Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

14/12/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein agenda ni y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Amgylchedd a Materion Gwledig, a’r cwestiwn cyntaf, Dawn Bowden.

The first item this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, and the first question, Dawn Bowden.

Prosiectau Cynhyrchu Ynni Lleol

Local Energy Generation Projects

1. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi prosiectau cynhyrchu ynni lleol? OAQ(5)0082(ERA)

1. What is the Welsh Government doing to support local energy generation projects? OAQ(5)0082(ERA)

Thank you. The Welsh Government has an established history of support in this area, which is currently continuing under the local energy service. As a result of our support, nine local energy schemes have been constructed. This includes Friends of Taff Bargoed in the Merthyr valley and four more currently being constructed.

Diolch. Mae gan Lywodraeth Cymru hanes sefydledig o gefnogaeth yn y maes hwn, sy’n parhau ar hyn o bryd o dan y gwasanaeth ynni lleol. O ganlyniad i’n cymorth, mae naw o gynlluniau ynni lleol wedi cael eu sefydlu. Mae’n cynnwys Cyfeillion Taf Bargoed yn nyffryn Merthyr a phedwar arall sy’n cael eu sefydlu ar hyn o bryd.

Excellent. Thank you very much, Cabinet Secretary for your response. And I’m aware that you did, in fact, visit Taff Bargoed at the end of October—the hydropower scheme there. And that Taff Bargoed is the latest phase of a project that’s transformed that site of three disused coalmines in the heart of a Valleys community and which has seen the launch of the income-generating hydro scheme. I’m sure you’ll agree with me, Cabinet Secretary, that the park is a fine example of the kind of transformation of an industrial site into a leisure and recreation centre, which has become both a haven for wildlife and a centre for community activities, and the latest initiative is a natural and positive progression. But, as part of the Welsh Government’s strategy on delivering clean energy, notwithstanding what you’ve just said about the four schemes that are in the pipeline, can I ask you how we can encourage even more communities to generate their own energy and learn from the excellent example of projects such as Taff Bargoed?

Ardderchog. Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet am eich ymateb. Ac rwy’n ymwybodol eich bod wedi ymweld, mewn gwirionedd, â Thaf Bargoed ar ddiwedd yr Hydref—y cynllun ynni dŵr yno. Ac mai Taf Bargoed yw’r cam diweddaraf o brosiect sydd wedi trawsnewid y safle hwnnw o dri phwll glo segur yng nghanol cymuned y Cymoedd ac sydd wedi gweld lansiad y cynllun dŵr sy’n cynhyrchu incwm. Rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y parc yn enghraifft wych o drawsnewid safle diwydiannol yn ganolfan hamdden ac adloniant, sydd wedi dod yn hafan ar gyfer bywyd gwyllt ac yn ganolfan ar gyfer gweithgareddau cymunedol, ac mae’r fenter ddiweddaraf yn ddilyniant naturiol a chadarnhaol. Ond fel rhan o strategaeth Llywodraeth Cymru ar ddarparu ynni glân, er gwaethaf yr hyn rydych newydd ei ddweud am y pedwar cynllun sydd yn yr arfaeth, a gaf fi ofyn i chi sut y gallwn annog hyd yn oed mwy o gymunedau i gynhyrchu eu hynni eu hunain a dysgu o esiampl ragorol prosiectau fel Taf Bargoed?

Thank you. The Taff Bargoed scheme is a really excellent example of local people coming together, making the most of opportunities that exist within their community, and our vision is to see far more communities and businesses using locally generated renewable energy, and earning an income in the process—I think that’s another thing to think about. I mentioned in my initial answer that we do support communities through the process of a local energy service. That provides development officer support, it provides funding, and it also provides access to specialist advice groups. So, one of the key benefits of community groups working with the local energy service is the access to capital funding the service offers. And we know from experience that groups can often struggle to raise funds for such schemes, so I think it’s really important that we continue to make sure that that funding is available here in Wales.

Diolch. Mae cynllun Taf Bargoed yn enghraifft wych o bobl leol yn dod at ei gilydd, gan wneud y gorau o’r cyfleoedd sy’n bodoli yn eu cymuned, a’n gweledigaeth yw gweld llawer mwy o gymunedau a busnesau yn defnyddio ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yn lleol, ac ennill incwm yn y broses—rwy’n credu bod hwnnw’n beth arall i feddwl amdano. Soniais yn fy ateb cychwynnol ein bod yn cefnogi cymunedau drwy broses gwasanaeth ynni lleol. Mae hynny’n darparu cefnogaeth swyddog datblygu, mae’n darparu cyllid, ac mae hefyd yn darparu mynediad at grwpiau cyngor arbenigol. Felly, un o brif fanteision grwpiau cymunedol yn gweithio gyda’r gwasanaeth ynni lleol yw’r mynediad at gyllid cyfalaf y mae’r gwasanaeth yn ei gynnig. A gwyddom o brofiad y gall grwpiau ei chael yn anodd yn aml i godi arian ar gyfer cynlluniau o’r fath, felly rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i wneud yn siŵr fod y cyllid hwnnw ar gael yma yng Nghymru.

Will the Cabinet Secretary confirm the status and weight to be given to policies in local development plans when her officials determine the acceptability of any local generation scheme, which, by virtue of its expected output, is now classed as a development of national significance?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau’r statws a’r pwyslais a roddir ar bolisïau mewn cynlluniau datblygu lleol pan fydd ei swyddogion yn penderfynu pa mor dderbyniol yw unrhyw gynllun cynhyrchu ynni lleol, sydd, yn rhinwedd ei allbwn disgwyliedig, bellach yn cael ei gategoreiddio bellach fel datblygiad o arwyddocâd cenedlaethol?

I’ll have to write to the Member with a note on that.

Bydd yn rhaid i mi ysgrifennu at yr Aelod gyda nodyn ar hynny.

The Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee recently visited a community hydroelectric project in north Wales, and I followed up with Ofgem on the issue raised, that the costs of connection to the grid, where there isn’t sufficient capacity in the area already, have to generally be borne by the developer, whereas the approach taken in Scotland for large-scale renewables there was for the upgrade of the grid to be paid for by electricity users across the UK. Does the Cabinet Secretary believe the approach currently is fair to Wales or not?

Yn ddiweddar, ymwelodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig â phrosiect trydan dŵr cymunedol yng ngogledd Cymru, a chefais sgwrs bellach gydag Ofgem am y mater a godwyd, sef bod yn rhaid i gostau cysylltu â’r grid, lle nad oes digon o gapasiti yn yr ardal eisoes, gael eu talu gan y datblygwr yn gyffredinol, ond y dull a fabwysiadwyd yn yr Alban ar gyfer ynni adnewyddadwy ar raddfa fawr oedd mai defnyddwyr trydan ledled y DU oedd i dalu am uwchraddio’r grid. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod y dull yn deg i Gymru ar hyn o bryd ai peidio?

This is something I’m having to look at. We need to make sure that there is enough capacity on the national grid. The First Minister met recently with the National Grid to discuss this, and it’s something, as I say, that we will be looking at going forward.

Mae hwn yn fater y mae’n rhaid i mi edrych arno. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod digon o gapasiti ar y grid cenedlaethol. Cyfarfu’r Prif Weinidog gyda’r Grid Cenedlaethol yn ddiweddar i drafod hyn, ac mae’n rhywbeth y byddwn yn edrych arno yn y dyfodol, fel y dywedaf.

Gwella Amddiffynfeydd rhag Llifogydd

Improving Flood Protection

2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i wella amddiffynfeydd rhag llifogydd? OAQ(5)0080(ERA)

2. How is the Welsh Government working with local authorities to improve flood protection? OAQ(5)0080(ERA)

We work with local authorities identifying communities at risk and building resilience through better forecasting, awareness raising and funding priority schemes. Twenty-three million pounds of this year’s £54 million programme is allocated directly to local authorities. We also collaborate on the coastal risk management programme, increasing our resilience to climate change.

Rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i nodi cymunedau sydd mewn perygl ac adeiladu cydnerthedd drwy ddarogan llifogydd yn well, codi ymwybyddiaeth ac ariannu cynlluniau â blaenoriaeth. Mae £23 miliwn o’r rhaglen £54 miliwn ar gyfer eleni yn cael ei ddyrannu’n uniongyrchol i awdurdodau lleol. Rydym hefyd yn cydweithio ar y rhaglen rheoli risg arfordirol, gan gynyddu ein gallu i wrthsefyll newid yn yr hinsawdd.

Thank you. The Welsh Government has continued to invest in flood and coastal risk management, spending over £50 million in this financial year on reducing risks and maintaining existing assets. This continued investment is welcome and is vital to ensuring that family homes and businesses are protected from flooding. Over a decade ago, the town of Mold in my constituency was devastated by flooding when the river Alyn burst its banks, and the area remains a flood risk today. A Mold flood alleviation scheme has been under construction for many years, but, to date, no agreement has been reached. Minister, can you assure my constituents that plans are still on track to implement the scheme, and that work between Flintshire County Council and the Welsh Government will continue on this matter?

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi parhau i fuddsoddi mewn rhaglenni rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd, gan wario dros £50 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon ar leihau peryglon a chynnal asedau cyfredol. Mae’r buddsoddiad parhaus hwn i’w groesawu ac mae’n hanfodol er mwyn sicrhau bod cartrefi teuluol a busnesau’n cael eu hamddiffyn rhag llifogydd. Dros ddegawd yn ôl, cafodd tref yr Wyddgrug yn fy etholaeth ei difrodi gan lifogydd ar ôl i afon Alyn orlifo, ac mae’r ardal yn parhau i wynebu perygl llifogydd heddiw. Mae cynllun lliniaru llifogydd ar gyfer yr Wyddgrug wedi bod ar y gweill ers blynyddoedd lawer, ond hyd yn hyn, ni chafwyd cytundeb. Weinidog, a allwch sicrhau fy etholwyr fod cynlluniau yn parhau i fod ar y trywydd cywir i weithredu’r cynllun, ac y bydd y gwaith hwnnw rhwng Cyngor Sir y Fflint a Llywodraeth Cymru yn parhau ar y mater hwn?

Thank you. I know my officials are still in discussions with Flintshire County Council, and I know that the local authority itself is reassessing and reviewing the cost. Because I think, over 10 years, obviously, the costs from the original prediction have increased significantly. So, I understand the local authority are working with a local consultant to review the modelling work and asset information.

Diolch. Gwn fod fy swyddogion yn parhau i fod mewn trafodaethau gyda Chyngor Sir y Fflint, ac rwy’n gwybod bod yr awdurdod lleol ei hun yn ailasesu ac yn adolygu’r gost. Oherwydd rwy’n credu, dros 10 mlynedd, yn amlwg, mae’r costau wedi cynyddu’n sylweddol ers y rhagfynegiad gwreiddiol. Felly, rwy’n deall fod yr awdurdod lleol yn gweithio gydag ymgynghorydd lleol i adolygu’r gwaith modelu a’r wybodaeth am yr asedau.

Y realiti, wrth gwrs, yw bod y gyllideb ar gyfer gwarchod rhag llifogydd wedi ei thorri. Nawr, o gofio bod yna arian cyfalaf ychwanegol yn mynd i ddod i Gymru yn sgîl datganiad yr hydref, a wnewch chi wneud yr achos cryfaf posibl ar gyfer sicrhau bod y ffynhonnell honno yn cael ei hadfer?

The reality is, of course, that the budget for flood prevention has been cut. Now, given that there is additional capital funding to come to Wales in light of the autumn statement, will you make the strongest case possible for ensuring that that source is restored?

I have made the strongest case possible to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, and you will find out next week if it’s been successful or not.

Rwyf wedi gwneud yr achos cryfaf posibl i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, a chewch wybod yr wythnos nesaf a fu’n llwyddiannus ai peidio.

Cabinet Secretary, given that, as Llyr Gruffydd said, resources are tight, and flood prevention protection schemes are, in terms of capital, very expensive, and revenue as well, do you think now would be a good time, with the agenda moving on to greater local authority collaboration, and pan-local authority developments, such as the south Wales metro, and city regions, to look at regionalising flood protection, rather than just leaving it with individual local authorities, to get them to work together more closely and to develop more cost-effective and sustainable schemes?

Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried bod adnoddau’n brin, fel y dywedodd Llyr Gruffydd, a bod cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd, o ran cyfalaf, yn ddrud iawn, a refeniw yn ogystal, a ydych yn credu y buasai’n amser da yn awr, gyda’r agenda yn symud at fwy o gydweithrediad rhwng awdurdodau lleol, a datblygiadau ar draws awdurdodau lleol, megis metro de Cymru, a dinas-ranbarthau, i edrych ar ranbartholi gwaith amddiffyn rhag llifogydd, yn hytrach na’i adael gydag awdurdodau lleol unigol, er mwyn eu cael i gydweithio’n agosach ac i ddatblygu cynlluniau mwy costeffeithiol a chynaliadwy?

I suppose it’s important that local authorities work together if a flood scheme crosses borders of local authorities. I’m not sure that regionalisation would be particularly beneficial. However, we’re always encouraging local authorities to work much more collaboratively together, so, as I say, if they felt that it would be worthwhile, I’ve no objection to that at all.

Mae’n debyg ei bod yn bwysig i awdurdodau lleol weithio gyda’i gilydd os yw cynllun llifogydd yn croesi ffiniau awdurdodau lleol. Nid wyf yn siŵr y buasai rhanbartholi yn arbennig o fuddiol. Fodd bynnag, rydym bob amser yn annog awdurdodau lleol i gydweithio’n agosach â’i gilydd, felly, fel y dywedaf, os ydynt yn teimlo y buasai’n fuddiol, nid oes gennyf wrthwynebiad i hynny o gwbl.

Will the Minister make a statement on actions the Welsh Government is taking to support the Traveller community, please?

A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y camau gweithredu y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi cymuned y Teithwyr, os gwelwch yn dda?

That’s the incorrect question. Huw Irranca-Davies.

Nid dyna’r cwestiwn cywir. Huw Irranca-Davies.

As the Cabinet Secretary will know, many of my constituents, not least those in Maesteg, were recently affected by the flash flooding. As we approach Christmas, many of them are out of their homes, with relatives, with family, their belongings have been taken away in skips, and their houses are drying out. Some of them could be out for some time.

Can I ask the Cabinet Secretary for advice for one such constituent, caught in a dire predicament? Their home flooded thanks to the flash flooding running down the hillside and through theirs and other properties—nothing to do with river flooding, nothing to do with coastal inundation. Yet, their insurer has called their claim invalid, after their sodden belongings were taken away to the skip, because they failed to identify, when signing the policy, that their house was within 200m of a river. This was an oversight, and I wonder how many people are now caught out by this 200m rule, which now seems common to many policies. There aren’t, frankly, many places in my constituency, which are river valleys, that are not within 200m of some river or other. So, what advice could she give to my constituent, and would she raise this matter in future discussions with the British Insurance Brokers’ Association and with the Association of British Insurers? A catch-all clause of living within 200m of a river is a heck of a cop-out for the British insurance industry.

Fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod, cafodd llawer o fy etholwyr, yn enwedig y rhai ym Maesteg, eu heffeithio gan y llifogydd sydyn yn ddiweddar. Wrth i ni nesáu at y Nadolig, mae llawer ohonynt wedi gorfod gadael eu cartrefi, yn aros gyda pherthnasau, gyda theulu, eu heiddo wedi’i gludo ymaith mewn sgipiau, ac mae eu tai yn sychu. Gallai rhai ohonynt fod allan o’u cartrefi am beth amser.

A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet am gyngor i un etholwr o’r fath, sydd wedi’i ddal mewn trafferthion enbyd? Mae eu cartref dan ddŵr oherwydd bod llifogydd sydyn wedi llifo i lawr y bryn a thrwy eu tŷ hwy ac adeiladau eraill—dim i’w wneud â llifogydd afonydd, dim i’w wneud â gorlifo arfordirol. Eto i gyd, mae eu hyswiriwr wedi dweud bod eu hawliad yn annilys, ar ôl i’w heiddo gwlyb domen gael ei gario i’r sgip, oherwydd eu bod wedi methu nodi, wrth arwyddo’r polisi, bod eu tŷ o fewn 200m i afon. Amryfusedd oedd hyn, a thybed faint o bobl sydd yn awr yn cael eu dal gan y rheol 200m hon, sy’n ymddangos yn gyffredin bellach mewn nifer o bolisïau. A dweud y gwir, nid oes llawer o leoedd yn fy etholaeth i, sy’n ddyffrynnoedd afonydd, nad ydynt o fewn 200m i ryw afon neu’i gilydd. Felly, pa gyngor y gallai hi ei roi i fy etholwr, ac a fuasai hi’n codi’r mater hwn mewn trafodaethau yn y dyfodol â Chymdeithas Broceriaid Yswiriant Prydain ac â Chymdeithas Yswirwyr Prydain? Mae cymal cyffredinol ynglŷn â byw o fewn 200m i afon yn andros o ddihangfa i ddiwydiant yswiriant Prydain.

Yes, it’s very concerning to hear of your constituents’ experience with that. And it’s very good that you’ve raised it here in the Chamber. I’d be very happy to write straight away to the British insurance brokers, raising that issue, and, obviously, I will share that information with you when I receive it.

Ydy, mae clywed am brofiad eich etholwyr gyda hynny yn peri pryder mawr. Ac mae’n dda iawn eich bod wedi codi’r mater yma yn y Siambr. Buaswn yn hapus iawn i ysgrifennu at froceriaid yswiriant Prydain ar unwaith i sôn am y mater, ac yn amlwg, byddaf yn rhannu’r wybodaeth honno gyda chi pan ddaw i law.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau i’r Ysgrifennydd Cabinet. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.

Questions now from party spokespeople to the Cabinet Secretary. The Welsh Conservatives’ spokesperson, Paul Davies.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, this lunchtime, I co-sponsored a National Farmers Union briefing session, with Angela Burns, on the Welsh Government’s proposals for nitrate vulnerable zones. There are some very, very serious concerns regarding the consultation proposals, which could impose huge burdens on farmers and, as a result, force many out of business. Given the First Minister’s comments that it’s up to the Welsh Government now to decide which laws should be retained and which shouldn’t be retained following the UK’s decision to leave the European Union, could you explain why the Welsh Government has proceeded with this consultation to introduce nitrate vulnerable zones, which is as a result of a European directive?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, amser cinio heddiw, roeddwn yn cyd-noddi sesiwn briffio Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, gydag Angela Burns, ar gynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer parthau perygl nitradau. Ceir rhai pryderon difrifol iawn mewn perthynas â’r cynigion ymgynghori, a allai osod baich enfawr ar ffermwyr a’u gorfodi allan o fusnes o ganlyniad. O ystyried bod y Prif Weinidog wedi dweud mai cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yn awr yw penderfynu pa gyfreithiau y dylid eu cadw ac na ddylid eu cadw yn dilyn penderfyniad y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd, a allech chi egluro pam fod Llywodraeth Cymru wedi bwrw ymlaen â’r ymgynghoriad hwn i gyflwyno parthau perygl nitradau, sy’n deillio o gyfarwyddeb Ewropeaidd?

Because we’re still in the European Union.

Oherwydd ein bod yn dal i fod yn yr Undeb Ewropeaidd.

Well, I need to say to the Cabinet Secretary that she has an opportunity here to look at these proposals once again given that we are now leaving the European Union. I appreciate that we need to maintain the quality of our natural environment and, for that reason, it is worrying, incidentally, that a regulatory impact assessment hasn’t been provided alongside the consultation document, because surely a regulatory impact assessment is crucial to demonstrate how these proposals will result in an improvement to our water quality and to our natural environment. Can you, therefore, explain to us why a regulatory impact assessment has not been issued alongside the Welsh Government’s proposals?

Wel, mae angen i mi ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet fod ganddi gyfle yma i edrych ar y cynigion hyn unwaith eto o ystyried ein bod yn awr yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Rwy’n sylweddoli bod angen i ni gynnal ansawdd ein hamgylchedd naturiol ac am y rheswm hwnnw, mae’n peri pryder, gyda llaw, nad oes asesiad effaith rheoleiddiol wedi’i gynnal ochr yn ochr â’r ddogfen ymgynghori, oherwydd mae asesiad effaith rheoleiddiol yn sicr yn hanfodol i ddangos sut y bydd y cynigion hyn yn arwain at wella ansawdd ein dŵr a’n hamgylchedd naturiol. A allwch chi, felly, egluro wrthym pam nad oes asesiad effaith rheoleiddiol wedi cael ei gyhoeddi ochr yn ochr â chynigion Llywodraeth Cymru?

I go back to your first question: implementation of the nitrates directive is a European obligation, and whilst we still are part of the EEC, and we’re going to be still part of the EEC for at least the next two and a half years, we are committed to comply with these obligations. I have to say that minimum standards were introduced for the storage of slurry over 25 years ago—25 years ago—and the assessments we’ve done show that around 65 per cent of farms do not meet these standards. My message has been to farmers, when they’ve raised this with me, is that for those already meeting existing storage standards, the cost of compliance with NVZ requirements would be minimal. To me, that’s rewarding good practice, and I think that’s really important. As I say, we’re out to consultation and there will be an RIA published in due course.

Rwy’n mynd yn ôl at eich cwestiwn cyntaf: mae gweithredu’r gyfarwyddeb nitradau yn rhwymedigaeth Ewropeaidd, a thra byddwn yn dal i fod yn rhan o’r Gymuned Economaidd Ewropeaidd, ac rydym yn mynd i fod yn rhan o’r Gymuned Economaidd Ewropeaidd am y ddwy flynedd a hanner nesaf o leiaf, rydym yn ymrwymedig i gydymffurfio â’r rhwymedigaethau hyn. Mae’n rhaid i mi ddweud bod safonau gofynnol ar gyfer storio slyri wedi cael eu cyflwyno dros 25 mlynedd yn ôl—25 mlynedd yn ôl—ac mae’r asesiadau rydym wedi eu gwneud yn dangos nad yw tua 65 y cant o ffermydd yn bodloni’r safonau hyn. Y neges rwyf wedi bod yn ei rhoi i ffermwyr, pan fyddant yn sôn wrthyf am hyn, yw y buasai cost cydymffurfio â gofynion Parthau Perygl Nitradau yn fach iawn i’r rhai hynny sydd eisoes yn bodloni safonau storio cyfredol. I mi, mae hynny’n gwobrwyo arfer da, ac rwy’n credu bod hynny’n bwysig iawn. Fel rwy’n ei ddweud, rydym yn ymgynghori a bydd asesiad effaith rheoleiddiol yn cael ei gyhoeddi maes o law.

Well, it is disappointing that an RIA hasn’t been published alongside the consultation document, and is it not the case that a regulatory impact assessment hasn’t been issued because there is simply not enough scientific evidence to support the Welsh Government’s plans? Not only is there not enough scientific evidence, but these proposals will actually cripple farmers across Wales and have a significant effect on the wider rural economy. And it seems to me that these proposals are simply a sledgehammer to actually crack a nut and, no doubt, the findings of the consultation will actually echo these concerns. So, in the circumstances, can you tell us why the Welsh Government has not adopted a voluntary approach on this matter, and, following the consultation, will you now take on board the views of farmers and, indeed, the agricultural industry and consider working with them by adopting voluntary measures instead?

Wel, mae’n siomedig nad oes asesiad effaith rheoleiddiol wedi’i gyhoeddi ochr yn ochr â’r ddogfen ymgynghori, ac onid yw’n wir nad oes asesiad effaith rheoleiddiol wedi’i gyhoeddi oherwydd nad oes digon o dystiolaeth wyddonol i gefnogi cynlluniau Llywodraeth Cymru? Nid yn unig nad oes digon o dystiolaeth wyddonol, ond bydd y cynigion hyn yn niweidio ffermwyr ledled Cymru mewn gwirionedd ac yn cael effaith sylweddol ar yr economi wledig ehangach. Ac mae’n ymddangos i mi mai gordd i dorri cneuen yw’r cynigion hyn yn y bôn a diau y bydd canfyddiadau’r ymgynghoriad yn adleisio’r pryderon hyn mewn gwirionedd. Felly, o dan yr amgylchiadau, a allwch ddweud wrthym pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu dull gwirfoddol o weithredu ar y mater hwn, ac yn dilyn yr ymgynghoriad, a fyddwch yn awr yn ystyried barn ffermwyr ac yn wir, y diwydiant amaethyddol ac yn ystyried gweithio gyda hwy drwy fabwysiadu mesurau gwirfoddol yn lle hynny? 

I don’t agree with the question that you asked me. I don’t want to pre-empt the consultation. I’m very happy to work with the industry. I mentioned in my previous answer to you how long these standards have been there, what our assessments have shown and that, for those already meeting existing storage standards, the requirement would be minimal. And I think that is really important and it’s really important that we recognise and reward good behaviour.

Nid wyf yn cytuno â’r cwestiwn rydych yn ei ofyn i mi. Nid wyf am achub y blaen ar yr ymgynghoriad. Rwy’n hapus iawn i weithio gyda’r diwydiant. Soniais yn fy ateb blaenorol i chi pa mor hir y mae’r safonau hyn wedi bodoli, yr hyn y mae ein hasesiadau wedi’i ddangos a sut y buasai’r gofyniad yn fach iawn ar gyfer y rhai sydd eisoes yn bodloni safonau storio cyfredol. Ac rwy’n credu bod hynny’n bwysig iawn ac mae’n wirioneddol bwysig ein bod yn cydnabod ac yn gwobrwyo ymddygiad da.

Diolch, Lywydd. Minister, I want to talk about another European directive, but I just want to put on record that I’ve written to you asking you to adopt the voluntary approach on the NVZ directive as well. But what assessments have you made of the High Court ruling last month that DEFRA’s air quality plan under the air quality directive did not, in fact, comply?

Diolch, Lywydd. Weinidog, rwyf am siarad am gyfarwyddeb Ewropeaidd arall, ond rwyf am iddo gael ei gofnodi fy mod wedi ysgrifennu atoch yn gofyn i chi fabwysiadu’r dull gwirfoddol mewn perthynas â’r gyfarwyddeb Parthau Perygl Nitradau hefyd. Ond pa asesiadau a wnaethoch o ddyfarniad yr Uchel Lys y mis diwethaf nad oedd cynllun ansawdd aer DEFRA o dan y gyfarwyddeb ansawdd aer yn cydymffurfio mewn gwirionedd? 

Officials are looking very much at the court case that was undertaken and, obviously, came down against the UK Government. I haven’t got that information to hand at the moment, but I’m very happy to share it when I do have it.

Mae swyddogion yn sicr yn edrych ar yr achos llys a gynhaliwyd ac a ddyfarnodd, wrth gwrs, yn erbyn Llywodraeth y DU. Nid oes gennyf y wybodaeth honno ar hyn o bryd, ond rwy’n hapus iawn i’w rhannu pan fyddaf yn ei chael.

Well, thank you, Minister. I think it is a very important court case and it’s one that might be against DEFRA but it’s actually a UK reporting responsibility under the air quality directive. So, it does affect us, and it overtook or ran concurrently with your own consultation on air quality, which closed on 6 December. In that consultation on air quality you said this:

‘There is considerable uncertainty about the extent to which we will still be bound by our current EU obligations—

though your response to Paul Davies sounds like you are bound by your current EU obligations—

relating to air and noise pollution following the UK’s withdrawal from the European Union. Therefore, we are not yet in a position to state precisely what further action we propose to take forward in the second, third, fourth and fifth years of this Assembly.’

Can I put it to you, Minister, that having had an estimate from the British Lung Foundation that air pollution in Wales is linked to over 1,300 early deaths—that’s the Welsh figure; we’ve heard UK figures before; that’s the Welsh figure—can you really be so laissez-faire in your response to tackling air pollution?

Wel, diolch i chi, Weinidog. Rwy’n credu ei fod yn achos llys pwysig iawn ac er mai yn erbyn DEFRA y’i cynhaliwyd, cyfrifoldeb adrodd y DU o dan y gyfarwyddeb ansawdd aer ydyw mewn gwirionedd. Felly, mae’n effeithio arnom ni, ac roedd yn goddiweddyd neu’n cydredeg â’ch ymgynghoriad chi ar ansawdd aer, a ddaeth i ben ar 6 Rhagfyr. Yn yr ymgynghoriad ar ansawdd aer fe ddywedoch hyn:

‘Mae cryn ansicrwydd ynghylch i ba raddau y byddwn yn dal i orfod cadw at ein dyletswyddau presennol yn yr Undeb Ewropeaidd—’

er bod eich ymateb i Paul Davies yn swnio fel pe baech wedi eich rhwymo gan eich dyletswyddau UE presennol—

‘gyda golwg ar lygredd aer a sŵn ar ôl i’r Deyrnas Unedig ymadael â’r Undeb Ewropeaidd. Felly, ni allwn ddweud yn fanwl eto pa gamau pellach y bwriadwn fwrw ymlaen â nhw yn ystod ail, trydedd, pedwaredd a phumed flwyddyn y Cynulliad hwn.’

A gaf fi ddweud wrthych, Weinidog, ar ôl cael amcangyfrif gan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint bod llygredd aer yng Nghymru yn gysylltiedig â dros 1,300 o farwolaethau cynnar—dyna ffigur Cymru; rydym wedi clywed ffigurau’r DU o’r blaen; dyna ffigur Cymru—a allwch chi wir fod mor laissez-faire yn eich ymateb ar fynd i’r afael â llygredd aer?

No, I am not laissez-faire at all, and it’s because of my concerns that so soon after I came into post I launched the consultation. We do have both European and national legislative frameworks in place in Wales. It does concern me greatly. We certainly have hotspots, if hotspots is the right word, of really poor air quality, which concerns me. You mentioned the consultation that closed on 6 December. Officials have already started analysing the responses, and I’ll be able to bring forward, obviously, more information when that’s complete.

Na, nid wyf yn laissez-faire o gwbl, ac oherwydd fy mhryderon y lansiais yr ymgynghoriad mor fuan ar ôl i mi gychwyn yn y swydd. Mae gennym fframweithiau deddfwriaethol Ewropeaidd a chenedlaethol ar waith yng Nghymru. Mae’n peri pryder mawr i mi. Mae gennym yn sicr ardaloedd â phroblem, os mai ardaloedd â phroblem yw’r term cywir, lle y ceir ansawdd aer gwael iawn, sy’n peri pryder i mi. Fe sonioch am yr ymgynghoriad a ddaeth i ben ar 6 Rhagfyr. Mae swyddogion eisoes wedi dechrau dadansoddi’r ymatebion, a byddaf yn gallu cyflwyno mwy o wybodaeth pan fydd hwnnw wedi’i gwblhau, yn amlwg.

Well, I hope that more information also includes your response to the High Court judgment, and also I hope that you can take into account the fast-moving public policy in this area. Five of the cities that I think you actually joined with in a regional network following Marrakech have signed up to the proposal of banning diesel transport from the cities. Often, diesel cars are seen as a particular problem, though in fact it’s diesel lorries and transport that creates most of the pollution. Jeremy Corbyn has suggested banning all fossil fuel cars; it might not be his most—. [Interruption.] All cars, in fact; yes, possibly. It might not be his most ridiculous suggestion, actually, because Copenhagen has already suggested that in 10 years. Paris is looking at it. Cars are banned on alternate days in many cities throughout the world. But, of course, the answer is not to attack private cars; the answer is to move to an electricity infrastructure. And the answer is to use the tools that we have here already in Wales—the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, the Active Travel (Wales) Act 2013 and the Environment (Wales) Act 2016 to achieve those policy proposals. So, in response to what other cities are doing, how can Wales step up and really achieve that transition away from personal fossil fuel-driven transportation to that of electric vehicles and much more sustainable integrated public transport?

Wel, rwy’n gobeithio y bydd y wybodaeth honno hefyd yn cynnwys eich ymateb i ddyfarniad yr Uchel Lys, ac rwy’n gobeithio hefyd y gallwch ystyried y polisi cyhoeddus sy’n newid yn gyflym yn y maes hwn. Mae pump o’r dinasoedd y credaf eich bod wedi ymuno â hwy mewn rhwydwaith rhanbarthol yn dilyn Marrakech wedi cefnogi’r cynnig i wahardd trafnidiaeth ddiesel o’r dinasoedd. Yn aml, mae ceir diesel yn cael eu gweld fel problem benodol, er mai lorïau a thrafnidiaeth ddiesel sy’n creu’r rhan fwyaf o’r llygredd mewn gwirionedd. Mae Jeremy Corbyn wedi awgrymu gwahardd pob car tanwydd ffosil; efallai nad dyna ei awgrym mwyaf—. [Torri ar draws.] Pob car, mewn gwirionedd; ie, o bosibl. Efallai nad dyna ei awgrym mwyaf chwerthinllyd, mewn gwirionedd, gan fod Copenhagen eisoes wedi awgrymu hynny mewn 10 mlynedd. Mae Paris yn edrych ar y syniad. Mae ceir yn cael eu gwahardd bob yn ail ddiwrnod mewn nifer o ddinasoedd ledled y byd. Ond wrth gwrs, nid ymosod ar geir preifat yw’r ateb; yr ateb yw newid i seilwaith trydan. A’r ateb yw defnyddio’r offer sydd gennym yma yng Nghymru eisoes—Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 a Deddf Amgylchedd (Cymru) 2016 i gyflawni’r cynigion polisi hynny. Felly, mewn ymateb i’r hyn y mae dinasoedd eraill yn ei wneud, sut y gall Cymru gamu i’r adwy a chyflawni’r trawsnewidiad hwnnw o drafnidiaeth tanwydd ffosil personol i gerbydau trydan a thrafnidiaeth gyhoeddus integredig sy’n llawer mwy cynaliadwy?

You’re absolutely right. The C40—the group of cities that you’re referring to—I met with several of the mayors when I was in Marrakech at COP22, and it was really interesting to hear about their plans to end the use of diesel cars, for instance, by 2025. Other countries are looking to do it also by 2030, 2035, and we have to keep pace, otherwise we’re going to look like dinosaurs. So, it’s really important that we do that. I’m having discussions with my colleague Ken Skates, Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, around sustainable transport. I think we need to set some targets, and I mentioned last week in the energy statement that we have to have a realistic target, but I’m very happy to look at that. I’m also very happy if any cities—. I suppose Cardiff, I think, have made some comments around Cardiff looking to do that also, so I’m very happy to have those discussions, but we really do need to ensure that we do keep at the fore of these announcements.

Rydych yn hollol gywir. Y C40—y grŵp o ddinasoedd rydych yn cyfeirio atynt—cyfarfûm â sawl un o’r meiri pan oeddwn yn Marrakech yn COP22, ac roedd yn ddiddorol iawn clywed am eu cynlluniau i roi diwedd ar y defnydd o geir diesel, er enghraifft, erbyn 2025. Mae gwledydd eraill yn ystyried gwneud hynny hefyd erbyn 2030, 2035, ac mae’n rhaid i ni ddal i fyny, fel arall byddwn yn edrych fel deinosoriaid. Felly, mae’n hynod bwysig ein bod yn gwneud hynny. Rwy’n cael trafodaethau gyda fy nghyd-Aelod Ken Skates, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, ynghylch trafnidiaeth gynaliadwy. Rwy’n credu bod angen i ni osod rhai targedau, ac fe grybwyllais yn y datganiad ynni yr wythnos diwethaf fod yn rhaid i ni gael targed realistig, ond rwy’n hapus iawn i edrych ar hynny. Rwyf hefyd yn hapus iawn os oes unrhyw ddinasoedd—. Mae’n debyg fod Caerdydd, rwy’n credu, wedi gwneud rhai sylwadau fod Caerdydd yn ystyried gwneud hynny hefyd, felly rwy’n hapus iawn i gael y trafodaethau hynny, ond mae gwir angen i ni sicrhau ein bod yn aros ar flaen y gad mewn perthynas â’r cyhoeddiadau hyn mewn gwirionedd.

Diolch, Lywydd. I think farmers and, indeed, small businesses in general will be very disappointed by the intransigent response that the environment secretary gave to Paul Davies’s question earlier on. The National Farmers Union has done a survey of farmers and the impact that the introduction of nitrate vulnerable zones would have upon them and their industry, and they found that 73 per cent of slurry-producing farmers in Wales currently don’t have storage facilities sufficient to meet the requirements of the NVZ proposals, and that the average cost of complying with them would be nearly £80,000. In a world where farm incomes are not only low but plummeting—farm incomes have dropped 25 per cent in the last year—an insensitive approach to this problem is simply going to mean that large numbers of farmers, particularly in the dairy industry, are going to go out of business. I certainly don’t think that that is a price worth paying for the short-term gains that the environment secretary is consulting about.

Diolch, Lywydd. Rwy’n credu y bydd ffermwyr ac, yn wir, busnesau bach yn gyffredinol yn siomedig iawn gyda’r ymateb cyndyn a roddodd ysgrifennydd yr amgylchedd i gwestiwn Paul Davies yn gynharach. Mae Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wedi cynnal arolwg o ffermwyr a’r effaith y buasai cyflwyno parthau perygl nitradau yn ei gael arnynt a’u diwydiant, ac maent wedi canfod nad oes gan 73 y cant o’r ffermwyr sy’n cynhyrchu slyri yng Nghymru ddigon o gyfleusterau storio i fodloni gofynion y cynigion Parthau Perygl Nitradau, ac y byddai’r gost gyfartalog o gydymffurfio â hwy bron yn £80,000. Mewn byd lle y mae incwm ffermydd yn isel ac yn plymio—mae incwm ffermydd wedi gostwng 25 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf—bydd dull ansensitif o fynd i’r afael â’r broblem hon yn syml yn golygu y bydd busnesau nifer fawr o ffermwyr, yn enwedig yn y diwydiant llaeth, yn mynd i’r wal. Yn sicr, nid wyf yn credu fod hwnnw’n bris gwerth ei dalu am yr enillion tymor byr y mae ysgrifennydd yr amgylchedd yn ymgynghori yn eu cylch.

Well, I don’t think that one word you could apply to me is ‘insensitive’, and I’m certainly not insensitive to this. My officials did meet with representatives of the NFU early in October, and they had a very constructive meeting. I’ve also met with the NFU on several occasions, the last being a week last Thursday, I think. Obviously, they are concerned and they raised those concerns with me. Without consultation—I’m not going to pre-empt that consultation, and I go back to my answer to Paul Davies around those who are already meeting those existing storage standards, for whom the cost of compliance would be minimal.

Wel, rwy’n credu bod ‘ansensitif’ yn un gair na allwch ei briodoli i mi, ac yn sicr nid wyf yn ansensitif i hyn. Cyfarfu fy swyddogion â chynrychiolwyr Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn gynnar ym mis Hydref, a chawsant gyfarfod adeiladol iawn. Rwyf hefyd wedi cyfarfod ag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr ar sawl achlysur, ac roedd y cyfarfod diwethaf wythnos i ddydd Iau diwethaf, rwy’n credu. Yn amlwg, maent yn pryderu ac maent wedi dod â’r pryderon hynny i fy sylw. Heb ymgynghoriad—nid wyf am achub y blaen ar yr ymgynghoriad hwnnw, ac rwy’n mynd yn ôl at fy ateb i Paul Davies pan ddywedais y buasai’r gost gydymffurfio’n fach iawn i’r rhai sydd eisoes yn bodloni’r safonau storio presennol.

Well, the facts, of course, belie that, and the NFU I think are pretty reliable consultees on this particular issues. But there are other solutions to the problem of nitrate pollution, and they’ve been applied in England. ADAS has produced a booklet that is entitled, ‘101 ways to reduce nitrates’. In fact, in Wales, nitrate fertiliser consumption has gone down by 43 per cent between 1990 and 2013, so it’s not as though nothing is happening out in the real world. And, in fact, in the Cleddau area in Pembrokeshire, where there was a creamery that had to reduce its nitrate waste by 8 tonnes, local farmers formed together as a co-operative—25 of them—and they each reduced their own nitrate waste by a tonne. So, they actually reduced the amount of nitrate waste in that area by 25 tonnes altogether. Now, that’s without the kind of sledgehammer approach of the regime that the environment Secretary is currently consulting on. So, I wonder if I can get to—without pre-empting, obviously, the outcome of the consultation—an open-minded commitment for her to look at things in the round and to consider, nonetheless, the possibility of a voluntary regime if the

Wel, mae’r ffeithiau, wrth gwrs, yn gwrth-ddweud hynny, ac rwy’n credu bod Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn ymgynghoreion eithaf dibynadwy ar y materion penodol hyn. Ond mae yna atebion eraill i broblem llygredd nitrad, ac maent wedi cael eu gweithredu yn Lloegr. Mae’r Gwasanaeth Datblygu a Chynghori Amaethyddol wedi cynhyrchu llyfryn sy’n dwyn y teitl, ‘101 ways to reduce nitrates’. Yn wir, yng Nghymru, mae’r defnydd o wrtaith nitrad wedi gostwng 43 y cant rhwng 1990 a 2013, felly nid yw fel pe na bai dim byd yn digwydd yn y byd go iawn. Ac mewn gwirionedd, yn ardal Cleddau yn Sir Benfro, roedd yn rhaid i un hufenfa dorri 8 tunnell fetrig oddi ar ei gwastraff nitrad, a daeth ffermwyr lleol at ei gilydd i ffurfio cwmni cydweithredol—25 ohonynt—a llwyddodd pob un ohonynt i dorri tunnell yr un oddi ar eu gwastraff nitrad eu hunain. Felly, llwyddasant mewn gwirionedd i dorri cyfanswm o 25 tunnell oddi ar y gwastraff nitrad yn yr ardal honno. Nawr, mae hynny wedi digwydd heb ddull llawdrwm y gyfundrefn y mae Ysgrifennydd yr amgylchedd yn ymgynghori arni ar hyn o bryd. Felly, rwy’n meddwl tybed os gallaf gael—heb achub y blaen ar ganlyniad yr ymgynghoriad, yn amlwg—ymrwymiad meddwl agored ganddi i edrych ar bethau yn eu cyfanrwydd ac i ystyried, er hynny, y posibilrwydd o gyfundrefn wirfoddol os nad yw canlyniad yr ymgynghoriad yn bendant.

I’m always open-minded when I go into a consultation, but I go back to what I said, that 65 per cent of our farms do not meet those standards—standards that have been there for 25 years. But, of course, the flip is that 35 per cent do reach those standards. So, maybe we should make sure that the best practice is shared from that 35 per cent of farms to that 65 per cent, but I’m absolutely open-minded.

Rwyf bob amser â meddwl agored pan fyddaf yn ymgynghori, ond rwy’n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais, nad yw 65 y cant o’n ffermydd yn bodloni’r safonau—safonau sydd wedi bod ar waith ers 25 mlynedd. Ond wrth gwrs, ochr arall y geiniog yw bod 35 y cant yn cyrraedd y safonau hynny. Felly, efallai y dylem wneud yn siŵr fod arfer gorau o’r 35 y cant o ffermydd yn cael ei rannu â’r 65 y cant arall, ond mae gennyf feddwl agored yn sicr.

Good. Well, I’m delighted to hear that. We’re making progress, but, you know—

Da iawn. Wel, rwyf wrth fy modd yn clywed hynny. Rydym yn gwneud cynnydd, ond wyddoch chi—

Well, we are making progress. I mean that as a compliment. Well, I have to say that in her answers to me previously, Llywydd, all I’ve had are some monosyllabic replies on the issue of regulatory impact assessments, for example, which is part of the Government’s own code of conduct. They promised to have regulatory impact assessments as part of consultations such as this, and it isn’t there, and I think for the reason that Paul Davies alluded to.

Given that we are going to leave the EU within the next two or three years, by the time this consultation is concluded and by the time regulations are in a position to be imposed, there may be only a matter of months left anyway. Surely, in circumstances such as this, where we so have the opportunity to tailor-make regulations that suit Wales as a separate entity, as opposed to a regime that covers an entire continent, it must make sense to have a moratorium upon measures of this kind, which can have a devastating impact on business for marginal improvements in environment quality, given that there are other ways of solving the problem.

Wel, rydym yn gwneud cynnydd. Rwy’n golygu hynny fel canmoliaeth. Wel, mae’n rhaid i mi ddweud, yn ei hatebion i mi o’r blaen, Lywydd, y cwbl rwyf wedi’i gael yw atebion unsill ar fater asesiadau effaith rheoleiddiol, er enghraifft, sy’n rhan o god ymddygiad y Llywodraeth ei hun. Maent wedi addo cael asesiadau effaith rheoleiddiol fel rhan o ymgynghoriadau fel hyn, ac nid oes un, ac rwy’n credu mai’r rheswm am hynny yw’r hyn y cyfeiriodd Paul Davies ato.

O gofio y byddwn yn gadael yr UE o fewn y ddwy neu dair blynedd nesaf, erbyn i’r ymgynghoriad hwn ddod i ben ac erbyn y bydd y rheoliadau mewn sefyllfa i gael eu gweithredu, efallai mai dim ond mater o fisoedd fydd ar ôl beth bynnag. Yn sicr, mewn amgylchiadau fel hyn, lle y mae gennym gyfle i deilwra rheoliadau sy’n gweddu i Gymru fel endid ar wahân, yn hytrach na threfn sy’n cwmpasu cyfandir cyfan, mae’n rhaid ei bod yn gwneud synnwyr i gael moratoriwm ar fesurau fel hyn, a all effeithio’n ddinistriol ar fusnes ar gyfer gwelliannau ymylol yn ansawdd yr amgylchedd, o gofio bod yna ffyrdd eraill o ddatrys y broblem.

I’m sure the Member would love to leave the EU far quicker than we’re going to, but we are still in the EU. While we’re in the EU, we need to live within our obligations to the EU. So, I’m afraid I don’t agree with you on that point. Going forward, after we leave the EU, that’s a completely different kettle of fish, if you like. We need to make sure, then, we have those specific policies right for Wales. But at the moment, we are still in the EU.

Rwy’n siŵr y buasai’r Aelod wrth ei fodd yn gadael yr UE yn llawer cyflymach nag y byddwn yn ei wneud, ond rydym yn dal i fod yn yr UE. Tra byddwn yn yr UE, mae angen i ni barchu ein dyletswyddau i’r UE. Felly, yn anffodus nid wyf yn cytuno â chi ar y pwynt hwnnw. Yn y dyfodol, ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, bydd yn fater cwbl wahanol, os mynnwch. Mae angen i ni sicrhau felly fod y polisïau penodol hyn yn iawn i Gymru. Ond ar hyn o bryd, rydym yn dal i fod yn yr UE.

Lagwnau Slyri

Slurry Lagoons

3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y canllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyhoeddi i awdurdodau cynllunio ynghylch lagwnau slyri? OAQ(5)0078(ERA)

3. Will you provide an update on the guidance the Welsh Government has issued to planning authorities on slurry lagoons? OAQ(5)0078(ERA)

Thank you. ‘Planning Policy Wales’ is clear the planning system should promote good environmental practice that includes minimising the risks of pollution. Guidance on slurry lagoons is available from Welsh Government as part of implementing the Water Resources (Control of Pollution) (Silage, Slurry and Agricultural Fuel Oil) (Wales) Regulations 2010.

Diolch. Mae ‘Polisi Cynllunio Cymru’ yn glir y dylai’r system gynllunio hyrwyddo arfer amgylcheddol da sy’n cynnwys lleihau peryglon llygredd. Mae canllawiau ar lagwnau slyri ar gael gan Lywodraeth Cymru fel rhan o’r broses o weithredu Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd) (Silwair, Slyri ac Olew Tanwydd Amaethyddol) (Cymru) 2010.

Thank you for that answer. I listened very carefully to what you had to say to other Members around the Chamber, because, already, farmers are struggling to get permission for slurry lagoons. You talk about the 65 per cent who don’t comply—I would ask you, Minister, how many of those farm holdings have struggled to get planning permission and have faced incredibly fierce opposition from locals who do not want to have a slurry lagoon on their doorstep? That is the reality, and the question I would like to pose to you is: we have the potential of the NVZs coming through, what discussions have you had with your Cabinet colleagues as to how you can change the planning system, which has a negative bias built into it, and what can you do to overcome the costs involved and the objection of local residents so that farmers can go ahead and put lagoons in where appropriate and where they’re not going to be damaged by any potential NVZ? Because I would like to remind you, with the greatest respect, Cabinet Secretary, that farmers are very good stewards of our land and they do face an enormous uphill struggle, particularly against planning authorities.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Gwrandewais yn astud iawn ar yr hyn oedd gennych i’w ddweud wrth Aelodau eraill o amgylch y Siambr, oherwydd, eisoes, mae ffermwyr yn ei chael yn anodd cael caniatâd ar gyfer lagwnau slyri. Rydych yn siarad am y 65 y cant nad ydynt yn cydymffurfio—buaswn yn gofyn i chi, Weinidog, faint o’r ffermydd hynny sydd wedi cael trafferth i gael caniatâd cynllunio ac sydd wedi wynebu gwrthwynebiad hynod o ffyrnig gan bobl leol nad ydynt eisiau lagŵn slyri ar garreg eu drws? Dyna’r realiti, a’r cwestiwn yr hoffwn ei ofyn i chi yw hwn: mae gennym y posibilrwydd y bydd y Parthau Perygl Nitradau yn cael eu cyflwyno, pa drafodaethau rydych wedi’u cael gyda’ch cyd-Aelodau Cabinet ynglŷn â sut y gallwch newid y system gynllunio, sydd â thueddiad negyddol wedi’i adeiladu i mewn iddi, a beth y gallwch ei wneud i oresgyn y costau dan sylw a gwrthwynebiad y trigolion lleol fel y gall ffermwyr osod lagwnau lle y bo hynny’n briodol a lle na fyddant yn cael eu difrodi gan unrhyw Barthau Perygl Nitradau posibl? Oherwydd hoffwn eich atgoffa, gyda phob parch, Ysgrifennydd y Cabinet, fod ffermwyr yn stiwardio ein tir yn dda iawn ac maent yn wynebu anawsterau mawr, yn enwedig yn erbyn awdurdodau cynllunio.

With respect, I don’t have to have any discussions with my Cabinet Secretary colleagues because I’m responsible for planning, too. So, I’m able to restructure planning policy, particularly in light of the goals of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. I think it’s really important that we have that strategic and long-term commitment within the planning system to promote sustainable development—that includes minimising pollution.

You’re absolutely right, the majority of farmers absolutely look after their land. The one thing that has struck me in my many discussions over the past few months with farmers is the pride they take in that land management and that they are so much more than food producers, for instance. The stewardship of land is something that I absolutely don’t think is recognised by the public in the way it should be. I have had several discussions with farmers when I’ve visited them, and I always ask to see their slurry lagoon—I think I’m getting a bit of a reputation—because it is such an important aspect of life for them. I know that some of them have had difficulties with planning, I can’t tell you how many or how specific it is to local objections, but it is important that our planning policy assists them where they want to do that.

Gyda phob parch, nid oes rhaid i mi gael unrhyw drafodaethau gyda fy nghyd-Aelodau Cabinet gan mai fi sy’n gyfrifol am gynllunio hefyd. Felly, gallaf ailstrwythuro polisi cynllunio, yn enwedig yng ngoleuni amcanion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael ymrwymiad strategol hirdymor o fewn y system gynllunio i hyrwyddo datblygiad cynaliadwy—mae hynny’n cynnwys lleihau llygredd.

Rydych yn hollol gywir, mae’r rhan fwyaf o ffermwyr yn sicr yn gofalu am eu tir. Yr un peth sydd wedi fy nharo mewn llawer o drafodaethau rwyf wedi’u cael gyda ffermwyr dros yr ychydig fisoedd diwethaf yw eu balchder yn eu gwaith rheoli tir a’u bod yn gymaint mwy na chynhyrchwyr bwyd, er enghraifft. Yn bendant, nid wyf yn credu bod stiwardio tir yn rhywbeth sy’n cael ei gydnabod gan y cyhoedd yn y modd y dylai gael ei gydnabod. Rwyf wedi cael nifer o drafodaethau gyda ffermwyr wrth ymweld â hwy, ac rwyf bob amser yn gofyn am gael gweld eu lagŵn slyri—rwy’n credu fy mod yn gwneud enw i mi fy hun—oherwydd mae’n agwedd mor bwysig ar fywyd iddynt. Gwn fod rhai ohonynt wedi cael anawsterau gyda chynllunio, ni allaf ddweud wrthych faint na pha mor benodol ydyw i wrthwynebiadau lleol, ond mae’n bwysig fod ein polisi cynllunio yn eu cynorthwyo lle y maent am wneud hynny.

Wel, mae’r dasg yn mynd yn fwy anodd achos, yn ôl beth rwy’n ei ddeall, mae cabinet sir Benfro wedi gwrthwynebu’r NVZ, a bore yma, pleidleisiodd Cyngor Sir Gâr yn erbyn yr NVZ hefyd. Ond, wrth gwrs, pwrpas lagŵn slyri yw i gadw slyri nes ei fod yn cael ei ddefnyddio mewn rhyw ffordd bwrpasol ac yn cael ei daenu neu ei ddefnyddio yn y ffordd yna, gan fwyaf. Pa drafodaethau ydych chi’n cael gyda chontractwyr, sydd yn rhan bwysig o’r jigso yma, achos nhw sy’n gyfrifol am fynd â slyri o lagwnau, ac ailddosbarthu’r cyfoeth, os liciwch chi, o gwmpas yr ardal? Byddan nhw’n cael eu heffeithio’n drwm iawn gan y ffaith y bydd yn rhaid iddyn nhw roi i’r neilltu y gweithlu dros y gaeaf os yw’r NVZ yn dod i mewn, ac efallai y bydd hi’n fwy anodd i gael contractwyr i weithio mewn ffordd mor wyddonol ag sy’n bosib, fel sy’n digwydd nawr. A oes trafodaeth gyda chontractwyr o gwmpas y defnydd yma o slyri a’r NVZs?

Well, the task is becoming more difficult because, from what I understand, the Pembrokeshire cabinet has opposed the NVZ, and this morning, Carmarthenshire County Council also voted against the NVZ. But, of course, the purpose of a slurry lagoon is to keep slurry until it is used in a meaningful way or is spread or used in that way. So, what discussions are you having with contractors, who are an important part of this jigsaw, given that they are responsible for transporting slurry from lagoons and redistributing the wealth, if you like, across an area? They will be severely impacted by the fact that they will have to lay off their workforce over the winter if the NVZ is introduced, and it will be more perhaps difficult to get contractors to work in a scientific way as possible, as happens now. Is there any discussion with contractors around this use of slurry and the NVZs?

I haven’t personally had any, but I know my officials have. We’ve worked with the Construction Industry Research and Information Association also. It is a very important point that you raise about the capacity of the lagoons, as to how much can be used at any one time. I think that was part of the early engagement, prior to going out to consultation.

Nid wyf wedi cael yr un drafodaeth yn bersonol, ond gwn fod fy swyddogion wedi’u cael. Rydym wedi gweithio gyda’r Gymdeithas Ymchwilio a Gwybodaeth y Diwydiant Adeiladu hefyd. Rydych yn nodi pwynt pwysig iawn ynglŷn â chapasiti’r lagwnau, o ran faint y gellir ei ddefnyddio ar unrhyw adeg. Rwy’n credu bod hynny’n rhan o’r ymgysylltu cynnar, cyn ymgynghori.

Morlynnoedd Llanw

Tidal Lagoons

4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o botensial ynni morlynnoedd llanw? OAQ(5)0084(ERA)

4. What assessment has the Minister made of the energy potential of tidal lagoons? OAQ(5)0084(ERA)

Diolch. As part of the development for the first national marine plan for Wales, various assessments have been undertaken. These have identified the potential of renewable energy opportunities along the Welsh coastline of more than 6 GW.

Diolch. Fel rhan o’r datblygiad ar gyfer y cynllun morol cenedlaethol cyntaf i Gymru, mae asesiadau amrywiol wedi’u cynnal. Mae’r rhain wedi nodi potensial cyfleoedd ynni adnewyddadwy o fwy na 6 GW ar hyd arfordir Cymru.

Diolch yn fawr am yr ateb yna, Ysgrifennydd Cabinet. Fe fyddwch chi’n ymwybodol, wrth gwrs, o’r holl drafodaethau sydd wedi mynd ymlaen ers amser hir ynglŷn â’r datblygiad posib o forlyn llanw ym mae Abertawe. Yr hyn mae’r trigolion lleol eisiau gwybod ydy pryd mae morlyn llanw bae Abertawe yn mynd i gael ei adeiladu.

Thank you for that response, Cabinet Secretary. You will be aware, of course, of all the discussions that have been ongoing now over a long period of time on the possible development of a tidal lagoon in Swansea bay. What local people want to know is when the Swansea tidal lagoon will be built.

Well, we are awaiting, obviously, a decision by the UK Government. I know that there are many conversations going on between the company, along with Natural Resources Wales. I have met with the company to show that, in principle, we are absolutely committed to supporting the development of a sustainable tidal lagoon industry here in Wales.

Wel, yn amlwg rydym yn disgwyl penderfyniad gan Lywodraeth y DU. Rwy’n gwybod bod yna lawer o sgyrsiau ar y gweill rhwng y cwmni, ynghyd â Cyfoeth Naturiol Cymru. Rwyf wedi cyfarfod â’r cwmni i ddangos ein bod, mewn egwyddor, yn gwbl ymroddedig i gefnogi’r gwaith o ddatblygu diwydiant môr-lynnoedd llanw cynaliadwy yma yng Nghymru.

Cabinet Secretary, in your response on tidal lagoons you highlighted how they could play an important part in delivering green energy and part of the renewables mixed basket of opportunity that you as a Government will be promoting. But also in that basket of mixed energy opportunities is the ability for smaller land-based renewable projects. The real issue is about getting connection to the grid for many of those projects. I know I’ve asked you this question before, but are you making progress with the energy providers, such as Western Power—or the infrastructure providers, should I say—to allow them to assist so that small energy projects can get those connections, and assist in the green energy credentials of Wales?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich ymateb ar fôr-lynnoedd llanw roeddech yn tynnu sylw at sut y gallent chwarae rhan bwysig yn darparu ynni gwyrdd a rhan o’r fasged gymysg o gyfleoedd ynni adnewyddadwy y byddwch chi fel Llywodraeth yn ei hyrwyddo. Ond hefyd yn y fasged honno o gyfleoedd ynni cymysg mae’r gallu i gael prosiectau adnewyddadwy llai ar y tir. Mae’r broblem go iawn yn ymwneud â chael cysylltiad â’r grid i lawer o’r prosiectau hynny. Gwn fy mod wedi gofyn y cwestiwn hwn i chi o’r blaen, ond a ydych yn gwneud cynnydd gyda’r darparwyr ynni, megis Western Power—neu’r darparwyr seilwaith, dylwn ddweud—i’w galluogi i gynorthwyo fel y gall prosiectau ynni bychan gael y cysylltiadau hynny, a chynorthwyo gyda chymwysterau ynni gwyrdd Cymru?

Yes, certainly those conversations are ongoing and we are making progress.

Ydw, mae’r sgyrsiau hynny yn sicr yn barhaus ac rydym yn gwneud cynnydd.

Cabinet Secretary, the proposed tidal lagoon for Swansea will be the first such scheme in the world and, as such, is unproven technology. The developers claim the scheme will deliver 320 MW of installed capacity, but we have no way of knowing how much electricity will be actually generated. As we have seen from the Ramsey sound tidal scheme, things don’t always go to plan. Cabinet Secretary, what steps can the Welsh Government take to ensure that the tidal lagoons plan for Wales deliver the stated benefits, given the significant public investment that is required?

Ysgrifennydd y Cabinet, y morlyn llanw arfaethedig yn Abertawe fydd y cynllun cyntaf o’i fath yn y byd ac mae’n dechnoleg heb ei phrofi i bob pwrpas. Mae’r datblygwyr yn honni y bydd y cynllun yn darparu 320 MW o gapasiti gosodedig, ond nid oes gennym unrhyw ffordd o wybod faint o drydan fydd yn cael ei gynhyrchu mewn gwirionedd. Fel rydym wedi’i weld o gynllun llanw swnt Dewi, nid yw pethau bob amser yn mynd yn ôl y bwriad. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod y cynllun môr-lynnoedd llanw i Gymru yn darparu’r manteision a nodwyd, o ystyried y buddsoddiad cyhoeddus sylweddol sydd ei angen?

As I said in my earlier answer to Dai Lloyd, we’re awaiting, obviously, the UK Government’s decision on this. I have met with them to show that, in principle, we are committed to supporting tidal lagoons here in Wales. Certainly, from the discussions I’ve had, you’re right: it is a novel technology, so we need to know more about it. But I absolutely think Wales and the UK could become leaders in this field and I think we would gain significant economic benefit.

Fel y dywedais yn fy ateb cynharach i Dai Lloyd, rydym yn aros, yn amlwg, am benderfyniad Llywodraeth y DU ar hyn. Rwyf wedi eu cyfarfod i ddangos ein bod, mewn egwyddor, wedi ymrwymo i gefnogi môr-lynnoedd llanw yma yng Nghymru. Yn sicr, o’r trafodaethau rwyf wedi’u cael, rydych chi’n iawn: mae’n dechnoleg newydd, felly mae angen i ni wybod mwy amdano. Ond rwy’n sicr yn credu y gallai Cymru a’r DU ddod yn arweinwyr yn y maes hwn ac rwy’n credu y buasem yn cael budd economaidd sylweddol.

When Charles Hendry held an event here on the tidal lagoon, Cabinet Secretary, it was clear that there’s a very strong consensus of support across the political parties and, indeed, in Wales in general. Now that Charles Hendry has submitted his report last week, I think, to UK Government, will you continue to make Welsh Government support apparent to UK Government and also emphasise the consensus that exists in Wales and in the Assembly?

Pan gynhaliodd Charles Hendry ddigwyddiad yma ar y morlyn llanw, Ysgrifennydd y Cabinet, roedd yn amlwg fod yna gonsensws cryf iawn o gefnogaeth ar draws y pleidiau gwleidyddol ac yn wir, yng Nghymru yn gyffredinol. Nawr bod Charles Hendry wedi cyflwyno ei adroddiad i Lywodraeth y DU yr wythnos diwethaf, rwy’n credu, a fyddwch yn parhau i wneud cefnogaeth Llywodraeth Cymru yn amlwg i Lywodraeth y DU a hefyd yn pwysleisio’r consensws sy’n bodoli yng Nghymru ac yn y Cynulliad?

Yes, absolutely. We had hoped that the Hendry report would be submitted to the UK Government a little while before last week. We were hoping, certainly, the beginning of November. I’m very pleased that they’ve now got it. We look forward to their view of the report. I have requested, alongside my colleague Ken Skates, that we are fully engaged in discussions prior to any other announcements being made.

Byddaf, yn sicr. Roeddem wedi gobeithio y buasai adroddiad Hendry wedi cael ei gyflwyno i Lywodraeth y DU ychydig yn gynt na’r wythnos diwethaf. Roeddem yn gobeithio y câi ei gyflwyno ddechrau mis Tachwedd, yn sicr. Rwy’n falch iawn ei fod ganddynt bellach. Rydym yn edrych ymlaen at glywed eu barn ar yr adroddiad. Rwyf wedi gofyn, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelod Ken Skates, am i ni gael cymryd rhan lawn yn y trafodaethau cyn i unrhyw gyhoeddiadau eraill gael eu gwneud.

Ansawdd Aer

Air Quality

5. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro'r modd y caiff ansawdd aer ei reoli o safbwynt sŵn yng Nghymru? OAQ(5)0068(ERA)

5. How is the Welsh Government monitoring noise air quality management in Wales? OAQ(5)0068(ERA)

Thank you. We are tackling noise and air pollution in a number of ways. These include through local air quality management, industry regulation, the planning regime and the promotion of active travel. We are currently reviewing the responses to the public consultation seeking views on what more we can do in Wales.

Diolch. Rydym yn mynd i’r afael â llygredd sŵn ac aer mewn nifer o ffyrdd. Mae’r rhain yn cynnwys drwy reoli ansawdd aer lleol, rheoleiddio diwydiant, y gyfundrefn gynllunio a hyrwyddo teithio llesol. Ar hyn o bryd rydym yn adolygu’r ymatebion i’r ymgynghoriad cyhoeddus sy’n gofyn am farn y cyhoedd ar beth arall y gallwn ei wneud yng Nghymru.

Thank you. You referred to the local air quality and noise management consultation. How do you respond to concerns raised with me that the questions in that suggest that the assessment of air quality be done on the basis of averaging any impacts and benefits across the whole population of Wales, rather than focusing on the most vulnerable, and disregarding the critical weighting that should be given to hyperlocal specifics that might detect and report excess pollution suffered particularly by children, older people or disabled people? There’s also the fact that there’s no mention in the preamble to the document to guidance or consultation from the Wales health impact assessment support unit.

Diolch. Fe gyfeirioch at yr ymgynghoriad rheoli ansawdd aer a sŵn lleol. Sut rydych yn ymateb i bryderon a ddaeth i fy sylw fod y cwestiynau yn hwnnw’n awgrymu cyflawni’r asesiad o ansawdd aer ar sail cyfartaleddu unrhyw effeithiau a manteision ar draws poblogaeth Cymru gyfan, yn hytrach na chanolbwyntio ar y rhai mwyaf agored i niwed, a diystyru’r pwysoliad allweddol y dylid ei roi i fanylion hyperleol a allai ganfod a rhoi gwybod am lygredd gormodol a ddioddefir gan blant, pobl hŷn neu bobl anabl yn arbennig? Hefyd, mae’r ffaith nad oes unrhyw sôn yn y rhagymadrodd i’r ddogfen am ganllawiau neu ymgynghoriad gan uned gymorth asesu effaith ar iechyd Cymru.

I haven’t heard any complaints about the questions or the way that the consultation was put together. If you’ve received one or more, I’d be very interested to have a note from you so I can look at it. A great deal of thought went into that consultation document, and I think the questions we’ve asked are absolutely appropriate.

Nid wyf wedi clywed unrhyw gwynion am y cwestiynau na’r ffordd y cafodd yr ymgynghoriad ei roi at ei gilydd. Os ydych wedi derbyn un neu fwy, buasai gennyf ddiddordeb mawr mewn cael nodyn gennych er mwyn i mi allu edrych ar hynny. Mae llawer iawn o feddwl wedi mynd i’r ddogfen ymgynghori honno, ac rwy’n credu bod y cwestiynau rydym wedi eu gofyn yn gwbl briodol.

One of the hotspots for air pollution is in Cardiff, so I’m very keen to find out exactly what monitoring the Welsh Government is doing of the levels of air quality in the Cardiff urban area. How confident are you that you will manage to satisfy Mr Justice Garnham by the end of April that you are able to take measures to deal with the illegal levels of air pollution that we are suffering?

Mae un o’r ardaloedd sydd â phroblem llygredd aer yng Nghaerdydd, felly rwy’n awyddus iawn i gael gwybod yn union sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro lefelau ansawdd aer yn ardal drefol Caerdydd. Pa mor hyderus ydych chi y byddwch yn llwyddo i fodloni Mr Justice Garnham erbyn diwedd mis Ebrill eich bod yn gallu rhoi camau ar waith i ymdrin â’r lefelau anghyfreithlon o lygredd aer rydym yn eu dioddef?

Across Cardiff, there are some localised areas where air pollution is problematic, I think mainly as a result of road traffic emissions. At these locations, we have air quality management areas that have been declared as such by the local authority. It’s their duty to tackle local air quality. I’ve been assured that their action plans will all be in place shortly in accordance with statutory guidance.

I think addressing air pollution really requires a collaborative approach. We are currently, as I said, reviewing the responses to the public consultation, and I’m hoping, the results of that consultation, I’m going to feed to local authorities, because as I say, it is their responsibility to make sure that they fulfil all their requirements.

Ar hyd a lled Caerdydd, mae yna rai ardaloedd lleol lle y mae llygredd aer yn broblem, yn bennaf, rwy’n credu, o ganlyniad i allyriadau traffig ar y ffordd. Yn y lleoliadau hyn, mae gennym ardaloedd sydd wedi’u datgan yn ardaloedd rheoli ansawdd aer gan yr awdurdod lleol. Eu dyletswydd hwy yw mynd i’r afael ag ansawdd aer lleol. Rwyf wedi cael fy sicrhau y bydd eu cynlluniau gweithredu i gyd yn eu lle cyn bo hir, yn unol â chanllawiau statudol.

Rwy’n credu bod mynd i’r afael â llygredd aer, mewn gwirionedd, yn gofyn am agwedd gydweithredol. Rydym ar hyn o bryd, fel y dywedais, yn adolygu’r ymatebion i’r ymgynghoriad cyhoeddus, ac rwy’n gobeithio y byddaf yn bwydo canlyniadau’r ymgynghoriad hwnnw i awdurdodau lleol, oherwydd fel y dywedaf, eu cyfrifoldeb hwy yw gwneud yn siŵr eu bod yn cyflawni eu holl ofynion.

Cabinet Secretary, you’ve mentioned road traffic emissions and it’s clear that they play a very significant part in terms of air pollution and the impact on human health. Diesel emissions are particularly significant. Would you agree with me that—? Hopefully, we’ll get to electric vehicles as quickly as possible, but before we do that, there are other practical steps that may be taken to address these issues, such as the conversion of taxi fleets from diesel to liquefied petroleum gas. The industry tells me that can be achieved with, perhaps, some grant support and they could repay that grant within a period of something like two years.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydych wedi crybwyll allyriadau traffig ffordd ac mae’n amlwg eu bod yn chwarae rhan arwyddocaol iawn o ran llygredd aer a’r effaith ar iechyd pobl. Mae allyriadau diesel yn arbennig o arwyddocaol. A fyddech yn cytuno â mi fod—? Y gobaith yw y byddwn yn symud at gerbydau trydan cyn gynted ag y bo modd, ond cyn i ni wneud hynny, mae camau ymarferol eraill y gellir eu cymryd i fynd i’r afael â’r materion hyn, megis trosi fflydoedd tacsi o ddiesel i nwy petrolewm hylifedig. Mae’r diwydiant yn dweud wrthyf y gellir cyflawni hynny gyda rhywfaint o gymorth grant, efallai, a gallent ad-dalu’r grant hwnnw o fewn cyfnod o tua dwy flynedd.

Absolutely. I think Birmingham are looking to electrify their taxi fleet, so it will be very interesting to see what they do. In relation to electric vehicles, I’m very keen to see us move to more electric vehicles, but, of course, a stumbling block or a barrier is the lack of recharging points. So, I’m looking to see if I can, perhaps, find some small amount of money so that I could help incentivise local authorities to install them, even if it’s only just one, just to start the ball rolling. Some local authorities do have them, obviously. People have them at home. But I think it is a barrier for people purchasing an electric vehicle, because there are no charging points and, of course, there are no charging points because there aren’t enough electric vehicles, so it’s a vicious circle that I am very keen to break.

Yn hollol. Rwy’n credu bod Birmingham yn ystyried trydaneiddio eu fflyd tacsi, felly bydd yn ddiddorol iawn gweld yr hyn y byddant yn ei wneud. Mewn perthynas â cherbydau trydan, rwy’n awyddus iawn i’n gweld yn symud at fwy o gerbydau trydan, ond wrth gwrs, un maen tramgwydd neu rwystr yw’r diffyg pwyntiau gwefru. Felly, rwy’n edrych i weld os gallaf, efallai, ddod o hyd i swm bach o arian er mwyn i mi allu helpu i gymell awdurdodau lleol i’w gosod, hyd yn oed os mai un yn unig a osodir, er mwyn dechrau’r broses. Mae gan rai awdurdodau lleol y pwyntiau gwefru hyn, yn amlwg. Mae gan bobl rai yn eu cartrefi. Ond rwy’n credu ei fod yn rhwystr i bobl sy’n prynu cerbydau trydan, am nad oes unrhyw bwyntiau gwefru ac wrth gwrs, ni cheir pwyntiau gwefru am nad oes digon o gerbydau trydan, felly mae’n gylch dieflig rwy’n awyddus iawn i’w dorri.

Tynnwyd cwestiwn 6 [OAQ(5)0070(ERA)] yn ôl.

Cwestiwn 7, John Griffiths.

Question 6 [OAQ(5)0070(ERA)] was withdrawn.

Question 7, John Griffiths.

Ardaloedd Trefol Casnewydd

The Urban Areas of Newport

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru i wella'r amgylchedd yng nghanol ardaloedd trefol Casnewydd? OAQ(5)0079(ERA)

7. Will the Minister make a statement on Welsh Government policy to improve the environment in the inner urban areas of Newport? OAQ(5)0079(ERA)

Thank you. Our policy is to deliver programmes that bring together local people, groups, businesses and organisations to deliver services to improve where they live or work. This includes our eco-schools programme, which has 20 schools in inner Newport, empowering and inspiring young people to make positive environmental changes to their lives.

Diolch. Ein polisi yw cyflwyno rhaglenni sy’n dod â phobl, grwpiau, busnesau a sefydliadau lleol at ei gilydd i ddarparu gwasanaethau i wella lle y maent yn byw neu’n gweithio. Mae hyn yn cynnwys ein rhaglen eco-sgolion, sy’n cynnwys 20 o ysgolion yng nghanol Casnewydd, sy’n grymuso ac yn ysbrydoli pobl ifanc i wneud newidiadau amgylcheddol cadarnhaol i’w bywydau.

I thank the Cabinet Secretary for that answer. Cabinet Secretary, we’ve had recent good news in terms of the quality of the Wales coast path and the advantages it brings to Wales. It was always envisaged that the coast path would be connected to urban areas through circular routes. I wonder if you could tell the Assembly what progress has been made in terms of those hopes and plans and whether you could support the establishment of those routes in Newport and elsewhere.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb hwnnw. Ysgrifennydd y Cabinet, rydym wedi cael newyddion da yn ddiweddar mewn perthynas ag ansawdd llwybr arfordir Cymru a’r manteision y mae’n eu cynnig i Gymru. Rhagwelwyd o’r cychwyn y buasai llwybr yr arfordir yn cael ei gysylltu ag ardaloedd trefol drwy lwybrau cylchol. Tybed a allech chi ddweud wrth y Cynulliad pa gynnydd a wnaed o ran y gobeithion a’r cynlluniau hynny ac a allech chi gefnogi’r syniad o sefydlu’r llwybrau hynny yng Nghasnewydd ac mewn mannau eraill.

Thank you. We absolutely recognise the importance of access opportunities for communities in order to promote better health and well-being. I think the Wales coastal path has not just been a hit with tourists; it’s absolutely been a hit with local communities and people right across Wales. We provide funding to NRW to maintain and improve the path, and there is a detailed work programme agreed with local authorities to develop links between local communities such as urban areas and the coast. I would hope that Newport City Council would be able to identify some routes and then secure support from NRW to improve and develop them.

Diolch. Rydym yn sicr yn cydnabod pwysigrwydd cyfleoedd i sicrhau mynediad i gymunedau er mwyn hyrwyddo gwell iechyd a lles. Mae llwybr arfordirol Cymru wedi bod yn boblogaidd gyda thwristiaid, ond yn bendant hefyd, mae wedi bod yn boblogaidd gyda chymunedau lleol a phobl ledled Cymru. Rydym yn darparu cyllid i Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer cynnal a gwella’r llwybr, ac mae rhaglen waith fanwl wedi’i chytuno gydag awdurdodau lleol i ddatblygu cysylltiadau rhwng cymunedau lleol megis ardaloedd trefol a’r arfordir. Buaswn yn gobeithio y buasai Cyngor Dinas Casnewydd yn gallu nodi rhai llwybrau ac yna sicrhau cefnogaeth gan Cyfoeth Naturiol Cymru i’w gwella a’u datblygu.

Minister, fly-tipping is becoming an increasing problem in parts of Newport. A community group called Pride in Pill has taken action by holding regular litter picks as part of its campaign to improve the local environment for residents. Will the Cabinet Secretary join me in congratulating Pride in Pill on its community spirit? What more can the Welsh Government do to assist local authorities to tackle fly-tipping, which blights many of our inner urban areas in south-east Wales?

Weinidog, mae tipio anghyfreithlon yn broblem gynyddol mewn rhannau o Gasnewydd. Mae grŵp cymunedol o’r enw Pride in Pill wedi gweithredu drwy gynnal sesiynau casglu sbwriel rheolaidd fel rhan o’i ymgyrch i wella’r amgylchedd lleol ar gyfer trigolion. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymuno â mi a llongyfarch Pride in Pill ar ei ysbryd cymunedol? Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu awdurdodau lleol i fynd i’r afael â thipio anghyfreithlon, sy’n difetha llawer o’n hardaloedd trefol mewnol yn ne-ddwyrain Cymru?

Thank you. I thought the Member was going to invite me to join him on a litter pick, which I would be very happy to do, and I have undertaken several over the past few months. [Laughter.] But I absolutely congratulate the group. It’s been so good to see communities coming together and taking such pride. I went along to a litter pick in an area of Cardiff a couple of months ago, and it was good to see residents coming up and thanking the volunteers for making their community so much better. In reply to your question about what more we can do on fly-tipping, I think it’s really important that local authorities enforce fines in relation to fly-tipping. I recently met with Phil Bale, the leader of City of Cardiff Council, because they’ve got a particular issue about one black bin bag of rubbish being dumped, which perhaps people don’t recognise as fly-tipping, but it absolutely is—just because it’s one bag. So, we’re looking to see what fines can be imposed in relation to that also.

Diolch. Roeddwn yn meddwl bod yr Aelod am fy ngwahodd i ymuno ag ef mewn sesiwn gasglu sbwriel, a buaswn yn fodlon iawn i wneud hynny, ac rwyf wedi cymryd rhan mewn sawl un dros yr ychydig fisoedd diwethaf. [Chwerthin.] Ond rwy’n sicr yn llongyfarch y grŵp. Mae wedi bod mor dda gweld cymunedau’n dod at ei gilydd ac yn dangos cymaint o falchder. Euthum draw i gasglu sbwriel mewn ardal yng Nghaerdydd ychydig fisoedd yn ôl, ac roedd yn dda gweld trigolion yn dod draw i ddiolch i’r gwirfoddolwyr am wneud eu cymuned yn lle gwell o lawer. I ateb eich cwestiwn ynghylch yr hyn y gallwn ei wneud ynglŷn â thipio anghyfreithlon, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn fod awdurdodau lleol yn gorfodi dirwyon mewn perthynas â thipio anghyfreithlon. Cyfarfûm yn ddiweddar â Phil Bale, arweinydd Cyngor Dinas Caerdydd, am fod ganddynt broblem benodol gydag un bag bin du o sbwriel yn cael ei adael, ac efallai nad yw pobl yn sylweddoli bod hynny’n achos o dipio anghyfreithlon, ond mae’n bendant yn wir—er mai un bag ydyw. Felly, rydym yn edrych i weld pa ddirwyon y gellir eu gorfodi mewn perthynas â hynny hefyd.

Uwchgynhadledd Meiri C40

The C40 Mayors Summit

8. Beth yw'r goblygiadau i Lywodraeth Cymru yn dilyn yr Uwchgynhadledd Meiri C40, pan ymrwymodd Paris, Athen, Madrid a Dinas Mecsico i statws rhydd rhag diesel erbyn 2025? OAQ(5)0076(ERA)

8. What are the implications for the Welsh Government following the C40 Mayors Summit in which Paris, Athens, Madrid and Mexico City committed to diesel free status by 2025? OAQ(5)0076(ERA)

Thank you. The mayors’ commitment to ban diesel vehicles from these four cities by 2025 is one response to the growing public awareness of the health effects of air pollution. We are currently reviewing our air quality policies, following our consultation on the subject, which closed on 6 December.

Diolch. Mae ymrwymiad y meiri i wahardd cerbydau diesel o’r pedair dinas erbyn 2025 yn un ymateb i ymwybyddiaeth gynyddol y cyhoedd o effeithiau llygredd aer ar iechyd. Ar hyn o bryd rydym yn adolygu ein polisïau ansawdd aer, yn dilyn ein hymgynghoriad ar y pwnc, a ddaeth i ben ar 6 Rhagfyr.

It’s quite clear the message here is that urban areas, to be really attractive for the local population, but also inward investment and their economic health, require clean air—the best quality possible. There are ways that we can manage that now, even before we formally ban diesel cars. It’s really important that, in Wales, we see the leadership we could be giving for the whole of the UK, and that will bring very great benefits to us economically as well.

Mae’n eithaf clir mai’r neges yma yw bod ardaloedd trefol angen aer glân o’r ansawdd gorau posibl er mwyn bod yn wirioneddol ddeniadol i’r boblogaeth leol, ond hefyd o ran denu mewnfuddsoddiad a’u hiechyd economaidd. Mae yna ffyrdd y gallwn reoli hynny yn awr, hyd yn oed cyn ein bod yn gwahardd ceir diesel yn ffurfiol. Mae’n bwysig iawn ein bod, yng Nghymru, yn gweld yr arweinyddiaeth y gallem fod yn ei rhoi i’r DU gyfan, a bydd hynny’n sicrhau manteision mawr iawn i ni’n economaidd hefyd.

I’m not sure, David, if you were in the Chamber when Simon Thomas raised a similar issue around this, and I was saying that, you know, you’re absolutely right. We’ve got this group of mayors—and I met several of them when I was at Conference of the Parties 22—who are being really ambitious with their targets for ending the use of diesel cars by 2025. I was saying in my previous response that I think it’s really important that Wales stays at the fore. We’ve always been ahead of these things, and we need to be looking to make sure that we’re not being left behind.

Nid wyf yn siŵr a oeddech yn y Siambr pan dynnodd Simon Thomas sylw at fater tebyg yn ymwneud â hyn, David, ac roeddwn yn dweud, wyddoch chi, eich bod yn hollol gywir. Mae gennym y grŵp hwn o feiri—a chyfarfûm â nifer ohonynt pan oeddwn yng Nghynhadledd y Partïon 22—sy’n uchelgeisiol iawn gyda’u targedau ar gyfer dod â’r defnydd o geir diesel i ben erbyn 2025. Roeddwn yn dweud yn fy ymateb blaenorol fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn fod Cymru yn aros ar flaen y gad. Rydym bob amser wedi bod ar y blaen gyda’r pethau hyn, ac mae angen i ni wneud yn siŵr nad ydym yn cael ein gadael ar ôl.

It’s interesting that the environmental push is now there to reduce the use of diesel cars because it seems to be only a few years ago that we were actually being encouraged to use diesel by many of the same people. So, I wonder if the Minister would agree that this is one example of an area where the received wisdom in the environmental field, within a few years, turns out to be completely wrong.

Mae’n ddiddorol fod yr hwb amgylcheddol yno’n awr i leihau’r defnydd o geir diesel oherwydd mae’n ymddangos mai ychydig flynyddoedd yn unig sydd ers i ni gael ein hannog, mewn gwirionedd, i ddefnyddio diesel gan lawer o’r un bobl. Felly, rwy’n meddwl tybed a fuasai’r Gweinidog yn cytuno fod hon yn un enghraifft o faes lle y mae’r doethineb a dderbyniwyd yn gyffredinol yn y maes amgylcheddol, o fewn ychydig flynyddoedd, yn gwbl anghywir wedi’r cyfan.

Well, I think it’s called science and moving on and learning. I absolutely would like to set a target to get rid of fossil fuel cars by a certain date, but to do that you have to make sure that we have, for instance, the metro, where we’ve got that sustainable transport in place for the public to use. But, absolutely, the way forward is to get rid of diesel cars and fossil fuel cars.

Wel, rwy’n credu mai’r hyn y maent yn galw hynny yw gwyddoniaeth a symud ymlaen a dysgu. Buaswn yn sicr yn hoffi gosod targed i gael gwared ar geir tanwydd ffosil erbyn dyddiad penodol, ond i wneud hynny mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr fod gennym y metro, er enghraifft, lle y mae gennym y drafnidiaeth gynaliadwy honno ar waith i’r cyhoedd ei defnyddio. Ond yn sicr, y ffordd ymlaen yw cael gwared ar geir diesel a cheir tanwydd ffosil.

Torri’r Biblinell Olew yn Nantycaws

The Oil Pipeline Breach at Nantycaws

9. Pa asesiad y mae’r Gweinidog wedi’i wneud o ganlyniadau torri’r biblinell olew yn Nantycaws? OAQ(5)0077(ERA)

9. What assessment has the Minister made of the consequences of the oil pipeline breach at Nantycaws? OAQ(5)0077(ERA)

Diolch. An assessment of the oil spill at Nantycaws is currently being carried out by Natural Resources Wales. This will investigate the causes of the breach, its impacts and any action for Natural Resources Wales under its powers as regulator. Until this investigation is concluded, I cannot comment further.

Diolch. Mae asesiad o’r arllwysiad olew yn Nantycaws ar y gweill ar hyn o bryd gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Bydd yr asesiad yn ymchwilio i achosion yr arllwysiad, ei effeithiau ac unrhyw gamau gweithredu ar ran Cyfoeth Naturiol Cymru o dan ei bwerau fel rheolydd. Hyd nes y bydd yr ymchwiliad wedi ei gwblhau, ni allaf roi sylwadau pellach.

Roeddwn i mewn cyfarfod cyhoeddus yn lleol wythnos diwethaf ac mae’n rhaid i mi ddweud yr oedd yna gryn anniddigrwydd ymhlith trigolion lleol yn wyneb absenoldeb cwmni Valero, ond hefyd rwy’n credu oherwydd diffyg gwybodaeth sy’n dod o du awdurdodau cyhoeddus. Felly, a allaf ofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet fynnu bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn cyhoeddi canlyniadau yr holl brofion y maen nhw wedi’u cynnal ar y tir ac ar yr afonydd? Nid ydynt wedi gwneud hynny hyd yn hyn. Pa waith monitro a fydd yn mynd ymlaen yn y dyfodol? A allith hi hefyd ddwyn pwysau ar yr Asiantaeth Safonau Bwyd i roi’r wybodaeth angenrheidiol i ffermwyr lleol ynglŷn ag unrhyw halogiad posib sydd wedi bod o’r tir a’r gadwyn fwyd? A oes modd cadarnhau pa gamau gorfodi y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn eu cymryd er mwyn sicrhau y bydd yr holl waith adfer y mae’r cwmni wedi’i addo, ac sydd wedi cael ei ofyn amdano gan drigolion lleol, yn cael ei wneud cyn gynted ag sy’n bosib?

I attended a public meeting locally last week, and I have to say there was some disquiet among local residents in light of the absence of the Valero company, but also because of a lack of information provided by public authorities. So, can I ask the Cabinet Secretary to insist that NRW does publish the results of all the tests that they have conducted on the rivers and the ground? They should have done so by now. What monitoring work will go on in future? Could she also put pressure on the Food Standards Agency to provide the necessary information to local farmers on any possible contamination of the land and the food chain? Would it be possible to confirm what enforcement steps NRW is taking in order to ensure that all the remediation work that the company has promised, and has been requested by local people, will actually be conducted as soon as possible?

Thank you. I’ve been informed that the investigation by NRW isn’t going to be completed until the end of March, which is obviously quite a significant time away. So, I’m very happy to ask NRW to publish what they can before that time. I know that you are meeting NRW on Friday, so I’ll make sure that I do that ahead of time. I’m very concerned to hear of the public meeting last week and the disquiet amongst your constituents. Again, I will speak to NRW around that. Also, yes, I’m very happy to, and will write to the Food Standards Agency to ensure that any necessary information that the farmers need around the area of the spill, that they do get that information ASAP.

Diolch. Rwyf wedi cael gwybod na fydd yr ymchwiliad gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael ei gwblhau tan ddiwedd mis Mawrth, ac yn amlwg mae cryn dipyn o amser nes hynny. Felly, rwy’n hapus iawn i ofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru gyhoeddi’r hyn a allant cyn yr amser hwnnw. Gwn eich bod yn cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru ddydd Gwener, felly byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod yn ei wneud cyn hynny. Rwy’n bryderus iawn o glywed am y cyfarfod cyhoeddus yr wythnos diwethaf a’r anniddigrwydd ymhlith eich etholwyr. Unwaith eto, byddaf yn siarad â Cyfoeth Naturiol Cymru ynglŷn â hynny. Hefyd, ydw, rwy’n hapus iawn i ysgrifennu at yr Asiantaeth Safonau Bwyd i sicrhau bod unrhyw wybodaeth angenrheidiol sydd ei hangen ar ffermwyr ynglŷn ag ardal yr arllwysiad yn cael ei roi iddynt cyn gynted â phosibl.

Cabinet Secretary, this was an industrial accident, it was unforeseen, it was unintended, and I also look forward to the report. I would like to commend both Valero and NRW for the very speedy way in which they dealt with this. I would like us all to reserve judgment. Valero are a very strong company in my constituency who do have an environmental record that is worth noting is extremely good. What I’m very interested to know, Cabinet Secretary, is what lessons might be learned for what else may be happening in that pipeline as it proceeds through Wales. Are there any other ways that we might be able to monitor that pipeline to ensure that the oil spill that Adam Price refers to doesn’t actually happen elsewhere?

Ysgrifennydd y Cabinet, roedd hon yn ddamwain ddiwydiannol, roedd yn annisgwyl, roedd yn anfwriadol, ac rwyf hefyd yn edrych ymlaen at yr adroddiad. Hoffwn ganmol Valero a Cyfoeth Naturiol Cymru am y ffordd gyflym iawn y maent wedi delio â hyn. Hoffwn i ni i gyd gadw rhag lleisio barn. Mae Valero yn gwmni cryf iawn yn fy etholaeth ac mae ganddynt hanes amgylcheddol sydd, mae’n werth nodi, yn hynod o dda. Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, pa wersi y gellid eu dysgu am beth arall a allai fod yn digwydd yn y biblinell wrth iddi symud ymlaen drwy Gymru. A oes unrhyw ffyrdd eraill y gallem fonitro’r biblinell honno i sicrhau nad fydd yr arllwysiad olew y mae Adam Price yn cyfeirio ato yn digwydd yn rhywle arall mewn gwirionedd?

Yes, when I attended the site of the spill—I think that was on Saturday 8 October—I met with Valero and NRW, and I was very pleased to see the way that they were working together. But, you’re quite right; at that time, the cause of the spill had not been identified, but it is really important—it's a very long pipe—it's really important that that's monitored in a way that absolutely we learn all the lessons we can to avoid that sort of spill again.

Ie, pan oeddwn yn bresennol ar safle’r arllwysiad—ar Ddydd Sadwrn 8 Hydref rwy’n credu—cyfarfûm â Valero a Cyfoeth Naturiol Cymru, ac roeddwn yn falch iawn o weld y ffordd roeddent yn gweithio gyda’i gilydd. Ond rydych yn hollol gywir; ar y pryd, nid oedd achos yr arllwysiad wedi’i ganfod, ond mae’n bwysig—mae’n biblinell hir iawn—mae’n wirioneddol bwysig ei bod yn cael ei monitro mewn ffordd sy’n caniatáu i ni ddysgu’r holl wersi y gallwn i osgoi’r math hwn o arllwysiad eto.

Diogelu Anifeiliaid Gwyllt Mewn Syrcasau

Protecting Wild Animals in Circuses

10. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i ddiogelu anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau? OAQ(5)0073(ERA)

10. Will the Minister make a statement on steps taken by the Welsh Government to protect wild animals in circuses? OAQ(5)0073(ERA)

Thank you. I will be publishing a written statement on this issue tomorrow. We will explore the possibility of introducing a scheme, such as registration or licensing, for mobile animal exhibits, including circuses, which display domestic and exotic animals in Wales. A public consultation will be undertaken here early next year.

Diolch. Byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar y mater hwn yfory. Byddwn yn ymchwilio i’r posibilrwydd o gyflwyno cynllun, megis cofrestru neu drwyddedu, ar gyfer arddangosfeydd symudol o anifeiliaid, gan gynnwys syrcasau, sy’n arddangos anifeiliaid domestig ac egsotig yng Nghymru. Bydd ymgynghoriad cyhoeddus yn cael ei gynnal yma yn gynnar y flwyddyn nesaf.

I very much welcome that answer from the Cabinet Secretary and thank her for it. I wonder if she could give an indication, therefore, of the timescale in terms of implementing and introducing any new regulations and legislation, as this has been an issue that has been ongoing for some time already.

Rwy’n croesawu’r ateb hwnnw gan Ysgrifennydd y Cabinet yn fawr iawn ac yn diolch iddi amdano. Tybed a allai roi syniad, felly, o’r amserlen ar gyfer gweithredu a chyflwyno unrhyw reoliadau a deddfwriaeth newydd, gan fod hon wedi bod yn broblem barhaus ers peth amser eisoes.

It has been a long-standing issue, and it's something that I have taken a particular interest in since I came into post in May. I recently met with the DEFRA Minister, because I wanted to engage in discussions with them to see if we could have a joint sort of scheme and initiatives going forward. He was very keen to also speak to Scotland and Northern Ireland to see if we could have a UK-wide approach. However, it needs to be done at pace, and, if it isn't going to be done at pace, we will have our own scheme, as I say, and look at what else we can do. But I agree: it does need to be done very quickly. As I say, a written statement will be coming out tomorrow, before we go into recess, with more details.

Mae wedi bod yn broblem dros amser maith, ac mae’n rhywbeth y mae gennyf ddiddordeb arbennig ynddo ers i mi gychwyn yn y swydd ym mis Mai. Yn ddiweddar, cyfarfûm â Gweinidog DEFRA, oherwydd roeddwn eisiau cymryd rhan mewn trafodaethau gyda hwy i weld a allem gael rhyw fath o gynllun a mentrau ar y cyd yn y dyfodol. Roedd yn awyddus iawn hefyd i siarad â’r Alban a Gogledd Iwerddon i weld a fuasem yn gallu mabwysiadu dull o weithredu ar draws y DU. Fodd bynnag, mae angen ei wneud yn gyflym, ac os na chaiff ei wneud yn gyflym, bydd gennym ein cynllun ein hun, fel y dywedaf, a byddwn yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud. Ond rwy’n cytuno: mae angen iddo gael ei wneud yn gyflym iawn. Fel y dywedaf, bydd datganiad ysgrifenedig yn cael ei gyhoeddi yfory, cyn toriad y Nadolig, gyda mwy o fanylion.

I'm grateful; I don't think there's any place for wild animals in circuses. I agree with that. This is something promoted by the Welsh Conservatives some years ago, and I'm pleased that there will be a statement tomorrow. But can I say: how has it taken so long to get to this point? It was your predecessor, Rebecca Evans, who first initiated this, and it has taken a long time to get to this position.

Rwy’n ddiolchgar; nid wyf yn credu bod unrhyw le i anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau. Rwy’n cytuno â hynny. Mae hwn yn fater a hyrwyddwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig rai blynyddoedd yn ôl, ac rwy’n falch y bydd yna ddatganiad yfory. Ond a gaf fi ddweud: pam ei bod wedi cymryd cyhyd i gyrraedd y pwynt hwn? Eich rhagflaenydd, Rebecca Evans, a gododd y mater hwn yn gyntaf, ac mae wedi cymryd amser hir i gyrraedd y pwynt hwn.

Well, as I say, it's something that I have taken a particular interest in, you know, six months—well, seven months—into post. I've had several discussions. I've now met with the DEFRA Minister. We've been waiting to see—. We don't have any circuses actually licensed here in Wales; they’re licensed in England. So, I think it's very important that we do have that cross-Government approach to this.

Wel, fel y dywedaf, mae’n rhywbeth rwyf wedi cymryd diddordeb arbennig ynddo, wyddoch chi, chwe mis—wel, saith mis—i mewn i’r swydd. Rwyf wedi cael nifer o drafodaethau. Rwyf wedi cyfarfod â Gweinidog DEFRA bellach. Rydym wedi bod yn aros i weld—. Nid oes gennym unrhyw syrcasau trwyddedig yma yng Nghymru mewn gwirionedd; maent yn cael eu trwyddedu yn Lloegr. Felly, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn fod gennym ddull traws-Lywodraethol o weithredu ar hyn.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf yw cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, a’r cwestiwn cyntaf—Andrew R.T. Davies.

The next item is questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children, and the first question—Andrew R.T. Davies.

Cartrefi mewn Parciau

Park Homes

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am adroddiad Llywodraeth Cymru, 'Deall Economeg y Diwydiant Cartrefi mewn Parciau'? OAQ(5)0090(CC)

1. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s report ‘Understanding the Economics of the Park Home Industry’? OAQ(5)0090(CC)

I thank the Member for his question. The study is the most comprehensive ever carried out on the sector in Wales. It covers almost 74 per cent of all park home sites, as well as stakeholders. It contains four key recommendations, which I’m currently considering in terms of the implementation.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Yr astudiaeth hon yw’r astudiaeth fwyaf cynhwysfawr a gynhaliwyd erioed ar y sector yng Nghymru. Mae’n cynnwys bron i 74 y cant o’r holl safleoedd cartrefi mewn parciau, yn ogystal â rhanddeiliaid. Mae’n cynnwys pedwar argymhelliad allweddol, ac rwy’n eu hystyried ar hyn o bryd o ran gweithredu.

Thank you, Cabinet Secretary, for that answer. You are quite right to identify the Welsh Government put in significant resource—I think in the region of £50,000—into this report, and there were key recommendations, which I'd be pleased to hear how you’re going to be taking those recommendations forward. But I met with some residents from park homes last week who made the point that one of their key concerns about the commission when they sell park homes—and the restrictions on the sale of those park homes back to the owners is a very burdensome and cumbersome process, and very restrictive as well. The report didn't offer a way forward to resolving that particular concern that park home owners had. Are you minded to explore further opportunities to see if some assistance can be brought to raise this issue and actually lift this burden that is placed on park home owners that is so restrictive when they decide to sell their park homes at the end of their tenure?

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydych yn llygad eich lle yn nodi’r ffaith fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi adnoddau sylweddol—oddeutu £50,000 rwy’n credu—tuag at yr adroddiad hwn, ac roedd yna argymhellion allweddol, a buaswn yn falch o glywed sut y byddwch yn datblygu’r argymhellion hynny. Ond cyfarfûm â rhai trigolion o gartrefi mewn parciau yr wythnos diwethaf a wnaeth y pwynt fod un o’u prif bryderon yn ymwneud â’r comisiwn pan fyddant yn gwerthu cartrefi mewn parciau—ac mae’r cyfyngiadau ar werthu’r cartrefi mewn parciau hynny’n ôl i’r perchnogion, yn broses feichus a thrafferthus iawn, a chyfyngol iawn hefyd. Nid oedd yr adroddiad yn cynnig ateb i ddatrys y pryder penodol hwnnw a oedd gan berchnogion cartrefi mewn parciau. A ydych yn bwriadu archwilio cyfleoedd pellach i weld a oes modd cael ychydig o gymorth i godi’r mater hwn a chael gwared ar y baich hwn sy’n cael ei roi ar ysgwyddau perchnogion cartrefi mewn parciau ac sydd mor gyfyngol pan fyddant yn penderfynu gwerthu eu cartrefi mewn parciau ar ddiwedd eu deiliadaeth?

I think many Members have made representations to me and previous Ministers on this issue. Indeed, Kirsty Williams last week had a conversation with me about a group in her constituency. I am aware of the issue around the 10 per cent levy, commission rate, on this, and I am giving this further consideration in the round of the whole report, based on the outcomes of my discussions with my team, and I will make a further statement on this.

Rwy’n credu bod llawer o Aelodau wedi cyflwyno sylwadau i mi a Gweinidogion blaenorol ar y mater hwn. Yn wir, yr wythnos diwethaf, cafodd Kirsty Williams sgwrs â mi am grŵp yn ei hetholaeth. Rwy’n ymwybodol o’r mater ynglŷn â’r ardoll 10 y cant, y gyfradd gomisiwn, ar hyn, ac rwy’n rhoi ystyriaeth bellach i’r adroddiad yn ei gyfanrwydd, yn seiliedig ar ganlyniadau fy nhrafodaethau gyda fy nhîm, a byddaf yn gwneud datganiad pellach ar hyn.

Tlodi Plant yn Nhorfaen

Child Poverty in Torfaen

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â thlodi plant yn Nhorfaen? OAQ(5)0091(CC)

2. Will the Minister make a statement on how the Welsh Government is tackling child poverty in Torfaen? OAQ(5)0091(CC)

I thank the Member for her question. We are supporting parents into employment through Communities for Work, investing in the early years and building resilient communities that can offer children the best start in life.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Rydym yn cynorthwyo rhieni i ddod o hyd i waith drwy Cymunedau am Waith, gan fuddsoddi yn y blynyddoedd cynnar ac adeiladu cymunedau cryf a all gynnig y dechrau gorau mewn bywyd i blant.

The Communities First programme is playing a crucial role in Torfaen in tackling poverty. The programme has been very successful and was ranked No. 1 in Wales for helping people into employment, and No. 1 for adults completing employment-related courses. This is in addition to the vital role Communities First plays in mitigating the impact of welfare reforms. In the event of the Cabinet Secretary going ahead with the phasing out of Communities First, what steps will you take to ensure that the very best elements of the programme are retained and, most importantly, properly resourced?

Mae’r rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn chwarae rhan hanfodol yn Nhorfaen yn y gwaith o drechu tlodi. Mae’r rhaglen wedi bod yn llwyddiannus iawn a daeth i frig y rhestr yng Nghymru am helpu pobl i ddod o hyd i waith, ac o ran nifer yr oedolion a gwblhaodd gyrsiau sy’n gysylltiedig â chyflogaeth. Mae hyn yn ychwanegol at y rôl hanfodol y mae Cymunedau yn Gyntaf yn ei chwarae i liniaru effaith diwygiadau lles. Os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn bwrw ymlaen â’r cynlluniau i gael gwared ar Cymunedau yn Gyntaf fesul cam, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i sicrhau bod yr elfennau gorau un o’r rhaglen yn cael eu cadw ac, yn bwysicaf oll, i sicrhau bod yr adnoddau priodol ar gael ar eu cyfer?

The Member is right to raise the issue of Communities First, as many others do in this Chamber. I have said often that there are many good programmes within the Communities First clusters, but the reality is, as we discussed yesterday in the debate around child poverty, the very stubborn effects of poverty are very hard to move into a different space. We have to take a very new approach to the way that we manage and support resilient communities. I’m grateful for the Member’s comments. I haven’t made a decision yet on Communities First, but I will keep her and other colleagues posted as I make those deliberations in the early new year.

Mae’r Aelod yn iawn i godi mater Cymunedau yn Gyntaf, fel y mae llawer o bobl eraill yn ei wneud yn y Siambr hon. Rwyf wedi dweud yn aml fod llawer o raglenni da o fewn clystyrau Cymunedau yn Gyntaf, ond y gwir yw, fel y trafodasom ddoe yn y ddadl ar dlodi plant, mae effeithiau ystyfnig iawn tlodi yn anodd iawn i’w symud i le gwahanol. Mae’n rhaid i ni fabwysiadu dull newydd o weithredu mewn perthynas â’r ffordd rydym yn rheoli ac yn cefnogi cymunedau cryf. Rwy’n ddiolchgar am sylwadau’r Aelod. Nid wyf wedi gwneud penderfyniad ynglŷn â Cymunedau yn Gyntaf eto, ond byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf iddi hi a chyd-Aelodau eraill wrth i mi ystyried y penderfyniadau hynny yn gynnar yn y flwyddyn newydd.

Cabinet Secretary, I have no doubt that you’re doing a wonderful job on various things to reduce poverty. You have taken a lot of—[Interruption.] Wait a minute. You have taken a lot of—. [Interruption.] You have taken a lot of, your Government has taken a lot of, initiatives to reduce poverty among children—yes, we had Communities First, Flying Start, Families First, et cetera, et cetera. But the fact is—[Interruption.] The fact is we are still, sadly—our children in Torfaen, Islwyn and Blaenau Gwent are the worst-off children living in the countries of the United Kingdom. I would like to ask you what other initiatives you’re taking. I think our Government is raising the personal allowance up to £12,500, which will benefit a lot of families—[Interruption.]—a number of families, 1.5 million, to reduce in-work poverty, which is one of the aims of the child poverty strategy by the British Government. So, which initiative are you going to take to reduce child poverty in Wales, please?

Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes gennyf amheuaeth eich bod yn gwneud gwaith ardderchog ar amryw o bethau i leihau tlodi. Rydych wedi cymryd llawer o—[Torri ar draws.] Arhoswch funud. Rydych wedi cymryd llawer o—. [Torri ar draws.] Rydych wedi cymryd llawer o, mae eich Llywodraeth wedi cymryd llawer o fentrau i leihau tlodi ymysg plant—do, cawsom Cymunedau yn Gyntaf, Dechrau’n Deg, Teuluoedd yn Gyntaf, ac yn y blaen ac yn y blaen. Ond y ffaith yw—[Torri ar draws.] Y ffaith yw ein bod yn dal i fod, yn anffodus—ein plant yn Nhorfaen, Islwyn a Blaenau Gwent yw’r plant tlotaf sy’n byw yng ngwledydd y Deyrnas Unedig. Hoffwn ofyn i chi pa fentrau eraill rydych yn eu rhoi ar waith. Rwy’n credu bod ein Llywodraeth yn codi’r lwfans personol i £12,500, a fydd o fudd i lawer o deuluoedd—[Torri ar draws.] —nifer o deuluoedd, 1.5 miliwn, i leihau tlodi mewn gwaith, sef un o amcanion y strategaeth tlodi plant gan Lywodraeth Prydain. Felly, pa gynllun rydych yn mynd i’w roi ar waith i leihau tlodi plant yng Nghymru, os gwelwch yn dda?

I thank the Member for his comments at the start of his question; we’re very grateful for them. It’s not for me to give the Member a history lesson, but I will remind him that poverty just doesn’t happen by chance—there are often causes to this. Back in the 1980s, when his party was in power in the UK, they destroyed our communities in Wales with the coal mines and the steelworkers, which had a massive effect on our young people and their lives ahead of them.

I can say what are our programmes, and the Member recognises them—Families First, Flying Start and the whole support mechanisms around the family are important ones. But you should not take anything back from the fact that your welfare-reform aspects have a massive impact on the people of Wales and the UK. You, as a party, should think about that very, very carefully.

Diolch i’r Aelod am ei sylwadau ar ddechrau ei gwestiwn; rydym yn ddiolchgar iawn amdanynt. Nid fy lle i yw rhoi gwers hanes i’r Aelod, ond rwyf am ei atgoffa nad yw tlodi yn digwydd drwy hap a damwain—mae pethau’n achosi hynny’n aml. Yn ôl yn y 1980au, pan oedd ei blaid mewn grym yn y DU, llwyddasant i ddinistrio ein cymunedau yng Nghymru gyda’r pyllau glo a’r gweithwyr dur, a chafodd hynny effaith enfawr ar ein pobl ifanc a’u bywydau o’u blaenau.

Gallaf ddweud beth yw ein rhaglenni, ac mae’r Aelod yn eu hadnabod—mae Teuluoedd yn Gyntaf, Dechrau’n Deg a’r holl fecanweithiau cymorth o gwmpas y teulu yn rhai pwysig. Ond ni ddylech dynnu dim oddi ar y ffaith fod eich dulliau diwygio lles yn cael effaith enfawr ar bobl Cymru a’r DU. Dylech chi, fel plaid, feddwl am hynny’n ofalus iawn.

Cabinet Secretary, UKIP concurs with the Welsh Government’s decision to review or end the Communities First programme. This was a Government flagship strategy designed to eradicate deprivation in Wales. Whilst there are some examples of success, there are also glaring examples of mismanagement. For instance, the 3Gs Development Trust programme in Merthyr spent £1.3 million on staff salaries out of a budget of £1.5 million. Would the Cabinet Secretary confirm that the people of Penydarren, Galon Uchaf and Gurnos were let down by this organisation?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae UKIP yn cytuno â phenderfyniad Llywodraeth Cymru i adolygu neu roi diwedd ar y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf. Roedd hon yn strategaeth flaengar gan y Llywodraeth a gynlluniwyd i ddileu amddifadedd yng Nghymru. Er bod rhai enghreifftiau o lwyddiant, mae yna hefyd enghreifftiau amlwg o gamreoli. Er enghraifft, gwariodd y rhaglen Ymddiriedolaeth Ddatblygu 3G ym Merthyr Tudful £1.3 miliwn ar gyflogau staff allan o gyllideb o £1.5 miliwn. A fuasai Ysgrifennydd y Cabinet yn cadarnhau bod pobl Penydarren, Galon Uchaf a’r Gurnos wedi cael cam gan y sefydliad hwn?

Look, I won’t knock Communities First’s workforce—they are doing a fantastic job across communities—but this is an extremely difficult nut to crack. Poverty is not moving in the right direction. That’s why we have to have an overarching rethink here. Huw Lewis and Dawn Boden, now, are doing a fantastic job in their communities, representing their communities with Communities First workforces. I will make a decision in the new year about what the future looks like, but what we’ve got to remember about this is it’s about the people on the ground.

Edrychwch, nid wyf am ladd ar weithlu Cymunedau yn Gyntaf—maent yn gwneud gwaith gwych ar draws cymunedau—ond mae hon yn broblem ddyrys iawn. Nid yw tlodi’n symud i’r cyfeiriad cywir. Dyna pam fod yn rhaid i ni ailfeddwl yn gyffredinol. Nawr, mae Huw Lewis a Dawn Boden yn gwneud gwaith gwych yn eu cymunedau, yn cynrychioli eu cymunedau gyda gweithluoedd Cymunedau yn Gyntaf. Byddaf yn gwneud penderfyniad yn ystod y flwyddyn newydd ynglŷn â sut ddyfodol rydym yn ei ragweld, ond yr hyn y mae’n rhaid i ni ei gofio am hyn yw ei fod yn ymwneud â’r bobl ar lawr gwlad.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd UKIP, Michelle Brown.

Questions now from the party spokespeople. The UKIP spokesperson, Michelle Brown.

Thank you, Presiding Officer. What assistance is the Welsh Government offering to owner-occupier families at risk of being evicted from their home by their mortgage company for mortgage arrears?

Diolch i chi, Lywydd. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i deuluoedd perchen-feddianwyr sydd mewn perygl o gael eu troi allan o’u cartref gan eu cwmni morgais oherwydd ôl-ddyledion morgais?

We have pathways through local authorities where there are opportunities to speak with anti-homelessness officers in authorities across Wales. We have a very good recognition in a 63 per cent reduction in homelessness figures in Wales.

Mae gennym lwybrau drwy awdurdodau lleol lle y mae cyfleoedd i siarad â swyddogion atal digartrefedd mewn awdurdodau ledled Cymru. Mae gennym gydnabyddiaeth dda iawn ar ostyngiad o 63 y cant mewn ffigurau digartrefedd yng Nghymru.

Thank you, Cabinet Secretary. Last November, the national sleeping rough count estimated that 240 people across Wales were sleeping rough during one week in November 2015. Granted, it’s an estimate, but many people will find themselves on the streets this Christmas, often through no fault of their own. What is the Welsh Government doing to address this problem and help rough sleepers escape their horrendous situation?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Fis Tachwedd diwethaf, amcangyfrifodd y cyfrif cenedlaethol o gysgu allan fod 240 o bobl ledled Cymru yn cysgu allan yn ystod un wythnos ym mis Tachwedd 2015. Er mai amcangyfrif ydyw, bydd llawer o bobl yn cysgu ar y stryd y Nadolig hwn, a hynny’n aml heb fod unrhyw fai arnynt hwy. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i’r afael â’r broblem hon a helpu pobl sy’n cysgu allan i ddianc rhag eu sefyllfa erchyll?

I agree with the Member in that nobody should be homeless at any point, particularly at Christmas. It’s a terrible place to be considering. But we are investing in homelessness provision through organisations like Llamau. We invest in our communities—in local authorities—but there are still people who present as homeless and we are doing our damnedest to make provision to support these people who find themselves in this position.

Rwy’n cytuno â’r Aelod yn yr ystyr na ddylai neb fod yn ddigartref ar unrhyw adeg, yn enwedig adeg y Nadolig. Mae’n sefyllfa ofnadwy i’w hystyried. Ond rydym yn buddsoddi mewn darpariaeth ar gyfer y digartref drwy sefydliadau megis Llamau. Rydym yn buddsoddi yn ein cymunedau—mewn awdurdodau lleol—ond mae yna bobl sy’n ddigartref o hyd ac rydym yn gwneud ein gorau glas i sicrhau darpariaeth i gefnogi’r bobl sydd yn y sefyllfa hon.

Thank you. I know that the Cabinet Secretary is as concerned as I am about the welfare of our forces veterans. Has the Cabinet Secretary instructed local authorities to prioritise the housing of homeless veterans? If not, does the Cabinet Secretary intend to do so?

Diolch. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yr un mor bryderus â minnau ynghylch lles cyn-filwyr ein lluoedd arfog. A yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi rhoi cyfarwyddyd i awdurdodau lleol i roi blaenoriaeth i sicrhau tai i gyn-filwyr digartref? Os nad yw, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu gwneud hynny?

We introduced last week a new housing pathway for veterans, which was created and designed with veterans in that process. I launched that in Lesley Griffiths’s constituency in Wrexham, and it’s a very popular one. I was with armed forces personnel only last week, with the general in Wales, and he was very complimentary about the efforts we’re making here to support the armed forces, including the armed forces advisory group and the cross-party group that Darren Millar chairs in the Chamber.

Yr wythnos diwethaf, cyflwynasom lwybr tai newydd ar gyfer cyn-filwyr wedi’i greu a’i gynllunio gyda chyn-filwyr yn rhan o’r broses. Lansiais y llwybr hwnnw yn etholaeth Lesley Griffiths yn Wrecsam, ac mae’n un poblogaidd iawn. Roeddwn yng nghwmni aelodau’r lluoedd arfog yr wythnos diwethaf, gyda’r cadfridog yng Nghymru, ac roedd yn ganmoliaethus iawn am yr ymdrechion rydym yn eu gwneud yma i gefnogi’r lluoedd arfog, gan gynnwys grŵp cynghori’r lluoedd arfog a’r grŵp trawsbleidiol a gadeirir gan Darren Millar yn y Siambr.

Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Jenkins.

Plaid Cymru spokesperson, Bethan Jenkins.

Cabinet Secretary, you may know that I’ve met with quite a few asylum-seeker families recently in Swansea with regard to the awful conditions that many of them are facing with regard to Home Office provision via the company Clearsprings Ready Homes. I was wondering whether you would be able to facilitate a conversation with the Home Office on these terrible conditions, notwithstanding the fact that many private landlords in Wales have contacted me saying that they do lease their homes to the Home Office for Clearsprings to utilise to house asylum seekers. So, while it may not be a direct decision for you to make as housing Minister here, the inevitable consequences are that we have responsibilities in this area, and I would like you to make representations to show the severity of the situation now here in Wales.

Ysgrifennydd y Cabinet, efallai y byddwch yn gwybod fy mod wedi cyfarfod â chryn dipyn o deuluoedd sy’n ceisio lloches yn ddiweddar yn Abertawe mewn perthynas â’r amodau erchyll y mae llawer ohonynt yn eu hwynebu o ran darpariaeth y Swyddfa Gartref drwy gwmni Clearsprings Ready Homes. Roeddwn yn meddwl tybed a fuasech yn gallu hwyluso sgwrs gyda’r Swyddfa Gartref ynglŷn â’r amodau ofnadwy hyn, er gwaethaf y ffaith fod llawer o landlordiaid preifat yng Nghymru wedi cysylltu â mi yn dweud eu bod yn prydlesu eu cartrefi i’r Swyddfa Gartref i Clearsprings eu defnyddio fel tai ar gyfer ceiswyr lloches. Felly, er nad yw’n benderfyniad uniongyrchol i chi ei wneud fel Gweinidog tai yma, o bosibl, y canlyniad anochel yw bod gennym gyfrifoldebau yn y maes hwn, a hoffwn i chi gyflwyno sylwadau i ddangos difrifoldeb y sefyllfa yng Nghymru erbyn hyn.

I’m supportive of the Member’s question. I think the Member should write to me in detail on that. I think she’s right to raise that, while this is a non-devolved function, we do pick up the consequences of vulnerability. I think that’s something I’m very interested in trying to resolve with the Member.

Rwy’n gefnogol i gwestiwn yr Aelod. Rwy’n credu y dylai’r Aelod ysgrifennu ataf gyda manylion ynglŷn â hynny. Er bod hon yn swyddogaeth heb ei datganoli, rwy’n credu ei bod yn iawn i grybwyll ein bod yn wynebu canlyniadau pobl sy’n agored i niwed. Rwy’n credu bod hwnnw’n fater rwy’n awyddus iawn i geisio’i ddatrys gyda’r Aelod.

Just following on from that, I wonder whether you would be willing, as Cabinet Secretary, to meet with some of the asylum seekers and refugees in the area so that they can tell you directly what those concerns are, because many of them feel that they’re not listened to. There are myths, of course, about the fact that they are taking homes from people from Wales. That is not the case entirely—they’re not on any list that any other person here in Wales would be on with regard to social housing. They find it very, very difficult to make complaints, and have said to me that they have faced racism from Clearsprings staff when they have been making updates to their homes. So, would you be willing to do that, Cabinet Secretary, so that you can hear for yourself those problems first hand?

Yn dilyn hynny, tybed a fuasech yn fodlon, fel Ysgrifennydd y Cabinet, i gyfarfod â rhai o’r ceiswyr lloches a’r ffoaduriaid yn yr ardal fel y gallant ddweud wrthych yn uniongyrchol beth yw’r pryderon hynny, oherwydd mae llawer ohonynt yn teimlo nad oes neb yn gwrando arnynt. Mae yna fythau, wrth gwrs, am y ffaith eu bod yn cymryd cartrefi oddi wrth bobl Cymru. Nid yw hynny’n hollol wir—nid ydynt ar unrhyw restr y buasai unrhyw berson arall yma yng Nghymru arni o ran tai cymdeithasol. Maent yn ei chael yn anodd iawn gwneud cwynion, ac maent wedi dweud wrthyf eu bod wedi dioddef hiliaeth gan staff Clearsprings wrth iddynt ailwampio eu cartrefi. Felly, a fuasech yn barod i wneud hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gallwch glywed am y problemau hynny drosoch eich hunain?

Certainly, if I am able to meet with them, I will do. If not, I will certainly provide a member of staff to support your support in meeting them.

Yn sicr, os byddaf yn gallu eu cyfarfod, fe wnaf hynny. Os na fyddaf yn gallu, byddaf yn sicr yn anfon aelod o staff i gefnogi eich cymorth yn eu cyfarfod.

Thank you very much. On a different matter entirely, I know that you will be aware that we’ve had some extremely cold weather recently, but, of course, it’s been a bit milder—not that I’m a weatherwoman all of a sudden. There was—[Interruption.] Oh, it’s the last day of term.

On a serious level, there were news reports recently of a man freezing to death in Birmingham, and now my office has learned that one local authority in south-east Wales has not provided any emergency accommodation for rough sleepers in its direct area. Although the severe weather emergency protocol isn’t compulsory for local authorities here, your Government’s code of practice does state that all councils should have a written cold weather plan that includes their arrangements to help rough sleepers during periods of cold and severe weather.

We’ve looked into, as an office, more of the plans across Wales. Some local authorities have good plans, but others told us there were still discussions ongoing now about what those plans should be. Do you think it’s acceptable that some local authorities still haven’t had those discussions with partners? What will you be doing to make sure that all of those local authorities have plans in place so that we don’t face situations where people are dying on our streets this winter?

Diolch yn fawr iawn. Ar fater hollol wahanol, rwy’n gwybod y byddwch yn ymwybodol ein bod wedi cael tywydd oer iawn yn ddiweddar, ond wrth gwrs, mae wedi bod ychydig yn fwynach—nid fy mod yn ddynes y tywydd yn sydyn iawn. Roedd yna—[Torri ar draws.] O, mae’n ddiwrnod olaf y tymor.

Ar lefel ddifrifol, cafwyd adroddiadau newyddion yn ddiweddar am ddyn yn rhewi i farwolaeth yn Birmingham, ac yn awr mae fy swyddfa wedi cael gwybod nad yw un awdurdod lleol yn ne-ddwyrain Cymru wedi darparu unrhyw lety brys ar gyfer pobl sy’n cysgu allan yn ei ardal uniongyrchol. Er nad yw’r protocol argyfwng tywydd garw yn orfodol i awdurdodau lleol yma, mae cod ymarfer eich Llywodraeth yn datgan y dylai pob cyngor fod â chynllun tywydd oer ysgrifenedig sy’n cynnwys eu trefniadau i helpu’r rhai sy’n cysgu allan yn ystod cyfnodau o dywydd oer a garw.

Rydym wedi edrych, fel swyddfa, ar fwy o’r cynlluniau ledled Cymru. Mae gan rai awdurdodau lleol gynlluniau da, ond dywedodd rhai eraill wrthym fod trafodaethau’n parhau ynglŷn â’r hyn y dylai’r cynlluniau hynny fod. A ydych yn credu ei bod yn dderbyniol nad yw rhai awdurdodau lleol wedi cael y trafodaethau hynny gyda phartneriaid eto? Beth fyddwch chi’n ei wneud i wneud yn siŵr fod gan yr holl awdurdodau lleol hynny gynlluniau ar waith fel nad ydym yn wynebu sefyllfaoedd lle y mae pobl yn marw ar ein strydoedd y gaeaf hwn?

I will look at that in more detail—I’ll speak to my Cabinet colleagues as well. I think this is a moral issue—the politics aside of any local authority, actually we’re talking about human beings here. Anybody who finds themselves in a homeless position—it would be terrifying, and there for the grace of God go I, sometimes. The fact is we should make sure we look after people humanely. I will look at the detail that the Member presents, and I’ll ask Cabinet colleagues to look at that in their own portfolios as well.

Fe edrychaf ar hynny’n fanylach—fe siaradaf â’m cyd-Aelodau yn y Cabinet yn ogystal. Rwy’n credu bod hwn yn fater moesol—gan roi gwleidyddiaeth unrhyw awdurdod lleol o’r neilltu, rydym yn sôn am fodau dynol yma mewn gwirionedd. Dylai unrhyw un sy’n mynd yn ddigartref—buasai’n ddychrynllyd, ac weithiau rwy’n meddwl y gallai ddigwydd i unrhyw un ohonom. Y ffaith yw y dylem sicrhau ein bod yn gofalu am bobl yn drugarog. Byddaf yn edrych ar y manylion y mae’r Aelod yn eu cyflwyno, a byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet edrych ar hynny yn eu portffolios eu hunain hefyd.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.

The Welsh Conservatives’ spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. The Bevan Foundation’s July 2016 ‘Equality and Social Justice Briefing’ on poverty said that the latest figures from the Department for Work and Pensions’s households below average income survey showed that low household incomes continue to be a significant problem in Wales, with more than one in five people living on a household income below 60 per cent of the median, and children being at the greatest risk of poverty, although the largest group of people on low incomes being adults of working age. And they added that the longer-term and more recent trends in poverty have had little impact on Wales’s position compared to other UK nations and regions, with Wales continuing to have one of the highest rates of poverty in the UK for all age groups. Why is that, Cabinet Secretary?

Diolch, Lywydd. Roedd brîff cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol Sefydliad Bevan ym mis Gorffennaf 2016 ar dlodi yn dweud bod ffigurau diweddaraf arolwg yr Adran Gwaith a Phensiynau o aelwydydd o dan yr incwm cyfartalog yn dangos bod aelwydydd incwm isel yn parhau i fod yn broblem sylweddol yng Nghymru, gyda mwy nag un o bob pump o bobl yn byw ar incwm aelwydydd sy’n is na 60 y cant o’r canolrif, a’r plant hynny sy’n wynebu’r perygl mwyaf o dlodi, er bod y grŵp mwyaf o bobl ar incwm isel yn oedolion o oedran gweithio. Ac roeddent yn ychwanegu nad yw’r tueddiadau tymor hwy a’r tueddiadau mwy diweddar o ran tlodi wedi cael llawer o effaith ar sefyllfa Cymru o’i chymharu â gwledydd a rhanbarthau eraill y DU, gyda Chymru’n parhau i fod ag un o’r cyfraddau uchaf o dlodi yn y DU ar gyfer pob grŵp oedran. Pam hynny, Ysgrifennydd y Cabinet?

That’s why we’re introducing 100,000 apprenticeships for all ages. That’s why we’re continuing with Communities for Work. That’s why we’re continuing with the Lift programme. That’s why we want to engage with our communities to build better, stronger communities. I was very clear about my sense of direction yesterday. I would welcome the Member’s comments in terms of embracing the opportunities that we have here in Wales, with this very stubborn effect of poverty. We have to work together. Governments can’t fix poverty. We have to have a collective about this, about how we do this, and that’s why the WFG Act is an important one, where all our public sector partners have a part to play in this.

Dyna pam ein bod yn cyflwyno 100,000 o brentisiaethau ar gyfer pob oedran. Dyna pam ein bod yn parhau gyda rhaglen Cymunedau am Waith. Dyna pam ein bod yn parhau â’r rhaglen Esgyn. Dyna pam ein bod yn awyddus i ymgysylltu â’n cymunedau i adeiladu cymunedau gwell a chryfach. Roeddwn yn glir iawn ynglŷn â fy ymdeimlad o gyfeiriad ddoe. Buaswn yn croesawu sylwadau’r Aelod o ran gwneud yn fawr o’r cyfleoedd sydd gennym yma yng Nghymru, gydag effaith ystyfnig iawn tlodi. Mae’n rhaid i ni weithio gyda’n gilydd. Ni all Llywodraethau ddatrys tlodi. Mae’n rhaid i ni gydweithredu ar hyn, ynglŷn â sut rydym yn gwneud hyn, a dyna pam fod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn un bwysig, lle y mae gan ein holl bartneriaid yn y sector cyhoeddus ran i’w chwarae yn hyn.

So, you’re not going to tell us why that is. May I suggest that you and your colleagues have been running economic development and employability programmes in Wales since 1999, and that is the situation now? Your department, I believe, is responsible for the Lift programme, as part of your tackling poverty action plan, providing training and employment opportunities for people in households where no-one is in work. And I believe you’re also responsible for the Communities for Work programme, focusing on the most deprived communities, which clearly fall within your portfolio. And you’re also extending both programmes from 2018 to 2020. What due diligence have you carried out? I understand the Welsh Government has been unable or unwilling to release data on the outcome from those programmes, and it’s understood that, by contrast, the UK Government Work Programme providers in Wales have been able to achieve five to 10 times better value for money, delivering the average cost of a job at £3,000, whereas it’s understood that the jobs under your schemes are running into possibly tens of thousands of pounds.

Felly, nid ydych yn mynd i ddweud wrthym pam. A gaf fi awgrymu eich bod chi a’ch cyd-Aelodau wedi bod yn cyflwyno rhaglenni cyflogadwyedd a datblygiad economaidd yng Nghymru ers 1999, a dyna yw’r sefyllfa erbyn hyn? Eich adran chi, rwy’n credu, sy’n gyfrifol am raglen Esgyn, fel rhan o’ch cynllun gweithredu ar gyfer trechu tlodi, gan ddarparu hyfforddiant a chyfleoedd gwaith i bobl ar aelwydydd lle nad oes neb yn gweithio. Ac rwy’n credu eich bod hefyd yn gyfrifol am raglen Cymunedau am Waith, gan ganolbwyntio ar y cymunedau mwyaf difreintiedig, sy’n amlwg yn rhan o’ch portffolio. Ac rydych hefyd yn ymestyn y ddwy raglen o 2018 i 2020. Pa gamau diwydrwydd dyladwy a wnaethoch? Rwy’n deall bod Llywodraeth Cymru wedi methu neu wedi bod yn amharod i ryddhau data’r canlyniadau o’r rhaglenni hynny, a deellir, mewn cyferbyniad i hynny, fod darparwyr Rhaglen Waith Llywodraeth y DU yng Nghymru, wedi gallu cyflawni pump i 10 gwaith y gwerth am arian, gan ddarparu swydd ar gost gyfartalog o £3,000, ond deellir bod y swyddi o dan eich cynlluniau chi’n costio degau o filoedd o bunnoedd o bosibl.

Two points. First of all, I’m very grateful to the Member for suggesting a response to my question earlier on. But may I remind him that it was his Government that was in power in the eighties that absolutely devastated Wales, with the highest rate of unemployment ever in the UK? And his mate on the front bench there, in UKIP, was part of the Government at the time as well, so he can’t shake his head either. The second point of the issue around Communities for Work and the Lift programme is one that is an important one. I haven’t dodged the fact that we won’t release figures; I’m more than happy to look at them in the new year and furnish the Assembly with those details. This is about getting people at the hardest end to reach back into the workplace—not an easy cohort of people to deal with, but we have success and we should celebrate success. Stop knocking Wales.

Dau bwynt. Yn gyntaf oll, rwy’n ddiolchgar iawn i’r Aelod am awgrymu ymateb i fy nghwestiwn yn gynharach. Ond a gaf fi ei atgoffa mai ei Lywodraeth ef, a oedd mewn grym yn yr wythdegau, a chwalodd Gymru’n llwyr, gyda’r gyfradd uchaf o ddiweithdra erioed yn y DU? Ac roedd ei ffrind ar y fainc flaen yn y fan acw, yn UKIP, yn rhan o’r Llywodraeth ar y pryd hefyd, felly ni all ef ysgwyd ei ben chwaith. Mae’r ail bwynt sy’n ymwneud â Cymunedau am Waith a rhaglen Esgyn yn un pwysig. Nid wyf wedi osgoi’r ffaith na fyddwn yn rhyddhau ffigurau; rwy’n fwy na pharod i edrych arnynt yn y flwyddyn newydd a rhoi’r manylion hynny i’r Cynulliad. Mae hyn yn ymwneud â chael pobl sydd ar y pen caletaf yn ôl i’r gweithle—nid yw’n garfan hawdd o bobl i ymdrin â hwy, ond rydym yn llwyddo a dylem ddathlu llwyddiant. Rhowch y gorau i ddifrïo Cymru.

I’m reliably informed that people have been unable to obtain the proper data despite asking for it, so it would be welcome if you could deliver it. And don’t tell me about the 1980s. I know what it’s like for your father to come home and tell you that the manufacturing company he works for has shut and that he’s become unemployed. That happened in 1978 because of the economic meltdown created under Labour. [Interruption.] Yes it did, and I lived that life, so don’t you lecture me.

Finally, the situation in Wales on the latest figures is that we have higher economic inactivity rates than England, Scotland or UK levels. We have the second highest percentage of people in work living below the living wage. We have the highest levels of underemployment in the UK, according to the latest figures from the Carnegie UK Trust. We have the highest percentage of employees not on permanent contracts, and the second highest proportion of employees on zero-hours contracts, again after 17 and a half years of Labour Government in Wales. Why is that, Cabinet Secretary?

Rwyf wedi cael gwybod o ffynhonnell ddibynadwy nad yw pobl wedi gallu cael gafael ar y data priodol er eu bod wedi gofyn amdano, felly byddai’n dda pe baech yn gallu darparu’r data hwnnw. A pheidiwch â sôn wrthyf fi am yr 1980au. Rwy’n gwybod sut beth yw cael eich tad yn dod adref a dweud wrthych fod y cwmni gweithgynhyrchu y mae’n gweithio iddo wedi cau a’i fod yn ddi-waith. Digwyddodd hynny ym 1978 oherwydd y chwalfa economaidd a grëwyd gan y Blaid Lafur. [Torri ar draws.] Do, fe wnaeth, ac rwyf wedi byw’r bywyd hwnnw, felly peidiwch â rhoi darlith i mi.

Yn olaf, y sefyllfa yng Nghymru yn ôl y ffigurau diweddaraf yw bod gennym gyfraddau anweithgarwch economaidd uwch na’r lefelau yn Lloegr, yr Alban a’r DU. Mae gennym y ganran uchaf ond un o bobl mewn gwaith sy’n byw o dan y cyflog byw. Mae gennym y lefelau uchaf o dangyflogaeth yn y DU, yn ôl y ffigurau diweddaraf gan Ymddiriedolaeth Carnegie UK. Mae gennym y ganran uchaf o weithwyr nad ydynt ar gontractau parhaol, a’r gyfran uchaf ond un o gyflogeion ar gontractau dim oriau, eto ar ôl 17 a hanner mlynedd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru. Pam hynny, Ysgrifennydd y Cabinet?

I’m very grateful for the Member’s very aggressive tone that he has brought to the questioning. I also remember the times through the 1980s when the Member worked in the local building society, taking the redundancy cheques from the steelworkers that were made redundant by the UK Government at that very time—a very difficult time, and a community that was broken at that time. So, again, in lecturing about what happened in our communities, you can ask many Members on these benches what happened to their communities under the Conservative administration.

Can I say that rebuilding communities, as I said earlier on, doesn’t go on a switch? You have to work at this, and we’ve been working very hard. And places like Flintshire, which was devastated with the highest redundancy notice ever served in Europe in one day by the UK Government, have now been transformed to have one of the lowest unemployment levels. And that’s not by chance—that’s by a Labour authority, with a Labour administration here. So, I don’t take any lectures from the Member opposite; he wants to take a reality check.

Rwy’n ddiolchgar iawn am y dôn hynod o ymosodol yng nghwestiynau’r Aelod. Rwyf hefyd yn cofio yr adegau drwy’r 1980au pan oedd yr Aelod yn gweithio yn y gymdeithas adeiladu leol, yn cymryd y sieciau diswyddo gan y gweithwyr dur a gafodd eu gwneud yn ddi-waith gan Lywodraeth y DU ar y pryd—cyfnod anodd iawn, a chymuned a oedd wedi torri ar y pryd. Felly, unwaith eto, wrth ddarlithio am yr hyn a ddigwyddodd yn ein cymunedau, gallwch ofyn i lawer o’r Aelodau ar y meinciau hyn beth ddigwyddodd i’w cymunedau o dan y weinyddiaeth Geidwadol.

A gaf fi ddweud na ellir ailadeiladu cymunedau, fel y dywedais yn gynharach, drwy wasgu botwm? Mae’n rhaid i chi weithio ar hyn, ac rydym wedi bod yn gweithio’n galed iawn. Ac mae llefydd fel Sir y Fflint, a gafodd ei dinistrio â’r rhybudd diswyddo uchaf a roddwyd erioed yn Ewrop mewn un diwrnod gan Lywodraeth y DU, bellach wedi cael ei thrawsnewid i fod ag un o’r lefelau diweithdra isaf. Ac nid yw hynny wedi digwydd drwy hap a damwain—gwaith awdurdod Llafur ydyw, gyda gweinyddiaeth Lafur yma. Felly, nid wyf am wrando ar unrhyw ddarlithoedd gan yr Aelod gyferbyn; mae angen iddo edrych ar realiti’r sefyllfa.

Tai Newydd yn Islwyn

New Homes in Islwyn

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddarparu tai fforddiadwy newydd yn Islwyn? OAQ(5)0086(CC)

3. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s plans to deliver affordable new homes in Islwyn? OAQ(5)0086(CC)

I thank the Member for Islwyn for her question. We are committed to increasing the number of affordable homes across Wales. We continue to invest in social rented housing and Help to Buy, and are developing innovative new schemes, in order to meet our ambitious target of 20,000 homes.

Diolch i’r Aelod dros Islwyn am ei chwestiwn. Rydym wedi ymrwymo i gynyddu nifer y tai fforddiadwy yng Nghymru. Rydym yn parhau i fuddsoddi mewn tai rhent cymdeithasol a Cymorth i Brynu, ac rydym yn datblygu cynlluniau newydd arloesol, er mwyn cyrraedd ein targed uchelgeisiol o 20,000 o gartrefi.

Thank you, Cabinet Secretary. Earlier this month, you announced that the Welsh Government will invest an additional £30 million this year towards providing 20,000 affordable new homes. The Welsh Government’s affordable housing target of 10,000 additional affordable homes in the last Assembly was exceeded, with the housing supply pact between Welsh Government and Community Housing Cymru playing an important role in meeting that target. What actions can that partnership take to deliver our new ambitious targets, and how will the people of Islwyn directly benefit from this?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn gynharach y mis hwn, fe gyhoeddoch y bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £30 miliwn yn ychwanegol eleni tuag at ddarparu 20,000 o gartrefi newydd fforddiadwy. Rhagorwyd ar darged tai fforddiadwy Llywodraeth Cymru o 10,000 gartrefi fforddiadwy ychwanegol yn y Cynulliad diwethaf, gyda’r cytundeb cyflenwad tai rhwng Llywodraeth Cymru a Cartrefi Cymunedol Cymru yn chwarae rhan bwysig i gyrraedd y targed hwnnw. Pa gamau y gall y bartneriaeth honno eu cymryd i gyrraedd ein targedau newydd uchelgeisiol, a sut y bydd pobl Islwyn yn elwa’n uniongyrchol o hyn?

Of course, I’m grateful to the Member for reminding the Chamber of the success of the last term of Government. I’m very pleased to have entered, only in the last two weeks, into a new housing pact with Community Housing Cymru and the WLGA for this term of Government. It is an ambitious target of 20,000 homes, but my good friend and colleague the Cabinet Secretary for finance is helping us by announcing an additional £30 million this month to start on the build with the big 20,000 homes project, which your constituents will directly benefit from.

Wrth gwrs, rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am atgoffa’r Siambr o lwyddiant tymor diwethaf y Llywodraeth. Rwy’n falch iawn o fod wedi llunio cytundeb tai newydd, yn y pythefnos diwethaf, gyda Cartrefi Cymunedol Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar gyfer tymor y Llywodraeth hon. Mae’n darged uchelgeisiol o 20,000 o gartrefi, ond mae fy nghyfaill a’m cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, yn rhoi cymorth i ni drwy gyhoeddi £30 miliwn yn ychwanegol y mis hwn i ddechrau ar waith adeiladu’r prosiect sylweddol o 20,000 o gartrefi y bydd eich etholwyr yn elwa’n uniongyrchol ohono.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Cabinet Secretary, Caerphilly council has recently granted planning permission for a development of 175 homes on derelict land at Hawtin Park industrial estate, near Blackwood. Guidelines for the development include the provision that 25 per cent should be affordable housing. Will the Cabinet Secretary join me in welcoming this increase in the supply of affordable homes in Islwyn, and what measures does he intend to take to make more derelict land available for housing in Wales?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn ddiweddar, mae cyngor Caerffili wedi rhoi caniatâd cynllunio ar gyfer datblygu 175 o dai ar dir diffaith ar ystad ddiwydiannol Hawtin Park, ger Coed-duon. Mae’r canllawiau ar gyfer y datblygiad yn cynnwys darpariaeth y dylai 25 y cant fod yn dai fforddiadwy. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymuno â mi i groesawu’r cynnydd hwn yn y cyflenwad o dai fforddiadwy yn Islwyn, a pha fesurau y mae’n bwriadu eu cymryd i sicrhau bod rhagor o dir diffaith ar gael ar gyfer adeiladu tai yng Nghymru?

Well, Ken Skates and I—I’m not familiar with the project the Member raises, but I’m always keen to make sure that we have a contribution of affordable homes across the length and breadth of Wales. Ken Skates and I are working on a land opportunity fund, where we can see how we can develop not only Welsh Government land, but also public sector land, and release that into the opportunity for home building in the future.

Wel, mae Ken Skates a minnau—nid wyf yn gyfarwydd â’r prosiect y cyfeiriodd yr Aelod ato, ond rwyf bob amser yn awyddus i sicrhau bod gennym dai fforddiadwy ledled Cymru. Mae Ken Skates a minnau’n gweithio ar gronfa gyfle tir, lle y gallwn weld nid yn unig sut y gallwn ddatblygu tir Llywodraeth Cymru, ond sut y gallwn ddatblygu tir y sector cyhoeddus hefyd, a’i ryddhau’n rhan o’r cyfle i adeiladu cartrefi yn y dyfodol.

Elusennau sy’n Cefnogi Teuluoedd

Charities Supporting Families

4. A wnaiff y Gweinidog amlinellu’r cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi’i ddarparu i elusennau sy’n cefnogi teuluoedd? OAQ(5)0083(CC)

4. Will the Minister outline the support the Welsh Government has provided to charities supporting families? OAQ(5)0083(CC)

Good afternoon. Thank you for the question. The Welsh Government directly and indirectly supports a number of organisations providing support to families. Within my portfolio, the children and families delivery grant, Families First and Flying Start give support to third sector groups that aim to meet the priorities of supporting well-being, reducing poverty and, indeed, tackling adverse childhood experiences.

Prynhawn da. Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi nifer o sefydliadau sy’n darparu cymorth i deuluoedd yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol. Yn fy mhortffolio, mae’r grant cyflawni ar gyfer plant a theuluoedd, Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau’n Deg yn rhoi cefnogaeth i grwpiau yn y trydydd sector sy’n ceisio cyflawni blaenoriaethau cefnogi lles, trechu tlodi, ac yn wir, mynd i’r afael â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod.

Thank you for that answer. But, Cabinet Secretary, could you explain why the Welsh Government have seen fit to reduce funding for the Family Fund charity from £2,508,950 in 2015-16 to a figure of £1.9 million for the next three years? That is in comparison to the Scottish, Northern Irish and Westminster Governments, who have all decided to retain the same level of funding they had previously. This seems to run slightly counter to your previous answers this afternoon, which indicate that your view is that the economic situation in Wales is improving.

Diolch am eich ateb. Ond Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch egluro pam fod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu lleihau’r cyllid ar gyfer elusen Cronfa’r Teulu o £2,508,950 yn 2015-16 i ffigur o £1.9 miliwn ar gyfer y tair blynedd nesaf? Cymharer hynny â Llywodraethau’r Alban, Gogledd Iwerddon a San Steffan, sydd wedi penderfynu cadw’r un lefel o gyllid a oedd ganddynt yn flaenorol. Mae hyn i’w weld yn mynd yn groes i’ch atebion blaenorol y prynhawn yma braidd, sy’n dangos eich bod o’r farn fod y sefyllfa economaidd yng Nghymru yn gwella.

I’m very grateful for the Member’s question. I would point out to the Deputy Presiding Officer that the Family Fund budget rests within my colleague’s budget line, but will ask her to write to you. Rebecca Evans is the Minister who deals with this particular issue.

Rwy’n ddiolchgar iawn i’r Aelod am y cwestiwn. Hoffwn dynnu sylw’r Dirprwy Lywydd at y ffaith fod cyllideb Cronfa’r Teulu yn rhan o linell gyllideb fy nghyd-Aelod, ond byddaf yn gofyn iddi ysgrifennu atoch. Rebecca Evans yw’r Gweinidog sy’n ymdrin â’r mater penodol hwn.

Can I draw your attention, Minister, to the work of the Penparcau Community Forum? Penparcau used to be a Communities First area; it’s the community I live in. It lost the Communities First status at the previous reiteration and review of Communities First, but, if anything, has been even more successful post Communities First than previously, because it’s been able to do a lot more working with other partners, in a way that’s freed them up, if you like. They’re very keen that you look at the work that they’ve done, because they believe that they point the way ahead for post Communities First, which you are considering in the new year. We had a very successful meeting about 18 months ago—your predecessor came and met with the community forum in Penparcau together with the Presiding Officer and myself. Since then, they’ve moved on; they’ve got a new community facility, which will be opening in the summer. They warmly welcome you to that opening around that time and hope that you can accept an invitation at that stage, but in particular, they want to talk to you about how, post Communities First, they can work at a community level with families with a high level of child poverty to really address the issues of the community. I hope you’ll take the opportunity to meet with them and learn about them.

A gaf fi dynnu eich sylw, Weinidog, at waith Fforwm Cymunedol Penparcau? Roedd Penparcau yn arfer bod yn un o ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf; rwy’n byw yn y gymuned honno. Collodd ei statws Cymunedau yn Gyntaf yn ystod cyfnod blaenorol ac adolygu Cymunedau yn Gyntaf, ond os rhywbeth, mae wedi bod hyd yn oed yn fwy llwyddiannus ar ôl Cymunedau yn Gyntaf nag o’r blaen, gan eu bod wedi gallu gwneud llawer mwy o waith gyda phartneriaid eraill, mewn ffordd sydd wedi eu rhyddhau, os hoffech. Maent yn awyddus iawn i chi edrych ar y gwaith y maent wedi ei wneud, gan eu bod o’r farn eu bod yn arwain y ffordd ymlaen ar gyfer y cyfnod ar ôl Cymunedau’n Gyntaf, y byddwch yn ei ystyried yn y flwyddyn newydd. Cawsom gyfarfod llwyddiannus iawn oddeutu 18 mis yn ôl—daeth eich rhagflaenydd i gyfarfod â’r fforwm cymunedol ym Mhenparcau, gyda’r Llywydd a minnau. Ers hynny, maent wedi symud ymlaen; mae ganddynt gyfleuster cymunedol newydd, a fydd yn agor yn yr haf. Maent yn eich croesawu’n gynnes i’r agoriad o gwmpas yr adeg honno ac yn gobeithio y gallwch dderbyn gwahoddiad bryd hynny, ond maent yn arbennig o awyddus i siarad â chi ynglŷn â’r ffordd y gallant weithio ar lefel gymunedol ar ôl Cymunedau yn Gyntaf, gyda theuluoedd â lefel uchel o dlodi plant i fynd i’r afael o ddifrif â phroblemau’r gymuned. Gobeithiaf y byddwch yn manteisio ar y cyfle i gyfarfod â hwy a dysgu amdanynt.

I’m very grateful for the invitation and look forward to receiving that formally. I am familiar with Penparcau; indeed, I welcomed their tweet when they tweeted about the fact that there is potential life after Communities First. I think we have to have ambition about opportunities—[Inaudible.]—and that we learn from organisations like them. I’ve spoken to the previous Minister about this very organisation and I’d be happy to come and visit and speak with them about the success that they’ve been able to achieve.

Rwy’n ddiolchgar iawn am y gwahoddiad ac yn edrych ymlaen at ei dderbyn yn ffurfiol. Rwy’n gyfarwydd â Penparcau; yn wir, croesawais eu trydariad ynglŷn â’r ffaith fod yna fywyd ar ôl Cymunedau yn Gyntaf. Credaf fod yn rhaid i ni fod yn uchelgeisiol o ran y cyfleoedd—[Anghlywadwy.]—a’n bod yn dysgu gan sefydliadau o’r fath. Rwyf wedi siarad â’r Gweinidog blaenorol ynglŷn â’r sefydliad hwn a byddwn fwy na pharod i ddod i ymweld a siarad â hwy ynglŷn â’r llwyddiant y maent wedi ei gael.

Y Gymuned Teithwyr

The Traveller Community

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r gymuned teithwyr? OAQ(5)0088(CC)

5. Will the Minister make a statement on actions the Welsh Government is taking to support the traveller community? OAQ(5)0088(CC)

I thank the Member for her question. The Welsh Government has worked to improve outcomes for Gypsies and Travellers through the ‘Travelling to a Better Future’ framework for action and delivery plan. There has been real progress since 2014 and an update to the plan was published in March this year.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio i wella canlyniadau ar gyfer Sipsiwn a Theithwyr drwy fframwaith gweithredu a chynllun cyflawni ‘Teithio at Ddyfodol Gwell’. Mae cryn gynnydd wedi’i wneud ers 2014 a chyhoeddwyd diweddariad i’r cynllun ym mis Mawrth eleni.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. What measures are the Welsh Government taking to foster liaison and communication between Travellers and local settled communities that they move into?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi ar waith i feithrin cyswllt a chyfathrebu rhwng Teithwyr a’r cymunedau sefydlog lleol y maent yn symud iddynt?

We have cohesion co-ordinators to work with Gypsy and Traveller groups and I meet with representatives of the community regularly.

Mae gennym gydgysylltwyr cydlyniant yn gweithio gyda grwpiau Sipsiwn a Theithwyr ac rwy’n cyfarfod â chynrychiolwyr y gymuned yn rheolaidd.

In terms of the outreach effort, Cabinet Secretary, I know that it’s important to address the issues that Gypsy/Traveller families have in the round, including better educational attainment and better school attendance. I know that that effort involves not just work in the schools, but also within the community and the whole-family approach. In terms of the whole-family approach and outreach, will you look at Welsh Government resource and support for that aspect of this work, please?

O ran yr ymdrech allgymorth, Ysgrifennydd y Cabinet, gwn ei bod yn bwysig mynd i’r afael â’r materion sy’n wynebu teuluoedd Sipsiwn/Teithwyr yn eu cyfanrwydd, gan gynnwys gwell cyrhaeddiad addysgol a lefelau presenoldeb gwell yn yr ysgol. Gwn fod yr ymdrech honno’n golygu gwaith yn y gymuned yn ogystal ag yn yr ysgol, ac ymagwedd y teulu cyfan. O ran ymagwedd y teulu cyfan ac allgymorth, a wnewch chi edrych ar adnoddau a chymorth Llywodraeth Cymru ar gyfer yr agwedd honno ar y gwaith hwn, os gwelwch yn dda?

Yes, we provide funding for the Save the Children’s Travelling Ahead project through the equality and inclusion grant to support awareness of rights and participation amongst young Gypsies and Travellers. You’re right: the family approach is an important one. Gypsy and Traveller families are probably one of the most disadvantaged families and have the shortest lifespan out of most of the strands in terms of equality. It’s something that we should consider very carefully about our intervention. I met with a spokesperson only last week, who talked about their failure to report hate crimes against them, because they fear that nothing gets done. We should be looking at that very carefully as well. So, I’ve asked my team to engage further with them. But the Member raises a very important question about how we engage and the whole-family approach.

Rydym yn darparu cyllid ar gyfer prosiect Teithio Ymlaen elusen Achub y Plant drwy’r grant cydraddoldeb a chynhwysiant i hybu ymwybyddiaeth o hawliau a chyfranogiad ymhlith Sipsiwn a Theithwyr ifanc. Rydych yn llygad eich lle: mae ymagwedd y teulu cyfan yn un bwysig. Yn ôl pob tebyg, teuluoedd Sipsiwn a Theithwyr yw rhai o’r teuluoedd mwyaf difreintiedig, a’r rhai â’r hyd oes byrraf o’r rhan fwyaf o’r elfennau mewn perthynas â chydraddoldeb. Mae’n rhywbeth y dylem ei ystyried yn ofalus iawn o ran ein hymyrraeth. Cyfarfûm â llefarydd yr wythnos diwethaf, a siaradodd am y ffaith nad ydynt yn rhoi gwybod am droseddau casineb yn eu herbyn, am eu bod yn ofni na fydd unrhyw beth yn cael ei wneud. Dylem fod yn ystyried hynny’n ofalus iawn hefyd. Felly, rwyf wedi gofyn i fy nhîm ymgysylltu ymhellach â hwy. Ond mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn pwysig iawn ynglŷn â’r ffordd rydym yn ymgysylltu ac ymagwedd y teulu cyfan.

I have an interest as a member of Powys County Council. Members of Machynlleth Town Council have expressed their concerns regarding proposals by Powys County Council to locate a permanent Traveller site near Machynlleth. Town councillors agree that there hasn’t been a formal consultation, as they had been promised by the county council, with residents regarding possible locations for the site. I have made my own representations to the local authority and I would be grateful if you would add your weight to the calls for Powys County Council to hold a full and proper and transparent consultation to ensure that residents have the opportunity to express their suggestions about location and ideas themselves.

Rwy’n datgan buddiant fel aelod o Gyngor Sir Powys. Mae aelodau o Gyngor Tref Machynlleth wedi mynegi eu pryderon ynghylch cynigion gan Gyngor Sir Powys i leoli safle parhaol i Deithwyr ger Machynlleth. Mae cynghorwyr y dref yn cytuno na fu ymgynghoriad ffurfiol, er bod y cyngor sir wedi addo cynnal un gyda’r trigolion ynglŷn â lleoliadau posibl ar gyfer y safle. Rwyf wedi cyflwyno sylwadau i’r awdurdod lleol a byddwn yn ddiolchgar pe baech yn cefnogi’r galwadau ar Gyngor Sir Powys i gynnal ymgynghoriad llawn a phriodol a thryloyw i sicrhau bod y trigolion yn cael cyfle i fynegi eu hawgrymiadau ynglŷn â lleoliad a’u syniadau eu hunain.

I’d be surprised if the authority haven’t engaged with their local communities, but I’ll take the Member’s word for that. It’s something that I would expect them to do in a transparent way. Sometimes when people don’t like the outcomes of decisions, there’s always a conspiracy behind it, but what we have to think about here is the process. There is a principle of operating under the well-being of future generations Act that is about involvement and consultation and I would expect Powys to be involved in that.

But we also have to recognise that, often, particularly around Gypsy and Traveller sites, they are very difficult places to find in communities because many people will say, ‘We just don’t want them’, for the wrong reasons. Actually, we have to have a grown-up conversation here about where we site people on a long-term basis. Again, I’ll go back to a previous question, presented by Bethan Jenkins: these are human beings we’re talking about. Actually, sticking them under a bypass is not appropriate. We have to make sure we’ve got proper provision for Roma families that wish to live in these places.

Buaswn yn synnu os nad yw’r awdurdod wedi ymgysylltu â’u cymunedau lleol, ond fe gymeraf air yr Aelod am hynny. Mae’n rhywbeth y byddwn yn disgwyl iddynt ei wneud mewn ffordd dryloyw. Weithiau, pan nad yw pobl yn hoff o ganlyniadau penderfyniadau, mae yna gynllwyn yn sail i’r peth bob amser, ond yr hyn sy’n rhaid i ni feddwl amdano yma yw’r broses. Mae un o egwyddorion gweithredu o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn ymwneud â chynnwys ac ymgynghori a buaswn yn disgwyl i Bowys fod yn rhan o hynny.

Ond mae’n rhaid i ni gydnabod hefyd, yn aml, yn enwedig mewn perthynas â safleoedd Sipsiwn a Theithwyr, eu bod yn fannau sy’n anodd iawn dod o hyd iddynt mewn cymunedau gan y bydd llawer o bobl yn dweud, ‘Nid ydym yn dymuno eu cael’, am y rhesymau anghywir. A dweud y gwir, mae’n rhaid i ni siarad yn aeddfed yma ynglŷn â ble rydym yn lleoli pobl ar sail hirdymor. Unwaith eto, dychwelaf at gwestiwn blaenorol, a gyflwynwyd gan Bethan Jenkins: pobl yw’r rhain rydym yn siarad amdanynt. Mewn gwirionedd, nid yw’n addas eu rhoi o dan ffordd osgoi. Mae’n rhaid i ni sicrhau bod gennym ddarpariaeth briodol ar gyfer y teuluoedd Roma sy’n dymuno byw yn y mannau hyn.

Cyfiawnder Ieuenctid

Youth Justice

6. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar gyfiawnder ieuenctid? OAQ(5)0084(CC)

6. What is the Welsh Government’s policy on youth justice? OAQ(5)0084(CC)

We believe that children and young people who are in the youth justice system should be treated as children first and offenders second. This is reflected in our joint strategy with the Youth Justice Board for England and Wales.

Credwn y dylai plant a phobl ifanc yn y system cyfiawnder ieuenctid gael eu trin fel plant yn gyntaf ac fel troseddwyr yn ail. Caiff hyn ei adlewyrchu yn ein strategaeth ar y cyd â Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru a Lloegr.

Thank you, Cabinet Secretary. However, it was disappointing to read that a prison within my region has over 60 per cent of its 15 to 18-year-olds entering the prison with a drug-related issue. It was also highlighted that many of these teenagers will have spent time in the care system, truanted from school, or suffered with learning difficulties and/or mental health issues. With these indictors of vulnerability already highlighted, why is it that they were not supported sufficiently prior to entering prison, and have we already failed these teenagers once and, when they’re released from prison, unless we take action, they will be returned to the same environment and more likely to reoffend yet again? Cabinet Secretary, what systems do you have in place to support vulnerable young people to prevent them in the first place from entering the youth justice system, and what support has the Government, the Welsh Government, put in place to support young people leaving the prison in order to prevent the reoffending?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fodd bynnag, cefais siom wrth ddarllen bod gan dros 60 y cant o’r rhai 15 i 18 oed mewn carchar yn fy rhanbarth broblem sy’n gysylltiedig â chyffuriau wrth ddod i’r carchar. Amlygwyd hefyd y bydd llawer o’r bobl ifanc hyn wedi treulio amser yn y system ofal, wedi chwarae triwant o’r ysgol, neu wedi dioddef o ganlyniad i anawsterau dysgu a/neu broblemau iechyd meddwl. O ystyried bod y dangosyddion hyn o fregusrwydd wedi eu hamlygu eisoes, pam na chawsant eu cefnogi’n ddigonol cyn mynd i’r carchar, ac a ydym eisoes wedi gwneud cam â’r bobl ifanc hyn unwaith, a phan fyddant yn cael eu rhyddhau o’r carchar, oni bai ein bod yn gweithredu, byddant yn dychwelyd i’r un amgylchedd ac yn fwy tebygol o aildroseddu unwaith eto? Ysgrifennydd y Cabinet, pa systemau sydd gennych ar waith i gynorthwyo pobl ifanc sy’n agored i niwed er mwyn eu hatal rhag dod yn rhan o’r system cyfiawnder ieuenctid yn y lle cyntaf, a pha gymorth y mae’r Llywodraeth, Llywodraeth Cymru, wedi ei roi ar waith i gefnogi pobl ifanc sy’n gadael y carchar er mwyn atal aildroseddu?

Well, there are two aspects to this. One is the prison side of things, which is a non-devolved function, but the fact is, for me, nothing hurts me more than to see young people incarcerated. It’s a failure of the system that we have. We must get beyond—. We must operate our services before we get into that space. That’s why we’re investing in the advanced case-management programme with the youth justice board. We’ve had some great success, where we’ve had four pilots running across Wales. Twenty of the most prolific reoffenders among young people have been stopped from reoffending because we’ve treated the symptoms of adverse childhood experiences. So, we’ve looked back at the drug and alcohol issues, family breakdowns, and we’re treating those, rather than saying, ‘You can’t reoffend.’ It doesn’t work at that end, we’ve got to get into the system early on, and that’s why we’re shifting our proposals into tackling economic well-being, giving people jobs, growth and skills—and you’ll get fed up of hearing me talk about this, but actually we’ve got to this and tackle the well-being aspect of ACEs, because that’s where we have to invest our finance to make sure children don’t get into the youth justice system.

Wel, mae dwy agwedd yn perthyn i hyn. Mae un yn ymwneud â’r carchar, sy’n swyddogaeth nad yw wedi ei datganoli, ond y ffaith yw nad oes unrhyw beth yn fy mrifo mwy na gweld pobl ifanc yn cael eu carcharu. Mae’n fethiant yn ein system. Mae’n rhaid i ni fynd y tu hwnt i—. Mae’n rhaid i ni weithredu ein gwasanaethau cyn i ni fynd i mewn i’r gofod hwnnw. Dyna pam rydym yn buddsoddi yn y rhaglen reoli achosion uwch gyda’r bwrdd cyfiawnder ieuenctid. Rydym wedi cael cryn lwyddiant, gyda phedwar cynllun peilot ar waith ledled Cymru. Mae ugain o’r aildroseddwyr mwyaf mynych ymysg pobl ifanc wedi cael eu hatal rhag aildroseddu oherwydd ein bod wedi trin symptomau profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Felly, rydym wedi edrych yn ôl ar y problemau sy’n ymwneud â chyffuriau ac alcohol, teuluoedd yn chwalu, ac rydym yn eu trin, yn hytrach na dweud, ‘Ni chewch aildroseddu.’ Nid yw’n gweithio erbyn hynny, mae’n rhaid i ni fynd i mewn i’r system yn gynnar, a dyna pam ein bod yn anelu ein cynigion at fynd i’r afael â lles economaidd, rhoi swyddi, twf a sgiliau i bobl—a byddwch yn cael llond bol ar fy nghlywed yn siarad am hyn, ond mae’n rhaid i ni wneud hyn a mynd i’r afael â’r agwedd llesiant mewn perthynas â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, gan mai dyna ble y mae’n rhaid i ni fuddsoddi ein cyllid er mwyn sicrhau nad yw plant yn dod yn rhan o’r system cyfiawnder ieuenctid.

Cabinet Secretary, can I ask you, in light of the UK Government’s recent publication of the Taylor review of youth justice, whether the Welsh Government intends to pursue greater influence over youth justice in Wales through the existing powers we have with regard to vulnerable children? So, for example, the last Welsh Government proposed the establishment of statutory reintegration and resettlement partnership under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, but we didn’t make it because of the time before running up to the Assembly elections. So, is it now time to put this back on the agenda and to explore other areas where, in Wales, we can do things differently and do things better?

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ofyn i chi, o ystyried bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi adolygiad Taylor o gyfiawnder ieuenctid yn ddiweddar, a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd ar drywydd rhagor o ddylanwad dros gyfiawnder ieuenctid yng Nghymru drwy’r pwerau sydd gennym eisoes mewn perthynas â phlant sy’n agored i niwed? Felly, er enghraifft, cynigiodd y Llywodraeth ddiwethaf y dylid sefydlu partneriaeth ailintegreiddio ac ailsefydlu statudol o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, ond ni chawsom amser oherwydd y cyfnod cyn etholiadau’r Cynulliad. Felly, a yw’n bryd rhoi hyn yn ôl ar yr agenda ac archwilio meysydd eraill lle y gallwn, yng Nghymru, wneud pethau’n wahanol a gwneud pethau’n well?

Indeed, and I’m very familiar with that proposal and the Charlie Taylor review. I met with Dr Phillip Lee MP, Parliamentary Under-Secretary of State only on Monday to talk about the Taylor review. We discussed there the issue around devolution. I think Charlie Taylor got it wrong in his observations. He talked about devolution in an English sense, not recognising that most of the services provided around youth justice are actually devolved already. So, health and social services are all functions of this Government or bodies that are related to this Government. I talked to Phillip Lee, and he was minded—he’s going to come to visit Wales to discuss the issues that are pertinent to us, but I think, ultimately, this should be part of the Wales Bill and should be devolved to us. We are doing a great job in managing young people and their aspirations for the future. It would be wrong to go backwards a step. To be fair to the Under-Secretary of State, he did agree with us in terms of that; he didn’t want to take a retrograde step, he wanted to work with us.

Yn wir, ac rwy’n gyfarwydd iawn â’r cynnig hwnnw ac adolygiad Charlie Taylor. Cyfarfûm â Dr Phillip Lee AS, yr Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol, ddydd Llun i siarad ynglŷn ag adolygiad Taylor. Buom yn trafod mater datganoli. Credaf fod Charlie Taylor yn anghywir yn ei sylwadau. Siaradodd am ddatganoli mewn ystyr Seisnig, heb gydnabod bod y rhan fwyaf o’r gwasanaethau a ddarperir mewn perthynas â chyfiawnder ieuenctid eisoes wedi’u datganoli. Felly, swyddogaethau’r Llywodraeth hon neu gyrff sy’n perthyn i’r Llywodraeth hon yw iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Siaradais â Phillip Lee, ac roedd ef o’r farn—mae’n mynd i ymweld â Chymru i drafod y materion sy’n berthnasol i ni, ond credaf, yn y pen draw, y dylai hyn fod yn rhan o Fil Cymru ac y dylid ei ddatganoli i ni. Rydym yn gwneud gwaith gwych yn rheoli pobl ifanc a’u dyheadau ar gyfer y dyfodol. Byddai mynd gam yn ôl yn anghywir. I fod yn deg â’r Is-ysgrifennydd Gwladol, roedd yn cytuno â ni yn hynny o beth; nid oedd am gymryd cam yn ôl, roedd am weithio gyda ni.

In response to the Taylor review just referred to, which was published on Monday, the review of youth justice, the measures announced by the UK Government include launching two secure schools, concentrating on English, maths and a range of work-training schemes to help reform and to help offenders find work on release. In February 2010, the Assembly’s Communities and Culture Committee produced a report, ‘Youth Justice: The experience of Welsh children in the Secure Estate’, recommending that the Welsh Government engage with the UK Government

‘towards enabling the development of new secure estate placements in Wales, using the Hillside secure unit in Neath as a model, and including the development of provision in an appropriate location in North Wales.’

Could you update us on what engagement, in the context of the Taylor review recommendations, has occurred?

Mewn ymateb i adolygiad Taylor a gyhoeddwyd ar ddydd Llun ac y cyfeiriwyd ato nawr, yr adolygiad o gyfiawnder ieuenctid, mae’r mesurau a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU yn cynnwys lansio dwy ysgol ddiogel, gan ganolbwyntio ar Saesneg, mathemateg ac ystod o gynlluniau hyfforddiant gwaith i gynorthwyo gyda diwygio troseddwyr a’u helpu i ddod o hyd i waith ar ôl eu rhyddhau. Ym mis Chwefror 2010, cynhyrchodd Pwyllgor Cymunedau a Diwylliant y Cynulliad adroddiad, ‘Cyfiawnder Ieuenctid: Profiad plant Cymru mewn Sefydliadau Diogel’, a oedd yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU

‘gyda golwg ar alluogi datblygu lleoliadau newydd mewn sefydliadau diogel yng Nghymru, gan ddefnyddio uned ddiogel Hillside [yng Nghastell-nedd] yn fodel, a chan gynnwys datblygu darpariaeth mewn lleoliad priodol yn y gogledd.’

A allech roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â pha ymgysylltu a wnaed, yng nghyd-destun argymhellion adolygiad Taylor?

Yes, thank you, and I’m sure the Member was listening to my response to Huw Irranca-Davies. We disagree with much of Charlie Taylor’s review. We will not be introducing secure schools here in Wales. I have visited the Hillside programme. I am looking at step-down facilities. From that, we do have Welsh solutions for these problems. I don’t think the secure school process is the right and appropriate way. We shouldn’t be incarcerating our young people; we should be supporting them upfront.

Gallaf, diolch, ac rwy’n siŵr fod yr Aelod wedi gwrando ar fy ymateb i Huw Irranca-Davies. Rydym yn anghytuno â chryn dipyn o adolygiad Charlie Taylor. Ni fyddwn yn cyflwyno ysgolion diogel yma yng Nghymru. Rwyf wedi ymweld â rhaglen Hillside. Rwy’n edrych ar gyfleusterau cam-i-lawr. Yn hynny o beth, mae gennym atebion Cymreig i’r problemau hyn. Nid wyf yn credu mai proses yr ysgolion diogel yw’r ffordd gywir a phriodol. Ni ddylem fod yn carcharu ein pobl ifanc; dylem fod yn eu cefnogi ymlaen llaw.

Rhaglen Atal Trais Caerdydd

The Cardiff Violence Prevention Programme

7. Beth sy'n cael ei wneud i gynnal momentwm ar weithredu rhaglen Atal Trais Caerdydd ledled Cymru? OAQ(5)0076(CC)

7. What is being done to maintain momentum on the implementation of the Cardiff Violence Prevention Programme across Wales? OAQ(5)0076(CC)

I thank the Member for his question. The Welsh Government is committed to making our communities safe. I welcome initiatives such as the Cardiff violence prevention programme, which has had a positive impact on our communities, and we are working with our NHS colleagues to move this forward.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud ein cymunedau’n ddiogel. Rwy’n croesawu mentrau fel rhaglen atal trais Caerdydd, sydd wedi cael effaith gadarnhaol ar ein cymunedau, ac rydym yn gweithio gyda’n cydweithwyr yn y GIG ar ddatblygu hyn.

Thank you, Cabinet Secretary. It’s been some years now since Professor Jonathan Shepherd did pioneering work in Cardiff to collect A&E data to reduce violence in Cardiff city centre. Since then, the English Government have used that approach and hard-wired it into the operation of public services in England. What can be done to make sure that we maintain the momentum behind our own programme, and what are the opportunities under the implementation of the ask-and-act policy under the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 to make sure that data are collected and acted upon?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae rhai blynyddoedd wedi bod bellach ers i’r Athro Jonathan Shepherd wneud gwaith arloesol yng Nghaerdydd ar gasglu data damweiniau ac achosion brys er mwyn lleihau trais yng nghanol dinas Caerdydd. Ers hynny, mae Llywodraeth Lloegr wedi mabwysiadu’r ymagwedd honno a’i hymgorffori yng ngweithrediad gwasanaethau cyhoeddus Lloegr. Beth y gellir ei wneud i sicrhau ein bod yn cynnal y momentwm sy’n sail i’n rhaglen ein hunain, a beth yw’r cyfleoedd o weithredu’r polisi gofyn a gweithredu o dan y Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 i sicrhau bod y data’n cael ei gasglu ac y gweithredir arno?

Yes, I think Jonathan Shepherd has done a remarkable job. Indeed, from his work on this, he now features in my advisory group on domestic violence services. So, he’s bringing his intelligence around this to this programme too. The requirements through the NHS and emergency services departments is the challenge we face at the moment, about integrating it across the system. But it is something I know the health Minister is looking at very carefully to make sure we push this agenda out. It is a great prevent model, because we know if we can recognise where there are issues in communities through alcohol misuse and violence, then we can prevent that if we have some hard-line, early interventions. So, I’m grateful for the Member’s question today. I will ask the Cabinet Secretary for health to update you on how the implementation is going through the NHS system.

Credaf fod Jonathan Shepherd wedi gwneud gwaith ardderchog. Yn wir, o ganlyniad i’w waith ar hyn, mae bellach yn rhan o fy ngrŵp cynghori ar wasanaethau trais domestig. Felly, daw â’i ddeallusrwydd ynglŷn â hyn i’r rhaglen hon hefyd. Yr her sy’n ein hwynebu ar hyn o bryd yw’r gofynion drwy’r GIG ac adrannau’r gwasanaethau brys mewn perthynas ag integreiddio’r rhaglen ar draws y system. Ond gwn fod y Gweinidog iechyd yn edrych ar hyn yn ofalus iawn i sicrhau ein bod yn rhoi’r agenda hon ar waith. Mae’n fodel atal gwych gan y gwyddom, os gallwn nodi lle y ceir problemau mewn cymunedau drwy gamddefnyddio alcohol a thrais, y gallwn atal hynny drwy ymyriadau cynnar a digyfaddawd. Felly, rwy’n ddiolchgar am gwestiwn yr Aelod heddiw. Byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd roi’r wybodaeth ddiweddaraf i chi ynglŷn â gweithrediad y rhaglen o fewn system y GIG.

Can I add to the commendation of this particular programme, because there’s no doubt that we can use data very effectively to see where behaviour change can result from some fairly small changes to the way we deliver services or what we allow in the urban environment, for example, whether you have glass glasses or plastic glasses. There are lots of things there that contain the issue of a lot of young people drinking too much at certain times and then behaving badly, and, with some changes like street pastors, there are lots of things that can help reduce the level of violence.

A gaf fi ychwanegu at y ganmoliaeth i’r rhaglen hon, gan nad oes unrhyw amheuaeth y gallwn ddefnyddio data’n effeithiol iawn i weld lle y gellir sicrhau bod ymddygiad yn newid o ganlyniad i fân newidiadau yn y ffordd rydym yn darparu gwasanaethau neu’r hyn a ganiatawn yn yr amgylchedd trefol, er enghraifft, pa un a oes gennych wydrau gwydr neu wydrau plastig? Mae llawer o bethau yno sy’n ymwneud â’r broblem o lawer o bobl ifanc yn yfed gormod ar adegau penodol ac yna’n camymddwyn, a chyda rhai newidiadau fel bugeiliaid stryd, gallai llawer o bethau helpu i leihau lefelau trais.

The Member’s right and, again, it’s an excellent programme where research came from not within the community safety sector but from the medical sector, which was really interesting. When we measured the impact in Cardiff, violence fell by 42 per cent, which is a huge, huge amount. We must continue to roll this programme out and, as I said to the previous question, we will update Members in terms of how this programme is being secured across our estate.

Mae’r Aelod yn hollol iawn, ac unwaith eto, mae’n rhaglen ardderchog, gyda’r ymchwil yn deillio nid o’r sector diogelwch cymunedol ond o’r sector meddygol, ac roedd hynny’n ddiddorol iawn. Wrth fesur yr effaith yng Nghaerdydd, gwelsom 42 y cant o ostyngiad yn lefelau trais, sy’n ostyngiad mawr iawn. Mae’n rhaid i ni barhau i gyflwyno’r rhaglen hon, ac fel y dywedais wrth ateb y cwestiwn blaenorol, byddwn yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau o ran sut y caiff y rhaglen ei rhoi ar waith ar draws ein hystad.

Adfywio Cymunedau yn Sir Benfro

The Regeneration of Communities in Pembrokeshire

8. A wnaiff y Gweinidog amlinellu beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i adfywio cymunedau yn Sir Benfro? OAQ(5)0075(CC)

8. Will the Minister outline what the Welsh Government is doing to regenerate communities in Pembrokeshire? OAQ(5)0075(CC)

I thank the Member for his question. The regeneration priorities for Pembrokeshire are to support town centres and to help sustain resilient communities. This is being delivered through support from the town-centre loan fund and the town-centre partnership initiative.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Y blaenoriaethau adfywio ar gyfer Sir Benfro yw cefnogi canol trefi a helpu i gynnal cymunedau cryfion. Cyflawnir hyn drwy gymorth y gronfa benthyciadau canol trefi a chynllun partneriaeth canol y dref.

Cabinet Secretary, you’ll no doubt be aware of the planned closure of Lloyds bank branches throughout Wales and that the number of planned closures in Pembrokeshire is wholly disproportionate to the number of nationwide closures, given that three of the 49 planned branch closures happen to actually be in my own constituency. Deputy Presiding Officer, I should declare an interest as a former employee of Lloyds Bank. Given that these banks are a lifeline for many people and that their closure will have a huge impact on those communities, can you tell us what the Welsh Government is doing to help to mitigate against the negative effects of these closures on communities in Pembrokeshire, and what specific regeneration assistance will actually be available to support those affected communities?

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn siŵr o fod yn ymwybodol o’r bwriad i gau canghennau banc Lloyds ledled Cymru a bod y nifer arfaethedig o fanciau i’w cau yn Sir Benfro yn gwbl anghymesur â nifer y banciau a fydd yn cau ledled y wlad, o gofio bod tair o’r 49 cangen y bwriedir eu cau yn fy etholaeth i mewn gwirionedd. Ddirprwy Lywydd, dylwn ddatgan buddiant fel cyn-weithiwr ym manc Lloyds. O gofio bod llawer o bobl yn ddibynnol ar y banciau hyn ac y bydd eu cau yn cael cryn effaith ar y cymunedau hynny, a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i liniaru effeithiau negyddol cau’r banciau hyn ar gymunedau yn Sir Benfro, a pha gymorth adfywio penodol a fydd ar gael mewn gwirionedd i gefnogi’r cymunedau hynny yr effeithir arnynt?

Of course, I recognise the impact that bank closures can have on constituencies, and other Members have raised that too. It seems to have all gone downhill since the Member left, perhaps, in terms of his former role. Specifically in Pembrokeshire, we are supporting Pembrokeshire County Council with £1.25 million through the Vibrant and Viable Places town-centre loans scheme to reduce the number of vacant, underutilised and redundant sites and premises in the town centres of Pembroke, Milford Haven and Haverfordwest. We do have to work in partnership to make sure that we get this off the ground here. It’s really hard to turn communities around—once these properties become empty, getting them re-floated is a difficult one. So, I and Ken Skates are working across both parts of the departments to make sure that we can make investments not only in Pembrokeshire, but across Wales.

Wrth gwrs, rwy’n cydnabod yr effaith y gall cau banc ei chael ar etholaethau, ac mae Aelodau eraill wedi nodi hynny hefyd. Ymddengys fod popeth wedi mynd o chwith ers i’r Aelod adael, efallai, o ran ei rôl flaenorol. Yn benodol yn Sir Benfro, rydym yn cefnogi Cyngor Sir Penfro gyda £1.25 miliwn drwy gynllun benthyciadau canol trefi Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid er mwyn lleihau nifer y safleoedd ac eiddo gwag a segur nad ydynt yn cael defnydd digonol yng nghanol y dref ym Mhenfro, Aberdaugleddau a Hwlffordd. Mae’n rhaid i ni weithio mewn partneriaeth er mwyn sicrhau bod hyn yn llwyddiant. Mae’n anodd iawn gweddnewid cymunedau—pan ddaw’r safleoedd hyn yn wag, mae’n anodd eu hailagor. Felly, mae Ken Skates a minnau yn gweithio dros ddwy ran yr adrannau i sicrhau ein bod yn gallu gwneud buddsoddiadau, nid yn unig yn Sir Benfro, ond ledled Cymru.

Minister, there can be unforeseen consequences to regeneration on occasion. Improvements to the road infrastructure, for example, in Fishguard means that Transition Bro Gwaun, which is a community regeneration project, is losing its home, which is used to have a surplus food cafe, involving many local people and also doing a very good environmental job. They also do a wider regeneration job in that they have a community turbine part-owned by the local community. Obviously, this is a decision, I accept, for Pembrokeshire County Council, and I’ll be contacting them directly, but I think a clear direction from Welsh Government that there should be an integrated approach to ensure that we don’t lose things when we do regeneration activities would be useful in this context.

Weinidog, gall fod canlyniadau annisgwyl i adfywio o bryd i’w gilydd. Mae gwelliannau i’r seilwaith ffyrdd, er enghraifft, yn Abergwaun yn golygu bod Transition Bro Gwaun, sy’n brosiect adfywio cymunedol, yn colli ei gartref sy’n cael ei ddefnyddio i gynnal caffi bwyd dros ben, yn cynnwys llawer o bobl leol, ac sydd hefyd yn gwneud yn wych yn amgylcheddol. Maent hefyd yn gwneud gwaith adfywio ehangach yn yr ystyr fod ganddynt dyrbin cymunedol sy’n eiddo i’r gymuned leol yn rhannol. Yn amlwg, rwy’n derbyn mai penderfyniad ar gyfer Cyngor Sir Penfro yw hwn, a byddaf yn cysylltu â hwy yn uniongyrchol, ond credaf y byddai cyfarwyddyd clir gan Lywodraeth Cymru y dylid mabwysiadu dull integredig i sicrhau nad ydym yn colli pethau wrth gyflawni gweithgareddau adfywio yn ddefnyddiol yn y cyswllt hwn.

This is the whole purpose of the well-being Act. The well-being of a community is based upon looking at what the community needs, what the community has and what we can develop with them. Again, I’m not familiar with the very specific question the Member raises, but it seems to me that this could have been planned through in the first place. I would urge the Member to take it up with the local authority.

Dyma holl ddiben y Ddeddf llesiant. Mae llesiant cymuned yn seiliedig ar edrych ar beth sydd ei angen ar y gymuned, yr hyn sydd gan y gymuned a’r hyn y gallwn ei ddatblygu gyda hwy. Unwaith eto, nid wyf yn gyfarwydd â’r hyn sydd yn y cwestiwn penodol iawn a ofynnodd yr Aelod, ond ymddengys i mi y gellid bod wedi cynllunio ar gyfer hyn yn y lle cyntaf. Buaswn yn annog yr Aelod i fynd ar drywydd y mater gyda’r awdurdod lleol.

Tlodi Plant yn Ne Cymru

Child Poverty in South Wales

9. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru o ran trechu tlodi plant yn ne Cymru? OAQ(5)0081(CC)

9. Will the Minister outline the Welsh Government’s priorities on tackling child poverty in south Wales? OAQ(5)0081(CC)

I thank the Member for her question. Our priorities for tackling child poverty include building a strong economy, increasing employability and supporting parents into work, and improving outcomes in the early years.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae ein blaenoriaethau o ran trechu tlodi plant yn cynnwys adeiladu economi gref, cynyddu cyflogadwyedd a chynorthwyo rhieni i gael gwaith, a gwella canlyniadau yn y blynyddoedd cynnar.

Thank you, Cabinet Secretary. Wales continues to have some of the highest levels of child poverty in the UK. Within my region, South Wales West, we have over 36,000 children living in poverty, and that’s 28.4 per cent of the region’s children. The UK Social Mobility and Child Poverty Commission annual state of the nation report was critical of the Welsh Government’s policies, stating that they’re not having the right level of impact. You announced yesterday that it was unlikely that we would achieve the target of eradicating child poverty by 2020. The children’s commissioner has said that instead of an arbitrary target, we would now need to deliver an ambitious plan with specific and measurable actions that will improve outcomes for children and families in poverty. Cabinet Secretary, could you tell me please what changes you are proposing to make to your child poverty strategy for my region over the next three years, because poverty is blighting the opportunities of these children, who are more likely to suffer poor health, do less well at school and have poor employment prospects in the future?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae lefelau tlodi plant yng Nghymru yn parhau i fod ymysg yr uchaf yn y DU. Yn fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru, mae gennym dros 36,000 o blant yn byw mewn tlodi, sef 28.4 y cant o blant y rhanbarth. Roedd adroddiad blynyddol Comisiwn Symudedd Cymdeithasol a Thlodi Plant y DU ar gyflwr y genedl yn feirniadol o bolisïau Llywodraeth Cymru, gan ddatgan nad ydynt yn ddigon effeithiol. Fe gyhoeddoch chi ddoe nad yw’n debygol y byddwn yn cyrraedd y targed o ddileu tlodi plant erbyn 2020. Yn hytrach na tharged mympwyol, mae’r comisiynydd plant wedi dweud bod angen i ni ddarparu cynllun uchelgeisiol gyda chamau gweithredu penodol a mesuradwy a fydd yn gwella canlyniadau ar gyfer plant a theuluoedd mewn tlodi. Ysgrifennydd y Cabinet, os gwelwch yn dda, a allwch ddweud wrthyf pa newidiadau rydych yn bwriadu eu gwneud i’ch strategaeth tlodi plant ar gyfer fy rhanbarth dros y tair blynedd nesaf, gan fod tlodi yn difetha cyfleoedd y plant hyn, sy’n fwy tebygol o ddioddef iechyd gwael, o wneud yn waeth yn yr ysgol ac o fod â rhagolygon gwael yn y dyfodol o ran cyflogaeth?

The Member is right to raise this very important issue, and we made a statement yesterday and I’ve had, I think, three questions today on child poverty. So, it is on everybody’s agenda, and rightly so. What I did say in the statement yesterday is that we don’t hold all the levers and drivers to achieve the ambitious target by 2020, and I will be very open about that, but there are things that we can do. Analysis by the Institute for Fiscal Studies shows households in Wales will lose 1.6 per cent of their net income on average, or around £459 a year, as a result planned tax and benefit reforms to be introduced by 2020. So, this is another aspect where we have no involvement but which actually has a major impact on our communities. So, why are we changing our direction of travel in tackling jobs and well-being? This is because we know that the current situation is finding it very hard to deal with the issues that tackle poverty.

I’m grateful for the Member’s support for the way that we’re going to be tackling issues around adverse childhood experiences, and I hope that she can support us on the budget when it’s laid in the early new year.

Mae’r Aelod yn iawn i nodi’r mater pwysig hwn, a gwnaethom ddatganiad ddoe a chredaf fy mod wedi cael tri chwestiwn heddiw ynglŷn â thlodi plant. Felly, mae’n rhan o agendâu pawb, ac mae hynny’n briodol. Dywedais yn y datganiad ddoe nad yw’r holl ddulliau ac ysgogiadau yn ein dwylo ni i allu cyrraedd y targed uchelgeisiol erbyn 2020, a byddaf yn agored iawn ynglŷn â hynny, ond mae yna bethau y gallwn eu gwneud. Mae gwaith dadansoddi gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dangos y bydd aelwydydd yng Nghymru yn colli 1.6 y cant o’u hincwm net ar gyfartaledd, neu oddeutu £459 y flwyddyn, o ganlyniad i gynlluniau i gyflwyno diwygiadau treth a budd-daliadau erbyn 2020. Felly, mae hon yn agwedd arall lle nad oes gennym ran i’w chwarae ond sy’n cael cryn effaith ar ein cymunedau mewn gwirionedd. Felly, pam rydym yn newid y cyfeiriad teithio wrth fynd i’r afael â swyddi a llesiant? Oherwydd ein bod yn gwybod fod y sefyllfa bresennol yn ei chael yn anodd iawn ymdrin â’r materion sy’n trechu tlodi.

Rwy’n ddiolchgar am gefnogaeth yr Aelod i’r ffordd y byddwn yn mynd i’r afael â materion sy’n ymwneud â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a gobeithiaf y gall ein cefnogi ar y gyllideb pan gaiff ei chyflwyno yn gynnar yn y flwyddyn newydd.

Tasglu’r Cymoedd

The Valleys Taskforce

Within our south Wales Valleys towns, there have been immense and sustained efforts within recent years to economically and socially regenerate those communities that were devastated in those years after the—. [Interruption]

Yn ein trefi yng Nghymoedd de Cymru, gwnaed ymdrechion aruthrol a pharhaus dros y blynyddoedd diwethaf i adfywio, yn economaidd ac yn gymdeithasol, y cymunedau a ddinistriwyd yn y blynyddoedd wedi’r—. [Torri ar draws]

Can you ask the question on the order paper, please?

A wnewch chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn, os gwelwch yn dda?

My apologies, my apologies. [Interruption]. I know—seven months. I will get the hang of this. [Laughter.]

Rwy’n ymddiheuro, rwy’n ymddiheuro. [Torri ar draws]. Rwy’n gwybod—saith mis. Byddaf yn arfer â hyn. [Chwerthin.]

10. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog sy'n goruchwylio Tasglu'r Cymoedd ar adfywio cymunedau yn y cymoedd? OAQ(5)0078(CC)

10. What discussions has the Minister had with the Minister overseeing the Valleys Taskforce on the regeneration of valleys communities? OAQ(5)0078(CC)

I’m grateful for the Member’s question. The Welsh Government has supported successive regeneration programmes in the Valleys, including the current capital programme, Vibrant and Viable Places. I have explored with the Minister how all parts of my portfolio can support the work that he does running alongside the emerging priorities of the taskforce.

Diolch am gwestiwn yr Aelod. Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi rhaglenni adfywio dilynol yn y Cymoedd, gan gynnwys y rhaglen gyfalaf bresennol, Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid. Rwyf wedi archwilio gyda’r Gweinidog sut y gall pob rhan o fy mhortffolio gefnogi’r gwaith y mae’n ei wneud ochr yn ochr â’r blaenoriaethau a ddaw’n amlwg ar gyfer y tasglu.

I thank the Cabinet Secretary, and he may have some hint of where I’m going with this question. [Laughter.] Within our south Wales Valleys towns, there have been immense and sustained efforts in recent years to economically and socially regenerate those communities that were devastated in the hard years after the collieries closed, and those efforts continue. But one of the most visible scars of the economic decline in some Valleys towns is the lasting downturn on the high streets, and it’s also a reflection of changing shopping patterns as well as lower spending power and footfall, reflected in closure of shops and empty premises, and in itself can lead to a feeling of further decline unless it’s rapidly arrested. So, can I ask the Cabinet Secretary: in collaboration with other Cabinet colleagues and the Minister with the taskforce for the Valleys, whether he will assess the effectiveness of existing measures that can help with the physical regeneration of the high streets in our Valleys towns, and examine the scope for further measures that could boost the economic vitality of these high streets? And of course, I’d be delighted to welcome him to Ogmore any time to show him the successes we’ve had in community and economic regeneration, as well as the remaining challenges.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet, ac efallai y bydd ganddo rywfaint o syniad i ble rwy’n mynd gyda’r cwestiwn hwn. [Chwerthin.] Yn ein trefi yng Nghymoedd de Cymru, gwnaed ymdrechion aruthrol a pharhaus dros y blynyddoedd diwethaf i adfywio, yn economaidd ac yn gymdeithasol, y cymunedau a ddinistriwyd yn y blynyddoedd wedi i’r pyllau glo gau, ac mae’r ymdrechion hynny’n parhau. Ond un o greithiau mwyaf amlwg y dirywiad economaidd yn rhai o drefi’r Cymoedd yw’r dirywiad parhaol ar y stryd fawr, sydd hefyd yn adlewyrchu’r newid mewn patrymau siopa yn ogystal â llai o rym gwario ac ymwelwyr, ac adlewyrchir hynny yn nifer y siopau sy’n cau a’r safleoedd gwag, a gall hynny ynddo’i hun arwain at ymdeimlad o ddirywiad pellach oni bai ei fod yn cael ei rwystro ar frys. Felly, a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: mewn cydweithrediad â chyd-Aelodau eraill yn y Cabinet a’r Gweinidog sy’n gyfrifol am dasglu’r Cymoedd, a wnaiff asesu effeithiolrwydd mesurau presennol a all helpu gydag adfywiad ffisegol y stryd fawr yn ein trefi yn y Cymoedd, ac archwilio’r posibilrwydd o ragor o fesurau a allai roi hwb i fywiogrwydd economaidd y strydoedd mawr hyn? Ac wrth gwrs, buaswn yn fwy na pharod i’w groesawu i Ogwr unrhyw bryd i ddangos y llwyddiannau a gawsom gydag adfywio cymunedol ac economaidd, yn ogystal â’r heriau sy’n parhau.

Indeed. The Member raises a strong question there in terms of the difficult job of changing some of our more disconnected communities outside the Vibrant and Viable Places programme. The Vibrant and Viable Places programme has delivered many successful programmes, but I do recognise the issue that the Member has raised, and Alun Davies, in particular, has raised these issues with me. I am looking at what the future of regeneration programmes may look like. The Member may wish to drop me a line in terms of his ideas to see whether there is anything he can influence my decisions on in terms of what that might look like for the benefit of his constituency.

Yn wir. Mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn pwysig o ran y gwaith anodd o newid rhai o’n cymunedau mwy datgysylltiedig y tu allan i’r rhaglen Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid. Mae’r rhaglen Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid wedi cyflawni nifer o raglenni llwyddiannus, ond rwy’n cydnabod y mater a grybwyllodd yr Aelod, ac mae Alun Davies, yn benodol, wedi tynnu fy sylw at y materion hyn. Rwy’n ystyried sut y gallai rhaglenni adfywio edrych yn y dyfodol. Efallai y byddai’r Aelod yn dymuno ysgrifennu ataf i roi ei syniadau i weld a all ddylanwadu ar fy mhenderfyniadau o ran sut y gallai hynny edrych er budd ei etholaeth. 

3. Cwestiwn Brys: Darpariaeth Swyddfeydd Post
3. Urgent Question: Post Office Provision

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

We have accepted two urgent questions this afternoon under Standing Order 12.66. I call on Llyr Gruffydd to ask the first urgent question.

Rydym wedi derbyn dau gwestiwn brys y prynhawn yma o dan Reol Sefydlog 12.66. Galwaf ar Llyr Gruffydd i ofyn y cwestiwn brys cyntaf.

A wnaiff y Llywodraeth ddatganiad am effaith bwriad Llywodraeth y DU i leihau darpariaeth Swyddfeydd Post mewn ardaloedd gwledig? EAQ(5)0092(CC)[W]

Will the Government make a statement on the effect of the UK Government’s plans for a reduction in Post Office provision in rural areas? EAQ(5)0092(CC)[W]

I thank the Member for his question. We recognise the importance of post offices and the important services they provide to local communities. As the Member will know, this is not a devolved matter, however I understand that the UK Government are currently consulting on the post office network. This consultation contains no specific proposals for rural post offices.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rydym yn cydnabod pwysigrwydd swyddfeydd post a’r gwasanaethau pwysig y maent yn eu darparu i gymunedau lleol. Fel y gŵyr yr Aelod, nid yw hwn yn fater datganoledig, ond yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall, mae Llywodraeth y DU yn ymgynghori ar rwydwaith y swyddfeydd post ar hyn o bryd. Nid yw’r ymgynghoriad hwn yn cynnwys unrhyw gynigion penodol ar gyfer swyddfeydd post gwledig.

Wel, nid wyf yn siŵr a ydy hynny yn gywir, a dweud y gwir, Ysgrifennydd y Cabinet, oherwydd mae yna ddyletswydd ar hyn o bryd i’r Swyddfa Bost sicrhau bod yna ddarpariaeth o fewn rhyw 3 milltir i 95 y cant o’r boblogaeth wledig o fewn y Deyrnas Gyfunol. Mae hynny yn cael ei adolygu fel rhan o’r hyn sydd yn cael ei weithredu gan y Llywodraeth yn San Steffan ar hyn o bryd, a phwy â ŵyr beth fydd canlyniad hynny. Ond yn sicr, mae e yn destun pryder i ni gyd, ac ar ben hyn, rŷm ni yn gwybod bod y sybsidi mae Llywodraeth San Steffan yn ei roi i’r rhwydwaith swyddfeydd post yn dod i ben mewn ychydig dros flwyddyn, ym mis Mawrth 2018. Nawr, gyda swyddfeydd post, wrth gwrs, ar eu prysuraf ar adeg y Nadolig fel hyn, a allwch chi ddweud wrthym ni pa fewnbwn rŷch chi fel Llywodraeth wedi ei roi i’r adolygiad yma sydd yn digwydd, yn enwedig o gofio, wrth gwrs, mai dim ond wythnos diwethaf roedd y Prif Weinidog yn dweud wrthyf i, mewn ateb i gwestiwn ynglŷn â dyfodol banciau gwledig, mae ei flaenoriaeth e nawr yw sicrhau dyfodol y rhwydwaith swyddfeydd post, oherwydd eu bod nhw yn gallu darparu rhai gwasanaethau bancio? Ac a fyddech chi yn cytuno â fi, Ysgrifennydd, mai’r ffordd orau nawr i sicrhau dyfodol y swyddfeydd post yng Nghymru yw sicrhau bod y cyfan yn cael ei ddatganoli i ni fan hyn?

Well, I’m not sure if that’s entirely correct, Cabinet Secretary, because there is a duty at the moment for the Post Office to ensure that there is provision within some 3 miles of 95 per cent of the rural community in the UK. That is being reviewed as part of the proposals put forward by the UK Government at the moment, and who knows what the outcome of that will be. But certainly, it’s a cause of concern for us all, and on top of that, we know that the subsidy provided by the Westminster Government to the post office network will lapse in a little over a year, in March 2018. Now, with post offices at their busiest, of course, at this Christmas period, can you tell us what input you as a Government have had into this review that is ongoing, particularly bearing in mind, of course, that only last week the First Minister told me, in response to a question on the future of rural banks, that his priority now is to secure the future of the post office network, because they can provide certain services in banking? Would you agree with me, Cabinet Secretary, that the best way now of securing the future of our post offices in Wales is to ensure that it’s all devolved to us here?

I’m certainly supportive of the principle of supporting post offices in our communities, and rightly so, but the Member is right that this decision matter lies with the UK Government. I am not aware of the plans to close rural post offices. I think the Member may have picked up this story from ‘The Telegraph’—[Interruption.]—and other information sources. My understanding is that the current UK Government has committed to maintaining the post office network at its current size of 11,600 branches, but he’s right to raise the issue that we should keep an eye on what they’re doing in Westminster, as who knows what they may do with the post offices in the future.

Rwy’n sicr yn cefnogi’r egwyddor o gefnogi swyddfeydd post yn ein cymunedau, ac mae hynny’n briodol, ond mae’r Aelod yn iawn mai penderfyniad ar gyfer Llywodraeth y DU yw hwn. Nid wyf yn ymwybodol o’r cynlluniau i gau swyddfeydd post gwledig. Credaf efallai fod yr Aelod wedi darllen y stori hon yn y ‘Telegraph’—[Torri ar draws.]—a ffynonellau eraill o wybodaeth. Yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall, mae Llywodraeth bresennol y DU wedi ymrwymo i gynnal rhwydwaith y swyddfeydd post ar ei faint presennol o 11,600 o ganghennau, ond mae’n iawn i nodi y dylem gadw llygad ar yr hyn y maent yn ei wneud yn San Steffan, oherwydd pwy a ŵyr beth y gallant ei wneud gyda’r swyddfeydd post yn y dyfodol.

Mae yna berig, serch hynny, i nifer o gymunedau, achos rŷm ni eisoes yn colli’r banciau—fel sydd wedi cael ei drafod sawl gwaith yn y Cynulliad yn ddiweddar—ac ateb i hynny, i nifer o gyrff, gan gynnwys y Llywodraeth fan hyn a’r Llywodraeth yn San Steffan, yw sôn am ddefnyddio’r adeiladwaith swyddfeydd post i ddelio â hyn. Nawr, mae yna ddwy broblem yn y fan yna. Mae’r broblem y mae Llyr Gruffydd eisoes wedi ei hamlinellu, ond yr ail broblem yw nad yw pob swyddfa post, yn enwedig mewn rhai o’n trefi bach ni, yn gallu ymdopi gyda busnesau. Beth sydd ei angen yw ffenest ddiogel er mwyn delio â’r arian sy’n cael ei roi i mewn i swyddfa bost gan fusnes. Os ydym ni’n colli ein banciau, mae’n rhaid i swyddfeydd post fod yn gallu delio â busnesau bach cefn gwlad a threfi bach. Mae yna enghraifft dda o hyn yn digwydd yn ddiweddar ym Mlaenau Ffestiniog, lle mae’r swyddfa bost wedi symud, ond drwy symud mae wedi diogelu y gallu i ddelio â busnesau bach. Dyna’r ffordd yr ydym ni eisiau gweld pethau’n datblygu. Er nad yw’r peth wedi’i ddatganoli, mae’n hynod bwysig bod y Llywodraeth hyn yn pwyso ar Lywodraeth San Steffan i sicrhau bod y ddarpariaeth yng nghefn gwlad Cymru yn ddigonol, nid yn unig ar gyfer unigolion ond ar gyfer busnesau bach yn ogystal.

There is a risk for many communities, however, because we’re already losing the banks—as has already been mentioned a number of times in the Assembly recently—and the solution for that, for a number of bodies, including the Government here and the Government in Westminster, is using the post office network to deal with that loss. Now, there are two problems there. There’s the problem that Llyr Gruffydd has just outlined, but the second problem is that not all post offices, particularly in our smaller towns, can cope with businesses. What we need is a safe window to deal with the funds paid into post offices by businesses, and if we lose our banks, then post offices do have to handle rural businesses and businesses in rural towns. There’s a good example of this happening in Blaenau Ffestiniog, where the post office has moved, but in moving it has safeguarded the ability to deal with small businesses. That’s how we want to see things developing. Although it’s not devolved, it’s extremely important that this Government does put pressure on the Westminster Government to ensure that that provision is available in rural Wales, and that it’s adequate, not only for individuals but also for small businesses, too.

The Member is right; the consultation currently under way is intended to inform the next state aid application to allow the Government to continue to fund the uneconomic elements of the Post Office network, which I think they should look at very carefully. The Welsh Government will be making a representation and I would urge the Member to do the same.

Mae’r Aelod yn iawn; bwriad yr ymgynghoriad sy’n mynd rhagddo ar hyn o bryd yw llywio’r cais nesaf am gymorth gwladwriaethol er mwyn caniatáu i’r Llywodraeth barhau i ariannu elfennau aneconomaidd rhwydwaith Swyddfa’r Post, a chredaf y dylent edrych ar hynny’n ofalus iawn. Bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud sylwadau a byddwn yn annog yr Aelod i wneud yr un peth.

In fact, I think you’ve just answered my question. I think we’re all relying on that ‘Telegraph’ article in which the UK Government business, energy and industrial department says the consultation

‘has nothing to do with closing branches’,

and the Post Office spokesperson said the consultation was part of the Government’s application to the European Union to continue the state aid to the network.

I welcome the fact that you say you’re going to make representations. I wonder if you could confirm that you would share both the representations you make and the responses you receive with the Assembly.

Mewn gwirionedd, credaf eich bod newydd ateb fy nghwestiwn. Credaf ein bod oll yn dibynnu ar yr erthygl honno yn y ‘Telegraph’ lle y mae adran fusnes, ynni a strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU yn dweud nad yw’r ymgynghoriad

yn ymwneud â chau canghennau,

a dywedodd llefarydd ar ran Swyddfa’r Post fod yr ymgynghoriad yn rhan o gais y Llywodraeth i’r Undeb Ewropeaidd i barhau â’r cymorth gwladwriaethol i’r rhwydwaith.

Croesawaf y ffaith eich bod yn dweud eich bod am wneud sylwadau. Tybed a allwch gadarnhau y byddwch yn rhannu’r sylwadau a wnewch a’r ymatebion a gewch gyda’r Cynulliad.

I think it would be difficult if we were to start having urgent questions by ‘The Telegraph’ every week—because it’s in ‘The Telegraph’. I would suggest that wasn’t the case in this case, but I did also see the article in that publication. I will be happy to share with Members the Government’s response and the response back from the UK Ministers.

Credaf y byddai’n anodd pe baem yn dechrau cael cwestiynau brys gan y ‘Telegraph’ bob wythnos—am ei fod yn y ‘Telegraph’. Buaswn yn awgrymu nad oedd hynny’n wir yn yr achos hwn, ond gwelais innau’r erthygl yn y cyhoeddiad hwnnw. Byddaf yn hapus i rannu ymateb y Llywodraeth gyda’r Aelodau yn ogystal â’r ymateb gan Weinidogion y DU.

4. Cwestiwn Brys: Ffordd Liniaru Arfaethedig yr M4
4. Urgent Question: The Proposed M4 Relief Road

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

I now call on Neil Hamilton to ask the second urgent question. Neil Hamilton.

Galwaf yn awr ar Neil Hamilton i ofyn yr ail gwestiwn brys. Neil Hamilton.

A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cyhoeddiad heddiw ar yr ymchwiliad cyhoeddus i ffordd liniaru arfaethedig yr M4? EAQ(5)0099(EI)

Will the Cabinet Secretary make a statement on the announcement today on the public inquiry into the proposed M4 relief road? EAQ(5)0099(EI)

The Minister’s statement this morning simply states the date of the public inquiry and it says that:

‘The project shall proceed to be considered by independent inspectors at an inquiry determined by the planning inspectorate to commence on 28 February 2017, with a pre-inquiry meeting…on 27 January.’

Mae datganiad y Gweinidog y bore yma yn datgan dyddiad yr ymchwiliad cyhoeddus ac mae’n dweud y bydd:

Y prosiect yn mynd ymlaen i gael ei ystyried gan arolygwyr annibynnol mewn ymchwiliad a bennir gan yr arolygiaeth gynllunio i ddechrau ar 28 Chwefror 2017 gyda chyfarfod cyn yr ymchwiliad... ar 27 Ionawr.

Can I thank the Minister for that statement and welcome today’s announcement, and, indeed, point out that when the Cabinet Secretary made his statement on this last on 3 October, he said it would start no later than 31 March next year? So, it’s welcome news that it’s going to start a month earlier than the latest possible date.

David Cameron, in one of his more memorable statements, described the current situation of the congestion on the M4 as a

‘foot on the windpipe of the Welsh economy’.

It is vital, therefore, that this inquiry should be concluded at the earliest possible date.

Does the Minister have any indication how long the inquiry’s likely to last? In the statement in October, it was said to last around five months. Has that estimate been revised? Since October, the traffic forecasts for the future on the M4 have been revised to a lower level and I wonder if the Government’s enthusiasm for the black route has dimmed—[Interruption.] I’m asking a question now. [Interruption.] If the Government’s enthusiasm for the black route has diminished and therefore the blue route will get proper consideration as an alternative, I wonder if the Minister can also tell me whether she or any of her colleagues has had any meetings with Professor Stuart Cole or anybody who has been an advocate for the blue route to work up the case for that as an alternative to the black route in the context of this inquiry, and therefore whether she will confirm that the Government will take a reasonably open-minded view about this, that there is more than one way of solving this problem and that the evidence that the Government gives to the inquiry will take full account of the alternative propositions that are on offer. [Interruption.]

A gaf fi ddiolch i’r Gweinidog am y datganiad hwnnw a chroesawu’r cyhoeddiad heddiw, a nodi, yn wir, fod Ysgrifennydd y Cabinet, pan wnaeth ei ddatganiad diwethaf ar hyn ar 3 Hydref, wedi dweud y byddai’n dechrau heb fod yn hwyrach na 31 Mawrth y flwyddyn nesaf? Felly, mae’n newyddion da y bydd yn dechrau fis yn gynharach na’r dyddiad hwyraf posibl.

Disgrifiwyd sefyllfa bresennol y tagfeydd ar yr M4 gan David Cameron, yn un o’i ddatganiadau mwy cofiadwy, yn

‘droed ar bibell wynt economi Cymru’.

Mae’n hanfodol, felly, fod yr ymchwiliad hwn yn cael ei gwblhau cyn gynted â phosibl.

A all y Gweinidog roi unrhyw awgrym ynglŷn â pha mor hir y mae’r ymchwiliad yn debygol o bara? Yn y datganiad ym mis Hydref, dywedwyd y byddai’n para oddeutu pum mis. A yw’r amcangyfrif hwnnw wedi newid? Ers mis Hydref, mae rhagolygon traffig yr M4 ar gyfer y dyfodol wedi cael eu diwygio i lefel is, a thybed a yw brwdfrydedd y Llywodraeth dros y llwybr du wedi cilio—[Torri ar draws.] Rwy’n gofyn cwestiwn yn awr. [Torri ar draws.] Os yw brwdfrydedd y Llywodraeth dros y llwybr du wedi cilio gan olygu y bydd y llwybr glas yn cael ei ystyried yn briodol fel dewis arall, tybed a all y Gweinidog ddweud wrthyf hefyd a yw hi neu unrhyw un o’i chyd-Aelodau wedi cael unrhyw gyfarfodydd gyda’r Athro Stuart Cole neu unrhyw un sydd wedi bod yn dadlau dros y llwybr glas i weithio ar yr achos drosto fel dewis arall yn lle’r llwybr du yng nghyd-destun yr ymchwiliad hwn, ac felly a wnaiff hi gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cadw meddwl agored mewn perthynas â hyn, fod mwy nag un ffordd o ddatrys y broblem hon ac y bydd tystiolaeth y Llywodraeth i’r ymchwiliad yn rhoi ystyriaeth lawn i’r cynigion eraill sydd ar gael. [Torri ar draws.]

Thank you. Minister, will you answer, please?

Diolch. Weinidog, a wnewch chi ateb, os gwelwch yn dda?

In the spirit of openness and transparency, full technical economic and environmental reporting that informed the review of the data is published on the Welsh Government website, allowing everyone to consider it. The public inquiry will take into account the views of everybody concerned. It will take as long as it takes. I’m well aware that there is a range of views towards this project across the Chamber and elsewhere across Wales, and the whole purpose of the inquiry is to allow those views to be heard and taken into account in the decision-making process.

Er mwyn cynnal didwylledd a thryloywder, mae’r holl adroddiadau technegol economaidd ac amgylcheddol a lywiodd yr adolygiad o’r data wedi eu cyhoeddi ar wefan Llywodraeth Cymru, i ganiatáu i bawb ei ystyried. Bydd yr ymchwiliad cyhoeddus yn ystyried barn pawb sy’n gysylltiedig â’r mater. Bydd yn cymryd cyhyd ag y bydd angen. Rwy’n ymwybodol iawn fod amrywiaeth o safbwyntiau ar draws y Siambr ac mewn mannau eraill ledled Cymru ynglŷn â’r prosiect hwn, a holl ddiben yr ymchwiliad yw caniatáu i’r safbwyntiau hynny gael eu clywed a’u hystyried yn y broses o wneud penderfyniadau.

Minister, can you confirm—? The Cabinet Secretary today said that works would commence in 2018, but clearly the end of 2018 is 24 months away from now. Can you confirm when in 2018 it may start? Can you refine that date a little, subject, of course, to the public inquiry outcome?

In your statement today, you say that the Cabinet Secretary said the latest assessment indicates that future traffic levels, taking into account the latest metro proposals, will continue to grow, but slightly slower than previously thought. Will the new modelling have an impact on other infrastructure projects in the pipeline? And finally, can you confirm that the project is still viable at the estimated costs, with the revised data for population added?

Weinidog, a allwch gadarnhau—? Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet heddiw y byddai gwaith yn dechrau yn 2018, ond yn amlwg mae 24 mis tan ddiwedd 2018. A allwch gadarnhau pryd yn 2018 y gallai ddechrau? A allwch roi dyddiad ychydig yn fwy manwl, yn amodol, wrth gwrs, ar ganlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus?

Yn eich datganiad heddiw, dywedwch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud bod yr asesiad diweddaraf yn dangos y bydd lefelau traffig yn y dyfodol, gan ystyried y cynigion diweddaraf ar gyfer y metro, yn parhau i dyfu, ond ychydig yn arafach nag a ragwelwyd yn flaenorol. A fydd y modelu newydd yn effeithio ar brosiectau seilwaith eraill sydd ar y gweill? Ac yn olaf, a allwch gadarnhau bod y prosiect yn dal yn hyfyw ar y costau amcangyfrifedig, gyda’r data poblogaeth diwygiedig wedi’i ychwanegu?

Well, Deputy Presiding Officer, I’m now at risk of reading out the written statement made by the Cabinet Secretary this morning, which contains all of the information. The written statement this morning simply sets out the latest position on the review of data that was announced by the Cabinet Secretary earlier. The statement simply states the date of the commencement of the public inquiry, which I’m sure all of us welcome, and it sets out some possibilities as a result of a public inquiry.

Wel, Ddirprwy Lywydd, rwyf mewn perygl yn awr o ddarllen y datganiad ysgrifenedig a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet y bore yma, sy’n cynnwys yr holl wybodaeth. Mae datganiad ysgrifenedig y bore yma yn nodi’r sefyllfa ddiweddaraf mewn perthynas â’r adolygiad o ddata a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach. Mae’r datganiad yn nodi dyddiad cychwyn yr ymchwiliad cyhoeddus, ac rwy’n siŵr fod pob un ohonom yn croesawu hynny, ac mae’n nodi rhai posibiliadau o ganlyniad i ymchwiliad cyhoeddus.

Thank you very much. We now—. [Interruption.] Go on.

Diolch yn fawr iawn. Rydym yn awr—. [Torri ar draws.] Parhewch.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m genuinely seeking clarification as a new Member in this Assembly. I’m seeking clarification—and I don’t have the rule book in front of me—on the relevant part of Standing Orders referring to urgent questions, and what constitutes an urgent question. I say that not with any disrespect to the urgent question that we’ve just heard, but it does seem that some urgent questions are neither urgent nor new, nor a question [Laughter.] As such, I genuinely seek your advice and guidance, as a new Member, as to what we should put in, in future, as an urgent question.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf o ddifrif yn chwilio am eglurhad fel Aelod newydd yn y Cynulliad hwn. Rwy’n edrych am eglurhad—ac nid yw’r llyfr rheolau gennyf o fy mlaen—ynglŷn â’r rhan berthnasol o’r Rheolau Sefydlog sy’n cyfeirio at gwestiynau brys, a beth sy’n cyfrif fel cwestiwn brys. Nid wyf yn dweud hynny er amarch i’r cwestiwn a glywsom yn awr ond ymddengys nad yw rhai cwestiynau brys yn rhai brys nac yn newydd, nac yn gwestiynau [Chwerthin.] O’r herwydd, rwy’n gofyn i chi’n ddiffuant, fel Aelod newydd, am eich cyngor a’ch arweiniad ynglŷn â’r hyn y dylem ei gyflwyno, yn y dyfodol, fel cwestiwn brys.

Thank you. If the question that’s tabled is then accepted by either the Presiding Officer or, in the absence of the Presiding Officer, me, it’s deemed to be an urgent question. Therefore, it should be heard in the same way as urgent questions that you may think would be urgent, not necessarily that everybody else thinks are urgent. So, it’s down to the Presiding Officer. I think that the criteria that were used today were that this is the last sitting of the Assembly before the break, and therefore it gives Members an opportunity to question relevant issues that may have already just been issued as a statement. It was accepted on that issue. But thank you for raising that point of order.

Diolch. Os caiff y cwestiwn a gyflwynir ei dderbyn gan y Llywydd, neu yn absenoldeb y Llywydd, gennyf fi, fe’i hystyrir yn gwestiwn brys. Felly, dylid gwrando arno yn yr un modd â chwestiynau brys y buasech chi’n eu hystyried yn faterion brys, na fyddent o reidrwydd yn faterion brys ym marn pawb arall. Felly, mae’n benderfyniad i’r Llywydd. Credaf mai’r meini prawf a ddefnyddiwyd heddiw oedd mai dyma gyfarfod olaf y Cynulliad cyn y toriad, ac felly mae’n gyfle i Aelodau gwestiynu materion perthnasol sydd efallai newydd eu cyhoeddi eisoes fel datganiad. Fe’i derbyniwyd ar y mater hwnnw. Ond diolch am godi’r pwynt o drefn.

5. 3. Datganiadau 90 Eiliad
5. 3. 90-second Statements

We’ll move on to the 90-second statements and I’ll call Vikki Howells.

Symudwn ymlaen at y datganiadau 90 eiliad a galwaf ar Vikki Howells.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Born in 1700, Griffith Morgan, known as Guto, lived in Nyth Brân farm in Llanwonno. Guto was a remarkable runner, able to personally round up the family’s sheep and even catch birds in flight. One tale describes him running the 7 miles to Pontypridd and back home again before a kettle had boiled. In his greatest race, Guto ran 12 miles in 53 minutes, but died shortly afterwards, aged just 37.

Although he had died, his story lived on. On New Year’s Eve 1958, organised by Mountain Ash resident Bernard Baldwin, the first Nos Galan race was held to pay tribute to the legend of Guto, the highlight of which was the midnight race through the town centre. Each year, a mystery runner, a prominent figure from sport whose identity is always a closely guarded secret, leads the race, embodying the spirit of Guto in an act of pilgrimage that commences at Guto’s graveside in St Gwynno’s church.

Strong support from the community has been the foundation as the event has grown from strength to strength, with elite, amateur and children’s races all packed full of runners. The Nos Galan is now truly international, bringing close to 10,000 people into Mountain Ash each year. 2016 marks the fifty-ninth anniversary of the Nos Galan, with people from all over the world taking part and raising money for charity. Last year, competitors came from as far afield as South Africa and Texas. I will be stewarding at the Nos Galan races again this year, playing my own part in commemorating Guto Nyth Brân and celebrating his legend.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ganed Griffith Morgan, a gâi ei alw’n Guto, yn 1700, ac roedd yn byw ar fferm Nyth Brân yn Llanwynno. Roedd Guto’n rhedwr heb ei ail, a gallai gorlannu defaid y teulu ar ei ben ei hun, a hyd yn oed dal adar wrth iddynt hedfan. Mae un stori’n ei ddisgrifio’n rhedeg y 7 milltir i Bontypridd ac yn ôl adref cyn i’r tegell ferwi. Yn ei ras fwyaf, rhedodd Guto 12 milltir mewn 53 munud, ond bu farw’n fuan wedi hynny, ac yntau ond yn 37 mlwydd oed.

Er ei fod wedi marw, roedd ei hanes yn dal yn fyw. Ar Nos Galan 1958, trefnodd Bernard Baldwin, un o drigolion Aberpennar, y ras Nos Galan gyntaf i dalu teyrnged i chwedl Guto, gyda’r ras drwy ganol y dref am hanner nos yn uchafbwynt i’r digwyddiad. Bob blwyddyn, mae rhedwr dirgel, ffigwr amlwg o fyd chwaraeon a gedwir yn gyfrinach bob tro, yn arwain y ras, gan ymgorffori ysbryd Guto mewn gweithred o bererindod sy’n dechrau wrth fedd Guto yn Eglwys Sant Gwynno.

Mae cefnogaeth gref y gymuned wedi bod yn sylfaen i’r digwyddiad wrth iddo fynd o nerth i nerth, gyda rasys i’r elît, i amaturiaid ac i blant yn llawn dop o redwyr. Erbyn hyn mae ras Nos Galan yn wirioneddol ryngwladol, ac yn denu bron i 10,000 o bobl i Aberpennar bob blwyddyn. Cynhelir y 59fed ras Nos Galan yn 2016, gyda phobl o bob cwr o’r byd yn cymryd rhan ac yn codi arian ar gyfer elusennau. Y llynedd, daeth cystadleuwyr o lefydd mor bell â De Affrica a Texas. Byddaf yn stiwardio yn y rasys Nos Galan eto eleni, gan chwarae fy rhan yn coffáu Guto Nyth Brân a dathlu ei chwedl.

Rydw i am dynnu eich sylw at y fenter Ffrindiau yn Erbyn Sgamiau. Menter gan Safonau Masnach Cenedlaethol ydy hi ac mae ei hangen hi, achos mae ffigurau’n dangos bod yna gynnydd o 60 y cant wedi bod yn y math yma o dwyll dros y bum mlynedd ddiwethaf. Yn ddiweddar, mi gafodd etholwyr imi alwad ffôn gan rywun oedd yn honni dod o gwmni band eang adnabyddus yn gofyn am fanylion eu cyfrifiadur. Dim ond pan wnaethon nhw ofyn am fanylion cyfrif banc y gwnaeth yr etholwyr sylweddoli bod rhywbeth o’i le a rhoi’r ffôn i lawr. Yn ffodus, mi wnaethon nhw gysylltu efo fy swyddfa i ac mi fedron ni roi cyngor iddyn nhw ar sut i ddiogelu eu cyfrifiadur a’u harian.

Rydw i’n nabod yn dda iawn un arall a wnaeth ddisgyn am sgam debyg iawn. Oedd, mi oedd yna golled ariannol, ond yn fwy na hynny, mi welais i’r embaras yr oedd y person yma yn ei deimlo. Mae’r rheini sy’n gyfrifol am sgamiau yn aml yn targedu’r bobl fwyaf bregus ac maen nhw’n dibynnu ar i bobl deimlo cywilydd fel eu bod nhw’n peidio â sôn wrth unrhyw un. Mae yna ddyfalu mai dim ond, efallai, 5 y cant o bobl sydd wedi cael eu sgamio sy’n rhoi gwybod i’r awdurdodau.

Y gwir amdani, wrth gwrs, ydy bod troi at deulu neu ffrind yn fodd i rannu’r gofid ac mae yna ddigon o fudiadau i bobl droi atyn nhw hefyd i rybuddio eraill ac i geisio cael arian yn ôl, yn cynnwys y comisiynydd pobl hŷn, yr adran safonau masnach leol neu Cyngor ar Bopeth. Mi fuaswn i’n annog pawb yma i fynd ar wefan Ffrindiau yn Erbyn Sgamiau, friendsagainstscams.org.uk, ac ymrwymo i godi ymwybyddiaeth o sgamio er mwyn ceisio amddiffyn pobl ddiniwed rhag y troseddwyr creulon yma.

I want to draw your attention to the Friends Against Scams programme, which is a National Trading Standards scheme, and it is needed because figures show that there’s been an increase of 60 per cent in this kind of fraud over the past five years. Recently, constituents of mine received a phone call from someone who claimed to be from a well-known broadband company, asking for their computer details. It was only when they asked for bank details that the constituents realised that something was amiss, and actually put the phone down. Fortunately, they contacted my office and I could advise them on how to safeguard both their computers and their money.

I know well another individual who fell for a very similar scam. Yes, there was a financial loss, but more than that, I saw the embarrassment that this individual felt. Those responsible for scamming often target the most vulnerable, and they rely on people feeling that embarrassment and shame so that they don’t mention it to anyone. It is estimated that only five per cent of people who have been scammed actually inform the authorities of it.

The truth is that turning to friends or family is a way of sharing that anxiety, and there are plenty of organisations available to turn to warn others and try and recoup funds, including the older people’s commissioner, the local trading standards office, or Citizens Advice. I would encourage everyone here to go on the Friends Against Scams website, friendsagainstscams.org.uk, and to raise awareness of scamming in order to try to defend innocent people from these cruel criminals.

Thank you very much. The last one of this year and this sitting is Elin Jones.

Diolch yn fawr iawn. Daw’r olaf am eleni a’r cyfarfod hwn gan Elin Jones.

One of the privileges of my role as the Assembly Member for Ceredigion is that I represent the fine town of Cardigan, Aberteifi. The name Aberteifi derives from its location on the banks of the majestic river Teifi. Its English name reflects an Anglicisation of Ceredigion—‘gwlad Ceredig’, Ceredig’s land, one-time king of Ceredigion. Many centuries later, it was the seventh Earl of Cardigan who led the charge of the light brigade in the Crimean war who gave the name of ‘cardigan’ to a garment worn by soldiers in that war, now worn by all.

Tomorrow, the town of Cardigan will be officially renamed ‘Jumper’. It’ll do so in the Christmas spirit, but also to raise awareness and funds for Save the Children’s wear a woolly Christmas jumper campaign. Cardigan will become Jumper. A giant Christmas jumper will be unveiled by the town mayor of Jumper. Jumper schoolchildren will wear Christmas jumpers. Jumper rugby club will train in jumpers, and sheep in fields surrounding Jumper will wear woolly jumpers. [Laughter.] I will be the Assembly Member for Jumper. I could have worn a Christmas jumper for this statement, but I chose not to run the risk of being thrown out by the Deputy Presiding Officer for unparliamentary attire. [Laughter.]

I have no doubt that the people of Jumper will have a fabulous time replacing their cardigans with jumpers. However, it is being done for a serious purpose: to remind us all that many, many children in our country and in our world will not have a fabulous Christmas and that we need to continue to work to change that.

Un o freintiau fy rôl fel yr Aelod Cynulliad dros Geredigion yw fy mod yn cynrychioli’r dref odidog, Aberteifi. Mae’r enw Aberteifi yn deillio o’i lleoliad ar lan yr afon fawreddog, afon Teifi. Mae ei henw Saesneg yn Seisnigeiddiad o Ceredigion—’gwlad Ceredig’, brenin Ceredigion ar un adeg. Sawl canrif yn ddiweddarach, arweiniodd seithfed Iarll Aberteifi gyrch y frigâd ysgafn yn rhyfel y Crimea, a rhoddwyd yr enw ‘cardigan’ ar ddilledyn a wisgwyd gan filwyr yn y rhyfel hwnnw, ac sydd bellach yn cael ei wisgo gan bawb.

Yfory, bydd tref Aberteifi yn cael ei hailenwi’n swyddogol yn ‘Siwmper’. Bydd yn gwneud hynny yn ysbryd y Nadolig, ond hefyd er mwyn codi ymwybyddiaeth ac arian ar gyfer ymgyrch gwisgo siwmper Nadolig wlanog Achub y Plant. Bydd ‘Cardigan’ yn troi’n Siwmper. Bydd siwmper Nadolig anferth yn cael ei dadorchuddio gan faer Siwmper. Bydd plant ysgol Siwmper yn gwisgo siwmperi Nadolig. Bydd clwb rygbi Siwmper yn hyfforddi mewn siwmperi, a bydd y defaid yn y caeau ger Siwmper yn gwisgo siwmperi gwlân. [Chwerthin.] Byddaf yn Aelod Cynulliad dros Siwmper. Gallwn fod wedi gwisgo siwmper Nadolig ar gyfer y datganiad hwn, ond dewisais beidio â mentro cael fy nhaflu allan gan y Dirprwy Lywydd am wisgo’n anseneddol. [Chwerthin.]

Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd pobl Siwmper yn cael amser gwych yn gwisgo siwmperi yn hytrach na’u cardiganau. Fodd bynnag, maent yn gwneud hyn am reswm difrifol: i’n hatgoffa na fydd llawer iawn o blant yn ein gwlad a’n byd yn cael Nadolig gwych a bod angen i ni barhau i weithio i newid hynny.

6. 4. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar Ymchwiliad y Pwyllgor i Hawliau Dynol
6. 4. Statement by the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee on the Committee's Inquiry into Human Rights

We now move to item 4 on our agenda, which is a statement by the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee on the committee’s inquiry into human rights. I call John Griffiths as Chair of the committee. John.

Symudwn yn awr at eitem 4 ar ein hagenda, sef datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ar ymchwiliad y pwyllgor i hawliau dynol. Galwaf ar John Griffiths fel Cadeirydd y pwyllgor. John.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I am pleased to inform Members today that the Equality, Local Government and Communities Committee is launching a call for evidence for our forthcoming inquiry on human rights in Wales. Over the summer, we consulted stakeholders about what they felt should be our strategic priorities. A number of organisations, including Stonewall Cymru, Children in Wales and the Bevan Foundation, wanted us to undertake work on human rights. They highlighted areas of concern, such as the impact of the UK’s withdrawal from the European Union, as well as the UK Government’s proposals to change domestic legislation.

I expect human rights to be a key part of our approach to many, if not all, of the inquiries undertaken by the committee. This is certainly true of our work to date. On Monday, we published our first report on our post-legislative scrutiny of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. We made a range of recommendations, including ensuring that teaching about healthy relationships is delivered in all schools as part of the new curriculum being put in place following the Donaldson review. The committee was influenced by the view of the national adviser, who told us that the curriculum should include compulsory preventative programmes on all forms of violence, grounded in a gender equality and human rights framework.

The committee is currently undertaking an inquiry on refugees and asylum seekers in Wales. We have visited service providers and service users in Cardiff and Swansea, and we started taking oral evidence last week. It is becoming clear that a key issue for refugees and asylum seekers, and the services that support them, is understanding and enforcing their rights.

The week before last we visited Glasgow and Edinburgh. We wanted to compare approaches to supporting refugees and asylum seekers in Scotland and Wales. We also had a very fruitful meeting with the convener of the Equalities and Human Rights Committee of the Scottish Parliament, Christina McKelvie MSP. There is significant potential for collaborative work on human rights and a range of other issues. I look forward to further dialogue with Christina and our counterparts across the UK and beyond. I will keep Members informed as these relationships develop.

But let me return, Llywydd, to the inquiry we are launching today. I would be grateful if Members would draw this work to the attention of people in their constituencies and regions. I am very happy to provide further information and materials to help Members publicise the inquiry and encourage feedback. I would encourage you to discuss your specific needs with the officials supporting the committee. The wider the range of evidence, the more equipped the committee will be to make recommendations and hold the Government to account on this issue. The closing date for our consultation is 10 February. We expect to be able to hold oral evidence sessions in March, before the Easter recess.

Human rights is a broad and complex topic. For our first piece of specific work on this issue, the committee has decided on a focused and high-level approach. In taking this approach, we want to build on previous work in this area. In particular, we want to follow up on the fourth Assembly’s Communities, Equality and Local Government Committee inquiry in 2013 into the future of equality and human rights in Wales. We will also be building on the expert discussion held in 2014 by the Equality and Human Rights Commission. This covered issues such as the current devolution settlement in relation to human rights, the approach to human rights in Welsh legislation, good and poor practice, and developing the human rights agenda in Wales.

Our terms of reference have three components. First, we want to examine the impact of the UK’s withdrawal from the European Union on human rights protection in Wales. Human rights are protected by a complex collection of laws and treaties. The UK’s withdrawal from the European Union does not automatically affect the UK’s status as a signatory to the European convention on human rights. The convention is an international treaty distinct from the EU treaties and EU charter of fundamental rights.

I’m very keen that our inquiry should link up with the work that is already under way on this issue by the UK Parliament’s Joint Committee on Human Rights, as well as by the Scottish Parliament’s Equalities and Human Rights Committee. I will liaise closely with the Chair of the External Affairs and Additional Legislation Committee as this work develops.

Second, we want to assess the impact of the UK Government’s proposal to repeal the Human Rights Act 1998 and replace it with a UK bill of rights. Human rights is a key part of both the devolution settlement and the UK constitution. Our understanding is that the UK Government remains committed to replacing the Human Rights Act with a British bill of rights, which would curtail the role of the European Court of Human Rights. The Attorney-General appeared to indicate last week that this could be delayed while the UK Government deals with other matters. We will be seeking clarification of the timetable.

Meanwhile, I welcome the assurances given to the committee by the Cabinet Secretary for Communities and Children in September, when he told us that he would keep Members informed of any concrete proposals from the UK Government. I share his view that the National Assembly should be fully engaged in any consultation that affects the human rights of the people of Wales. There will clearly be a role for the Constitutional and Legislative Affairs Committee in examining any such proposals. I hope that the preliminary policy work of our committee will inform such consideration.

The third and final component of this inquiry is public perceptions about human rights in Wales. We are particularly interested in how understandable and relevant they are to Welsh people. We want to know what people think about the relevance of human rights in everyday Welsh life, and the role of public bodies in engaging and informing the public about their rights. This is especially important given the different approach to human rights in Wales, for example, in the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011.

Dirprwy Lywydd, I see the work of the committee, in launching this inquiry today, as part of a rights-based approach to scrutiny throughout the fifth Assembly. I expect our work programme to combine explicitly human rights-focused inquiries with examining the broad range of topics within our remit from a rights perspective. This inquiry will set the strategic context for that approach. I will be very happy to answer any questions Members have, to help us shape this inquiry. Diolch yn fawr.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o roi gwybod i’r Aelodau heddiw fod y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn lansio galwad am dystiolaeth ar gyfer ein hymchwiliad sydd i ddod ar hawliau dynol yng Nghymru. Dros yr haf, buom yn ymgynghori â rhanddeiliaid ynglŷn â beth y teimlent y dylai ein blaenoriaethau strategol fod. Roedd nifer o sefydliadau, gan gynnwys Stonewall Cymru, Plant yng Nghymru a Sefydliad Bevan, am i ni wneud gwaith ar hawliau dynol. Roeddent yn tynnu sylw at feysydd sy’n peri pryder, fel effaith y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, yn ogystal â chynigion Llywodraeth y DU i newid deddfwriaeth ddomestig.

Rwy’n disgwyl i hawliau dynol fod yn rhan allweddol o’n hymagwedd at lawer, os nad pob un, o’r ymchwiliadau a gyflawnir gan y pwyllgor. Mae hyn yn sicr yn wir am ein gwaith hyd yma. Ddydd Llun, cyhoeddasom ein hadroddiad cyntaf ar ein gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Gwnaethom nifer o argymhellion, gan gynnwys sicrhau bod addysg perthnasoedd iach yn cael ei darparu ym mhob ysgol fel rhan o’r cwricwlwm newydd a roddir ar waith yn dilyn adolygiad Donaldson. Dylanwadodd sylwadau’r cynghorydd cenedlaethol ar y pwyllgor, pan ddywedodd wrthym y dylai’r cwricwlwm gynnwys rhaglenni ataliol gorfodol ar bob math o drais, yn seiliedig ar fframwaith cydraddoldeb rhywiol a hawliau dynol.

Ar hyn o bryd mae’r pwyllgor yn cynnal ymchwiliad ar ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru. Rydym wedi ymweld â darparwyr gwasanaethau a defnyddwyr gwasanaethau yng Nghaerdydd ac Abertawe, ac wedi dechrau casglu tystiolaeth ar lafar yr wythnos diwethaf. Mae’n dod yn amlwg fod deall a gorfodi eu hawliau yn fater allweddol i ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a’r gwasanaethau sy’n eu cefnogi.

Yr wythnos cyn yr wythnos diwethaf buom yn Glasgow a Chaeredin. Roeddem yn awyddus i gymharu dulliau o gefnogi ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru a’r Alban. Cawsom gyfarfod cynhyrchiol iawn hefyd gyda chynullydd Pwyllgor Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Senedd yr Alban, Christina McKelvie ASA. Mae cryn botensial i waith ar y cyd ar hawliau dynol ac amryw o faterion eraill. Edrychaf ymlaen at ragor o drafod gyda Christina a’n cymheiriaid ledled y DU a thu hwnt. Byddaf yn rhoi rhagor o wybodaeth i’r Aelodau wrth i’r cysylltiadau hyn ddatblygu.

Ond gadewch i mi ddychwelyd, Lywydd, at yr ymchwiliad rydym yn ei lansio heddiw. Buaswn yn ddiolchgar pe bai’r Aelodau yn tynnu sylw pobl yn eu hetholaethau a’u rhanbarthau at y gwaith hwn. Rwy’n fwy na pharod i ddarparu rhagor o wybodaeth a deunyddiau er mwyn helpu’r Aelodau i roi cyhoeddusrwydd i’r ymchwiliad ac annog adborth. Buaswn yn eich annog i drafod eich anghenion penodol gyda’r swyddogion sy’n cefnogi’r pwyllgor. Po fwyaf yr ystod o dystiolaeth, y mwyaf cymwys fydd y pwyllgor i wneud argymhellion a dwyn y Llywodraeth i gyfrif mewn perthynas â’r mater hwn. Y dyddiad cau ar gyfer ein hymgynghoriad yw 10 Chwefror. Rydym yn disgwyl gallu cynnal sesiynau tystiolaeth lafar ym mis Mawrth, cyn toriad y Pasg.

Mae hawliau dynol yn bwnc eang a chymhleth. Ar gyfer ein gwaith cyntaf ar y mater hwn yn benodol, mae’r pwyllgor wedi penderfynu mabwysiadau ymagwedd lefel uchel â ffocws. Wrth fabwysiadu’r ymagwedd hon, rydym yn awyddus i adeiladu ar waith blaenorol yn y maes. Yn benodol, rydym yn awyddus i wneud gwaith dilynol ar ymchwiliad Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y pedwerydd Cynulliad yn 2013 i ddyfodol cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Byddwn hefyd yn adeiladu ar y drafodaeth arbenigol a gynhaliwyd yn 2014 gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Roedd y drafodaeth hon yn cynnwys materion megis y setliad datganoli presennol mewn perthynas â hawliau dynol, yr ymagwedd at hawliau dynol mewn deddfwriaeth Gymreig, arferion da a gwael, a datblygu’r agenda hawliau dynol yng Nghymru.

Mae tair cydran i’n cylch gorchwyl. Yn gyntaf, rydym yn awyddus i archwilio effaith y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ar y gwaith o amddiffyn hawliau dynol yng Nghymru. Diogelir hawliau dynol gan gasgliad cymhleth o ddeddfau a chytundebau. Ni fydd statws y DU fel un o lofnodwyr y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol yn cael ei effeithio’n awtomatig o ganlyniad i’r DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae’r confensiwn yn gytuniad rhyngwladol ar wahân i gytundebau a siarter hawliau sylfaenol yr UE.

Rwy’n awyddus iawn i’n hymchwiliad gysylltu â’r gwaith sydd eisoes yn cael ei wneud ar y mater hwn gan Gydbwyllgor Senedd y DU ar Hawliau Dynol, yn ogystal â chan Bwyllgor Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Senedd yr Alban. Byddaf yn cysylltu’n agos â Chadeirydd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol wrth i’r gwaith hwn fynd rhagddo.

Yn ail, rydym yn awyddus i asesu effaith argymhelliad Llywodraeth y DU i gyflwyno deddf hawliau i’r DU yn lle Deddf Hawliau Dynol 1998. Mae hawliau dynol yn rhan allweddol o’r setliad datganoli a chyfansoddiad y DU. Yn ôl yr hyn a ddeallwn, mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i gyflwyno deddf hawliau i’r DU yn lle’r Ddeddf Hawliau Dynol, a fyddai’n cyfyngu ar rôl Llys Hawliau Dynol Ewrop. Roedd y Twrnai Cyffredinol i’w weld yn awgrymu yr wythnos diwethaf y gellid gohirio hyn wrth i Lywodraeth y DU ymdrin â materion eraill. Byddwn yn gofyn am eglurhad ynglŷn â’r amserlen.

Yn y cyfamser, rwy’n croesawu’r sicrwydd a roddwyd i’r pwyllgor gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ym mis Medi, pan ddywedodd wrthym y byddai’n rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau mewn perthynas ag unrhyw gynigion pendant gan Lywodraeth y DU. Rhannaf ei farn y dylai’r Cynulliad Cenedlaethol gymryd rhan lawn mewn unrhyw ymgynghoriad sy’n effeithio ar hawliau dynol pobl Cymru. Yn amlwg, bydd gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol rôl yn archwilio unrhyw gynigion o’r fath. Gobeithiaf y bydd gwaith polisi rhagarweiniol ein pwyllgor yn llywio ystyriaethau o’r fath.

Y drydedd gydran a chydran olaf yr ymchwiliad hwn yw canfyddiadau’r cyhoedd ynglŷn â hawliau dynol yng Nghymru. Rydym yn arbennig o awyddus i weld pa mor ddealladwy a pherthnasol ydynt i bobl Cymru. Rydym yn awyddus i glywed barn pobl ynglŷn â pherthnasedd hawliau dynol ym mywyd pob dydd Cymru, a rôl cyrff cyhoeddus yn ymgysylltu a rhoi gwybod i’r cyhoedd ynglŷn â’u hawliau. Mae hyn yn arbennig o bwysig o ystyried yr ymagwedd wahanol at hawliau dynol yng Nghymru, er enghraifft, ym Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011.

Ddirprwy Lywydd, rwy’n ystyried gwaith y pwyllgor, wrth lansio’r ymchwiliad hwn heddiw, yn rhan o ddull o graffu sy’n seiliedig ar hawliau drwy gydol y pumed Cynulliad. Rwy’n disgwyl y bydd ein rhaglen waith yn cyfuno ymchwiliadau sy’n canolbwyntio’n benodol ar hawliau dynol gydag archwilio’r ystod eang o bynciau yn ein cylch gorchwyl o safbwynt hawliau. Bydd yr ymchwiliad hwn yn nodi’r cyd-destun strategol ar gyfer y dull hwnnw. Byddaf yn fwy na pharod i ateb unrhyw gwestiynau gan yr Aelodau, i’n helpu i lunio’r ymchwiliad hwn. Diolch yn fawr.

Rwyf yn credu bod yr ymchwiliad hawliau dynol yn un pwysig ac yn un amserol iawn i’r pwyllgor ymgymryd ag o. Hoffwn i’r prynhawn yma siarad am un agwedd, un maes penodol o’r ymchwiliad a fydd angen sylw manwl, yn fy marn i, sef cydraddoldeb rhwng dynion a merched. Un o amcanion sylfaenol yr Undeb Ewropeaidd ydy cydraddoldeb rhwng y rhywiau, ac mae o’n cael ei adnabod fel hawl sylfaenol yng nghyfraith Ewrop. Ond, wrth gwrs, mae hawliau merched dan fygythiad yn sgil ymadael â’r Undeb Ewropeaidd, ac mae’n rhaid inni wneud pob dim i ddiogelu’r hawliau sydd gennym ni ar hyn o bryd. Ac yma yng Nghymru y dylai’r pwerau dros gydraddoldeb a materion cyflogaeth orwedd. Mae’r achos dros hynny yn gryfach nag erioed erbyn hyn.

Cyfraith Ewrop sydd wedi bod yn gyfrifol am lawer o’r buddiannau sydd wedi cael eu gosod mewn cyfraith. Er enghraifft, cyfraith Ewrop sydd wedi bod yn gyfrifol am ehangu’r hawl am dâl cyfartal, cryfhau diogelwch rhag gwahaniaethu ar sail rhyw. Cyfraith Ewrop sydd wedi gwella mynediad i gyfiawnder i ferched sydd wedi cael eu trin yn annheg. Cyfraith Ewrop sydd wedi helpu merched sy’n gweithio yn rhan amser, ac wedi cryfhau hawliau merched beichiog a merched newydd yn y gweithle. Ond, wrth gwrs, wrth adael yr Undeb Ewropeaidd, mae’r union hawliau yna dan fygythiad. Efallai na fyddan nhw ddim yn diflannu dros nos, ond mi fyddan nhw, mae’n debyg, yn erydu dros amser, a bydd enillion y 40 mlynedd diwethaf yma yn mynd. Ac o gofio’r hinsawdd wrth-fenywaidd y mae Trump ac UKIP drwy ddatganiadau Farage yn ei hyrwyddo, mae yna le inni fod yn wyliadwrus iawn. Ac felly, rwy’n credu bod yr ymchwiliad yn gallu ein helpu ni i ddeall y sefyllfa yn well a deall beth sydd angen ei wneud i ddiogelu’r hawliau hynny sydd wedi cael eu hennill yn raddol.

Mae’r ymchwiliad i drais yn erbyn merched a’r Ddeddf a basiwyd y llynedd wedi cael ei gwblhau, ac mi fyddwn i’n hoffi pwyso ar Lywodraeth Cymru i weithredu yr argymhellion sydd wedi dod yn sgil yr ymchwiliad yna—14 o argymhellion i gyd, a fydd, gobeithio, yn cryfhau y ffordd y mae’r Ddeddf yn gweithredu ar lawr gwlad.

Mae’r ymchwiliad ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn mynd ymlaen ar hyn o bryd, ac mae hi’n dod yn fwyfwy amlwg, fel cyfeiriodd Cadeirydd y pwyllgor—mae hi’n dod yn fwyfwy amlwg bod yna broblemau enfawr o ran diffyg mynediad a diffyg gwybodaeth am wasanaethau sylfaenol yn wynebu nifer o ffoaduriaid a cheiswyr lloches sydd yng Nghymru ar hyn o bryd. Ac mae gobaith y gallwn ni, yn yr ymchwiliad yma, gynnig ffordd ymlaen efo’r materion yna hefyd.

Rwy’n falch iawn o’r cyswllt sydd yn datblygu rhwng ein pwyllgor ni yma yn y Cynulliad, a phwyllgor cydraddoldeb y Llywodraeth yn yr Alban, ac rwy’n gobeithio gweld hwnnw yn ffynnu, ac, yn sicr, yn sgil yr ymchwiliad i hawliau cydraddoldeb sydd ar y gweill ar hyn o bryd—yr hawliau dynol—mi fydd yna gyfle i ni fod yn rhannu gwybodaeth a dysgu oddi wrth ein gilydd, ac mae hynny’n beth i’w groesawu yn fawr iawn. Felly, rwy’n edrych ymlaen at gymryd rhan yn yr ymchwiliad.

I do believe that this inquiry into human rights is crucial and very timely for the committee. This afternoon, I’d like to discuss one specific area of the inquiry that will need to be addressed in detail in my view, namely, equality between men and women. One of the fundamental objectives of the European Union is gender equality, and it is identified as a fundamental right within European law. But of course women’s rights are under threat in relation to Brexit, and we must do everything we can to safeguard the rights we currently have. The powers for equality and employment issues should lie here in Wales. The case for that is stronger than ever now.

European law has been responsible for many of the benefits that have been placed in law. For example, it’s European law that was responsible for expanding the right to equal pay and improving protections against discrimination on a gender basis. It’s European law that’s enhanced access to justice for women who’ve been treated unfairly. It’s European law that has assisted part-time female workers and has strengthened the rights of pregnant women and women new to the workplace. But, of course, in leaving the European Union those very rights are under threat. Now, they may not disappear overnight, but they will be diluted over time, and the gains of the past 40 years will be lost. Given the anti-women climate that both Trump and UKIP, through the statements made by Farage, promote, there is scope for us to be very guarded in this area. Therefore, I think this inquiry can assist us to better understand the situation and to understand what needs to be done to safeguard those rights that have been gained over time.

The inquiry into violence against women and the legislation passed last year has been completed, and I would urge the Welsh Government to implement the recommendations made. There were 14 recommendations in total, which I hope will strengthen the implementation of the legislation on the ground.

The inquiry into asylum seekers and refugees is ongoing at present, and it is becoming more and more apparent, as the committee Chair mentioned, that there are huge problems in terms of the lack of access and the lack of information about basic services that face a number of asylum seekers and refugees currently in Wales. The hope is that we in this inquiry can find a way forward on those issues, too.

I’m very pleased to see the linkages being made between our committee here in the Assembly and the Equalities and Human Rights Committee in Scotland. I hope to see that relationship prospering, and, certainly in light of the inquiry into human rights, there will be an opportunity to share information and to learn from each other. That’s something that I warmly welcome, and I look forward to participating in the inquiry.

I thank Sian Gwenllian very much for those points, and very much agree that gender equality will be absolutely central to the work of the committee and that many of the important protections in place come from the European Union. And, obviously, Brexit, and what’s proposed by UK Government, will be very relevant to the work of the committee and consideration of how we can not just safeguard existing rights, but obviously develop them and improve on them. And I’m sure we’ll get much evidence that’s relevant to those concerns and those issues.

I would also very much agree that the previous inquiry by the Communities, Equality and Local Government Committee in the last Assembly is a base that we will move forward from in terms of the work that the committee will be undertaking. The work around the equality duties, for example, is very relevant and significant. So, I very much look forward to taking this work forward with Sian Gwenllian and the other members of the committee.

With regard to asylum seekers and refugees and our ongoing inquiry, I do believe that information on services, and obviously the quality and availability of services, is central to that. I think our visit to Scotland—to Glasgow and Edinburgh—was very informative, and I do think that, out of that, will come an ongoing relationship where we share experience and we work as a committee with our counterpart committee in Scotland and, indeed, other committees in the UK.

Diolch yn fawr iawn i Sian Gwenllian am y pwyntiau hynny, a chytunaf yn gryf y bydd cydraddoldeb rhywiol yn hollol ganolog i waith y pwyllgor a bod llawer o’r amddiffyniadau pwysig yn dod o’r Undeb Ewropeaidd. Ac yn amlwg, bydd Brexit, a’r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei gynnig, yn berthnasol iawn i waith y pwyllgor a’r broses o ystyried nid yn unig sut y gallwn ddiogelu hawliau presennol, ond yn amlwg sut y gallwn eu datblygu a’u gwella. Ac rwy’n siŵr y cawn lawer o dystiolaeth sy’n berthnasol i’r pryderon hynny a’r materion hynny.

Cytunaf yn gryf hefyd fod yr ymchwiliad blaenorol gan y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn y Cynulliad diwethaf yn sylfaen i ni adeiladu arni o ran gwaith y pwyllgor. Mae’r gwaith ar y dyletswyddau cydraddoldeb, er enghraifft, yn berthnasol a phwysig iawn. Felly, edrychaf ymlaen yn fawr iawn at barhau’r gwaith hwn gyda Sian Gwenllian ac aelodau eraill y pwyllgor.

O ran ceiswyr lloches a ffoaduriaid a’n hymchwiliad parhaus, credaf fod gwybodaeth am wasanaethau, ac yn amlwg am ansawdd ac argaeledd gwasanaethau, yn ganolog i hynny. Credaf fod ein hymweliad â’r Alban—â Glasgow a Chaeredin—yn addysgiadol iawn, a chredaf y bydd perthynas barhaus yn datblygu o ganlyniad i hynny, wrth i ni rannu profiad a gweithio fel pwyllgor gyda’n pwyllgor cyfatebol yn yr Alban, ac yn wir, â phwyllgorau eraill yn y DU.

We welcome this inquiry into human rights, and, as somebody who took part in the fourth Assembly’s Communities, Equality and Local Government Committee’s inquiry into the future of equality and human rights in Wales, I welcome the fact that you wish to follow up on that. I wonder if you could just comment, given that, obviously, equality and human rights are both critically important, but are often interpreted as different things, although interrelated—. I wonder, therefore, given the dialogue so far, the extent to which you’re going to focus on human rights specifically, or the extent to which you’re also going to be looking at the broader equality issues to which many of those rights apply.

You make reference, understandably, to the UK Government proposals to replace the Human Rights Act 1998 with a British Bill of rights, and we share your understanding that the Attorney-General appears to have announced a delay, as the Government focuses on withdrawal from the EU, although we note that, in August, the UK justice Secretary did confirm the UK Government’s continued intention to go ahead with this. The proposal, I understand, is that the Bill of rights proposed will ensure that Parliament is the ultimate source of legal authority, and the Supreme Court is supreme in the interpretation of law, and to put the text of the original human rights convention into primary legislation. I wonder to what extent will you be giving attention to this, and how the areas that Wales would wish to safeguard will be safeguarded whilst addressing what some have described as ‘mission creep’ in the European Court of Human Rights in Strasbourg. You’ll be aware the European Court of Human Rights was long established to enforce the convention’s terms, but it wasn’t until 1998 that binding jurisdiction of the court, and the right of individuals to take a case to Strasbourg, became necessary for countries and states signed up to the convention. And these developments happened at the same time as the UK brought forward its own Human Rights Act.

Will you, therefore, give attention to the living instrument doctrine, adopted by the European Court of Human Rights, to expand the convention’s rights into new areas beyond those that the framers of the convention had in mind when they signed up to it? Obviously, there’s concern that some decisions appear to overrule democratically elected Parliaments, and overturn UK courts’ application of convention rights.

Again, will you give consideration to the impacts of the requirement for UK courts to take into account rulings of the Strasbourg court when they are interpreting convention rights, which means problematic Strasbourg jurisprudence is often being applied in UK law, and, also, whether the current UK Human Rights Act undermines the sovereignty of Parliament and democratic accountability to the public?

Moving on from the specific proposals UK Government has as they might impact in Wales, earlier this year, the annual human rights lecture in Wales was delivered by the Reverend Aled Edwards, known to most of us as the chief executive of Churches Together in Wales, Cytûn, and the secretary of the Interfaith Council for Wales. He discussed the experience of asylum seekers, migrants and refugees in Wales and across the world, relating this to the protection and promotion of human rights. He asked what role can the Welsh organisations and individuals play to help protect the human rights of asylum seekers, migrants and refugees in Wales and elsewhere. Could you confirm whether an answer to that question might be something that you would be seeking to address?

Similarly in that context, last week I hosted the Sanctuary in the Senedd event with the Welsh Refugee Council, recognising cross-party support in Wales for Wales to become a nation of sanctuary, but recognising that more needs to be done by both society at large, people, and public authorities, to turn the aspiration into a reality. And, again, will you give consideration to their seven steps to sanctuary, intended to move Wales forward on its journey to becoming a nation of sanctuary?

As I referred to yesterday, earlier this month we saw the International Day of Persons with Disabilities, on the third. In Wales, the United Nations charter on the rights of disabled people was incorporated into the Part 2 code of practice under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. This was based on implementing the social model of disability, which wasn’t actually in the Act itself, recognising that people are disabled not because of their impairments, but because of the barriers that they encounter, and that society has a duty to remove barriers to access and inclusion for them, by working with them to identify and understand those barriers. Again, would you given consideration to this and its implementation, where it’s apparent—certainly from my casework, and, no doubt, many other Members’—that many public sector bodies perhaps are struggling to understand how that should be implemented, by engaging with disabled groups, advocates, access groups, before decisions are taken, rather than after the money is spent?

I’ve almost concluded. I wanted to refer to older people. Human rights have particular relevance for older people, who may find themselves in situations where they experience infringements to their human rights later in life. There are few more basic human rights, as Age Cymru state, than that of being protected from violence or exploitation, and older people must not be placed at risk of abuse or neglect. How, therefore, do you respond to their call for agencies to work together to safeguard individuals, to uphold an individual’s fundamental right to be safe, and to support those who’ve experienced abuse or neglect, and also their concern about the lack of human rights protection for people who self-fund their care services, which has become an issue of concern, where all people in care—older people—must have equal protection from abuse and poor treatment? I suppose, in this context, if you can confirm that you will be taking the evidence that they have certainly shared with me and, no doubt, many others.

Very finally—[Inaudible.]—a report was produced based on the human rights round-table discussion held by the Equality and Human Rights Commission, the Children’s Commissioner for Wales and the Older People’s Commissioner for Wales, with 22 organisations represented, including those bodies, Stonewall Cymru, Mencap, Disability Wales and many others. They made a series of recommendations on a way forward that could help take forward human rights in Wales—to develop a human rights narrative, as they said, that sets out that human rights are for everyone and that they can also be used to improve services and explore how we approach non-devolved issues also in terms of human rights. So, again, could you confirm that you will draw on that piece of work to inform the evidence that you gather? Thank you.

Rydym yn croesawu’r ymchwiliad hwn i hawliau dynol, ac fel rhywun a fu’n rhan o ymchwiliad Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y pedwerydd Cynulliad i ddyfodol cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru, croesawaf y ffaith eich bod yn dymuno gwneud gwaith dilynol ar hynny. Tybed a allwch roi sylwadau, o ystyried bod cydraddoldeb a hawliau dynol, yn amlwg, yn hanfodol bwysig, ond yn cael eu dehongli’n aml fel pethau gwahanol, er yn perthyn—. Tybed, felly, o ystyried y ddeialog hyd yn hyn, i ba raddau y byddwch yn canolbwyntio ar hawliau dynol yn benodol, neu i ba raddau y byddwch yn edrych hefyd ar y materion cydraddoldeb ehangach y mae llawer o’r hawliau hynny’n berthnasol iddynt.

Rydych yn cyfeirio, yn ddealladwy, at gynigion Llywodraeth y DU i gyflwyno deddf hawliau Prydeinig yn lle Deddf Hawliau Dynol 1998, ac rydym yn rhannu eich dealltwriaeth ei bod yn ymddangos bod y Twrnai Cyffredinol wedi cyhoeddi cyfnod o oedi, wrth i’r Llywodraeth ganolbwyntio ar adael yr UE, er ein bod yn nodi bod Ysgrifennydd cyfiawnder y DU, ym mis Awst, wedi cadarnhau bwriad parhaus Llywodraeth y DU i fwrw ymlaen â hyn. Y cynnig, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yw y bydd y ddeddf hawliau arfaethedig yn sicrhau mai’r Senedd yw ffynhonnell eithaf awdurdod cyfreithiol, ac mai’r Goruchaf Lys fydd oruchaf wrth ddehongli’r gyfraith, a bydd yn rhoi testun y confensiwn hawliau dynol gwreiddiol mewn deddfwriaeth sylfaenol. Tybed i ba raddau y byddwch yn rhoi sylw i hyn, a sut y bydd y meysydd y byddai Cymru yn dymuno’u diogelu yn cael eu diogelu wrth fynd i’r afael â’r hyn a ddisgrifiwyd gan rai fel ‘mission creep’ yn Llys Hawliau Dynol Ewrop yn Strasbwrg. Fe fyddwch yn gwybod bod Llys Hawliau Dynol Ewrop wedi ei hen sefydlu i orfodi telerau’r confensiwn, ond na ddaeth awdurdodaeth rwymedigol y llys, a hawl unigolion i fynd ag achos i Strasbwrg, yn angenrheidiol ar gyfer y gwledydd a’r gwladwriaethau a oedd wedi ymrwymo i’r confensiwn tan 1998. A digwyddodd y datblygiadau hyn ar yr un pryd ag y cyflwynodd y DU ei Deddf Hawliau Dynol ei hun.

A wnewch chi, felly, roi sylw i athrawiaeth yr offeryn byw, a fabwysiadwyd gan Lys Hawliau Dynol Ewrop, i ehangu hawliau’r confensiwn i feysydd newydd y tu hwnt i’r rhai a oedd gan lunwyr y confensiwn mewn golwg pan ymrwymasant iddo? Yn amlwg, mae yna bryder fod rhai penderfyniadau’n ymddangos fel pe baent yn dyfarnu yn erbyn Seneddau a etholwyd yn ddemocrataidd, ac yn gwrthdroi cymhwysiad llysoedd y DU o hawliau’r confensiwn.

Unwaith eto, a wnewch chi ystyried effeithiau’r gofyniad i lysoedd y DU roi ystyriaeth i ddyfarniadau llys Strasbwrg pan fyddant yn dehongli hawliau’r confensiwn, sy’n golygu bod cyfreitheg broblemus Strasbwrg yn aml yn cael ei chymhwyso yng nghyfraith y DU, a hefyd, pa un a yw Deddf Hawliau Dynol y DU ar hyn o bryd yn tanseilio sofraniaeth y Senedd ac atebolrwydd democrataidd i’r cyhoedd?

Gan symud ymlaen o’r cynigion penodol sydd gan Lywodraeth y DU fel y gallent gael effaith yng Nghymru, yn gynharach eleni, cyflwynwyd y ddarlith hawliau dynol flynyddol yng Nghymru gan y Parchedig Aled Edwards, sy’n adnabyddus i’r rhan fwyaf ohonom fel prif weithredwr Eglwysi Ynghyd yng Nghymru, Cytûn, ac ysgrifennydd Cyngor Rhyng-ffydd Cymru. Trafododd brofiad ceiswyr lloches, mewnfudwyr a ffoaduriaid yng Nghymru ac ar draws y byd, gan gysylltu hyn â diogelu a hyrwyddo hawliau dynol. Gofynnodd pa rôl y gall sefydliadau ac unigolion yng Nghymru ei chwarae i helpu i ddiogelu hawliau dynol ceiswyr lloches, mewnfudwyr a ffoaduriaid yng Nghymru ac mewn mannau eraill. A allech gadarnhau pa un a allai ateb i’r cwestiwn hwnnw fod yn rhywbeth y byddech yn ceisio mynd i’r afael ag ef?

Yn y cyd-destun hwnnw, yr wythnos diwethaf cynhaliais ddigwyddiad Lloches yn y Senedd gyda Chyngor Ffoaduriaid Cymru, i gydnabod y gefnogaeth drawsbleidiol yng Nghymru i weld Cymru’n dod yn genedl noddfa, ond gan gydnabod bod angen i gymdeithas yn gyffredinol, pobl ac awdurdodau lleol wneud mwy i droi’r dyhead yn realiti. Ac unwaith eto, a wnewch chi ystyried eu saith cam i noddfa, a fwriadwyd i symud Cymru ymlaen ar ei thaith i ddod yn genedl noddfa?

Fel y soniais ddoe, yn gynharach y mis hwn fe welsom y Diwrnod Rhyngwladol ar gyfer Pobl Anabl, ar y trydydd. Yng Nghymru, ymgorfforwyd siarter y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl yng nghod ymarfer Rhan 2 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Roedd hyn yn seiliedig ar weithredu’r model cymdeithasol o anabledd, nad oedd yn y Ddeddf ei hun mewn gwirionedd, i gydnabod bod pobl yn anabl nid oherwydd eu namau, ond oherwydd y rhwystrau y maent yn eu hwynebu, a bod gan y gymdeithas ddyletswydd i gael gwared ar rwystrau i fynediad a chynhwysiant ar eu cyfer, drwy weithio gyda hwy i nodi a deall y rhwystrau hynny. Unwaith eto, a wnewch chi roi ystyriaeth i hyn a’i weithrediad, lle y mae’n amlwg—yn sicr yn fy ngwaith achos, ac yn ddiau, yng ngwaith achos llawer o Aelodau eraill—fod llawer o gyrff sector cyhoeddus o bosibl yn cael trafferth i ddeall sut y dylid ei weithredu, drwy ymgysylltu â grwpiau pobl anabl, eiriolwyr, grwpiau mynediad, cyn y gwneir penderfyniadau, yn hytrach nag ar ôl gwario’r arian?

Rwyf bron â gorffen. Roeddwn eisiau cyfeirio at bobl hŷn. Mae hawliau dynol yn arbennig o berthnasol i bobl hŷn, a allai fod mewn sefyllfaoedd lle y maent yn profi tramgwyddo yn erbyn eu hawliau dynol yn ddiweddarach mewn bywyd. Ychydig iawn o hawliau dynol sy’n fwy sylfaenol, fel y mae Age Cymru yn ei ddatgan, na chael eich diogelu rhag trais neu gamfanteisio, a rhaid peidio â gosod pobl hŷn mewn perygl o gael eu cam-drin neu eu hesgeuluso. Sut, felly, rydych yn ymateb i’w galwad i asiantaethau weithio gyda’i gilydd i ddiogelu unigolion, i gynnal hawl sylfaenol unigolyn i fod yn ddiogel, ac i gefnogi’r rhai sydd wedi profi cam-drin neu esgeulustod, a hefyd eu pryder am ddiffyg diogelwch hawliau dynol i bobl sy’n hunanariannu eu gwasanaethau gofal, sydd wedi dod yn fater o bryder, lle y mae’n rhaid i bawb sydd mewn gofal—pobl hŷn—gael amddiffyniad cyfartal rhag camdriniaeth a thriniaeth wael? Mae’n debyg, yn y cyd-destun hwn, os allwch gadarnhau y byddwch yn cymryd y dystiolaeth y maent yn sicr wedi’i rhannu gyda mi a llawer o rai eraill, yn ddiau.

Yn olaf un—[Anghlywadwy.]—cynhyrchwyd adroddiad yn seiliedig ar y drafodaeth o amgylch y bwrdd ar hawliau dynol a gynhaliwyd gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, Comisiynydd Plant Cymru a Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, gyda 22 o sefydliadau’n cael eu cynrychioli, gan gynnwys y cyrff hynny, Stonewall Cymru, Mencap, Anabledd Cymru a llawer o rai eraill. Gwnaethant gyfres o argymhellion ar y ffordd ymlaen a allai helpu i symud hawliau dynol yng Nghymru ymlaen—i ddatblygu naratif hawliau dynol, fel y dywedasant, sy’n nodi bod hawliau dynol ar gyfer pawb ac y gellid eu defnyddio hefyd i wella gwasanaethau ac archwilio sut rydym yn ymdrin â materion sydd heb eu datganoli hefyd o ran hawliau dynol. Felly, unwaith eto, a allech gadarnhau y byddwch yn pwyso ar y gwaith hwnnw i lywio’r dystiolaeth y byddwch yn ei chasglu? Diolch.

I thank Mark Isherwood for those points. What we’re doing today, of course, is launching our inquiry and inviting evidence to come forward. I’m sure a whole host of organisations will raise many matters and I’m sure many of them will be on the ground that Mark Isherwood has set out today because, obviously, these matters are very relevant to human rights here in Wales. So, we look forward to that process and to receiving evidence from, hopefully, a very wide range of organisations and indeed individuals. As I said earlier, I hope Members will play their part in encouraging that feedback.

As far as some of the constitutional matters are concerned, obviously it will not be just the committee that I chair that will be concerned with these matters. As I said earlier, the Constitutional and Legal Affairs Committee, I’m sure, will take a keen interest, and the External Affairs and Additional Legislation Committee similarly, and others, including committees elsewhere in the UK. So, I’m sure that a wealth of work will be taking place and obviously we will, as a committee, take a keen interest in all of that. But we are trying to be both high-level and, at the same time, focused. So, that’s why we’ve set out the three aspects really: to give focus and discipline to this body of work, because it could be very complex and almost all-encompassing. So, it is about the impact on human rights in Wales of withdrawal from the European Union, it is about the UK Government’s decision to repeal the human rights legislation and replace it with a UK Bill of rights, and it is about public perceptions in terms of the relevance of human rights to everyday life in Wales. So, those will be the parameters of the committee’s approach and, within that, as I say, I’m sure we’ll have a very strong feeding in of ideas that we can consider in that context.

As far as asylum seekers and refugees are concerned, that particular inquiry will focus on organisations in Wales and the role they can play in providing support and assistance to asylum seekers and refugees in Wales. When we went to visit some of those organisations that are making that provision in Wales, we met numerous voluntary organisations and members of the community that are doing just that, and that was very informative and obviously we will have further evidence provided in other ways.

I did think the Sanctuary in the Senedd event was very worthwhile. Members of the committee I chair were at that event and indeed spoke at that event, as did Mark Isherwood. Afterwards, it was interesting to meet a number of people representing different organisations that are involved in these areas of activity. So, I think we will take a keen interest in the sanctuary movement in Wales and indeed the steps that they consider appropriate to make Wales the welcoming country that I think we all want to see.

Diolch i Mark Isherwood am y pwyntiau hynny. Yr hyn rydym yn ei wneud heddiw, wrth gwrs, yw lansio ein hymchwiliad a gwahodd tystiolaeth. Rwy’n siŵr y bydd llu o fudiadau yn crybwyll llawer o faterion ac rwy’n siŵr y bydd llawer ohonynt ar y sail y mae Mark Isherwood wedi’i nodi heddiw oherwydd, yn amlwg, mae’r materion hyn yn berthnasol iawn i hawliau dynol yma yng Nghymru. Felly, rydym yn edrych ymlaen at y broses honno ac at dderbyn tystiolaeth gan ystod eang iawn o sefydliadau, gobeithio, ac unigolion yn wir. Fel y dywedais yn gynharach, rwy’n gobeithio y bydd yr Aelodau’n chwarae eu rhan yn annog yr adborth hwnnw.

O ran rhai o’r materion cyfansoddiadol, yn amlwg nid y pwyllgor rwy’n gadeirydd arno’n unig a fydd yn ymwneud â’r materion hyn. Fel y dywedais yn gynharach, bydd gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, rwy’n siŵr, diddordeb brwd, a’r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yn yr un modd, ac eraill, gan gynnwys pwyllgorau mewn rhannau eraill o’r DU. Felly, rwy’n siŵr y bydd llawer o waith yn digwydd ac yn amlwg fe fydd gennym ddiddordeb brwd yn hynny i gyd fel pwyllgor. Ond rydym yn ceisio gweithredu ar lefel uchel a meddu ar ffocws ar yr un pryd. Felly, dyna pam rydym wedi gosod allan y tair agwedd mewn gwirionedd: i roi ffocws a disgyblaeth i’r corff hwn o waith, oherwydd gallai fod yn gymhleth iawn a bron yn hollgynhwysol. Felly, mae’n ymwneud ag effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd ar hawliau dynol yng Nghymru, mae’n ymwneud â phenderfyniad Llywodraeth y DU i ddiddymu’r ddeddfwriaeth hawliau dynol a chael Deddf hawliau’r DU yn ei lle, ac mae’n ymwneud â chanfyddiadau’r cyhoedd ynglŷn â pherthnasedd hawliau dynol i fywyd bob dydd yng Nghymru. Felly, dyna fydd paramedrau ymagwedd y pwyllgor ac o fewn hynny, fel y dywedais, rwy’n siŵr y gwelwn syniadau cryf yn cael eu bwydo i mewn i ni allu eu hystyried yn y cyd-destun hwnnw.

O ran ceiswyr lloches a ffoaduriaid, bydd yr ymchwiliad penodol hwnnw’n canolbwyntio ar sefydliadau yng Nghymru a’r rôl y gallant ei chwarae’n darparu cefnogaeth a chymorth i geiswyr lloches a ffoaduriaid yng Nghymru. Pan aethom i ymweld â rhai o’r sefydliadau hynny sy’n gwneud y ddarpariaeth yng Nghymru, cyfarfuom â nifer o sefydliadau gwirfoddol ac aelodau o’r gymuned sy’n gwneud hynny, ac roedd yn addysgiadol iawn ac yn amlwg bydd tystiolaeth bellach yn cael ei darparu mewn ffyrdd eraill.

Roeddwn yn meddwl bod y digwyddiad Lloches yn y Senedd yn werthfawr iawn. Roedd aelodau o’r pwyllgor rwy’n gadeirydd arno yn y digwyddiad hwnnw, ac yn siarad yn y digwyddiad hwnnw yn wir, fel y gwnaeth Mark Isherwood. Wedyn, roedd yn ddiddorol cyfarfod â nifer o bobl a oedd yn cynrychioli gwahanol sefydliadau sy’n ymwneud â’r meysydd gweithgarwch hyn. Felly, rwy’n meddwl y bydd gennym ddiddordeb brwd yn y mudiad noddfa yng Nghymru ac yn wir y camau y maent yn eu hystyried yn briodol i wneud Cymru yn wlad groesawgar fel y credaf ein bod i gyd am ei weld.

Thanks to the committee Chair for his statement. I’m sure that this human rights inquiry will bring to light many areas of interest, not least to me, as the whole issue of human rights has tended to mystify me somewhat over the years. I recall reading a lot about the Human Rights Act 1998 prior to its implementation and, as I worked in a call centre at the time, I wondered what wonderful improvements in employment rights might accrue to my colleagues and me. But, I’m sad to relay that, once the Act came in, I didn’t notice any. So, I’m pleased to note that one of the objectives of this inquiry will be to assess the wider public’s perception of human rights, because I suspect that, for many people in Wales, human rights is a rather woolly concept that, as far as they are aware, has no real bearing on their lives. So, there may be a useful educational aspect to the inquiry, in which I look forward to participating.

Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei ddatganiad. Rwy’n siŵr y bydd yr ymchwiliad hawliau dynol hwn yn amlygu nifer o feysydd diddordeb, nid yn lleiaf i mi, gan fod holl fater hawliau dynol wedi tueddu i fod yn ddirgelwch i mi braidd dros y blynyddoedd. Rwy’n cofio darllen llawer am Ddeddf Hawliau Dynol 1998 cyn ei rhoi ar waith a chan fy mod yn gweithio mewn canolfan alwadau ar y pryd, roeddwn yn meddwl tybed pa welliannau rhyfeddol mewn hawliau cyflogaeth y gallai fy nghydweithwyr a minnau eu cael. Ond yn anffodus, unwaith y daeth y Ddeddf i rym, ni sylwais ar unrhyw welliannau. Felly, rwy’n falch o nodi mai un o amcanion yr ymchwiliad hwn fydd asesu canfyddiad y cyhoedd yn ehangach o hawliau dynol, oherwydd i lawer o bobl yng Nghymru, rwy’n amau bod hawliau dynol yn gysyniad braidd yn niwlog nad yw’n effeithio go iawn ar eu bywydau, cyn belled â’u bod hwy’n ymwybodol. Felly, gallai fod agwedd addysgiadol ddefnyddiol i’r ymchwiliad, ac rwy’n edrych ymlaen at gymryd rhan ynddo.

I thank Gareth Bennet for those points. I think it will be a valuable part of the committee’s work to get out and about to engage with people in Wales to get a better idea of what they think about human rights in Wales and how it impacts on their everyday life, as the Member has suggested. Of course, here, in the Assembly, we know that devolution has very much taken a rights-based approach to many issues. So, much of the public service delivery and the strategies and policy of Welsh Government is firmly based on that rights agenda. So, I think, as we conduct this inquiry, that will become apparent and, if we can make that more obvious to the people of Wales, as well as getting their views, I think that will be a valuable aspect of this inquiry.

Diolch i Gareth Bennet am y pwyntiau hynny. Rwy’n meddwl y bydd yn rhan werthfawr o waith y pwyllgor i fynd allan i ymgysylltu â phobl yng Nghymru i gael gwell syniad o’r hyn y maent yn ei feddwl am hawliau dynol yng Nghymru a sut y mae’n effeithio ar eu bywyd bob dydd, fel y mae’r Aelod wedi awgrymu. Wrth gwrs, yma, yn y Cynulliad, gwyddom fod datganoli wedi mabwysiadu agwedd sy’n seiliedig i raddau helaeth iawn ar hawliau tuag at lawer o faterion. Felly, mae llawer o ddarpariaeth gwasanaethau cyhoeddus a’r strategaethau a pholisi Llywodraeth Cymru wedi’i seilio’n gadarn ar yr agenda hawliau honno. Felly, rwy’n meddwl, wrth i ni gynnal yr ymchwiliad hwn, y bydd hynny’n dod yn glir ac os gallwn wneud hynny’n fwy amlwg i bobl Cymru, yn ogystal â chael eu safbwyntiau, rwy’n meddwl y bydd honno’n agwedd werthfawr ar yr ymchwiliad hwn.

7. 5. Dadl Plaid Cymru: Troi Allan Aelwydydd â Phlant
7. 5. Plaid Cymru Debate: Eviction of Households with Children

We move on now to item 5 on the agenda, which is the Plaid Cymru debate on eviction of households with children. I call on Bethan Jenkins to move the motion—Bethan.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 5 ar yr agenda, sef dadl Plaid Cymru ar aelwydydd lle y mae plant yn wynebu cael eu troi allan. Galwaf ar Bethan Jenkins i gynnig y cynnig—Bethan.

Cynnig NDM6190 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau nad oes yr un aelwyd lle mae plant yn wynebu cael eu troi allan yng Nghymru.

Motion NDM6190 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

Calls on the Welsh Government to work with local authorities to ensure that no households with children face eviction in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

[Interruption.] Making an entrance. [Laughter.]

Between this debate and Christmas, 16 children will lose their homes because they will be evicted with their families from social housing. Welsh public services will spend over £600,000 dealing with the consequences of these evictions. These children are likely to face lifelong consequences on their health, their education and, therefore, their income levels. So, our motion today is simple: Wales should be a nation where children no longer face eviction and homelessness. Yet, according to the latest statistics, there are 792 families with children in temporary accommodation, and 84 of these families are in hostels. Yesterday, the BBC reported on the scandal of teenagers in bed and breakfasts and the figures show 27 families with children in B&Bs, which has almost doubled since the last quarter. Enough is enough.

This is not the first time we’ve discussed homelessness, evictions and the protection of children in this Chamber. Perhaps if the statistics showed progress, this debate would be less urgent. But, last week showed that, far from progress, things are getting worse. Last week’s report on poverty by the Joseph Rowntree Foundation showed evictions by social landlords have increased in the majority of the UK, including an upward trend in Wales.

Shelter Cymru’s research estimates that, in 2015-16, 500 children were evicted from social housing. That’s 500 children with an increased risk of health problems, an increased risk of lower education attainment and, therefore, an increased risk of becoming adults in poverty—and it needn’t have happened.

The Welsh Government has been rightly praised for introducing a duty to prevent homelessness on local authorities with the early evidence showing some success. But I would like to remind Members that it was this Government that opposed Jocelyn Davies’s attempts to remove the Pereira test and opposed our attempts to extend priority need in housing to all under the age of 21 and care leavers up to the age of 25.

However, legislation is only part of what we should be doing to prevent evictions and prevent homelessness. My colleagues will be elaborating on this point later, but there is a great deal more that the Welsh Government and local government should be doing to ensure that we have a no-evictions policy for children.

Over 80 per cent of evictions are down to rent arrears. Most of these evictions, according to the recent Shelter Cymru research, are of people who are in work but are low paid with often fluctuating incomes. Most people in social housing and on housing benefit are in work and often in jobs that require hard graft and physical exertion. The real issue is: we have a benefit system incapable of understanding the patterns of work at the lower end. As the report put it, and I quote:

‘Low income work patterns can involve frequent changes of circumstance, with hours and income sometimes changing monthly or even weekly. This results in difficulties and inconsistencies in the payment of Housing Benefit, putting tenancies at risk.’

Solving this can actually be as simple as getting social landlords, housing solutions and housing benefits departments to communicate with each other.

This leaves the remaining smaller proportion of evictions where there are more complex needs. This often involves mental health, substance misuse or other forms of chaotic lifestyle that mean rents can be missed or antisocial behaviour occurs. Many housing officers are not trained to spot or support people with mental health or other needs. Housing officers often misinterpret this as a refusal to engage.

Where additional support needs lead to arrears, threats of eviction make things worse—I’ve seen it myself in my region. Tenants are often fearful of authority and feel they can’t win, so eviction notices themselves hamper progress, turning the relationship adversarial and making a solution less likely in the long run.

The research also shows that social landlords can be inflexible and harsh when obtaining arrears—I quote from the report again:

‘One tenant had to pay a shortfall of £130 a month, including £30 as “back up” to the landlord. She was told by the RSL that if she was even 1p in arrears again, they would take her back to court to get her evicted.’

This demonstrates that many of those 500 evictions involving children last year could have been avoided.

So, what about those families whose benefits are being paid on time but who still refuse to pay rent and commit antisocial behaviour that ruins the neighbourhood they live in? It’s fair enough for the 0.01 per cent of adults who fall into that category to face eviction as the last resort. A child living in such conditions would be regarded as extremely vulnerable and would probably have been taken into care long before the eviction notice had started anyway.

So, if, after implementing all of our changes, a small proportion of those 500 children still face the eviction process and there was no evidence of neglect or abuse that would justify a care order, then we should instruct local authorities to use discretionary payments to maintain the tenancy.

Shelter Cymru estimates that the cost of evictions and near misses is £24.3 million each year. This estimate does not include long-term health consequences or educational consequences for children. Considering that evictions happen when arrears are typically between £1,500 and £2,500, this means we’re spending far more enforcing evictions than the lost revenue would justify.

For the extremely small number of families for whom a solution has not yet been found, the financial case alone justifies not proceeding with the eviction. For those who maintain we should keep evictions in the toolkit, I think they must answer where this £24 million will come from. I look forward to hearing Members’ contributions and to concluding this debate. Diolch yn fawr.

[Torri ar draws.] Tynnu sylw ataf fy hun. [Chwerthin.]

Rhwng y ddadl hon a’r Nadolig, bydd 16 o blant yn colli eu cartrefi am y byddant yn cael eu troi allan gyda’u teuluoedd o dai cymdeithasol. Bydd y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn gwario dros £600,000 yn ymdrin â chanlyniadau’r achosion hyn o droi allan. Mae’r plant hyn yn debygol o wynebu canlyniadau gydol oes ar eu hiechyd, ar eu haddysg ac felly, ar eu lefelau incwm. Felly, mae ein cynnig heddiw yn syml: dylai Cymru fod yn genedl lle nad yw plant bellach yn wynebu cael eu troi allan a digartrefedd. Eto i gyd, yn ôl yr ystadegau diweddaraf, mae yna 792 o deuluoedd â phlant mewn llety dros dro, ac mae 84 o’r teuluoedd hyn mewn hostelau. Ddoe, cafwyd adroddiad ar y BBC am sgandal pobl ifanc yn eu harddegau mewn llety gwely a brecwast ac mae’r ffigurau’n dangos 27 o deuluoedd gyda phlant mewn llety gwely a brecwast, sydd wedi dyblu bron ers y chwarter diwethaf. Digon yw digon.

Nid dyma’r tro cyntaf i ni drafod digartrefedd, troi allan ac amddiffyn plant yn y Siambr hon. Efallai pe bai’r ystadegau yn dangos gwelliant, byddai llai o frys yn perthyn i’r ddadl hon. Ond dangosodd yr wythnos diwethaf, ymhell o fod yn dangos gwelliant, mae pethau’n gwaethygu. Dangosodd adroddiad yr wythnos diwethaf ar dlodi gan Sefydliad Joseph Rowntree fod achosion o droi allan gan landlordiaid cymdeithasol wedi cynyddu yn y rhan fwyaf o’r DU, gan gynnwys tuedd ar i fyny yng Nghymru.

Mae ymchwil Shelter Cymru yn amcangyfrif bod 500 o blant wedi cael eu troi allan o dai cymdeithasol yn 2015-6. Dyna 500 o blant â risg uwch o broblemau iechyd, mwy o risg o gyrhaeddiad addysgol is ac felly, mwy o risg o ddod yn oedolion sy’n byw mewn tlodi—ac nid oedd angen iddo fod wedi digwydd.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cael ei chanmol yn haeddiannol am gyflwyno dyletswydd ar awdurdodau lleol i atal digartrefedd gyda’r dystiolaeth gynnar yn dangos rhywfaint o lwyddiant. Ond hoffwn atgoffa’r Aelodau mai’r Llywodraeth hon a wrthwynebodd ymdrechion Jocelyn Davies i gael gwared ar brawf Pereira a gwrthwynebu ein hymdrechion i ymestyn angen blaenoriaethol ym maes tai i bawb o dan 21 oed a rhai sy’n gadael gofal hyd at 25 oed.

Fodd bynnag, nid yw deddfwriaeth ond yn rhan o’r hyn y dylem ei wneud i atal achosion o droi allan ac atal digartrefedd. Bydd fy nghyd-Aelodau’n ymhelaethu ar y pwynt hwn yn ddiweddarach, ond mae llawer mwy y dylai Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol ei wneud i sicrhau bod gennym bolisi dim troi allan ar gyfer plant.

Mae dros 80 y cant o achosion o droi allan yn digwydd oherwydd ôl-ddyledion rhent. Mae’r rhan fwyaf o’r achosion hyn, yn ôl ymchwil Shelter Cymru yn ddiweddar, yn bobl sydd mewn gwaith ond ar gyflogau isel ac incwm anwadal yn aml. Mae’r rhan fwyaf o bobl mewn tai cymdeithasol ac ar fudd-dal tai mewn gwaith ac yn aml mewn swyddi sy’n galw am waith caled ac ymdrech gorfforol. Y broblem go iawn yw hyn: mae gennym system fudd-daliadau sy’n analluog i ddeall patrymau gwaith ar y pen isaf. Fel y mae’r adroddiad yn ei roi, ac rwy’n dyfynnu:

Gall patrymau gwaith incwm isel olygu newidiadau aml mewn amgylchiadau, gydag oriau ac incwm weithiau yn newid bob mis neu hyd yn oed bob wythnos. Mae hyn yn arwain at anawsterau ac anghysondebau o ran talu Budd-dal Tai, gan roi tenantiaethau mewn perygl.

Gall datrys hyn fod mor syml mewn gwirionedd â chael landlordiaid cymdeithasol, atebion tai ac adrannau budd-daliadau tai i gyfathrebu â’i gilydd.

Mae hyn yn gadael cyfran lai sy’n weddill o achosion o droi allan lle y ceir anghenion mwy cymhleth. Mae hyn yn aml yn cynnwys iechyd meddwl, camddefnyddio sylweddau neu ffyrdd o fyw caotig eraill sy’n golygu y gallai rhenti beidio â chael eu talu neu fod ymddygiad gwrthgymdeithasol yn digwydd. Nid yw llawer o swyddogion tai yn cael eu hyfforddi i adnabod neu gynorthwyo pobl ag anghenion iechyd meddwl neu anghenion eraill. Mae swyddogion tai yn aml yn camddehongli hyn fel amharodrwydd i ymgysylltu.

Lle y mae anghenion cymorth ychwanegol yn arwain at ôl-ddyledion, mae bygythiadau troi allan yn gwneud pethau’n waeth—rwyf wedi ei weld fy hun yn fy rhanbarth. Mae tenantiaid yn aml yn ofni awdurdod ac yn teimlo na allant ennill, felly mae rhybuddion troi allan eu hunain yn rhwystro cynnydd, gan droi’r berthynas yn un elyniaethus a gwneud ateb yn llai tebygol yn y tymor hir.

Mae’r ymchwil hefyd yn dangos y gall landlordiaid cymdeithasol fod yn anhyblyg ac yn llym wrth ofyn am ôl-ddyledion—dyfynnaf o’r adroddiad eto:

Roedd yn rhaid i un tenant dalu diffyg o £130 y mis, gan gynnwys £30 fel "taliad wrth gefn" i’r landlord. Dywedodd y Landlord Cymdeithasol Cofrestredig wrthi, os oedd hi’n fyr o geiniog eto hyd yn oed, byddent yn mynd â hi’n ôl i’r llys i’w throi allan.

Mae hyn yn dangos y gallai llawer o’r 500 o’r achosion o droi allan a oedd yn ymwneud â phlant y llynedd fod wedi cael eu hosgoi.

Felly, beth am y teuluoedd hynny y mae eu budd-daliadau’n cael eu talu’n brydlon ond sy’n dal i wrthod talu rhent ac yn cyflawni ymddygiad gwrthgymdeithasol sy’n dinistrio’r gymdogaeth y maent yn byw ynddi? Mae’n ddigon teg i’r 0.01 y cant o oedolion sy’n perthyn i’r categori hwnnw wynebu cael eu troi allan fel y dewis olaf. Byddai plentyn sy’n byw mewn amodau o’r fath yn cael ei ystyried yn agored iawn i niwed ac mae’n debyg y byddai wedi cael ei roi mewn gofal ymhell cyn i’r rhybudd troi allan ddechrau beth bynnag.

Felly, ar ôl gweithredu ein holl newidiadau, os oes cyfran fechan o’r 500 o blant hynny’n dal i wynebu’r broses droi allan ac nad oes unrhyw dystiolaeth o esgeulustod neu gam-drin a fyddai’n cyfiawnhau gorchymyn gofal, yna dylem gyfarwyddo awdurdodau lleol i ddefnyddio taliadau disgresiynol i gynnal y denantiaeth.

Mae Shelter Cymru yn amcangyfrif bod y gost o droi allan ac achosion sy’n dod yn agos at droi allan yn £24.3 miliwn bob blwyddyn. Nid yw’r amcangyfrif hwn yn cynnwys canlyniadau iechyd hirdymor neu ganlyniadau addysgol i blant. O ystyried bod achosion o droi allan yn digwydd pan fydd ôl-ddyledion fel arfer rhwng £1,500 a £2,500, mae hyn yn golygu ein bod yn gwario llawer mwy yn gorfodi gorchmynion troi allan nag y byddai’r refeniw a gollwyd yn ei gyfiawnhau.

I’r nifer fach iawn o deuluoedd nad oes ateb wedi’i ganfod ar eu cyfer eto, mae’r achos ariannol ar ei ben ei hun yn cyfiawnhau peidio â bwrw ymlaen â’r troi allan. I’r rhai sy’n honni y dylem gadw’r gallu i droi allan, rwy’n meddwl bod yn rhaid iddynt ateb o ble y daw’r £24 miliwn hwn. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau’r Aelodau ac at gloi’r ddadl hon. Diolch yn fawr.

Diolch. I am grateful to Plaid Cymru for raising this issue, because I think it’s an extremely important one. I want to talk about two changes in the law that are likely to make the problem worse, not better: one is the universal credit and the other is the new immigration rules.

I fully acknowledge, as indeed has Bethan Jenkins, that the Welsh Government has made supporting communities and tackling child poverty a priority, stating that early intervention is key to long-term health and well-being, and eviction of households with children—deliberately making children homeless—would undermine all of this. Housing associations and councils go to great lengths to avoid evicting people who fail to pay their rent or are creating antisocial nuisance to their neighbours. Since 2002, evictions by housing associations have gone down by 32 per cent, and 6 per cent in the last year, and that’s no doubt as a result of the housing Act, which requires everybody to do their best.

Tenant support officers do their best to help people with chaotic lives get back on track, but we have to acknowledge that it doesn’t always work and that some people are deeply damaged by adverse childhood experiences. At the end of the day, there has to be a sanction if people (a) don’t pay their rent and (b) are causing absolute havoc to other people’s lives, because everybody is entitled to have the quiet enjoyment of their home. I’m afraid I deal too often with examples of families who are just creating absolute havoc, and causing huge emotional and mental distress to other people. So there has to be a sanction if people don’t play by the rules.

But if you contrast that situation, where we make every effort to ensure that people’s tenancy doesn’t break down—private landlords are entitled to evict families under section 21 of the Housing Act 1988 without giving any reason at all. They simply have to give them 2 months’ notice. It doesn’t matter if they’re model tenants, they just have no right to stay in a place that their children call home. So for these families, there’s an endless churn of looking for a new place to live, and struggling to try and ensure that their children are continuing to attend schools that they’re settled into and are desperate not to lose their friends. They may well be on the council’s waiting list, along with—in Cardiff—9,000 other families, but they undoubtedly have a very long wait in most cases. This poses some extremely challenging problems for schools as they see new children arriving in year, and children having to change school time and again.

It’s all extremely tragic. But the universal credit is going to make the problem a whole lot worse because—both residential landlords and social housing providers are very concerned about this—housing benefit at the moment can be paid direct to the landlord to avoid the money being spent on something else. That’s particularly important if someone in the household has a serious addiction. Universal credit in the future will only go to one adult in the household, and that will normally be the man—traditionally the main breadwinner—and this is a particularly worrying issue for families living in abusive relationships. Inevitably, as a result of that, the numbers being evicted in my view will go up, whatever local authorities or housing associations or, indeed, private landlords try and do about it. If people don’t pay their rent, that is what will happen.

The other big threat is the Immigration Act 2016, which hasn’t yet been implemented in Wales, but once implemented it is bound to increase destitution. Indeed, that is what it has been designed to do. Currently, when an asylum claim is refused, asylum support ends unless you have children in your household, and then you are continued to be allowed to stay in the house that’s provided by the Home Office to allow you to appeal the decision. It’s important to remember here that a very significant number of asylum seekers who have been refused get it overturned on appeal once they’ve got proper legal representation to put their case. But the Immigration Act 2016, under the ‘right to rent’ checks, will make it an offence to rent to a person who’s disqualified as a result of their immigration status. What then is going to happen to these people, particularly these children? Potentially, we’ll be talking about families with children being turfed out of their temporary accommodation as soon as their initial application for refugee status is refused. Do we really want them ending up sleeping in the park? If and when—

Diolch. Rwy’n ddiolchgar i Blaid Cymru am gyflwyno’r mater hwn, gan fy mod yn credu ei fod yn un hynod o bwysig. Rwyf am siarad am ddau newid yn y gyfraith sy’n debygol o wneud y broblem yn waeth, nid yn well: un yw’r credyd cynhwysol a’r llall yw’r rheolau mewnfudo newydd.

Rwy’n cydnabod yn llwyr, fel yn wir y mae Bethan Jenkins wedi ei wneud, fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cefnogi cymunedau a threchu tlodi plant yn flaenoriaeth, gan nodi bod ymyrraeth gynnar yn allweddol i iechyd a lles hirdymor, ac y byddai troi teuluoedd a phlant allan—gan wneud plant yn ddigartref yn fwriadol—yn tanseilio hyn oll. Mae cymdeithasau tai a chynghorau yn mynd i drafferth fawr i osgoi camau troi allan yn erbyn pobl sy’n methu â thalu eu rhent neu sy’n creu niwsans gwrthgymdeithasol i’w cymdogion. Ers 2002, mae achosion o droi allan gan gymdeithasau tai wedi gostwng 32 y cant, a 6 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf, ac nid oes amheuaeth fod hynny wedi digwydd yn sgil y Ddeddf tai, sy’n ei gwneud yn ofynnol i bawb wneud eu gorau.

Mae swyddogion cymorth tenantiaid yn gwneud eu gorau i helpu pobl sydd â bywydau caotig i fynd yn ôl ar y trywydd iawn, ond mae’n rhaid i ni gydnabod nad yw bob amser yn gweithio a bod rhai pobl yn cael eu niweidio’n fawr gan brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Yn y pen draw, mae’n rhaid cael cosb os yw pobl (a) yn peidio â thalu eu rhent a (b) yn achosi hafoc llwyr i fywydau pobl eraill, gan fod pawb â hawl i lonydd i fwynhau eu cartref. Rwy’n ofni fy mod yn ymdrin yn rhy aml ag enghreifftiau o deuluoedd sy’n creu hafoc llwyr, ac yn achosi gofid emosiynol a meddyliol enfawr i bobl eraill. Felly mae’n rhaid cael cosb os nad yw pobl yn dilyn y rheolau.

Ond os ydych yn cyferbynnu’r sefyllfa honno, lle rydym yn gwneud pob ymdrech i sicrhau nad yw tenantiaeth pobl yn chwalu—mae hawl gan landlordiaid preifat i droi teuluoedd allan o dan adran 21 o Ddeddf Tai 1988 heb roi unrhyw reswm o gwbl. Dim ond rhoi 2 fis o rybudd iddynt sy’n rhaid iddynt ei wneud. Nid oes gwahaniaeth os ydynt yn denantiaid delfrydol, ni fydd ganddynt hawl i aros mewn man y mae eu plant yn ei alw’n gartref. Felly, i’r teuluoedd hyn, mae yna ymdrech diddiwedd o chwilio am le newydd i fyw, ac ymdrechu i geisio sicrhau bod eu plant yn parhau i fynychu ysgolion y maent wedi setlo ynddynt ac yn ofidus iawn ynglŷn â cholli eu ffrindiau. Efallai y byddant ar restr aros y cyngor, ynghyd â—yng Nghaerdydd—9,000 o deuluoedd eraill, ond maent yn ddi-os yn mynd i orfod aros yn hir iawn yn y rhan fwyaf o achosion. Mae hyn yn peri rhai problemau heriol iawn i ysgolion wrth iddynt weld plant newydd yn cyrraedd yn ystod y flwyddyn, a phlant yn gorfod newid ysgol dro ar ôl tro.

Mae hyn i gyd yn hynod o drasig. Ond mae’r credyd cynhwysol yn mynd i wneud y broblem yn llawer iawn gwaeth oherwydd—mae landlordiaid preswyl a darparwyr tai cymdeithasol yn bryderus iawn ynglŷn â hyn—gellir talu budd-dal tai yn uniongyrchol i’r landlord ar hyn o bryd er mwyn atal yr arian rhag cael ei wario ar rywbeth arall. Mae hynny’n arbennig o bwysig os oes rhywun yn y cartref yn gaeth i ddibyniaeth ddifrifol. Bydd credyd cynhwysol yn y dyfodol ond yn mynd i un oedolyn yn y cartref, ac fel arfer y dyn fydd hwnnw—yr un sy’n ennill fwyaf o gyflog yn draddodiadol—ac mae hwn yn fater sy’n peri pryder arbennig i deuluoedd sy’n byw mewn perthynas gamdriniol. Yn anochel, yn sgil hynny, yn fy marn i, bydd y niferoedd sy’n cael eu troi allan yn codi, beth bynnag fydd yr awdurdodau lleol neu gymdeithasau tai neu’n wir, landlordiaid preifat yn ceisio ei wneud am y peth. Os nad yw pobl yn talu eu rhent, dyna fydd yn digwydd.

Y bygythiad mawr arall yw Deddf Mewnfudo 2016, nad yw’n weithredol eto yng Nghymru, ond pan gaiff ei gweithredu mae’n sicr o gynyddu amddifadedd. Yn wir, dyna y’i lluniwyd i’w wneud. Ar hyn o bryd, pan fydd cais am loches yn cael ei wrthod, daw cymorth lloches i ben oni bai bod gennych blant yn eich cartref, ac yna bydd gennych hawl i aros yn y tŷ sy’n cael ei ddarparu gan y Swyddfa Gartref i ganiatáu i chi apelio yn erbyn y penderfyniad. Mae’n bwysig cofio yma fod nifer sylweddol iawn o geiswyr lloches sydd wedi cael eu gwrthod yn cael y penderfyniad wedi’i wrthdroi drwy apelio pan fyddant wedi cael cynrychiolaeth gyfreithiol briodol i gyflwyno eu hachos. Ond bydd Deddf Mewnfudo 2016, o dan wiriadau ‘hawl i rentu’, yn ei gwneud yn drosedd i rentu i berson sydd wedi ei anghymhwyso o ganlyniad i’w statws mewnfudo. Beth felly sy’n mynd i ddigwydd i’r bobl hyn, yn enwedig y plant hyn? O bosibl, byddwn yn siarad am deuluoedd â phlant yn cael eu troi allan o’u llety dros dro cyn gynted ag y caiff eu cais cychwynnol am statws ffoadur ei wrthod. A ydym o ddifrif eisiau iddynt orfod cysgu yn y parc? Os a phan—

[Continues.]—the UK Government implements section 42, I assume it will then fall on local authorities to accommodate those children under the UN convention on the rights of children, unless, of course, they too fall under the section 42 exclusions from the right to rent. It would be useful to have the Government’s guidance on this matter, as there’s a huge burden, potentially, on local authorities coming along that we haven’t really considered before.

[Yn parhau.]—fydd Llywodraeth y DU yn gweithredu adran 42, rwy’n cymryd mai lle’r awdurdodau lleol wedyn fydd rhoi llety i’r plant hynny o dan gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau plant, oni bai, wrth gwrs, eu bod hwythau hefyd yn dod o dan waharddiadau adran 42 rhag yr hawl i rentu. Byddai’n ddefnyddiol cael canllawiau’r Llywodraeth ar y mater hwn, gan fod baich enfawr, o bosibl, ar y ffordd i awdurdodau lleol, un nad ydym wedi ei ystyried o ddifrif o’r blaen.

Nid oes dim amheuaeth bod cael eu troi allan o’u cartref a gorfod byw mewn llety dros dro, fel mae 792 o deuluoedd yn ei wneud ar hyn o bryd, yn brofiad trawmatig i blentyn. Mae effaith digartrefedd ar blant yn dechrau ar eu genedigaeth. Mae plant sy’n cael eu geni i famau sydd wedi bod mewn llety gwely a brecwast ar gyfer peth amser yn fwy tebygol o fod o bwysau geni isel. Maen nhw hefyd yn fwy tebyg o golli allan ar eu brechiadau. Mae un o bob dwy fam sy’n cael eu troi allan o’u cartrefi yn profi iselder. Mi fydd y plant eu hunain yn dioddef—mae’r effeithiau yn niferus. O’u cymharu â phlant eraill, mae gan blant digartref bedair gwaith gymaint o heintiau anadlol a phedair gwaith y gyfradd o asthma. Mae ganddyn nhw bum gwaith gymaint o heintiau stumog a dolur rhydd, chwe gwaith yn fwy o broblemau lleferydd ac atal dweud, ac maen nhw’n mynd i’r ysbyty ar frys ddwywaith mor aml. Mae yna hefyd dystiolaeth helaeth o effaith tai gorlawn ar iechyd, ac mae gorlenwi, wrth gwrs, yn gyffredin mewn llety dros dro. Mae plant mewn tai gorlawn hyd at 10 gwaith yn fwy tebygol o gael llid yr ymennydd na phlant yn gyffredinol. Yn ogystal â bygwth bywyd, yn amlwg, mae effeithiau hirdymor y clefyd hwnnw yn gallu cynnwys colli clyw, colli golwg a phroblemau ymddygiad. Mae cysylltiad cryf rhwng lefel gorlenwi yn ystod plentyndod a haint pylori helicobacter, sy’n un o brif achosion canser y stumog a chyflyrau eraill sy’n effeithio ar y system dreulio mewn oedolion, yn cynnwys ‘gastritis’ cronig a chlefyd wlser peptig. Mae’r rhai sy’n byw mewn tai gorlawn iawn yn ystod plentyndod wedi cael eu canfod i fod yn ddwywaith mwy tebygol o gael yr haint pan fyddan nhw’n cyrraedd 65 i 75 oed.

Felly, galwch le gwely a brecwast neu hostel yn gartref dros dro os liciwch chi, ond nid oes dim byd dros dro am yr effaith. Ac yng nghyd-destun treth greulon y dreth ystafell wely, rwy’n gwahodd unrhyw Aelodau sy’n credu mai tan-ddeiliadaeth, neu ‘under-occupancy’, ydy’r broblem fwyaf sy’n wynebu tai cymdeithasol i feddwl yn ddwys am y ffeithiau rydw i newydd eu nodi. Mae effaith hirdymor ar iechyd meddwl hefyd. Mae plant digartref dair i bedair gwaith yn fwy tebygol o gael problemau iechyd meddwl na phlant eraill, hyd yn oed sbel ar ôl cael eu hailgartrefu—hyd yn oed flwyddyn, efallai, ar ôl cael eu hailgartrefu. Felly, o ystyried yr effeithiau iechyd yma, a ydy hi o ryw syndod bod cyrhaeddiad addysgol yn dioddef hefyd? Mae plant digartref mewn llety dros dro yn colli, ar gyfartaledd, 55 o ddyddiau ysgol, sy’n cyfateb i chwarter y flwyddyn ysgol, oherwydd y tarfu arnyn nhw sy’n digwydd wrth iddyn nhw symud i mewn i neu symud rhwng gwahanol lety dros dro. Ac mae hefyd y ffaith bod llety dros dro, yn amlach na pheidio, yn anaddas fel lle i blentyn ddysgu, pa un ai o ran gwneud gwaith ysgol ffurfiol neu hobi mwy addysgol, os liciwch chi, fel dysgu offeryn cerdd.

Gadewch imi droi rŵan at y costau ariannol. Mae’r costau i wasanaethau cyhoeddus Cymru yn niferus. Mi allwn ni eu rhannu nhw, o bosib, i sawl categori—costau uniongyrchol y troi allan, yr ‘eviction’ ei hun, i’r landlord; costau uniongyrchol ehangach o ailgartrefu'r person neu’r teulu sydd wedi cael eu troi allan o’u cartref; ond wedyn mae gennych chi hefyd gostau ehangach i wasanaethau cyhoeddus eraill. Mae Shelter Cymru yn amcangyfrif bod y gost yma rhyw £23.4 miliwn y flwyddyn, ac mae hwn, mae’n rhaid dweud, yn amcangyfrif digon ceidwadol sydd ddim yn cynnwys iechyd hirdymor a chostau addysgol ar blentyn o fyw trwy brofiad o’r math yma. Mae unrhyw un sy’n cefnogi’r arfer o droi pobl allan o’u cartrefi yn gorfod wynebu’r cwestiwn o sut rydych chi am dalu am hyn, achos y gwir ydy, mae unrhyw ddadansoddiad o’r economeg yn dod i’r casgliad ei bod hi wastad gryn dipyn yn rhatach i atal digartrefedd ac atal troi allan—hyd yn oed yn fwy, felly, pan rydym yn sôn am deuluoedd efo plant lle bydd cost hirdymor i gymdeithas o fynd i lawr y trywydd hwnnw.

I gloi, felly, rydw i’n synnu nad ydym ni wedi cael adroddiad difrifol, beirniadol gan y swyddfa archwilio ar yr arfer o droi pobl allan. Rydym ni’n gwario £468,000 yr wythnos ar droi pobl o’u cartrefi. Beth am inni wario’r arian yna ar addysg?

There’s no doubt that eviction and having to live in temporary accommodation, as 792 families are currently doing, is a traumatic experience for a child. The impact of homelessness on children begins at birth. Children who are born to mothers who have been in B&B accommodation for some time are more likely to have a low birth weight. They are also more likely to lose out on their vaccinations. One in two mothers evicted from their homes experiences depression. The children themselves will suffer, and the impacts are numerous. Compared to other children, homeless children have four times as many respiratory diseases and four times the rate of asthma. They are five times as likely to suffer from diarrhoea and stomach upsets, six times more likely to have speech defects and stutters, and they are admitted to hospital urgently twice as often as their counterparts. There is also clear evidence of the impact on health of overcrowded homes, and overcrowding is, of course, common in temporary accommodation. Children in housing that is over capacity are 10 times as likely to suffer from meningitis than children in general, which as well as threatening life, obviously, can lead to the long-term impacts of hearing loss, the loss of sight and behavioural problems. There is a strong link between overcrowding in homes during childhood and the helicobacter pylori condition, which is one of the main causes of stomach cancer, and other conditions of the digestive system in adults, including chronic gastritis and peptic ulcers. Those living in very overcrowded homes during childhood have been found to be twice as likely to suffer from this disease when they reach 65 to 75 years of age.

So, call a B&B or a hostel a temporary home if you like, but there is nothing temporary about the impact that that can have. In the context of the cruel bedroom tax, I would invite any Members who believe that under-occupancy is the major problem facing social housing to think very deeply about the facts that I’ve just listed. The long-term impact on mental health is also an issue. Homeless children are three to four times more likely to suffer mental health problems as compared to their peers, even a long time after they’ve been rehoused—even 12 months, maybe, after being rehoused. So, given the health impacts, is it any surprise that educational attainment also suffers? Homeless children in temporary accommodation on average miss 55 school days, which corresponds to 25 per cent of the school year, because of the problems that they experience in moving into or moving between temporary accommodation. And there is also the fact that temporary accommodation, more often than not, is inappropriate as a place for a child to learn, whether it’s in terms of carrying out formal schooling work or a more educational hobby, such as learning a musical instrument.

Let’s turn to the financial costs now. The costs to public services in Wales are numerous. We could split them, perhaps, into a number of different categories—the direct costs of the eviction itself for the landlord; the broader direct cost of rehousing the individual or the family that has been evicted; but then you also have the broader costs to other public services. Shelter Cymru estimates that this cost is some £23.4 million per annum, and this, I have to say, is quite a conservative estimate that doesn’t include long-term health issues and educational costs for a child who has lived through that experience. Anyone who supports the practice of eviction does have to face the question of how you’re going to pay for this, because the fact is that any analysis of economics comes to the conclusion that it’s always a lot cheaper to prevent homelessness and to prevent evictions—even more so when we are talking about children with families, where the long-term cost for society in going down that route will be great.

To conclude, therefore, I am shocked that we haven’t received a critical report from the audit office on the practice of evicting people. We are spending £468,000 per week on evicting people from their homes. Why not use that money for education?

I thank Plaid Cymru for introducing this motion—very important. It is the season when traditionally we have looked at the needs of the most vulnerable in terms of housing, but I think it’s a lesson that should be considered all year round. As has been observed already, I think most evictions are undertaken by social landlords and Shelter estimates that over 900 social evictions a year are now occurring and they involve more than 500 children. So, it’s not surprising it occurs in this sector because, obviously, it caters for some of the most vulnerable people in society and many of those are on very low incomes. There’s a huge budgetary challenge, if nothing else, of living on a very low income, especially if you’ve got responsibility also for children. So, I do think that we need to focus on this and how tenants are supported.

I must just refute some of the information that has been advanced about universal credit. It is not the ‘blunt instrument’ that Jenny Rathbone seems to think it is. It is there to take the sharp divide between the world of work and benefit and to incentivise work, and there are mechanisms that allow for the most vulnerable to have their rent paid directly. It is nothing about creating a system that makes that less likely and creating additional burdens for those living on low income. So, I think you need to be fair in your assessment of these reforms, even if you don’t agree with them in principle.

We’ve heard that it’s rent arrears—I think the public would be quite surprised by this—that account for the overwhelming majority of evictions and not anti-social behaviour. And I think what is particularly stark is that over three quarters of evicted tenants are still homeless six months later.

A couple of speakers have already talked about the costs, which are considerable, and those costs could be recycled I think into better spending on eviction prevention services in particular. I do, as other speakers have, commend Shelter’s report on these issues that was published, I think, in October. Although, as the report observes, there is in general an ‘any eviction is a failure’ culture, policies amongst social landlords vary and are often inconsistently applied and there should be a system of pre-action protocols that is the bedrock, really, of effective support for tenants. Can I also commend Shelter’s particular recommendations to the Minister, because I do think it’s a very practical report and it’s very, very well researched, but they do say that no court action should be taken before a fully preventative response has been exercised? I think that really has to be the absolute starting point.

Tenant engagement is key and it’s often very difficult because when you get into arrears and you’re in difficulties, you don’t want to engage—you don’t open your mail, sometimes. There are some really difficult experiences when people get into that hole and don’t know how to get out of it. So, engagement is key and to trigger engagement with the threat of eviction is obviously not likely to lead to very positive engagement. But there does need also to be rigour in the process, as Jenny Rathbone said, because it’s a serious issue if you are not paying your rent.

I think the relationship between engagement and tenants’ mental health is something that we need to be aware of and I was particularly interested in Shelter’s recommendation that all front-line housing teams should have a named mental health contact. I think that would be very, very useful. I also agree with the concluding recommendation that Shelter make that the Welsh Government should take responsibility for co-ordinating, or have a co-ordinating role in this area to ensure that landlords do provide support-based preventative services. At the very least, many of these evictions could be prevented, and certainly any eviction involving a child is a great tragedy. Thank you.

Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r cynnig hwn—pwysig iawn. Dyma’r tymor pan fyddwn yn draddodiadol yn edrych ar anghenion y mwyaf agored i niwed o ran tai ond rwy’n credu ei bod yn wers y dylid ei hystyried drwy gydol y flwyddyn. Fel y nodwyd eisoes, rwy’n meddwl bod y rhan fwyaf o achosion o droi allan yn cael eu cyflawni gan landlordiaid cymdeithasol ac mae Shelter yn amcangyfrif bod dros 900 o achosion o droi allan o dai cymdeithasol yn digwydd bob blwyddyn yn awr ac maent yn cynnwys mwy na 500 o blant. Felly, nid yw’n syndod ei fod yn digwydd yn y sector hwn oherwydd mae’n amlwg ei fod yn cynnwys rhai o’r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas ac mae llawer o’r rheini ar incwm isel iawn. Yn anad dim, mae byw ar incwm isel iawn yn her gyllidebol enfawr, yn enwedig os ydych yn gyfrifol am blant hefyd. Felly, rwy’n meddwl bod angen i ni ganolbwyntio ar hyn a sut y caiff tenantiaid eu cefnogi.

Rhaid i mi wrthbrofi peth o’r wybodaeth sydd wedi cael ei rhoi am y credyd cynhwysol. Nid yw’n ‘offeryn di-fin’ fel y mae Jenny Rathbone i’w gweld yn ei gredu. Mae yno i bontio’r rhaniad mawr rhwng byd gwaith a budd-dal ac i gymell pobl i weithio ac mae yna fecanweithiau sy’n galluogi’r rhai mwyaf bregus i gael eu rhent wedi’i dalu’n uniongyrchol. Nid yw’n ymwneud â chreu system sy’n gwneud hynny’n llai tebygol a chreu beichiau ychwanegol i’r rhai sy’n byw ar incwm isel. Felly, rwy’n meddwl bod angen i chi fod yn deg yn eich asesiad o’r diwygiadau hyn hyd yn oed os nad ydych yn cytuno â hwy mewn egwyddor.

Rydym wedi clywed mai ôl-ddyledion—rwy’n credu y byddai hyn yn dipyn o syndod i’r cyhoedd—sydd i gyfrif am y mwyafrif llethol o achosion o droi allan ac nid ymddygiad gwrthgymdeithasol. Ac rwy’n meddwl mai’r hyn sy’n arbennig o ofidus yw bod dros dri chwarter y tenantiaid sy’n cael eu troi allan yn dal i fod yn ddigartref chwe mis yn ddiweddarach.

Mae un neu ddau o’r siaradwyr eisoes wedi sôn am y costau, sy’n sylweddol, ac rwy’n meddwl y gallai’r costau hynny gael eu hailgylchu’n wariant gwell ar wasanaethau atal troi allan yn arbennig. Fel y siaradwyr eraill, rwy’n canmol addroddiad Shelter ar y materion hyn a gyhoeddwyd ym mis Hydref, rwy’n meddwl. Er bod yna ddiwylliant cyffredinol, fel y mae’r adroddiad yn nodi, sy’n ystyried pob achos o droi allan yn fethiant, mae polisïau ymhlith landlordiaid cymdeithasol yn amrywio ac yn aml cânt eu cymhwyso’n anghyson a dylid bod system o brotocolau cyn-gweithredu sy’n sylfaen o gymorth effeithiol ar gyfer tenantiaid mewn gwirionedd. A gaf fi hefyd gymeradwyo argymhellion penodol Shelter i’r Gweinidog gan fy mod yn credu ei fod yn adroddiad ymarferol iawn ac mae wedi ei ymchwilio’n dda dros ben ond maent yn dweud na ddylid rhoi unrhyw achos llys ar y gweill cyn gweithredu ymateb ataliol llawn a chredaf y dylai hwnnw fod yn fan cychwyn pendant iawn?

Mae ymgysylltu â thenantiaid yn allweddol ac mae’n aml yn anodd iawn oherwydd pan fyddwch yn mynd i ddyled a’ch bod mewn trafferthion, nid ydych eisiau cymryd rhan—weithiau, ni fyddwch yn agor eich post. Ceir rhai profiadau anodd iawn pan fydd pobl yn mynd i’r twll hwnnw heb wybod sut i ddod allan ohono. Felly, mae ymgysylltu’n allweddol ac mae’n amlwg na fydd sbarduno ymgysylltiad gyda’r bygythiad o droi allan yn debygol o arwain at ymgysylltiad cadarnhaol iawn. Ond mae angen trylwyredd yn y broses hefyd, fel y dywedodd Jenny Rathbone, am ei fod yn fater difrifol os nad ydych yn talu eich rhent.

Rwy’n meddwl bod y berthynas rhwng ymgysylltiad ac iechyd meddwl tenantiaid yn rhywbeth y mae angen i ni fod yn ymwybodol ohono, ac roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn argymhelliad Shelter y dylai pob tîm tai rheng flaen gael cyswllt iechyd meddwl enwebedig. Rwy’n credu y byddai hynny’n ddefnyddiol tu hwnt. Rwyf hefyd yn cytuno gyda’r argymhelliad terfynol y mae Shelter yn ei wneud y dylai Llywodraeth Cymru fod yn gyfrifol am gydlynu neu chwarae rôl gydgysylltiol yn y maes hwn er mwyn sicrhau bod landlordiaid yn darparu gwasanaethau ataliol sy’n seiliedig ar gymorth. Fan lleiaf, gellid atal llawer o’r achosion hyn o droi allan, ac yn sicr mae unrhyw droi allan sy’n cynnwys plentyn yn drasiedi fawr. Diolch.

Mae nifer wedi sôn am gost troi pobl a theuluoedd allan o’u cartrefi. Jest i grynhoi, mae symud teuluoedd allan o’u cartrefi yn beth drud. Mae o’n costio dros £24 miliwn y flwyddyn mewn costau uniongyrchol, heb sôn am y costau anuniongyrchol ar y gwasanaeth iechyd a’r gwasanaeth addysg. Mae bron i £0.5 miliwn yr wythnos yn cael ei wario ar symud pobl o’u cartrefi, ac mae Plaid Cymru yn credu bod hyn yn wastraff arian ac y byddai yn llawer iawn gwell i’w ddefnyddio fo ar addysg, ac y byddai hynny yn well ac yn fwy buddiol i bawb—y plant, y teuluoedd a’r gymuned yn gyffredinol.

Mae 80 y cant o’r achosion yn codi yn sgil dyledion rhent, a’r cefndir yn aml ydy tlodi, cyflogau isel a chyflogaeth ansicr sy’n arwain at incwm sy’n amrywio o wythnos i wythnos, ac ar ben hynny, budd-daliadau sy’n cyrraedd yn hwyr yn cael eu hoedi wrth i’r broses geisiadau fynd rhagddi, a diffyg trefn cyffredinol y system wladwriaeth les. Ond mae yna ddiffyg cysondeb o ardal i ardal. Nid oes raid i hyn ddigwydd. Rwy’n anghytuno efo Jenny Rathbone yn fan hyn; nid oes raid iddo fo ddigwydd, yn enwedig i’r lefel mae o’n digwydd ar hyn o bryd. Rwyf yn falch o weld bod yna amrywiaeth ar draws Cymru; nid yw pob ardal gynddrwg, ac rwy’n falch o ddweud bod Gwynedd a Cheredigion efo cyfraddau is na Chaerdydd a Wrecsam, er enghraifft, o ran troi pobl allan o’u cartrefi.

Yng Ngwynedd, mae’r pwyslais ar waith ataliol. Fe sefydlwyd partneriaeth wrthdlodi, sef corff ymbarél yn dod â’r pedair cymdeithas dai sy’n gweithredu yn yr ardal, y cyngor sir, Shelter a Chyngor ar Bopeth at ei gilydd—partneriaeth sydd â’i ffocws ar wrthdlodi ac a gafodd ei sefydlu i weithio yn erbyn agenda dinistriol Llywodraeth San Steffan o gwmpas diwygio lles. Fe sefydlwyd cronfa, sef pot o arian lle mae modd rhoi taliad tai dewisol i bobl sydd yn debygol o fynd i mewn i sefyllfa anodd iawn efo talu rhent ac yn y blaen, ac felly’n wynebu efallai cael eu troi allan o’u cartrefi. Mae’r pot yma o arian wedi cael ei sefydlu ar ôl lobïo penodol gan y cyngor am arian ychwanegol ar gyfer ardaloedd gwledig, ac arian o San Steffan ydy hwn. Mae yna waith da yn digwydd efo’r garfan o bobl sydd yn wynebu caledi, ac mae yna help ariannol i’w gael i helpu efo taliadau budd-dal tai allan o’r gronfa yma. Ond mae yna hefyd help ymarferol ar gael i bobl sydd yn wynebu problemau dyled. Mae yna gyngor ariannol i’w gael, ac mae yna roi pobl ar ben ffordd i osgoi'r problemau. Yn y pen draw, wrth gwrs, mae yna wedyn lai o deuluoedd yn cael eu troi allan o’u cartrefi, a ‘last resort’ go iawn ydy o yn yr ardaloedd blaengar yma.

Mae yna arferion da gan gymdeithasau tai mewn llefydd eraill ar draws Cymru, a beth sy’n bwysig ydy dysgu o’r arferion da hynny. Mae hi yn bosib osgoi troi pobl allan o’u cartrefi. Mae Plaid Cymru yn credu bod gwaith ataliol yn llawer iawn gwell, yn cadw teuluoedd rhag cael eu troi allan o’u cartrefi, ac wedyn yn ei dro yn osgoi'r canlyniadau eraill sy’n gysylltiedig â cholli cartref i blentyn, er enghraifft osgoi mynd i ofal y gwasanaethau cymdeithasol, osgoi camddefnydd cyffuriau, osgoi problemau iechyd meddwl, ac osgoi mynd ar ei hôl hi yn yr ysgol. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn rhoi atal problemau rhag digwydd neu mynd yn waeth fel rhywbeth canolog i waith y Cynulliad yma, ac mae’n hen bryd rŵan i hwn dreiddio lawr i bethau sydd yn digwydd ar lawr gwlad, a gweithredu arno fo. Rwy’n credu bod y maes yma yn rhoi cyfle euraid i hynny ddigwydd—bod y pwyslais yn symud ar y gwaith ataliol ac ar osgoi'r problemau dybryd sy’n wynebu unrhyw un sy’n cael eu lluchio allan o’u cartref.

A number of people have talked about the cost of evicting families from their homes, and just to summarise, moving families out of their homes is a very expensive thing. It costs more than £24 million a year in direct costs, let alone the indirect costs for the health service and the education service. That’s nearly £0.5 million a week that is spent on evicting people, and Plaid Cymru believes that this is a waste of money and that it would be much better to use that money on education. That would be better and more beneficial to everybody—the children, the families and the community generally.

Eighty per cent of the cases arise in the wake of rent arrears, and the background is often poverty, low income, uncertain employment and varying income from week to week, and on top of that, benefits that arrive late and are delayed as the process is delayed, and a lack of order in the welfare system generally. But there is a lack of consistency from area to area. This doesn’t have to happen. I disagree with Jenny Rathbone here; this doesn’t have to happen, particularly at the level that it’s happening at present. I’m pleased to see that there is variation across Wales; not every area is as bad as each other, and I’m pleased to say that Gwynedd and Ceredigion have lower rates than Cardiff and Wrexham, for example, in terms of evictions.

In Gwynedd, the emphasis is on preventative work. There was an anti-poverty partnership, an umbrella body bringing together, four housing associations operating in the area, the county council and Citizens Advice—a partnership that has a focus on anti-poverty and working against the destructive agenda of the Westminster Government in terms of welfare reform. There was a fund that was established, which is a pot of money where it’s possible to give people a discretionary housing payment when they are more likely to face difficulty in terms of paying rent and so forth, and then face eviction possibly from their homes. This pot of money has been established after specific lobbying by the council for additional funds for rural areas, and this is money from Westminster. Good work is happening with the cohort of people who face hardship, and financial help is available to help with housing benefit payments from this fund. But there is also practical help available to people who face debt problems. There’s financial advice available, and putting people on the right track to avoid these problems. Ultimately, of course, there are fewer families who are evicted from their homes, and it is a proper last resort in these progressive areas.

There are good practices in other housing associations across Wales, and what is important is to learn from those good practices. It is possible to avoid evicting people from their homes. Plaid Cymru believes that preventative work is much better, keeping families from being evicted from being evicted from their homes and then in turn avoiding the other outcomes that are related to losing your home for a child, for example avoiding going into the care of social services care, avoiding drug abuse, avoiding mental health problems, and avoiding falling behind at school. The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 does put prevention or stopping the exacerbation of problems at the heart of the Assembly’s work, and it’s about time now for this to permeate through to other things that are happening on the ground, and to act on that. I do believe that this area does give a golden opportunity for that to happen—that the emphasis moves to the preventative work and avoiding these problems facing those who are evicted.

Thank you very much. I call the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Deputy Presiding Officer, I’m happy to support the motion, which reflects the work already being done by Welsh Government and councils and our shared commitment to take this further. Preventing homelessness and addressing its root cause remains a priority for this Government. This is particularly important where there are children in the household. Homelessness or the threat of it can have a devastating effect on adults, and a profound impact on children. It can create pressures that damage people’s health and well-being, which lead to children suffering from those adverse childhood experiences—it can affect them for the rest of their lives. This is an issue that should concern everyone and we see here that we’re deeply committed to tackling it.

Many people will have seen and been moved by Channel 5’s recent production of ‘Slum Britain: 50 Years On’. Although I’m grateful that things are improving in Wales we are well aware that there is much more to be done. Evictions from housing are a significant contributory factor leading directly to homelessness, and these were positive overall trends in 2015, with declining possessions, claims and orders, and falls in both mortgage repossessions and eviction warrants. Unfortunately, there was an increase, however, of 8 per cent in private landlord repossession orders, which we need to address.

Our reform of homelessness legislation in Wales—the 2014 Act—has created a new framework that ensures every household will be helped both in terms of preventing them becoming homeless wherever possible, and in terms of assisting those who do lose their homes. Local authorities have duties to help people who are threatened with homelessness due to eviction or for any other reason, and they’re expected to intervene as early as possible. It’s vital that work goes on with support agencies and landlords to identify people at risk across all sectors, particularly if they have children.

There needs to be greater recognition of how and why people become homeless so that potential problems can be addressed, Llywydd, and help provided at the earliest possible stages. We need agencies across the public sector to work better together, effective housing solutions, and the necessary support to help people live as independently as possible and be able to sustain their accommodation. The support needed includes many areas within my portfolio, including financial advice, community safety and the private rented sector. Where families with children are threatened with eviction, there must, of course, be close working with social services to ensure the needs of children are safeguarded.

We must promote awareness of services that can help people if they get into difficulty. One of the most common causes of homelessness is rent arrears, which has been mentioned by many today. This is why we’re developing a national advice strategy to connect people to independent advice where and when this is needed. The funding we provide to Shelter Cymru and to Citizens Advice Cymru ensures people can get specialist advice to help them keep their homes.

Shelter Cymru recently published a report on access to and sustaining social tenancies. They identified some failings in the way organisations work together to avoid evictions. Social landlords should only use eviction as a very last resort, and after every possible alternative has been exhausted. As I’ve said, eviction is most often the result of rent arrears and the intensive support and advice services should be engaged assertively to rescue the tenancy. We’re following up on this report and its recommendations with stakeholders to ensure everything possible is being done to minimise evictions and prevent homelessness taking place.

Llywydd, we’re also going to have to work even harder to mitigate the issues of welfare reform. The welfare reform changes that Jenny mentioned, introduced to date, have already generated new pressures that can lead to homelessness. I’m concerned that these pressures will grow further with the gradual roll-out of universal credit and the additional restrictions placed on the benefit entitlements of 18 to 35-year-olds. Further welfare reform by the UK Government will increase the risk of families losing their homes. These changes will put even more pressure on households living on a low income. Independent evidence suggests it will place even more children at risk of poverty and homelessness.

Preventing homelessness also needs to become even more embedded within the planning and delivery of housing-related support services. The Supporting People programme will also continue to be at the heart of our commitment to help vulnerable groups. I’m looking forward to the programme making an even greater contribution towards preventing homelessness, including an expectation that anyone at risk of eviction is offered support to retain their tenancy.

We all recognise that evictions cannot always be avoided however, particularly in the private rented sector, and we need to ensure people are helped to find alternative accommodation as soon as possible. This isn’t always easy and that’s why we’ve committed to an ambitious target of providing a further 20,000 affordable homes during this Government.

Llywydd, in particular at this time of year, around Christmas, we should be very aware of people losing their homes—potentially losing their homes—and in particular children. I’m sure all Members of this Chamber are very committed to tackling this very issue. We will continue to focus on those issues that affect the well-being of families and children, including financial resilience, through employment, the promotion of mental health and a legal and policy framework that ensures everything is done to avoid these evictions. We will be supporting this motion today.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ddirprwy Lywydd, rwy’n hapus i gefnogi’r cynnig, sy’n adlewyrchu’r gwaith sy’n cael ei wneud eisoes gan Lywodraeth Cymru a’r cynghorau, a’n hymrwymiad ar y cyd i fynd â hyn ymhellach. Mae atal digartrefedd a mynd i’r afael â’i achosion sylfaenol yn parhau’n flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Mae hyn yn arbennig o bwysig lle y mae plant yn y cartref. Gall digartrefedd neu’r bygythiad ohono effeithio’n ddinistriol ar oedolion, ac effeithio’n ddifrifol ar blant. Gall greu pwysau sy’n niweidio iechyd a lles pobl, sy’n arwain at blant yn dioddef o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod—gall effeithio arnynt am weddill eu bywydau. Mae hwn yn fater y dylai pawb bryderu yn ei gylch ac rydym yn gweld yma ein bod wedi ymrwymo’n llwyr i fynd i’r afael ag ef.

Bydd llawer o bobl wedi gweld a chael eu heffeithio gan gynhyrchiad diweddar Channel 5, sef ‘Slum Britain: 50 Years On’. Er fy mod yn ddiolchgar fod pethau’n gwella yng Nghymru, rydym yn ymwybodol iawn fod llawer mwy i’w wneud. Mae achosion o droi allan o dai yn ffactor sy’n cyfrannu’n sylweddol gan arwain yn uniongyrchol at ddigartrefedd, ac roedd yna dueddiadau cadarnhaol cyffredinol yn 2015, gyda llai o adfeddiannu, hawliadau a gorchmynion, a llai o adfeddiannu morgeisi a gwarantau troi allan. Yn anffodus, roedd cynnydd, fodd bynnag, o 8 y cant yn nifer y gorchmynion adfeddiannu gan landlordiaid preifat, ac mae angen i ni roi sylw i hynny.

Mae ein gwaith ar ddiwygio’r ddeddfwriaeth ddigartrefedd yng Nghymru—Deddf 2014—wedi creu fframwaith newydd sy’n sicrhau y bydd pob aelwyd yn cael eu helpu o ran eu hatal rhag bod yn ddigartref lle bynnag y bo modd, ac o ran cynorthwyo’r rhai sydd yn colli eu cartrefi. Mae gan awdurdodau lleol ddyletswyddau i helpu pobl sy’n cael eu bygwth â digartrefedd o ganlyniad i droi allan neu am unrhyw reswm arall, ac mae disgwyl iddynt ymyrryd mor gynnar â phosibl. Mae’n hanfodol fod gwaith yn parhau gydag asiantaethau cymorth a landlordiaid i nodi pobl sydd mewn perygl ar draws pob sector, yn enwedig os oes ganddynt blant.

Mae angen deall yn well sut a pham y mae pobl yn mynd yn ddigartref fel y gellir mynd i’r afael â phroblemau posibl, Lywydd, a darparu cymorth ar y camau cynharaf posibl. Rydym angen i asiantaethau ar draws y sector cyhoeddus weithio’n well gyda’i gilydd, atebion tai effeithiol, a’r gefnogaeth angenrheidiol i helpu pobl i fyw mor annibynnol â phosibl a gallu cadw eu llety. Mae’r cymorth sydd ei angen yn cynnwys llawer o feysydd yn fy mhortffolio, gan gynnwys cyngor ariannol, diogelwch cymunedol a’r sector rhentu preifat. Pan fo teuluoedd â phlant dan fygythiad o gael eu troi allan, mae’n rhaid gweithio’n agos gyda gwasanaethau cymdeithasol, wrth gwrs, i sicrhau bod anghenion plant yn cael eu diogelu.

Mae’n rhaid i ni hybu ymwybyddiaeth o wasanaethau a all helpu pobl os ydynt yn mynd i drafferthion. Un o achosion mwyaf cyffredin digartrefedd yw ôl-ddyledion rhent, sydd wedi cael ei grybwyll gan sawl un heddiw. Dyma pam ein bod yn datblygu strategaeth gynghori genedlaethol i roi pobl mewn cysylltiad â chyngor annibynnol pan fo’i angen. Mae’r cyllid a ddarparwn i Shelter Cymru ac i Gyngor ar Bopeth Cymru yn sicrhau y gall pobl gael cyngor arbenigol i’w helpu i gadw eu cartrefi.

Yn ddiweddar, cyhoeddodd Shelter Cymru adroddiad ar gael a chadw tenantiaethau cymdeithasol. Nodai rai diffygion yn y modd y mae sefydliadau’n gweithio gyda’i gilydd er mwyn osgoi achosion o droi allan. Ni ddylai landlordiaid cymdeithasol ddefnyddio troi allan heblaw fel dewis olaf un, a phan fetho pob dewis arall posibl. Fel y dywedais, canlyniad ôl-ddyledion yw troi allan gan amlaf a dylid mynd ati’n weithredol i ddefnyddio gwasanaethau cymorth a chyngor dwys i achub y denantiaeth. Rydym yn gwneud gwaith dilynol ar yr adroddiad hwn a’i argymhellion gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod popeth posibl yn cael ei wneud i gyfyngu ar achosion o droi allan ac atal digartrefedd rhag digwydd.

Lywydd, rydym hefyd yn mynd i orfod gweithio hyd yn oed yn galetach i liniaru problemau yn sgil diwygio lles. Mae’r newidiadau diwygio lles a grybwyllodd Jenny, ac a gyflwynwyd hyd yn hyn, eisoes wedi creu pwysau newydd a all arwain at ddigartrefedd. Rwy’n pryderu y bydd y pwysau hwn yn cynyddu ymhellach gyda chyflwyno’r credyd cynhwysol yn raddol a’r cyfyngiadau ychwanegol a osodir ar hawliau budd-dal rhai rhwng 18 a 35 oed. Bydd diwygiadau lles pellach gan Lywodraeth y DU yn cynyddu’r perygl o deuluoedd yn colli eu cartrefi. Bydd y newidiadau hyn yn rhoi hyd yn oed mwy o bwysau ar deuluoedd sy’n byw ar incwm isel. Mae tystiolaeth annibynnol yn awgrymu y bydd yn gosod hyd yn oed mwy o blant mewn perygl o dlodi a digartrefedd.

Hefyd, rhaid i atal digartrefedd gael ei ymgorffori hyd yn oed yn well mewn gwaith cynllunio a darparu gwasanaethau cymorth sy’n gysylltiedig â thai. Bydd y rhaglen Cefnogi Pobl hefyd yn parhau i fod yn ganolog i’n hymrwymiad i helpu grwpiau agored i niwed. Rwy’n edrych ymlaen at weld y rhaglen yn gwneud cyfraniad mwy byth tuag at atal digartrefedd, gan gynnwys disgwyliad y bydd unrhyw un sydd mewn perygl o gael eu troi allan yn cael cynnig cymorth i gadw eu tenantiaeth.

Rydym i gyd yn cydnabod na ellir osgoi troi allan bob amser fodd bynnag, yn enwedig yn y sector rhentu preifat, ac mae angen i ni sicrhau bod pobl yn cael cymorth i ddod o hyd i lety arall cyn gynted ag y bo modd. Nid yw hyn bob amser yn hawdd a dyna pam ein bod wedi ymrwymo i darged uchelgeisiol o ddarparu 20,000 pellach o gartrefi fforddiadwy yn ystod y Llywodraeth hon.

Lywydd, yn enwedig ar yr adeg hon o’r flwyddyn, o gwmpas y Nadolig, dylem fod yn ymwybodol iawn o bobl yn colli eu cartrefi—y posibilrwydd y gallent golli eu cartrefi—ac yn enwedig plant. Rwy’n siŵr fod pob Aelod o’r Siambr hon yn ymroddedig iawn i fynd i’r afael â’r mater hwn. Byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar y materion hynny sy’n effeithio ar les teuluoedd a phlant, gan gynnwys cydnerthedd ariannol, drwy gyflogaeth, hybu iechyd meddwl a fframwaith cyfreithiol a pholisi sy’n sicrhau bod popeth yn cael ei wneud i osgoi’r achosion hyn o droi allan. Byddwn yn cefnogi’r cynnig hwn heddiw.

Thank you very much. I call on Bethan Jenkins to reply to the debate. Bethan.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Bethan Jenkins i ymateb i’r ddadl. Bethan.

Diolch and thank you, all, for contributing to this debate today. I think, as many of you have said, it’s not just a debate for us to have at the times when we might be feeling that this might be more acute, it’s at times when we need to discuss this throughout the year and make sure that the problems are eradicated.

We did hear from Jenny Rathbone first of all and I do agree with you with regard to universal credit and the pressures that will come from the immigration Act. I would be very concerned when someone’s status is potentially refused how they would then be able to cope in circumstances that are already difficult, actually—they don’t have a salary, they don’t have recourse to the benefits system like we do, so I would be even more worried in those extreme circumstances. But I would say, with regard to your comments on eviction statistics, that there was a substantial rise since 2011, which doesn’t tally with what you said earlier. And, they’re often not used as a last resort, otherwise there wouldn’t be such discrepancies between different areas of Wales. If it was being used as a last resort, I think we would see the statistics much lower than they currently are.

Diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth am eich cyfraniad chi hefyd. Rwy’n credu ei bod hi’n bwysig ac yn eithaf poenus i glywed yr hyn roeddech chi’n ei ddweud o ran sut y mae’n effeithio ar iechyd pobl ifanc mewn cymaint o wahanol ffyrdd; nid yn unig o ran iechyd meddwl, ond o ran agweddau eraill nad oeddwn i’n bersonol yn ymwybodol ohonynt. Roeddwn i’n credu bod eich sylwadau chi’n taro tant o ran bod rhai pobl yn aros mewn gwestai neu B&Bs am ran o’r amser, ond nid yw’r effeithiau hynny dros dro; mae’n effaith bywyd i berson ifanc sydd wedi bod yn rhan o hynny. Rwy’n credu, wrth gwrs, fod yn rhaid inni roi’r arian yna nid yn unig i mewn i addysg, ond i’r sector gyhoeddus yn gyffredinol. Os ydym ni’n gallu rhoi arian i mewn i bethau sydd yn mynd i helpu ein plant ifanc, yna dyna sut y dylem ddefnyddio’r arian hwnnw.

David Melding made very valuable comments too. I think, obviously like me, you’ve read the Shelter report, but it does inform much of what we have to say on this. Obviously, when we talk about budgetary challenges for people on low incomes, I will always refer back to the importance of financial education and inclusion, and hopefully the new financial inclusion strategy will say something about that. It’s not just about the fact that people, potentially, will have less money, it’s how they manage what they have. I’m not saying it’s just people on low incomes who face that challenge, but if you do have less money, it may be, then, that they need more support on how to do that so that they can potentially not face that eviction in those very extreme circumstances.

As you say, pre-action protocols are definitely needed. We’re all Assembly Members here. In relation to tenant engagement, I think you are absolutely right. I’ve seen letters from constituents where they’ve had those warnings at the first stage, and then they actually don’t want to engage at all and they turn off totally from what they see, then, as a sort of policeman figure in their lives. So, if we can change that around, then I think we’re all winning as a society in that regard.

Diolch i Sian Gwenllian am eich sylwadau chi, hefyd. Mae’n ddrud iawn i wneud hyn, ac felly rwy’n credu mai dyna pwynt Plaid Cymru drwy roi’r drafodaeth yma ymlaen, mai’r gost o gael gwared ar bobl o’u tai yw’r peth mwyaf ‘problematic’ i deuluoedd ac wedyn mae’n cymryd hyd at chwe mis i’r bobl hynny ffeindio tŷ arall. Wrth gwrs, rydym ni eisiau clodfori’r hyn mae Cyngor Gwynedd yn ei wneud o ran ei waith, yn gweithio’n ataliol gyda phobl fel Shelter a Chyngor ar Bopeth, ac rwy’n credu y dylai bob llywodraeth leol edrych ar sut mae gwneud pethau sydd efallai’n fwy creadigol, neu’n fwy unigryw yn y maes yma, er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu cael cefnogaeth ariannol pan maen nhw yn y sefyllfaoedd caled hynny yn eu bywydau.

Finally, thank you to the Cabinet Secretary for your statement. I’m sure we all recognise that there’s more that can be done, and we shouldn’t be complacent in this regard. I heard you, quite a lot, describing the problem; I think we need to actually be looking at more solutions now in this regard. If there are lots of areas that are acting differently in relation to evictions of families with children, then we need to really put those solutions in place. You say that local authorities have duties and are expected to intervene as soon as possible, but, clearly, in some instances that’s not what’s happening. We need to understand why that’s not happening and how we can change their perceptions as to how they engage with people in their area.

I do welcome the national advice strategy and the specialist advice that Shelter and others give. I think they play a massively important role in providing those services where other services are not able to do that job.

Universal credit and welfare reform should worry us all, and I think it’s a ticking time bomb. We may be here next year discussing even more difficult situations than we are this year as a result of those changes. I urge you as Cabinet Secretary, therefore, to make sure that you have clear lines of communication with the UK Government to make sure that we can protect Welsh people and that children are not evicted and not faced with feeling that they are second-class citizens in Wales when they shouldn’t be treated as such. They need to have the same respect and the same opportunities in life as anybody else. If their educational attainment, if their mental health, if they are more likely to have cancer than other young children, I think that should be something that we all should care about and worry about here in Wales.

Diolch a diolch i chi, bawb, am gyfrannu at y ddadl hon heddiw. Fel y mae llawer ohonoch wedi dweud, rwy’n meddwl, nid dadl i ni ei chael ar yr adegau hynny’n unig pan fyddwn efallai’n teimlo bod hyn yn fwy difrifol yw hon; yr adegau y mae angen i ni drafod hyn yw drwy gydol y flwyddyn a gwneud yn siŵr fod y problemau’n cael eu dileu.

Clywsom gan Jenny Rathbone yn gyntaf oll ac rwy’n cytuno â chi mewn perthynas â chredyd cynhwysol a’r pwysau a ddaw gan y Ddeddf mewnfudo. Pan allai statws rhywun gael ei wrthod o bosibl, buaswn yn pryderu sut y byddent wedyn yn gallu ymdopi mewn amgylchiadau sydd eisoes yn anodd, mewn gwirionedd—nid oes ganddynt gyflog, nid ydynt yn gallu troi at y system fudd-daliadau fel y gallwn ni, felly buaswn hyd yn oed yn fwy pryderus yn yr amgylchiadau eithafol hynny. Ond o ran eich sylwadau ar ystadegau troi allan, buaswn yn dweud bod yna gynnydd sylweddol ers 2011, ac nid yw hynny’n cyfateb â’r hyn a ddywedoch yn gynharach. Ac yn aml, ni chânt eu defnyddio fel y dewis olaf, fel arall ni fyddai’r fath anghysondeb rhwng gwahanol ardaloedd yng Nghymru. Pe bai’n cael ei ddefnyddio fel y dewis olaf, rwy’n meddwl y byddem yn gweld yr ystadegau’n llawer is nag y maent ar hyn o bryd.

Thank you very much to Rhun ap Iorwerth for your contribution. I think it is important and quite painful to hear your comments in terms of the impact on young people’s health in so many different ways; not just in terms of mental health, but also in terms of other aspects that I personally wasn’t aware of. I thought that your comments struck a chord in that some people do have to stay in hotels or B&Bs for brief periods of time, but the impact of that is not temporary; it has an impact on a young person who has experienced that throughout their life. I think, of course, that we have to use that funding not only for education, but for the public sector more generally. If we can fund things that will assist our young children, then that’s how we should be using those funds.

Gwnaeth David Melding sylwadau gwerthfawr iawn hefyd. Yn amlwg rwy’n meddwl, fel fi, rydych wedi darllen adroddiad Shelter, ond mae’n llywio llawer o’r hyn sydd gennym i’w ddweud am hyn. Yn amlwg, pan fyddwn yn sôn am heriau cyllidebol i bobl ar incwm isel, byddaf bob amser yn cyfeirio’n ôl at bwysigrwydd addysg a chynhwysiant ariannol, a gobeithio y bydd y strategaeth cynhwysiant ariannol newydd yn dweud rhywbeth am hynny. Nid yw’n ymwneud yn unig â’r ffaith fod pobl â llai o arian, o bosibl, mae’n ymwneud â sut y maent yn rheoli’r hyn sydd ganddynt. Nid wyf yn dweud mai pobl ar incwm isel yn unig sy’n wynebu’r her honno, ond os oes gennych lai o arian, gall fod, felly, eu bod angen mwy o gymorth ar sut i wneud hynny er mwyn iddynt beidio ag wynebu cael eu troi allan yn yr amgylchiadau eithafol iawn hynny.

Fel y dywedwch, mae gwir angen protocolau cyn-gweithredu. Rydym i gyd yn Aelodau’r Cynulliad yma. Mewn perthynas ag ymgysylltu â thenantiaid, rwy’n meddwl eich bod yn llygad eich lle. Rwyf wedi gweld llythyrau gan etholwyr lle y maent wedi cael y rhybuddion hynny ar y cam cyntaf, ac yna nid ydynt eisiau ymgysylltu o gwbl mewn gwirionedd ac maent yn troi cefn yn gyfan gwbl oddi wrth yr hyn y maent yn ei weld, felly, fel rhyw fath o blismon yn eu bywydau. Felly, os gallwn newid hynny, yna rwy’n meddwl ein bod i gyd yn ennill fel cymdeithas yn hynny o beth.

Thank you, Sian Gwenllian, for your comments as well. It is very expensive to do this, so I think that’s the point made by Plaid Cymru in terms of putting this forward, that the cost of evicting people from their homes is the most problematic thing for families and it then takes about six months for those people to find another home. Of course, we want to praise what Gwynedd Council is doing in terms of its work, working preventatively with people like Shelter and Citizens Advice, and I think every local authority should look at how it could do more creative things, or more unique things in this area, to ensure that people can have financial support when they’re in these very difficult situations in their lives.

Yn olaf, diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am eich datganiad. Rwy’n siŵr ein bod i gyd yn cydnabod bod yna fwy y gellir ei wneud, ac na ddylem fod yn hunanfodlon yn hyn o beth. Fe’ch clywais, gryn dipyn, yn disgrifio’r broblem; rwy’n credu bod angen i ni edrych ar fwy o atebion yn awr yn hyn o beth mewn gwirionedd. Os oes llawer o ardaloedd sy’n gweithredu’n wahanol mewn perthynas â throi teuluoedd â phlant allan, yna mae gwir angen i ni roi’r atebion hynny ar waith. Rydych yn dweud bod gan awdurdodau lleol ddyletswyddau a bod disgwyl iddynt ymyrryd cyn gynted ag y bo modd, ond yn amlwg, mewn rhai achosion nid dyna sy’n digwydd. Mae angen i ni ddeall pam nad yw hynny’n digwydd a sut y gallwn newid eu canfyddiadau o ran sut y maent yn ymgysylltu â phobl yn eu hardal.

Rwy’n croesawu’r strategaeth gyngor genedlaethol a’r cyngor arbenigol y mae Shelter ac eraill yn ei roi. Rwy’n credu eu bod yn chwarae rhan aruthrol o bwysig yn darparu’r gwasanaethau hynny lle nad yw gwasanaethau eraill yn gallu gwneud y gwaith hwnnw.

Dylai credyd cynhwysol a diwygio lles fod yn destun pryder i ni gyd, ac rwy’n meddwl ei fod yn fom sy’n tician. Efallai y byddwn yma y flwyddyn nesaf yn trafod sefyllfaoedd hyd yn oed yn fwy anodd nag eleni o ganlyniad i’r newidiadau hynny. Rwy’n eich annog fel Ysgrifennydd y Cabinet, felly, i wneud yn siŵr fod gennych linellau cyfathrebu clir gyda Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr ein bod yn gallu amddiffyn pobl Cymru ac nad yw plant yn cael eu troi allan ac yn wynebu’r teimlad eu bod yn ddinasyddion eilradd yng Nghymru pan na ddylent gael eu trin felly. Mae angen iddynt gael yr un parch a’r un cyfleoedd mewn bywyd ag unrhyw un arall. Os yw eu cyrhaeddiad addysgol, os yw eu hiechyd meddwl, os ydynt yn fwy tebygol o gael canser na phlant ifanc eraill, rwy’n meddwl y dylai hynny fod yn rhywbeth y dylem i gyd falio amdano a bod yn bryderus yn ei gylch yma yng Nghymru.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: PISA
8. 6. Welsh Conservatives Debate: PISA

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth, a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth, and amendment 2 in the name of Jane Hutt.

We now move on to item 6 on the agenda, which is the Welsh Conservative debate on the Programme for International Student Assessment, and I call on Darren Millar to move the motion.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 6 ar yr agenda, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, a galwaf ar Darren Millar i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6188 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi perfformiad Cymru yn Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr 2015 y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, a gyhoeddwyd ar 6 Rhagfyr 2016.

2. Yn gresynu bod sgoriau darllen, mathemateg a gwyddoniaeth yn is yn 2015 nag yn 2006.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth glir â thargedau mesuradwy ac amserlen glir i sicrhau gwelliant yn PISA 2018.

Motion NDM6188 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes Wales’ performance in the Organisation for Economic Co-operation andDevelopment’s 2015 Programme for International Student Assessment, whichwere published on the 6th December 2016.

2. Regrets that scores in reading, maths and science were lower in 2015 than in2006.

3. Calls upon the Welsh Government to develop a clear strategy with measurabletargets and a clear timetable to ensure improvement in PISA 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Thank you for the opportunity to move this motion today, and I want to formally do so on behalf of the Welsh Conservative group.

Last week, Wales received news of its results in the OECD’s Programme for International Student Assessment, or PISA as it is more commonly referred to. In advance of the publication of those results, the Welsh Government worked very hard to downplay expectations of any progress or improvement and, of course, once they were published, we all saw why. Those results, yet again, saw Wales languishing in the bottom half of the global education league table and they reconfirmed Wales’s shameful status as the worst performing school system in the UK—a title that we have held ever since our first set of PISA results back in 2006.

But what really makes these results all the more depressing than those of previous years is that PISA 2015 saw Wales perform worse than we did back in 2006 on every single measure—worse in literacy, worse in maths and worse in science. The results mark a decade of underachievement and a failure to make any progress, but that’s not the half of it. The results also showed us that there’s been a sustained decline in science skills since 2006, especially for the highest achieving pupils. A third of Welsh pupils were deemed to be low achievers in one or more subject—the highest of any of the UK nations. Welsh reading scores were on a par with Hungary and Lithuania, and pupils in England were seen to be three times more likely to be high achievers in science, reading and maths than here in Wales.

Whilst there was some comfort in that there was a smaller gap in achievement between pupils from the wealthiest and poorest backgrounds here in Wales, PISA actually suggests that this is mainly due to those more advantaged pupils simply not performing as well as they ought to be. Welsh pupils are doing more learning outside the school day than their English counterparts and yet still performing more poorly.

A litany of failure—failure by successive Welsh Labour-led Governments to raise our game, failure by education Ministers to turn things around, and failure by our First Minister to provide the first-class, world-beating education system that he promised them when he came to office back almost a decade ago. This is the sort of system, of course, that our young people deserve.

But, unfortunately, it’s very, very clear, from the results that were published last week, that the Welsh Labour-led Government that we’ve had here in Wales have not been getting it right. It’s for this reason that we’ll be voting for the Plaid amendment this afternoon, which believes that the failures are as a direct result of 16 years of inadequate Labour education policies. Although, I must say, I think it’s a bit rich of Plaid Cymru to try to pin all the blame on the Labour Party, when they were actually in coalition with the Labour Party for four of those years in the last decade. Now they’re crying crocodile tears, but it would have been better, frankly, if Plaid Cymru had made a bit more of a difference around the Cabinet table when they had a Deputy First Minister and many other Cabinet Ministers. So, why don’t you take some of the blame today when you stand up and make your speech? I’ll be very interested to hear what you’ve got to say. You need to acknowledge your role in those failures and apologise for it.

Previous poor PISA results, of course, have given rise to lots of tough talking. We’ve heard it all in this Chamber: we’ve heard promises to do better from the First Minister and previous Cabinet Secretaries, yet, in spite of this, the results published last week and the Welsh Government’s response to them do nothing, I’m afraid, so far, to give my party any confidence that we’ll see improvements any time soon. Instead, we’ve been told that Wales needs to hold its course and that we need to give reforms a bit more time to bed in. But the problem is that the Welsh Government has had a decade since similar results back in 2006 and yet we have seen failure upon failure to deliver the sea change in results that we all want to see.

Now what many commentators simply cannot understand is how it is that countries like Poland have been able to turn their education systems around in less than a decade, but the Welsh Government appears not to have been able to do so. Poland, of course, is a nation that had similar PISA results back in 2000 to ours in 2006. Yet it managed to improve its results by 2009 to become one of the top-ranking nations. Of course, they not only got up there in 2009, but they’ve maintained that performance ever since. They’ve managed to do so in a country that is larger—much larger—than Wales and where making changes is arguably much more difficult and, of course, they have a similar post-industrialised nation that they are dealing with.

But, of course, while Poland was making rapid progress in the first decade of the twenty-first century, Wales was looking elsewhere for inspiration under the previous education Minister, Jane Davidson—of course, she was looking towards Cuba. You couldn’t really make it up, could you? But that is where she was seeking inspiration for the future of the Welsh education system. Now, fortunately, we’ve moved on since G.I. Jane and, instead, now we’ve had other Ministers in place.

The current round of reforms to our curriculum, of course, were largely inspired by a nation that is somewhat closer to home—Scotland. It’s now six years since Scotland introduced its new school curriculum, much of which Wales is now seeking to emulate. But let’s just consider the results of their reforms for a moment. In last week’s PISA results, Scotland recorded its worst ever results on record—worst results in literacy, maths and science. Its ranking as a nation has been falling like a stone—from eleventh on the PISA ranking for reading in 2006 to twenty-third last week, from eleventh to twenty-fourth in maths, and from tenth to nineteenth in science. The proportion of Scottish children deemed to be performing below standard in science and reading has spiked since the last PISA tests in 2012, with the scores for both boys and girls dropping significantly, except, amongst girls, for maths. So, it’s no wonder that the Scottish education Secretary, John Swinney, has suggested there that the system is in need of ‘radical reform’—they were his words, not mine.

The Cabinet Secretary and others will no doubt attempt to suggest that Wales’s reforms are very different from those in Scotland. I accept that there are some differences. But no matter who we’re trying to kid, no matter who we’re trying to reassure, we know that our reforms are similar and that the author of those reforms is the very same author.

I’m not arguing that we need to abandon the reshaping of our curriculum here in Wales or that we shouldn’t continue with some of the other measures and actions that have been taken in the past around the literacy and numeracy framework. We don’t need to abandon those. But what is clear from Scotland is that these things alone are not going to deliver the sort of change in PISA rankings that needs to be delivered here in Wales. We cannot completely ignore these facts and carry on as usual. In our opinion, there needs to be a period of reflection and to ask honestly whether the Welsh Government’s planned reforms really are the best vehicle to move Wales forward, particularly given the Scottish experience. We believe, Cabinet Secretary, that it’s time to push the pause button on the curriculum reforms and take time to take stock of where we are.

I acknowledge that there’s a great deal of goodwill and support for curriculum reform and the sort of approach that we’re taking here in Wales, but we all—all of us in this Chamber and all of us who have a stake in our education here in Wales—need to be confident that the reforms that we are pitching for, and that we are aiming for, are going to make the sort of improvements that our schools and our education system need to see. I’m afraid that the evidence from Scotland suggests that that reform alone, even in conjunction with some of the other actions being taken by the Welsh Government, is not going to be enough.

Now, I’ve seen the Government amendment today. It asks us to note, and I quote,

‘the OECD’s reflections following its return visit to review the Welsh education system that many things are in place now that are putting Wales on a more promising track.’

But I ask this question: how on earth can Assembly Members note the OECD’s reflections when they haven’t been shared with us? We are yet to see written reports. We are yet to see any conclusions. We are yet to see any findings or recommendations that have emerged from that snapshot review. So, it’s a bit premature to ask us to note those things if we’ve been unable to have any sight of those things. That’s why we’ll be voting against the Welsh Government’s amendment today.

So, instead—just to be clear—what we’re calling for from the Welsh Government today is a clear strategy with measurable targets that will sit alongside these other pieces of work, which are already ongoing, to turn this performance around—and not by 2021; we want to see some improvements by the next set of PISA results in 2018. If Poland was able to do it, then I don’t see why Wales can’t either. We don’t want to just see improvements in one subject. We want to see all three of the PISA subjects—science, maths and reading—making progress. That’s what our young people, that’s what our children, deserve: nothing less than that sort of improvement. We need some very clear targets that, unlike previous targets, aren’t scrapped, but targets that are actually adhered to. We saw Leighton Andrews make a clear target that we should be in the top 20 by 2016. We’re not. So, it was abandoned before we realised the opportunity to even hold Leighton accountable to that target, because, of course, he’s not here. That target was abandoned by his successor, Huw Lewis, who replaced it with yet another target: this time to score over 500 in the PISA test, but not until 2021, which was conveniently after he had stepped down from the National Assembly.

So, we can’t keep kicking this thing down the road for other people to deal with in future Assemblies. We need to be accountable here in this particular Assembly to make sure that we make progress by 2018, and, yes, then again by 2021. We need policies to be introduced that are going to allow successful schools to thrive and to grow—those schools that are popular and that are going to work in partnership with the professions, the teaching professions and all the other stakeholders in our schools—to deliver the sea change that we need to see in terms of PISA. We’re not going to do that unless we’ve got a strategy with a timetable and clear targets.

So, our poor performance—let’s be clear—cannot continue. It will have consequences if we don’t deal with it, particularly for our economy and for future generations. We believe that we need to be ambitious and bold with our solutions, looking to the sort of excellence and the sort of achievement and the ground that has been made elsewhere in places like Poland and other nations around the world. We’re looking to you, Cabinet Secretary, for action, and for this reason I urge Members to support our motion today.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch am y cyfle i gynnig y cynnig hwn heddiw, ac rwyf am wneud hynny’n ffurfiol ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig.

Yr wythnos diwethaf, cafodd Cymru newyddion am ei chanlyniadau yn Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, neu PISA, fel y cyfeirir ato’n fwy cyffredin, y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Cyn cyhoeddi’r canlyniadau hynny, gweithiodd Llywodraeth Cymru yn galed iawn i leihau disgwyliadau o unrhyw gynnydd neu welliant ac wrth gwrs, ar ôl iddynt gael eu cyhoeddi, rydym i gyd wedi gweld pam. Roedd y canlyniadau hynny, unwaith eto, yn dangos Cymru’n dihoeni yn hanner gwaelod y tabl cynghrair addysg byd-eang ac roeddent yn ailgadarnhau statws gywilyddus Cymru fel y system ysgolion sy’n perfformio waethaf yn y DU—teitl rydym wedi’i ddal byth ers ein set gyntaf o ganlyniadau PISA yn ôl yn 2006.

Ond yr hyn sy’n gwneud y canlyniadau hyn yn fwy diflas na rhai’r blynyddoedd blaenorol mewn gwirionedd yw bod Cymru wedi perfformio’n waeth ar gyfer PISA 2015 nag a wnaethom yn ôl yn 2006 ar bob un mesur—yn waeth mewn llythrennedd, yn waeth mewn mathemateg ac yn waeth mewn gwyddoniaeth. Mae’r canlyniadau’n nodi degawd o dangyflawni a methiant i wneud unrhyw gynnydd, ond nid dyna’r cyfan o bell ffordd. Roedd y canlyniadau hefyd yn dangos i ni fod yna ostyngiad parhaus wedi bod mewn sgiliau gwyddoniaeth ers 2006, yn enwedig ar gyfer y disgyblion sy’n cyflawni ar y lefel uchaf. Barnwyd bod traean o ddisgyblion Cymru yn dangyflawnwyr mewn un neu fwy o bynciau—yr uchaf o blith holl wledydd y DU. Roedd sgoriau darllen Cymru yn gyfartal â rhai Hwngari a Lithwania, a gwelwyd bod disgyblion yn Lloegr dair gwaith yn fwy tebygol o fod yn gyflawnwyr uchel mewn gwyddoniaeth, darllen a mathemateg nag yma yng Nghymru.

Er bod rhywfaint o gysur yn y ffaith fod y bwlch cyrhaeddiad yn llai rhwng disgyblion o’r cefndiroedd cyfoethocaf a’r cefndiroedd tlotaf yma yng Nghymru, roedd PISA mewn gwirionedd yn awgrymu bod hyn yn deillio’n bennaf o’r ffaith syml nad yw’r disgyblion mwy breintiedig hynny’n perfformio cystal ag y dylent ei wneud. Mae disgyblion Cymru yn gwneud mwy o ddysgu y tu allan i’r diwrnod ysgol na’u cymheiriaid yn Lloegr ac eto maent yn dal i berfformio’n waeth.

Llu o fethiannau—methiant gan Lywodraethau olynol dan arweiniad Llafur Cymru i wella cyflawniad, methiant gan Weinidogion addysg i wrthdroi pethau, a methiant gan ein Prif Weinidog i ddarparu’r system addysg o’r radd flaenaf yn fyd-eang a addawodd pan ddaeth i’w swydd bron i ddegawd yn ôl. Dyma’r math o system y mae ein pobl ifanc yn ei haeddu wrth gwrs.

Ond yn anffodus, mae’n amlwg iawn o’r canlyniadau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, nad yw’r Llywodraeth dan arweiniad Llafur Cymru a fu gennym yma yng Nghymru wedi bod yn gwneud pethau’n iawn. Am y rheswm hwn byddwn yn pleidleisio o blaid gwelliant Plaid Cymru y prynhawn yma, sy’n credu bod y methiannau’n ganlyniad uniongyrchol 16 mlynedd o bolisïau addysg Llafur annigonol. Er, rhaid i mi ddweud, rwy’n credu bod Plaid Cymru yn rhagrithiol braidd yn ceisio rhoi’r bai i gyd ar y Blaid Lafur, pan oeddent mewn clymblaid gyda’r Blaid Lafur am bedair o’r blynyddoedd hynny mewn gwirionedd yn ystod y degawd diwethaf. Nawr maent yn crio dagrau ffug, ond byddai wedi bod yn well, a dweud y gwir, pe bai Plaid Cymru wedi gwneud ychydig mwy o wahaniaeth o gwmpas bwrdd y Cabinet pan oedd ganddynt Ddirprwy Brif Weinidog a llawer o Weinidogion Cabinet eraill. Felly, pam na chymerwch beth o’r bai heddiw pan fyddwch yn sefyll i wneud eich araith? Bydd gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed yr hyn sydd gennych i’w ddweud. Mae angen i chi gydnabod eich rôl yn y methiannau hynny ac ymddiheuro amdani.

Mae canlyniadau PISA gwael blaenorol, wrth gwrs, wedi arwain at lawer o siarad caled. Rydym wedi clywed y cyfan yn y Siambr hon: rydym wedi clywed addewidion i wneud yn well gan y Prif Weinidog ac Ysgrifenyddion Cabinet blaenorol, ac eto, er gwaethaf hyn, nid yw’r canlyniadau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, ac ymateb Llywodraeth Cymru iddynt yn gwneud dim hyd yn hyn, rwy’n ofni, i roi unrhyw hyder i fy mhlaid y byddwn yn gweld gwelliannau’n fuan. Yn lle hynny, dywedwyd wrthym fod angen i Gymru gadw at y llwybr, a bod angen i ni roi ychydig mwy o amser i ddiwygiadau ymwreiddio. Ond y broblem yw bod Llywodraeth Cymru wedi cael degawd ers canlyniadau tebyg yn ôl yn 2006 ac eto rydym wedi gweld methiant ar ôl methiant i gyflawni’r newid mawr yn y canlyniadau rydym i gyd am ei weld.

Nawr yr hyn na all llawer o sylwebyddion ei ddeall o gwbl yw sut y mae gwledydd fel Gwlad Pwyl wedi gallu troi eu systemau addysg o gwmpas mewn llai na degawd, ond ei bod yn ymddangos nad yw Llywodraeth Cymru wedi gallu gwneud hynny. Mae Gwlad Pwyl, wrth gwrs, yn wlad a gafodd ganlyniadau PISA tebyg yn ôl yn 2000 i’n rhai ni yn 2006. Eto i gyd, llwyddodd i wella ei chanlyniadau erbyn 2009 i ddod yn un o’r gwledydd ar y brig. Wrth gwrs, nid yn unig eu bod wedi llwyddo i gyrraedd yno yn 2009, ond maent wedi cynnal y perfformiad hwnnw byth ers hynny. Maent wedi llwyddo i wneud hynny mewn gwlad sy’n fwy—llawer mwy—na Chymru a lle y gellid dadlau bod gwneud newidiadau yn llawer anos ac wrth gwrs, mae ganddynt genedl ôl-ddiwydiannol debyg i ymdopi â hi.

Ond wrth gwrs, tra oedd Gwlad Pwyl yn gwneud cynnydd cyflym yn ystod degawd cyntaf yr unfed ganrif ar hugain, roedd Cymru’n chwilio mewn mannau eraill am ysbrydoliaeth o dan y Gweinidog addysg blaenorol, Jane Davidson—wrth gwrs, roedd hi’n edrych tuag at Ciwba. Ni allech greu’r fath stori, allech chi? Ond dyna ble roedd hi’n chwilio am ysbrydoliaeth ar gyfer dyfodol y system addysg yng Nghymru. Nawr, yn ffodus, rydym wedi symud ymlaen ers G.I. Jane ac yn lle hynny, rydym wedi cael Gweinidogion eraill.

Cafodd y rownd bresennol o ddiwygiadau i’n cwricwlwm eu hysbrydoli i raddau helaeth gan genedl sydd ychydig yn agosach i gartref wrth gwrs—yr Alban. Mae chwe blynedd bellach ers i’r Alban gyflwyno ei chwricwlwm ysgol newydd, ac mae Cymru bellach yn ceisio efelychu llawer ohono. Ond gadewch i ni ystyried canlyniadau eu diwygiadau am eiliad. Yn y canlyniadau PISA yr wythnos diwethaf, cofnododd yr Alban ei chanlyniadau gwaethaf erioed—y canlyniadau gwaethaf mewn llythrennedd, mathemateg a gwyddoniaeth. Mae ei safle fel cenedl wedi bod yn cwympo fel carreg—o safle 11 ar restr PISA ar gyfer darllen yn 2006 i safle 23 yr wythnos diwethaf, o safle 11 i safle 24 mewn mathemateg, ac o safle 10 i safle 19 mewn gwyddoniaeth. Mae cyfran plant yr Alban yr ystyrir eu bod yn perfformio’n is na’r safon mewn gwyddoniaeth a darllen wedi saethu i fyny ers y profion PISA diwethaf yn 2012, gyda’r sgoriau ar gyfer bechgyn a merched yn cwympo’n sylweddol, ac eithrio, ymhlith merched, ar gyfer mathemateg. Felly, nid yw’n syndod fod Ysgrifennydd Addysg yr Alban, John Swinney, wedi awgrymu yno fod angen diwygio’r system yn radical—ei eiriau ef, nid fy rhai i.

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet ac eraill yn ddiau yn ceisio awgrymu bod diwygiadau Cymru’n wahanol iawn i rai’r Alban. Rwy’n derbyn bod yna rai gwahaniaethau. Ond ni waeth pwy rydym yn ceisio ei dwyllo, ni waeth pwy rydym yn ceisio tawelu eu meddwl, rydym yn gwybod bod ein diwygiadau’n debyg ac mai’r un un yw awdur y diwygiadau hynny.

Nid wyf yn dadlau bod angen i ni roi’r gorau i ailffurfio ein cwricwlwm yma yng Nghymru neu na ddylem barhau gyda rhai o’r mesurau a’r camau gweithredu eraill a gymerwyd yn y gorffennol mewn perthynas â’r fframwaith llythrennedd a rhifedd. Nid oes angen i ni roi’r gorau i’r rheini. Ond yr hyn sy’n amlwg o’r Alban yw nad yw’r pethau hyn ar eu pen eu hunain yn mynd i gyflawni’r math o newid yn y safleoedd PISA sydd angen eu cael yma yng Nghymru. Ni allwn lwyr anwybyddu’r ffeithiau hyn a pharhau fel arfer. Yn ein barn ni, mae angen cyfnod o fyfyrio a gofyn yn onest ai diwygiadau arfaethedig Llywodraeth Cymru yw’r cyfrwng gorau i symud Cymru ymlaen mewn gwirionedd, yn enwedig o ystyried profiad yr Alban. Rydym yn credu, Ysgrifennydd y Cabinet, ei bod yn bryd gwthio’r botwm saib ar y diwygiadau i’r cwricwlwm a chymryd amser i ystyried ble rydym.

Rwy’n cydnabod bod yna lawer iawn o ewyllys da a chefnogaeth i ddiwygio’r cwricwlwm a’r math o ddull rydym yn ei weithredu yma yng Nghymru, ond rydym i gyd—pob un ohonom yn y Siambr hon a phob un ohonom sydd â rhan yn ein haddysg yma yng Nghymru—angen bod yn hyderus fod y diwygiadau rydym yn eu ceisio, ac rydym yn anelu atynt, yn mynd i wneud y math o welliannau y mae ein hysgolion a’n system addysg angen eu gweld. Rwy’n ofni bod y dystiolaeth o’r Alban yn awgrymu nad yw diwygio ar ei ben ei hun, hyd yn oed ar y cyd â rhai o’r camau gweithredu eraill sy’n cael eu rhoi ar waith gan Lywodraeth Cymru, yn mynd i fod yn ddigon.

Nawr, rwyf wedi gweld gwelliant y Llywodraeth heddiw. Mae’n gofyn i ni nodi, a dyfynnaf,

‘sylwadau’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn dilyn ei ymweliad i adolygu’r system addysg yng Nghymru, sef bod nifer o bethau wedi’u rhoi ar waith bellach sy’n rhoi Cymru ar drywydd mwy addawol.’

Ond rwy’n gofyn y cwestiwn hwn: sut ar y ddaear y gall Aelodau’r Cynulliad nodi sylwadau’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd pan nad ydynt wedi cael eu rhannu gyda ni? Rydym eto i weld adroddiadau ysgrifenedig. Rydym eto i weld unrhyw gasgliadau. Rydym eto i weld unrhyw ganfyddiadau neu argymhellion sydd wedi dod i’r amlwg o’r adolygiad ciplun hwnnw. Felly, mae hi braidd yn gynamserol i ofyn i ni nodi’r pethau hynny os nad ydym wedi llwyddo i weld unrhyw un o’r pethau hynny. Dyna pam y byddwn yn pleidleisio yn erbyn gwelliant Llywodraeth Cymru heddiw.

Felly, yn lle hynny—i fod yn glir—yr hyn rydym yn galw amdano gan Lywodraeth Cymru heddiw yw strategaeth glir gyda thargedau mesuradwy a fydd yn sefyll ochr yn ochr â’r gwaith arall hwn, sydd eisoes yn mynd rhagddo, i wrthdroi’r perfformiad hwn—ac nid erbyn 2021; rydym am weld gwelliannau erbyn y set nesaf o ganlyniadau PISA yn 2018. Os oedd Gwlad Pwyl yn gallu ei wneud, yna nid wyf yn gweld pam na all Cymru ei wneud hefyd. Rydym am weld gwelliannau mewn mwy nag un pwnc. Rydym am weld gwelliant ym mhob un o’r tri phwnc PISA—gwyddoniaeth, mathemateg a darllen. Dyna y mae ein pobl ifanc, dyna y mae ein plant, yn ei haeddu: dim llai na’r math hwnnw o welliant. Mae arnom angen targedau clir iawn nad ydynt, yn wahanol i dargedau blaenorol, yn cael eu diddymu, ond targedau y glynir atynt. Gwelsom Leighton Andrews yn gosod targed clir y dylem fod yn yr 20 uchaf erbyn 2016. Nid ydym yno. Felly, rhoddwyd y gorau i’r targed hyd yn oed cyn i ni gael cyfle i wneud Leighton yn atebol i’r targed hwnnw, oherwydd, wrth gwrs, nid yw yma. Cafodd y targed ei ddiddymu gan ei olynydd, Huw Lewis, a osododd darged arall eto yn ei le: y tro hwn i sgorio dros 500 yn y prawf PISA, ond nid tan 2021, yn gyfleus iawn, ar ôl iddo ymddiswyddo o’r Cynulliad Cenedlaethol.

Felly, ni allwn barhau i drosglwyddo hyn ymlaen i bobl eraill ymdopi ag ef mewn Cynulliadau yn y dyfodol. Mae angen i ni fod yn atebol yma yn y Cynulliad hwn i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud cynnydd erbyn 2018, ac ie, eto yn 2021. Mae angen cyflwyno polisïau sy’n mynd i ganiatáu i ysgolion llwyddiannus ffynnu a thyfu—yr ysgolion sy’n boblogaidd ac sy’n mynd i weithio mewn partneriaeth â’r proffesiynau, y proffesiynau addysgu a’r holl randdeiliaid eraill yn ein hysgolion—i gyflawni’r newid mawr sydd angen i ni ei weld o ran PISA. Nid ydym yn mynd i wneud hynny oni bai bod gennym strategaeth gydag amserlen a thargedau clir.

Felly, gadewch i ni fod yn glir—ni all ein perfformiad gwael barhau. Bydd yn arwain at ganlyniadau os nad ydym yn mynd i’r afael ag ef, yn enwedig i’n heconomi ac i genedlaethau’r dyfodol. Rydym yn credu bod angen i ni fod yn uchelgeisiol ac yn feiddgar gyda’n hatebion, gan edrych ar y math o ragoriaeth a’r math o gyflawniad a’r tir sydd wedi’i ennill mewn mannau eraill mewn llefydd fel Gwlad Pwyl a gwledydd eraill o amgylch y byd. Rydym yn dibynnu arnoch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i weithredu, ac am y rheswm hwn rwy’n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig heddiw.

Thank you very much. I have selected the three amendments to the motion. I call on Llyr Gruffydd to move amendments 1 and 3 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig. Galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliannau 1 a 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu fel pwynt 3 newydd ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn credu bod hyn o ganlyniad i 16 mlynedd o bolisïau addysg annigonol Llafur.

Amendment 1—Rhun ap Iorwerth

Add as new point 3 and renumber accordingly:

Believes that this is a result of 16 years of inadequate Labour education policies.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn annog y Llywodraeth i wneud diwygiadau i'r cwricwlwm, addysg gychwynnol athrawon a datblygiad proffesiynol athrawon.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Urges the Welsh Government to pursue reforms to the curriculum, initial teacher education and teachers’ professional development.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 3.

Amendments 1 and 3 moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i symud neu gynnig y gwelliannau yn swyddogol? Mae PISA, wrth gwrs, yn anffodus, wedi ein hatgoffa ni unwaith eto bod Cymru wedi perfformio’r gwaethaf o wledydd y Deyrnas Unedig, bod sgoriau darllen, gwyddoniaeth a mathemateg yn waeth nag oedden nhw yng Nghymru 10 mlynedd yn ôl, a bod Cymru heddiw ymhellach y tu ôl i gyfartaledd y Deyrnas Unedig yn y tri maes yna o’i gymharu â 2006.

Ac mae hynny, fel yr ydym ni’n ei ddweud yn y gwelliant, neu un o’r gwelliannau, yn sen ar record Llafur—olyniaeth ddi-dor ers datganoli o Weinidog addysg Llafur ar ôl Gweinidog addysg Llafur. Ac, wrth gwrs, 10 mlynedd ar ôl y methiant cyntaf yna, rŷm ni’n dal, wrth gwrs, yn aros i’r diwygiadau angenrheidiol gael eu gwneud. Ac mae’n rhaid imi ddweud, mae rhai o’r galwadau sydd wedi bod yn ddiweddar am gymryd pwerau yn ôl i San Steffan, fel rhyw fath o ddad-ddatganoli pwerau dros addysg, yn methu’r pwynt yn llwyr, wrth gwrs. Oherwydd, os yw tîm pêl-droed ar waelod y gynghrair, ni fyddech chi yn symud stadiwm na gofyn am gael chwarae mewn cynghrair arall. Yr hyn yr ŷch chi’n ei wneud, wrth gwrs, yw sacio’r rheolwr a newid y chwaraewyr, ac mae rheolwyr fel arfer—[Torri ar draws.] Na, nid wyf i ddim; mae gen i lot i’w gael i mewn yn y pum munud yma. Ond mae rheolwyr fel arfer mewn sefyllfa o’r fath yn cymryd cyfrifoldeb am y sefyllfa, rhywbeth y mae’r Prif Weinidog, wrth gwrs, wedi gwrthod ei wneud. Ydy, mae wedi dweud bod y canlyniadau yn siomedig. Ydy, mae wedi dweud ei fod yn hyderus y bydd y canlyniadau’n well y tro nesaf. Ond, wrth gwrs, dyna yn union a ddywedodd e y tro diwethaf. Ac rydw i wedi atgoffa Ysgrifennydd y Cabinet, y tro diwethaf inni gael y canlyniadau siomedig yma, mi ofynnodd hi i’r Prif Weinidog, yn 2012, a oedd yn cywilyddio am y canlyniadau. Wel, oni ddylai fe fod yn cywilyddio hyd yn oed yn fwy y tro yma oherwydd y methiant unwaith eto?

Nawr, oes, mae yna ddiwygiadau mwy sylfaenol yn yr arfaeth. Mae’n resyn ei bod hi wedi cymryd 10 mlynedd inni gyrraedd fan hyn. Rŷm ni’n gwybod y cymeriff hi bedair i bum mlynedd arall cyn i’r diwygiadau hynny gael eu cwblhau, heb sôn, wrth gwrs, wedyn am weld yr effaith y byddai rhywun yn gobeithio ei gweld o safbwynt canlyniadau PISA. Ac mae rhywun yn teimlo, mewn sefyllfa o’r fath, bod hwn yn rhyw fath o dafliad olaf y dis fan hyn. Felly, mae’n allweddol ein bod ni yn sicrhau bod y newid iawn yn digwydd, ac nad yw o reidrwydd yn newid cyflym, rwy’n derbyn hynny. Ond, yn amlwg, mae’n rhaid inni fod yn hyderus ein bod ni ar y llwybr cywir. Ac mae’n rhaid iddo fe fod yn newid sydd wedi’i berchnogi gan y sector os ydyw am lwyddo. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth rwyf eisoes wedi ei godi ar nifer o achlysuron gyda’r Ysgrifennydd yng nghyd-destun y diwygiadau yma, felly wnaf i ddim ailadrodd hynny yn fan hyn.

Ond, fel yr ŷm ni wedi clywed, mae yna fodd cymryd rhywfaint o obaith gan wledydd eraill ac edrych ar record rhywle fel Gweriniaeth Iwerddon, wrth gwrs, sydd wedi perfformio yn gadarnhaol iawn y tro yma. Mae Estonia hefyd yn wlad arall yr oeddwn i’n darllen amdani yr wythnos yma sydd wedi troi perfformiadau rownd. Nid oes yn rhaid efelychu Singapôr a Tsieina a symud i ddiwylliant o weithio oriau afresymol o faith. Mae’r Ffindir ag un o’r lefelau oriau astudio isaf yn y byd, yn yr ysgol a’r tu allan i’r ysgol, ac eto yn perfformio, wrth gwrs, yn dda. Ac nid cyllid, o reidrwydd, yw’r ateb chwaith. Mae yna wledydd sy’n gwario mwy ar addysg ac yn perfformio’n waeth, ac mae yna wledydd sy’n gwario llai ac yn perfformio’n well. Un wers, rwy’n meddwl, yr wyf i’n ei chymryd o gyd-destun Estonia—ac mae’n ddiddorol nodi bod athrawon yno fel arfer â gradd Feistr, ac wrth gwrs mae Plaid Cymru wedi dweud yn gyson, os ydym ni eisiau’r system addysg orau, mae’n rhaid inni gael yr addysgwyr gorau, ac rŷm ni wedi, yn ein maniffesto, ac ers hynny, wrth gwrs, esbonio sut rŷm ni am wneud mwy i ddenu’r bobl orau i ddysgu a sicrhau’r datblygiad proffesiynol parhaus yna i addysgwyr er mwyn creu’r diwylliant o wella parhaus. Rŷm ni’n sôn, wrth gwrs, am statws proffesiwn athrawon, gwella ansawdd yr hyfforddi, rhoi mwy o ryddid a chyfrifoldeb i athrawon wrth benderfynu beth y maen nhw yn ei ddysgu. Buom ni’n sôn am greu premiwm i bob athro hefyd a fyddai â gradd Feistr mewn ymarfer addysgu neu lefel gyfatebol o sgiliau. A byddai’r premiwm athrawon yna yn gymorth i ddenu a chadw’r mwyaf talentog yn y proffesiwn dysgu a hefyd gadw athrawon da yn yr ystafell ddosbarth, oherwydd rŷm ni’n colli gormod o’r rheini yn y sefyllfa sydd ohoni.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. May I move the amendments officially? PISA, of course, unfortunately, has reminded us once again that Wales has performed worst of the UK countries, that the scores in terms of reading, maths and science are worse in Wales than they were 10 years ago, and that Wales is further behind the UK average in those three areas as compared with 2006.

And, as we say in one of our amendments, that shows the record of Labour—there has been an unbroken line since devolution of Labour education Minister after Labour education Minister, and, 10 years after that first failure, we are still waiting for the necessary reforms to be put in place. I have to say that some of the demands made recently to repatriate powers to Westminster and overturn devolution for education actually miss the point entirely. Because, if a football team is at the bottom of the league, then you don’t move stadium or ask to play in another league. What you do, of course, is sack the manager and change your players, and managers usually—[Interruption.] No, I’m not going to take your intervention; I have a lot to get in in five minutes. But managers in that situation usually take responsibility for the situation, something that the First Minister, of course, has refused to do. Yes, he has said that the results are disappointing. Yes, he’s said that he’s confident that they will be better next time. But, of course, that’s exactly what he said the last time, and I have reminded the Cabinet Secretary that, the last time we had these disappointing results, she asked the First Minister, in 2012, if he was ashamed of the results. Well, shouldn’t he be even more ashamed this time, because of the failure once again?

Yes, there are more fundamental reforms in the pipeline. It’s regrettable that it’s taken 10 years to get to this point. We know that it will take four or five years before those reforms are completed, never mind, of course, seeing the impact that one would hope to see in terms of the PISA results. One does feel, in such a situation, that this is a last throw of the dice. So, it is crucial that we do ensure that the right changes are put in place. It’s not necessarily a quick change, I accept that, but we have to be confident that we are on the right track. And it has to be a change that is owned by the sector if it’s to succeed. And that is something I’ve already raised a number of times with the Cabinet Secretary in the context of these reforms, so I won’t rehearse those issues here.

But, as we’ve heard, one can take some hope from other nations and look at the record of a country like the Republic of Ireland, which has performed very positively this time. Estonia is another nation that I’ve read about this week that has turned around their performance. We don’t have to emulate Singapore and China and move to a culture of working unacceptably long hours. Finland has some of the shortest study hours, both in school and out of school, and yet they are performing well. It’s not necessarily funding that’s the solution, either. There are countries that spend more on education and don’t perform as well, and there are countries that spend less and perform better. One lesson that I take from the Estonian context—and it’s interesting to note that teachers there usually have a Master’s degree, and of course Plaid Cymru has consistently said that, if we want the best education system, then we have to get the best educators, and, in our manifesto and since then, of course, we have been explaining how we want to do more to attract the best candidates into teaching and ensure that continuing professional development for educators in order to create that culture of continuous improvement. We talk, of course, about the status of the profession, improving training, giving more freedom and responsibility to teachers in deciding what they teach. We talked about creating a teachers’ premium, too, for all teachers who have a Master’s degree in educational practice or a comparable level of skills. That teachers’ premium would assist in attracting and retaining the most talented in the teaching profession, and also retain good teachers in the classroom, because we are losing too many of those in the current climate.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Nawr, maen nhw’n dweud bod 30 pwynt o safbwynt sgoriau PISA yn cyfateb i flwyddyn o addysg. Os ydy hynny’n wir, wrth gwrs, ac nid wyf yn amau ei fod e, mae Cymru bellach flwyddyn y tu ôl i’n cyrhaeddiad ni yn 2006 o safbwynt gwyddoniaeth. Felly, ar y mesur yna, mae Cymru wedi mynd yn ôl blwyddyn mewn 10 mlynedd, a dyna, yn anffodus, yw ‘legacy’ addysg Llafur Cymru.

Now, they say that 30 points in terms of PISA scores corresponds to a year of education. If that is the case, and I don’t doubt it, then Wales now is almost a year behind our attainment in 2006 in terms of science. So, given that measurement, Wales has fallen back a year in 10 years, and that, unfortunately, is the legacy of education for Labour in Wales.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i gynnig yn ffurfiol welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

I call on the Cabinet Secretary for Education to move amendment 2 tabled in the name of Jane Hutt.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn nodi sylwadau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn dilyn ei ymweliad i adolygu'r system addysg yng Nghymru, sef bod nifer o bethau wedi'u rhoi ar waith bellach sy'n rhoi Cymru ar drywydd mwy addawol.

Yn cydnabod bod yn rhaid rhoi pwyslais ar arweinyddiaeth, rhagoriaeth ym maes addysgu, a thegwch a lles ar gyfer dysgwyr er mwyn gwella safonau.

Amendment 2—Jane Hutt

Delete point 3 and replace with:

Notes the OECD’s reflections following its return visit to review the Welsh education system that many things are in place now that are putting Wales on a more promising track.

Recognises that to drive up standards there must be an emphasis on leadership,teaching excellence, equity and wellbeing for learners.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Lywydd, and I'm pleased to take part in this debate this afternoon and highlight some of the ways I think we can help our learners achieve better standards in Welsh schools.

There’s no doubt that we are all extremely concerned and disappointed by Wales’s PISA figures last week. Despite the hard work and professionalism of teachers across Wales, the figures show that Wales is simply not where we’d like it to be in terms of international benchmarks.

Now, I accept that the Welsh Government is pursuing a reforming agenda in education and that changes are taking place in terms of reshaping the national curriculum and qualifications. However, there is still work to be done to create the right environment for learners in Wales to provide stability and therefore improve standards.

I want to concentrate my contribution this afternoon on the importance of stability in our education system and the key role local authorities also play in improving standards in our schools. The Welsh Government, of course, needs to provide strategic leadership in improving standards and we must see a clear strategy being developed and measurable targets being set. But we must also see that leadership trickling down to local authorities, who are ultimately responsible for delivering education in our communities.

The Cabinet Secretary will be very aware of the shambles of a reorganisation that we’ve seen taking place across Pembrokeshire. It goes without saying that the key objective of any school reorganisation plan must be to improve education standards for children and young people. If not, then what exactly is the point? In Pembrokeshire, there have been countless consultations on school reorganisations across the county and the whole process is not only deeply worrying for learners and parents, but it clearly has an effect on educational outcomes.

Given the emotive nature of school reorganisation, even if the closure or reorganisation doesn’t eventually materialise, announcing such proposals with apparent disregard for the standard of education provided sends a negative message to pupils and parents that cutting costs is a priority and retaining quality is not. We’ve seen examples in the past where good schools have closed and it’s that sort of action that does nothing to protect or enhance school standards. Indeed, the constant to-ing and fro-ing of which schools will close and which will stay open has created such an instability for communities in my own constituency that it’s no wonder Wales isn’t achieving better results against international benchmarks.

In a report published in May 2012, Estyn stated that—and I quote:

‘Any school reorganisation strategy should set out to improve standards. School reorganisation programmes should be primarily about school improvement rather than a resource management exercise that is separate from the interests of learners.’

That very report recommended that the Welsh Government work with local authorities to develop and promote good practice in evaluating the impact of school reorganisation schemes. Well, I’m afraid that the Welsh Government simply hasn’t done enough to evaluate the impact of school reorganisation in places like Pembrokeshire and the effect the changes would have on learner outcomes.

School reorganisations, like in my area, that have been complicated and worrying for local communities are a significant part of the problem. Surely, the Welsh Government in future must play much more of a role in overseeing school reorganisations because Governments can’t allow local authorities to ignore parents, teachers and pupils’ wishes and to issue consultation after consultation— which has taken years in our case in Pembrokeshire—while, in the meantime, children’s education and future are being put at risk. No wonder we’re not improving standards.

There are plenty of other levers at the Welsh Government’s disposal that would make a real difference to learner outcomes. I fully accept that the Welsh Government has taken some steps in terms of school leadership at head level and senior management, but perhaps there’s merit in also looking at the role of school governors, who also have a role to play in terms of promoting high standards. Indeed, perhaps the Cabinet Secretary could outline in her response to the debate whether that is something she is currently considering and what her assessment is of the role of school governors in helping to deliver better standards in our schools.

Llywydd, all Members here were disappointed with last week’s PISA results. Ultimately, we all want to see the same thing: a flourishing education system that delivers for our learners and results in an improvement in educational outcomes. I don’t envy the Cabinet Secretary’s position, because I think we all recognise that the scope of work that’s needed to improve educational standards is significant. It comes by firstly acknowledging where there are weaknesses in our system and then identifying ways in which we can change that system for the better.

We, on this side of the Chamber, will work constructively with the Cabinet Secretary to implement meaningful solutions to help deliver real outcomes for our learners and, therefore, for our society. I therefore urge Members to support our motion.

Diolch, Lywydd, ac rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma a thynnu sylw at rai o’r ffyrdd rwy’n meddwl y gallwn helpu ein dysgwyr i gyflawni safonau gwell mewn ysgolion yng Nghymru.

Nid oes amheuaeth ein bod i gyd yn hynod o bryderus ac yn siomedig ynglŷn â ffigyrau PISA Cymru yr wythnos diwethaf. Er gwaethaf y gwaith caled a phroffesiynoldeb athrawon ledled Cymru, mae’r ffigurau’n dangos nad yw Cymru ble yr hoffem iddi fod o ran meincnodau rhyngwladol.

Nawr, rwy’n derbyn bod Llywodraeth Cymru yn mynd ar drywydd agenda ddiwygio mewn addysg a bod newidiadau’n digwydd ar ail-lunio’r cwricwlwm cenedlaethol a chymwysterau. Fodd bynnag, mae gwaith i’w wneud o hyd ar greu’r amgylchedd cywir ar gyfer dysgwyr yng Nghymru er mwyn darparu sefydlogrwydd ac felly gwella safonau.

Rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad y prynhawn yma ar bwysigrwydd sefydlogrwydd yn ein system addysg a’r rôl allweddol y mae awdurdodau lleol hefyd yn ei chwarae yn gwella safonau yn ein hysgolion. Mae angen i Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, ddarparu arweinyddiaeth strategol i wella safonau ac mae’n rhaid i ni weld strategaeth glir yn cael ei datblygu a thargedau mesuradwy’n cael eu gosod. Ond rhaid i ni hefyd weld bod arweinyddiaeth yn diferu i lawr i awdurdodau lleol, sydd yn y pen draw yn gyfrifol am ddarparu addysg yn ein cymunedau.

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol iawn o’r traed moch a wnaed o’r ad-drefnu a welsom yn digwydd ledled Sir Benfro. Afraid dweud mai amcan allweddol unrhyw gynllun ad-drefnu ysgolion, o reidrwydd, yw gwella safonau addysg i blant a phobl ifanc. Os na, yna beth yn union yw’r pwynt? Yn Sir Benfro cafwyd ymgynghoriadau di-ri ar ad-drefnu ysgolion ar draws y sir ac mae’r broses gyfan nid yn unig yn peri pryder dwfn i ddysgwyr a rhieni, ond mae’n amlwg yn effeithio ar ganlyniadau addysgol.

O ystyried natur emosiynol ad-drefnu ysgolion, hyd yn oed os nad oes cau neu ad-drefnu’n digwydd yn y pen draw, mae cyhoeddi cynigion o’r fath gan ddiystyru safon yr addysg a ddarperir, i bob golwg, yn anfon neges negyddol i ddisgyblion a rhieni fod torri costau’n flaenoriaeth, yn wahanol i gynnal ansawdd. Rydym wedi gweld enghreifftiau yn y gorffennol lle y mae ysgolion da wedi cau ac nid yw’r math hwnnw o weithredu yn gwneud dim i warchod neu wella safonau ysgolion. Yn wir, mae’r dadlau parhaol ynglŷn â pha ysgolion fydd yn cau neu’n aros ar agor wedi creu’r fath ansefydlogrwydd i gymunedau yn fy etholaeth fy hun fel nad oes unrhyw ryfedd nad yw Cymru’n cael canlyniadau gwell yn erbyn meincnodau rhyngwladol.

Mewn adroddiad a gyhoeddwyd ym mis Mai 2012, nododd Estyn—a dyfynnaf:

‘Dylai unrhyw strategaeth ad-drefnu ysgolion fynd ati i wella safonau. Dylai rhaglenni ad-drefnu ysgolion fod ynglŷn â gwella ysgolion yn bennaf, yn hytrach na bod yn ymarfer rheoli adnoddau sy’n annibynnol ar fuddiannau dysgwyr.’

Argymhellodd yr adroddiad hwnnw y dylai Llywodraeth Cymru weithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu a hyrwyddo arfer da wrth arfarnu effaith cynlluniau ad-drefnu ysgolion. Wel, rwy’n ofni nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud digon i werthuso effaith ad-drefnu ysgolion mewn llefydd fel Sir Benfro a’r effaith y byddai’r newidiadau yn eu cael ar ddeilliannau dysgwyr.

Mae rhaglenni ad-drefnu ysgolion, fel yn fy ardal i, sydd wedi bod yn gymhleth ac yn destun pryder i gymunedau lleol yn rhan sylweddol o’r broblem. Yn sicr, rhaid i Lywodraeth Cymru yn y dyfodol chwarae llawer mwy o ran yn goruchwylio rhaglenni ad-drefnu ysgolion oherwydd ni all llywodraethau ganiatáu i awdurdodau lleol anwybyddu rhieni, athrawon a dymuniadau disgyblion a chyhoeddi ymgynghoriad ar ôl ymgynghoriad—sydd wedi cymryd blynyddoedd yn ein hachos ni yn Sir Benfro—a rhoi addysg a dyfodol plant mewn perygl yn y cyfamser. Nid yw’n syndod nad ydym yn gwella safonau.

Mae digon o ddulliau eraill at ddefnydd Llywodraeth Cymru a fyddai’n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i ddeilliannau dysgwyr. Rwy’n derbyn yn llwyr fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi rhai camau ar waith o ran arweinyddiaeth ysgolion ar lefel penaethiaid ac uwch reolwyr, ond efallai fod rhinwedd hefyd mewn edrych ar rôl llywodraethwyr ysgolion, sydd hefyd â rôl i’w chwarae yn hyrwyddo safonau uchel. Yn wir, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu yn ei hymateb i’r ddadl a yw hynny’n rhywbeth y mae’n ei ystyried ar hyn o bryd a beth yw ei hasesiad o rôl llywodraethwyr ysgolion yn helpu i sicrhau safonau gwell yn ein hysgolion.

Lywydd, roedd yr holl Aelodau yma yn siomedig gyda’r canlyniadau PISA yr wythnos diwethaf. Yn y pen draw, rydym i gyd am weld yr un peth: system addysg lewyrchus sy’n cyflawni ar gyfer ein dysgwyr ac yn arwain at wella deilliannau addysgol. Nid wyf yn eiddigeddus o sefyllfa Ysgrifennydd Cabinet, oherwydd credaf ein bod i gyd yn cydnabod bod cwmpas y gwaith sydd ei angen i wella safonau addysgol yn arwyddocaol. Fe ddaw drwy gydnabod yn gyntaf lle y ceir gwendidau yn ein system ac yna nodi ffyrdd y gallwn newid y system honno er gwell.

Rydym ni, ar yr ochr hon i’r Siambr, yn gweithio’n adeiladol gydag Ysgrifennydd y Cabinet i weithredu atebion ystyrlon i helpu i sicrhau canlyniadau gwirioneddol ar gyfer ein dysgwyr ac felly, ar gyfer ein cymdeithas. Felly, rwy’n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig.

Can I start by saying education clearly is one of the most important gifts we can give to our children? As such, we must give it in the right manner and ensure it gets there well. The Programme of International Student Assessment—as Darren said, the long term for the short PISA, as we always know it—provides us with a comparator for student performance in reading, maths and science, but we should also note that it’s actually not about imparting the knowledge that the tests are about, it’s about how we use that knowledge. It’s about the critical thinking, the investigation, the solutions, the way we communicate those solutions; it’s a wider picture than just imparting knowledge. And perhaps we need to look at that aspect of our education system when we do our teaching.

But before I comment further on, perhaps, PISA, I don’t want to lose sight of some of the achievements we actually have done, because I haven’t yet heard some of the facts: that last year we had record levels of GCSE performance here in Wales. In my own constituency, in Neath Port Talbot County Borough Council, record levels of GCSE results have been achieved. These are results that demonstrate our students are delivering to the qualifications that we aspire them to achieve, and they are achieving qualifications that will get them into placements for jobs or further and higher education. And we are seeing those standards increase. And it seems that we have taken PISA—and I’m not going to decry it—but we seem to have taken PISA as the be-all and end-all, without considering, actually, that there are other things we are delivering. Let’s recognise those things as well.

I also want to, perhaps, talk about some of the programmes we’ve put into place. I will look at Schools Challenge Cymru. We’ve seen that programme run and it has been successful, and I want to give credit to Huw Lewis, who saw it going through. I must say I’m a little bit disappointed that we’re seeing it come to the end of its life, and I would ask the Cabinet Secretary whether she will look at the next phase, or another phase of that programme, because it has delivered in areas. I think it helps the teachers who are identified through the categorisation programme, in schools where there is a lower, red categorisation, to be able to benefit from the experience and expertise, perhaps, of others. And I think it’s important that we ensure that, where there’s good practice, we share that good practice. And that’s what it was doing.

I also wanted to highlight the fact, of course, that the attainment gap between the free school meals and non-free school meals has narrowed, and I think Darren did mention that PISA did actually spot that. We give, perhaps, different reasons for it, because of what PISA said, but that gap is narrowing, and there are achievements. What we tend to forget, sometimes, when we talk about A* and A* to C, is that people who attained a D or an E have gained something that they may never have expected, if teaching is good. We are raising the platform. We forget the value added given to many of our pupils in our education system, and that those pupils are actually exceeding their potential because of some of the teaching they get. We often forget that. For far too long, we have worked on the point of how many A*s does a school get, not what did the child achieve, has the child realised their potential, and have they exceeded their potential. And sometimes the outcomes we measure aren’t always the best things. We need to look at how we do that, because we are in a world where there are varying levels, and we need to focus on all levels of the education system and see what we can ensure can be achieved by our children.

I’ve got time, so I’ll go back to PISA, which I know has already been mentioned. And I agree with everybody; those PISA results are not acceptable. They are well below what we would want, they do not put Wales where we want it to be in the global market, and they remind us of the journey we still have to take in that area. And the journey, actually, is similar to those in other UK nations, all of which saw their scores go down in at least two of those subjects last week. I do believe we’re making progress in this area, and we did see the largest increase in the UK in maths, for example. Could that be down to the numeracy framework that was introduced? The literacy and numeracy frameworks came in as a consequence of some of the decisions based on the 2009 and 2012 results. So, we are introducing programmes.

Now we also—. Darren, actually, perhaps rubbished, in a sense—at least that’s what I felt it was—the changes to the curriculum. Now, I believe Donaldson is the right way, because it is changing that way of critical review of thinking, of problem solving, of looking at how we can take knowledge and use it. That’s what Donaldson is about, and I think that’s the curriculum for the twenty-first century. [Interruption.] Of course, Darren.

A gaf fi ddechrau drwy ddweud mai addysg yn amlwg yw un o’r rhoddion pwysicaf y gallwn eu rhoi i’n plant? Fel y cyfryw, mae’n rhaid i ni ei roi yn y modd cywir a sicrhau ei fod yn cyrraedd yn dda. Mae’r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr—fel y dywedodd Darren, yr enw hir am y PISA byr, fel rydym bob amser yn ei adnabod—yn rhoi dull i ni o gymharu perfformiad myfyrwyr mewn darllen, mathemateg a gwyddoniaeth, ond dylem hefyd nodi nad yw’n ymwneud mewn gwirionedd â throsglwyddo’r wybodaeth y mae’r profion yn ymwneud â hi, mae’n ymwneud â sut rydym yn defnyddio’r wybodaeth honno. Mae’n ymwneud â meddwl yn feirniadol, yr ymchwiliad, yr atebion, y ffordd rydym yn cyfathrebu’r atebion hynny; mae’n ddarlun ehangach na chyflwyno gwybodaeth yn unig. Ac efallai fod angen i ni edrych ar yr agwedd honno ar ein system addysg pan fyddwn yn gwneud ein haddysgu.

Ond cyn i mi wneud sylwadau pellach ar PISA, efallai, nid wyf am golli golwg ar rai o’r llwyddiannau rydym wedi eu cael mewn gwirionedd, oherwydd nid wyf wedi clywed rhai o’r ffeithiau eto: ein bod wedi cael lefelau uwch nag erioed o berfformiadau TGAU yma yng Nghymru y llynedd. Yn fy etholaeth fy hun, yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot, cafwyd canlyniadau TGAU ar lefelau uwch nag erioed. Mae’r rhain yn ganlyniadau sy’n dangos bod ein myfyrwyr yn cyflawni’r cymwysterau rydym yn awyddus iddynt eu cyflawni, ac maent yn cyflawni cymwysterau a fydd yn eu cael i mewn i leoliadau ar gyfer swyddi neu addysg bellach ac uwch. Ac rydym yn gweld y safonau hynny’n cynyddu. Ac mae’n ymddangos ein bod wedi cymryd PISA—ac nid wyf yn mynd i’w ddifrïo—ond mae’n ymddangos ein bod wedi cymryd PISA fel yr unig fesur, heb ystyried, mewn gwirionedd, fod yna bethau eraill rydym yn eu cyflawni. Gadewch i ni gydnabod y pethau hynny hefyd.

Rwyf hefyd yn awyddus, efallai, i siarad am rai o’r rhaglenni rydym wedi eu rhoi ar waith. Fe edrychaf ar Her Ysgolion Cymru. Rydym wedi gweld y rhaglen honno’n gweithredu ac mae wedi bod yn llwyddiannus, ac rwyf am roi clod i Huw Lewis, a’i gwelodd yn cael ei gweithredu. Rhaid i mi ddweud fy mod ychydig yn siomedig ein bod yn ei gweld yn dod i ddiwedd ei hoes, a hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a wnaiff hi edrych ar y cam nesaf, neu gam arall o’r rhaglen honno, oherwydd ei bod wedi cyflawni mewn ardaloedd. Rwy’n credu ei bod yn helpu’r athrawon a nodir drwy’r rhaglen gategoreiddio, mewn ysgolion lle y ceir categori is, coch, i allu elwa efallai ar brofiad ac arbenigedd pobl eraill. Ac rwy’n meddwl ei bod yn bwysig ein bod yn sicrhau, lle y ceir arferion da, ein bod yn rhannu’r arfer da hwnnw. A dyna beth a wnai.

Rwyf hefyd yn awyddus i dynnu sylw at y ffaith, wrth gwrs, fod y bwlch cyrhaeddiad rhwng y prydau ysgol am ddim a phrydau ysgol nad ydynt am ddim wedi lleihau, ac rwy’n meddwl bod Darren wedi sôn fod PISA wedi sylwi ar hynny mewn gwirionedd. Efallai ein bod yn rhoi rhesymau gwahanol amdano, oherwydd yr hyn a ddywedodd PISA, ond mae’r bwlch yn lleihau, ac mae yna gyflawniadau. Yr hyn rydym yn tueddu i’w anghofio, weithiau, pan fyddwn yn sôn am A* ac A* i C, yw bod pobl a gafodd D neu E wedi ennill rhywbeth na allent byth fod wedi’i ddisgwyl, os yw’r addysgu’n dda. Rydym yn codi’r platfform. Rydym yn anghofio’r gwerth ychwanegol a roddir i nifer o’n disgyblion yn ein system addysg, a bod y disgyblion hynny mewn gwirionedd yn rhagori ar eu potensial oherwydd peth o’r addysgu y maent yn ei gael. Rydym yn aml yn anghofio hynny. Am yn llawer rhy hir, rydym wedi gweithio yn ôl faint o A* y mae ysgol yn eu cael, nid yr hyn a gyflawnodd y plentyn, a yw’r plentyn wedi gwireddu eu potensial, ac a ydynt wedi rhagori ar eu potensial. Ac weithiau nid y canlyniadau rydym yn eu mesur yw’r pethau gorau bob amser. Mae angen i ni edrych ar sut rydym yn gwneud hynny, oherwydd ein bod mewn byd lle y ceir lefelau amrywiol, ac mae angen i ni ganolbwyntio ar bob lefel o’r system addysg a gweld beth y gallwn sicrhau y gellir ei gyflawni gan ein plant.

Mae gennyf amser, felly af yn ôl at raglen PISA, y gwn ei bod wedi cael sylw’n barod. Ac rwy’n cytuno â phawb; nid yw’r canlyniadau PISA hynny’n dderbyniol. Maent yn llawer is na’r hyn y byddem ei eisiau, nid ydynt yn rhoi Cymru lle rydym am iddi fod yn y farchnad fyd-eang, ac maent yn ein hatgoffa o’r daith sy’n dal i fod angen i ni ei theithio yn y maes hwnnw. Ac mae’r daith, mewn gwirionedd, yn debyg i’r daith yng ngwledydd eraill y DU, a welodd eu sgoriau’n disgyn mewn o leiaf ddau o’r pynciau hynny yr wythnos diwethaf. Rwy’n credu ein bod yn gwneud cynnydd yn y maes, ac fe welsom y cynnydd mwyaf yn y DU mewn mathemateg, er enghraifft. A allai hynny fod yn deillio o’r fframwaith rhifedd a gyflwynwyd? Daeth y fframweithiau llythrennedd a rhifedd i mewn o ganlyniad i rai o’r penderfyniadau a seiliwyd ar ganlyniadau 2009 a 2012. Felly, rydym yn cyflwyno rhaglenni.

Nawr, rydym hefyd—. Mewn gwirionedd, efallai fod Darren wedi bychanu mewn ffordd—o leiaf, teimlwn mai dyna a wnaeth—y newidiadau i’r cwricwlwm. Nawr, rwy’n credu mai Donaldson yw’r ffordd iawn, gan ei fod yn newid y ffordd honno o feddwl yn feirniadol, o ddatrys problemau, o edrych ar sut y gallwn gymryd gwybodaeth a’i defnyddio. Ymwneud â hynny y mae Donaldson, ac rwy’n credu mai dyna’r cwricwlwm ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. [Torri ar draws.] Wrth gwrs, Darren.

Thank you; I’m grateful to you for taking the intervention. I didn’t rubbish the new curriculum that we’re trying to introduce in Wales. I just asked us to pause and reflect on whether similar curriculum reforms to those that have taken place in Scotland, which have failed to deliver against the PISA measure, are the right approach here in Wales. I think we need to reflect seriously on that.

Diolch; rwy’n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. Ni wneuthum fychanu’r cwricwlwm newydd rydym yn ceisio ei gyflwyno yng Nghymru. Gofynnais yn unig am i ni oedi ac ystyried ai diwygiadau cwricwlaidd tebyg i’r rhai sydd wedi digwydd yn yr Alban, sydd wedi methu â chyflawni yn erbyn y mesur PISA, yw’r dull cywir yma yng Nghymru. Rwy’n credu bod angen i ni fyfyrio o ddifrif ar hynny.

I think the reflection and consideration that was taken by Donaldson—. I think it’s important that we, when we discussed it—I did say in the discussion we’ve had that most people actually accepted that Donaldson was the way forward at the time. I want to see us go forward.

I’m conscious of the time, Llywydd, so to finish: we have a clear direction of travel, with an emphasis on leadership, an emphasis on teacher excellence, the well-being of learners—let’s not forget that—the equity for our learners, a collective responsibility and delivering a twenty-first century curriculum so our young people can live in a twenty-first century world. Those who know education know that such policies do not happen overnight; they take time to bed in and we want to ensure that they have that time. So, I would follow the advice of the OECD. I would suggest we stay the course and continue our journey to ensure that our children and our grandchildren in the future will have a good education system.

Rwy’n meddwl bod y myfyrio a’r ystyried a wnaeth Donaldson—. Rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod ni, pan fuom yn ei drafod—fe ddywedais yn y drafodaeth a gawsom fod y rhan fwyaf o bobl mewn gwirionedd wedi derbyn nad Donaldson oedd y ffordd ymlaen ar y pryd. Rwyf am ein gweld yn symud ymlaen.

Rwy’n ymwybodol o’r amser, Lywydd, felly i orffen: mae gennym gyfeiriad teithio clir, gyda phwyslais ar arweinyddiaeth, pwyslais ar ragoriaeth athrawon, lles dysgwyr—gadewch i ni beidio ag anghofio hynny—tegwch ar gyfer ein dysgwyr, cydgyfrifoldeb a chyflwyno cwricwlwm ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain fel y gall ein pobl ifanc fyw mewn byd sy’n perthyn i’r unfed ganrif ar hugain. Mae’r rhai sy’n gwybod am addysg yn gwybod nad yw polisïau o’r fath yn digwydd dros nos; maent yn cymryd amser i ymwreiddio ac rydym am sicrhau eu bod yn cael yr amser hwnnw. Felly, buaswn yn dilyn cyngor y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Buaswn yn awgrymu ein bod yn aros ar y llwybr ac yn parhau â’n taith i sicrhau y bydd gan ein plant a’n hwyrion yn y dyfodol system addysg dda.

Firstly, I must say it gives me no pleasure to be contributing in a debate where we once again discuss the Welsh Government’s spectacular failure to deliver a first-class education system in Wales. After a broken promise from the First Minister and his Labour Government, education in Wales once again finds itself in dire straits. After 10 years of broken promises, a decade of underachievement has left Wales behind every other country in the United Kingdom, with Wales having the greatest proportion of low-achieving pupils across the United Kingdom.

In science, Wales lags behind the rest in terms of low achievers, with the greatest proportion of 15-year-olds operating below level 2. In maths, Wales remains a critical underperformer compared to our friends in England, Northern Ireland and Scotland. Sadly, in last week’s PISA results—the Programme of International Student Assessment—the smallest countries like Singapore and others were at the top of the world, and look where we are. The fifth richest economy and we are below 10. We are not even in the top 10. Sadly, last week’s PISA results show that 23 per cent of 15-year-olds were defined as low achievers in maths—nearly a quarter of students. Presiding Officer, it is simply unacceptable. Wales’s average maths score is also significantly lower than the scores of the rest of the United Kingdom with a difference of around 15 test points—equivalent to around half a year of additional schooling—while in reading, Wales’s performance again falls dramatically short of other UK nations. It is a scandalous state of affairs where we now sit on a par with countries such as Hungary and Lithuania.

Today, thanks to the Welsh Government, over one in five Welsh students lack the required reading skill to function in the workplace. This stark statistic emphasises the sheer scale of challenge facing young people in Wales, not just in their education, but in developing the necessary skills suitable for our employers in Wales. When speaking to employers in various industries, they frequently raise concerns with me that they struggle to find graduates with the right skills or right work experience. With the latest PISA results in Wales, you can see why our education system must improve. Firstly, we must create a society founded on high literacy. This is vitally important in driving positive economic reforms. At present, the worrying trend is that the reading of Welsh pupils is preventing such progress. Delivering a first-class education system will have hugely positive consequences on our economy and it is crucial this is recognised by the Cabinet Secretary and Welsh Government together. That’s why it is vital the results are not downplayed and they are tackled head-on by the Welsh Government.

In my own region of South Wales East, we already have elected councillors from the Labour Party in Newport saying that these results have to be taken with a—their words—pinch of salt. What a joke. They probably need some PISA exams also. [Laughter.] [Interruption.] Let’s be clear, such rhetoric is unacceptable and we cannot allow a lost generation of Welsh students. We are losing a generation here, Minister. Your change of curriculum—definitely there should be some sort of investment in our teachers. Because what other nations that have achieved in the education system have done—they have invested in their teachers. First class degree holders only can teach to the teachers, and—I haven’t got time, David, but go on. [Laughter.]

Yn gyntaf, rhaid i mi ddweud nad yw’n rhoi unrhyw bleser i mi gael cyfrannu mewn dadl lle rydym unwaith eto yn trafod methiant rhyfeddol Llywodraeth Cymru i ddarparu system addysg o’r radd flaenaf yng Nghymru. Ar ôl torri addewid gan y Prif Weinidog a’i Lywodraeth Lafur, mae addysg yng Nghymru unwaith eto mewn sefyllfa enbyd. Ar ôl 10 mlynedd o dorri addewidion, mae degawd o dangyflawni wedi gadael Cymru yn llusgo ar ôl pob gwlad arall yn y Deyrnas Unedig, a Chymru sydd â’r gyfran fwyaf o ddisgyblion sy’n tangyflawni ar draws y Deyrnas Unedig.

Mewn gwyddoniaeth, mae Cymru’n llusgo ar ôl y gweddill o ran nifer y tangyflawnwyr, gyda’r gyfran uchaf o rai 15 oed yn gweithredu o dan lefel 2. Mewn mathemateg, mae Cymru yn parhau i dangyflawni’n ddifrifol o gymharu â’n cyfeillion yn Lloegr, Gogledd Iwerddon a’r Alban. Yn anffodus, yn y canlyniadau PISA—Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr—yr wythnos diwethaf roedd y gwledydd lleiaf fel Singapôr ac eraill ar frig y rhestr drwy’r byd, ac edrychwch lle rydym ni. Y bumed economi gyfoethocaf ac rydym yn is na safle 10. Nid ydym hyd yn oed yn y 10 uchaf. Yn anffodus, mae canlyniadau PISA yr wythnos diwethaf yn dangos bod 23 y cant o ddisgyblion 15 oed wedi cael eu diffinio fel tangyflawnwyr mewn mathemateg—bron i chwarter y myfyrwyr. Lywydd, mae’n gwbl annerbyniol. Mae cyfartaledd sgôr mathemateg Cymru hefyd yn sylweddol is na’r sgoriau o weddill y Deyrnas Unedig gyda gwahaniaeth o tua 15 pwynt prawf—sy’n cyfateb i tua hanner blwyddyn o addysgu ychwanegol—ac mewn darllen, mae perfformiad Cymru unwaith eto yn ddramatig o brin o berfformiad gwledydd eraill y DU. Mae’n sefyllfa warthus lle rydym bellach ar yr un lefel â gwledydd megis Hwngari a Lithwania.

Heddiw, diolch i Lywodraeth Cymru, mae dros un o bob pump o fyfyrwyr Cymru yn brin o’r sgiliau darllen gofynnol i weithredu yn y gweithle. Mae’r ystadegyn moel hwn yn pwysleisio graddau’r her sy’n wynebu pobl ifanc yng Nghymru, nid yn unig yn eu haddysg, ond ar gyfer datblygu’r sgiliau angenrheidiol addas ar gyfer ein cyflogwyr yng Nghymru. Wrth siarad â chyflogwyr mewn diwydiannau gwahanol, maent yn aml yn sôn wrthyf am bryderon eu bod yn ei chael yn anodd dod o hyd i raddedigion gyda’r sgiliau cywir neu brofiad gwaith iawn. Gyda’r canlyniadau PISA diweddaraf yng Nghymru, gallwch weld pam fod yn rhaid i’n system addysg wella. Yn gyntaf, mae’n rhaid i ni greu cymdeithas sydd wedi’i seilio ar lythrennedd uchel. Mae hyn yn hanfodol bwysig ar gyfer sbarduno diwygiadau economaidd cadarnhaol. Ar hyn o bryd, y duedd sy’n peri pryder yw bod lefelau darllen disgyblion Cymru yn atal cynnydd o’r fath. Bydd cyflwyno system addysg o’r radd flaenaf yn sicrhau canlyniadau eithriadol o gadarnhaol i’n heconomi ac mae’n hanfodol fod hyn yn cael ei gydnabod gan Ysgrifennydd y Cabinet a Llywodraeth Cymru gyda’i gilydd. Dyna pam ei bod yn hanfodol nad yw’r canlyniadau’n cael eu bychanu a bod Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â hwy’n iawn.

Yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, mae gennym eisoes gynghorwyr etholedig o’r blaid Lafur yng Nghasnewydd yn dweud bod yn rhaid cymryd y canlyniadau hyn gyda—yn eu geiriau hwy—phinsiad o halen. Am jôc. Mae angen arholiadau Pisa arnynt hwythau hefyd yn ôl pob tebyg. [Chwerthin.] [Torri ar draws.] Gadewch i ni fod yn glir, mae rhethreg o’r fath yn annerbyniol ac ni allwn ganiatáu i genhedlaeth o fyfyrwyr Cymru gael eu colli. Rydym yn colli cenhedlaeth yma, Weinidog. Mae eich newid cwricwlwm—yn bendant dylai fod rhyw fath o fuddsoddiad yn ein hathrawon. Oherwydd yr hyn a wnaeth gwledydd eraill sydd wedi cyflawni yn y system addysg yw buddsoddi yn eu hathrawon. Deiliaid gradd dosbarth cyntaf yn unig sy’n cael addysgu athrawon, ac—nid oes gennyf amser, David, ond parhewch. [Chwerthin.]

I do appreciate you giving the time. Do you therefore recognise that the introduction of a Master’s in professional practice for teachers by the Welsh Government is the right step forward to ensure that the qualifications at the levels you’re talking about are actually there?

Rwy’n gwerthfawrogi’r ffaith eich bod yn rhoi amser. A ydych yn cydnabod felly mai cyflwyno gradd Meistr mewn ymarfer proffesiynol i athrawon gan Lywodraeth Cymru yw’r cam cywir ymlaen i sicrhau bod yna gymhwyster ar y lefelau rydych yn sôn amdanynt mewn gwirionedd?

I agree with you that teachers should be highly qualified to teach other teachers. It’s a very good old saying: what you pay, you get. A car is a car, a Rolls-Royce is a car and a Mini is a car. You pay the best price, and you get the best result. Anyway, I agree: we must invest in our teachers. And ignoring these results, putting our heads into the sand, will only amplify the standards we have witnessed in the Welsh education system.

Presiding Officer, Welsh Government have been in charge of education for over 17 years. There are no excuses, there is no hiding place either. Pupils, parents and teachers across Wales deserve better, and only Conservatives can deliver it.

Rwy’n cytuno â chi y dylai athrawon fod yn hynod o gymwys i addysgu athrawon eraill. Mae’n hen ddywediad da iawn; rydych yn cael yr hyn rydych yn talu amdano. Car yw car, car yw Rolls-Royce a char yw Mini. Rydych yn talu’r pris gorau, a byddwch yn cael y canlyniad gorau. Beth bynnag, rwy’n cytuno; rhaid i ni fuddsoddi yn ein hathrawon. A bydd anwybyddu’r canlyniadau hyn, rhoi ein pennau yn y tywod, ond yn chwyddo’r sgandalau hyn rydym wedi bod yn dyst iddynt yn y system addysg yng Nghymru.

Lywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyfrifol am addysg ers dros 17 mlynedd. Nid oes esgus, nid oes lle i guddio chwaith. Mae disgyblion, rhieni ac athrawon ledled Cymru yn haeddu gwell, a’r Ceidwadwyr yn unig sy’n mynd i allu ei gyflawni.

Oscar—on fine form this afternoon. I suppose, in joining this debate, when we had the PISA statement, I was a little shy of being overly critical because of the way the statement was framed. Yes the results were bad, yes the trend was declining, but the Organisation for Economic Co-operation and Development had issued this report that told us to stay the course, and we shouldn’t worry about that and we should just keep ploughing along with what the Welsh Government was doing. It was only following that session that I found there wasn’t a report, or at least not as it was suggested. I found this report, ‘Improving Schools in Wales—An OECD Perspective’, which was from 2014, and 143 pages long. I think the OECD is a little slow with some of these reports. These are the 2015 PISA results we’re looking at. It’s the first time they’re been administered by computer. I think it would be helpful if the OECD could perhaps get out their comparisons on a more speedy basis, and they did. But on the 2014 report, I wonder, actually, whether this report, or whatever the communication is that Welsh Government’s received, is really much different. It has a degree of balance in what it says—I’ll take an intervention.

Oscar—cafodd hwyl arni y prynhawn yma. Wrth ymuno â’r ddadl hon, pan gawsom y datganiad PISA, mae’n debyg fy mod braidd yn swil o fod yn or-feirniadol oherwydd y ffordd y cafodd y datganiad ei fframio. Oedd, roedd y canlyniadau’n wael, oedd, roedd y duedd ar i lawr, ond roedd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi cyhoeddi’r adroddiad hwn a oedd yn dweud wrthym y dylem aros ar y llwybr, ac ni ddylem boeni am hynny a dylem ddal ati i wneud yr hyn roedd Llywodraeth Cymru yn ei wneud. Yn dilyn y sesiwn honno y sylweddolais nad oedd yna adroddiad, neu o leiaf nid fel yr awgrymwyd. Cefais hyd i’r adroddiad hwn, ‘Gwella Ysgolion yng Nghymru—Safbwynt OECD’, a gyhoeddwyd yn 2014 ac sy’n 143 tudalen o hyd. Rwy’n meddwl bod y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ychydig yn araf gyda rhai o’r adroddiadau hyn. Rydym yn edrych ar ganlyniadau PISA 2015. Dyma’r tro cyntaf iddynt gael eu gweinyddu gan gyfrifiadur. Rwy’n credu y byddai’n ddefnyddiol efallai pe gallai’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd gyhoeddi eu cymariaethau’n gyflymach, ac fe wnaethant. Ond ar adroddiad 2014, tybed, mewn gwirionedd, a yw’r adroddiad hwn, neu beth bynnag yw’r cyfathrebiad y mae Llywodraeth Cymru wedi’i chael, yn llawer gwahanol mewn gwirionedd. Mae rhywfaint o gydbwysedd yn perthyn i’r hyn y mae’n ei ddweud—fe gymeraf ymyriad.

Thank you for taking the intervention. There is a report, it just hasn’t been published yet. Will you acknowledge that whatever the challenges we face, your solution of reintroducing grammar schools in Wales is simply going to make matters worse?

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Mae yna adroddiad, nid yw wedi cael ei gyhoeddi eto, dyna’i gyd. A wnewch chi gydnabod, beth bynnag yw’r heriau rydym yn eu hwynebu, fod eich ateb chi, sef ailgyflwyno ysgolion gramadeg yng Nghymru, ond yn mynd i wneud pethau’n waeth?

Our policy on grammar schools is one of a number of policies. I think it is really unacceptable for the Welsh Government to use, as a shield for this—I think everyone agrees—deeply unsatisfactory set of PISA results, a report that it will not share. How can we sensibly respond to the statement, or take part in this debate on even terms with the Government, if they have a report they cite in defence that other people can’t refer to because it hasn’t been published? Now, the 2014 report had a series of balanced comments; it had positives and it have negatives. I note in this amendment today, the best the Government can say is:

‘many things are in place now that are putting Wales on a more promising track.’

And I’m sure they can cherry-pick and when it’s published we will see some positive comments, but I suspect there are also a great deal of negative comments.

I noted the comments from Sir Michael Wilshaw, the head of Ofsted in England, when these results came out. He said that Scotland and Wales were dragging down the UK performance. But he went on and said that Welsh education is paying the price for abandoning standard assessment tests. He says:

‘I remember when the Welsh Government took away all the accountability measures that we have in England—SATs, testing and so on—and that was disastrous, absolutely disastrous and Welsh education is paying the price for that.’

I think we should take those words seriously, and I hear about the changes in the curriculum. I just wonder whether those changes in the curriculum are as suggested by the Government—that the changes are going to turn around Welsh education performance—or, actually, whether they are part of a trend that we see in the deteriorating performance. I notice the comparisons made with the Scottish approach, where we’ve seen perhaps how that is now impacting on their PISA results, and this increasing divergence of both Wales and Scotland from the English performance in education, which has actually been on an improving trend in some areas, notably London—[Interruption.] I won’t take a further intervention—where they’ve had really very strong performance. I wonder, actually, if there is something for Wales to learn from that. We had from Plaid the comparison that to do that, we would be moving a stadium, and they would prefer to sack the manager. Actually, instead, why don’t we rejoin the league and actually have some accountability, by assessing what school performances are and publishing those data rather than hiding them?

I had an exchange with the education Secretary on this, but she says that key stage 2 results should only be used to assist or look at how particular pupils are doing. She’s happy, to credit her, to use the PISA results to assess how the system may be changing, and tells teachers that they should take them seriously. The Welsh Government also publishes comparisons between local councils. Would it be wrong for those councils to look at, for example, the key stage 2 results of their primary schools in order to hold them to account and to try and drive improvement? And if it would be okay—[Interruption.] No, I will not. If it would be okay for councils to do that, why is it wrong for parents to do that? Why should these data be suppressed and only allowed for Ministers and Government officials and those in the bureaucracy, rather than actually putting it out there so that other people can judge, and so that when schools succeed, they know that it will be advertised, and so when they fail, they know it won’t be covered up? If we had that system, perhaps we would actually begin to turn these results around.

Mae ein polisi ar ysgolion gramadeg yn un o nifer o bolisïau. Credaf ei bod yn wirioneddol annerbyniol i Lywodraeth Cymru ddefnyddio adroddiad na fydd yn ei rannu fel amddiffyniad yn erbyn yr hyn sydd—rwy’n meddwl bod pawb yn cytuno—yn set hynod o anfoddhaol o ganlyniadau PISA. Sut y gallwn ymateb yn synhwyrol i’r datganiad, neu gymryd rhan yn y ddadl ar delerau teg gyda’r Llywodraeth, os oes ganddynt adroddiad y maent yn ei ddyfynnu i’w hamddiffyn na all pobl eraill gyfeirio ato am nad yw wedi cael ei gyhoeddi? Nawr, roedd cyfres o sylwadau cytbwys yn yr adroddiad yn 2014; roedd yn cynnwys pethau cadarnhaol a phethau negyddol. Nodaf yn y gwelliant hwn heddiw mai’r gorau y gall y Llywodraeth ei ddweud yw:

‘bod nifer o bethau wedi’u rhoi ar waith bellach sy’n rhoi Cymru ar drywydd mwy addawol.’

Ac rwy’n siŵr y gallant ddewis a dethol a phan gaiff ei gyhoeddi byddwn yn gweld rhai sylwadau cadarnhaol, ond rwy’n amau y bydd yna lawer iawn o sylwadau negyddol hefyd.

Nodais sylwadau gan Syr Michael Wilshaw, pennaeth Ofsted yn Lloegr, pan gyhoeddwyd y canlyniadau hyn. Dywedodd fod Cymru a’r Alban yn tynnu perfformiad y DU i lawr. Ond aeth yn ei flaen a dweud bod addysg yng Nghymru yn talu’r pris am roi’r gorau i brofion asesu safonol. Mae’n dweud:

Rwy’n cofio pan gafodd Llywodraeth Cymru wared ar yr holl fesurau atebolrwydd sydd gennym yn Lloegr—TASau, profion ac yn y blaen—ac roedd hynny’n drychinebus, yn gwbl drychinebus ac mae addysg yng Nghymru yn talu’r pris am hynny.

Rwy’n credu y dylem gymryd y geiriau hynny o ddifrif, ac rwy’n clywed am y newidiadau yn y cwricwlwm. Rwy’n meddwl tybed a yw’r newidiadau hynny yn y cwricwlwm fel y cawsant eu hawgrymu gan y Llywodraeth—fod y newidiadau yn mynd i wrthdroi perfformiad addysgol Cymru—neu mewn gwirionedd a ydynt yn rhan o duedd a welwn yn y perfformiad sy’n dirywio. Rwy’n sylwi ar y cymariaethau a wnaed â’r dull yn yr Alban, lle rydym wedi gweld efallai sut y mae hwnnw bellach yn effeithio ar eu canlyniadau PISA, a’r modd y mae Cymru a’r Alban yn gwyro’n gynyddol i ffwrdd o berfformiad addysg Lloegr, lle y cafwyd tuedd o welliant mewn gwirionedd mewn rhai ardaloedd, yn enwedig Lundain—[Torri ar draws.] Nid wyf am gymryd ymyriad arall—lle y maent wedi cael perfformiad cryf iawn yn wir. Tybed, mewn gwirionedd, a oes rhywbeth i Gymru ei ddysgu o hynny. Cawsom gan Blaid Cymru y gymhariaeth y byddem yn symud y stadiwm i wneud hynny, a byddai’n well ganddynt hwy ddiswyddo’r rheolwr. A dweud y gwir, yn lle hynny, pam na wnawn ni ailymuno â’r gynghrair a chael rhywfaint o atebolrwydd mewn gwirionedd drwy asesu beth yw perfformiadau ysgolion a chyhoeddi’r data yn hytrach na’i guddio?

Bûm yn trafod hyn gyda’r Ysgrifennydd addysg, ond mae hi’n dweud na ddylid defnyddio canlyniadau cyfnod allweddol 2 heblaw fel cymorth i edrych ar sut y mae disgyblion penodol yn ei wneud. Mae hi’n hapus, er clod iddi, i ddefnyddio’r canlyniadau PISA er mwyn asesu sut y gall y system fod yn newid, ac mae’n dweud wrth athrawon y dylent fod o ddifrif yn eu cylch. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn cyhoeddi cymariaethau rhwng cynghorau lleol. A fyddai’n anghywir i’r cynghorau hynny edrych ar ganlyniadau cyfnod allweddol 2 eu hysgolion cynradd, er enghraifft, er mwyn eu gwneud yn atebol ac i geisio ysgogi gwelliant? Ac os yw’n iawn—[Torri ar draws.] Na, ni wnaf. Ac os yw’n iawn i gynghorau wneud hynny, pam ei bod yn anghywir i rieni wneud hynny? Pam y dylai’r data hwn gael ei fygu a’i ganiatáu yn unig ar gyfer Gweinidogion a swyddogion y Llywodraeth a’r rhai yn y fiwrocratiaeth, yn hytrach na’i ryddhau fel y gall pobl eraill farnu, ac fel eu bod yn gwybod, pan fydd ysgolion yn llwyddo, y bydd yn cael ei hysbysebu, ac felly pan fyddant yn methu, byddant yn gwybod na fydd yn cael ei gelu? Pe bai gennym y system honno, efallai y byddem mewn gwirionedd yn dechrau troi’r canlyniadau hyn o gwmpas.

I welcome the opportunity to contribute to this debate today on a motion, in fairness, that is merely pointing out the obvious, really. Last week’s PISA results were deeply, deeply disappointing, and I think across the political spectrum in this Chamber, all Members—. David has made the point today about how unsatisfactory and upsetting, I would suggest, those results were, because we’ve had Minister after Minister coming to this Chamber from the Labour Party, who have been the Cabinet Secretaries or Ministers for the first 17 years of devolution, and in light of poor performances in the past, have given assurances to this Chamber. I merely repeat some of those assurances that were given, first by Leighton Andrews, who talked in 2010 of honesty, leadership and a new approach to accountability. And he set the goal for being in the top 20. That was ambitious, but at least it was a goal for the whole of the Government to work to. You can’t criticise anyone for being ambitious, and surely a Government sitting here in the first couple of months of its term should be setting out clear goals of what it wants to achieve when the next set of PISA results are taken in 2018. That is what our job as the opposition is now—to try and understand exactly where the Government are going, in light of the results that we had last week, with their education policy. We’ve seen Schools Challenge Cymru put to one side, which was a cornerstone of the previous Cabinet Secretary/Minister’s education challenge, shall we say, to schools, and yet that has been pushed to one side because it doesn’t fit the purpose of the new Cabinet Secretary—and that’s your role, obviously, to set out the education strategy of this Government. I do hope that the Cabinet Secretary, in responding to this debate, will shine more light on the road map forward now that will actually get our standards moving up the league table, because we are still behind where we were in 2010, with reading and science falling back, and maths—a welcome uplift, but it really had nowhere else to go, to be honest with you. If that’s what the Labour Party are celebrating, we are still behind in maths where we were in 2006. So, that is hardly a pat on the back, is it? In fairness to Huw Lewis, who was sitting at this front bench here, immediately in that chair there, he said:

‘I expect to see the impact of our reforms reflected in the next set of results. They’re ambitious and I believe they will have a lasting, sustainable and positive effect on education in Wales.’

Those were his words, in fairness, and we took him at his word and we believed that those reforms would make the—[Interruption.] I’ll take the intervention in a minute, Lee—difference that would see the school standards improving, and when we are benchmarked against the 0.5 million pupils across the world who take these tests in 72 countries, Wales would start to be doing better. I’ll take the intervention.

Rwy’n croesawu’r cyfle i gyfrannu at y ddadl hon heddiw ar gynnig sydd, er tegwch, ond yn tynnu sylw at yr hyn sy’n amlwg, mewn gwirionedd. Roedd canlyniadau PISA yr wythnos diwethaf yn destun siom enfawr, ac rwy’n meddwl bod yr holl Aelodau ar draws y sbectrwm gwleidyddol yn y Siambr hon—. Mae David wedi gwneud y pwynt heddiw ynglŷn â pha mor anfoddhaol a gofidus, buaswn yn awgrymu, oedd y canlyniadau hynny, oherwydd rydym wedi cael Gweinidog ar ôl Gweinidog yn dod i’r Siambr hon o’r Blaid Lafur, sydd wedi bod yn Ysgrifenyddion Cabinet neu Weinidogion am 17 mlynedd cyntaf datganoli, ac yng ngoleuni perfformiadau gwael yn y gorffennol, maent wedi rhoi geiriau o sicrwydd i’r Siambr hon. Rwyf am ailadrodd rhai o’r geiriau hynny o sicrwydd a roddwyd, yn gyntaf gan Leighton Andrews, a siaradodd yn 2010 am onestrwydd, arweiniad ac ymagwedd newydd tuag at atebolrwydd. Ac fe osododd nod i fod yn y 20 uchaf Roedd hynny’n uchelgeisiol, ond o leiaf roedd yn nod i’r holl Lywodraeth weithio tuag ato. Ni allwch feirniadu neb am fod yn uchelgeisiol, ac yn sicr dylai Llywodraeth sy’n eistedd yma yn ychydig fisoedd cyntaf ei thymor fod yn gosod nodau clir o ran yr hyn y mae am ei gyflawni pan fydd y set nesaf o ganlyniadau PISA yn cael eu cymryd yn 2018. Dyna yw ein gwaith fel yr wrthblaid yn awr—ceisio deall yn union i ble y mae’r Llywodraeth yn mynd, yn wyneb y canlyniadau a gawsom yr wythnos diwethaf, gyda’u polisi addysg. Rydym wedi gweld Her Ysgolion Cymru yn cael ei roi naill ochr, cynllun a oedd yn gonglfaen i her addysg yr Ysgrifennydd Cabinet/Gweinidog blaenorol, gawn ni ddweud, i ysgolion, ac eto mae hwnnw wedi cael ei wthio naill ochr am nad yw’n cyd-fynd â diben yr Ysgrifennydd Cabinet newydd—a dyna yw eich rôl chi, yn amlwg, sef gosod allan strategaeth addysg y Llywodraeth hon. Rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, wrth ymateb i’r ddadl hon, yn taflu rhagor o oleuni ar y daith ymlaen yn awr a fydd yn sicrhau mewn gwirionedd fod ein safonau yn symud i fyny tabl y gynghrair, oherwydd rydym yn dal i fod y tu ôl i ble roeddem yn 2010, gyda darllen a gwyddoniaeth yn syrthio ar ei hôl hi, a mathemateg—gwelliant i’w groesawu, ond doedd ganddo unman arall i fynd, i fod yn onest gyda chi. Os mai dyna mae’r Blaid Lafur yn ei ddathlu, rydym yn dal i fod y tu ôl i ble roeddem yn 2006 mewn mathemateg. Felly, go brin fod hynny’n rheswm i longyfarch. Er tegwch i Huw Lewis, a oedd yn eistedd ar y fainc flaen yma, yn yr union gadair honno, fe ddywedodd:

Rwy’n disgwyl gweld effaith ein diwygiadau yn cael eu hadlewyrchu yn y set nesaf o ganlyniadau. Maent yn uchelgeisiol ac rwy’n credu y byddant yn cael effaith barhaol, gynaliadwy a chadarnhaol ar addysg yng Nghymru.

Dyna oedd ei eiriau, a bod yn deg, ac fe wnaethom ei gredu, a chredu y byddai’r diwygiadau hynny’n gwneud y—[Torri ar draws.] Fe gymeraf yr ymyriad mewn munud, Lee—gwahaniaeth a fyddai’n arwain at wella safonau ysgolion, a phan gawn ein meincnodi yn erbyn y 0.5 miliwn o ddisgyblion ar draws y byd sy’n sefyll y profion hyn mewn 72 o wledydd, byddai Cymru’n dechrau gwneud yn well. Fe gymeraf yr ymyriad.

I just want to make the point that we did improve in maths. I think it’s only fair you recognise that some progress has been made.

Rwyf eisiau gwneud y pwynt ein bod wedi gwella mewn mathemateg. Rwy’n credu ei bod ond yn deg i chi gydnabod bod rhywfaint o gynnydd wedi’i wneud.

I’m sorry if you might not have been listening, but literally 10 seconds ago I made that very point, I did, and really it couldn’t have gone much lower, so if that’s what the Labour Party are celebrating about their strategy for education then poor you, because, as I did say in my remarks, we are still behind in maths where we were in 2006.

So, I go back to the gambit that I put down in my opening remarks: this Government is at the start of its mandate. There is now definitely a new test coming in 2018, a new PISA set of tests, that will be taken by pupils across the length and breadth of Wales. Surely we will get some clarity over how the Government expect Welsh education to perform and the goals that the Cabinet Secretary will set for Welsh education.

I do have to say—. And I regret that Llyr didn’t take the intervention because he talked about—you know, you don’t change the team, you don’t actually move the stadium: you sack the manager. Well, I have to tell you, Llyr, you’ve been keeping the manager in place here, you have. You keep voting time and time again to keep the manager in place.

And it was—we celebrated, or commiserated, depending which way you want to look at it—the First Minister’s seventh anniversary, last Saturday, in office. Rightly, he pointed to education being a critical component about driving Wales forward and empowering communities the length and breadth of Wales. He used the words ‘the key to success’. He hasn’t even got the key, let alone knowing where to put the key in the door on this one, because the performance, time and—good God, I’ve got them all up—time and time again—[Laughter.] I’ll take Rhianon, if I may, then, because you’ve had a chance—.

Mae’n ddrwg gennyf os nad ydych wedi bod yn gwrando o bosibl, ond yn llythrennol 10 eiliad yn ôl, fe wneuthum yr union bwynt hwnnw, do, ac yn wir ni allai fod wedi mynd yn llawer is, felly os mai dyna beth y mae’r Blaid Lafur yn ei ddathlu ynglŷn â’u strategaeth ar gyfer addysg, yna druan â chi, oherwydd, fel y dywedais yn fy sylwadau, rydym yn dal i fod ar ôl mewn mathemateg o gymharu â ble roeddem yn 2006.

Felly, rwy’n mynd yn ôl at y gambit agoriadol a wneuthum yn fy sylwadau agoriadol: mae’r Llywodraeth hon ar ddechrau ei mandad. Erbyn hyn mae yna brawf newydd yn dod yn bendant yn 2018, set newydd o brofion PISA, a bydd disgyblion ledled Cymru yn sefyll y profion hynny. Yn sicr, fe gawn rywfaint o eglurder ynglŷn â sut y mae’r Llywodraeth yn disgwyl i addysg yng Nghymru berfformio a’r nodau y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn eu gosod ar gyfer addysg yng Nghymru.

Mae’n rhaid i mi ddweud—. Ac rwy’n gresynu na chymerodd Llyr yr ymyriad oherwydd soniodd am—wyddoch chi, nid ydych yn newid y tîm, nid ydych yn symud y stadiwm mewn gwirionedd: rydych yn diswyddo’r rheolwr. Wel, rhaid i mi ddweud wrthych, Llyr, rydych wedi bod yn cadw’r rheolwr yn ei le yma, ydych wir. Rydych yn pleidleisio dro ar ôl tro dros gadw’r rheolwr yn ei le.

A dydd Sadwrn diwethaf—roeddem yn dathlu, neu’n cydymdeimlo, yn dibynnu pa ffordd rydych am edrych arno—seithfed pen-blwydd y Prif Weinidog yn ei swydd. Yn briodol, nododd fod addysg yn elfen hanfodol ar gyfer gyrru Cymru ymlaen a grymuso cymunedau ar hyd a lled Cymru. Defnyddiodd y geiriau ‘yr allwedd i lwyddiant’. Nid oes ganddo’r allwedd hyd yn oed, heb sôn am wybod ble i roi’r allwedd yn y drws mewn perthynas â’r mater yma, gan fod y perfformiad, o hyd ac—Duw, rwyf wedi eu cael i gyd ar eu traed—o hyd ac o hyd—[Chwerthin. ] Fe gymeraf Rhianon, os caf, felly, am eich bod chi wedi cael cyfle—.

Thank you. Will you acknowledge, when you say that maths results are worse, that you’re talking of OECD system processes, and will you acknowledge the hard work that teachers the length and breadth of Wales have undertaken to actually improve level 2-plus data on GCSEs? They have improved and they continue to improve, as A-levels are continuing to improve and you’re bringing the whole of that progress into disrepute. We have much to celebrate on an onward journey forward and the—[Interruption.] If you don’t mind—the OECD themselves—

Diolch. A wnewch chi gydnabod, pan ddywedwch fod canlyniadau mathemateg yn waeth, eich bod yn siarad am brosesau system y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac a wnewch chi gydnabod y gwaith caled y mae athrawon ar hyd a lled Cymru wedi ei wneud i wella data lefel 2 ac uwch ar y TGAU mewn gwirionedd? Maent wedi gwella ac maent yn parhau i wella, fel y mae Safon Uwch yn parhau i wella ac rydych yn dwyn anfri ar yr holl gynnydd hwnnw. Mae gennym lawer i’w ddathlu ar y daith ymlaen a’r—[Torri ar draws.] Os nad oes ots gennych—mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd eu hunain—

This is an intervention and you’ve made your intervention—

Ymyriad yw hwn ac rydych wedi gwneud eich ymyriad—

And the OECD have acknowledged—

Ac mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi cydnabod—

I do regret you using the word ‘disrepute’. This morning, I travelled to three schools across my region to celebrate Christmas with the kids there and the teachers and the excellence that’s going on in those schools, but you cannot—. [Interruption.] What are you saying about time? You cannot deny the lamentable record of Welsh education when it is benchmarked between 72 countries across the globe and 0.5 million—. And I read out the quotes—this isn’t opposition politicians who have set these benchmarks and set these goals. These are Leighton Andrews, the former Minister, and Huw Lewis, the former Minister—your colleagues themselves. So, it is Labour who have failed; it is not the profession, it is not the pupils. And as my education spokesman spoke earlier, when you look at the record of Labour in Government, you can go back to the source of the outset of devolution and Cabinet Secretary Jane Davidson and the goals that she set. [Interruption.] I’ve given an intervention—we’re on six minutes—so we heard what you had to say. Instead of pointing the finger at the opposition, I’d ask you to point the finger at your front bench and your First Minister and question him more about whether he’s got the solution for Welsh education. I hope that you will support the motion on the order paper that actually points to what is going on when Wales’s education is benchmarked internationally.

Rwy’n gresynu eich bod wedi defnyddio’r gair ‘anfri’. Y bore yma, teithiais i dair ysgol ar draws fy rhanbarth i ddathlu’r Nadolig gyda’r plant yno a’r athrawon a’r rhagoriaeth sy’n digwydd yn yr ysgolion hynny, ond ni allwch—. [Torri ar draws.] Beth rydych yn ei ddweud am amser? Ni allwch wadu record druenus addysg yng Nghymru pan fydd yn cael ei meincnodi rhwng 72 o wledydd ar draws y byd a 0.5 miliwn o—. A darllenais y dyfyniadau—nid gwleidyddion y gwrthbleidiau sydd wedi gosod y meincnodau hyn a gosod y nodau hyn. Leighton Andrews, y cyn Weinidog, a Huw Lewis, y cyn Weinidog yw’r rhain—eich cyd-Aelodau chi eich hunain. Felly, Llafur sydd wedi methu; nid y proffesiwn, nid y disgyblion. Ac fel y dywedodd fy llefarydd addysg yn gynharach, pan edrychwch ar record Llafur mewn Llywodraeth, gallwch fynd yn ôl i’r dechrau ar gychwyn datganoli ac Ysgrifennydd y Cabinet, Jane Davidson a’r nodau a osodwyd ganddi hi. [Torri ar draws.] Rwyf wedi rhoi ymyriad—rydym ar chwe munud—felly clywsom yr hyn a oedd gennych i’w ddweud. Yn hytrach na phwyntio bys at yr wrthblaid, buaswn yn gofyn i chi bwyntio bys at eich mainc flaen a’ch Prif Weinidog a holi mwy iddo ef a oes ganddo ateb ar gyfer addysg yng Nghymru. Rwy’n gobeithio y byddwch yn cefnogi’r cynnig ar y papur trefn sydd mewn gwirionedd yn cyfeirio at yr hyn sy’n digwydd pan fydd addysg Cymru yn cael ei meincnodi’n rhyngwladol.

I’ll declare an interest as somebody who has 25 years’ experience, in the classroom and outside of the classroom, in teaching. If we go right the way back to 1997, I think it was a really positive thing for the Labour Government to legislate to bring class sizes down to 30. But really, since 1999, I think what we have in Wales is a legacy of failure. Each education Minister clearly—clearly—has failed the children in Wales. I’m pretty unhappy with lots of discussion about targets so on and so forth, because quite often targets just give politicians ammunition to have debates like this, and you quote percentages and so on and so forth. I think what we need to do is take politics out of the classroom. What we need to do is ask ourselves: what do we want from our education system? What do we want? What is excellence? Let’s define what we mean by that. What are higher standards? What do we actually mean?

For me, the rot really set in in education when the Conservatives introduced the market into the system. I’ll give you an example: awarding bodies competing—

Rwyf am ddatgan buddiant fel rhywun sydd â 25 mlynedd o brofiad, yn yr ystafell ddosbarth a’r tu allan i’r ystafell ddosbarth, mewn addysgu. Os awn yr holl ffordd yn ôl at 1997, rwy’n meddwl ei fod yn beth cadarnhaol iawn fod y Llywodraeth Lafur wedi deddfu i ddod â maint dosbarthiadau i lawr i 30. Ond mewn gwirionedd, ers 1999, rwy’n meddwl mai’r hyn sydd gennym yng Nghymru yw etifeddiaeth o fethiant. Mae pob Gweinidog addysg yn amlwg—yn amlwg—wedi gwneud cam â phlant yng Nghymru. Rwy’n eithaf anhapus gyda llawer o drafodaeth am dargedau ac yn y blaen, oherwydd yn aml iawn mae targedau ond yn rhoi bwledi i wleidyddion gael dadleuon fel hyn, ac rydych yn dyfynnu canrannau ac yn y blaen. Rwy’n credu mai’r hyn sydd angen i ni ei wneud yw tynnu gwleidyddiaeth allan o’r ystafell ddosbarth. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw gofyn i ni ein hunain: beth rydym ei eisiau gan ein system addysg? Beth yw ein dymuniad? Beth yw rhagoriaeth? Gadewch i ni ddiffinio’r hyn a olygwn wrth hynny. Beth yw safonau uwch? Beth rydym yn ei olygu mewn gwirionedd?

I mi, dechreuodd y pydredd mewn addysg mewn gwirionedd pan gyflwynodd y Ceidwadwyr y farchnad i mewn i’r system. Fe roddaf enghraifft i chi: cyrff dyfarnu’n cystadlu—

There’s no request—. Yes, there is a request to give way.

Nid oes cais. Oes, mae cais i ildio.

Since devolution, it has been the Labour Party, with your party and the Liberals, who’ve run education here in Wales, and have a responsibility for these results. I’m not quite sure where you get the Conservatives from.

Ers datganoli, y Blaid Lafur, gyda’ch plaid chi a’r Rhyddfrydwyr, sydd wedi rhedeg addysg yma yng Nghymru, ac mae ganddynt gyfrifoldeb am y canlyniadau hyn. Nid wyf yn hollol siŵr o ble rydych yn cael y Ceidwadwyr.

Okay. I’m coming to that. The idea of the market—. For example—. I’ll give you an example of awarding bodies. You’ve got several awarding bodies all competing for business. What’s the natural thing to do? To make passes easier. And then, when you’re sat in a classroom with other teachers, you will choose the board where you’re more likely to get a pass. That’s the problem with the market. [Interruption.] I’m not going to give way anymore, now.

What I would like to see is a commission for—[Interruption.]

Iawn. Rwy’n dod at hynny. Y syniad o’r farchnad—. Er enghraifft—. Rhoddaf enghraifft i chi ynglŷn â chyrff dyfarnu. Mae gennych nifer o gyrff dyfarnu i gyd yn cystadlu am fusnes. Beth yw’r peth naturiol i’w wneud? Gwneud pasio’n haws. Ac yna, pan fyddwch yn eistedd mewn ystafell ddosbarth gydag athrawon eraill, byddwch yn dewis y bwrdd lle rydych yn fwyaf tebygol o gael llwyddiant. Dyna’r broblem gyda’r farchnad. [Torri ar draws.] Nid wyf yn mynd i ildio rhagor yn awr.

Yr hyn yr hoffwn ei weld yw comisiwn ar gyfer—[Torri ar draws.]

Order. Can we just listen to the Member, please?

Trefn. A gawn ni wrando ar yr Aelod, os gwelwch yn dda?

What I would like to see is a commission for education, because, with the best will in the world, you’re not going to solve the problems of the education system over the next five years. So, what you need to do is sit down with people from every political party, teachers from all over Wales, all different sectors, and discuss what people want and where we want to go. In terms of being a teacher, it’s very simple, really: good buildings, resources and letting teachers teach. What we could have is a system of mentorship instead of punitive inspection. We need greater investment in special educational needs. Music, drama and physical education, they shouldn’t be cut, they should be invested in.

I think we should be radical as well, in terms of cutting class sizes, because I’m actually a fan of cutting class sizes. What we should be looking at is not one or two; if we want real results, we should be looking at cutting class sizes to 20 or 15, like they have in Finland.

Just one other thing in terms of education generally. If you look at the criminal youth system, one thing that magistrates and judges cannot do is give extra time for tuition. If you look at prisons, there are huge issues there as well with literacy. It all comes down to the bottom line of schools having actually failed people. If you look at 20 per cent of the people who are unable to read properly, unable to describe themselves properly in writing and say what they want, you know, it’s a real, real scandal.

In finishing, I also want to flag up very briefly the scandal of supply teachers being paid poverty pay, while you have agencies like New Directions creaming off a massive percentage. What that actually does is take away millions and millions of pounds out of the educational system that should be invested in our children and in our schools. Diolch yn fawr, thank you.

Yr hyn yr hoffwn ei weld yw comisiwn ar gyfer addysg, oherwydd, gyda’r ewyllys gorau yn y byd, nid ydych yn mynd i ddatrys problemau’r system addysg dros y pum mlynedd nesaf. Felly, yr hyn sydd angen i chi ei wneud yw eistedd gyda phobl o bob plaid wleidyddol, athrawon o bob rhan o Gymru, yr holl sectorau gwahanol, a thrafod beth y mae pobl ei eisiau a lle rydym eisiau mynd. O ran bod yn athro, mae’n syml iawn, mewn gwirionedd: adeiladau da, adnoddau a gadael i athrawon addysgu. Yr hyn y gallem ei gael yw system o fentora yn lle archwiliad cosbol. Mae arnom angen mwy o fuddsoddiad mewn anghenion addysgol arbennig. Cerddoriaeth, drama ac addysg gorfforol, ni ddylid eu torri, dylid buddsoddi ynddynt.

Rwy’n meddwl y dylem fod yn radical hefyd, o ran torri maint dosbarthiadau, gan fy mod yn cefnogi torri maint dosbarthiadau mewn gwirionedd. Yr hyn y dylem edrych arno yw, nid un neu ddau—os ydym am ganlyniadau go iawn, dylem fod yn ystyried torri maint dosbarthiadau i 20 neu 15, fel sydd ganddynt yn y Ffindir.

Dim ond un peth arall mewn perthynas ag addysg yn gyffredinol. Os edrychwch ar y system troseddau ieuenctid, un peth na all ynadon a barnwyr ei wneud yw rhoi amser ychwanegol ar gyfer dysgu. Os edrychwch ar garchardai, mae problemau enfawr yno hefyd gyda llythrennedd. Yn y bôn, mae ysgolion wedi gwneud cam â phobl mewn gwirionedd. Os edrychwch ar 20 y cant o’r bobl nad ydynt yn gallu darllen yn iawn, y bobl sy’n methu disgrifio’u hunain yn iawn yn ysgrifenedig a dweud beth y maent ei eisiau, wyddoch chi, mae’n sgandal go iawn.

I orffen, rwyf hefyd yn awyddus i dynnu sylw yn fyr iawn at sgandal athrawon cyflenwi yn cael cyflogau tlodi, tra bo gennych asiantaethau fel New Directions yn elwa ar ganran enfawr. Yr hyn y mae hynny’n ei wneud mewn gwirionedd yw mynd â miliynau ar filiynau o bunnoedd allan o’r system addysg a ddylai gael ei fuddsoddi yn ein plant ac yn ein hysgolion. Diolch yn fawr, diolch i chi.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams.

I call on the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams.

Thank you, Presiding Officer. We have had a full week since the PISA results were published, but that doesn’t make them any easier to digest. I’ll underline what I said last Tuesday. The results are bitterly disappointing; they are simply not good enough. We are not yet where any of us—parents, policymakers, teachers and pupils—would want to be. As I said, again, last Tuesday, nothing that anybody can say in the Chamber today can make me feel personally any more disappointed with those results.

It’s perfectly natural to demand immediate changes following disappointing results such as the ones that we have had. I get that. I understand that. But I also know that it is the very last thing that pupils, parents and teachers need right now. I know that because, Mr McEvoy, I do indeed spend a great deal of my time talking to front-line teachers, headteachers, support staff, parents and governors. What they do need is someone to make the tough, but right, decisions. They need a Government that is strong enough to continue with and prioritise the reforms that will turn things around.

The OECD’s PISA tests are respected around the world, and rightly so, regardless of what some may say in some other Chambers. Therefore, what must also be respected is the OECD’s analysis. Their 2014 report shone a spotlight on Wales’s system. It revealed our strengths, but it also didn’t pull any punches when it came to our weaknesses. Since that time, that report has guided Government reforms and has supported my identification of priorities, such as leadership. When taking the role as Cabinet Secretary, I invited them back to cast their independent analysis on my and our priorities and progress. That, Darren, is exactly the type of ‘pause and reflect’ that I think that you have talked about this afternoon. Their message to me was clear: we are on the right track and we must stick to our ambitious plans. I will heed that advice.

I appreciate the comments that people have made about the fact that that report is not, at the moment, available. I expect to receive the full findings of the OECD’s report in February, and I will, of course, make that public—

Diolch i chi, Lywydd. Rydym wedi cael wythnos gyfan ers i’r canlyniadau PISA gael eu cyhoeddi, ond nid yw hynny’n eu gwneud yn haws i’w treulio. Fe danlinellaf yr hyn a ddywedais ddydd Mawrth diwethaf. Mae’r canlyniadau yn siom enbyd; yn syml nid ydynt ddigon da. Nid ydym eto wedi cyrraedd lle y byddai unrhyw un ohonom—yn rhieni, gwneuthurwyr polisi, athrawon a disgyblion—eisiau bod. Fel y dywedais, unwaith eto, ddydd Mawrth diwethaf, nid oes dim y gall unrhyw un ei ddweud yn y Siambr heddiw wneud i mi’n bersonol deimlo’n fwy siomedig nag wyf fi gyda’r canlyniadau hynny.

Mae’n berffaith naturiol i fynnu newidiadau ar unwaith yn dilyn canlyniadau siomedig fel y rhai a gawsom. Rwy’n derbyn hynny. Rwy’n deall hynny. Ond rwyf hefyd yn gwybod mai dyna’r peth olaf un sydd ei angen ar ddisgyblion, rhieni ac athrawon ar hyn o bryd. Gwn hynny, Mr McEvoy, oherwydd rwy’n treulio llawer iawn o fy amser yn siarad ag athrawon rheng flaen, penaethiaid, staff cymorth, rhieni a llywodraethwyr. Yr hyn sydd ei angen arnynt yw rhywun i wneud y penderfyniadau anodd, ond cywir. Maent angen Llywodraeth sy’n ddigon cryf i barhau â’r diwygiadau a fydd yn troi pethau o gwmpas, a’u blaenoriaethu.

Caiff profion PISA y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd eu parchu o gwmpas y byd, a hynny’n briodol, ni waeth beth y bydd rhai yn ei ddweud mewn Siambrau eraill. Felly, yr hyn y mae’n rhaid ei barchu hefyd yw dadansoddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Roedd eu hadroddiad ar gyfer 2014 yn taflu goleuni ar system Cymru. Datgelodd ein cryfderau, ond nid oedd yn dal yn ôl ychwaith ynglŷn â’n gwendidau. Ers hynny, mae’r adroddiad hwnnw wedi arwain diwygiadau’r Llywodraeth ac wedi cefnogi’r blaenoriaethau a nodais, megis arweinyddiaeth. Wrth fabwysiadu’r rôl fel Ysgrifennydd y Cabinet, fe’u gwahoddais yn ôl i roi eu dadansoddiad annibynnol ar ein blaenoriaethau a’n cynnydd. Dyna’n union y math o ‘oedi ac ystyried’, Darren, y credaf eich bod wedi sôn amdano y prynhawn yma. Roedd eu neges i mi yn amlwg: rydym ar y trywydd iawn ac mae’n rhaid i ni gadw at ein cynlluniau uchelgeisiol. Byddaf yn gwrando ar y cyngor hwnnw.

Rwy’n gwerthfawrogi’r sylwadau y mae pobl wedi eu gwneud am y ffaith nad yw’r adroddiad ar gael ar hyn o bryd. Rwy’n disgwyl derbyn canfyddiadau llawn adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ym mis Chwefror, a byddaf, wrth gwrs, yn gwneud hwnnw’n gyhoeddus—

Darren Millar a gododd—

Darren Millar rose—

[Continues.]—not just to Members here in the Chamber, but to the wider world.

[Yn parhau.]—nid yn unig i’r Aelodau yma yn y Siambr, ond i’r byd ehangach.

I’m very grateful, Cabinet Secretary, for your confirming you will make that document available, but surely, before today’s debate, you could have at least made some of the summary of the findings available, which, clearly, are already in your hands.

Rwy’n ddiolchgar iawn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am gadarnhau y byddwch yn sicrhau bod y ddogfen honno ar gael, ond yn sicr, cyn y ddadl heddiw, gallech fod wedi sicrhau bod peth, o leiaf, o’r crynodeb o’r canfyddiadau ar gael, sydd, yn amlwg, eisoes yn eich dwylo chi.

We do indeed have initial feedback from PISA, but I'm not in a position to publish that because it’s their report and they want to publish the full findings, and I will do that in February.

With regard to the amendment, the quote in the amendment from the OECD is not a quote from the report. It is a quote from the statement issued by the OECD last week to the public. That’s the quote in the amendment today; that’s not a quote that is in any report that is yet to be published. It is in the statement that the OECD released last week on the publication of PISA.

Wales’s national PISA report, written by the Institute of Education, sets out that our maths and reading results are stable, but stable is not good enough. Our maths scores, since the last round of PISA, saw the biggest increase in the UK and of the higher performing countries that scored above 450, only four countries saw a bigger increase in maths over this period. The OECD, in their statement, have said that this is encouraging. The Government has successfully implemented the numeracy framework. We have reformed our GCSEs so that they properly assess the skills that we want our young people to have and that our economy so desperately needs. This momentum must continue, which is why I have established a new national network of excellence for mathematics, creating a network that involves schools, universities and the regional consortia working together.

The national literacy framework alongside the national reading and numeracy tests are the foundations for improving literacy and numeracy. These set high expectations, but I will continue to work with schools and the consortia to focus on reading, oracy and numeracy. I am particularly concerned that we reflect on reading and oracy. That has to happen before children actually go to school, which is why, across Government, we are working with parents of our very youngest children to help them develop the oracy skills that their children will need when they go into school at first.

Our science scores were particularly disappointing and there is a great deal of work that must be done. During my time as Cabinet Secretary, we will up our game on science GCSEs, going forward with rigour. I make no apologies for exposing the cynical and far too comfortable focus on BTEC. This was an easy way out that did not properly equip our young people.

Mae gennym adborth cychwynnol gan PISA yn wir, ond nid wyf mewn sefyllfa i gyhoeddi hwnnw am mai eu hadroddiad hwy ydyw ac maent yn awyddus i gyhoeddi’r canfyddiadau llawn, a byddaf yn gwneud hynny ym mis Chwefror.

O ran y gwelliant, nid yw’r dyfyniad yn y gwelliant gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ddyfyniad o’r adroddiad. Mae’n ddyfyniad o’r datganiad a gyhoeddwyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yr wythnos diwethaf i’r cyhoedd. Dyna’r dyfyniad yn y gwelliant heddiw; nid yw’n ddyfyniad sydd mewn unrhyw adroddiad sydd eto i’w gyhoeddi. Mae yn y datganiad a ryddhaodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yr wythnos diwethaf ar gyhoeddi’r PISA.

Mae adroddiad PISA cenedlaethol Cymru, a ysgrifennwyd gan y Sefydliad Addysg, yn nodi bod ein canlyniadau mathemateg a darllen yn sefydlog, ond nid yw sefydlog yn ddigon da. Ein sgoriau mathemateg, ers rownd ddiwethaf y PISA, a welodd y cynnydd mwyaf yn y DU ac o’r gwledydd sy’n perfformio ar lefel uwch a sgoriodd uwchlaw 450, pedair gwlad yn unig a welodd gynnydd mwy mewn mathemateg dros y cyfnod hwn. Mae’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, yn eu datganiad, wedi dweud bod hyn yn galonogol. Mae’r Llywodraeth wedi rhoi’r fframwaith rhifedd ar waith yn llwyddiannus. Rydym wedi diwygio ein TGAU fel eu bod yn asesu’r sgiliau rydym eisiau i’n pobl ifanc eu cael ac sydd eu hangen yn ddirfawr ar ein heconomi. Rhaid i’r momentwm hwn barhau, a dyna pam rwyf wedi sefydlu rhwydwaith cenedlaethol newydd o ragoriaeth ar gyfer mathemateg, gan greu rhwydwaith sy’n cynnwys ysgolion, prifysgolion a’r consortia rhanbarthol yn gweithio gyda’i gilydd.

Y fframwaith llythrennedd cenedlaethol ochr yn ochr â’r profion darllen a rhifedd cenedlaethol yw’r sylfeini ar gyfer gwella llythrennedd a rhifedd. Mae’r rhain yn gosod disgwyliadau uchel, ond byddaf yn parhau i weithio gydag ysgolion a’r consortia i ganolbwyntio ar ddarllen, llafaredd a rhifedd. Rwy’n arbennig o awyddus i ni ystyried darllen a llafaredd. Rhaid i hynny ddigwydd cyn i’r plant fynd i’r ysgol mewn gwirionedd, a dyna pam, ar draws y Llywodraeth, rydym yn gweithio gyda rhieni ein plant ieuengaf un i’w helpu i ddatblygu’r sgiliau llafaredd y bydd eu hangen ar eu plant pan fyddant yn dechrau yn yr ysgol.

Roedd ein sgoriau gwyddoniaeth yn arbennig o siomedig ac mae llawer iawn o waith sy’n rhaid ei wneud. Yn ystod fy nghyfnod fel Ysgrifennydd y Cabinet, byddwn yn gwella ein perfformiad mewn gwyddoniaeth TGAU, wrth symud ymlaen gyda thrylwyredd. Nid wyf yn ymddiheuro am ddatgelu ffocws sinigaidd a llawer rhy gyfforddus ar BTEC. Roedd hon yn ffordd hawdd allan nad oedd yn arfogi ein pobl ifanc yn iawn.

Cabinet Secretary, will you give way?

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ildio?

I thank you for taking the intervention. Will you also focus science on the primary school sector, because if the enthusiasm that children get at that age to take it on to the next sector is important, we need to enthuse our teachers about science?

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. A wnewch chi hefyd ganolbwyntio ar wyddoniaeth yn y sector ysgolion cynradd, oherwydd os yw’r brwdfrydedd y bydd plant yn ei gael ar yr oedran hwnnw i’w symud ymlaen i’r sector nesaf yn bwysig, mae angen i ni ennyn brwdfrydedd ein hathrawon tuag at wyddoniaeth?

David, you make a really good point, and in the new year, I will be making a further announcement on plans and funding that will target and promote teacher development and learning excellence in science and technology across all age groups.

The PISA results showed Wales could and should be doing more to support more able and talented pupils. A new capped points score, a move away from BTEC and a new network of excellence for mathematics: all of these changes, and others that we are now introducing, will test our pupils to ensure that each one reaches their full potential.

I welcome Plaid’s amendment that we should pursue reforms to the curriculum, initial teacher training education and teachers’ professional development. These are central to my plans. This is a forward-looking reformer’s contribution, unlike the other Plaid amendment, which, unfortunately, prefers to look backwards and attempts to airbrush out the One Wales Government.

I also heard the comparison with Scotland’s reforms. Yes, we learn from Scotland and other systems, but we do not slavishly follow them. If there are lessons to be learned and pitfalls to be avoided, believe me, I will. For example, we are undertaking major curriculum reform alongside assessment reform. The one goes hand in hand with the other, and through our pioneer schools we’re putting the teaching profession at the centre of our reforms and supporting them with external expertise. We are setting clear expectations and responsibilities for each tier within our system.

Initial teacher education is crucial to our ambitions, where teaching will, of course, be fit and ready for a reformed education system, and it should be a clear expectation for those who enter the profession that they are dedicated to their own professional lifelong learning and professional development. In a fast-changing world, how can anyone be the finished article of teaching? We will, again, look to see what we can do to implement a two-year and four-year qualification.

There is no doubt in my mind, Presiding Officer, that leadership is essential and fundamental to high-performing education systems. That is why, last month, I announced the establishment of a national academy of educational leadership. It’s an important step forward and plugs a gap identified by the OECD report in 2014. Now, more than ever, in this period of reform, Wales needs strong leaders who are up for the challenge and leadership at all levels. Paul, you’re absolutely right: local education authorities and consortia must do their bit, as must governors. As you will be aware, we are currently out to consultation on reform to governance regimes—an area of reform that, unfortunately, has stalled in recent years.

Llywydd, to summarise, the PISA results were not good enough, but I don’t have time for endless hand-wringing. There is work to be done instead. There are no quick fixes, but we must focus on leadership. We must focus on teaching excellence. Equity and well-being must be at the heart of all that we do. Previous PISA results have had to be described as a wake-up call. Wales is no longer in that place. The simple truth is that we know the reality of where we are. I know the reality of where we are. I also know where we are heading. Our national mission is one of education reform, and it is one that I and this Government will deliver.

David, rydych yn gwneud pwynt da iawn, ac yn y flwyddyn newydd, byddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach ar gynlluniau a chyllid a fydd yn targedu ac yn hyrwyddo datblygiad athrawon a rhagoriaeth dysgu mewn gwyddoniaeth a thechnoleg ar draws pob grŵp oedran.

Dangosodd y canlyniadau PISA y gallai ac y dylai Cymru wneud mwy i gefnogi disgyblion mwy abl a thalentog. Sgôr pwyntiau newydd wedi’i gapio, symud i ffwrdd oddi wrth BTEC a rhwydwaith newydd o ragoriaeth ar gyfer mathemateg: bydd pob un o’r newidiadau hyn, ac eraill rydym bellach yn eu cyflwyno, yn profi ein disgyblion er mwyn sicrhau bod pob un yn cyrraedd ei botensial llawn.

Croesawaf welliant Plaid Cymru y dylem fynd ar drywydd diwygiadau i’r cwricwlwm, addysg hyfforddiant cychwynnol i athrawon a datblygiad proffesiynol athrawon. Mae’r rhain yn ganolog i fy nghynlluniau. Mae hwn yn gyfraniad diwygiol sy’n edrych ymlaen, yn wahanol i welliant arall Plaid Cymru y mae’n well ganddo edrych yn ôl, yn anffodus, ac sy’n ceisio gwadu bod Llywodraeth Cymru’n Un wedi bodoli.

Clywais hefyd y gymhariaeth gyda diwygiadau’r Alban. Ydym, rydym yn dysgu gan yr Alban a systemau eraill, ond nid ydym yn eu dilyn yn slafaidd. Os oes gwersi i’w dysgu a pheryglon i’w hosgoi, yna credwch fi, fe wnaf hynny. Er enghraifft, rydym yn diwygio’r cwricwlwm yn sylweddol ochr yn ochr â diwygio’r drefn asesu. Mae un yn mynd law yn llaw gyda’r llall, a thrwy ein hysgolion arloesi rydym yn rhoi’r proffesiwn addysgu yng nghanol ein diwygiadau ac yn eu cefnogi gydag arbenigedd allanol. Rydym yn gosod disgwyliadau a chyfrifoldebau clir ar gyfer pob haen yn ein system.

Mae addysg gychwynnol i athrawon yn hanfodol i’n huchelgais, lle y bydd addysgu, wrth gwrs, yn addas ac yn barod ar gyfer system addysg ddiwygiedig, a dylai fod yn ddisgwyliad clir y bydd y rhai sy’n ymuno â’r proffesiwn yn ymroddedig i’w dysgu gydol oes proffesiynol a’u datblygiad proffesiynol eu hunain. Mewn byd sy’n newid yn gyflym, sut y gall unrhyw un ddysgu’r cyfan sydd i’w ddysgu ym maes addysg? Unwaith eto, byddwn yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud i weithredu cymhwyster dwy flynedd a phedair blynedd.

Nid oes amheuaeth yn fy meddwl, Lywydd, fod arweinyddiaeth yn hanfodol ac yn sylfaenol i systemau addysg sy’n perfformio ar lefel uchel. Dyna pam, y mis diwethaf, y cyhoeddais sefydlu academi genedlaethol o arweinyddiaeth addysgol. Mae’n gam pwysig ymlaen ac yn cau bwlch a nodwyd gan adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn 2014. Yn awr, yn fwy nag erioed, yn y cyfnod hwn o ddiwygio, mae ar Gymru angen arweinwyr cryf sy’n barod am yr her ac arweinyddiaeth ar bob lefel. Paul, rydych yn hollol gywir: rhaid i awdurdodau addysg lleol a chonsortia wneud eu rhan, fel y mae’n rhaid i lywodraethwyr. Fel y gwyddoch, rydym ar hyn o bryd yn ymgynghori ar ddiwygio cyfundrefnau llywodraethu—maes diwygio sydd, yn anffodus, wedi arafu yn y blynyddoedd diwethaf.

Lywydd, i grynhoi, nid oedd y canlyniadau PISA yn ddigon da, ond nid oes gennyf amser i wasgu dwylo mewn anobaith. Mae gwaith i’w wneud yn lle hynny. Nid oes unrhyw atebion hawdd, ond mae’n rhaid i ni ganolbwyntio ar arweinyddiaeth. Mae’n rhaid i ni ganolbwyntio ar ragoriaeth addysgu. Rhaid i degwch a lles fod wrth galon popeth a wnawn. Bu’n rhaid disgrifio canlyniadau PISA blaenorol fel galwad i ddihuno. Bellach nid yw Cymru yn y fan honno. Y gwir syml yw ein bod yn gwybod beth yw realiti ein sefyllfa. Rwy’n gwybod beth yw realiti ein sefyllfa. Rwyf hefyd yn gwybod i ble rydym yn mynd. Mae ein cenhadaeth genedlaethol yn ymwneud â diwygio addysg, ac mae’n un y byddaf fi a’r Llywodraeth hon yn ei chyflawni.

Galwaf ar Angela Burns i ymateb i’r ddadl.

I call on Angela Burns to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. David Rees said that education is a gift, but I think that education is actually a fundamental right. Because without a good education how can the child grow into an adult with a good education and with the capability to contribute to their own lives, to the lives of the people they know and love, and to the lives of our country? And how will our country grow and develop? And how will our culture be sustained if we don’t have a well-educated population? So, I say that education is a right.

These PISA results have once again reminded us that we are not where we need to be. Neil McEvoy, I would like to say to you that ‘The Learning Country’—that’s where it all started to go wrong. Because if you take away absolutely every single benchmark and standard assessment, then you are casting teachers adrift in a desert, in the dark, with no stars, no sextant, no compass, and no wonder that when the daylight comes everyone is in a very different place. That’s what started to go wrong.

I believe that we have an opportunity to put that right. I believe that we need inspirational leaders. We need outstanding teachers, we need decent facilities, and we need an engaged and happy student body. We need a curriculum that is fit for today—a curriculum that isn’t wedded to the 1950s, the 1960s, the 1970s or the 1980s, but actually suits the 10-year-olds, the 14-year-olds and the 16-year-olds of today. So, I have no problem with the fact that we've looked at Donaldson—there is much to commend it—but I think that Darren Millar's point about pause and reflect is very key, because Scotland are sliding, and some of the ones who've always done well—Sweden, other countries—are not doing so well. We need to look, we need to benchmark. So, inspirational leaders, excellent teachers—and, let's be clear, not all of our teachers are excellent. A lot of them are, but the ones who aren't are dragging the other ones down and making their jobs so difficult. We need continuous professional development, schools that children enjoy going to, an educational system that grabs their attention and holds it for their entire school journey, and we need to be able to benchmark and assess. Poland can do it; we can do it. If anybody can do it, this country of ours can surely, surely improve our education system.

Donaldson could well be the way forward, but, you know, if you're on a dark road at night and you know it's the way forward, but you suddenly glimpse a sign that says there could be a cliff ahead, the wise person just pauses and checks that that way is ahead. We do not want a repeat of ‘The Learning Country’. We do not want to lose this opportunity. Why? Because the saddest thing is a child or a young person who leaves school at 16 and they do not have enough qualifications to go and get the job that they want to do, they cannot get a job that's good enough for them to have a happy family life, to have their own kids, to get their own house, to do all the things that we all want to do—go on holidays, the rest of it. And that comes down to the fact that they do not have a good education.

Presiding Officer, I would also just like to say one more comment. We have to remember that just under a quarter of our children, Minister, have additional learning needs. No wonder. No wonder. We have to bring them into the fold. Thank you.

Diolch i chi, Lywydd. Dywedodd David Rees fod addysg yn rhodd, ond rwy’n meddwl bod addysg yn hawl sylfaenol mewn gwirionedd. Oherwydd heb addysg dda sut y gall y plentyn dyfu’n oedolyn gydag addysg dda a chyda’r gallu i gyfrannu at eu bywydau eu hunain, at fywydau’r bobl y maent yn eu hadnabod ac yn eu caru, ac at fywydau ein gwlad? A sut y bydd ein gwlad yn tyfu ac yn datblygu? A sut y bydd ein diwylliant yn cael ei gynnal os nad oes gennym boblogaeth wedi’i haddysgu’n dda? Felly, rwy’n dweud bod addysg yn hawl.

Mae’r canlyniadau PISA wedi ein hatgoffa unwaith yn rhagor nad ydym ble y mae angen i ni fod. Neil McEvoy, hoffwn ddweud wrthych am ‘Y Wlad sy’n Dysgu’—mai yno y dechreuodd y cyfan fynd o chwith. Oherwydd os ydych yn cael gwared ar bob meincnod ac asesiad safonol, yna rydych yn gadael athrawon yn yr anialwch ar eu pen eu hunain yn y tywyllwch, heb sêr, heb secstant, heb gwmpawd, ac nid yw’n syndod pan ddaw golau dydd fod pawb mewn lle gwahanol iawn. Dyna beth ddechreuodd fynd o chwith.

Credaf fod gennym gyfle i unioni hynny. Credaf fod arnom angen arweinwyr ysbrydoledig. Mae arnom angen athrawon rhagorol, mae arnom angen cyfleusterau gweddus, ac mae arnom angen corff o fyfyrwyr ymrwymedig a hapus. Mae arnom angen cwricwlwm sy’n addas ar gyfer heddiw—cwricwlwm nad yw’n gaeth i’r 1950au, y 1960au, y 1970au neu’r 1980au, ond sydd mewn gwirionedd yn addas ar gyfer rhai 10 oed, rhai 14 oed a rhai 16 oed heddiw. Felly, nid oes gennyf broblem gyda’r ffaith ein bod wedi edrych ar Donaldson—mae llawer o rinweddau ynddo—ond credaf fod pwynt Darren Millar am oedi ac ystyried yn allweddol iawn, oherwydd mae’r Alban yn llithro, a rhai o’r gwledydd sydd bob amser wedi gwneud yn dda—Sweden, gwledydd eraill—heb fod yn gwneud cystal. Mae angen i ni edrych, mae angen i ni feincnodi. Felly, arweinwyr ysbrydoledig, athrawon rhagorol—a gadewch i ni fod yn glir, nid yw pob un o’n hathrawon yn ardderchog. Mae llawer ohonynt yn ardderchog, ond mae’r rhai nad ydynt yn llusgo’r lleill i lawr ac yn gwneud eu swyddi mor anodd. Rydym angen datblygiad proffesiynol parhaus, ysgolion y mae plant yn mwynhau mynd iddynt, system addysgol sy’n bachu eu sylw ac yn ei ddal drwy gydol eu taith ysgol gyfan, ac mae angen i ni allu meincnodi ac asesu. Gall Gwlad Pwyl ei wneud; gallwn ni ei wneud. Os gall unrhyw un ei wneud, yn sicr ddigon fe all y wlad hon wella ein system addysg.

Mae’n hollol bosibl mai Donaldson yw’r ffordd ymlaen, ond wyddoch chi, os ydych ar ffordd dywyll yn y nos ac rydych yn gwybod mai dyna’r ffordd ymlaen, ond eich bod yn sydyn yn cael cipolwg ar arwydd sy’n dweud y gallai fod clogwyn o’ch blaen, mae’r person doeth yn oedi ac yn gwneud yn siŵr mai dyna’r ffordd ymlaen. Nid ydym am ailadrodd ‘Y Wlad sy’n Dysgu’. Nid ydym am golli’r cyfle hwn. Pam? Oherwydd y peth tristaf yw plentyn neu berson ifanc sy’n gadael yr ysgol yn 16 oed heb ddigon o gymwysterau i fynd a chael y swydd y maent am ei gwneud, ni allant gael swydd sy’n ddigon da iddynt gael bywyd teuluol hapus, i gael eu plant eu hunain, i gael eu tŷ eu hunain, i wneud yr holl bethau rydym i gyd am eu gwneud—mynd ar wyliau, yr holl bethau eraill. A’r rheswm am hyn i gyd yw’r ffaith nad ydynt wedi cael addysg dda.

Lywydd, hoffwn ddweud un peth arall hefyd. Mae’n rhaid i ni gofio bod gan ychydig o dan chwarter ein plant, Weinidog, anghenion dysgu ychwanegol. Nid yw’n syndod. Nid yw’n syndod. Mae’n rhaid i ni eu cynnwys. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Cwestiwn Brys: Cynllun Buddsoddi yn Seilwaith Cymru
9. Urgent Question: Infrastructure Investment Plan

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwyf wedi derbyn trydydd cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66, a chyn imi ofyn i Adam Price ofyn ei gwestiwn, rydw i eisiau diolch i’r Dirprwy Lywydd am ymateb yn gynhwysfawr i bwynt o drefn yn gynharach y prynhawn yma. Ni fyddwn ond yn ychwanegu y byddai’n deg dweud fy mod bob amser am dderbyn cwestiynau brys pan gredaf fod Aelodau yn haeddu cyfle i graffu ar ddatganiad gan y Llywodraeth sydd o bwys cyhoeddus. Fel y dywedodd y Dirprwy Lywydd, gall fod mwy o frys ar y craffu hwnnw ar drothwy toriad.

Mae’n bosibl y bydd yr Aelodau eisoes yn gwybod bod y Pwyllgor Busnes, yn y flwyddyn newydd, yn mynd i edrych ar ein gweithdrefnau o ran cwestiynau brys a chwestiynau amserol, ac fe fyddaf i’n awyddus iawn i glywed barn yr Aelodau ar y diwygio sydd ei angen ar ein cyfundrefn ni.

Felly, rwyf yn galw nawr ar Adam brys [Chwerthin.]—Adam Price i ofyn ei gwestiwn brys.

I have accepted a third urgent question under Standing Order 12.66, and, before I ask Adam Price to ask the question, I want to thank the Deputy Presiding Officer for responding comprehensively to the point of order earlier this afternoon. I would only add that it’s fair to say that I’m always going to be minded to accept urgent questions when I believe Members deserve an opportunity to scrutinise a Government announcement of major public importance. As the Deputy Presiding Officer stated, the urgency of that scrutiny can be heightened by the approach of recess.

It’s possible that Members may be aware that the Business Committee will be looking at our procedures for questions on both urgent and topical issues in the new year, and I will be very eager to hear the opinions of the Members on the reforms that we’ll need to our procedures.

I now call on Adam brys—[Laughter.]—Adam Price to ask his urgent question.

Diolch o galon, Lywydd—rwy’n credu.

Thank you kindly, Presiding Officer. At least, I think so.

A wnaiff y Gweinidog ddarparu rhagor o fanylion am y Cynllun Buddsoddi yn Seilwaith Cymru, gwerth sawl biliwn o bunnoedd, a gyhoeddwyd heddiw? EAQ(5)0100(EI)

Will the Minister provide further details of the multibillion pound infrastructure investment plan announced today? EAQ(5)0100(EI)

This morning, at a business breakfast event at Cardiff Airport, the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure made a speech detailing progress with plans for infrastructure investment over the next five years. This investment, which includes major improvements to the M4, A55, A40 and A494, the delivery of a south Wales metro, the development of a north Wales metro, a new rail franchise, a ports development fund, the development of a third Menai crossing, improved, more sustainable bus services, and more, will be the largest Wales has seen in a generation.

Y bore yma, mewn digwyddiad brecwast busnes ym Maes Awyr Caerdydd, gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith araith yn manylu ar y cynnydd sy’n cael ei wneud gyda chynlluniau ar gyfer buddsoddi yn y seilwaith dros y pum mlynedd nesaf. Y buddsoddiad hwn, sy’n cynnwys gwelliannau mawr i’r M4, yr A55, yr A40 a’r A494, cyflwyno metro de Cymru, datblygu metro yng ngogledd Cymru, masnachfraint rheilffyrdd newydd, cronfa datblygu porthladdoedd, datblygu trydedd bont dros y Fenai, gwasanaethau bysiau gwell a mwy cynaliadwy, a mwy, fydd y mwyaf y mae Cymru wedi’i weld mewn cenhedlaeth.

I'm grateful to the Deputy Minister for standing in the breach here and answering this urgent question, that, today, the Government did announce what it said was the biggest investment in infrastructure since devolution, and yet, in a democracy, we would have expected that statement, that major claim, to be made in a parliament and not in an airport at a business breakfast. It's an extreme discourtesy to every one of the people that elected us. We're about to rename this place; maybe we should call ourselves a vacuum chamber, because of the absence of scrutiny that is increasingly characterising the way the Government is treating us.

As we heard in terms—[Interruption.] As we heard about the invisible PISA report earlier, it’s just not acceptable. I tried to find the detail, I tried to investigate the substance behind the soundbite, and there is no detail. We’ve had before this Government producing plans without money—now, we have money without a plan. So, can I ask the Deputy Minister—[Interruption.] Can I ask the Deputy Minister: what is the specific figure? What’s the specific figure in terms of the infrastructure investment? Can she say what is the status of the national transport financial plan? Is that now redundant or can we expect a new revised plan immediately? What’s the status of the Wales infrastructure investment plan, last updated in June 2015? Is that now redundant and when can we expect a new plan from the Minister? Can we have a proper democracy where we have real scrutiny? Otherwise, this place will become redundant as well.

Rwy’n ddiolchgar i’r Dirprwy Weinidog am sefyll yn y bwlch yma ac ateb y cwestiwn brys hwn, fod y Llywodraeth heddiw wedi cyhoeddi yr hyn a ddywedodd oedd y buddsoddiad mwyaf yn y seilwaith ers datganoli, ac eto, mewn democratiaeth, byddem wedi disgwyl y datganiad hwnnw, yr honiad mawr hwnnw, i gael ei wneud mewn senedd ac nid mewn maes awyr mewn brecwast busnes. Mae’n anghwrteisi eithafol i bob un o’r bobl a’n hetholodd. Rydym ar fin ail-enwi’r lle hwn; efallai y dylem alw ein hunain yn siambr wactod, oherwydd absenoldeb y craffu sy’n nodweddu fwyfwy y ffordd y mae’r Llywodraeth yn ein trin.

Fel y clywsom mewn termau—[Torri ar draws.] Fel y clywsom am yr adroddiad PISA anweledig yn gynharach, nid yw’n dderbyniol. Ceisiais ddod o hyd i fanylion, ceisiais ymchwilio i’r sylwedd y tu ôl i’r datganiad bachog, ac nid oes unrhyw fanylion. Rydym wedi cael y Llywodraeth hon o’r blaen yn cynhyrchu cynlluniau heb arian—yn awr, mae gennym arian heb gynllun. Felly, a gaf fi ofyn i’r Dirprwy Weinidog—[Torri ar draws.] A gaf gi ofyn i’r Dirprwy Weinidog: beth yw’r ffigur penodol? Beth yw’r ffigur penodol o ran buddsoddi yn y seilwaith? A all ddweud beth yw statws y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol? A yw bellach yn ddiangen, neu a allwn ddisgwyl cynllun diwygiedig newydd yn syth? Beth yw statws y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, a ddiweddarwyd ddiwethaf ym mis Mehefin 2015? A yw bellach yn ddiangen a pha bryd y gallwn ddisgwyl cynllun newydd gan y Gweinidog? A allwn gael democratiaeth briodol lle y mae gennym graffu go iawn? Fel arall, bydd y lle hwn yn mynd yn ddiangen hefyd.

Well, Presiding Officer, anybody would think it was towards the end of term. [Interruption.] And, indeed, because it was—[Interruption.] And, because it is towards the end of term, the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure this morning made a speech to an audience of business and transport stakeholders in Wales in which he detailed a number of announcements that have been made in this Chamber in statements and in plans across this term. He did that as an end-of-term statement, and I can detail them to you again.

We have published our proposals for a national infrastructure commission for Wales, which is now out for public consultation. We launched a public consultation on the Welsh transport planning and appraisal guidance 2017; that is out for public consultation. The national transport finance plan, as Adam Price said, sets out an ambitious five-year rolling programme for transport projects the length and breadth of Wales. In my answer to his original question, I detailed them. I’m happy to do so again, if he wishes me to. These include works to improve safety and congestion on the A55, A494 and A548, for example, and investment of over £200 million in the Deeside corridor, which will be one of the most significant since devolution and will hugely boost the economy and sustainability of transport in north Wales. We’ve announced already the project for the A40 Llanddewi Velfrey to Penblewin improvement project. The preferred bidder will be announced in January, which is already a matter in front of the Assembly. The Cabinet Secretary was detailing all of the good work—[Interruption.] The Cabinet Secretary was detailing all—[Interruption.] The Cabinet Secretary was detailing—

Wel, Lywydd, byddai unrhyw un yn meddwl ei bod yn tynnu at ddiwedd y tymor. [Torri ar draws.] Ac, yn wir, oherwydd ei bod—[Torri ar draws.] Ac oherwydd ei bod yn tynnu tuag at ddiwedd y tymor, y bore yma gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith araith i gynulleidfa o randdeiliaid busnes a thrafnidiaeth yng Nghymru lle y manylodd ar nifer o gyhoeddiadau a wnaed yn y Siambr hon mewn datganiadau ac mewn cynlluniau ar draws y tymor hwn. Gwnaeth hynny fel datganiad diwedd tymor, a gallaf roi eu manylion i chi eto.

Rydym wedi cyhoeddi ein cynigion ar gyfer comisiwn seilwaith cenedlaethol i Gymru, sydd bellach yn destun ymgynghoriad cyhoeddus. Rydym wedi lansio ymgynghoriad cyhoeddus ar gynlluniau trafnidiaeth Cymru a chanllawiau gwerthuso 2017; mae hwnnw’n destun ymgynghoriad cyhoeddus. Mae’r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, fel y dywedodd Adam Price, yn nodi rhaglen dreigl bum mlynedd uchelgeisiol ar gyfer prosiectau trafnidiaeth ar hyd a lled Cymru. Manylais arnynt yn fy ateb i’w gwestiwn gwreiddiol. Rwy’n hapus i wneud hynny eto, os yw’n dymuno. Mae’r rhain yn cynnwys gwaith i wella diogelwch a thagfeydd ar yr A55, yr A494 a’r A548, er enghraifft, a buddsoddiad o dros £200 miliwn yng nghoridor Glannau Dyfrdwy, a fydd yn un o’r rhai mwyaf arwyddocaol ers datganoli a bydd yn rhoi hwb aruthrol i’r economi a chynaliadwyedd trafnidiaeth yng ngogledd Cymru. Rydym eisoes wedi cyhoeddi’r prosiect ar gyfer prosiect gwella’r A40 rhwng Llanddewi Felffre a Phenblewin. Bydd y cynigydd a ffafrir yn cael ei gyhoeddi ym mis Ionawr, ac mae eisoes yn fater sydd gerbron y Cynulliad. Roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn manylu ar yr holl waith da—[Torri ar draws.] Roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn manylu ar yr holl—[Torri ar draws.] Roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn manylu ar—

Let’s hear the answer. Thank you, Minister.

Gadewch i ni glywed yr ateb. Diolch yn fawr, Weinidog.

[Continues.]—all of the good work that the Government has put in place to ensure that we have a sustainable and economically beneficial transport and infrastructure system for Wales, as he was right to do.

[Yn parhau.]—yr holl waith da y mae’r Llywodraeth wedi’i roi ar waith i sicrhau bod gennym system drafnidiaeth a seilwaith gynaliadwy a buddiol yn economaidd i Gymru, fel roedd yn iawn iddo ei wneud.

Can I fully endorse the views of Adam Price? It is a disgrace that the Cabinet Secretary could not be here today to bring to this Chamber what he delivered in his speech this morning. I’m not—[Interruption.] I’m not privy to that speech this morning, but what I would say to the Minister is: I’ve got two questions for you today—[Interruption.] I’m not privy to the speech that he gave this morning.

A gaf fi gefnogi safbwyntiau Adam Price yn llwyr? Mae’n warthus na allai Ysgrifennydd y Cabinet fod yma heddiw i gyflwyno i’r Siambr yr hyn a gyflwynodd yn ei araith y bore yma. Nid wyf—[Torri ar draws.] Ni chlywais yr araith honno y bore yma, ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrth y Gweinidog yw hyn: mae gennyf ddau gwestiwn i chi heddiw—[Torri ar draws.] Ni chlywais yr araith a roddodd y bore yma.

I can’t hear the question, neither can the Minister. Can you please calm down? Russell George.

Ni allaf glywed y cwestiwn, ac ni all y Gweinidog. A wnewch chi dawelu? Russell George.

The two specific questions I have, Minister, are: can I ask you, Minister, to outline what infrastructure projects will be designated for rural Wales, and, secondly, what specific projects the Cabinet Secretary will be bringing forward to deliver the sustainable bus network service that he has committed to? It is disappointing that the Cabinet Secretary is not here himself or delivered a statement today in order that Assembly Members could properly question him today.

Y ddau gwestiwn penodol sydd gennyf, Weinidog, yw: a gaf fi ofyn i chi amlinellu, Weinidog, pa brosiectau seilwaith fydd yn cael eu dynodi ar gyfer cefn gwlad Cymru, ac yn ail, pa brosiectau penodol y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cyflwyno i ddarparu’r gwasanaeth rhwydwaith bysiau cynaliadwy y mae wedi ymrwymo iddo? Mae’n siomedig nad yw Ysgrifennydd y Cabinet yma ei hun nac wedi cyflwyno datganiad heddiw er mwyn i Aelodau’r Cynulliad allu ei holi’n iawn heddiw.

The Cabinet Secretary is away on urgent business in London, protecting jobs and services in Wales. He could not possibly have anticipated the need to be here to answer an urgent question on what was an end-of-term speech in Cardiff Airport.

However, I’m quite happy to read, once again, the series of projects that he reviewed during his speech. The investment includes major improvements to the M4, A55, A40, A494, the delivery of a south Wales metro, the development of a north Wales metro, a new rail franchise, a ports development fund, the development of a third Menai crossing, improved and more sustainable bus services, and will be the largest Wales has seen in a generation. That was the import of his speech. I am currently arranging for the speech to be put on the website; it only requires translation to be put there.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet i ffwrdd ar fusnes brys yn Llundain, yn diogelu swyddi a gwasanaethau yng Nghymru. Ni allai fod wedi rhagweld mewn unrhyw fodd yr angen i fod yma i ateb cwestiwn brys ar yr hyn a oedd yn araith ddiwedd tymor ym Maes Awyr Caerdydd.

Fodd bynnag, rwy’n eithaf hapus i ddarllen, unwaith eto, y gyfres o brosiectau a adolygodd yn ystod ei araith. Mae’r buddsoddiad yn cynnwys gwelliannau mawr i’r M4, yr A55, yr A40, yr A494, cyflwyno metro de Cymru, datblygu metro yng ngogledd Cymru, masnachfraint rheilffyrdd newydd, cronfa datblygu porthladdoedd, datblygu trydedd bont dros y Fenai, gwasanaethau bysiau gwell a mwy cynaliadwy, y mwyaf y bydd Cymru wedi’i weld mewn cenhedlaeth. Dyna oedd prif bwyslais ei araith. Ar hyn o bryd rwy’n trefnu i’r araith gael ei rhoi ar y wefan; bydd yno ar ôl iddi gael ei chyfieithu.

I was a little alarmed as well to see this announcement being made this morning not in this place but in another Government-owned building down the road. Can I ask you—[Interruption.] Can I ask you, Minister, with specific reference to the investment that has been announced in north Wales, you’ve made a suggestion that it’s a simple reheat and microwaving of previous investment that has been announced in this Chamber and through this house—I’m not aware of the significant investment that you’ve referred to in respect of safety and congestion on the A55? Can you tell us whether that will include adding a hard shoulder to those parts of the A55 that do not currently have one, whether it will address the significant problems that we’ve had on a perennial basis with flooding along the A55, and whether those particular parts of the A55 where there is congestion on a daily basis, not just in the Deeside area, but elsewhere, will also be addressed as a result of this investment?

Dychrynais innau braidd hefyd i weld y cyhoeddiad hwn yn cael ei wneud y bore yma, nid yn y lle hwn ond mewn adeilad arall sy’n eiddo i’r Llywodraeth i lawr y ffordd. A gaf fi ofyn chi—[Torri ar draws.]? A gaf fi ofyn i chi, Weinidog, gan gyfeirio’n benodol at y buddsoddiad sydd wedi’i gyhoeddi yng ngogledd Cymru, rydych wedi awgrymu mai mater syml yw hyn o ailgynhesu a microdonni buddsoddiad blaenorol a gyhoeddwyd yn y Siambr a thrwy’r tŷ hwn—nid wyf yn ymwybodol o’r buddsoddiad sylweddol rydych wedi cyfeirio ato mewn perthynas â diogelwch a thagfeydd ar yr A55? A allwch ddweud wrthym a fydd yn cynnwys ychwanegu llain galed i’r rhannau o’r A55 sydd heb un ar hyn o bryd, a fydd yn mynd i’r afael â’r problemau sylweddol rydym yn eu cael o hyd gyda llifogydd ar hyd yr A55, ac a fydd rhai o’r rhannau penodol o’r A55 lle y ceir tagfeydd yn ddyddiol, nid yn ardal Glannau Dyfrdwy yn unig, ond mewn mannau eraill, yn cael sylw hefyd o ganlyniad i’r buddsoddiad hwn?

The work detailed for the A55 in north Wales is to improve both safety and congestion. The Cabinet Secretary’s speech this morning did not include details of the sort that are now being asked for, but I’m sure he’d be happy to write to you on the subject.

On the subject of it being in a Government-owned building, I feel obliged, Presiding Officer, to say that the first thing I did as a young lawyer when I came to Wales was the forced sale of Cardiff Airport out of the public sector because of how much money it was making, and I was delighted to be amongst the Government Ministers of a Government who took it back into the public sector when the private sector failed.

Y gwaith y manylwyd arno ar gyfer yr A55 yng ngogledd Cymru yw gwella diogelwch a thagfeydd. Nid oedd araith Ysgrifennydd y Cabinet y bore yma yn cynnwys manylion o’r math y gofynnir amdanynt yn awr, ond rwy’n siŵr y bydd yn hapus i ysgrifennu atoch ynglŷn â hynny.

O ran y mater ei fod yn adeilad sy’n eiddo i’r Llywodraeth, rwy’n teimlo bod yn rhaid i mi ddweud, Lywydd, mai’r peth cyntaf a wneuthum fel cyfreithiwr ifanc pan ddeuthum i Gymru oedd gwerthiant gorfodol Maes Awyr Caerdydd o’r sector cyhoeddus oherwydd faint o arian a wnai, a phleser o’r mwyaf oedd bod ymysg Gweinidogion Llywodraeth a’i cymerodd yn ôl i mewn i’r sector cyhoeddus yn sgil methiant y sector preifat.

[Inaudible.] I’d like to ask the Deputy Minister, given the indignation that has been shown by Adam Price today—politicians in this Chamber and the public, in fairness, would be surprised, because we have been told right the way through this parliamentary term that Plaid Cymru and the Government are working hand in glove to develop these infrastructure projects, and, indeed, the infrastructure commission was meant to be coming forward. It does seem that there seems to be little or no dialogue going on on these projects, or is there no substance at all behind what Ken Skates announced today in Cardiff Airport, and it is merely just another press release that more and more people are going to start to see through? Can you answer—? [Interruption.] Well, no, it’s not a speech, it’s asking—[Interruption.] It is asking—[Interruption.] It is asking—[Interruption.] It is asking—[Interruption.] It is asking the Deputy Minister to confirm how Government is functioning, is working, and looking to deliver these projects, especially when we are told week after week that there are these cross-party groups working within Government that clearly do not seem to be working and, ultimately, we’re living on spin.

[Anghlywadwy.] Hoffwn ofyn i’r Dirprwy Weinidog, o ystyried y dicter a ddangoswyd gan Adam Price heddiw—byddai gwleidyddion yn y Siambr a’r cyhoedd, a bod yn deg, yn cael eu synnu, gan ein bod wedi cael gwybod yr holl ffordd drwy’r tymor seneddol hwn fod Plaid Cymru a’r Llywodraeth yn gweithio law yn llaw i ddatblygu’r prosiectau seilwaith hyn, ac yn wir, roedd y comisiwn seilwaith i fod i gael ei gyflwyno. Mae’n ymddangos nad oes fawr o ddeialog os o gwbl yn digwydd ar y prosiectau hyn, ac nid oes sylwedd o gwbl yn sail i’r hyn a gyhoeddodd Ken Skates ym Maes Awyr Caerdydd heddiw, ac nid yw’n ddim ond datganiad i’r wasg arall y mae mwy a mwy o bobl yn mynd i ddechrau gweld drwyddo? A wnewch chi ateb—? [Torri ar draws.] Wel, na, nid yw’n araith, gofyn rwyf fi—[Torri ar draws.] Gofyn rwyf fi—[Torri ar draws.] Gofyn rwyf fi—[Torri ar draws.] Gofyn rwyf fi—[Torri ar draws.] Gofyn rwyf fi i’r Dirprwy Weinidog gadarnhau sut y mae’r Llywodraeth yn gweithredu, yn gweithio, ac yn bwriadu cyflawni’r prosiectau hyn, yn enwedig pan ddywedir wrthym wythnos ar ôl wythnos fod yna grwpiau trawsbleidiol yn gweithio o fewn y Llywodraeth, ac nid yw’n ymddangos eu bod yn gweithio, mae’n amlwg, ac yn y pen draw, rydym yn byw ar sbin.

I’d be delighted to do that. As I said—and I’ve said it several times now, but I’m happy to say it again—this morning, at a business breakfast event for transport and business stakeholders, the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure made a speech detailing progress on plans for infrastructure investment that have been brought properly in front of this Assembly and which the Assembly has to scrutinise. Presiding Officer, I will not test your patience by reading out the very significant investment projects—[Interruption.]

Byddwn wrth fy modd yn gwneud hynny. Fel y dywedais—ac rwyf wedi’i ddweud sawl gwaith erbyn hyn, ond rwy’n hapus i’w ddweud eto—y bore yma, mewn digwyddiad brecwast busnes i randdeiliaid trafnidiaeth a busnes, gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith araith yn manylu ar y cynnydd a wnaed ar gynlluniau ar gyfer buddsoddi yn y seilwaith sydd wedi cael eu dwyn yn briodol o flaen y Cynulliad hwn ac sy’n rhaid i’r Cynulliad eu craffu. Lywydd, ni fyddaf yn profi eich amynedd drwy ddarllen y prosiectau buddsoddi sylweddol iawn—[Torri ar draws.]

Thank you, Minister, for not testing my patience, although the last 10 minutes probably have. I would say that I think that the lesson from the last 10 minutes is, if Government policies are to be packaged as announcements, then they are best made here to this Chamber so that we are all able to scrutinise and hear those statements—[Interruption.] Calm down.

This will be our last voting session before Christmas and of 2016. Can I wish you all a happy Christmas? Even after that.

Nadolig llawen i chi gyd. Ac felly, oni bai bod tri Aelod yn dymuno imi ganu’r gloch, rydw i’n symud yn syth i’r cyfnod pleidleisio.

Diolch i chi, Weinidog, am beidio â phrofi fy amynedd, er bod y 10 munud olaf wedi gwneud hynny yn ôl pob tebyg. Buaswn yn dweud fy mod yn meddwl mai’r wers o’r 10 munud olaf yw, os yw polisïau Llywodraeth i gael eu pecynnu fel cyhoeddiadau, yna y lle gorau i wneud hynny yw yma yn y Siambr hon fel ein bod i gyd yn gallu craffu a chlywed y datganiadau hynny—[Torri ar draws.] Tawelwch.

Dyma fydd ein sesiwn bleidleisio olaf cyn y Nadolig ac yn 2016. A gaf fi ddymuno Nadolig llawen i chi gyd? Hyd yn oed ar ôl hynny.

Merry Christmas to you all. And, unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

10. 7. Cyfnod Pleidleisio
10. 7. Voting Time

Y bleidlais, felly, ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig, ac rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 34 yn erbyn. Felly, nid yw’r cynnig wedi ei dderbyn.

The vote, therefore, on the Welsh Conservatives’ debate, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For 16, no abstentions, 34 against, and therefore the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 16, Yn erbyn 34, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 16, Against 34, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6188.

Result of the vote on motion NDM6188.

Rwy’n galw felly am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.

I therefore call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 26 against, and therefore amendment 1 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 23, Yn erbyn 26, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 23, Against 26, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6188.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6188.

Rwy’n galw nawr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Ac felly, mae’r gwelliant wedi ei dderbyn.

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 24 against, and therefore the amendment is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 26, Yn erbyn 24, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 26, Against 24, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6188.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6188.

Rwy’n galw nawr am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 3 wedi ei dderbyn.

I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For 50, no abstentions, none against, and therefore amendment 3 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 50, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 50, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6188.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6188.

Rwy’n galw nawr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6188 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi perfformiad Cymru yn Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr 2015 y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, a gyhoeddwyd ar 6 Rhagfyr 2016.

2. Yn gresynu bod sgoriau darllen, mathemateg a gwyddoniaeth yn is yn 2015 nag yn 2006.

3. Yn nodi sylwadau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn dilyn ei ymweliad i adolygu'r system addysg yng Nghymru, sef bod nifer o bethau wedi'u rhoi ar waith bellach sy'n rhoi Cymru ar drywydd mwy addawol.

4. Yn cydnabod bod yn rhaid rhoi pwyslais ar arweinyddiaeth, rhagoriaeth ym maes addysgu, a thegwch a lles ar gyfer dysgwyr er mwyn gwella safonau.

5. Yn annog y Llywodraeth i wneud diwygiadau i'r cwricwlwm, addysg gychwynnol athrawon a datblygiad proffesiynol athrawon.

Motion NDM6188 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes Wales’ performance in the Organisation for Economic Co-operation and Development’s 2015 Programme for International Student Assessment, which were published on the 6th December 2016.

2. Regrets that scores in reading, maths and science were lower in 2015 than in 2006.

3. Notes the OECD’s reflections following its return visit to review the Welsh education system that many things are in place now that are putting Wales on a more promising track.

4. Recognises that to drive up standards there must be an emphasis on leadership,teaching excellence, equity and wellbeing for learners.

5. Urges the Welsh Government to pursue reforms to the curriculum, initial teacher education and teachers’ professional development.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 44, chwech yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly, mae’r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. For 44, six abstentions, none against, and therefore the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6188 fel y’i diwygiwyd: O blaid 44, Yn erbyn 0, Ymatal 6.

Motion NDM6188 as amended agreed: For 44, Against 0, Abstain 6.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6188 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6188 as amended.

Os caf ofyn i Aelodau adael y Siambr yn dawel er mwyn i ni fedru symud ymlaen gyda’r eitem nesaf ar ein hagenda ni, sef y ddadl fer.

If I could ask Members to leave the Chamber quietly so that we can move on to our next item, which is the short debate.

11. 8. Dadl Fer: Pam Mae Angen Cofrestr Cam-drin Anifeiliaid ar gyfer Cymru
11. 8. Short Debate: Why We Need an Animal Abuse Register for Wales

Rwy’n galw ar Bethan Jenkins i gyflwyno’r cynnig yn ei henw hi.

I call on Bethan Jenkins to speak on the topic she has chosen.

Diolch. Before I begin today, I’d like to pay a particular tribute to the three tireless campaigners whose passion and commitment have driven this issue I’m going to speak about here today, and who at the very least deserve a full and fair hearing for this forward-thinking proposal. The first is my constituent Jenna Satterley, who took a recent tragedy, a burglary at the Ty-Nant sanctuary in Cymmer in my region in July, when three cats were horribly mutilated and killed, and used it to give this positive idea fresh impetus. The other two are Maxine and Brian Berry of the Justice for Chunky campaign. Like Rocky’s law, it was an act of horrific cruelty against a dog for this couple to begin their campaign to introduce animal abuse registers in the UK. Sadly, I don’t think I have enough time to go into their meticulous work that lays out the legislative landscape, but I’m sure they would be happy for me to share what we’ve done and what they’ve done with the Welsh Government.

This is a debate that I wish we weren’t having here today. We know that in an ideal society, there would be no such thing as animal cruelty. And for the overwhelming majority of us, an act of senseless spite against an animal is something that revolts us, and is something that we simply cannot comprehend, but it does exist. Only this month, a kitten not more than a few weeks old was beaten to death with a rolling pin and thrown in a food disposal unit by kitchen staff at a hotel in Betws-y-Coed. It took an outcry on social media and, presumably, a threat to business for the management to apologise and sack those responsible. Meanwhile, dogs remain the most abused animals in Wales. In July, the RSPCA had to put down a German Shepherd named Sindy after she was left tied to a railing in Flintshire with injuries to her legs and a note saying, ‘My owner cannot cope.’

So, regardless of how most of us feel about such incidents, it’s savagery and its regularity behoves us to find ways to eradicate animal abuse, for that should be our aim—the total eradication of animal cruelty.

What I’m proposing today is within competence. It has also been established and tested elsewhere, although it would be a first for the UK, and it has potential benefits outside of animal welfare and outside of what this Assembly does. At the end of the day, if we are able to support law enforcement, then we should, even if we don’t have the powers. That isn’t a reason to refuse this proposal.

In proposing an animal abuse register for Wales it is, as I said, not necessary to reinvent the wheel. We already have working models in the United States. While this isn’t a Welsh solution, because it sits in a different legal framework, it provides the basis for building a register while exploring the necessary changes to legislation—if legislation is required—and identifies potential issues.

So, as I said, at present there is no animal abuse register in England, Wales, Scotland and Northern Ireland. The issue of establishing an animal register in England has recently been examined by a Westminster committee as part of an inquiry into animal welfare of domestic pets. This inquiry recommended the UK Government examine the potential for the establishment of an animal abuse register. This follows on form a 2012 Assembly petition that called for a Welsh animal offenders register. The Petitions Committee explored a number of issues and felt at the time that it would not be practical. However, events have moved on sufficiently for this idea to be revisited. We have them established elsewhere and we can see that they work.

Diolch. Cyn i mi ddechrau heddiw, hoffwn dalu teyrnged arbennig i’r tri ymgyrchydd diflino y mae eu hangerdd a’u hymrwymiad wedi sbarduno’r mater rwy’n mynd i siarad amdano yma heddiw, ac sydd fan lleiaf yn haeddu gwrandawiad llawn a theg i’r cynnig blaengar hwn. Y cyntaf yw fy etholwr Jenna Satterley, a wynebodd drasiedi yn ddiweddar, byrgleriaeth yn lloches Ty-Nant yn y Cymer yn fy rhanbarth ym mis Gorffennaf, pan gafodd tair cath eu hanafu’n ofnadwy a’u lladd. Defnyddiodd Jenny y digwyddiad i roi hwb newydd i’r syniad cadarnhaol hwn. Y ddau arall yw Maxine a Brian Berry o ymgyrch Justice for Chunky. Fel deddf Rocky, gweithred o greulondeb erchyll yn erbyn ci a barodd i’r pâr ddechrau eu hymgyrch dros gyflwyno cofrestri cam-drin anifeiliaid yn y DU. Yn anffodus, nid wyf yn meddwl bod gennyf ddigon o amser i fanylu ar eu gwaith gofalus sy’n nodi’r tirlun deddfwriaethol, ond rwy’n siŵr y byddent yn fodlon i mi rannu’r hyn rydym wedi ei wneud a’r hyn y maent hwy wedi ei wneud gyda Llywodraeth Cymru.

Mae hon yn ddadl na fuaswn yn dymuno ei chael yma heddiw. Mewn cymdeithas ddelfrydol, gwyddom na fyddai’r fath beth â chreulondeb i anifeiliaid. Ac i’r mwyafrif llethol ohonom, mae gweithred o falais disynnwyr yn erbyn anifail yn rhywbeth sy’n troi arnom, ac yn rhywbeth na allwn ei ddirnad, ond mae’n bodoli. Y mis hwn, cafodd cath fach nad oedd yn fwy nag ychydig wythnosau oed ei churo i farwolaeth gyda rholbren a’i thaflu i uned gwaredu bwyd gan staff y gegin mewn gwesty ym Metws-y-coed. Cymerodd brotest ar gyfryngau cymdeithasol a bygythiad i fusnes yn ôl pob tebyg, i’r rheolwyr ymddiheuro a diswyddo’r rhai a oedd yn gyfrifol. Yn y cyfamser, cŵn yw’r anifeiliaid sy’n cael eu cam-drin fwyaf yng Nghymru o hyd. Ym mis Gorffennaf, bu’n rhaid i’r RSPCA ddifa ci defaid Almaenig o’r enw Sindy ar ôl iddi gael ei gadael wedi’i chlymu wrth reiliau yn Sir y Fflint gydag anafiadau i’w choesau a nodyn yn dweud na allai ei pherchennog ymdopi.

Felly, ni waeth sut y mae’r rhan fwyaf ohonom yn teimlo am ddigwyddiadau o’r fath, mae’n anwarineb ac mae’r ffaith ei fod yn digwydd mor rheolaidd yn mynnu ein bod yn dod o hyd i ffyrdd i ddileu cam-drin anifeiliaid, gan mai dyna ddylai fod yn nod i ni—dileu creulondeb i anifeiliaid yn llwyr.

Mae’r hyn rwy’n ei gynnig heddiw o fewn y cymhwysedd. Mae hefyd wedi cael ei sefydlu a’i brofi mewn mannau eraill, er mai dyma’r tro cyntaf y byddai’n digwydd yn y DU, ac mae iddo fanteision posibl y tu allan i les anifeiliaid a thu allan i’r hyn y mae’r Cynulliad hwn yn ei wneud. Yn y pen draw, os gallwn gefnogi gorfodi’r gyfraith, yna fe ddylem, hyd yn oed os nad oes gennym y pwerau. Nid yw hynny’n rheswm dros wrthod y cynnig hwn.

Wrth gynnig cofrestr cam-drin anifeiliaid i Gymru, fel y dywedais, nid oes angen ail-greu’r olwyn. Mae gennym fodelau sy’n gweithio eisoes yn yr Unol Daleithiau. Er nad yw’n ateb Cymreig, am ei fod yn perthyn i fframwaith cyfreithiol gwahanol, mae’n darparu’r sail ar gyfer adeiladu cofrestr wrth edrych ar y newidiadau angenrheidiol i ddeddfwriaeth—os oes angen deddfwriaeth—ac yn nodi problemau posibl.

Felly, fel y dywedais, ar hyn o bryd nid oes unrhyw gofrestr cam-drin anifeiliaid yng Nghymru, Lloegr, yr Alban na Gogledd Iwerddon. Yn ddiweddar, edrychodd pwyllgor yn San Steffan ar sefydlu cofrestr anifeiliaid yn Lloegr fel rhan o ymchwiliad i les anifeiliaid anwes yn y cartref. Argymhellodd yr ymchwiliad y dylai Llywodraeth y DU archwilio’r potensial ar gyfer sefydlu cofrestr cam-drin anifeiliaid. Mae hyn yn dilyn deiseb y Cynulliad yn 2012 a alwai am gofrestr troseddwyr anifeiliaid yng Nghymru. Archwiliodd y Pwyllgor Deisebau nifer o faterion a theimlai ar y pryd na fyddai’n ymarferol. Fodd bynnag, mae digwyddiadau wedi symud ymlaen yn ddigonol i’r syniad hwn gael ei ailystyried. Maent wedi cael eu sefydlu mewn mannau eraill a gallwn weld eu bod yn gweithio.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

There are numerous examples of animal abuse registers in the US, where two different models are used. The first is an open register, such as in Tennessee, when information on the convicted individual is published online including their photograph, name, address and date of birth. The other is a private register, such as in New York City, which is only available to certain organisations, such as animal shelters and those who sell animals.

The Tennessee Bureau of Investigation operates a number of registers: a sex offender register, a drug offender register, an abuse register and an animal abuse register. This animal abuse register is operated state-wide under a Tennessee state law, the animal abuse registration Act. It is the first publicly accessible register in the United States. Since January this year, it has posted the following information: the offender’s name, address, date of birth and type of offence. It does not include social security number, drivers’ licence number or any other identification number. The information is held on the register for two years for a first offence, and this increases to five years for a second offence. A ‘Huffington Post’ article noted that by hosting the register on its existing website, the TBI incurred no significant cost with the introduction of this legislation.

There are open registers in Albany county and Orange county, both in New York state. The online open register in Albany county is maintained by an animal shelter, the Mohawk Hudson Humane Society, as a service to the public. As such, there is no cost to the taxpayer. Anyone who is convicted of animal cruelty in the county of Albany after January 2012 is required to submit information to the Albany county sheriff’s department, and update it annually. That information is then passed to the shelter. Its website says:

‘Anyone selling, giving away or adopting an animal to another person in Albany…must check the registry prior to any change in ownership. Giving, selling or adopting an animal to a person on the registry is a violation of county law.’

The Orange county animal abuse register was created in 2015 by an Act of Orange county legislature, known as Rocky’s law, after a dog had to be put down after being left out in the snow without food and water for five weeks while his owner went on holiday. This is maintained by the sheriff’s office, and anyone convicted of animal cruelty who resides in that county is required to submit their information to the Orange county sheriff’s office and this is then put online. They’re also charged a fee of $125. The law requires that anyone transferring ownership of an animal for payment or otherwise must check the Orange County animal abuse registry prior to any change in ownership. Giving, selling or allowing adoption of an animal to a person in this area is a violation of county law.

In New York, the Animal Abuse Registration Act 2014 requires anyone living in New York City who is convicted of an animal abuse crime to register with the city health department, from where they will be added to the NYC animal abuse registry. The information it holds is considerably more than what is required for the Tennessee open register, including a description of the crime, drivers’ license, height, weight, ethnicity and eye colour of that person. However, the registry is only accessible by those organisations named under the Act. The legislation sets out which types of animal-related businesses are legally required to check it and refuse to sell or transfer ownership of an animal to anyone listed in the registry. This include pet shops, animal shelters and vets in New York.

Over 20 Bills establishing animal abuse registers have been introduced across America, including Illinois, Maryland, Rhode Island and California. In Colorado, a Bill for an open register was rejected on the grounds of cost. However, having taken through legislation myself, cost in itself is not reason enough to deter its progress; it has to have purpose. Cost only becomes an issue when that purpose cannot be established, or if there’s a lack of will.

I see an animal abuse register for Wales as having two purposes. The first is to demonstrate to offenders and would-be offenders that there’s going to be another consequence to their criminal behaviour; that we begin to move, as a society, towards making it abundantly clear that abuse of animals is beyond the boundaries of acceptable behaviour, in the same way as various forms of prejudice are considered far more unacceptable than they were years ago.

Of course, we cannot say that prejudice has been completely eradicated, but it is moving in the right way. And that is the point here. At the moment, animal abusers seem more likely to be shamed and censured on social media than they are through legal remedy. We need a deterrent. The House of Commons inquiry also identified another issue concerning animal abuse: that it is very difficult to track those who’ve been banned from keeping animals. An accessible register could play an important role in protecting animals and prevent abusers from accessing animals, it found. And it looked to recommending further work on the issue.

I did say earlier that there is another dimension to this debate. The Links Group, an organisation that includes the NSPCC, the RSPCA and the Women’s Aid Federation of England, produced work that said that there is increased research and clinical evidence that suggests that there are sometimes links between the abuse of children, vulnerable adults and animals, and that

‘a better understanding of these links can help to protect victims, both human and animal, and promote their welfare.’

It found that if a child is cruel to animals, this may be an indicator that serious neglect and abuse had been inflicted on that child. While recent research in the UK suggests that animal abuse by children is quite widespread, in a minority of more extreme cases, it appears to be associated with abuse of children, or subsequent abusive behaviour by the child.

Where serious animal abuse has occurred in a household, there may be an increased likelihood that some other form of family violence is occurring, and that any children present may also be at an increased risk of abuse. Acts of animal abuse may, in some circumstances, be to coerce, control and intimidate women and children to remain in or be silent about their abusive situation. The threat or actual abuse of a pet can prevent women leaving situations of domestic violence. Sustained childhood cruelty to animals has been linked to an increased likelihood of violent offending behaviour against humans in adulthood. If a child exhibits extreme aggressive or sexualised behaviour towards animals, this may, in some cases, be associated with later abuse of other children or vulnerable adults, unless the behaviour is recognised and treated.

There is no doubt that these last two points are important where law enforcement is concerned. For some time, it has been known that many serial killers and other serious criminals began their journey with animal abuse. In fact, the FBI in America uses it as part of criminal profiling. I cannot, for one moment, think that any police force in Wales would not find such a register of use to them in detecting crime, and I would argue that all law enforcement agencies should be given access to such a register.

One of the concerns surrounding such a register is how we would define abuse, and decide who should go on it and who shouldn’t. For me, it seems quite simple. If someone has been convicted—not accused, convicted—of animal cruelty, then, their name should go on that register. It would be for existing law, which does have its weaknesses, in my opinion, to ascertain the guilt or otherwise of those accused of such crimes.

Before tabling this debate, I took advice and made sure that it was within our competence entirely. As you know, this Assembly has powers to legislate on matters of animal welfare, but initially, I had wondered whether we were in that grey area slot, such as we saw with the agricultural wages Order or the UK Government’s trade union Bill, where no-one was quite sure where the line of competency lay. But it is a great deal more straightforward than that, because there is no involvement in the criminal justice system, and it would need to be convicted before anyone entered into the register. So establishing such a register does not fall outside of our competency.

In June this year—while I don’t always agree with the DUP—the Northern Ireland Assembly supported a call from the DUP to establish an accessible register of those convicted of animal cruelty offences. At the time, the Minister said that he was interested in the idea, because although the police already has a list of such people, there was an argument for making it available to other relevant organisations.

I’d also like to thank, finally, the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs for responding in a similarly positive way to my question on 12 October about animal abuse registers here. The Cabinet Secretary said, and I quote,

‘I haven’t considered introducing legislation. We are looking at the different codes of practice we have for different animals, and certainly it’s something that I’ve asked the chief veterinary officer and officials to monitor. But I’m very happy to look at the point you raised; I think that’s a very interesting point about, as you say, perpetrators with animals.’

So, I’m very much looking forward to what the Welsh Government has to say on this matter and to seek to move forward on this debate. It won’t surprise you that I’ve had a wealth of interest from across the world, actually, in this debate here today. I think people have a very close and important relationship with their pets, be it because it keeps them company if they feel isolated, or it’s part of a family environment. It’s something that we then feel is an extension of how we treat other people in our lives also in relation to how, then, we treat animals. So, I would like to thank everybody who’s given me their experiences via e-mail from all the different countries that have contacted me. I hope that Wales can be first in putting forward this register in the UK. Diolch yn fawr.

Ceir enghreifftiau niferus o gofrestri cam-drin anifeiliaid yn yr Unol Daleithiau, lle y defnyddir dau fodel gwahanol. Cofrestr agored yw’r cyntaf, megis yn Tennessee, pan fo gwybodaeth am yr unigolyn a gafwyd yn euog yn cael ei gyhoeddi ar-lein gan gynnwys eu ffotograff, eu henw, eu cyfeiriad a’u dyddiad geni. Cofrestr breifat yw’r llall, megis yn Ninas Efrog Newydd, sydd ond ar gael i sefydliadau penodol, fel llochesi anifeiliaid a’r rhai sy’n gwerthu anifeiliaid.

Mae Biwro Ymchwilio Tennessee yn gweithredu nifer o gofrestri: cofrestr troseddwyr rhyw, cofrestr troseddwyr cyffuriau, cofrestr cam-drin a chofrestr cam-drin anifeiliaid. Mae’r gofrestr cam-drin anifeiliaid yn cael ei gweithredu ar draws y dalaith o dan un o ddeddfau talaith Tennessee, y Ddeddf cofrestru cam-drin anifeiliaid. Dyma’r gofrestr gyntaf i fod ar gael i’r cyhoedd yn yr Unol Daleithiau. Ers mis Ionawr eleni, mae wedi postio’r wybodaeth ganlynol: enw’r troseddwr, cyfeiriad, dyddiad geni a’r math o drosedd. Nid yw’n cynnwys rhif nawdd cymdeithasol, rhif trwydded yrru nac unrhyw rif adnabod arall. Cedwir y wybodaeth ar y gofrestr am ddwy flynedd am drosedd gyntaf, ac mae’n codi i bum mlynedd am ail drosedd. Nododd erthygl yn ‘Huffington Post’ nad oedd Biwro Ymchwilio Tennessee, gyda chyflwyno’r ddeddfwriaeth hon, yn wynebu cost sylweddol am gynnal y gofrestr ar ei wefan bresennol.

Ceir cofrestri agored yn sir Albany a sir Orange, y ddwy yn nhalaith Efrog Newydd. Mae’r gofrestr agored ar-lein yn sir Albany yn cael ei chynnal gan loches anifeiliaid, Cymdeithas Ddyngarol Mohawk Hudson, fel gwasanaeth i’r cyhoedd. Fel y cyfryw, nid oes unrhyw gost i’r trethdalwr. Mae angen i unrhyw un a geir yn euog o greulondeb i anifeiliaid yn sir Albany ar ôl mis Ionawr 2012 gyflwyno gwybodaeth i adran y siryf sir Albany, a’i diweddaru bob blwyddyn. Yna, caiff y wybodaeth honno ei throsglwyddo i’r lloches. Dywed ei wefan:

Dylai unrhyw un sy’n gwerthu anifail, rhoi anifail neu fabwysiadu anifail i berson arall yn Albany... archwilio’r gofrestr cyn unrhyw newid mewn perchnogaeth. Mae rhoi, gwerthu neu fabwysiadu anifail i berson ar y gofrestr yn groes i gyfraith y sir.

Crëwyd cofrestr cam-drin anifeiliaid sir Orange yn 2015 gan Ddeddf a elwir yn Ddeddf Rocky yn neddfwrfa sir Orange, ar ôl gorfod difa ci a oedd wedi’i adael allan yn yr eira heb fwyd a dŵr am bum wythnos tra oedd ei berchennog ar wyliau. Caiff y gofrestr ei chadw yn swyddfa’r siryf, ac mae’n ofynnol i unrhyw un sy’n byw yn y sir a geir yn euog o greulondeb i anifeiliaid gyflwyno eu gwybodaeth i swyddfa’r siryf sir Orange, ac yna caiff ei rhoi ar-lein. Codir ffi o $125 arnynt hefyd. Mae’r ddeddf yn mynnu bod yn rhaid i unrhyw un sy’n trosglwyddo perchnogaeth anifail am dâl neu fel arall archwilio cofrestr cam-drin anifeiliaid sir Orange cyn unrhyw newid perchnogaeth. Mae rhoi, gwerthu neu ganiatáu mabwysiadu anifail i berson yn yr ardal yn groes i gyfraith y sir.

Yn Efrog Newydd, mae Deddf Cofrestru Cam-drin Anifeiliaid 2014 yn ei gwneud yn ofynnol i unrhyw un sy’n byw yn Ninas Efrog Newydd a geir yn euog o drosedd cam-drin anifeiliaid gofrestru gydag adran iechyd y ddinas, ble y cânt eu hychwanegu at gofrestr cam-drin anifeiliaid Dinas Efrog Newydd. Mae’r wybodaeth sydd arni gryn dipyn yn fwy na’r hyn sydd ei angen ar gyfer cofrestr agored Tennessee, gan gynnwys disgrifiad o’r drosedd, trwydded gyrwyr, taldra, pwysau, ethnigrwydd a lliw llygaid y person hwnnw. Fodd bynnag, y sefydliadau hynny a enwir o dan y Ddeddf yn unig sy’n cael gweld y gofrestr. Mae’r ddeddfwriaeth yn nodi pa fath o fusnesau’n ymwneud ag anifeiliaid y mae’n ofynnol yn gyfreithiol iddynt archwilio’r gofrestr a gwrthod gwerthu neu drosglwyddo perchnogaeth anifail i unrhyw un a restrir ar y gofrestr. Mae hyn yn cynnwys siopau anifeiliaid anwes, llochesi anifeiliaid a milfeddygon yn Efrog Newydd.

Mae dros 20 o Filiau’n sefydlu cofrestri cam-drin anifeiliaid wedi cael eu cyflwyno ar draws America, gan gynnwys Illinois, Maryland, Rhode Island a California. Yn Colorado, gwrthodwyd Bil ar gyfer cofrestr agored ar sail y gost. Fodd bynnag, ar ôl cyflwyno deddfwriaeth fy hun, nid yw cost ynddi’i hun yn ddigon o reswm i’w hatal rhag cael ei chyflwyno; mae’n rhaid cael pwrpas. Nid yw cost ond yn dod yn broblem pan na ellir sefydlu beth yw’r pwrpas hwnnw, neu os oes diffyg ewyllys.

Rwy’n gweld dau bwrpas i gofrestr cam-drin anifeiliaid i Gymru. Y cyntaf yw dangos i droseddwyr a darpar droseddwyr y bydd canlyniad arall i’w hymddygiad troseddol; ein bod yn dechrau symud, fel cymdeithas, tuag at ei gwneud yn gwbl glir bod cam-drin anifeiliaid y tu hwnt i ffiniau ymddygiad derbyniol, yn yr un modd ag y mae gwahanol fathau o ragfarn yn cael eu hystyried yn llawer mwy annerbyniol nag yr oeddent flynyddoedd yn ôl.

Wrth gwrs, ni allwn ddweud bod rhagfarn wedi cael ei ddileu yn gyfan gwbl, ond mae’n symud i’r cyfeiriad iawn. A dyna’r pwynt yma. Ar hyn o bryd, mae pobl sy’n cam-drin anifeiliaid i’w gweld yn fwy tebygol o gael eu cywilyddio a’u ceryddu ar gyfryngau cymdeithasol nag y maent drwy ateb cyfreithiol. Mae angen arf ataliol. Hefyd, nododd ymchwiliad Tŷ’r Cyffredin fater arall sy’n ymwneud â cham-drin anifeiliaid: ei bod yn anodd iawn olrhain y rhai sydd wedi cael eu gwahardd rhag cadw anifeiliaid. Gwelodd y gallai cofrestr hygyrch chwarae rhan bwysig yn diogelu anifeiliaid ac atal camdrinwyr rhag dod i gysylltiad ag anifeiliaid. Ac roedd yn argymell gwaith pellach ar y mater hwn.

Fe ddywedais yn gynharach fod dimensiwn arall i’r ddadl hon. Cynhyrchodd Links Group, sefydliad sy’n cynnwys yr NSPCC, RSPCA a Ffederasiwn Cymorth i Fenywod Lloegr, waith sy’n dweud bod yna fwy o ymchwil a thystiolaeth glinigol sy’n awgrymu bod cysylltiadau weithiau rhwng cam-drin plant, oedolion sy’n agored i niwed ac anifeiliaid, ac y gallai

gwell dealltwriaeth o’r cysylltiadau hyn helpu i ddiogelu dioddefwyr, yn bobl ac anifeiliaid, a hybu eu lles.

Os yw plentyn yn greulon i anifeiliaid, canfu’r gwaith y gallai fod yn arwydd fod y plentyn hwnnw wedi dioddef esgeulustod a cham-drin difrifol. Er bod ymchwil diweddar yn y DU yn awgrymu bod cam-drin anifeiliaid gan blant yn eithaf cyffredin, mewn lleiafrif o achosion mwy eithafol, mae’n ymddangos ei fod yn gysylltiedig â cham-drin plant, neu ymddygiad camdriniol dilynol gan y plentyn.

Lle y cafodd anifail ei gam-drin yn ddifrifol mewn cartref, efallai y bydd mwy o debygolrwydd fod rhyw fath arall o drais teuluol yn digwydd, ac y gallai unrhyw blant sy’n bresennol hefyd fod mewn mwy o berygl o gael eu cam-drin. Gall gweithredoedd o gam-drin anifeiliaid, mewn rhai amgylchiadau, gynnwys gorfodi, rheoli a dychryn menywod a phlant i aros yn eu sefyllfa gamdriniol neu i beidio â dweud wrth neb. Gall cam-drin neu fygwth cam-drin anifail anwes atal menywod rhag gadael sefyllfaoedd o drais domestig. Mae creulondeb cyson i anifeiliaid mewn plentyndod wedi’i gysylltu â thebygolrwydd cynyddol o ymddygiad troseddol treisgar yn erbyn pobl pan fyddant yn oedolion. Os yw plentyn yn arddangos ymddygiad ymosodol neu rywioledig eithafol tuag at anifeiliaid, gallai hyn, mewn rhai achosion, fod yn gysylltiedig â cham-drin plant eraill neu oedolion agored i niwed yn nes ymlaen, oni bai bod yr ymddygiad yn cael ei adnabod a’i drin.

Nid oes amheuaeth fod y ddau bwynt olaf yn bwysig mewn perthynas â gorfodi’r gyfraith. Ers peth amser, gwyddys bod llawer o lofruddwyr cyfresol a throseddwyr difrifol eraill wedi dechrau eu taith gyda cham-drin anifeiliaid. Yn wir, mae’r FBI yn America yn ei ddefnyddio’n rhan o waith proffilio troseddol. Ni allaf gredu am eiliad y byddai unrhyw heddlu yng Nghymru yn ystyried na fyddai cofrestr o’r fath o ddefnydd iddynt wrth iddynt fynd ati i ddatrys trosedd, a buaswn yn dadlau y dylai pob asiantaeth gorfodi’r gyfraith gael gweld cofrestr o’r fath.

Un o’r pryderon ynglŷn â chofrestr o’r fath yw sut y byddem yn diffinio cam-drin, ac yn penderfynu pwy ddylai fynd arni a phwy na ddylai. I mi, mae’n ymddangos yn eithaf syml. Os yw rhywun wedi ei gael yn euog—nid ei gyhuddo, ond ei gael yn euog—o greulondeb i anifeiliaid, yna, dylai eu henw fynd ar y gofrestr honno. Mater i’r gyfraith bresennol, sydd â’i gwendidau yn fy marn i, fyddai pennu euogrwydd neu fel arall y rhai a gyhuddir o droseddau o’r fath.

Cyn cyflwyno’r ddadl hon, cefais gyngor a gwneuthum yn siŵr ei fod o fewn ein cymhwysedd yn gyfan gwbl. Fel y gwyddoch, mae gan y Cynulliad hwn bwerau i ddeddfu ar faterion lles anifeiliaid, ond i ddechrau, roeddwn wedi meddwl tybed a oeddem yn y man llwyd hwnnw, fel y gwelsom gyda’r Gorchymyn cyflogau amaethyddol neu Fil undebau llafur Llywodraeth y DU, lle nad oedd neb yn hollol siŵr lle y mae’r ffin cymhwysedd. Ond mae’n llawer symlach na hynny, gan nad oes unrhyw gysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol, a byddai angen i rywun gael ei ddyfarnu’n euog cyn cael ei gofnodi ar y gofrestr. Felly nid yw sefydlu cofrestr o’r fath y tu allan i’n cymhwysedd.

Ym mis Mehefin eleni—er nad wyf bob amser yn cytuno gyda Phlaid yr Unoliaethwyr Democrataidd—cefnogodd Cynulliad Gogledd Iwerddon alwad gan Blaid yr Unoliaethwyr Democrataidd i sefydlu cofrestr hygyrch o’r rhai a gafwyd yn euog o droseddau creulondeb anifeiliaid. Ar y pryd, dywedodd y Gweinidog fod ganddo ddiddordeb yn y syniad, oherwydd er bod gan yr heddlu restr o bobl o’r fath, roedd dadl dros iddi fod ar gael i sefydliadau perthnasol eraill.

Hoffwn ddiolch hefyd, yn olaf, i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig am ymateb mewn modd cadarnhaol tebyg i fy nghwestiwn ar 12 Hydref am gofrestri cam-drin anifeiliaid yma. Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, a dyfynnaf,

‘Nid wyf wedi ystyried cyflwyno deddfwriaeth. Rydym yn edrych ar y gwahanol godau ymarfer sydd gennym ar gyfer gwahanol anifeiliaid, ac yn sicr mae’n rhywbeth rwyf wedi gofyn i’r prif swyddog milfeddygol a swyddogion ei fonitro. Ond rwy’n fwy na pharod i edrych ar y pwynt a grybwyllwyd gennych; credaf ei fod yn bwynt diddorol iawn, fel y dywedwch, ynglŷn â thramgwyddwyr gydag anifeiliaid.’

Felly, rwy’n edrych ymlaen yn fawr at yr hyn sydd gan Lywodraeth Cymru i’w ddweud ar y mater hwn ac i geisio symud y ddadl hon yn ei blaen. Ni fydd yn syndod i chi fod llawer iawn o ddiddordeb wedi’i ddangos o bob cwr o’r byd, mewn gwirionedd, yn y ddadl hon yma heddiw. Rwy’n credu bod gan bobl berthynas agos a phwysig iawn gyda’u hanifeiliaid anwes, boed hynny am eu bod yn cadw cwmni iddynt os ydynt yn teimlo’n unig, neu am ei fod yn rhan o’r amgylchedd teuluol. Mae’n rhywbeth y teimlwn ei fod yn estyniad o’r modd rydym yn trin pobl eraill yn ein bywydau hefyd mewn perthynas â sut, felly, rydym yn trin anifeiliaid. Felly, hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi anfon eu profiadau ataf drwy e-bost o’r holl wahanol wledydd sydd wedi cysylltu â mi. Rwy’n gobeithio y gall Cymru fod y wlad gyntaf i gyflwyno’r gofrestr hon yn y DU. Diolch yn fawr.

Thank you very much, and I call the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to reply to the debate, Lesley Griffiths.

Diolch yn fawr iawn, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i ymateb i’r ddadl, Lesley Griffiths.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m really pleased that you tabled this topic, Bethan, for your short debate today. As you say, you did raise it with me in an oral question back in October and, just last week, I answered a written question that was submitted by Paul Davies, who is in the Chamber. I said to both of you that it wasn’t something that I’d ever considered, but, since that time, I have asked officials to look at it, and I’ll say a bit more about the sort of advice and discussions that we’re having.

Because I’d never thought about it previously from an animal health and welfare perspective, but, listening to Bethan talking about the levels of animal cruelty, really, it’s a salutary lesson. I think the way we treat our animals really says a lot about the sort of society we are. So, it’s very sad to hear those cases that you talked about at the beginning of your debate.

I absolutely also understand the comments that Bethan made about how animal abusers are often connected to other forms of abuse. Unfortunately, there are too many examples where abuse was carried out on an animal and then followed up with abuse on another family member or another individual. I actually had a case in my own advice surgery of a woman who would not leave the perpetrator of domestic abuse because of her dog. So, it’s absolutely something that we should be very aware of.

I’m also aware of the RSPCA’s action on its pet retreat and, equally, I’m aware of the wide concerns that I know have been expressed right across the UK on this issue, not just Wales, by a number of organisations. It is a very complex issue—you’re right, we do have the competence, and I will continue to give very serious consideration to the whole topic and in connection, particularly, with the responsible ownership of an animal. So, the Welsh Government commissioned a review on responsible dog ownership, and many of the outcomes are applicable across all animal ownership. I also think I need to consider this topic with my Cabinet colleagues, because the potential scope of these issues—whilst you might think they just initially fall into my portfolio, I think there are implications outside my portfolio.

Any such system, I think, should have a national approach for it to be effective and comprehensive, and it’s again something that I would like to discuss with ministerial colleagues from across the UK. There have been previous discussions in the UK Government public protection unit, which is responsible for the Disclosure and Barring Service, which was formerly the Criminal Records Bureau, about using existing systems, because I think we need to make sure that we use any existing databases now in a much more improved way, through better connectivity and information sharing. So, again, I’ve asked officials to pursue enquiries with the appropriate UK Government department now.

There are also questions that I think we would need to ask if we were developing such a policy: data protection, whether having such an identification process is a good idea; is it practicable and what would a register achieve by way of animal welfare that the current arrangements don’t achieve? You mentioned, Bethan, police forces and that it would be useful for them. I think local authorities also, and there are probably other aspects of the public sector.

In Wales, we believe that prevention is better than cure. That’s the reason why we place such emphasis on animal welfare and the importance of responsible ownership and the role of veterinary practitioners. I’m meeting with the British Veterinary Association next month, and I’m going to discuss this topic with them, and their comprehensive guidance for veterinary teams regarding ‘Recognising abuse in animals and humans’, which they published last January.

So, we’re going to continue to develop our thinking on the matters that have been raised by Bethan today. We’ll do that as we make progress on our work on responsible animal ownership also. We do expect the highest standards of animal welfare for all protected animals to be in place here in Wales. We’ve got a duty of care. That’s embedded in the Animal Welfare Act, which was commenced nearly 10 years ago. But I think that the topic that you’ve raised again today, Bethan, does need further serious consideration. I’d be very happy to work with you on it. Thank you very much.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn eich bod wedi cyflwyno’r pwnc hwn, Bethan, ar gyfer eich dadl fer heddiw. Fel y dywedwch, fe wnaethoch ei ddwyn i fy sylw mewn cwestiwn llafar yn ôl ym mis Hydref a’r wythnos diwethaf, atebais gwestiwn ysgrifenedig a gyflwynwyd gan Paul Davies, sydd yn y Siambr. Dywedais wrth y ddau ohonoch nad oedd yn rhywbeth roeddwn wedi ei ystyried erioed, ond ers hynny, rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych ar y mater, a byddaf yn dweud ychydig mwy am y math o gyngor a thrafodaethau rydym yn eu cael.

Oherwydd nid oeddwn erioed wedi meddwl am y peth o’r blaen o safbwynt iechyd a lles anifeiliaid, ond wrth wrando ar Bethan yn sôn am lefelau creulondeb i anifeiliaid, mae’n wers lesol mewn gwirionedd. Rwy’n meddwl bod y ffordd rydym yn trin ein hanifeiliaid yn dweud llawer am y math o gymdeithas sydd gennym. Felly, mae’n drist iawn clywed am yr achosion roeddech yn siarad amdanynt ar ddechrau eich dadl.

Rwy’n deall yn iawn hefyd y sylwadau a wnaeth Bethan ynglŷn â sut y mae’r rhai sy’n cam-drin anifeiliaid yn aml yn gysylltiedig â mathau eraill o gam-drin. Yn anffodus, ceir gormod o enghreifftiau lle y caiff cam-drin anifail ei ddilyn gan gam-drin aelod arall o’r teulu neu unigolyn arall. Cefais achos yn fy nghymhorthfa fy hun mewn gwirionedd, lle nad oedd gwraig am adael y sawl a oedd yn cyflawni cam-drin domestig oherwydd ei chi. Felly, mae’n bendant yn rhywbeth y dylem fod yn ymwybodol iawn ohono.

Rwyf hefyd yn ymwybodol o waith yr RSPCA ar eu lloches anifeiliaid anwes ac yn yr un modd, rwy’n ymwybodol o’r pryderon eang y gwn eu bod wedi’u mynegi ar draws y DU ar y mater hwn, nid Cymru yn unig, gan nifer o sefydliadau. Mae’n fater cymhleth iawn—rydych yn iawn, mae gennym y cymhwysedd a byddaf yn parhau i roi ystyriaeth ddifrifol iawn i’r holl bwnc ac yn arbennig mewn perthynas â pherchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid. Felly, comisiynodd Llywodraeth Cymru adolygiad ar berchnogaeth gyfrifol ar gŵn, ac mae llawer o’r canlyniadau’n berthnasol ar draws yr holl fathau o berchnogaeth ar anifeiliaid. Credaf hefyd fod angen i mi ystyried y pwnc hwn gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet, oherwydd cwmpas posibl y materion hyn—er y byddech yn meddwl i gychwyn efallai eu bod yn perthyn i fy mhortffolio, rwy’n meddwl bod yna oblygiadau y tu allan i fy mhortffolio.

Rwy’n meddwl y dylai fod dull cenedlaethol o weithredu unrhyw system o’r fath er mwyn iddi fod yn effeithiol ac yn gynhwysfawr, ac unwaith eto mae’n rhywbeth y buaswn yn hoffi ei drafod gyda chyd-Weinidogion o bob rhan o’r DU. Cafwyd trafodaethau blaenorol yn uned diogelu’r cyhoedd Llywodraeth y DU, sy’n gyfrifol am y Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd, sef y Swyddfa Cofnodion Troseddol yn flaenorol, ynglŷn â defnyddio systemau presennol, gan fy mod yn credu bod angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn defnyddio unrhyw gronfeydd data sy’n bodoli eisoes mewn ffordd lawer gwell bellach, drwy well cysylltedd a rhannu gwybodaeth. Felly, unwaith eto, rwyf wedi gofyn i swyddogion wneud ymholiadau yn yr adran briodol yn Llywodraeth y DU yn awr.

Mae yna gwestiynau hefyd rwy’n meddwl y byddai’n rhaid i ni eu gofyn pe baem yn datblygu polisi o’r fath: diogelu data, a fyddai cael proses adnabod o’r fath yn syniad da; a yw’n ymarferol a beth fyddai cofrestr yn ei gyflawni o ran lles anifeiliaid nad yw’r trefniadau presennol yn ei gyflawni? Fe sonioch chi, Bethan, am heddluoedd ac y byddai’n ddefnyddiol iddynt hwy. I’r awdurdodau lleol hefyd rwy’n credu, ac i agweddau eraill ar y sector cyhoeddus mae’n debyg.

Yng Nghymru, rydym yn credu bod atal yn well na gwella. Dyna’r rheswm pam rydym yn rhoi cymaint o bwyslais ar les anifeiliaid a phwysigrwydd perchnogaeth gyfrifol a rôl milfeddygon. Rwy’n cyfarfod â Chymdeithas Milfeddygon Prydain y mis nesaf, a byddaf yn trafod y mater hwn gyda hwy, a’u canllawiau cynhwysfawr ar gyfer timau milfeddygol ar adnabod cam-drin mewn anifeiliaid a phobl a gyhoeddwyd ganddynt fis Ionawr diwethaf.

Felly, rydym yn mynd i barhau i ddatblygu ein syniadau ar y materion a nododd Bethan heddiw. Byddwn yn gwneud hynny wrth i ni wneud cynnydd ar ein gwaith ar berchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid hefyd. Rydym yn disgwyl i’r safonau uchaf o ran lles anifeiliaid fod ar waith ar gyfer pob anifail a warchodir yma yng Nghymru. Mae gennym ddyletswydd gofal. Mae wedi’i gwreiddio yn y Ddeddf Lles Anifeiliaid, a gychwynwyd bron i 10 mlynedd yn ôl. Ond rwy’n credu bod y pwnc rydych wedi tynnu sylw ato eto heddiw, Bethan, angen ei ystyried o ddifrif eto. Byddwn yn hapus iawn i weithio ar hynny gyda chi. Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much. And that just brings me to say to everybody left—just to offer my season’s greetings to you all, and we hope that we all return in the new year. That brings today’s proceedings—in fact, this year’s proceedings—to a close. There we go. Thank you very much.

Diolch yn fawr iawn. A’r cyfan sydd gennyf ar ôl i’w wneud yw dweud wrth bawb sydd ar ôl—cyfarchion y tymor i chi i gyd, a gobeithio y bydd pawb ohonom yn dychwelyd yn y flwyddyn newydd. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw—am eleni, mewn gwirionedd. Dyna ni. Diolch yn fawr iawn.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:06.

The meeting ended at 18:06.