym Lywodraeth Geidwadol ddigyfeiriad ac analluog gydag arweinyddiaeth analluog a'n bod yn daer angen etholiad cyffredinol ac i Jeremy Corbyn ddod yn Brif Weinidog nesaf?

15:20

I agree with my friend from Pontypridd, but let me say this: we have a UK Government that is in thrall of the right-wing press, who spend half their time avoiding paying British tax and then lecturing the British Government on what British interests are, and in thrall of groups of backbenchers who are at war with each other. They are unable to form a policy, they are unable to form a programme, they are unable to command votes in the House of Commons, they are unable to even attend votes in the House of Commons. They're a Government running away from their Parliament, and the sooner we have a general election and Jeremy Corbyn leading a Labour Government, the better for us all.

Rwy'n cytuno gyda fy ffrind o Bontypridd, ond gadewch i mi ddweud hyn: mae gennym Lywodraeth y DU sy'n rhwym wrth wasg asgell dde, sy'n treulio hanner eu hamser yn osgoi talu treth Brydeinig ac yna'n pregethu wrth Lywodraeth Prydain beth sydd er lles Prydain, ac yn rhwym wrth grwpiau o aelodau meinciau cefn sy'n rhyfela â'i gilydd. Nid ydynt yn gallu ffurfio polisi, nid ydynt yn gallu ffurfio rhaglen, nid ydynt yn gallu sicrhau pleidleisiau yn Nhŷ'r Cyffredin, nid ydynt yn gallu mynychu pleidleisiau yn Nhŷ'r Cyffredin hyd yn oed. Llywodraeth sy'n ffoi rhag ei Senedd yw hi, a gorau po gyntaf i bawb ohonom y cawn etholiad cyffredinol a chael Jeremy Corbyn yn arwain Llywodraeth Lafur.

We've had the political rant from the Cabinet Secretary, but let's get back to reality—[Interruption.] Let's get back to reality. And I do congratulate him on his appointment to the Cabinet.

It was only some two months ago that Aston Martin announced a £500 million deal on a trade mission to Japan. That will add a significant boost to the footprint of the factory in the Vale of Glamorgan, which I look down on every day from where we live in the village of St Hilary. I welcome that announcement and I welcome all who have been involved in it, working from the Welsh Government point of view and the UK Government point of view. It shows, when Governments work together, what can be achieved. What assessment has the Cabinet Secretary, or the Government, I should say, made of that £500 million trade deal that Aston Martin announced on 31 August this year, when they accompanied the Prime Minister to Japan, about the massive benefits that will have on the footprint that they are building in St Athan?

Rydym wedi cael y rhefru gwleidyddol gan Ysgrifennydd y Cabinet, ond gadewch i ni ddychwelyd at realiti—[Torri ar draws.] Gadewch i ni ddychwelyd at realiti. Ac rwy'n ei longyfarch ar ei benodiad i'r Cabinet.

Tua dau fis yn unig yn ôl, cyhoeddodd Aston Martin gytundeb gwerth £500 miliwn ar daith fasnach i Japan. Bydd hynny'n ychwanegu hwb sylweddol i ôl troed y ffatri ym Mro Morgannwg, ac rwy'n edrych i lawr arni bob dydd o ble rydym yn byw ym mhentref Saint Hilari. Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad hwnnw ac rwy'n croesawu pawb sydd wedi cymryd rhan ynddo, yn gweithio o safbwynt Llywodraeth Cymru ac o safbwynt Llywodraeth y DU. Mae'n dangos beth y gellir ei gyflawni pan fo Llywodraethau'n gweithio gyda'i gilydd. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet, neu'r Llywodraeth, dylwn ei ddweud, wedi'i wneud o'r cytundeb masnach £500 miliwn a gyhoeddodd Aston Martin ar 31 Awst eleni, pan aethant gyda'r Prif Weinidog i Japan, mewn perthynas â manteision enfawr hynny i'r ôl troed y maent yn ei ddatblygu yn Sain Tathan?

I'm grateful to the leader of the Welsh Conservatives for his kind remarks. But I have to say to him that the Member for the Vale of Glamorgan has worked hard on this, and his contribution—the leader of the Welsh Conservatives—to this has been less than nothing. I have to say—[Interruption.] I have to say to the leader of the opposition that the economic policies that he has consistently supported—[Interruption.] He has consistently supported—. I'm going to continue—I've got the microphone, so, you know, you're wasting your time. 

The economic policies that the leader of the opposition has consistently supported throughout his time in office in this place have been shown to be wrong. What we've seen from the United Kingdom Government in terms of their approach on austerity has been reduced growth, reduced spending. We've seen the economies of the European mainland and the eurozone move ahead, whilst the United Kingdom economy is stuck in the slow lane.

The reality is that the investment in St Athan, the Aston Martin investment, is going to continue to be supported by the Government of Wales. We are going to continue to support and stand up for Welsh interests throughout the process of Brexit, we will be continuing to put the interests of Wales first and we will continue to put the interests of the Welsh economy first.

Rwy'n ddiolchgar i arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig am ei sylwadau caredig. Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrtho fod yr Aelod dros Fro Morgannwg wedi gweithio'n galed ar hyn, ac mae ei gyfraniad ef i hyn—arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig—wedi bod yn llai na dim. Mae'n rhaid i mi ddweud—[Torri ar draws.] Mae'n rhaid i mi ddweud wrth arweinydd yr wrthblaid fod y polisïau economaidd y mae wedi'u cefnogi'n gyson—[Torri ar draws.] Mae wedi'u cefnogi'n gyson—. Rwyf am barhau—fi sydd â'r meicroffon, felly, wyddoch chi, rydych yn gwastraffu eich amser.

Profwyd bod y polisïau economaidd y mae arweinydd yr wrthblaid wedi'u cefnogi'n gyson drwy gydol ei amser yn ei swydd yn y lle hwn yn anghywir. Yr hyn a welsom gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig o ran ei pholisi cyni yw llai o dwf, llai o wariant. Rydym wedi gweld economïau tir mawr Ewrop ac ardal yr ewro yn symud ymlaen, tra bod economi'r Deyrnas Unedig yn sownd yn y lôn araf.

Y realiti yw y bydd y buddsoddiad yn Sain Tathan, buddsoddiad Aston Martin, yn parhau i gael ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru. Byddwn yn parhau i gefnogi a sefyll dros fuddiannau Cymru drwy gydol proses Brexit, byddwn yn parhau i roi buddiannau Cymru yn gyntaf a byddwn yn parhau i roi buddiannau economi Cymru yn gyntaf.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. 

Pwynt o drefn yn codi allan o gwestiynau—Adam Price.

Thank you, Cabinet Secretary.

Point of order arising from questions—Adam Price.

Earlier this afternoon, Llywydd, the leader of the opposition asked the First Minister whether he still stood by the reply he gave to Darren Millar in 2014 that there had been no allegations of bullying, or whether he had misled the Assembly. Now, the First Minister refused to respond to that question, so we have complete lack of clarity now as to whether the Assembly was misled, which is a very, very serious matter indeed. So, can I ask you, Llywydd, that you request that the First Minister return to the Chamber this afternoon so that he can address that question of whether this Assembly was misled, on a very serious matter, and if he's not prepared to address it himself, would he refer it to a third party so we can have an independent investigation of this matter? 

Yn gynharach y prynhawn yma, Llywydd, gofynnodd arweinydd yr wrthblaid i'r Prif Weinidog a oedd yn parhau i lynu wrth yr ateb a roddodd i Darren Millar yn 2014 na fu unrhyw honiadau o fwlio, neu a oedd wedi camarwain y Cynulliad. Nawr, gwrthododd y Prif Weinidog ateb y cwestiwn hwnnw, felly nid yw'n glir o gwbl bellach a gafodd y Cynulliad ei gamarwain, sy'n fater difrifol iawn yn wir. Felly, a gaf fi ofyn i chi, Llywydd, i ofyn i'r Prif Weinidog ddychwelyd i'r Siambr y prynhawn yma fel y gall ateb y cwestiwn ynglŷn ag a gafodd y Cynulliad hwn ei gamarwain ar fater difrifol iawn, ac os nad yw'n barod i'w ateb ei hun, a fuasai'n ei gyfeirio at drydydd parti er mwyn i ni gael ymchwiliad annibynnol i'r mater hwn?

That is most probably not a point of order, but your comments are on the record. The content of the First Minister's answer—and I'm sorry that he's not here for this point of order—but the content of his answer is a matter for the First Minister. But reflecting on this afternoon, then some ministerial answers may have been too long this afternoon, and some may have been too short.

Mae'n fwy na thebyg nad yw hwnnw'n bwynt o drefn, ond mae eich sylwadau wedi'u cofnodi. Mae cynnwys ateb y Prif Weinidog—ac mae'n ddrwg gennyf nad yw yma ar gyfer y pwynt o drefn hwn—ond mater i'r Prif Weinidog yw cynnwys ei ateb. Ond o ystyried y prynhawn yma, efallai fod rhai o atebion y gweinidogion wedi bod yn rhy hir y prynhawn yma, ac efallai fod rhai wedi bod yn rhy fyr.

6. Datganiadau 90 Eiliad
6. 90-second Statements

I now move on to 90-second statements—Mick Antoniw.

Symudaf yn awr at y datganiadau 90 eiliad—Mick Antoniw.

15:25

Thank you. We're not very good in Wales at celebrating some of our most famous sons and daughters. Often they are better known outside Wales than inside, and this must change. Gareth Jones is celebrated in Ukraine for being one of the few journalists to expose the Holodomor in the years of 1931-32—Holodomor, death by starvation, Stalin's artificial famine, which led to the death of an estimated 7 million to 10 million Ukrainians. Unlike many of his contemporaries, Gareth Jones shunned the wining and dining provided for journalists in Moscow and went by foot to see for himself. What he saw appalled him. The cover-up appalled him. He wrote about it and exposed it and was condemned by those very same journalists. The famine is now well documented. One survivor wrote:

'The famine was artificial by nature. In our village 500 people died and 750 died in the neighbouring village. My father gave out buckwheat and he was arrested the following day.'

During his March 1933 off-limits walking tour, he witnessed the famine first-hand and reported:

'Everywhere was the cry, "There is no bread. We are dying...We are waiting for death".'

During the famine, around 20 to 25 per cent of the population of Soviet Ukraine was exterminated, including a third of Ukraine's children. When Stalin was told that his orders would result in the death of millions, his response was, 'Who will ever know?' Because of Welsh journalists such as Gareth Jones, we do know.

Diolch. Nid ydym yn dda iawn yng Nghymru am ddathlu rhai o'n meibion a'n merched enwocaf. Yn aml, maent yn fwy adnabyddus y tu allan i Gymru nag yng Nghymru, ac mae'n rhaid i hyn newid. Caiff Gareth Jones ei ddathlu yn yr Wcráin am fod yn un o'r ychydig newyddiadurwyr i dynnu sylw at yr Holodomor yn ystod blynyddoedd 1931-32—Holodomor, marwolaeth drwy newyn, newyn artiffisial Stalin, a arweiniodd at farwolaeth tua 7 miliwn i 10 miliwn o Wcreiniaid. Yn wahanol i lawer o'i gyfoedion, gwrthododd Gareth Jones y gyfeddach a ddarparwyd ar gyfer newyddiadurwyr ym Moscow ac aeth ar droed i weld drosto'i hun. Roedd yr hyn a welodd yn codi arswyd arno. Roedd y modd y câi'r gwir ei guddio yn codi arswyd arno. Ysgrifennodd amdano a thynnu sylw ato a chafodd ei gondemnio gan yr union newyddiadurwyr hynny. Mae'r newyn wedi'i ddogfennu'n dda bellach. Ysgrifennodd un goroeswr:

'Roedd y newyn yn artiffisial wrth natur. Bu farw 500 o bobl yn ein pentref ni a 750 o bobl yn y pentref cyfagos. Dosbarthodd fy nhad wenith yr hydd a chafodd ei arestio y diwrnod canlynol.'

Yn ystod ei daith gerdded waharddedig ym mis Mawrth 1933, gwelodd y newyn â'i lygaid ei hun a nododd:

'Roedd y gri i'w chlywed ym mhob man, "Nid oes bara. Rydym yn marw... Rydym yn aros am farwolaeth".'

Yn ystod y newyn, cafodd tua 20 i 25 y cant o boblogaeth yr Wcráin Sofietaidd eu difa, gan gynnwys traean o blant yr Wcráin. Pan ddywedwyd wrth Stalin y byddai ei orchmynion yn arwain at farwolaeth miliynau, ei ymateb oedd, 'Pwy ddaw i wybod byth?' Oherwydd newyddiadurwyr o Gymru fel Gareth Jones, rydym yn gwybod.

Cynnig i Ethol Aelod i Bwyllgor
Motion to Elect a Member to a Committee

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, ac rydw i'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.

The next item on our agenda is a motion to elect a Member to a committee, and I call on a member of the Business Committee to move the motion formally.

Cynnig NDM6569 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Julie James (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Busnes yn lle Jane Hutt (Llafur).

Motion NDM6569 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Julie James (Labour) as a Member of the Business Committee in place of Jane Hutt (Labour).

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â'r Rheol Sefydlog.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with the Standing Order.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Cynnig i gymeradwyo Cyllideb Comisiwn y Cynulliad ar gyfer 2018-19
7. Motion to approve the Assembly Commission's Budget 2018-19

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynnig i gymeradwyo cyllideb Comisiwn y Cynulliad ar gyfer 2018-19, ac rydw i'n galw ar Suzy Davies i wneud y cynnig ar ran y Comisiwn.

The next item, therefore, is the motion to approve the Assembly Commission’s budget for 2018-19, and I call on Suzy Davies to move the motion on behalf of the Commission.

Cynnig NDM6564 Suzy Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 20.16:

Yn cytuno ar gyllideb Comisiwn y Cynulliad ar gyfer 2018-19, fel y pennir yn Nhabl 1 o 'Cyllideb Comisiwn Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar gyfer 2018-19', a osodwyd gerbron y Cynulliad ar 7 Tachwedd 2017 a’i bod yn cael ei hymgorffori yn y Cynnig Cyllidebol Blynyddol o dan Reol Sefydlog 20.26(ii).

Motion NDM6564 Suzy Davies

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 20.16:

Agrees the budget of the Assembly Commission for 2018-19, as specified in Table 1 of the 'National Assembly for Wales Assembly Commission Budget 2018-19', laid before the Assembly on 7 November 2017 and that it be incorporated in the Annual Budget Motion under Standing Order 20.26(ii).

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. I move the Commission's budget motion for 2018-19 and ask that it be incorporated into the annual budget motion.

The budget for 2018-19, the third year of this fifth Assembly, is a budget—. In that budget, the Commission is seeking £56.1 million, and it's made up of three components: £35.5 million for Commission services; £16.2 for the remuneration board's determination; and £4.4 million for non-cash budgets. This budget will ensure that the Commission can address the challenges that face the Assembly imminently and in the longer term, and properly support the delivery of our strategic goals, while being mindful of the wider public sector financial position.

The Commission exists to support the Assembly and Assembly Members, and we recognise that the pressures on Assembly Members are greater than ever, with a demanding range of work for committees and Plenary, intensified by further constitutional change, tax-raising powers and managing the exit from the EU. The legislative, financial and scrutiny responsibilities of our very small number of elected Members—there are just 44 of us, or maybe 46, who are able to do this work—are unique and paramount, so it is critical that we maintain the delivery of excellent services to support Members as you discharge those responsibilities.

It's not just the immediate pressures. The Llywydd has set out the Commission's plans to make our Parliament fit for the future, giving young people a voice in our democracy, communicating effectively with the public, and fulfilling our statutory duty to enable the Assembly to undertake its legislative and scrutiny work, including taking forward work to address the capacity of the Assembly. 

Wales needs good government, and good government can only be delivered when it is improved, scrutinised and held to account by an effective parliament. We have new legislative powers in this area. The Commission must do what's necessary to equip this Parliament with the capacity to deliver a strong and sustainable democracy. As you will appreciate, this work is only just beginning. As we move forward, the Commission will continue to consider the budget implications and come back to the Assembly for your scrutiny by the Finance Committee, this annual debate, and subsequently through Public Accounts Committee and any other forms that are reasonable and suggested to us.

Returning to the budget we're considering today, I would like to thank the Finance Committee for its scrutiny. As a publicly funded organisation, the Commission must consistently demonstrate that it uses resources efficiently and effectively. The committee's scrutiny is an important part of that, so we approach the process with the aim of being clear, open and transparent, and that scrutiny helps the Commission get better at meeting that aim.

The committee made 10 recommendations, all of which we addressed positively in our response. In our budget strategy, we provided indicative figures for the remainder of this fifth Assembly. The strategy, published in 2016, set the context for the commission's budget for the remaining years of the fifth Assembly. The commission, having reviewed and further scrutinised this strategy, agrees that it is still justified. But it also recognises that, in the remaining years of this Assembly, the commission's budget should not be in excess of any changes to the Welsh block grant. The commission accepts that any future budget request must be proportionate to the changes in the Welsh block, and, indeed, has sought to maintain such proportionality in previous years, even at times of heightened ambition. In formulating future budget requests, the commission will need to take account of any variation in the Welsh block as a consequence of new tax-raising powers, and deal with proportionality, taking that into account.

The draft budget did include a request for a ring-fenced sum of money to be used for developing potential new accommodation needs, only to be drawn down if necessary. This is in line with improving transparency and advising the Assembly of any high-cost decisions that might, but not definitely, arise in the forthcoming year. Two of the Finance Committee recommendations relate to this issue, and the committee has asked instead that we submit a supplementary budget to separately present the case for any such investment, should the commission determine that we wish to pursue this. The recommendations are agreed, and we have amended our budget accordingly.

Three of the recommendations are linked to commission staff resources, information has been requested about the increase in staff numbers over the past 10 years, and on benchmarking against other legislatures. A recommendation was made that there should be no change to the number of full-time equivalent posts in the Assembly in 2018-19. Going forward, within the agreed established ceiling, the commission will endeavour to maintain effective levels of service in support of Members and public engagement. And, to help with that, the commission is currently undertaking a capacity review—an exercise that began in mid September—and the committee has requested to see the results of that exercise in a formal paper, which we have agreed.

Three other recommendations referred to the budget approach to prioritisation under transparency, and we agreed those as well.

So, finally, I want to assure Members that we will continue to work in a way that delivers value for money, and to strive to be as efficient as possible, whilst providing all Members with a high-quality service to support us all, effectively, in our roles.

Thank you.

Diolch yn fawr, Llywydd. Cynigiaf gynnig cyllidebol y Comisiwn ar gyfer 2018-19 a gofynnaf iddo gael ei gynnwys yn y cynnig cyllideb blynyddol.

Mae'r gyllideb ar gyfer 2018-19, trydedd flwyddyn y pumed Cynulliad hwn, yn gyllideb—. Yn y gyllideb honno, mae'r Comisiwn yn gofyn am £56.1 miliwn, ac mae'n cynnwys tair elfen: £35.5 miliwn ar gyfer gwasanaethau'r Comisiwn; £16.2 ar gyfer penderfyniad y bwrdd cydnabyddiaeth ariannol; a £4.4 miliwn ar gyfer cyllidebau nad ydynt yn arian parod. Bydd y gyllideb hon yn sicrhau y gall y Comisiwn fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu'r Cynulliad gyda hyn ac yn y tymor hwy, a chefnogi cyflawniad ein nodau strategol yn briodol, gan gofio sefyllfa ariannol ehangach y sector cyhoeddus.

Mae'r Comisiwn yn bodoli i gefnogi'r Cynulliad ac Aelodau'r Cynulliad, ac rydym yn cydnabod bod y pwysau ar Aelodau'r Cynulliad yn fwy nag erioed, gydag ystod lethol o waith i bwyllgorau a'r Cyfarfod Llawn, a chaiff ei ddwysáu gan newid cyfansoddiadol pellach, pwerau codi trethi a rheoli'r broses o adael yr UE. Mae cyfrifoldebau deddfwriaethol, ariannol a chraffu ein nifer fach iawn o Aelodau etholedig—44 yn unig ohonom, neu 46 efallai, sy'n gallu gwneud y gwaith hwn—yn unigryw ac yn hollbwysig, felly mae'n hanfodol ein bod yn cynnal y ddarpariaeth o wasanaethau rhagorol i gefnogi Aelodau wrth i chi gyflawni'r cyfrifoldebau hynny.

Nid yw'n ymwneud yn unig â'r pwysau uniongyrchol. Mae'r Llywydd wedi nodi cynlluniau'r Comisiwn i wneud ein Senedd yn addas ar gyfer y dyfodol, gan roi llais i bobl ifanc yn ein democratiaeth, cyfathrebu'n effeithiol â'r cyhoedd, a chyflawni ein dyletswydd statudol i alluogi'r Cynulliad i gyflawni ei waith deddfwriaethol a chraffu, gan gynnwys datblygu gwaith i fynd i'r afael â chapasiti'r Cynulliad.

Mae angen llywodraethu da ar Gymru, ac ni ellir llywodraethu'n dda oni bai ei fod yn cael ei wella, ei graffu a'i ddwyn i gyfrif gan senedd effeithiol. Mae gennym bwerau deddfu newydd yn y maes hwn. Mae'n rhaid i'r Comisiwn wneud yr hyn sy'n angenrheidiol i arfogi'r Senedd hon â'r gallu i sicrhau democratiaeth gref a chynaliadwy. Fel y byddwch yn deall, nid yw'r gwaith hwn ond megis dechrau. Wrth i ni symud ymlaen, bydd y Comisiwn yn parhau i ystyried goblygiadau'r gyllideb ac yn dychwelyd i'r Cynulliad i gael eich craffu gennych gan y Pwyllgor Cyllid, y ddadl flynyddol hon, ac yna drwy'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ac unrhyw ffurfiau eraill sy'n rhesymol a awgrymir i ni.

Gan ddychwelyd at y gyllideb rydym yn ei hystyried heddiw, hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith craffu. Fel sefydliad a ariennir yn gyhoeddus, mae'n rhaid i'r Comisiwn ddangos yn gyson ei fod yn defnyddio adnoddau'n effeithlon ac yn effeithiol. Mae gwaith craffu'r pwyllgor yn rhan bwysig o hynny, felly rydym yn cychwyn y broses gyda'r nod o fod yn glir, yn agored ac yn dryloyw, ac mae'r gwaith craffu hwnnw'n helpu'r Comisiwn i wella wrth ymgyrraedd at y nod hwnnw.

Gwnaeth y pwyllgor 10 argymhelliad, ac fe aethom i'r afael â phob un yn gadarnhaol yn ein hymateb. Yn ein strategaeth gyllidebol, darparwyd ffigurau dangosol ar gyfer gweddill y pumed Cynulliad hwn. Roedd y strategaeth, a gyhoeddwyd yn 2016, yn gosod y cyd-destun ar gyfer cyllideb y comisiwn ar gyfer y blynyddoedd sy'n weddill o'r pumed Cynulliad. Mae'r comisiwn, ar ôl adolygu a gwneud gwaith craffu pellach ar y strategaeth hon, yn cytuno bod modd ei chyfiawnhau o hyd. Ond mae hefyd yn cydnabod, yn y blynyddoedd sy'n weddill o'r Cynulliad hwn, na ddylai cyllideb y comisiwn fod yn fwy nag unrhyw newidiadau i grant bloc Cymru. Mae'r comisiwn yn derbyn bod yn rhaid i unrhyw gais am gyllideb yn y dyfodol fod yn gymesur â'r newidiadau i grant bloc Cymru, ac yn wir, mae wedi ceisio cynnal cymesuredd o'r fath mewn blynyddoedd a fu, hyd yn oed mewn cyfnodau mwy uchelgeisiol. Wrth lunio ceisiadau cyllidebol yn y dyfodol, bydd angen i'r comisiwn ystyried unrhyw amrywiad ym mloc grant Cymru o ganlyniad i bwerau codi trethi newydd, ac ymdrin â chymesuredd, gan ystyried hynny hefyd.

Roedd y gyllideb ddrafft yn cynnwys cais am swm o arian wedi'i glustnodi i'w ddefnyddio ar gyfer datblygu anghenion llety newydd posibl, i'w ddefnyddio os oes angen yn unig. Mae hyn yn unol â gwella tryloywder ac i roi gwybod i'r Cynulliad am unrhyw benderfyniadau costus a allai godi, ond heb fod yn bendant, yn y flwyddyn sydd i ddod. Mae dau o argymhellion y Pwyllgor Cyllid yn ymwneud â'r mater hwn, ac mae'r pwyllgor wedi gofyn yn lle hynny ein bod yn cyflwyno cyllideb atodol er mwyn cyflwyno'r achos dros fuddsoddiad o'r fath ar wahân, pe bai'r comisiwn yn penderfynu ein bod yn dymuno mynd ar drywydd hyn. Derbyniwyd yr argymhellion, ac rydym wedi diwygio ein cyllideb yn unol â hynny.

Mae tri o'r argymhellion yn gysylltiedig ag adnoddau staff y comisiwn, gofynnwyd am wybodaeth am y cynnydd yn niferoedd staff dros y 10 mlynedd diwethaf, a meincnodi yn erbyn deddfwrfeydd eraill. Gwnaed argymhelliad na ddylid newid y nifer o swyddi cyfwerth ag amser llawn yn y Cynulliad yn 2018-19. Gan symud ymlaen, o fewn y terfyn uchaf sefydledig a gytunwyd, bydd y comisiwn yn ymdrechu i gynnal lefelau effeithiol o wasanaeth i gefnogi Aelodau ac ymgysylltu â'r cyhoedd. Ac i helpu gyda hynny, mae'r comisiwn wrthi'n cynnal adolygiad o gapasiti ar hyn o bryd—ymarfer a ddechreuodd yng nghanol mis Medi—ac mae'r pwyllgor wedi gofyn am gael gweld canlyniadau'r ymarfer hwnnw mewn papur ffurfiol, ac rydym wedi cytuno i hynny.

Roedd tri argymhelliad arall yn cyfeirio at ddull y gyllideb o flaenoriaethu'n dryloyw, ac rydym wedi derbyn y rheini hefyd.

Felly, yn olaf, rwyf eisiau sicrhau'r Aelodau y byddwn yn parhau i weithio mewn modd sy'n darparu gwerth am arian, ac yn ymdrechu i fod mor effeithlon â phosib, gan ddarparu gwasanaeth o ansawdd uchel i bob Aelod i'n cefnogi ni i gyd yn effeithiol yn ein rolau.

Diolch.

15:30

Galwaf ar Simon Thomas i siarad ar ran y Pwyllgor Cyllid.

I call on Simon Thomas to speak on behalf of the Finance Committee.

Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i Suzy Davies am agor y drafodaeth y prynhawn yma, a hefyd, wrth gwrs, am ddod gerbron y Pwyllgor Cyllid er mwyn i'r gyllideb ddrafft yma gael ei harchwilio, a hefyd am ymateb mor bositif a chadarnhaol i argymhellion y Pwyllgor Cyllid. Ac mae'n dda iawn gen i glywed bod yr argymhellion wedi cael eu derbyn, ac rwy'n edrych ymlaen, felly, at gydweithio gyda'r Comisiwn nawr ar y ffordd y mae'r wybodaeth bellach yn dod gerbron, ac ar y ffordd y bydd y gyllideb yn y dyfodol yn cael ei harchwilio.

Rydw i jest eisiau dechrau drwy egluro un pwynt, rwy'n meddwl, sydd yn bwysig yn y cyd-destun yma. Wrth ymateb i'n hadroddiad ni mewn llythyr, mae'r comisiynydd, Suzy Davies, yn dweud bod y gyllideb ddrafft bresennol wedi ei chynnig yng nghyd-destun strategaeth pum mlynedd—rydych chi newydd gyfeirio at y strategaeth, a dweud y gwir—a gafodd ei chyflwyno, ei harchwilio a'i hargymell yn flaenorol. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi bod y Pwyllgor Cyllid heb argymell unrhyw strategaeth o ran cyllid. Yn wir, beth ddywedon ni yn ein hadroddiad ni y llynedd oedd y canlynol:

'oherwydd yr ansicrwydd presennol mewn llawer o feysydd, y byddai'n amhriodol rhoi sylwadau ar y cynlluniau gwariant y tu hwnt i 2017-18.'

Felly, rwy'n meddwl ei bod hi'n glir iawn ein bod ni ond yn cymeradwyo cyllideb fesul blwyddyn, ac rwyf am esbonio hynny, achos rwy'n meddwl, o bosib, fod hynny wedi achosi rhywfaint o'r anghytuno, neu'r anghydweld, sydd wedi deillio o ambell i eitem yn y gyllideb yma.

Wedi dweud hynny, mae eisiau bod yn glir bod y gyllideb sydd ger eich bron heddiw yn gofyn am gynnydd sy'n fwy na chwyddiant, ac sy'n fwy na'r cynnydd a ddisgwylir yn y grant bloc. Er nad ydym wedi argymell newidiadau i'r cynnydd y gofynnwyd amdano ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, mae'r pwyllgor yn credu'n gryf, ar gyfer yr hyn sydd yn weddill o'r Cynulliad hwn, na ddylai cyllideb y Comisiwn fod yn fwy nag unrhyw newidiadau i grant bloc Cymru.

Yn wyneb y toriadau parhaus i wasanaethau cyhoeddus, credwn ei bod hi'n anodd cyfiawnhau unrhyw gynnydd yng ngwariant y Cynulliad. Fel Cynulliad, rhaid inni gydnabod bod unrhyw gynnydd a roddir i'r Comisiwn—yn ein henwau ni, wrth gwrs—yn cael ei gymryd o gronfa gyfunol Cymru, a bod hynny'n effeithio ar wasanaethau cyhoeddus eraill yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith, y ffordd, yn hytrach, mae'r comisiynydd wedi gosod allan ym mha ffordd y bydd hi a'r Comisiwn nawr, dros y blynyddoedd nesaf, yn delio â mater anodd i bawb yng Nghymru o ran y gyllideb. 

Argymhelliad allweddol arall, fel sydd wedi cael ei grybwyll, oedd ein hargymhelliad ni y dylid dileu'r cais am £700,000 i ddatblygu cais cynllunio ar gyfer adeilad newydd. Os bydd angen arian ar gyfer hynny, dylid gofyn amdano mewn cyllideb atodol neu gynnig cyllidebol yn y dyfodol. Yr wyf yn ddiolchgar bod y Comisiwn wedi cytuno yr argymhelliad hwn. Rydym hefyd wedi argymell bod rhagor o fanylion yn cael eu darparu i bob Aelod, ac i bob grŵp hefyd yn y lle hwn, cyn i'r Comisiwn ofyn am ragor o gyllid ar gyfer adeilad newydd. Rwy'n credu bod adeilad newydd, a'r posibiliad o adeilad newydd, angen ei drafod yn llawn a bod angen i bob Aelod gael y cyfle i ddeall y rhesymeg sydd wrth wraidd y cynigion.

Y cyd-destun i hwn, wrth gwrs, yw bod y Comisiwn wedi gwario £1.9 miliwn y llynedd ar adnewyddu'r llawr gwaelod, yr ystafelloedd pwyllgor newydd rydych yn gyfarwydd â nhw. Fel pwyllgor roeddem yn ei chael hi'n anodd deall pam y gwariwyd cymaint o arian llai na blwyddyn yn ôl, pan oedd y posibilrwydd o godi adeilad newydd eisoes yn cael ei ystyried, ond nid yn cael ei ystyried gan y rhan fwyaf o Aelodau'r Cynulliad, mae'n rhaid dweud. Ariannwyd y gwaith adnewyddu hwn yn bennaf o'r tanwariant o benderfyniad y bwrdd taliadau, ac mae penderfyniadau fel hyn yn golygu ein bod ni, fel pwyllgor, yn cymryd diddordeb ychwanegol, arbennig, os liciwch chi, yn y modd y defnyddir yr arian hwn. 

Mae'r defnydd a wneir o'r tanwariant o benderfyniad y bwrdd taliadau wedi bod yn destun pryder i'r pwyllgor ers peth amser, ac yn sail i nifer o'n hargymhellion ni yn y gorffennol hefyd. Rydym yn cydnabod bod y Comisiwn wedi ystyried ein hargymhellion blaenorol, a bod y gyllideb ddrafft yn cynnwys rhagamcan o danwariant am y flwyddyn ac yn nodi sut y caiff y tanwariant o ran taliadau a'r arbedion eraill eu defnyddio yn ystod y flwyddyn.

Hefyd, fel y nodwn yn ein hadroddiad, rydym yn anghyfforddus bod prif gyllideb y Comisiwn yn dibynnu ar ragamcan o danwariant i ariannu meysydd gwaith blaenoriaeth, yn enwedig gan fod rhai o'r meysydd hyn yn cael eu hystyried fel rhai 'gorfodol'. Rydym yn gofyn pam bod gofynion gorfodol yn cael eu hariannu o danwariant posibl yn hytrach na'u cynnwys yn sicr yn y brif gyllideb. Rydym yn dal yn bryderus nad yw'r dull hwn o gyllidebu yn dryloyw nac yn eglur. Fel y soniwyd yn ein hadroddiad, rydym yn bwriadu cynnal ymchwiliad byr i gadarnhau sut y mae Seneddau eraill yn cyllidebu ar gyfer gwariant sy'n ymwneud â thaliadau a lwfansau Aelodau. 

Mae'r pwyllgor yn gefnogol i'r gwaith sydd ar y gweill i gynnal adolygiad o gapasiti er mwyn llywio trafodaethau yn y dyfodol am yr adnoddau sydd eu hangen i gyflawni blaenoriaethau'r Comisiwn. Credwn, fel rhan o'r adolygiad, y dylai'r Prif Weithredwr a'r Clerc sicrhau y gwneir y mwyaf o'r adnoddau presennol, ac rydym yn edrych ymlaen at dderbyn manylion am ganlyniad yr adolygiad, fel sydd newydd gael ei addo gan y comisiynydd. Rydym yn disgwyl felly, dros y misoedd nesaf, i gydweithio â'r Comisiwn er mwyn sicrhau bod y dulliau cyllidebu a'r gyllideb ar gyfer y dyfodol yn sicr o gael y gefnogaeth ehangach posib yn y lle hwn. 

Thank you very much, Llywydd. I thank Suzy Davies for opening this debate this afternoon, and also for appearing before the Finance Committee, so that this draft budget could be scrutinised, and responding so positively to the recommendations of the Finance Committee. It was good to hear that the recommendations were accepted, and I’m looking forward to co-operating with the Commission in the way that further information is presented, and in the way that the future budget is scrutinised.

I just want to start by explaining one point that is important in this context. In responding to our report in a letter, the Commissioner, Suzy Davies, does say that the draft budget was proposed in the context of the five-year budget strategy—which has just been referred to—that was previously presented, scrutinised and recommended. I think it is important to note that the Finance Committee did not recommend any strategy in terms of funding. Indeed, what we said in our report last year was the following:

‘due to the current uncertainty in many areas, it would be inappropriate to provide a comment on the spending plans beyond 2017-18.’

So, I think it is very clear that we only approve the budget per year, and so I want to explain that, because I think that has caused some of the disagreement that has stemmed from some items in the budget.

Having said that, we need to be clear that the budget before us does ask for an increase that is above inflation, and above the expected increase in the Welsh block grant. Whilst we have stopped short of recommending changes to the requested increase for the next financial year, the committee firmly believes that, for the remaining years of this Assembly, the Commission’s budget should not be in excess of any changes to the Welsh block grant.

Against a backdrop of continued cuts to public services, we believe it is hard to justify any increase in the Assembly’s spending. As an Assembly we must recognise that any increase given to the Commission—in our names—is taken from the Welsh consolidated fund, and this impacts on other public services in Wales. So, I welcome the fact, or the way in which the Commissioner has set out the way in which she and the Commission, over the next few years, will deal with a very difficult issue for everyone in Wales in terms of the budget.

Another key recommendation in our report, as has been mentioned, was the removal of the request for £700,000 to progress a planning application for a new building. Should funding be required for that, it should be requested through a future supplementary budget or budget motion. I am pleased that the Commission has agreed this recommendation. We’ve also recommended that we need more details for every Member and every group in this place before the Commission asks for more funding for a new building. I think that a new building, or the possibility of that, needs to be discussed fully, and every Member needs to have the opportunity to understand the rationale behind that request.

The context of this is that the Commission spent £1.9 million last year on a ground-floor refurbishment—the new committee rooms that you’re familiar with by now. As a committee we struggled to understand why so much money was spent less than a year ago when the possibility of a new building was already being considered—although not by the majority of Assembly Members, I have to say. This refurbishment has been funded mainly from the underspend from the remuneration board determination, and decisions such as this mean that we, as a committee, are taking an additional interest in the way that funding is used. 

The use of underspend from the remuneration board determination has been of concern to the committee for some time, and is the basis for a number of our recommendations in the past. We recognise that the Commission has taken on board our previous recommendations, and that the draft budget includes an underspend forecast for the year and details of how the remuneration underspend and other savings may be allocated in-year.

Additionally, as we state in our report, we’re not comfortable that the Commission’s budget relies on a projected underspend to fund priority areas of work, particularly as some of these areas are classed as ‘obligatory’. We question why obligatory requirements are being funded from a possible underspend, rather than being given certainty in the main budget. We remain concerned that this approach to budgeting lacks transparency and clarity. As we mention in our report, we now intend to undertake a short inquiry to establish how other Parliaments budget for spending related to Members’ pay and allowances. 

The committee is supportive of the work under way to review capacity within the organisation in order to inform future discussions about the resources needed to deliver the Commission’s priorities. We believe that as part of the review, the Chief Executive and Clerk should ensure that existing resources are maximised, and we look forward to receiving details on the outcome of the review, as has just been promised by the Commissioner. We look forward, therefore, over the next few months, to co-operating with the Commission in order to ensure that the budgeting methods for the future have the broadest possible support in this place.

15:35

Diolch yn fawr. Can I just thank you again, Simon, and the Finance Committee, for your careful consideration of the Commission's budget? I noted your comments about the five-year multi-annual budget, if I can put it like that. It is fair to say that, of course, the Finance Committee knew what we were proposing for the next five years, and of course I'd acknowledge the point that, at some point, we may need to change those figures in light of changing priorities. The fact that we were able to stick to the figures we gave you last year, I think, is some evidence of the attempt we have made as a Commission to really tighten our corsets rather than loosen them, being, as I said earlier, always mindful of the wider public sector financial position. 

Diolch yn fawr. A gaf fi ddiolch i chi unwaith eto, Simon, a'r Pwyllgor Cyllid, am eich ystyriaeth ofalus o gyllideb y Comisiwn? Nodais eich sylwadau am y gyllideb bum mlynedd amlflwydd, os caf ei roi felly. Mae'n deg dweud, wrth gwrs, fod y Pwyllgor Cyllid yn gwybod beth roeddem yn ei gynnig ar gyfer y pum mlynedd nesaf, ac wrth gwrs buaswn yn cydnabod y pwynt y bydd angen inni newid y ffigurau hynny ar ryw bwynt efallai yng ngoleuni blaenoriaethau sy'n newid. Credaf fod y ffaith ein bod wedi gallu cadw at y ffigurau a roddais i chi y llynedd yn rhywfaint o dystiolaeth o'r ymdrech a wnaethom fel Comisiwn i dynhau ein gwregysau yn hytrach na'u llacio, gan gofio bob amser, fel y dywedais yn gynharach, am sefyllfa ariannol y sector cyhoeddus ehangach.

Would you not accept that the commission of this Assembly cannot be immune from the austerity that the rest of the public sector in Wales is facing?

Oni fuasech yn derbyn na all comisiwn y Cynulliad hwn fod yn rhydd rhag y cyni sy'n wynebu gweddill y sector cyhoeddus yng Nghymru?

It's certainly not immune to needing to make efficiencies where it possibly can make them, and you'll have noted, being a member of the committee, that efficiencies have been made, initially in staffing, and certainly in contracts over the previous years. But we're also in a position, as you heard during my opening remarks, where this Assembly, this parliament, is taking on huge new responsibilities, some of them coming via legislation, and some of them coming through the general ambition that we all have for this to be a world-class parliament. I think it is worth pointing out that this budget is 0.35 per cent of the whole of the Welsh block grant. That doesn't mean that it's not worth the most thorough of scrutiny. But as I mentioned earlier, there are just 44 of us to scrutinise the remaining 99.65 per cent of that block grant, and we need the excellent parliamentary support to enable us to do that effectively because we are so small in number. For example, legislation takes as much effort and work for 3 million people as it would for 30 million people. And it needs as much scrutiny, whether there are 44 of us or over 100 of us. The fewer of us there are, the greater our call on the central support of the Commission. I'd like to take this opportunity to record my thanks to the staff of the Commission and all the parliamentary support services for their dedication and for going that extra mile.

The greatest challenge, I think, for this Commission will be to ensure that the Assembly, charged as it is with greater responsibility, as I mentioned, is properly equipped to do the job. If you have any complaints about what local government is getting, that is a matter for Welsh Government, and I would like us to use our tiny budget in order to improve parliamentary services to help us scrutinise that Welsh Government budget properly.

Our aim remains to set and maintain high standards during a time of close public scrutiny and to enhance our reputation as an international, open, world-class parliamentary institution. On behalf of the Llywydd and my fellow Commissioners, I give a full and sincere promise that we do all we can to use our resources, provided by this budget, to ensure that we meet those challenges in the most efficient way possible.

Yn sicr nid yw'n rhydd rhag yr angen i wneud arbedion effeithlonrwydd lle bynnag y bo'n bosibl eu gwneud, a byddwch wedi nodi, fel aelod o'r Pwyllgor, fod arbedion effeithlonrwydd wedi eu gwneud, mewn staffio i gychwyn, ac yn sicr mewn contractau dros y blynyddoedd blaenorol. Ond rydym hefyd mewn sefyllfa, fel y clywsoch yn ystod fy sylwadau agoriadol, lle mae'r Cynulliad hwn, y Senedd hon, yn ysgwyddo cyfrifoldebau newydd enfawr, gyda rhai ohonynt yn dod drwy ddeddfwriaeth, a rhai ohonynt yn dod drwy'r uchelgais gyffredinol sydd gan bawb ohonom i hon fod yn senedd o'r radd flaenaf. Rwy'n meddwl ei bod yn werth nodi bod y gyllideb hon yn 0.35 y cant o gyfanswm grant bloc Cymru. Nid yw hynny'n golygu nad yw'n werth ei chraffu mor drwyadl ag y bo modd. Ond fel y soniais yn gynharach, nid oes ond 44 ohonom i graffu ar y 99.65 y cant sy'n weddill o'r grant bloc hwnnw, ac mae angen y gefnogaeth seneddol ardderchog i'n galluogi i wneud hynny'n effeithiol gan fod cyn lleied ohonom. Er enghraifft, mae deddfwriaeth yn galw am yr un faint o ymdrech a gwaith i 3 miliwn o bobl ag y byddai i 30 miliwn o bobl. Ac mae'n galw am yr un faint o graffu, pa un a oes 44 neu dros 100 ohonom. Po leiaf ohonom sydd, y mwyaf yw ein galw am gymorth canolog y Comisiwn. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch i staff y Comisiwn a'r holl wasanaethau cymorth seneddol am eu hymroddiad ac am deithio'r filltir ychwanegol honno.

Credaf mai'r her fwyaf i'r Comisiwn hwn fydd sicrhau bod y Cynulliad, sy'n ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb, fel y soniais, yn cael ei arfogi'n briodol i wneud y gwaith. Os oes gennych unrhyw gwynion am yr hyn y mae llywodraeth leol yn ei gael, mater i Lywodraeth Cymru yw hynny, a hoffwn inni ddefnyddio ein cyllideb fach iawn er mwyn gwella gwasanaethau seneddol i'n helpu i graffu'n briodol ar gyllideb Llywodraeth Cymru.

Ein nod o hyd yw gosod a chynnal safonau uchel mewn cyfnod o graffu cyhoeddus agos a gwella ein henw da fel sefydliad seneddol rhyngwladol agored o'r radd flaenaf. Ar ran y Llywydd a 'm cyd-Gomisiynwyr, rhoddaf addewid lawn a diffuant y byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i ddefnyddio ein hadnoddau, a ddarperir gan y gyllideb hon, i sicrhau ein bod yn goresgyn yr heriau hynny yn y ffordd fwyaf effeithlon sy'n bosibl.

15:40

Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Anffurfio Organau Cenhedlu Benywod—Gohiriwyd o 8 Tachwedd
8. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): Female Genital Mutilation—Postponed from 8 November

Yr eitem nesaf yw'r ddadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21, ac rwy'n galw ar Julie Morgan i wneud y cynnig.

The next item is a debate by individual Members under Standing Order 11.21, and I call on Julie Morgan to move the motion.

Cynnig NDM6528 Julie Morgan, Angela Burns, Dai Lloyd, Joyce Watson, Jenny Rathbone

Cefnogwyd gan Jayne Bryant

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod bod anffurfio organau cenhedlu benywod yn cael ei ymarfer yn eang ledled y byd a bod tua 2,000 o fenywod a merched yng Nghymru yn byw gyda chanlyniadau anffurfio organau cenhedlu benywod.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) defnyddio pob cyfle i godi ymwybyddiaeth o'r arfer hwn;

b) annog ysgolion i drafod hyn fel rhan o'r cwricwlwm Addysg Bersonol a Chymdeithasol a hyfforddi staff;

c) codi ymwybyddiaeth o'r arfer hwn ymysg meddygon teulu a phob ymarferydd meddygol; a

d) gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau bod y cymunedau yr effeithir arnynt fwyaf yn derbyn cymorth a chefnogaeth i fynd i'r afael â'r broblem.

Motion NDM6528 Julie Morgan, Angela Burns, Dai Lloyd, Joyce Watson, Jenny Rathbone

Supported by Jayne Bryant

To propose that the National Assembly for Wales: 

1. Recognises that female genital mutilation (FGM) is widely practised worldwide and an estimated 2,000 women and girls in Wales are living with the consequences of FGM.

2. Calls on the Welsh Government to:

a) use every opportunity to raise awareness of this practice;

b) encourage schools to discuss this as part of the Personal and Social Education curriculum and in staff training;

c) raise awareness of this practice among GPs and all medical practitioners; and

d) do all it can to ensure communities most affected receive help and support to tackle the problem.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. I think it's very important to start this debate on female genital mutilation by hearing the voices of women directly affected. So, we're going to start by playing a short clip from the film called A Change has Begun, which I'd like to warn Members is quite powerful.

Diolch. Credaf ei bod yn bwysig iawn inni gychwyn y ddadl hon ar anffurfio organau cenhedlu benywod drwy glywed lleisiau menywod yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol. Felly, rydym yn mynd i ddechrau drwy chwarae clip byr o'r ffilm o'r enw A Change has Begun, a charwn rybuddio'r Aelodau ei bod yn eithaf pwerus.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Dangoswyd cyflwyniad clyweledol. Mae’r trawsgrifiad mewn llythrennau italig isod yn drawsgrifiad o’r cyfraniadau llafar yn y cyflwyniad. 

An audio-visual presentation was shown. The transcription in italics below is a transcription of the oral contributions in the presentation. 

What is FGM?

I was cut when I was seven.

I was 13 years old.

I was 16 when I was cut.

It was done in the school holiday. 

I was nine.

There were 20 of us and I was the oldest with the youngest being two, and she later died.

It was part of our culture; it was part of being who we are.

I was so excited, you know.

For you to come out like a princess.

There was lots of dancing.

We had dancing.

Singing.

It was a really, really big party.

Because I was so young, I still didn't understand what was going to happen to me.

Then it was time for me to go into the next room.

This woman blindfolded me.

I was thrown on the floor.

I was shaking.

Some women pulled my legs apart and pinned my shoulders down.

And I filled every width of my chest.

I couldn't breathe; I couldn't move.

The woman sat on me and I felt a very sharp cut between my legs. It was so painful.

When they started cutting, I screamed so loud that the women gagged me to stop me from screaming.

I have no words to explain.

The pain I felt that day.

At that pool of blood, that's where every girl was cut.

I can still feel the sensation of it every time I think about it.

They used the same blade on all of us.

My auntie was a cutter.

The women—you see the joy in their faces, knowing that you are now a woman.

Beth yw anffurfio organau cenhedlu benywod?

Cefais fy nhorri pan oeddwn yn saith. 

Roeddwn yn 13 mlwydd oed.

Roeddwn yn 16 pan gefais fy nhorri.

Cafodd ei wneud yn ystod gwyliau'r ysgol.

Roeddwn i'n naw oed.

Roedd 20 ohonom a fi oedd yr hynaf, ac roedd yr ieuengaf yn ddwy, a bu hi farw'n ddiweddarach.

Roedd yn rhan o'n diwylliant; roedd yn rhan o'r hyn ydym ni.

Roeddwn i mor llawn o gyffro, wyddoch chi.

I chi ddod allan fel tywysoges.

Roedd yna lawer o ddawnsio.

Cawsom ddawnsio.

Canu. 

Roedd yn barti mawr iawn.

Am fy mod i mor ifanc, nid oeddwn yn deall beth oedd yn mynd i ddigwydd i mi.

Wedyn daeth yn amser i mi fynd i mewn i'r ystafell nesaf.

Rhoddodd dynes fwgwd am fy llygaid.

Cefais fy nhaflu i'r llawr.

Roeddwn yn ysgwyd.

Agorodd menywod fy nghoesau a fy ngwasgu i lawr gerfydd fy ysgwyddau.

A llenwais bob rhan o fy mrest.

Ni allwn anadlu; ni allwn symud.

Eisteddodd y ddynes arnaf a theimlais doriad siarp iawn rhwng fy nghoesau. Roedd e mor boenus.

Pan ddechreuon nhw dorri, sgrechiais mor uchel nes i'r menywod fy ngagio i fy atal rhag sgrechian.

Nid oes gennyf unrhyw eiriau i esbonio.

Y poen a deimlais y diwrnod hwnnw.

Wrth y pwll o waed, dyna lle y cafodd pob merch ei thorri.

Gallaf ddal i'w deimlo bob tro y byddaf yn meddwl amdano.

Fe ddefnyddion nhw'r un llafn ar bob un ohonom.

Roedd fy modryb yn un a oedd yn torri.

Y menywod—rydych chi'n gweld llawenydd ar eu hwynebau o wybod eich bod yn fenyw bellach.

I'd like to thank my colleagues Jenny Rathbone, Joyce Watson, Jayne Bryant, Dai Lloyd and Angela Burns, who can't be here today, for supporting this debate today. I'd also like to thank Jane Hutt for her support on this issue.

Female genital mutilation—the process of cutting or disfiguring young girls and women for non-medical reasons—is an extreme form of discrimination against them. FGM is mostly carried out on young girls some time between infancy and age 15. It causes severe bleeding and health issues, including cysts, infections, infertility as well as complications in childbirth and increased risk of newborn death.

There are four categories of FGM, which range in severity, and are harmful procedures carried out for non-medical purposes. Eighty per cent of women have undergone either type 1 female genital mutilation, which is partial or total removal of the clitoris, or type 2, which also includes removal of the labia.

Hoffwn ddiolch i 'm cyd-Aelodau Jenny Rathbone, Joyce Watson, Jayne Bryant, Dai Lloyd, ac Angela Burns na all fod yma heddiw, am gefnogi'r ddadl hon heddiw. Hoffwn ddiolch hefyd i Jane Hutt am ei chefnogaeth ar y mater hwn.

Mae anffurfio organau cenhedlu benywod—y broses o dorri neu anffurfio merched a menywod ifanc am resymau nad ydynt yn feddygol—yn ffurf eithafol ar wahaniaethu yn eu herbyn. Cyflawnir y weithred o anffurfio organau cenhedlu benywod yn bennaf ar ferched ifanc ar ryw adeg rhwng babandod a 15 oed. Mae'n achosi gwaedu difrifol a phroblemau iechyd, gan gynnwys systiau, heintiau, anffrwythlondeb yn ogystal â chymhlethdodau wrth eni plant a mwy o berygl o farwolaeth mewn babanod newydd-anedig.

Ceir pedwar categori o anffurfio organau cenhedlu benywod, sy'n amrywio o ran difrifoldeb, ac maent yn weithdrefnau niweidiol sy'n cael eu cyflawni at ddibenion nad ydynt yn feddygol. Mae 80 y cant o fenywod wedi dioddef anffurfio organau cenhedlu math 1, sef tynnu'r clitoris naill ai'n rhannol neu yn llwyr, neu fath 2, sy'n cynnwys cael gwared ar y labia hefyd.

The statistics on FGM are complex, and there isn't one single point of data, which is something that we are looking for, and which I'll come onto later, but we do know that, from October 2016 to October 2017 in the Cardiff and Vale University Local Health Board, 203 women were living with FGM who had actually been to see health practitioners. Data from all seven health boards in Wales show that 123 victims needed medical care as a result of FGM, as well as 44 children who were vulnerable to being subjected to FGM, and it is estimated that 2,000 women are living with the effects of FGM in Wales. But, of course, we all know that this is just the tip of the iceberg in terms of numbers.

I'm sure everybody in this Chamber knows it is illegal, and it has been for 32 years. The law was strengthened in 2003 to prevent girls travelling abroad to undergo FGM. In October 2015, a mandatory reporting duty to report known FGM in under 18s was brought in. But we're still in a fight to end the practice of FGM. While more cases are being reported, there still has not been a successful conviction in more than 30 years.

But professionals working with victims of female genital mutilation say you can't change culture just with prosecutions. You need education; you need community champions. The wider population here who think it doesn't happen in their back yard must be made aware of FGM too. As well as teachers, doctors, police and social workers, we must educate teaching assistants, health visitors, school secretaries, doctors' receptionists and more. FGM must be talked about widely and in a matter-of-fact way, in the same way that we talk about the health dangers of smoking. It's not an issue that we should tiptoe around, and professionals who are working in this field wanted us to have this debate today, wanted us to be open and to talk about all these issues in an open, matter-of-fact way.

Of course, I know that the Welsh Government is committed to tackling FGM, and I welcome, of course, the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 in which female genital mutilation is included as a form of gender-based violence. At this point, I would like to pay a personal tribute to Carl Sargeant, who would, of course, have been answering this debate, for his total commitment and work to eradicate violence against women, and his initiation of this legislation. He saw female genital mutilation as part of the whole problem of violence against women. It is an absolute integral part, as it is a form of gender-based violence. In this Chamber, Carl said we should not shy away from tackling culturally sensitive issues, such as FGM, which are not acceptable in our society.

So, in this motion, we call on the Welsh Government to use every opportunity to raise awareness of this practice in schools and among staff and trainee teachers, and I welcome the fact that the Cabinet Secretary for Education wrote to all headteachers in July to seek their assistance in helping eradicate FGM. Teachers have a vital role to play in spotting potential cases where girls may be at risk of FGM, particularly when school holidays are approaching, as girls are often sent to be cut under the guise of visiting family members in countries where FGM is rife.

I know the new curriculum has not yet fully come in, but I would like to see that tackling FGM as part of the sex and relationship education curriculum is mandatory, not optional. So, I don't know whether it would be possible, in the ministerial response, for the Cabinet Secretary to outline whether pupils will be taught about female genital mutilation as part of the health and well-being area of the new curriculum being devolved in Wales, because I think it is absolutely essential that learning about FGM is part of a whole, that it is integrated into the whole of health and well-being.

I would also like to ask if the Cabinet Secretary could tell us when is the healthy relationships expert panel's report due to be made public, and can she clarify when detailed planning of the topics included in this part of the curriculum will be carried out. And, in terms of new teacher training programmes, could it be clarified whether female genital mutilation will be specifically taught as a topic?

The work of educating people in communities in which FGM is practised is key, and I'd like to pay tribute to the work of BAWSO, which supports black and ethnic minority women affected by FGM. I believe members of BAWSO have come here today. I have been involved with BAWSO since it was set up in 1995 and they do a huge amount of work offering support to women who have undergone FGM and raising awareness of it. And it is absolutely vital that the work is done in communities to support people and to try to offer education and understanding within the communities where this may be practiced.

BAWSO have helped set up the Wales FGM forum, and have raised awareness in more than 20 diverse communities here in Wales, and more than 2,200 professionals have been trained. In the last seven years, they've engaged with 4,350 people and they've offered one-to-one support and community engagement. BAWSO also runs a very important 24-hour FGM helpline. I think we shouldn't shy away from tackling this issue with communities. I think Carl said, when he spoke here in the Chamber, about you have to face up to these culturally sensitive issues, because you can do it and you can do it in a way that condemns the practice but doesn't condemn the communities, that makes an effort to understand why people think that this is the right thing to do and to try to change this practice.

So, I feel that it is very important that we've having this debate today, because we are actually trying to open up this subject to debate it in public here in the National Assembly for Wales and to show that we recognise that it is our duty as a National Assembly and as a Government here in Wales to recognise the harm that this practice does and to do everything we can in as sensitive a way as possible to see that it ends. So, I look forward to hearing the other speakers about this issue.

Mae'r ystadegau ar anffurfio organau cenhedlu benywod yn gymhleth, ac ni cheir un pwynt data, sef rhywbeth rydym yn chwilio amdano ac y byddaf yn sôn amdano yn nes ymlaen, ond rydym yn gwybod, rhwng mis Hydref 2016 a mis Hydref 2017 ym Mwrdd Iechyd Lleol Caerdydd a'r Fro, fod 203 o fenywod yn byw gydag anffurfio organau cenhedlu benywod ac wedi bod yn gweld ymarferwyr iechyd. Mae data o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru yn dangos bod 123 o ddioddefwyr angen gofal meddygol o ganlyniad i anffurfio organau cenhedlu benywod, yn ogystal â 44 o blant a oedd mewn perygl o orfod dioddef anffurfio organau cenhedlu, ac amcangyfrifir bod 2,000 o fenywod yn byw gydag effeithiau anffurfio organau cenhedlu yng Nghymru. Ond wrth gwrs, mae pawb ohonom yn gwybod mai crafu'r wyneb yn unig yw hyn o ran niferoedd.

Rwy'n siŵr y gŵyr pawb yn y Siambr hon ei fod yn anghyfreithlon, ac mae wedi bod felly ers 32 mlynedd. Atgyfnerthwyd y gyfraith yn 2003 i atal merched rhag teithio dramor i gael eu hanffurfio yn y fath fodd. Ym mis Hydref 2015, cyflwynwyd dyletswydd adrodd orfodol i roi gwybod am unrhyw weithred o anffurfio organau cenehdlu mewn merched dan 18 oed. Ond rydym yn dal i fod yn ymladd i roi diwedd ar yr arfer. Er bod mwy o achosion yn cael eu cofnodi, ni chafwyd euogfarn lwyddiannus mewn mwy na 30 mlynedd.

Ond mae gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda dioddefwyr anffurfio organau cenhedlu yn dweud na allwch newid diwylliant ag erlyniadau yn unig. Mae angen addysg; mae angen hyrwyddwyr cymunedol. Rhaid i'r boblogaeth ehangach yma sy'n credu nad yw'n digwydd yn eu milltir sgwâr fod yn ymwybodol o'r arfer o anffurfio organau cenhedlu benywod hefyd. Yn ogystal ag athrawon, meddygon, yr heddlu a gweithwyr cymdeithasol, rhaid inni addysgu cynorthwywyr addysgu, ymwelwyr iechyd, ysgrifenyddion ysgol, derbynyddion meddygfeydd a mwy. Rhaid siarad am anffurfio organau cenhedlu benywod yn eang ac mewn ffordd ddigyffro, yn yr un modd ag y siaradwn am beryglon iechyd ysmygu. Nid yw'n fater y dylem osgoi siarad amdano, ac roedd gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio yn y maes hwn am inni gael y ddadl hon heddiw, am inni fod yn agored a siarad am y materion hyn i gyd mewn ffordd agored a digyffro.

Wrth gwrs, gwn fod Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i fynd i'r afael ag anffurfio organau cenhedlu benywod, ac wrth gwrs, rwy'n croesawu Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 lle y caiff anffurfio organau cenhedlu benywod ei gynnwys fel ffurf ar drais ar sail rhywedd. Ar y pwynt hwn, hoffwn dalu teyrnged bersonol i Carl Sargeant, a fuasai, wrth gwrs, wedi bod yn ateb y ddadl hon, am ei ymrwymiad llwyr a'i waith i ddileu trais yn erbyn menywod, ac am gychwyn y ddeddfwriaeth hon. Gwelai anffurfio organau cenhedlu benywod fel rhan o'r broblem gyfan o drais yn erbyn menywod. Mae'n rhan gwbl annatod, gan ei fod yn ffurf ar drais ar sail rhywedd. Yn y Siambr hon, dywedodd Carl na ddylem ochel rhag mynd i'r afael â materion diwylliannol sensitif, fel anffurfio organau cenhedlu benywod, nad ydynt yn dderbyniol yn ein cymdeithas.

Felly, yn y cynnig hwn, rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio pob cyfle i godi ymwybyddiaeth o'r arfer hwn mewn ysgolion ac ymysg staff ac athrawon dan hyfforddiant, a chroesawaf y ffaith fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi ysgrifennu at bob pennaeth ym mis Gorffennaf i geisio eu cymorth i helpu i ddileu'r arfer o anffurfio organau cenhedlu benywod. Mae gan athrawon rôl hanfodol i'w chwarae yn dod o hyd i achosion posibl lle y gallai merched fod mewn perygl o ddioddef anffurfio organau cenhedlu, yn enwedig pan fydd gwyliau ysgol ar y ffordd, gan fod merched yn aml yn cael eu hanfon i gael eu torri o dan gochl ymweld ag aelodau o'r teulu mewn gwledydd lle mae anffurfio organau cenhedlu benywod yn arfer cyffredin.

Gwn nad yw'r cwricwlwm newydd wedi ei gyflwyno'n llawn eto, ond hoffwn weld bod mynd i'r afael ag anffurfio organau cenhedlu benywod fel rhan o'r cwricwlwm addysg rhyw a chydberthynas yn orfodol, nid yn ddewisol. Felly, nid wyf yn gwybod a fuasai'n bosibl, yn ymateb y Gweinidog, i Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu a fydd addysgu disgyblion am yr arfer o anffurfio organau cenhedlu benywod yn rhan o faes iechyd a lles y cwricwlwm newydd sy'n cael ei ddatganoli yng Nghymru, oherwydd credaf fod dysgu am yr arfer yn hollbwysig fel rhan o gyfanwaith cyfan, a'i fod yn cael ei integreiddio'n rhan o'r maes iechyd a llesiant yn ei gyfanrwydd.

Hoffwn ofyn hefyd a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pa bryd y mae disgwyl i adroddiad y panel arbenigwyr ar gydberthnasau iach gael ei gyhoeddi, ac a all egluro pa bryd y cyflawnir cynlluniau manwl o'r pynciau a gynhwysir yn y rhan hon o'r cwricwlwm. Ac o ran rhaglenni hyfforddi athrawon newydd, a wnewch chi gadarnhau a fydd anffurfio organau cenhedlu benywod yn cael ei addysgu fel pwnc penodol?

Mae'r gwaith o addysgu pobl mewn cymunedau lle mae anffurfio organau cenhedlu benywod yn cael ei arfer yn allweddol, a hoffwn dalu teyrnged i waith BAWSO, sy'n cynorthwyo menywod o leiafrifoedd du ac ethnig yr effeithir arnynt gan anffurfio organau cenhedlu benywod. Credaf fod aelodau o BAWSO wedi dod yma heddiw. Rwyf wedi bod yn ymwneud â BAWSO ers ei sefydlu yn 1995, ac maent yn gwneud llawer iawn o waith yn cynnig cefnogaeth i fenywod sydd wedi dioddef yn sgil yr arfer a chodi ymwybyddiaeth ohono. Ac mae'n gwbl hanfodol bod y gwaith yn cael ei wneud mewn cymunedau i gefnogi pobl ac i geisio cynnig addysg a dealltwriaeth yn y cymunedau lle y caiff hyn ei wneud.

Mae BAWSO wedi helpu i sefydlu fforwm anffurfio organau cenhedlu benywod Cymru, ac wedi codi ymwybyddiaeth mewn mwy nag 20 o gymunedau amrywiol yma yng Nghymru, ac mae dros 2,200 o weithwyr proffesiynol wedi cael hyfforddiant. Yn y saith mlynedd diwethaf, maent wedi ymgysylltu â 4,350 o bobl ac maent wedi cynnig cymorth un i un ac ymgysylltiad cymunedol. Mae BAWSO hefyd yn cynnal llinell gymorth 24 awr bwysig iawn mewn perthynas ag anffurfio organau cenhedlu benywod. Credaf na ddylem ochel rhag mynd i'r afael â'r mater gyda chymunedau. Credaf mai Carl a ddywedodd, pan siaradodd yma yn y Siambr, am y modd y mae'n rhaid i chi wynebu'r materion hyn sy'n sensitif yn ddiwylliannol, oherwydd fe allwch ei wneud a gallwch ei wneud mewn ffordd sy'n condemnio'r arfer heb gondemnio'r cymunedau, mewn ffordd sy'n ymdrechu i ddeall pam y mae pobl yn credu mai dyma'r peth iawn i'w wneud a cheisio newid yr arfer.

Felly, teimlaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael y ddadl hon heddiw, oherwydd rydym yn ceisio agor y pwnc hwn i ddadl gyhoeddus yn ei gylch yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru i ddangos ein bod yn cydnabod ei bod yn ddyletswydd arnom fel Cynulliad Cenedlaethol a Llywodraeth yma yng Nghymru i gydnabod y niwed y mae'r arfer hwn yn ei wneud ac i wneud popeth yn ein gallu mewn modd mor sensitif â phosibl i sicrhau ei fod yn dod i ben. Felly, edrychaf ymlaen at glywed y siaradwyr eraill ar y mater hwn.

15:50

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Julie Morgan, for proposing this difficult debate, and also for showing the video, because I think the video very clearly demonstrates that most people do not know what FGM is. Therefore, it's very important that we articulate what FGM is so that the public at large is aware of this in order to gather support for stamping it out.

I'd just like to highlight an exhibition that's on at the moment at the national museum for Wales that is being curated by people linked to the Huggard homelessness charity. It's called 'Who Decides?' and it's questioning why it is official curators should be deciding on what is art and what we ought to be looking at, as opposed to ordinary members of the public, particularly those who have suffered acutely in their lives, which is what has brought them to homelessness.

I was extraordinarily moved by a series of etchings that are in the exhibition, which were chosen by somebody called Helen Griffiths, who wrote, 'I can empathise with needing to escape reality for a while, away from all the horrible things that have happened'. The images are very graphic in showing how women hold down the girl, and it is women who normally conduct this horrific operation. But also the last painting is one of the mother then cradling the child after it's had this dreadful thing done to it. I just think that is a really important way in which it brings to a much wider audience what female genital mutilation involves. 

This is not a new phenomenon. My great aunt was campaigning, along with other feminists, on this in the 1920s and we are still discussing it as opposed to stamping it out. Obviously, a lot has been done, and there's a lot of work being done by some of the diaspora communities that now live in the UK to change attitudes towards this being an appropriate thing to do to your girls. But we need to regard it as something akin to polio or smallpox or cholera. This is something that's so horrific. There is absolutely no benefit whatsoever in health terms, and it is just a way of suppressing women and girls' sexuality.

So, as Julie has already mentioned, we know that there are at least 200 women living in the Cardiff and the Vale area who have been the victims of FGM, because all women who become pregnant obviously become the focus of the support and the healthcare of the local health board, and I'm very pleased that Cardiff and the Vale has appointed a specialist FGM midwife whose job it is to set up a specialist clinic, which is due to open early next year. I'm very pleased that this clinic is not going to be at the Heath hospital; it's going to be at the Cardiff Royal Infirmary in Adamsdown, which is an appropriate place for it because it is easy for people in the communities involved to access it via local bus services and it is part of the community. So, that is a very good step forward and is absolutely essential, but obviously the work that we really need to be doing is to prevent women and girls from suffering from this abomination in the first place. 

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Julie Morgan, am gynnig y ddadl anodd hon, a hefyd am ddangos y fideo, oherwydd credaf fod y fideo'n dangos yn glir iawn nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn gwybod beth yw anffurfio organau cenhedlu benywod. Felly, mae'n bwysig iawn inni gyfleu beth yw'r arfer fel bod y cyhoedd yn gyffredinol yn ymwybodol ohono er mwyn sicrhau cefnogaeth i'w ddileu.

Hoffwn dynnu sylw at arddangosfa a gynhelir ar hyn o bryd yn amgueddfa genedlaethol Cymru ac sy'n cael ei churadu gan bobl sy'n gysylltiedig ag elusen digartrefedd Huggard. Ei henw yw 'Penderfyniad pwy?' ac mae'n holi pam mai curaduron swyddogol a ddylai benderfynu beth yw celf a'r hyn y dylem edrych arno, yn hytrach nag aelodau cyffredin o'r cyhoedd, yn arbennig rhai sydd wedi dioddef yn enbyd yn eu bywydau, sef yr hyn sydd wedi eu harwain at ddigartrefedd.

Gwnaeth cyfres o ysgythriadau yn yr arddangosfa argraff fawr arnaf. Cawsant eu dewis gan rywun o'r enw Helen Griffiths, a ysgrifennodd, 'Gallaf gydymdeimlo â bod angen dianc rhag realiti am ychydig, i ffwrdd o'r pethau ofnadwy sydd wedi digwydd'. Mae'r delweddau graffig iawn yn dangos sut y mae menywod yn dal y ferch i lawr, a menywod sydd fel arfer yn cyflawni'r driniaeth erchyll hon. Ond hefyd mae'r paentiad olaf yn dangos mam yn gafael yn y plentyn yn ei breichiau wedi i'r peth ofnadwy hwn gael ei wneud iddi. Rwy'n meddwl bod honno'n ffordd wirioneddol bwysig o gyfleu wrth gynulleidfa lawer ehangach beth yw'r arfer o anffurfio organau cenhedlu benywod.

Nid ffenomen newydd yw hon. Roedd fy hen fodryb yn ymgyrchu ynglŷn â hyn, ynghyd â ffeministiaid eraill, yn y 1920au ac rydym yn dal i fod yn ei drafod yn hytrach na'i ddileu. Yn amlwg, mae llawer wedi cael ei wneud, ac mae llawer o waith yn cael ei wneud gan rai o'r cymunedau diaspora sy'n awr yn byw yn y DU i newid agweddau tuag at hyn fel rhywbeth sy'n briodol i'w wneud i'ch merched. Ond mae angen inni ei ystyried fel rhywbeth tebyg i bolio neu'r frech wen neu golera. Mae'n rhywbeth mor erchyll. Nid oes unrhyw fantais o gwbl o ran iechyd, ac nid yw ond yn ffordd o fygu rhywioldeb menywod a merched.

Felly, fel y soniodd Julie eisoes, gwyddom fod yna o leiaf 200 o fenywod yn byw yn ardal Caerdydd a'r Fro sydd wedi dioddef yn sgil anffurfio organau cenhedlu benywod, gan fod pob menyw sy'n beichiogi yn amlwg yn dod yn ffocws i gymorth a gofal iechyd y bwrdd iechyd lleol, ac rwy'n falch iawn fod Caerdydd a'r Fro wedi penodi bydwraig arbenigol ym maes anffurfio organau cenhedlu benywod a'i gwaith yw sefydlu clinig arbenigol sydd i agor ddechrau'r flwyddyn nesaf. Rwy'n falch iawn nad yw'r clinig hwn yn mynd i fod yn Ysbyty Athrofaol Cymru; mae'n mynd i fod yn Ysbyty Brenhinol Caerdydd yn Adamsdown, sy'n safle priodol ar ei gyfer gan ei bod yn hawdd i bobl yn y cymunedau dan sylw ddod yno drwy ddefnyddio'r gwasanaethau bws lleol ac mae'n rhan o'r gymuned. Felly, mae hwnnw'n gam da iawn ymlaen ac yn gwbl hanfodol, ond yn amlwg y gwaith y mae gwir angen inni ei wneud yw atal menywod a merched rhag dioddef y ffieidd-dod hwn yn y lle cyntaf.

15:55

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you for calling me to speak. I’d also like to thank Julie Morgan and other Members for initiating this important debate. I think this is a policy issue that requires a cross-government approach, with the equality and social justice goals of the Welsh Government at the forefront of the action required. So, alongside Julie Morgan, I welcomed the action taken in July by the Cabinet Secretary for Education, who wrote to all schools in Wales highlighting the important role they can play in identifying potential victims and safeguarding them from FGM.

The NSPCC identifies some possible warning signs in a girl who has undergone FGM, such as being unable to cross her legs while sitting on the floor, being in pain or clutching at her body, and going to the toilet more often than usual and spending longer there. But, sometimes, there are no obvious signs as a young girl may be taken abroad over the summer holidays and be subject to FGM—as we saw on the film—to recover before the autumn term. This is known as 'the cutting season'.

This practice keeps FGM hidden and under the radar. The education Secretary has asked schools to be aware of this. I think it would be helpful to know more about the follow-up and monitoring by the Cabinet Secretary of her action to engage schools, particularly in terms of ensuring that staff have the necessary training and tools to help them effectively and confidently assist in addressing this highly sensitive issue. A cross-government response to FGM is vital, but, if we're to tackle this unacceptable abuse against women and girls, it's also vital that we recognise the role of the third sector, especially those who have the evidence, the skills, the cultural understanding and the experience to respond appropriately. BAWSO, as we've all heard, is an all-Wales organisation that has been supporting BME families affected by FGM for over 20 years.

In 2010—as Julie Morgan and Jenny Rathbone have already identified—they initiated the FGM community forum, which covers the Cardiff and Vale University Local Health Board with wider membership, including the NSPCC and Welsh Women's Aid. The forum's work has involved conducting surveys of practitioners to find out their level of knowledge of FGM as well as their confidence in supporting victims and survivors, and the forum has also been at the forefront of this campaign for an FGM clinic, as Jenny Rathbone has said—a good step forward, due to open soon, early in the new year.

But I've worked closely with BAWSO and know that their aim is to strengthen communities to take ownership of FGM, as Julie Morgan has said, through education awareness campaigns, in order to tackle this appalling form of abuse and eradicate it. Awareness raising is key. The wall of silence and secrecy that surrounds this topic keeps victims hidden and allows this devastating form of abuse to thrive—and it is abuse, with millions of women affected across 30 countries worldwide.   Many of us will have seen the programme on BBC Two last week with Kate Humble looking at south-west Kenya, where FGM is illegal but still deeply rooted in local culture. We witnessed local campaigners like Susan, an FGM survivor, and Patrick, a young man from the community, working tirelessly in the rural Kuria community to raise awareness and rescue young girls and women.

According to the World Health Organization,

'FGM is recognized internationally as a violation of the human rights of girls and women. It reflects deep-rooted inequality between the sexes, and constitutes an extreme form of discrimination against women. It is nearly always carried out on minors and is a violation of the rights of children.'

To expose it, we must talk about it, we must have a cross-Government response and we must engage with those who are working at the front line. It is for that reason I welcome this debate. We must be guided by those on the front line, like BAWSO, and we must ensure that FGM is a priority for the Welsh Government and all statutory bodies here in Wales.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch am fy ngalw i siarad. Hoffwn innau hefyd ddiolch i Julie Morgan ac Aelodau eraill am gychwyn y ddadl bwysig hon. Credaf fod hwn yn fater polisi sy'n galw am ddull trawslywodraethol o weithredu, gydag amcanion cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol Llywodraeth Cymru yn flaenllaw yn y camau gweithredu sy'n ofynnol. Felly, ochr yn ochr â Julie Morgan, croesewais y camau a gymerwyd ym mis Gorffennaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, a ysgrifennodd at bob ysgol yng Nghymru i dynnu sylw at y rôl bwysig y gallant ei chwarae drwy adnabod dioddefwyr posibl a'u diogelu rhag anffurfio organau cenhedlu benywod.

Mae'r NSPCC yn nodi rhai arwyddion rhybudd posibl mewn merch sydd wedi dioddef anffurfio organau cenhedlu, megis methu croesi ei choesau pan fydd yn eistedd ar lawr, bod mewn poen neu afael yn ei chorff, a mynd i'r toiled yn amlach na'r arfer a threulio mwy o amser yno. Ond weithiau, ni cheir arwyddion amlwg gan y gallai merch ifanc gael ei dwyn dramor dros wyliau haf a wynebu anffurfio organau cenhedlu benywod—fel y gwelsom ar y ffilm—er mwyn iddi wella cyn tymor yr Hydref. Gelwir y tymor hwn yn 'dymor torri'.

Mae'r arfer hwn yn cadw'r weithred o anffurfio organau cenhedlu benywod yn gudd ac o dan y radar. Mae'r Ysgrifennydd Addysg wedi gofyn i ysgolion fod yn ymwybodol o hyn. Credaf y byddai'n ddefnyddiol gwybod mwy am waith dilynol a gwaith gan Ysgrifennydd y Cabinet i fonitro ei chamau i gynnwys ysgolion, yn enwedig o ran sicrhau bod staff yn cael yr hyfforddiant a'r adnoddau angenrheidiol i'w helpu i gynorthwyo i fynd i'r afael â'r mater sensitif hwn yn effeithiol ac yn hyderus. Mae ymateb trawslywodraethol i anffurfio organau cenhedlu benywod yn hanfodol, ond os ydym yn mynd i drechu'r gamdriniaeth annerbyniol hon yn erbyn menywod a merched, mae hefyd yn hanfodol ein bod yn cydnabod rôl y trydydd sector, yn enwedig y rheini sydd â thystiolaeth, sgiliau, dealltwriaeth ddiwylliannol a phrofiad i ymateb yn briodol. Mae BAWSO, fel y mae pawb ohonom wedi clywed, yn sefydliad ar gyfer Cymru gyfan sydd wedi bod yn cefnogi teuluoedd duon a lleiafrifoedd ethnig yr effeithiwyd arnynt gan anffurfio organau cenhedlu benywod ers dros 20 mlynedd.

Yn 2010—fel y mae Julie Morgan a Jenny Rathbone eisoes wedi nodi—sefydlwyd y fforwm cymunedol anffurfio organau cenhedlu benywod ar gyfer ardal Bwrdd Iechyd Lleol Caerdydd a'r Fro gydag aelodaeth ehangach, gan gynnwys yr NSPCC a Cymorth i Fenywod Cymru. Mae gwaith y fforwm yn cynnwys cynnal arolygon o ymarferwyr i ganfod lefel eu gwybodaeth am anffurfio organau cenhedlu benywod yn ogystal â'u hyder i gefnogi dioddefwyr a goroeswyr, ac mae'r fforwm hefyd wedi bod yn flaenllaw yn yr ymgyrch hon dros glinig anffurfio organau cenhedlu benywod, fel y dywedodd Jenny Rathbone—cam da ymlaen, ac mae i fod i agor cyn bo hir, yn fuan yn y flwyddyn newydd.

Ond rydym wedi gweithio'n agos â BAWSO ac yn gwybod mai eu nod yw cryfhau cymunedau i gymryd perchnogaeth ar fater anffurfio organau cenhedlu benywod, fel y dywedodd Julie Morgan, drwy ymgyrchoedd ymwybyddiaeth addysg, er mwyn mynd i'r afael â'r math gwarthus hwn o gamdriniaeth a'i ddileu. Mae codi ymwybyddiaeth yn allweddol. Mae'r wal o ddistawrwydd a chyfrinachedd sy'n amgylchynu'r pwnc yn cadw dioddefwyr ynghudd ac yn caniatáu i'r ffurf ddinistriol hon ar gamdriniaeth i ffynnu—a chamdriniaeth yw hi, gyda miliynau o fenywod wedi cael eu heffeithio ar draws 30 o wledydd ledled y byd. Bydd llawer ohonom wedi gweld y rhaglen ar BBC Two yr wythnos diwethaf gyda Kate Humble yn edrych ar dde-orllewin Kenya, lle mae anffurfio organau cenhedlu benywod yn anghyfreithlon ond yn dal i fod wedi ei wreiddio'n ddwfn yn y diwylliant lleol. Gwelsom ymgyrchwyr lleol fel Susan, un sydd wedi goroesi'r arfer o anffurfio organau cenhedlu, a Patrick, dyn ifanc o'r gymuned, sy'n gweithio'n ddiflino yng nghymuned wledig Kuria i godi ymwybyddiaeth ac achub merched a menywod ifanc.

Yn ôl Sefydliad Iechyd y Byd,

mae anffurfio organau cenhedlu benywod yn cael ei gydnabod yn rhyngwladol fel rhywbeth sy'n ymyrryd â hawliau dynol merched a menywod. Mae'n adlewyrchu anghydraddoldeb dwfn rhwng y ddau ryw, ac yn ffurf eithafol ar wahaniaethu yn erbyn menywod. Mae'n cael ei gyflawni bron bob amser ar bobl ifanc nad ydynt yn oedolion ac mae'n drosedd yn erbyn hawliau plant.

Er mwyn ei ddatgelu, rhaid i ni siarad amdano, rhaid inni gael ymateb trawslywodraethol a rhaid inni ymgysylltu â'r rhai sy'n gweithio ar y rheng flaen. Am y rheswm hwnnw rwy'n croesawu'r ddadl hon. Rhaid inni gael ein harwain gan y rhai ar y rheng flaen, fel BAWSO, a rhaid inni sicrhau bod yr arfer o anffurfio organau cenhedlu benywod yn cael blaenoriaeth gan Lywodraeth Cymru a'r holl gyrff statudol yma yng Nghymru.

16:00

First of all, I want to thank Julie for bringing this debate, because if we can't talk about it, then nobody can. If we don't talk about it, nothing gets changed and it forever stays in the darkest recesses of society, let alone people's minds—those who have gone through this and experienced it. I did catch the BBC Two programme last week, and I would encourage people to watch it—Extreme Wives with Kate Humble. It won't make for good watching—anything but—but it will allow people some level of understanding, if they haven't got it, about what it is that we're talking about.

The procedure is, indeed, cruel. It's as cruel as it sounds, and, in my opinion, and that of others I have spoken to, it is surrounded by the misogynistic culture and twisted religious justification for it. Those are not my words—those are the words of women from Africa whom I've met as the Commonwealth Women Parliamentarians representative, who were living with this being done to them.

There are a few things worth mentioning. The long-term implications cannot be overstated. Women who have been subjected to FGM are very often, as a result, left incontinent. The result of being left incontinent is that they are also left alone—their husbands leave them because they regard them as unclean. They are left in poverty—abject poverty—to bring up their children on their own. So, not only are they mutilated, and it is mutilation, but they are left destitute as a consequence. The other issue that hasn't been talked about, of course, and it is fairly obvious, is that this is a crime in this country, and there hasn't been a single prosecution. I think not to mention it is to almost do a disservice, so I will mention those things.

It is the case, of course, that culture very often follows people. We do have a fairly large diaspora here, and that is why it particularly affects some communities more than others. We do know that, according to City, University of London research commissioned by the Home Office, approximately 137,000 women and girls in England and Wales are now living with the consequences, as I've described, and around 60,000 girls up to the age of 14 years were born to women who have undergone FGM. Those are pretty shocking figures, and they have to beg the question, and this is where BAWSO comes in: are those, then, going to be replicated, since it is the women who actually carry out FGM on their daughters?

Another thing worth mentioning from that programme is that the people who carry out the cutting get paid for every single person whom they cut. It is worth remembering that, because the poor communities that believe that this is the right thing are actually gathering funds together to send their girls back to them with the most horrific injuries. I think that if anybody ever meets anybody—I've met several people who have gone through this—you'll get a level of understanding about the trauma that never, ever leaves an individual when it is their mother who has sent them to be cut, when you hear about the party that they were expecting and the horror that they experience.

So, I suppose for us here as an Assembly, what we absolutely have to do is make sure that we carry on supporting organisations like BAWSO, who will, in turn, support the women and the children. When you hear of a two-year-old dying as a consequence, I think it brings reality home into this Chamber.  

Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i Julie am gyflwyno'r ddadl hon, oherwydd os na allwn ni siarad am hyn, ni all neb. Os nad ydym yn siarad am y peth, nid oes dim yn cael ei newid ac mae'n aros am byth yng nghilfachau tywyllaf cymdeithas, heb sôn am feddyliau pobl—y rhai sydd wedi mynd drwy hyn ac wedi ei ddioddef. Gwelais raglen ar BBC Two yr wythnos diwethaf, a buaswn yn annog pobl i'w gwylio—Extreme Wives with Kate Humble. Nid yw'n wylio pleserus—mae'n unrhyw beth ond hynny—ond bydd yn caniatáu i bobl gael rhyw lefel o ddealltwriaeth, os nad oes ganddynt, o'r hyn rydym yn ei drafod.

Yn wir, mae'r driniaeth yn greulon. Mae'r un mor greulon ag y mae'n swnio, ac yn fy marn i, a barn eraill rwyf wedi siarad â hwy, mae wedi ei amgylchynu gan y diwylliant gwreig-gasaol a'r cyfiawnhad crefyddol gwyrdroëdig drosto. Nid fy ngeiriau i yw'r rhain—geiriau menywod o Affrica y cyfarfûm â hwy fel cynrychiolydd Seneddwragedd y Gymanwlad ydynt, menywod a oedd yn byw gyda hyn wedi cael ei wneud iddynt.

Mae'n werth crybwyll ambell beth. Ni ellir gorbwysleisio'r goblygiadau hirdymor. Mae menywod sydd wedi dioddef anffurfio organau yn aml iawn yn dioddef o anymataliaeth yn sgil hynny. Canlyniad y ffaith eu bod yn dioddef o anymataliaeth yw eu bod hefyd yn cael eu gadael ar eu pen eu hunain—mae eu gwŷr yn eu gadael am eu bod yn eu hystyried yn fudr. Cânt eu gadael mewn tlodi—tlodi truenus—i fagu eu plant ar eu pen eu hunain. Felly, nid yn unig eu bod yn cael eu hanffurfio, ac anffurfio ydyw, ond maent yn cael eu gadael yn amddifad o ganlyniad i hynny. Y mater arall nad yw wedi cael sylw, wrth gwrs, ac mae'n eithaf amlwg, yw bod hon yn drosedd yn y wlad hon, ac nid oes neb wedi cael ei erlyn. Credaf fod peidio â sôn am y peth yn gwneud anghymwynas â'r mater, felly rwyf am sôn am y pethau hynny.

Mae'n wir, wrth gwrs, fod diwylliant, yn aml iawn, yn dilyn pobl. Mae gennym ddiaspora eithaf mawr yma, a dyna pam mae'n effeithio'n arbennig ar rai cymunedau yn fwy nag eraill. Rydym yn gwybod, yn ôl ymchwil City, Prifysgol Llundain a gomisiynwyd gan y Swyddfa Gartref, fod tua 137,000 o fenywod a merched yng Nghymru a Lloegr bellach yn byw gyda'r canlyniadau, fel y disgrifiais, a chafodd tua 60,000 o ferched o dan 14 oed eu geni i fenywod sydd wedi dioddef anffurfio organau cenhedlu. Mae'r rheini'n ffigurau eithaf ysgytiol, ac mae'n rhaid gofyn y cwestiwn, a dyma lle y daw BAWSO yn rhan o bethau: a yw'r rheini, felly, yn mynd i gael eu hailadrodd, gan mai'r menywod sy'n cyflawni'r weithred o anffurfio organau cenhedlu ar eu merched?

Peth arall sy'n werth ei grybwyll o'r rhaglen honno yw bod y bobl sy'n cyflawni'r torri yn cael eu talu am bob person unigol y maent yn eu torri. Mae'n werth cofio hynny, oherwydd mae'r cymunedau tlawd sy'n credu mai dyma'r peth iawn i'w wneud yn casglu arian i anfon eu merched yn ôl atynt gyda'r anafiadau mwyaf erchyll. Os byddwch yn cyfarfod ag unrhyw un byth—rwyf wedi cyfarfod â nifer o bobl sydd wedi mynd drwy hyn—credaf y byddwch yn cael lefel o ddealltwriaeth am y trawma nad yw byth bythoedd yn gadael unigolyn pan fo'u mam eu hunain wedi eu hanfon i gael eu torri, pan fyddwch yn clywed am y parti roeddent yn ei ddisgwyl a'r arswyd y maent yn ei brofi.

Felly, i ni yma fel Cynulliad, mae'n debyg mai'r hyn y mae gwir raid i ni ei wneud yw sicrhau ein bod yn parhau i gefnogi sefydliadau fel BAWSO, a fydd, yn eu tro, yn cefnogi'r menywod a'r plant. Pan fyddwch yn clywed am blentyn dwy oed yn marw o ganlyniad i hyn, credaf ei fod yn gwneud y peth yn real i'r Siambr hon.

16:05

Thank you. Can I now call the leader of the house, Julie James? 

Diolch. A gaf fi alw ar arweinydd y tŷ yn awr, Julie James?

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start my contribution to today's debate with a very brief tribute to my colleague and friend the late Carl Sargeant. We all know that Carl was as committed to tackling female genital mutilation as he was to the issue of violence against women, domestic abuse and sexual violence as a whole. As Julie Morgan has already said, he saw FGM as a very clear example of child abuse as well as an issue of power and control over women and girls. He was passionate about getting people talking about this issue and bringing it out of the shadows, as well as trying to reduce the prevalence of the practice.

He put in place the groups and forums for discussion and decision making in Wales we needed to take FGM seriously and take action in partnership. He established a national strategic leadership group for FGM long before others around the UK had such structures. This allowed projects and initiatives to come forward, like the NSPCC/BAWSO project Voices over Silence, working with young women to make their voices heard on FGM. This project received a UK national midwifery award and is now being used to train professionals across Wales, as well as being taught in schools through the Spectrum programme. 

Carl was also very keen to ensure that FGM be a key strand in what eventually became the Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. He was adamant that this had to be the case if the legislation was to be reflective of all communities in Wales, and he did this in the full knowledge that some people did not want to hear about it. He never shied away from difficult subjects but tackled them head on in his own inimitable way, with gentleness, warmth and humour. Carl laid all the foundations for the work I'm about to outline on FGM, and it is all very much part of his lasting legacy. 

I also would like to thank Julie Morgan and all of the Assembly Members who brought forward this debate, and I very much welcome the opportunity to set out the Welsh Government's commitment to ending the appalling practice of female genital mutilation. The End FGM European network says that female genital mutilation, or FGM, denies women and girls the rights to physical and mental integrity, to freedom from violence, to the highest possible standard of health, to freedom from discrimination on the basis of gender and to freedom from torture, cruel, inhumane and degrading treatment. I think we all very strongly echo that statement. 

FGM is internationally recognised as a violation of women and girls' human rights, directed exclusively at women and girls because of their gender. In 2011, an estimated 170,000 girls and women were living with the consequences of FGM in the UK. It is estimated that there are around 140 victims of FGM every year in Wales. I'm watching the progress of an ongoing trial in Woolwich, only the second case of its kind to be brought in the UK under the Female Genital Mutilation Act 2003. Criminal justice is not devolved, as you know, but Welsh Government is working to build a society that will not tolerate violence against women, domestic abuse or sexual violence, and this includes female genital mutilation. We will do this by educating our children and young people about healthy relationships and gender equality, as well as raising awareness across the whole population. This means that not only must professionals be trained to recognise FGM and those at risk, but also that we work with and in communities practising FGM in order to eradicate it altogether.

Support for those affected by FGM is critical. Our Live Fear Free website is a comprehensive resource for victims and families. It provides information on services available and where to go for help. The website supports the work of the helpline in providing advice and signposting. We wholly fund the helpline, which is run under contract by Welsh Women's Aid. People calling the helpline will be referred to appropriate local services, and we continue to fund local authorities and third sector organisations to provide advice and support services to victims and survivors. 

And, of course, a large part of our work is focused on prevention. This takes two main forms: awareness raising amongst the public and education of our children and young people. Eradicating FGM, as a number of Members have highlighted, must be set firmly within the context of ending violence against women, domestic abuse and sexual violence. Continued publicity campaigns are key in raising awareness, challenging stereotypes and challenging and changing unacceptable attitudes and behaviours.

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl heddiw â theyrnged fer iawn i fy nghyd-Aelod a'm cyfaill, y diweddar Carl Sargeant. Rydym i gyd yn gwybod bod Carl mor ymrwymedig i drechu'r arfer o anffurfio organau cenhedlu benywod ag ydoedd i drechu trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn gyfan. Fel y dywedodd Julie Morgan eisoes, roedd yn ystyried bod anffurfio organau cenhedlu benywod yn enghraifft glir iawn o gam-drin plant yn ogystal â mater yn ymwneud â phŵer a rheolaeth dros fenywod a merched. Roedd yn angerddol ynglŷn â chael pobl i siarad am y mater hwn a'i dynnu o'r cysgodion, yn ogystal â cheisio lleihau nifer yr achosion o'r arfer.

Sefydlodd grwpiau a fforymau ar gyfer trafod a gwneud penderfyniadau yng Nghymru fel roedd angen inni wneud er mwyn rhoi sylw o ddifrif i anffurfio organau cenhedlu benywod a rhoi camau ar waith mewn partneriaeth. Sefydlodd grŵp arweinyddiaeth strategol cenedlaethol ar anffurfio organau cenhedlu benywod ymhell cyn i eraill o gwmpas y DU gael strwythurau o'r fath. Roedd hyn yn caniatáu i brosiectau a mentrau gael eu cyflwyno, fel prosiect NSPCC/BAWSO, Llais nid Tawelwch, gan weithio gyda menywod ifanc i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed ar fater anffurfio organau cenhedlu benywod. Derbyniodd y prosiect wobr bydwreigiaeth genedlaethol ledled y DU ac mae bellach yn cael ei ddefnyddio i hyfforddi gweithwyr proffesiynol ledled Cymru, yn ogystal â chael ei addysgu mewn ysgolion drwy'r Rhaglen Sbectrwm.

Roedd Carl yn awyddus iawn hefyd i sicrhau bod anffurfio organau cenhedlu benywod yn elfen allweddol yn yr hyn a ddaeth yn y pen draw yn Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Roedd yn benderfynol fod yn rhaid i hyn ddigwydd os oedd y ddeddfwriaeth yn mynd i adlewyrchu'r holl gymunedau yng Nghymru, ac fe wnaeth hyn gan wybod yn iawn nad oedd rhai pobl am glywed amdano. Ni wnaeth ochel rhag pynciau anodd ar unrhyw adeg ond aeth benben â hwy yn ei ffordd ddihafal ei hun, gydag addfwynder, cynhesrwydd a hiwmor. Gosododd Carl yr holl sylfeini ar gyfer y gwaith rwyf am ei amlinellu ar anffurfio organau cenhedlu benywod, ac mae'n rhan fawr o'i etifeddiaeth barhaol.

Hoffwn ddiolch hefyd i Julie Morgan a holl Aelodau'r Cynulliad sydd wedi cyflwyno'r ddadl hon, ac rwy'n croesawu'n fawr y cyfle i amlinellu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i roi terfyn ar yr arfer gwarthus o anffurfio organau cenhedlu benywod. Mae'r rhwydwaith Ewropeaidd sy'n galw am roi diwedd ar anffurfio organau cenhedlu benywod yn dweud bod yr arfer yn amddifadu menywod a merched o'r hawl i gyfanrwydd corfforol a meddyliol, i ryddid rhag trais, i'r safon uchaf bosibl o iechyd, i ryddid rhag gwahaniaethu ar sail rhywedd ac i ryddid rhag poenydio, a thriniaeth greulon, annynol a diraddiol. Credaf fod pawb ohonom yn adleisio'r datganiad hwnnw'n gryf.

Cydnabyddir yn rhyngwladol fod anffurfio organau cenhedlu benywod yn ymyrryd â hawliau dynol menywod a merched, ac wedi ei gyfeirio at fenywod a merched yn unig oherwydd eu rhyw. Yn 2011, roedd tua 170,000 o ferched a menywod yn byw gyda chanlyniadau anffurfio organau cenhedlu benywod yn y DU. Amcangyfrifir bod tua 140 o ddioddefwyr yn dioddef yr arfer bob blwyddyn yng Nghymru. Rwy'n gwylio cynnydd achos sydd ar y gweill yn Woolwich, yr ail achos o'i fath yn unig yn y DU o dan Ddeddf Anffurfio Organau Cenhedlu Benywod 2003. Nid yw cyfiawnder troseddol wedi ei ddatganoli, fel y gwyddoch, ond mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i greu cymdeithas na fydd yn goddef trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig na thrais rhywiol, ac mae hyn yn cynnwys anffurfio organau cenhedlu benywod. Byddwn yn gwneud hyn drwy addysgu ein plant a'n pobl ifanc ynglŷn â chydberthnasau iach a chydraddoldeb rhwng y rhywiau, yn ogystal â chodi ymwybyddiaeth ar draws y boblogaeth gyfan. Mae hyn yn golygu nid yn unig fod rhaid hyfforddi gweithwyr proffesiynol i adnabod achosion o anffurfio organau cenhedlu benywod a'r rhai sydd mewn perygl, ond hefyd ein bod yn gweithio gyda chymunedau ac mewn cymunedau sy'n cyflawni'r arfer o anffurfio organau cenhedlu benywod er mwyn ei ddileu'n gyfan gwbl.

Mae rhoi cymorth i'r rhai yr effeithir arnynt gan anffurfio organau cenhedlu yn hollbwysig. Mae ein gwefan Byw Heb Ofn yn adnodd cynhwysfawr ar gyfer dioddefwyr a'u teuluoedd. Mae'n rhoi gwybodaeth am wasanaethau sydd ar gael a ble i fynd am help. Mae'r wefan yn cefnogi gwaith y llinell gymorth drwy ddarparu cyngor a chyfeirio. Rydym yn ariannu'r llinell gymorth yn llawn, a chaiff ei rhedeg dan gontract gan Cymorth i Fenywod Cymru. Caiff pobl sy'n ffonio'r llinell gymorth eu cyfeirio at wasanaethau lleol priodol, ac rydym yn parhau i ariannu awdurdodau lleol a sefydliadau'r trydydd sector i ddarparu cyngor a gwasanaethau cymorth i ddioddefwyr a goroeswyr.

Ac wrth gwrs, mae rhan fawr o'n gwaith yn canolbwyntio ar atal. Mae hyn yn digwydd mewn dwy brif ffordd: codi ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd ac addysgu ein plant a'n pobl ifanc. Fel y mae nifer o'r Aelodau wedi nodi, rhaid gosod dileu'r arfer o anffurfio organau cenhedlu benywod yn gadarn yng nghyd-destun dileu trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae ymgyrchoedd cyhoeddusrwydd parhaus yn allweddol i godi ymwybyddiaeth, herio stereoteipiau, a herio a newid agweddau ac ymddygiad annerbyniol.

Despite significant work in Wales with the Welsh Government and its partners over the last few years, we know that many people are still at risk of or experiencing violence and abuse. As part of our long-term approach to raising awareness and changing attitudes, we are developing our national communications framework. This aims to ensure clear, joined-up and consistent messaging across Wales. We continue to work closely with local authorities, health boards and other partners, as well as the Home Office and criminal justice agencies in Wales. Through collaboration across both devolved and non-devolved areas, we can work to achieve our shared goals.

As part of helping us to prevent violence against women in the future, we have to focus on informing children to make sure they understand that FGM is a crime and a violation of human rights. As many Members have said, in September this year, the Cabinet Secretary for Education published the Government's new action plan, 'Education in Wales: Our national mission'. The action plan sets out how the school system will move forward over the period 2017-21, securing implementation of the new curriculum with a focus on leadership, professional learning, excellence and equity within a self-improving system.

The draft new curriculum will be made available to schools and settings in April 2019 for feedback and the final new curriculum will be made available by January 2020. The new curriculum will be introduced initially to all primary schools and year 7 in secondary schools in September 2022 and will subsequently roll out year on year in secondary schools from this point. The reason I highlight this is because we know that education services and schools in particular are well placed to spot the signs of abuse, and a number of Members have pointed this out. They know their children better than all the other services and are well placed to identify the warning signs and intervene at an early stage. Given their pivotal role, we will write to schools annually, reminding them of the risk posed to girls during the summer holidays and ensuring they know how to access help and support.

We will also continue to fund Hafan Cymru's Spectrum project, which works in primary and secondary schools across Wales. The programme teaches children about healthy relationships, abuse and its consequences and where to seek help. We also fund Welsh Women's Aid's Children Matter project in support of the prevention element of the violence against women, domestic abuse and sexual violence Act. This project supports local services across Wales to challenge gender inequality experienced by children and young people and to improve safety.

We're clear in our aim to improve prevention, protection and support for victims and survivors, as set out in the Act and in our national strategy, which was published last year. The strategy articulates our commitment to tackling violence against women, domestic abuse and sexual violence in Wales. It sets out the objectives that, when achieved, will help us fulfil the purposes of the Act. 

In developing the national training framework on violence against women, domestic abuse and sexual violence, we have set out our requirements for training on these subjects across the public service and specialist third sector. The framework also includes a specialist subject syllabus, which will ensure that any training accessed locally by any profession meets the learning outcomes and can be properly assessed and is consistent with other training delivered across Wales.

'Understanding FGM' is one of the training courses within the specialist syllabus. The course covers current law and policy relating to FGM in Wales and the UK, including the Serious Crime Act 2015. Alongside this, we're developing 'ask and act', which will be rolled out across the public sector and help professionals recognise the signs of abuse and violence, and 1,200 employees of the Abertawe Bro Morgannwg health board and south-east Wales local authorities have been trained to 'ask and act'. There are 98 'ask and act' champions in south-east Wales and this pilot will provide a clear model of 'ask and act', which will be rolled out further in the rest of 2017.

For health professionals, there is the FGM care pathway for Wales, which promotes referral of any woman affected by FGM into primary care mental health services or third sector provision. FGM safeguarding leads have been appointed in all health boards in Wales. A data-collection process has been developed; monthly data on women and girls identified with FGM is being collated by Public Health Wales from maternity services. Any female infants born to women who've undergone FGM are being referred as a matter of course to social services for a protective intervention. To date, around 10 women per quarter have been identified with FGM and we are looking into the routine publication of information on FGM, which is currently collected.

Later this month, we'll be marking the International Day for the Elimination of Violence Against Women. This day is an important reminder that there is still much to do in ending violence against women and girls and ensuring gender equality. I want to say that I will also be taking a huge interest myself in this area and will be very much welcoming a lot of liaison with everyone in this Assembly who has any idea of any other things that we can do. I certainly will be taking forward the cross-government approach that has been highly recommended. We also need to make sure, as Julie Morgan highlighted, that whilst we condemn the crime, the act and the violence, we do not condemn the communities that have this ingrained within them and that we do much to help them come to terms with where they are and develop as well.

We remain highly motivated and fully committed to continuing to prevent violence and abuse and to protect and support those who have been affected by these dreadful practices. Diolch.

Er gwaethaf y gwaith sylweddol yng Nghymru gyda Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid dros y blynyddoedd diwethaf, gwyddom fod llawer o bobl yn dal i fod mewn perygl o ddioddef, neu yn dioddef trais a cham-drin. Fel rhan o'n dull hirdymor o godi ymwybyddiaeth a newid agweddau, rydym yn datblygu ein fframwaith cyfathrebu cenedlaethol. Nod hwn yw sicrhau negeseuon clir, cydgysylltiedig a chyson ar draws Cymru. Rydym yn parhau i weithio'n agos gydag awdurdodau lleol, byrddau iechyd a phartneriaid eraill, yn ogystal â'r Swyddfa Gartref ac asiantaethau cyfiawnder troseddol yng Nghymru. Drwy gydweithio ar draws meysydd datganoledig a heb eu datganoli, gallwn weithio i gyflawni ein nodau cyffredin.

Fel rhan o helpu i atal trais yn erbyn menywod yn y dyfodol, rhaid inni ganolbwyntio ar ddysgu plant i wneud yn siŵr eu bod yn deall bod anffurfio organau cenhedlu benywod yn drosedd ac yn tramgwyddo yn erbyn hawliau dynol. Fel y mae llawer o'r Aelodau wedi dweud, ym mis Medi eleni, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg gynllun gweithredu newydd y Llywodraeth, 'Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth ein cenedl'. Mae'r cynllun gweithredu yn nodi sut y bydd y system ysgolion yn symud ymlaen dros y cyfnod 2017-21, gan sicrhau bod y cwricwlwm newydd yn cael ei weithredu gyda ffocws ar arweinyddiaeth, dysgu proffesiynol, rhagoriaeth a thegwch mewn system hunanwella.

Bydd y cwricwlwm newydd drafft ar gael i ysgolion a lleoliadau ym mis Ebrill 2019 ar gyfer adborth a bydd y cwricwlwm newydd terfynol ar gael erbyn mis Ionawr 2020. Bydd y cwricwlwm newydd yn cael ei gyflwyno yn gyntaf i bob ysgol gynradd a blwyddyn 7 mewn ysgolion uwchradd ym mis Medi 2022, a byddwn wedyn yn ei gyflwyno o un flwyddyn i'r llall mewn ysgolion uwchradd o'r pwynt hwn. Rwy'n tynnu sylw at hyn am ein bod yn gwybod bod gwasanaethau addysg ac ysgolion yn arbennig mewn sefyllfa dda i sylwi ar arwyddion o gam-drin, ac mae nifer o'r Aelodau wedi nodi hyn. Maent yn adnabod eu plant yn well na'r holl wasanaethau eraill ac maent mewn sefyllfa dda i adnabod yr arwyddion rhybudd ac i ymyrryd yn gynnar. O ystyried eu rôl ganolog, byddwn yn ysgrifennu at ysgolion bob blwyddyn i'w hatgoffa o'r risg i ferched yn ystod gwyliau'r haf a sicrhau eu bod yn gwybod sut i gael help a chymorth.

Byddwn hefyd yn parhau i ariannu prosiect Sbectrwm Hafan Cymru, sy'n gweithio mewn ysgolion cynradd ac uwchradd ledled Cymru. Mae'r rhaglen yn addysgu plant am gydberthynas iach, cam-drin a'i ganlyniadau a ble i ofyn am gymorth. Rydym hefyd yn ariannu prosiect Plant yn Cyfri Cymorth i Fenywod Cymru i gefnogi elfen atal y Ddeddf trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae'r prosiect hwn yn cynorthwyo gwasanaethau lleol ledled Cymru i herio anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a brofir gan blant a phobl ifanc ac i wella diogelwch.

Rydym yn glir yn ein nod i wella atal, amddiffyn a chymorth i ddioddefwyr a goroeswyr, fel y nodir yn y Ddeddf ac yn ein strategaeth genedlaethol a gyhoeddwyd y llynedd. Mae'r strategaeth yn mynegi ein hymrwymiad i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yng Nghymru. Mae'n nodi'r amcanion a fydd, pan gânt eu cyflawni, yn ein helpu i gyflawni dibenion y Ddeddf.

Wrth ddatblygu'r fframwaith hyfforddi cenedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, rydym wedi nodi ein gofynion ar gyfer hyfforddiant ar y pynciau hyn ar draws gwasanaethau'r sector cyhoeddus a'r trydydd sector. Mae'r fframwaith hefyd yn cynnwys maes llafur pwnc arbenigol, a fydd yn sicrhau bod unrhyw hyfforddiant a gaiff unrhyw broffesiwn yn lleol yn bodloni'r deilliannau dysgu a bod modd eu hasesu'n briodol a'i fod yn gyson â hyfforddiant arall a ddarperir ledled Cymru.

Mae 'Deall anffurfio organau cenhedlu benywod' yn un o'r cyrsiau hyfforddi yn y maes llafur arbenigol. Mae'r cwrs yn cynnwys cyfraith a pholisi cyfredol sy'n ymwneud ag anffurfio organau cenhedlu benywod yng Nghymru a'r DU, gan gynnwys Deddf Troseddau Difrifol 2015. Ochr yn ochr â hyn, rydym yn datblygu proses 'holi a gweithredu', a fydd yn cael ei chyflwyno ar draws y sector cyhoeddus ac yn helpu gweithwyr proffesiynol i adnabod arwyddion o gam-drin a thrais, ac mae 1,200 o weithwyr bwrdd iechyd Abertawe Bro Morgannwg ac awdurdodau lleol de-ddwyrain Cymru wedi cael eu hyfforddi i 'holi a gweithredu'. Ceir 98 o hyrwyddwyr 'holi a gweithredu' yn ne-ddwyrain Cymru a bydd y cynllun peilot hwn yn darparu model clir ar gyfer 'holi a gweithredu', i'w gyflwyno ymhellach dros weddill 2017.

Ar gyfer gweithwyr iechyd proffesiynol, mae llwybr gofal anffurfio organau cenhedlu benywod Cymru'n hyrwyddo atgyfeirio unrhyw fenyw yr effeithiwyd arni yn sgil anffurfio organau cenhedlu at wasanaethau iechyd meddwl gofal sylfaenol neu ddarpariaeth trydydd sector. Penodwyd arweinwyr diogelu ar gyfer anffurfio organau cenhedlu benywod ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru. Datblygwyd proses gasglu data; mae data a gesglir yn fisol ar fenywod a merched y nodwyd eu bod yn dioddef yn sgil anffurfio organau cenhedlu yn cael ei gasglu gan Iechyd Cyhoeddus Cymru o'r gwasanaethau mamolaeth. Cyfeirir unrhyw fabanod benywaidd a enir i fenywod sydd wedi dioddef anffurfio organau cenhedlu i'r gwasanaethau cymdeithasol fel mater o drefn er mwyn sicrhau ymyrraeth amddiffynnol. Hyd yma, nodwyd bod tua 10 o fenywod bob chwarter wedi dioddef anffurfio organau cenhedlu ac rydym yn ystyried cyhoeddi gwybodaeth ar anffurfio organau cenhedlu benywod fel mater o drefn, gwybodaeth sy'n cael ei chasglu ar hyn o bryd.

Yn ddiweddarach y mis hwn, byddwn yn nodi Diwrnod Rhyngwladol Dileu Trais yn erbyn Menywod. Mae'r diwrnod hwn yn bwysig i'n hatgoffa bod llawer o waith i'w wneud o hyd i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod a merched a sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau. Rwyf am ddweud y bydd gennyf gryn dipyn o ddiddordeb personol yn y maes hwn a byddaf yn croesawu'n fawr pe bai pawb yn y Cynulliad hwn sydd ag unrhyw syniad bethau eraill y gallwn eu gwneud yn dod i gysylltiad. Yn sicr byddaf yn bwrw ymlaen â'r dull trawslywodraethol a argymhellwyd yn fawr. Fel y nododd Julie Morgan, mae angen inni wneud yn siŵr hefyd nad ydym yn condemnio'r cymunedau y mae hyn wedi'i wreiddio ynddynt, er ein bod yn condemnio'r drosedd, y weithred a'r trais, a'n bod yn gwneud llawer i'w helpu i ddod i delerau â'u sefyllfa ac yn datblygu hefyd.

Rydym yn parhau i fod yn frwd iawn ac yn gwbl ymroddedig i barhau i atal trais a cham-drin ac i amddiffyn a chefnogi'r bobl yr effeithiwyd arnynt gan yr arferion erchyll hyn. Diolch.

16:15

Thank you very much. I call on Dai Lloyd to reply to the debate—Dai.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl—Dai.

Thank you very much, DPO. Yes, 'female genital mutilation' are not words we often talk about here in this Chamber, but it's well overdue that we should be shining a light on this hugely distressing issue. Can I thank first of all, Julie Morgan, and pay tribute to her, in fact, for her hard work over many years, and also to Carl Sargeant, but more of Carl in a minute? 

The World Health Organization calls FGM, female genital mutilation, barbaric. Other words used are 'cruel' and, as we've heard, 'mutilating'. There's absolutely no health benefit whatsoever for girls and women, yet it is still carried out in many parts of the world today. As we've heard from some very powerful presentations this afternoon, procedures can cause severe bleeding, recurrent lifelong urinary problems, multiple infections, complications in childbirth—that's where I first saw my first case of FGM many years ago when I was doing obstetrics—and increased risk of newborn deaths as a result. It's no exaggeration to say that female genital mutilation is a complete violation of the human rights of girls and women. It needs restating, as has been stated, that it is actually illegal in this country and has been illegal for the past 32 years. It is abuse, and it's an extreme form of discrimination against women. All that has been said this afternoon and I'm just saying it to emphasise the gravity of the situation so that no-one be left in any doubt what this Chamber feels about this horrific, cruel, mutilating procedure.

We started this afternoon with Julie Morgan—a very powerful presentation, and obviously the visual presentation encapsulated the whole issue far better, actually, than many words can. But we need the words as well and we need the awareness-raising that such an individual Member's debate, such as this one, provides. We have had a comprehensive analysis of this whole monstrous issue. And, yes, we are left with the importance of awareness-raising among the involved communities and the importance of education in schools.

Very much the same theme was carried on by Jenny Rathbone and also by Jane Hutt, and I congratulate you both on your presentations, particularly as regards Jane and the awareness in schools and those warning signs, because there are still distressingly recent cases of FGM appearing in schools, although it remains hidden because, as we have heard, girls go on prolonged cutting holidays. It does highlight the need for a cross-governmental response, as both Jane and Jenny mentioned, and the importance of getting rid of this wall of silence in the involved communities. But we have to support and educate those communities where this procedure is still endemic.

I congratulate also Joyce Watson on her presentation this afternoon on the importance of speaking out about getting to grips with this wall of silence that is everywhere, regardless of the distress caused, I have to say, and, as Joyce was saying, the twisted misogynistic logic of still carrying out this procedure. And the World Health Organization reiterates a similar sort of language.

Turning finally to the leader of the house, Julie James, can I also congratulate Julie on her elevation and also on her powerful tribute to Carl Sargeant, who has done immense work in this field as regards violence against women and setting up and helping to set up many of the projects that were so expertly outlined by Julie James? Because this is about power and control over girls and women, and that is completely and utterly unacceptable. Support the motion. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Ie, nid yw 'anffurfio organau cenhedlu' yn eiriau rydym yn sôn amdanynt yn aml yma yn y Siambr hon, ond mae'n hen bryd inni daflu goleuni ar y mater hynod ofidus hwn. Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i Julie Morgan, a thalu teyrnged iddi, mewn gwirionedd, am ei gwaith caled dros y blynyddoedd, a hefyd i Carl Sargeant, ond mwy am Carl mewn munud?

Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn galw anffurfio organau cenhedlu benywod yn farbaraidd. Geiriau eraill a ddefnyddiwyd yw 'creulon' ac fel y clywsom, mae'n 'anffurfio'. Nid oes unrhyw fudd o gwbl i iechyd merched a menywod, ac eto mae'n dal i gael ei gyflawni mewn sawl rhan o'r byd heddiw. Fel y clywsom mewn cyflwyniadau pwerus iawn y prynhawn yma, gall triniaethau achosi gwaedu difrifol, problemau wrinol rheolaidd gydol oes, heintiau lluosog, cymhlethdodau wrth esgor—dyna ble y gwelais fy achos cyntaf o anffurfio organau cenhedlu benywod flynyddoedd lawer yn ôl pan oeddwn yn gwneud obstetreg—a risg gynyddol o farwolaethau babanod newydd-anedig o ganlyniad. Nid gormodiaith yw dweud bod anffurfio organau cenhedlu benywod yn tramgwyddo'n llwyr yn erbyn hawliau dynol menywod a merched. Mae angen ailddatgan, fel y nodwyd, ei fod yn anghyfreithlon yn y wlad hon mewn gwirionedd ac mae wedi bod yn anghyfreithlon ers 32 mlynedd. Cam-drin ydyw, ac mae'n ffurf eithafol ar wahaniaethu yn erbyn menywod. Mae hyn oll wedi ei ddweud y prynhawn yma ac nid wyf ond yn ei ddweud er mwyn pwysleisio difrifoldeb y sefyllfa fel nad oes neb mewn unrhyw amheuaeth sut y mae'r Siambr hon yn teimlo am y driniaeth erchyll, greulon hon sy'n anffurfio.

Dechreuasom y prynhawn yma gyda Julie Morgan—cyflwyniad grymus iawn, ac yn amlwg roedd y cyflwyniad gweledol yn crynhoi'r holl fater yn llawer gwell, mewn gwirionedd, nag y gall llawer o eiriau. Ond mae arnom angen y geiriau yn ogystal ac mae angen inni godi ymwybyddiaeth yn y modd y gall dadl gan aelodau unigol fel hon ei wneud. Rydym wedi cael dadansoddiad cynhwysfawr o'r holl fater gwarthus hwn. Ac mae'n wir ein bod yn deall pa mor bwysig yw codi ymwybyddiaeth ymhlith y cymunedau dan sylw a phwysigrwydd addysg mewn ysgolion.

Cafodd yr un thema'n union ei pharhau gan Jenny Rathbone a hefyd gan Jane Hutt, a llongyfarchaf y ddwy ohonoch ar eich cyflwyniadau, yn enwedig yr hyn a ddywedodd Jane am ymwybyddiaeth mewn ysgolion a'r arwyddion rhybudd hynny, gan fod achosion o anffurfio organau cenhedlu yn dal i ymddangos yn boenus o ddiweddar mewn ysgolion, er ei fod yn parhau'n guddiedig oherwydd, fel y clywsom, mae merched yn mynd ar wyliau torri estynedig. Mae'n amlygu'r angen am ymateb trawslywodraethol, fel y soniodd Jane a Jenny, a phwysigrwydd cael gwared ar y wal o ddistawrwydd yn y cymunedau dan sylw. Ond rhaid inni gefnogi ac addysgu'r cymunedau lle mae'r driniaeth hon yn dal i fod yn endemig.

Hefyd llongyfarchaf Joyce Watson ar ei chyflwyniad y prynhawn yma ar bwysigrwydd siarad am fynd i'r afael â'r wal hon ddistawrwydd ym mhob man, waeth beth fo'r trallod a achosir, mae'n rhaid imi ddweud, ac fel roedd Joyce yn ei ddweud, rhesymeg wreig-gasaol a gwyrdroëdig parhau i gyflawni'r driniaeth hon. Ac mae Sefydliad Iechyd y Byd yn defnyddio iaith debyg.

Gan droi yn olaf at arweinydd y tŷ, Julie James, a gaf fi hefyd longyfarch Julie ar ei dyrchafiad a hefyd ar ei theyrnged bwerus i Carl Sargeant, sydd wedi gwneud gwaith aruthrol yn y maes hwn mewn perthynas â thrais yn erbyn menywod a sefydlu a helpu i sefydlu llawer o'r prosiectau a amlinellwyd mor gelfydd gan Julie James? Gan mai ymwneud â phŵer a rheolaeth dros ferched a menywod y mae hyn, ac mae hynny'n gwbl annerbyniol. Cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr.

16:20

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we defer voting under this item until voting time. 

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time. Okay. So, we call for a vote on the motion tabled in the names of Julie Morgan, Angela Burns, Dai Lloyd, Joyce Watson and Jenny Rathbone. Open the vote. Close the vote. For the motion, 39, no abstentions, no-one against. Therefore, that motion is passed.

Oni bai bod tri aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, symudaf yn syth at y cyfnod pleidleisio. Iawn. Felly, galwn am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie Morgan, Angela Burns, Dai Lloyd, Joyce Watson a Jenny Rathbone. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig, 39, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

NDM6528 - Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): O blaid: 39, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

NDM6528 - Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): For: 39, Against: 0, Abstain: 0

Motion has been agreed

10. Dadl Fer: Camfanteisio ar fewnfudwyr i'r DU gan gangiau troseddol o fewnfudwyr—Gohiriwyd o 8 Tachwedd
10. Short Debate: The exploitation of immigrants to the UK by immigrant criminal gangs—Postponed from 8 November

We now move on to the short debate, so if you're going to leave the Chamber, can you do so quickly and quietly, please? I call David Rowlands to talk on the topic that he has chosen—David.

Symudwn yn awr at y ddadl fer, felly os ydych am adael y Siambr, a wnewch chi hynny'n gyflym ac yn dawel, os gwelwch yn dda? Galwaf ar David Rowlands i siarad ar y pwnc y mae wedi ei ddewis—David.

In Plenary, a few days before recess, the First Minister said that leaving Europe would raise the cost of food for us in Wales. Well, perhaps the next time you shred the cabbage for Sunday lunch, or dice the carrots, you should spare a thought for the human cost of putting these and many other products on your table.

I want you to picture a scene at a BP petrol station. It's 4.00 a.m. on a cold January morning, the sky is still black, but the garage attendant has already been serving migrant workers for an hour or more. By 4.15 a.m., the silent figures from across the town have become a steady flow. Summoned by a text message the previous evening, they huddle on the forecourt waiting for a succession of vehicles that would take them to the factories or fields around the area, where they would be put to work for 10 to 12 hours. 

A female police officer is watching from her office in the police station, which, coincidentally, overlooks the petrol station. She was moved to this station, because she has special expertise on organised crime. She has observed the same scene being played out regularly for the last few months. She recognises this as a criminal gang-led activity, but is powerless to stop it. The sophisticated methods used by modern-day criminal gangs make prosecution very difficult. Victims are almost impossible to recruit as witnesses, far too scared to give evidence against these gangland bosses. This is quite understandable given that the local area has seen a spate of apparent suicides amongst young east Europeans over the last few years. Three were found hanging, and with one, there was a message daubed on a nearby wall—translated, it read, 'The dead cannot testify'.

These were by no means the only deaths amongst the local east European community. The remains of a 17-year-old Lithuanian girl were found five months after her disappearance. A Lithuanian courier had been burnt to death as he slept in his van, and all this in an area where murder had been virtually unknown a decade ago.

Most of us are unaware of this brutal parallel universe that often underpins our mainstream economy, but there are areas of the country where it is highly visible. The parliamentary constituency where the scene described above took place voted overwhelmingly in a 2017 survey to reaffirm their desire to leave the EU, recognising that mass immigration from eastern Europe was fundamentally changing their community.

So, if the police are aware of these operations, why are we not seeing large-scale prosecutions? Well, there are two main reasons: the sophistication of the gangland operations and the sheer scale of the problem. The police simply do not have the manpower to cope with a huge explosion in the exploitation of mainly migrant workers that has occurred over the last decade, due almost exclusively to the policy of open borders. 

Yn y cyfarfod llawn, ychydig ddyddiau cyn y toriad, dywedodd y Prif Weinidog y byddai gadael Ewrop yn codi cost bwyd i ni yng Nghymru. Wel, y tro nesaf y byddwch yn torri'r bresych ar gyfer cinio dydd Sul, neu'n torri'r moron, efallai y dylech ystyried y gost ddynol o roi'r rhain a llawer o gynhyrchion eraill ar eich bwrdd.

Rwyf am i chi feddwl am olygfa mewn gorsaf betrol BP. Mae'n 4.00 a.m. ar fore oer o Ionawr, a'r awyr yn dal yn ddu, ond mae gweithiwr y garej wedi bod yn gwasanaethu gweithwyr mudol ers awr neu fwy. Erbyn 4.15 a.m., mae'r ffigurau tawel o'r ochr arall i'r dref wedi tyfu'n llif cyson. Ar ôl cael eu galw drwy neges destun y noson cynt, maent yn ymgasglu ar y blaengwrt i aros am res o gerbydau a fydd yn mynd â hwy i'r ffatrïoedd neu'r caeau o amgylch yr ardal, lle byddant yn cael eu rhoi i weithio am 10 i 12 awr.

Mae swyddog heddlu benywaidd yn gwylio o'i swyddfa yn yr orsaf heddlu, sydd, drwy gyd-ddigwyddiad, yn edrych dros yr orsaf betrol. Cafodd ei symud i'r orsaf hon am ei bod hi'n arbenigo ar droseddu cyfundrefnol. Mae hi wedi gweld yr un olygfa'n digwydd yn rheolaidd dros y misoedd diwethaf. Mae hi'n adnabod hyn fel gweithgaredd sy'n cael ei arwain gan gangiau troseddol, ond mae'n ddi-rym i'w atal. Mae'r dulliau soffistigedig a ddefnyddir gan gangiau troseddol modern yn gwneud erlyn yn anodd iawn. Mae hi bron yn amhosibl recriwtio dioddefwyr fel tystion, gan eu bod yn llawer rhy ofnus i roi tystiolaeth yn erbyn y gangfeistri hyn. Mae'n eithaf dealladwy o gofio bod yr ardal leol wedi gweld llu o hunanladdiadau ymddangosiadol ymhlith pobl ifanc o ddwyrain Ewrop dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Canfuwyd tri yn hongian, a chydag un, roedd neges wedi ei gadael ar wal gerllaw—o'i chyfieithu, roedd hi'n dweud, 'ni all y meirw dystio'.

Nid y rhain o bell ffordd oedd yr unig farwolaethau ymhlith y gymuned leol o bobl o ddwyrain Ewrop. Darganfuwyd olion merch 17 oed o Lithwania bum mis ar ôl ei diflaniad. Cafodd cludwr Lithwaniaidd ei losgi i farwolaeth wrth iddo gysgu yn ei fan, a hyn oll mewn ardal heb fawr ddim llofruddiaethau ddegawd yn ôl.

Mae'r rhan fwyaf ohonom yn ymwybodol o'r bydysawd cyfochrog creulon hwn sy'n aml yn sail i'n heconomi brif ffrwd, ond ceir ardaloedd o'r wlad lle mae'n weladwy iawn. Mewn arolwg yn 2017, pleidleisiodd yr etholaeth seneddol lle y digwyddodd yr olygfa a ddisgrifir uchod yn frwd dros ailddatgan eu dymuniad i adael yr UE, gan gydnabod bod mewnfudo ar raddfa fawr o ddwyrain Ewrop yn newid eu cymuned yn sylfaenol.

Felly, os yw'r heddlu'n ymwybodol o'r gweithredoedd hyn, pam nad ydym yn gweld erlyniadau ar raddfa fawr? Wel, mae dau brif reswm: soffistigeiddrwydd gweithredoedd y gangiau a maint y broblem. Yn syml iawn, nid oes gan yr heddlu ddigon o weithlu i ymdopi gyda'r ffrwydrad enfawr yn y camfanteisio ar weithwyr mudol yn bennaf a ddigwyddodd dros y degawd diwethaf, a hynny bron yn gyfan gwbl oherwydd y polisi ffiniau agored.

The situation was vastly exacerbated with the accession of the east European states to the EU. Estimates of the likely numbers expected to come to the UK were often quoted as just tens of thousands. These have proved to be totally inadequate. We now have more than 4 million from eastern Europe in the UK. These are official figures and mask a huge underbelly of illegal immigrants who, being unknown to the authorities, are ripe for the worst sort of exploitation.

I said the criminal gangs have become very sophisticated in their operations. Some examples are witnessed in the fact that they take their victims to various bank branches in the surrounding area and supply them with false documents to open accounts, such things as utility bills, passports and identities. They then give the gangmaster's home address for the delivery of account correspondence on the pretense that the migrant can then claim benefits and seek work. This allows the gangs to hijack the victim's identity and obtain personal identification numbers et cetera. They will open a string of these accounts over which they have complete control. They then use them to launder money, obtain loans et cetera. 

The gangs control huge numbers of these migrants, either trafficking them into the country themselves, while helping new arrivals with small loans and form filling et cetera. Many who do not speak the language find these tremendously helpful, and so easily fall into the hands of the criminal gangs. There is also, of course, the promise of jobs. The gangs will become the agents for work for the migrants, but the jobs given, with the deductions taken by the gangs for such things as accommodation, transport et cetera, will not pay sufficiently to repay the loans. And these unfortunates find themselves on the dreaded debt books kept by the gangmasters. From then on, they become virtual slaves, working simply to pay their upkeep and their debts.

Women who fall into the trap of this manufactured debt are usually given two options: travel to India or Pakistan to take part in a fake marriage for which the gangmasters will be paid upwards of £1,500, or be put to work as a prostitute. There's also a great deal of evidence to attest to far more gruesome manifestations of migrant exploitation where organs for transplant are harvested as a means of debt repayment.

What has become increasingly clear from my research into this subject is the deep hypocrisy that is displayed at the heart of the rhetoric used, particularly from those parties that profess to care about the working classes. Let us be clear here: it is almost exclusively the working classes who are being exploited in this way, yet the political left constantly claim mass, uncontrolled immigration is not only desirable, but is essential to the economy, and that open borders have a very positive effect on the UK. This rhetoric completely ignores the true reality of mass immigration and the resultant misery it causes to thousands of migrant workers. It promotes a business model that depends on a constant churn of workers to carry out jobs that are underpaid and insecure, at best, but are all too often dirty, dangerous and degrading as well. This scenario requires not just mass immigration, but mass immigration without end, since it is only the newly arrived, being both desperate and vulnerable, who can supply the fodder for continuing exploitation. As this exploitation is usually carried out by big business, be it legal or illegal, it beggars belief that the Labour Party still promotes an open-door policy on immigration.

The scene played out in that BP station each day is not simply about immigration or the human cost of cheap goods, or even a few isolated rogue operators. It is the manifestation of a profound social and economic change that has come about in little more than two decades, and which is the direct result of uncontrolled immigration.

Here, I have documented evidence and some convictions for those involved in the sex trade exploitation of immigrants. These are from The Guardian and the BBC, outlining some appalling instances. What both of these media giants fail to do is to identify the root cause of these ills. Mass immigration with a loss of border controls means no-one knows who or how people come to this country. There are those who contend that such controls will not eradicate the problem. Their argument is shown to have no substance. This sort of exploitation was almost unknown before the opening of our borders, and was usually in the hands of a small, localised, underground network. It is now a huge international operation controlled by multinational gangs who are making hundreds of millions of pounds annually through this human misery.

In the few instances where police have had success with prosecuting these criminal gangs, we may pause to ponder what is the cost of these prosecutions. Translation costs in our courts have now reached staggering proportions. It is said that a hugely disproportionate number of migrants now occupy our prisons. It has been worked out that if the propensity of foreign-born nationals to commit crime, based on representation in our prisons, were reflected in the indigenous population as a whole, occupancy of our prisons would be near 120,000, not the 84,000 we now have. And let us not forget there is overwhelming evidence to indicate that crime by ethnic minorities is often overlooked by authorities. We can also remind ourselves that the prison system is the last resort of the justice system, and only occurs if serious or multiple crime is involved. It goes without saying that the vast majority of crime is dealt with as non-custodial sentences: such things as community sentences, electronic tagging, et cetera. So, we must add the cost of monitoring these interventions to the expense of non-UK nationals' crimes, again amounting to an enormous cost to the public purse.

This, again, does not include the vast sums of money leaving the UK, both legally and illegally from migrant workers and the criminal gangs who exploit them. One wonders if any of these factors are taken into account when the economic benefits of mass immigration are being calculated—I very much doubt it. And note, I have not mentioned benefit payments.

Although the police have had some limited success in the prosecution of these criminal gangs, there is only one way to end this appalling exploitation of our fellow human beings, and it is to end mass immigration, take control of our borders, deal favorably with those people who are already here and being exploited, and have a comprehensive crackdown on those engaged in such exploitation, with severe penalties, including automatic deportation, for those involved. So, regardless of the First Minister's comments, if this puts a few pence on the cost of the food on my plate I, for one, am willing to pay it.

Gwaethygwyd y sefyllfa lawer iawn gyda derbyn aelod-wladwriaethau o ddwyrain Ewrop i'r UE. Yn aml, roedd amcangyfrifon o'r niferoedd tebygol y disgwylid iddynt ddod i'r DU yn cael eu datgan mewn degau o filoedd. Mae'r rhain wedi bod yn gwbl annigonol. Erbyn hyn mae gennym fwy na 4 miliwn o ddwyrain Ewrop yn y DU. Ffigurau swyddogol yw'r rhain ac maent yn cuddio nifer enfawr o fewnfudwyr anghyfreithlon sydd, am eu bod yn anhysbys i'r awdurdodau, yn agored i'r math gwaethaf o gamfanteisio.

Dywedais fod y gangiau troseddol wedi dod yn soffistigedig iawn yn eu gweithredoedd. Gwelir rhai enghreifftiau sy'n tystio i hyn yn y ffaith y byddant yn mynd â'u dioddefwyr i ganghennau o fanciau gwahanol yn yr ardal gyfagos a rhoi dogfennau ffug iddynt agor cyfrifon, pethau fel biliau cyfleustodau, pasbortau a dogfennau adnabod. Yna maent yn rhoi cyfeiriad cartref y gangfeistr ar gyfer darparu gohebiaeth cyfrif gan esgus y gall y gweithiwr mudol hawlio budd-daliadau a chwilio am waith yn sgil hynny. Mae hyn yn caniatáu i'r gangiau ddwyn hunaniaeth y dioddefwr a chael rhifau adnabod personol ac ati. Byddant yn agor rhes o'r cyfrifon hyn a bydd ganddynt reolaeth lwyr drostynt. Yna byddant yn eu defnyddio i wyngalchu arian, i gael benthyciadau ac ati.

Mae'r gangiau'n rheoli niferoedd enfawr o'r mudwyr hyn, naill ai drwy eu masnachu i mewn i'r wlad eu hunain, gan helpu newydd-ddyfodiaid gyda benthyciadau bach a llenwi ffurflenni ac ati. Mae llawer o'r rhai nad ydynt yn siarad yr iaith yn ystyried bod hyn yn ddefnyddiol tu hwnt, ac felly'n mynd i afael y gangiau troseddol yn hawdd. Hefyd, wrth gwrs, ceir addewid o swyddi. Bydd y gangiau'n dod yn asiantau gwaith i'r mudwyr, ond ni fydd y swyddi a roddir, gyda'r didyniadau'n cael eu cymryd gan y gangiau am bethau fel llety, trafnidiaeth ac ati, yn talu digon i ad-dalu'r benthyciadau. A bydd y bobl anffodus hyn yn mynd ar y llyfrau dyled dychrynllyd a gedwir gan y gangfeistri. O hynny ymlaen, dônt yn gaethweision i bob pwrpas, gan weithio'n unig i dalu am eu cadw a'u dyledion.

Mae menywod sy'n disgyn i fagl y ddyled wneud hon fel arfer yn cael dau opsiwn: teithio i India neu Bacistan i gymryd rhan mewn priodas ffug y telir mwy na £1,500 i'r gangfeistri amdani, neu eu rhoi i weithio fel puteiniaid. Ceir llawer o dystiolaeth hefyd o enghreifftiau llawer mwy arswydus o gamfanteisio ar fudwyr lle mae organau i'w trawsblannu yn cael eu cynaeafu fel ffordd o ad-dalu dyledion.

Yr hyn sydd wedi dod yn gynyddol amlwg o fy ymchwil i'r pwnc hwn yw'r rhagrith dwfn sydd wrth wraidd y rhethreg a ddefnyddir, yn enwedig gan bobl sy'n honni eu bod yn malio am y dosbarthiadau gweithiol. Gadewch inni fod yn glir yma: y dosbarthiadau gweithiol bron yn ddieithriad sy'n cael eu hecsbloetio yn y ffordd hon, eto mae'r adain chwith wleidyddol yn datgan yn barhaus fod mewnfudo torfol, direolaeth nid yn unig yn ddymunol, ond yn hanfodol i'r economi, a bod ffiniau agored yn cael effaith gadarnhaol ar y DU. Mae'r rhethreg hon yn anwybyddu gwir realiti mewnfudo torfol yn llwyr a'r dioddefaint y mae'n ei achosi i filoedd o weithwyr mudol yn ei sgil. Mae'n hybu model busnes sy'n dibynnu ar drosiant cyson o weithwyr i gyflawni swyddi ansicr am gyflogau bach ar y gorau, ond sydd yn rhy aml yn fudr, yn beryglus ac yn ddiraddiol yn ogystal. Mae'r senario hon yn galw nid yn unig am fewnfudo torfol, ond am fewnfudo torfol diddiwedd, gan mai rhai sydd newydd gyrraedd yn unig, y rhai diobaith ac agored i niwed, sy'n gallu cyflenwi'r porthiant ar gyfer camfanteisio parhaus. Gan mai busnesau mawr sydd fel arfer yn cyflawni'r camfanteisio hwn, yn gyfreithlon neu'n anghyfreithlon, mae'n anghredadwy fod y Blaid Lafur yn dal i hyrwyddo polisi drws agored ar fewnfudo.

Nid yw'r olygfa a ddigwyddodd yn yr orsaf betrol BP bob dydd yn ymwneud yn syml â mewnfudo'n unig neu gost ddynol nwyddau rhad, neu hyd yn oed ychydig o weithredwyr twyllodrus ar eu pen eu hunain. Mae'n amlygu newid cymdeithasol ac economaidd mawr sydd wedi digwydd mewn ychydig dros ddau ddegawd, ac sy'n ganlyniad uniongyrchol i fewnfudo direolaeth.

Yma, mae gennyf dystiolaeth ddogfennol ac euogfarnau rhai sy'n cymryd rhan mewn camfanteisio ar fudwyr ar gyfer y fasnach ryw. Mae'r rhain, o The Guardian a'r BBC, yn disgrifio enghreifftiau ofnadwy. Yr hyn y mae'r cewri cyfryngol hyn yn methu ei wneud yw nodi gwraidd y problemau hyn. Mae mewnfudo torfol a cholli rheolaeth ffiniau'n golygu nad oes neb yn gwybod pwy neu sut y daw pobl i'r wlad hon. Mae rhai'n dadlau na fydd mesurau rheoli o'r fath yn dileu'r broblem. Gwelir nad oes unrhyw sylwedd i'w dadl. Prin fod y math hwn o gamfanteisio'n bodoli cyn agor ein ffiniau, ac roedd fel arfer yn nwylo rhwydwaith bach, lleol, tanddaearol. Bellach mae'n weithgarwch rhyngwladol enfawr a reolir gan gangiau amlwladol sy'n gwneud cannoedd o filiynau o bunnoedd bob blwyddyn o'r trallod dynol hwn.

Yn yr ychydig achosion lle mae'r heddlu wedi cael llwyddiant yn erlyn y gangiau troseddol hyn, efallai y gallwn oedi i ystyried beth yw cost yr erlyniadau hyn. Mae costau cyfieithu yn ein llysoedd bellach wedi cyrraedd lefelau syfrdanol. Dywedir bod nifer anghymesur o fudwyr yn ein carchardai bellach. Pe bai tuedd gwladolion a aned dramor i droseddu, yn seiliedig ar eu cynrychiolaeth yn ein carchardai, yn cael ei hadlewyrchu yn y boblogaeth frodorol yn gyffredinol, cyfrifwyd y byddai'r niferoedd yn ein carchardai yn agos at 120,000, nid y 84,000 sydd gennym yn awr. A gadewch inni beidio ag anghofio bod yna dystiolaeth gref sy'n dangos bod troseddu gan leiafrifoedd ethnig yn cael ei anwybyddu'n aml gan awdurdodau. Hefyd gallwn atgoffa ein hunain mai'r system garchar yw'r cam olaf yn y system gyfiawnder, ac ni fydd ond yn digwydd yn achos troseddau difrifol neu luosog. Afraid dweud yr ymdrinnir â'r rhan fwyaf o droseddau drwy ddedfrydau nad ydynt yn carcharu: pethau fel dedfrydau cymunedol, tagio electronig, ac ati. Felly, rhaid inni ychwanegu costau monitro'r ymyriadau hyn at gostau troseddau pobl nad ydynt yn ddinasyddion y DU, sydd eto'n gost enfawr i'r pwrs cyhoeddus.

Unwaith eto, nid yw hyn yn cynnwys y symiau enfawr o arian sy'n gadael y DU, yn gyfreithlon ac yn anghyfreithlon, gan weithwyr mudol a gangiau troseddol sy'n camfanteisio arnynt. Tybed a oes unrhyw un o'r ffactorau hyn yn cael eu hystyried wrth gyfrifo manteision economaidd mewnfudo torfol—rwy'n amau hynny'n fawr iawn. A nodwch, nid wyf wedi crybwyll budd-daliadau.

Er bod yr heddlu wedi cael peth llwyddiant yn erlyn y gangiau troseddol hyn, un ffordd sydd yna o roi diwedd ar y camfanteisio gwarthus hwn ar ein cyd-ddyn, a rhoi diwedd ar fewnfudo torfol yw honno, cymryd rheolaeth ar ein ffiniau, ymdrin yn ffafriol â'r bobl sydd eisoes yma ac y camfanteisir arnynt, a chael ymgyrch gynhwysfawr yn erbyn y rhai sy'n camfanteisio yn y fath fodd, gyda chosbau llym, gan gynnwys alltudio awtomatig i'r rhai sy'n cymryd rhan. Felly, waeth beth fo sylwadau'r Prif Weinidog, os yw hyn yn rhoi ychydig geiniogau ar gost bwyd ar fy mhlat, yn bersonol, rwy'n barod i'w talu.

16:30

You didn't indicate that you had offered anybody a minute of your time in the short debate. Are you willing to give a minute of your time?

Ni nodoch eich bod wedi cynnig munud o'ch amser i neb yn y ddadl fer. A ydych yn barod i roi munud o'ch amser?

I am, indeed, yes. I'm sorry, Dirprwy Lywydd; I thought Joyce had indicated that she would like some time to speak.

Ydw, yn wir, ydw. Mae'n ddrwg gennyf, Dirprwy Lywydd; roeddwn yn meddwl bod Joyce wedi nodi y buasai'n hoffi rhywfaint o amser i siarad.

No. It's your 15 minutes, and it's up to you, so you have to indicate whether you're happy for somebody to have a minute. I take it you are.

Na. Eich 15 munud chi ydyw, a chi sydd i ddweud, felly mae'n rhaid i chi nodi a ydych yn fodlon i rywun gael munud. Rwy'n cymryd eich bod.

I'm pleased to have a minute in this debate, but I'm not at all pleased about the debate; those two things are completely separate. I am, as everybody knows, the chair of the cross-party group on human trafficking or anti-slavery, and the founding member of that. I do find the whole tenor of what I have had to sit through and endure completely and utterly distasteful. I think it would have been far better to have served the needs of the people who need looking after and protecting if it hadn't been the case that we were focusing on one set of criminal gangs, and that was the immigrant. That is what runs through all of this. It is a pity, in my opinion, that the individual bringing this didn't actually look at what has happened in terms of the prosecutions of British-born perpetrators of this crime here in Wales, where that evidence was right under his nose, if only he had bothered himself to look for it.

Rwy'n hapus i gael munud yn y ddadl hon, ond nid wyf yn hapus o gwbl ynglŷn â'r ddadl; mae'r ddau beth yn gwbl ar wahân. Fel y gŵyr pawb, rwy'n gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar fasnachu mewn pobl neu atal caethwasiaeth, ac yn aelod sefydlol ohono. Rwy'n teimlo bod holl gywair yr hyn y bu'n rhaid i mi eistedd drwyddo a'i oddef yn gyfan gwbl atgas. Credaf y buasai wedi bod yn llawer gwell gwasanaethu anghenion y bobl y mae angen edrych ar eu hôl a'u diogelu pe na baem wedi bod yn canolbwyntio ar un set o gangiau troseddol, sef y mewnfudwr. Dyna sy'n rhedeg drwy hyn i gyd. Mae'n drueni, yn fy marn i, fod yr unigolyn a gyflwynodd hyn heb edrych mewn gwirionedd ar beth sydd wedi digwydd yma yng Nghymru o ran erlyniadau cyflawnwyr y drosedd hon a aned ym Mhrydain, pan oedd y dystiolaeth honno o dan ei drwyn, pe bai wedi trafferthu edrych amdani.

16:35

I now call the leader of the house to reply to the debate. Julie James.

Galwaf yn awr ar arweinydd y tŷ i ymateb i'r ddadl. Julie James.

Thank you, Deputy Presiding Officer. The criminal exploitation of people, whether they come from outside of the UK or were brought up here, is slavery. The Welsh Government has a long-standing and consistent commitment to combating slavery and addressing the suffering it causes for victims.

I was extremely distressed at the tenor of the tone, and at some of the—I'm sorry to say—made-up statistics that were read out by the person proposing this short debate. I would invite him, if he has not done so already, to visit a prison in my locality, where he will certainly see that most of the inmates there are certainly not from outside the UK. There are large numbers of other issues around imprisoning people, which he should be very familiar with, given his background.

Of course, immigrants will be amongst those engaged in this vicious trade, but there are very many—[Interruption.] You can't intervene in a short debate.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Caethwasiaeth yw camfanteisio troseddol ar bobl, pa un a ydynt yn dod o'r tu allan i'r DU neu wedi eu magu yma. Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad hirsefydlog a chyson i frwydro yn erbyn caethwasiaeth a mynd i'r afael â'r dioddefaint y mae'n ei achosi i ddioddefwyr.

Roedd y cywair yn peri gofid eithriadol i mi, a pheth o'r—mae'n ddrwg gennyf ddweud—ystadegau gwneud a ddarllenwyd gan y person a gyflwynodd y ddadl fer hon. Hoffwn ei wahodd, os nad yw wedi gwneud hynny eisoes, i ymweld â charchar yn fy ardal, lle y caiff weld yn bendant nad yw'r rhan fwyaf o'r carcharorion yno'n dod o'r tu allan i'r DU. Ceir nifer fawr o faterion eraill sy'n codi ynglŷn â charcharu pobl, a dylai fod yn gyfarwydd iawn â hwy o ystyried ei gefndir.

Wrth gwrs, bydd mewnfudwyr ymhlith y rhai sy'n ymwneud â'r fasnach ddieflig hon, ond mae llawer iawn—[Torri ar draws.] Ni chewch ymyrryd mewn dadl fer.

Sorry, but, yes, Ministers do have to take interventions; I'm sorry. David Rowlands.

Mae'n ddrwg gennyf, ond oes, mae'n rhaid i Weinidogion gymryd ymyriadau; mae'n ddrwg gennyf. David Rowlands.

I'm appalled that you don't take these figures. These are figures that I have investigated and are in the local and national press at all times. All the figures can be verified, I can assure you.

Rwy'n synnu nad ydych yn cymryd y ffigurau hyn. Mae'r rhain yn ffigurau rwyf wedi ymchwilio iddynt ac maent yn y wasg leol a'r wasg genedlaethol bob amser. Gellir gwirio'r holl ffigurau, gallaf eich sicrhau.

I won't go into that debate, but we need to have that discussion elsewhere.

Of course, immigrants will be involved in this vicious trade, but there are very large numbers of other people involved in it. We absolutely do not need to stigmatise any immigrant community as seeing as synonymous the word 'immigrant' with the word 'gangmaster', for example. It's an extremely racist narrative and, actually, all it does is hamper our work to encourage victims to come forward, as does actually stigmatising people who don't come through the proper immigration routes. The idea that we currently have uncontrolled mass migration is, frankly, nonsense. The level of immigration here in Wales is tiny, as I've had previous experience of debating with this particular Member.

Anyway, getting on with the job of combating slavery should be the priority, regardless of the origins of the criminals. Slavery includes child exploitation, sexual exploitation, labour exploitation, criminal exploitation and, indeed, human tissue and organ harvesting. While formal responsibility for preventing these crimes is not devolved, we are committed to tackling slavery and increasingly seem to be leading the way in the UK through work such as that outlined by Joyce Watson, who has worked tirelessly in this regard, as have a number of others.

Slavery is a serious criminal offence under the Modern Slavery Act 2015, and the penalties range up to life imprisonment. Given the nature of this crime, the Home Office is unable to confirm the true number of victims; however, based on 2013 data, the Home Office chief scientific officer in 2014 estimated there were between 10,000 and 13,000 victims being exploited in some form of slavery in the UK. Earlier this year, the National Crime Agency stated that this number had been underestimated and that the real number may be in the hundreds of thousands. Potential victims of slavery were referred into the UK national referral mechanism. In 2016, the National Crime Agency reported that, in the UK, almost 4,000 victims had been referred, almost 3,500 from outside the UK. This included the 123 victims trafficked in Wales, of which 114 were from outside the UK. The National Crime Agency reported that there had been over 2,500 victims referred in the first six months of this year, and this included 109 referrals in Wales. At UK level, the National Crime Agency's Organised Crime Command leads on action against organised crime groups. The Organised Crime Command works with the police and other agencies to agree priorities and to ensure that appropriate action is taken against crime groups and gangs.

So, what are we actually doing in Wales? We are making Wales hostile to slavery. We remain the first and only country in the UK to appoint an anti-slavery co-ordinator. We've established the Wales anti-slavery leadership group to provide strategic leadership and guidance on how we tackle slavery. The leadership group will keep me updated on progress with this agenda, and I also expect to receive regular updates from our anti-slavery co-ordinator. But, we recognise that no single agency can be effective in tackling slavery. This is why we are working with a wide range of partners, including the National Crime Agency, the police, and the UK Border Force. We're also working with UK Visas and Immigration, the Gangmasters and Labour Abuse Authority and with the Crown Prosecution Service. In addition, we are working with BAWSO and Barnardo's Cymru who will provide support to the victims of this crime. 

We are also working with partners to provide support for refugees coming to Wales, which will help reduce the risk of exploitation. We are also continuing to raise awareness of slavery. In 2016, the anti-slavery training that we have developed with partners was delivered to over 5,500 people in Wales across the public, private and third sectors. With our partners, we continue to provide this training, and an estimated 5,000 people have already benefited so far this year.

Slavery is a complex crime to investigate and prosecute; this is why we have worked with our partners to develop joint training provision for senior investigating officers and Crown prosecutors. This training course is a first for Wales and for the UK. In March this year, we launched the ethical employment in supply chains code of practice. This is aimed at making supply chains transparent and preventing exploitation of workers, which includes migrant workers. This is also a first for Wales and the UK.

We are sharing our learning in Wales with other partners, including UK Government departments, and with the UK Independent Anti-slavery Commissioner. In fact, our work in Wales is starting to gain serious international recognition. Until recently, slavery was a hidden crime and we know it is still under-reported. That is why we've introduced new data collection systems in Wales. We continue to work with partners to develop a better evidence base that will more accurately reflect the level of slavery in Wales. Our collective work to raise awareness of slavery is expected to lead to an increase in the number of reported cases. It is through improved reporting that we can help ensure victims receive the support they need and that the perpetrators of this heinous crime can be brought to justice, and not through criminalising the people who are victims themselves. 

We remain committed to tackling slavery, we remain committed to supporting victims, and we remain absolute in our commitment to making Wales hostile to slavery. Empty rhetoric about immigration can only damage that important work, while we in the Welsh Government are actually getting on with the job.

Nid wyf am fynd i mewn i'r ddadl honno, ond mae angen inni gael y drafodaeth honno mewn man arall.

Wrth gwrs, bydd mewnfudwyr yn rhan o'r fasnach atgas hon, ond ceir nifer fawr iawn o bobl eraill sy'n gysylltiedig â hi. Nid oes unrhyw angen o gwbl inni ddifrïo unrhyw gymuned o fewnfudwyr drwy ystyried bod y gair 'mewnfudwr' yn gyfystyr â'r gair 'gangfeistr', er enghraifft. Mae'n naratif hynod o hiliol ac mewn gwirionedd, y cyfan y mae'n ei wneud yw rhwystro ein gwaith i annog dioddefwyr i ddod ymlaen, fel y mae stigmateiddio pobl nad ydynt yn dod drwy'r llwybrau mewnfudo priodol mewn gwirionedd. Mae'r syniad fod gennym fewnfudo torfol direolaeth ar hyn o bryd yn nonsens, a dweud y gwir. Mae lefel mewnfudo yma yng Nghymru yn fach iawn, ac rwyf wedi cael profiad blaenorol o drafod hyn gyda'r Aelod penodol hwn.

Beth bynnag, dylai bwrw ymlaen â'r gwaith o fynd i'r afael â chaethwasiaeth fod yn flaenoriaeth, ni waeth o ble y daw'r troseddwyr. Mae caethwasiaeth yn cynnwys camfanteisio ar blant, camfanteisio rhywiol, camfanteisio ar lafur, camfanteisio troseddol ac yn wir, cynaeafu organau a meinweoedd dynol. Er bod y cyfrifoldeb ffurfiol dros atal y troseddau hyn heb ei ddatganoli, rydym wedi ymrwymo i fynd i'r afael â chaethwasiaeth ac mae'n ymddangos yn gynyddol ein bod yn arwain y ffordd yn y DU drwy waith megis yr hyn a ddisgrifiodd Joyce Watson, sydd wedi gweithio'n ddiflino yn hyn o beth, fel y mae nifer o rai eraill.

Mae caethwasiaeth yn drosedd ddifrifol o dan Ddeddf Caethwasiaeth Fodern 2015, ac mae'r dirwyon yn amrywio hyd at garchar am oes. O ystyried natur y drosedd hon, nid yw'r Swyddfa Gartref yn gallu cadarnhau gwir nifer y dioddefwyr; fodd bynnag, yn seiliedig ar ddata 2013, roedd prif swyddog gwyddonol y Swyddfa Gartref yn 2014 yn amcangyfrif bod rhwng 10,000 a 13,000 o ddioddefwyr yn cael eu hecsbloetio drwy ryw fath o gaethwasiaeth yn y DU. Yn gynharach eleni, dywedodd yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol fod y nifer hon yn rhy isel ac y gallai'r nifer wirioneddol fod yn y cannoedd o filoedd. Atgyfeiriwyd dioddefwyr caethwasiaeth posibl at y mecanwaith atgyfeirio cenedlaethol yn y DU. Yn 2016, adroddodd yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol fod bron i 4,000 o ddioddefwyr wedi cael eu hatgyfeirio yn y DU, bron i 3,500 o tu allan i'r DU. Roedd hyn yn cynnwys y 123 o ddioddefwyr masnachu pobl yng Nghymru, gyda 114 ohonynt yn dod o'r tu allan i'r DU. Nododd yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol fod dros 2,500 o ddioddefwyr wedi eu hatgyfeirio yn ystod chwe mis cyntaf y flwyddyn hon, ac roedd hyn yn cynnwys 109 o atgyfeiriadau yng Nghymru. Ar lefel y DU, mae Tîm Rheoli Troseddu Cyfundrefnol yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol yn arwain camau gweithredu yn erbyn grwpiau troseddu cyfundrefnol. Mae'r Tîm Rheoli Troseddu Cyfundrefnol yn gweithio gyda'r heddlu ac asiantaethau eraill i gytuno ar flaenoriaethau ac i sicrhau y cymerir camau priodol yn erbyn gangiau a grwpiau troseddol.

Felly, beth rydym yn ei wneud yng Nghymru mewn gwirionedd? Rydym yn gwneud Cymru'n elyniaethus tuag at gaethwasiaeth. Rydym yn parhau i fod y wlad gyntaf a'r unig wlad yn y DU i benodi cydlynydd atal caethwasiaeth. Rydym wedi sefydlu grŵp arweinyddiaeth ar gaethwasiaeth yng Nghymru i ddarparu arweinyddiaeth strategol ac arweiniad ar sut i fynd i'r afael â chaethwasiaeth. Bydd y grŵp arweinyddiaeth yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ar gynnydd yr agenda hon, ac rwy'n disgwyl cael y newyddion diweddaraf yn rheolaidd hefyd gan ein cydlynydd atal caethwasiaeth. Ond rydym yn cydnabod na all unrhyw un asiantaeth fynd ati'n effeithiol i drechu caethwasiaeth. Dyna pam y gweithiwn gydag amrywiaeth eang o bartneriaid, gan gynnwys yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol, yr heddlu, a Llu Ffiniau'r DU. Rydym hefyd yn gweithio gyda Fisâu a Mewnfudo y DU, yr Awdurdod Gangfeistri a Cham-drin Llafur a chyda Gwasanaeth Erlyn y Goron. Yn ogystal, rydym yn gweithio gyda BAWSO a Barnardo's Cymru a fydd yn darparu cefnogaeth i ddioddefwyr y drosedd hon.

Rydym hefyd yn gweithio gyda phartneriaid i ddarparu cymorth i ffoaduriaid sy'n dod i Gymru, er mwyn helpu i leihau'r perygl o gamfanteisio. Rydym hefyd yn parhau i godi ymwybyddiaeth o gaethwasiaeth. Yn 2016, cyflwynwyd yr hyfforddiant atal caethwasiaeth a ddatblygwyd gennym gyda phartneriaid i dros 5,500 o bobl yng Nghymru ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector. Gyda'n partneriaid, rydym yn parhau i ddarparu'r hyfforddiant hwn, ac mae tua 5,000 o bobl eisoes wedi elwa hyd yma eleni.

Mae caethwasiaeth yn drosedd gymhleth i'w hymchwilio a'i herlyn; dyna pam rydym wedi gweithio gyda'n partneriaid i ddatblygu hyfforddiant ar y cyd ar gyfer uwch-swyddogion ymchwilio ac erlynwyr y Goron. Dyma'r cwrs hyfforddiant cyntaf o'i fath yng Nghymru a'r DU. Ym mis Mawrth eleni, lansiwyd y cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi. Ei nod yw gwneud cadwyni cyflenwi'n dryloyw ac atal camfanteisio ar weithwyr, sy'n cynnwys gweithwyr mudol. Dyma'r tro cyntaf i hyn hefyd ddigwydd yng Nghymru a'r DU.

Rydym yn rhannu'r gwersi a ddysgwyd yng Nghymru gyda phartneriaid eraill, gan gynnwys adrannau Llywodraeth y DU, a chyda Chomisiynydd Atal Caethwasiaeth Annibynnol y DU. Yn wir, mae ein gwaith yng Nghymru yn dechrau ennill cydnabyddiaeth ryngwladol o ddifrif. Tan yn ddiweddar, roedd caethwasiaeth yn drosedd gudd a gwyddom nad oes digon o adrodd yn ei chylch o hyd. Dyna pam rydym wedi cyflwyno systemau casglu data newydd yng Nghymru. Rydym yn parhau i weithio gyda phartneriaid i ddatblygu sylfaen dystiolaeth well a fydd yn adlewyrchu lefel caethwasiaeth yng Nghymru yn fwy cywir. Disgwylir i'n gwaith ar y cyd i godi ymwybyddiaeth o gaethwasiaeth arwain at gynnydd yn nifer yr achosion a gofnodir. Drwy adrodd gwell gallwn helpu i sicrhau bod dioddefwyr yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt ac y gellir dwyn cyflawnwyr y drosedd ffiaidd hon o flaen eu gwell, ac nid drwy droseddoli'r bobl sy'n ddioddefwyr eu hunain.

Rydym yn parhau'n ymrwymedig i fynd i'r afael â chaethwasiaeth, rydym yn parhau'n ymrwymedig i gefnogi dioddefwyr, ac rydym yn parhau'n gwbl ymrwymedig i wneud Cymru'n elyniaethus tuag at gaethwasiaeth. Ni all rhethreg wag am fewnfudo wneud dim ond niweidio'r gwaith pwysig hwnnw, tra'n bod ni yn Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd yn bwrw ymlaen â'r gwaith.

16:40
11. Dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: Seilwaith Digidol yng Nghymru—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd
11. Debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report: Digital Infrastructure in Wales—Postponed to 22 November
12. Amser a neilltuwyd i'r Ceidwadwyr Cymreig—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd
12. Time allocated to the Welsh Conservatives—Postponed to 22 November
13. Amser a neilltuwyd i Blaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd
13. Time allocated to the United Kingdom Independence Party—Postponed to 22 November
14. Dadl Fer (Neil Hamilton)—Gohiriwyd tan 22 Tachwedd
14. Short Debate (Neil Hamilton)—Postponed to 22 November

Thank you very much, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, a dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 16:42.

The meeting ended at 16:42.