Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
23/03/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are set out on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.
Cwestiynau i'r Prif Weinidog, felly, yw'r eitem gyntaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Neil McEvoy.
The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Neil McEvoy.
1. Pa brofion a gynhaliwyd ar y mwd niwclear a garthwyd o'r tu allan i adweithydd niwclear Hinkley Point, cyn cael ei ollwng yn nyfroedd Cymru? OQ56489
1. What tests were carried out on the nuclear mud that was dredged from outside Hinkley Point nuclear reactor, before being dumped in Welsh waters? OQ56489
Llywydd, chemical and radiological testing was carried out in 2009, 2013 and 2017 on marine sediment prior to its disposal at Cardiff grounds.
Llywydd, cynhaliwyd profion cemegol a radiolegol yn 2009, 2013 a 2017 ar waddodion morol cyn eu gwaredu ar dir Caerdydd.
Thanks, First Minister. In 2018, I went to the High Court with others to stop the dumping of Hinkley's nuclear mud in Welsh waters just outside of Cardiff. You voted for the dumping to go ahead without testing for plutonium. Now your own expert panel has found that any further dumping is against Welsh interests. It's advised that model studies are carried out. The UK Government report 'NRPB-M173' proves that plutonium alpha radiation leaked for decades without any spike in gamma radiation. So, you and Natural Resources Wales were wrong on your reason for not testing for plutonium.
You've even been proven wrong about where the mud would end up. Scientists like Professor Barnham of Imperial College London and Professor Henshaw of Bristol university are asking that CR-39 testing is done, so that micro plutonium particles can be identified. Will you admit that you were wrong to dump the mud in 2018, and will you please ensure that CR-39 testing is carried out so that we will know for sure whether or not there are microparticles of plutonium in that mud? The real question is: will you please ensure that CR-39 testing is done because plutonium has leaked into that mud for decades? We know that now. Will you test, please?
Diolch, Prif Weinidog. Yn 2018, es i i'r Uchel Lys gydag eraill i atal dympio mwd niwclear Hinkley yn nyfroedd Cymru ar gyrion Caerdydd. Pleidleisioch chi i'r dympio fynd rhagddo heb brofi am blwtoniwm. Mae eich panel arbenigol eich hun bellach wedi canfod bod unrhyw waredu pellach yn groes i fuddiannau Cymru. Cynghorir bod astudiaethau enghreifftiol yn cael eu cynnal. Mae adroddiad 'NRPB-M173' Llywodraeth y DU yn profi bod ymbelydredd alffa plwtoniwm wedi gollwng am ddegawdau heb unrhyw gynnydd i ymbelydredd gama. Felly, roeddech chi a Cyfoeth Naturiol Cymru yn anghywir o ran eich rheswm dros beidio â phrofi am blwtoniwm.
Rydych chi hyd yn oed wedi eich profi yn anghywir ynghylch ble y byddai'r mwd yn cyrraedd yn y pen draw. Mae gwyddonwyr fel yr Athro Barnham o Goleg Imperial Llundain a'r Athro Henshaw o brifysgol Bryste yn gofyn i brofion CR-39 gael eu cynnal, fel y gellir nodi gronynnau micro plwtoniwm. A wnewch chi gyfaddef eich bod chi'n anghywir i ddympio'r mwd yn 2018, ac a wnewch chi sicrhau bod profion CR-39 yn cael eu cynnal fel y byddwn ni'n gwybod yn sicr pa un a oes microronynnau o blwtoniwm yn y mwd hwnnw ai peidio? Y cwestiwn gwirioneddol yw: a wnewch chi sicrhau bod profion CR-39 yn cael eu cynnal gan fod plwtoniwm wedi gollwng i'r mwd hwnnw ers degawdau? Rydym ni'n gwybod hynny bellach. A wnewch chi gynnal prawf, os gwelwch yn dda?
Well, Llywydd, I established the independent advisory group to explore all aspects of the siting of a nuclear reactor at Hinkley Point as that affects Wales. The group comprises very senior figures from the range of relevant disciplines, and the group published its report on Tuesday of last week. Its conclusions include the need to put in place effective cross-border arrangements to deal with any emergency, and the need for remodelling of disposal at the Cardiff grounds as a result of its own detailed consideration of the suitability of the Cardiff grounds as a disposal site within a marine protected area and the wider resilience of the Severn estuary ecosystem. I will ensure that the report is made available to the regulator so that its conclusions can be properly taken into account when considering any application that might lead to the marine sediment being disposed at the Cardiff grounds.
Wel, Llywydd, sefydlais i'r grŵp cynghori annibynnol i archwilio pob agwedd ar leoli adweithydd niwclear yn Hinkley Point o ran sut y mae hynny yn effeithio ar Gymru. Mae'r grŵp yn cynnwys ffigurau uchel iawn o'r amrywiaeth o ddisgyblaethau perthnasol, a chyhoeddodd y grŵp ei adroddiad ddydd Mawrth yr wythnos diwethaf. Mae ei gasgliadau yn cynnwys yr angen i roi trefniadau trawsffiniol effeithiol ar waith i ymdrin ag unrhyw argyfwng, a'r angen i ailfodelu gwarediad ar dir Caerdydd o ganlyniad i'w ystyriaeth fanwl ei hun o addasrwydd tiroedd Caerdydd fel safle gwaredu o fewn ardal forol warchodedig a chydnerthedd ehangach ecosystem aber afon Hafren. Byddaf yn sicrhau bod yr adroddiad ar gael i'r rheoleiddiwr fel y gellir rhoi ystyriaeth briodol i'w gasgliadau wrth ystyried unrhyw gais a allai arwain at waredu'r gwaddodion morol ar dir Caerdydd.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi economi leol Aberafan? OQ56511
2. What action is the Welsh Government taking to support the local economy of Aberavon? OQ56511
I thank the Member for that question. Llywydd, the Welsh Government continues to support local economies across Wales, including that of Aberavon, with our packages of funding available to businesses in response to the pandemic as well as through our Transforming Towns programme.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo economïau lleol ledled Cymru, gan gynnwys economi Aberafan, gyda'n pecynnau cyllid sydd ar gael i fusnesau mewn ymateb i'r pandemig yn ogystal â thrwy ein rhaglen Trawsnewid Trefi.
Can I thank the First Minister for that answer, and can I welcome the support given to the thousands of small businesses across Aberavon during the pandemic to ensure that, as the First Minister said, those in business in 2019 can stay in business when we come out of this pandemic? Now, there are still some who may need that support for a little bit longer because of the sectors they work in, such as Sonalyst in my consistency. But most of our small businesses actually depend on our major employer in Port Talbot, and that's steel, and the need for Government to continue its support for steel is critical, particularly in the face of the Tory denial over the future of the steel sector in Wales. It appears that cronyism is rife in the Tory Party, because we're seeing David Cameron lobbying Rishi Sunak for support for an investment company directly, but not for these businesses that the investment currently supports. Therefore, can the First Minister give steelworkers in my constituency, and in the wider region, assurances that this Welsh Labour Government will continue to stand up for our steel sector and support the industry as it moves towards decarbonisation in order to build a strong, sustainable steel industry for the future and for generations to come?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ac a gaf i groesawu'r cymorth a roddwyd i'r miloedd o fusnesau bach ledled Aberafan yn ystod y pandemig i sicrhau, fel y dywedodd y Prif Weinidog, y gall y rhai a oedd mewn busnes yn 2019 aros mewn busnes pan fyddwn ni'n dod allan o'r pandemig hwn? Nawr, mae rhai y gallai fod angen y cymorth hwnnw arnyn nhw o hyd am ychydig yn hwy oherwydd y sectorau y maen nhw'n gweithio ynddyn nhw, fel Sonalyst yn fy etholaeth i. Ond mae'r rhan fwyaf o'n busnesau bach yn dibynnu mewn gwirionedd ar ein prif gyflogwr ym Mhort Talbot, a dur yw hwnnw, ac mae'r angen i'r Llywodraeth barhau ei gymorth i'r diwydiant dur yn hollbwysig, yn enwedig yn wyneb gwadiad y Torïaid ynghylch dyfodol y sector dur yng Nghymru. Mae'n ymddangos bod ffrindgarwch yn rhemp yn y Blaid Dorïaidd, oherwydd rydym ni'n gweld David Cameron yn lobïo Rishi Sunak am gefnogaeth i gwmni buddsoddi yn uniongyrchol, ond nid i'r busnesau hyn y mae'r buddsoddiad yn eu cynorthwyo ar hyn o bryd. Felly, a all y Prif Weinidog roi sicrwydd i weithwyr dur yn fy etholaeth i, ac yn y rhanbarth ehangach, y bydd y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn parhau i sefyll dros ein sector dur ac yn cefnogi'r diwydiant wrth iddo symud tuag at ddatgarboneiddio er mwyn adeiladu diwydiant dur cryf a chynaliadwy ar gyfer y dyfodol ac am genedlaethau i ddod?
Llywydd, I thank David Rees for that supplementary question. Of course, this is an anxious time for steelworkers. My colleague Ken Skates attended a meeting of the UK Steel Council—long delayed, but finally meeting on 5 March. He also met with Liberty Steel on 18 March and raised all these issues again at a quadrilateral meeting, involving the Department for Business, Energy and Industrial Strategy of the UK Government, Scotland, Northern Ireland and Wales, on the same day. And the point that the Welsh Government always make, Llywydd, is the strategic significance of a steel industry—you cannot hope to be a modern economy, let alone a manufacturing economy, without having an indigenous steel industry. That is the significance of the work that goes on in the Member's own constituency. Now, there, the Welsh Government continues directly to support efforts at Port Talbot to secure the sort of decarbonised future for the steel industry that David Rees has long supported. The Steel and Metals Institute at Swansea University, which my predecessor in this job opened in February 2018, focuses on reducing carbon emissions in the steel industry. The ASTUTE Institute, again at Swansea University, using £23 million of European funding, focuses on advanced sustainable manufacturing technologies that can help to secure a sustainable future for the steel industry. Here in Wales, the Welsh Government does everything we can to support that industry directly, but also to make the case that only the UK Government can deliver a sector deal of the sort that the steel industry requires, and we make that case to them whenever we have the opportunity.
Llywydd, diolchaf i David Rees am y cwestiwn atodol yna. Wrth gwrs, mae hwn yn gyfnod pryderus i weithwyr dur. Roedd fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn bresennol yn un o gyfarfodydd Cyngor Dur y DU—a gafodd ei oedi am amser maith, ond a gyfarfu o'r diwedd ar 5 Mawrth. Cafodd gyfarfod hefyd gyda Liberty Steel ar 18 Mawrth a chododd yr holl faterion hyn eto mewn cyfarfod pedairochrog, yn cynnwys Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol Llywodraeth y DU, yr Alban, Gogledd Iwerddon a Chymru, ar yr un diwrnod. A'r pwynt y mae Llywodraeth Cymru bob amser yn ei wneud, Llywydd, yw arwyddocâd strategol diwydiant dur—ni allwch chi obeithio bod yn economi fodern, heb sôn am economi gweithgynhyrchu, heb fod gennych chi diwydiant dur cynhenid. Dyna arwyddocâd y gwaith sy'n digwydd yn etholaeth yr Aelod ei hun. Nawr, yno, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo yn uniongyrchol ymdrechion ym Mhort Talbot i sicrhau'r math o ddyfodol di-garbon i'r diwydiant dur y mae David Rees wedi ei gefnogi ers tro byd. Mae'r Sefydliad Dur a Metelau ym Mhrifysgol Abertawe, a agorwyd gan fy rhagflaenydd yn y swydd hon ym mis Chwefror 2018, yn canolbwyntio ar leihau allyriadau carbon yn y diwydiant dur. Mae Sefydliad ASTUTE, unwaith eto ym Mhrifysgol Abertawe, gan ddefnyddio £23 miliwn o gyllid Ewropeaidd, yn canolbwyntio ar dechnolegau gweithgynhyrchu cynaliadwy uwch a all helpu i sicrhau dyfodol cynaliadwy i'r diwydiant dur. Yma yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gynorthwyo'r diwydiant hwnnw yn uniongyrchol, ond hefyd i wneud y ddadl mai dim ond Llywodraeth y DU all ddarparu cytundeb sector o'r math sydd ei angen ar y diwydiant dur, ac rydym ni'n gwneud y ddadl honno iddyn nhw pryd bynnag y cawn ni'r cyfle.
Thank you, First Minister, for a sensible reply there, rather than a party political broadcast. As you know, the Welsh Conservatives themselves are deeply committed to the future of the steel industry in Wales. There's still a considerable amount of publicly owned land and property in my region, not least in Aberavon. As the Economy, Infrastructure and Skills Committee has advised that youth unemployment will be set back as a result of COVID, and in light of ongoing concerns about the constituency's anchor employer, as you've just referred to, how can publicly owned assets be best used to help create investment and jobs that benefit young people in Aberavon?
Diolch, Prif Weinidog, am ateb synhwyrol yn y fan yna yn hytrach na darllediad gwleidyddol. Fel y gwyddoch chi, mae'r Ceidwadwyr Cymreig eu hunain wedi ymrwymo yn llwyr i ddyfodol y diwydiant dur yng Nghymru. Mae cryn dipyn o dir ac eiddo sy'n eiddo cyhoeddus yn fy rhanbarth i o hyd, yn enwedig yn Aberafan. Fel y mae Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi dweud y bydd diweithdra ymhlith pobl ifanc yn cael ei lesteirio o ganlyniad i COVID, ac yng ngoleuni pryderon parhaus am gyflogwr craidd yr etholaeth, fel yr ydych chi newydd gyfeirio ato, beth yw'r ffordd orau o ddefnyddio asedau sy'n eiddo cyhoeddus i helpu i greu buddsoddiad a swyddi sydd o fudd i bobl ifanc yn Aberafan?
I thank the Member for that question. The Welsh Government invests considerable sums of money in trying to bring back into beneficial use ground that, left to the market, would never come forward. Often, as in the sorts of areas that Suzy Davies has identified, that is because it is industrial land where contamination has happened in previous years, and, if you bring the land for sale, then nobody is able to buy it because they can't deal with the sunk costs that would have to be mopped up before the land could become usable. So, our stalled sites fund, for example, is designed to carry out that investment on publicly owned land so that it can then be used, for example, for housing, with all the jobs that that itself brings forward. And I agree with the Member—there is a real challenge for Wales, whichever political parties are involved in it, in making sure that our young people do not bear the brunt of the economic crisis that coronavirus has created. And finding ways in which we can create opportunities for them in education, in employment, in training so that they come through the pandemic, ready to take advantages of job opportunities when the economy recovers, I think, is absolutely at the top of the list of challenges that the next Senedd term will need to face.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi symiau sylweddol o arian yn ceisio dychwelyd tir i ddefnydd buddiol, na fyddai byth yn cael ei gynnig o'i adael i'r farchnad. Yn aml, fel yn y mathau o ardaloedd y mae Suzy Davies wedi cyfeirio atyn nhw, y rheswm am hynny yw mai tir diwydiannol yw hwn lle mae halogiad wedi digwydd mewn blynyddoedd blaenorol, ac, os byddwch chi'n rhoi'r tir ar werth, yna ni all neb ei brynu gan na allan nhw ymdopi â'r costau suddedig y byddai'n rhaid eu talu cyn y gellid defnyddio'r tir. Felly, mae ein cronfa safleoedd segur, er enghraifft, wedi'i chynllunio i wneud y buddsoddiad hwnnw ar dir cyhoeddus fel y gellir ei ddefnyddio wedyn, er enghraifft, ar gyfer tai, gyda'r holl swyddi y mae hynny ynddo'i hun yn eu cynnig. Ac rwy'n cytuno â'r Aelod—ceir her wirioneddol i Gymru, pa bleidiau gwleidyddol bynnag sy'n mynd i'r afael â hi, o ran sicrhau nad yw ein pobl ifanc yn ysgwyddo baich yr argyfwng economaidd y mae coronafeirws wedi ei greu. Ac mae dod o hyd i ffyrdd y gallwn ni greu cyfleoedd iddyn nhw ym meysydd addysg, cyflogaeth, hyfforddiant fel eu bod nhw'n dod drwy'r pandemig, yn barod i fanteisio ar gyfleoedd gwaith pan fydd yr economi yn gwella, yn fy marn i, ar frig y rhestr o heriau y bydd angen i dymor nesaf y Senedd eu hwynebu.
First Minister, Aberavon continues to have one of the lowest employment rates in Wales, with a quarter of the residents economically inactive. Do you accept that your economic policies have failed the people of Aberavon and the entire South Wales West region? So, what the people in my region need is greater support for domestic businesses, particularly those pursuing green technologies, as well as hoping to attract overseas companies. First Minister, how will your Government encourage entrepreneurial spirit in Aberavon? Thank you.
Prif Weinidog, mae Aberafan yn dal i fod ag un o'r cyfraddau cyflogaeth isaf yng Nghymru, gyda chwarter y trigolion yn economaidd anweithgar. A ydych chi'n derbyn bod eich polisïau economaidd wedi siomi pobl Aberafan a rhanbarth cyfan Gorllewin De Cymru? Felly, yr hyn sydd ei angen ar bobl yn fy rhanbarth i yw mwy o gymorth i fusnesau domestig, yn enwedig y rhai hynny sy'n mynd ar drywydd technolegau gwyrdd, yn ogystal â gobeithio denu cwmnïau tramor. Prif Weinidog, sut gwnaiff eich Llywodraeth chi annog ysbryd entrepreneuraidd yn Aberafan? Diolch.
Well, Llywydd, there's a lot in what the Member said in the second half of her contribution with which I can agree. Her analysis is deeply flawed, however. It is one of the most remarkable features of the Welsh economy over the last 20 years that we moved from having one of the highest proportions of our population economically inactive, and a growing proportion as well, in 1999, at the start of devolution, to having reduced that figure to at or occasionally below the UK average, and if you'd said that 20 years ago, that that could be achieved, you really would have been thought of as being out on a limb in terms of economic possibilities at that time. So, I think her analysis is deeply mistaken, but her positive suggestions for what is needed for the economy of Aberavon and the wider economy of south-west Wales has lots of sensible things in it.
Of course, we want to encourage indigenous enterprises. We have put money, during this pandemic, directly into supporting young people in particular who have ideas for self-employment, making sure that they have the mentoring that they need, the support that they need and some of the start-up capital they may need in order to turn those ideas into viable businesses of the future. And, while this Government has had a particular focus on the foundational economy, those jobs that can't be moved around the globe, we go on helping to bring investment to Wales from elsewhere as well. There's no one answer to the future of the Welsh economy. It needs to draw on a wide range of different ways in which we can support businesses that are here already, support the talents and enthusiasms of young people who have ideas for the jobs of the future, and, where opportunities arise, welcome inward investment to Wales as well.
Wel, Llywydd, mae llawer yn yr hyn a ddywedodd yr Aelod yn ail hanner ei chyfraniad y gallaf i gytuno ag ef. Fodd bynnag, mae ei dadansoddiad yn ddiffygiol iawn. Mae'n un o nodweddion mwyaf rhyfeddol economi Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf ein bod ni wedi symud o fod ag un o'r cyfrannau uchaf o'n poblogaeth yn economaidd anweithgar, a chyfran gynyddol hefyd, ym 1999, ar ddechrau datganoli, i fod wedi gostwng y ffigur hwnnw i gyfartaledd y DU neu'n is na hynny weithiau, a phe byddech chi wedi dweud hynny 20 mlynedd yn ôl, y gellid cyflawni hynny, byddech chi wedi cael eich ystyried yn wirioneddol ar eich pen eich hun o ran posibiliadau economaidd bryd hynny. Felly, rwy'n credu bod ei dadansoddiad yn gamdybiaeth fawr, ond mae ei hawgrymiadau cadarnhaol ar gyfer yr hyn sydd ei angen ar gyfer economi Aberafan ac economi ehangach y de-orllewin yn cynnwys llawer o bethau synhwyrol.
Wrth gwrs, rydym ni eisiau annog mentrau cynhenid. Rydym ni wedi rhoi arian, yn ystod y pandemig hwn, yn uniongyrchol i gynorthwyo pobl ifanc yn arbennig, sydd â syniadau ar gyfer hunangyflogaeth, gan wneud yn siŵr bod ganddyn nhw'r mentora sydd ei angen arnyn nhw, y cymorth sydd ei angen arnyn nhw a rhywfaint o'r cyfalaf cychwyn y gallai fod ei angen arnyn nhw er mwyn troi'r syniadau hynny yn fusnesau hyfyw y dyfodol. Ac er y bu gan y Llywodraeth hon bwyslais penodol ar yr economi sylfaenol, y swyddi hynny na ellir eu symud o gwmpas y byd, rydym ni'n parhau i helpu i ddod â buddsoddiad i Gymru o fannau eraill hefyd. Does dim un ateb unigol i ddyfodol economi Cymru. Mae angen iddi fanteisio ar amrywiaeth eang o wahanol ffyrdd y gallwn ni gynorthwyo busnesau sydd yma eisoes, cefnogi doniau a brwdfrydedd pobl ifanc sydd â syniadau ar gyfer swyddi'r dyfodol, a, phan fo cyfleoedd yn codi, croesawu mewnfuddsoddiad i Gymru hefyd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer, and, with your permission, as it's the last Senedd First Minister's questions of this session, I'd like to just reflect for a moment on the tragedy that families have gone through over the COVID crisis that we've just seen behind us over the last 12 months. The loss of a loved one is incalculable, and the grief that families must be feeling across the whole of Wales is sombrely reflected today by all Members of the Senedd, but also in all communities the length and breadth of Wales. We've also seen huge acts of kindness that have been so inspirational, both community spirited kindness and compassion combined, which have carried many people through this crisis.
I'd also like to put on record my thanks, as leader of the Welsh Conservative group, to the staff of the Commission who, through this five-year session, have seen us through question times and debates, and also to reflect on the Members who aren't with us today, who gathered with us in May 2016 to begin this session, who tragically have lost their lives over the last five years.
First Minister, with the third wave ripping through Europe at the moment, why is it easier to fly from Cardiff to Alicante than it is to drive to Aberystwyth?
Diolch, Llywydd, a, gyda'ch caniatâd, gan mai dyma'r cwestiynau olaf i'r Prif Weinidog yn y Senedd ar gyfer y sesiwn hon, hoffwn fyfyrio am eiliad ar y drasiedi y mae teuluoedd wedi bod drwyddi dros argyfwng COVID yr ydym ni newydd ei gweld y tu ôl i ni dros y 12 mis diwethaf. Mae colli rhywun annwyl yn ddifesur, ac mae'r galar y mae'n rhaid bod teuluoedd yn ei deimlo ledled Cymru gyfan yn cael ei adlewyrchu yn brudd heddiw gan holl Aelodau'r Senedd, ond hefyd ym mhob cymuned ar hyd a lled Cymru. Rydym ni hefyd wedi gweld gweithredoedd enfawr o garedigrwydd sydd wedi bod mor ysbrydoledig, caredigrwydd a thosturi ag ysbryd cymunedol gyda'i gilydd, sydd wedi cario llawer o bobl drwy'r argyfwng hwn.
Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch, fel arweinydd grŵp Ceidwadwyr Cymru, i staff y Comisiwn sydd, drwy'r sesiwn bum mlynedd hon, wedi ein tywys trwy gwestiynau a dadleuon, a hefyd i fyfyrio ar yr Aelodau nad ydyn nhw gyda ni heddiw, a ymgasglodd gyda ni ym mis Mai 2016 i ddechrau'r sesiwn hon, sydd yn drasig wedi colli eu bywydau yn ystod y pum mlynedd diwethaf.
Prif Weinidog, gyda'r drydedd don yn ysgubo drwy Ewrop ar hyn o bryd, pam mae'n haws hedfan o Gaerdydd i Alicante nag yw hi i yrru i Aberystwyth?
Llywydd, apologies to the leader of the opposition, as I just missed the—. The line just dipped in the very last part of his question to me. If he'd just be happy to repeat that very last line.
Llywydd, ymddiheuriadau i arweinydd yr wrthblaid, gan fy mod i wedi methu'r—. Roedd oedi bach ar y llinell ar ran olaf un ei gwestiwn i mi. Os byddai cystal ag ailadrodd y llinell olaf un honno?
Yes, First Minister. Sorry about that. Why is it easier to fly from Cardiff to Alicante than it is to drive to Aberystwyth at the moment in Wales?
Iawn, Prif Weinidog. Mae'n ddrwg gen i am hynna. Pam mae'n haws hedfan o Gaerdydd i Alicante nag yw hi i yrru i Aberystwyth ar hyn o bryd yng Nghymru?
I beg your pardon. Thank you for that. Llywydd, could I also just echo the first points that Mr Davies made? We'll have a chance later this afternoon, in a statement that I will give, to reflect on the extraordinary last 12 months and those who have lost loved ones. It's a very important day for us to do that.
I wanted, as well, to take the opportunity, as the leader of the opposition did, just to reflect on the cruelty of the last five years as far as Senedd Members are concerned. We've never experienced a term like it, when we've experienced the loss of Members of the Senedd from all parts of the Chamber—talented, committed people. Their loss has been very profoundly felt across the Chamber. In the last five years, we also lost my own great friend, mentor and predecessor in this post, Rhodri Morgan. Going in, as we are, to an election, I find it odd every day to think of us having an election here in a devolved Wales without the person who was probably personally the most significant figure in establishing devolution as we have it today.
As far as the travel issue is concerned, Llywydd, international travel to and from Wales is bound by the same set of rules in Wales as it is across our border and, indeed, in Scotland. Some air travel is permitted in very narrow circumstances, where the four Governments have agreed together that it is necessary for work purposes, education purposes, or where people are returning home elsewhere in the world. At the moment, the 'stay local' arrangements remain necessary in Wales because of the state of the public health emergency. I remain optimistic that, given the current figures that we continue to see in Wales and with the improvements that we are seeing, by the end of the next week, we may be able to move from 'stay local' to people being able to travel more widely across Wales.
Esgusodwch fi. Diolch am hynna. Llywydd, a gaf innau hefyd adleisio'r pwyntiau cyntaf a wnaeth Mr Davies? Cawn gyfle yn ddiweddarach y prynhawn yma, mewn datganiad y byddaf i'n ei roi, i fyfyrio ar y 12 mis diwethaf eithriadol a'r rhai sydd wedi colli anwyliaid. Mae'n ddiwrnod pwysig iawn i ni wneud hynny.
Roeddwn i eisiau manteisio ar y cyfle, hefyd, fel y gwnaeth arweinydd yr wrthblaid, i fyfyrio ar greulondeb y pum mlynedd diwethaf o ran Aelodau'r Senedd. Nid ydym ni erioed wedi cael tymor tebyg iddo, pan ein bod ni wedi colli Aelodau'r Senedd o bob rhan o'r Siambr—pobl dalentog ac ymroddedig. Teimlwyd eu colled yn ddwys iawn ar draws y Siambr. Yn ystod y pum mlynedd diwethaf, collasom hefyd fy nghyfaill mawr, fy mentor a'm rhagflaenydd yn y swydd hon, Rhodri Morgan. Wrth agosáu at etholiad, fel yr ydym ni, rwy'n ei chael hi'n rhyfedd bob dydd i feddwl ein bod ni'n cael etholiad yma mewn Cymru ddatganoledig heb y sawl a oedd, mae'n debyg, y ffigwr mwyaf arwyddocaol yn bersonol o ran sefydlu datganoli yn y modd y mae hynny gennym ni heddiw.
O ran y mater teithio, Llywydd, mae teithio rhyngwladol i Gymru ac ohoni wedi'i rwymo gan yr un gyfres o reolau yng Nghymru ag y mae dros ein ffin ac, yn wir, yn yr Alban. Caniateir rhywfaint o deithio awyr o dan amgylchiadau cul iawn, pan fo'r pedair Llywodraeth wedi cytuno gyda'i gilydd ei fod yn angenrheidiol at ddibenion gwaith, dibenion addysg, neu pan fo pobl yn dychwelyd adref i fannau eraill yn y byd. Ar hyn o bryd, mae'r trefniadau 'aros yn lleol' yn parhau i fod yn angenrheidiol yng Nghymru oherwydd sefyllfa'r argyfwng iechyd cyhoeddus. Rwy'n dal i fod yn obeithiol, o ystyried y ffigurau presennol yr ydym ni'n parhau i'w gweld yng Nghymru a chyda'r gwelliannau yr ydym ni'n eu gweld, erbyn diwedd yr wythnos nesaf, efallai y byddwn ni'n gallu symud o 'aros yn lleol' i bobl yn gallu teithio yn ehangach ledled Cymru.
First Minister, it cannot be right, with the current third wave going through Europe, as we're seeing, tragically, that you can fly from Cardiff more easily than you can travel, as I said, to Aberystwyth. I, this morning, for example, was able to purchase a ticket for Thursday to fly out of Cardiff Airport, where I do not believe a quarantine hotel exists or in-airport testing exists. If you're allowing, out of your own airport, people to fly to parts of Europe that potentially are hosting the third wave of the virus, why are there no testing facilities at Cardiff Airport and why, indeed, are there no quarantine facilities?
Prif Weinidog, ni all fod yn iawn, gyda'r drydedd don bresennol yn mynd drwy Ewrop, fel yr ydym ni'n ei weld, yn drasig, y gallwch chi hedfan o Gaerdydd yn haws nag y gallwch chi deithio, fel y dywedais, i Aberystwyth. Roeddwn i, y bore yma, er enghraifft, yn gallu prynu tocyn ar gyfer dydd Iau i hedfan allan o Faes Awyr Caerdydd, lle nad wyf i'n credu bod gwesty cwarantîn yn bodoli na phrofion yn y maes awyr yn bodoli. Os ydych chi'n caniatáu, allan o'ch maes awyr eich hun, i bobl hedfan i rannau o Ewrop lle ceir, o bosibl, trydedd don y feirws, pam nad oes cyfleusterau profi ym Maes Awyr Caerdydd a pham, yn wir, nad oes cyfleusterau cwarantîn?
There are no quarantine facilities, Llywydd, because no flights to Cardiff Airport go to red-list countries. Only people travelling into the United Kingdom from the 30-odd countries on the red list are required to quarantine, and none of them are allowed to enter the United Kingdom via Wales. So, there is no case for quarantine facilities at Cardiff Airport because nobody anywhere in the United Kingdom would be required to quarantine under the circumstances that the Member refers to.
I am very anxious, as is the chief medical officer, as is Public Health Wales in the statements that were published last week, at the prospects of international travel being allowed from 17 May. I share the Member's concerns about the third wave on the continent of Europe. I share his concerns about people being able to return to the United Kingdom from places where the virus is in renewed circulation, particularly as there are new variants that are appearing in different parts of the world. I raised this matter with the Chancellor of the Duchy of Lancaster in our regular call on Wednesday of last week. I've heard other UK Ministers over the weekend taking a slightly more precautionary approach to this than was originally envisaged in the Prime Minister's road map for England; I do hope that that will turn out to be true for some of the reasons that the leader of the opposition has identified.
Nid oes cyfleusterau cwarantîn, Llywydd, oherwydd nad oes unrhyw deithiau i Faes Awyr Caerdydd yn mynd i wledydd rhestr goch. Dim ond pobl sy'n teithio i'r Deyrnas Unedig o'r oddeutu 30 o wledydd ar y rhestr goch y mae angen iddyn nhw fynd i gwarantîn, ac ni chaniateir i'r un ohonyn nhw ddod i mewn i'r Deyrnas Unedig drwy Gymru. Felly, nid oes dadl dros gyfleusterau cwarantîn ym Maes Awyr Caerdydd gan na fyddai'n ofynnol i neb yn unman yn y Deyrnas Unedig fynd i gwarantîn o dan yr amgylchiadau y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw.
Rwyf i yn bryderus iawn, fel y mae'r prif swyddog meddygol, fel y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn y datganiadau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, ynghylch y rhagolygon o ganiatáu teithio rhyngwladol o 17 Mai ymlaen. Rwy'n rhannu pryderon yr Aelod am y drydedd don ar gyfandir Ewrop. Rwy'n rhannu ei bryderon ynghylch pobl yn cael dychwelyd i'r Deyrnas Unedig o fannau lle mae'r feirws yn cylchredeg o'r newydd, yn enwedig gan fod amrywiolion newydd sy'n ymddangos mewn gwahanol rannau o'r byd. Codais y mater hwn gyda Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn yn ein galwad reolaidd ddydd Mercher yr wythnos diwethaf. Rwyf wedi clywed Gweinidogion eraill y DU dros y penwythnos yn cymryd agwedd ychydig yn fwy rhagofalus at hyn nag a ragwelwyd yn wreiddiol ym map ffyrdd Prif Weinidog y DU ar gyfer Lloegr; rwy'n gobeithio y bydd hynny yn wir yn y pen draw am rai o'r rhesymau y mae arweinydd yr wrthblaid wedi eu nodi.
I noticed you didn't confirm whether there was testing at the airport. As of this morning, 45 people have currently booked to fly to Cardiff from Alicante on Thursday, and 32 people to fly the other way. Clearly, the informed decision making that will be going into the road map from Westminster is predicated on the report that will be made available on international travel on 12 April. So, it is remarkable that you, as the First Minister, keep non-essential shopping on the high street shut, but you're happy to see international travel coming to Cardiff Airport—an airport you control. Can you understand why people feel very frustrated at this prospect? They see one rule for one sector of the economy and another rule for another sector of the economy, when on your matrix and your COVID recovery plan it would be safe to open non-essential retail. But as it is, you're prepared to allow people to come into Cardiff Airport when no testing facilities exist, First Minister.
Sylwais na wnaethoch chi gadarnhau pa un a oedd profion yn y maes awyr. O'r bore yma, mae 45 o bobl wedi archebu lle ar hyn o bryd i hedfan i Gaerdydd o Alicante ddydd Iau, a 32 o bobl i hedfan y ffordd arall. Yn amlwg, mae'r penderfyniadau cytbwys a fydd yn cael eu gwneud ar y map ffyrdd gan San Steffan yn seiliedig ar yr adroddiad a fydd ar gael ar deithio rhyngwladol ar 12 Ebrill. Felly, mae'n rhyfeddol eich bod chi, fel y Prif Weinidog, yn cadw siopa nad yw'n hanfodol ar y stryd fawr ar gau, ond yn hapus i weld teithio rhyngwladol yn dod i Faes Awyr Caerdydd—maes awyr yr ydych chi'n ei reoli. A allwch chi ddeall pam mae pobl yn teimlo'n rhwystredig iawn am y posibilrwydd hwn? Maen nhw'n gweld un rheol ar gyfer un sector o'r economi a rheol arall ar gyfer sector arall o'r economi, pan fyddai'n ddiogel ar eich matrics a'ch cynllun adfer yn sgil COVID agor manwerthu nad yw'n hanfodol. Ond fel y mae hi, rydych chi'n barod i ganiatáu i bobl ddod i Faes Awyr Caerdydd pan nad oes unrhyw gyfleusterau profi yn bodoli, Prif Weinidog.
I think people are more sensible than the Member gives them credit for. They will understand that the rules that govern international travel out of Wales or into Wales are identical to those everywhere in the rest of the United Kingdom. If the Member is critical of them, he can only be equally critical of the position taken by his own Government.
I looked before we started questions this afternoon, Llywydd, at the list of flights that will be coming into Heathrow this afternoon—flights from Cairo, flights from many parts of the world where the risks are a good deal greater than any flight coming into Cardiff. If a flight comes into Cardiff, then people who arrive here will be subject to all the rules that are there. That includes a testing regime, it includes people being required to stay at home in their own homes for a period after they arrive back, being tested at the start, being tested at the eight-day point—all of that is in place here in Wales. Those are the same rules that happen elsewhere.
I've lost count of the number of times, Llywydd, that the Member has urged on me that we should follow a four-nation approach to these matters in the United Kingdom, and yet when I follow a four-nation approach identically where international travel is concerned, he seems to suggest that we should be doing something different here in Wales. We're doing it on a four-nation basis. I'm very glad we're doing it that way. Everything we are doing here in Wales is the same as in England, Scotland or Northern Ireland, other than the point that the Member hadn't grasped, which is that no red-list flights are allowed to come into Wales. They are only allowed to land in Scotland and in England.
Rwy'n credu bod pobl yn gallach nag y mae'r Aelod yn credu y maen nhw. Byddan nhw'n deall bod y rheolau sy'n llywodraethu teithio rhyngwladol allan o Gymru neu i Gymru yn union yr un fath â'r rhai ym mhobman yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Os yw'r Aelod yn feirniadol ohonyn nhw, ni all ond bod yr un mor feirniadol o'r safbwynt a fabwysiadwyd gan ei Lywodraeth ei hun.
Edrychais cyn i ni ddechrau cwestiynau y prynhawn yma, Llywydd, ar y rhestr o deithiau hedfan a fydd yn dod i mewn i Heathrow y prynhawn yma—awyrennau o Cairo, awyrennau o sawl rhan o'r byd lle mae'r peryglon yn llawer mwy nag y bydden nhw ar unrhyw awyren sy'n dod i Gaerdydd. Os daw awyren i Gaerdydd, yna bydd pobl sy'n cyrraedd yma yn ddarostyngedig i'r holl reolau sydd yno. Mae hynny yn cynnwys trefn brofi, mae'n cynnwys ei gwneud yn ofynnol i bobl aros gartref yn eu cartrefi eu hunain am gyfnod ar ôl iddyn nhw gyrraedd yn ôl, cael eu profi ar y dechrau, cael eu profi ar ôl wyth diwrnod—mae hynny i gyd ar waith yma yng Nghymru. Dyna'r un rheolau ag sy'n digwydd mewn mannau eraill.
Rwyf i wedi colli cyfrif o'r nifer o weithiau, Llywydd, y mae'r Aelod wedi fy annog y dylem ni ddilyn dull pedair gwlad tuag at y materion hyn yn y Deyrnas Unedig, ac eto pan rwyf i'n dilyn dull pedair gwlad yn union lle mae teithio rhyngwladol yn y cwestiwn, mae'n ymddangos ei fod yn awgrymu y dylem ni fod yn gwneud rhywbeth gwahanol yma yng Nghymru. Rydym ni'n ei wneud ar sail pedair gwlad. Rwy'n falch iawn ein bod ni'n ei wneud yn y modd hwnnw. Mae popeth yr ydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru yr un fath ag yn Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon, ar wahân i'r pwynt nad oedd yr Aelod wedi ei ddeall, sef na chaniateir i unrhyw deithiau rhestr goch ddod i Gymru. Dim ond yn yr Alban ac yn Lloegr y caniateir iddyn nhw lanio.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, every administration should look back on its time in office and ask the question, 'What should we have done better?' When you ask yourself that question, what answer do you give?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, dylai pob gweinyddiaeth edrych yn ôl ar ei chyfnod mewn grym a gofyn y cwestiwn, 'Beth ddylem ni fod wedi ei wneud yn well?' Pan fyddwch chi'n gofyn y cwestiwn hwnnw i chi eich hunan, pa ateb ydych chi'n ei roi?
I'm sure there are many answers, because I think the Member is right that anybody sensible would want to reflect on the experience of the last five years. I wish very much that we had persuaded the UK Government to strike a different deal with the European Union as we left it. People in Wales voted to leave the European Union. The Welsh Government was clear from the beginning that we accepted the fact of that, but we wanted to focus on the form of it. We failed to persuade the UK Government of our case, which would have resulted in a far closer economic relationship with our closest and most important market. Right up to the very end, we were unable to persuade the UK Government, in striking its deal with the European Union, to look after the interests of our young people by securing our continued participation in the Erasmus+ programme, a deficit that I'm very proud to say this Welsh Government made good over this weekend, so that young people in Wales will go on having opportunities to work, study and to volunteer abroad, as will young people from the rest of the world be welcome here in Wales.
Rwy'n siŵr bod llawer o atebion, oherwydd rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn y byddai unrhyw un synhwyrol eisiau myfyrio ar brofiad y pum mlynedd diwethaf. Hoffwn yn fawr iawn pe byddem ni wedi perswadio Llywodraeth y DU i daro bargen wahanol gyda'r Undeb Ewropeaidd wrth i ni ei adael. Pleidleisiodd pobl yng Nghymru i adael yr Undeb Ewropeaidd. Roedd Llywodraeth Cymru yn eglur o'r dechrau ein bod ni'n derbyn ffaith hynny, ond roeddem ni eisiau canolbwyntio ar ei ffurf. Ni wnaethom ni lwyddo i berswadio Llywodraeth y DU o'n hachos, a fyddai wedi arwain at berthynas economaidd lawer agosach gyda'n marchnad agosaf a phwysicaf. Hyd at y diwedd un, nid oeddem ni'n gallu perswadio Llywodraeth y DU, wrth daro ei bargen gyda'r Undeb Ewropeaidd, i ofalu am fuddiannau ein pobl ifanc drwy sicrhau ein bod ni'n parhau i gymryd rhan yn rhaglen Erasmus+, diffyg yr wyf i'n falch iawn o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi ei unioni dros y penwythnos hwn, fel y bydd pobl ifanc yng Nghymru yn parhau i gael cyfleoedd i weithio, astudio a gwirfoddoli dramor, fel y bydd croeso i bobl ifanc o weddill y byd yma yng Nghymru.
I must admit, First Minister, that Labour's campaign launch recently caused a bit of a double take. When I asked you four weeks ago today to commit to giving the real living wage to our care workers, your response then was to pour scorn on what you deemed to be unaffordable pledges. Fast forward a month, and the real living wage for carers now is a headline policy for you going into the election. I'm personally glad we've persuaded you, I'm just sorry that, like with so many other policies—the north Wales medical school, the devolution of justice, and the youth job guarantee—it took so long. But in that spirit of belated reconsideration and at your last possible opportunity in the Senedd before the election, will you now commit to extending free school meals eligibility? You dropped your child poverty target, which we think is a matter of great regret, but will you take this opportunity to promise a hot meal for every child whose family is in receipt of universal credit?
Mae'n rhaid i mi gyfaddef, Prif Weinidog, bod lansiad ymgyrch Llafur yn ddiweddar wedi achosi ychydig o edrych ddwywaith. Pan ofynnais i chi bedair wythnos yn ôl i heddiw i ymrwymo i roi'r cyflog byw gwirioneddol i'n gweithwyr gofal, eich ymateb bryd hynny oedd wfftio'r hyn yr oeddech chi'n ei ystyried yn addewidion anfforddiadwy. Symudwch ymlaen fis, ac mae'r cyflog byw gwirioneddol i ofalwyr yn un o'ch prif bolisïau erbyn hyn ar gyfer yr etholiad. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi eich perswadio chi, y cwbl yr wyf i'n ei resynu, fel gyda chymaint o bolisïau eraill—ysgol feddygol y gogledd, datganoli cyfiawnder, a'r sicrwydd swyddi i bobl ifanc—yw ei fod wedi cymryd cyhyd. Ond yn yr ysbryd hwnnw o ailystyried hwyr ac ar eich cyfle olaf posibl yn y Senedd cyn yr etholiad, a wnewch chi ymrwymo nawr i ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim? Fe wnaethoch chi gael gwared ar eich targed tlodi plant, sydd, yn ein barn ni, yn destun gofid mawr, ond a wnewch chi fanteisio ar y cyfle hwn i addo pryd poeth i bob plentyn y mae ei deulu yn derbyn credyd cynhwysol?
Llywydd, the fundamental difference between my party's manifesto and his is that ours is credible and his is incredible. When I said to him four weeks ago that it was vitally important that any promises that any party makes to the people of Wales can be afforded and delivered, I meant what I said. And the work that my party has put into our pledges guarantees that every one of them can be delivered and can be delivered in a way that is affordable. It does nobody any good, Llywydd, just to pour out promises, one after another, without any possibility that those promises can actually be delivered in reality, because they all add up. His promises, just in a very conservative assessment of them, amount to well over £2 billion-worth of revenue and £6 billion-worth of capital that he hasn't got. I will not go into an election promising people things that I know are simply not possible.
On free school meals, this Government has a very proud record indeed. The first Government in the United Kingdom to guarantee free school meals during school holidays during the pandemic. The first Government in the United Kingdom to guarantee that that will continue through the whole of the next academic year. The first Government in the United Kingdom to make sure that the weekly sum available for free school meals during the pandemic is at a level that avoids the sort of scandalous things that we saw in England. Our record is proud, our record is deliverable and the promises we make will be affordable, credible and deliverable as well.
Llywydd, y gwahaniaeth sylfaenol rhwng maniffesto fy mhlaid i a'i blaid ef yw bod ein maniffesto ni yn gredadwy a bod ei un ef yn anghredadwy. Pan ddywedais wrtho bedair wythnos yn ôl ei bod hi'n hanfodol bwysig y gellir fforddio a chyflawni unrhyw addewidion y mae unrhyw blaid yn eu gwneud i bobl Cymru, roeddwn i'n golygu'r hyn a ddywedais. Ac mae'r gwaith y mae fy mhlaid i wedi ei wneud ar ein haddewidion yn sicrhau y gellir cyflawni pob un ohonyn nhw ac y gellir eu cyflawni mewn ffordd sy'n fforddiadwy. Nid yw'n gwneud unrhyw les i neb, Llywydd, dim ond y dywallt addewidion, un ar ôl y llall, heb unrhyw bosibilrwydd y gellir cyflawni'r addewidion hynny mewn gwirionedd, oherwydd maen nhw i gyd yn costio arian. Mae ei addewidion, dim ond o wneud asesiad ceidwadol iawn ohonyn nhw, werth ymhell dros £2 biliwn o refeniw a gwerth £6 biliwn o gyfalaf nad yw ganddo. Wnaf i ddim mynd i mewn i etholiad yn addo pethau i bobl yr wyf i'n gwybod nad ydyn nhw'n bosibl.
O ran prydau ysgol am ddim, mae gan y Llywodraeth hon hanes balch iawn yn wir. Y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i sicrhau prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol yn ystod y pandemig. Y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i sicrhau y bydd hynny yn parhau drwy gydol y flwyddyn academaidd nesaf. Y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr bod y swm wythnosol sydd ar gael ar gyfer prydau ysgol am ddim yn ystod y pandemig ar lefel sy'n osgoi'r math o bethau cywilyddus a welsom yn Lloegr. Mae ein hanes yn falch, mae ein hanes yn gyflawnadwy a bydd yr addewidion yr ydym ni'n eu gwneud yn fforddiadwy, yn gredadwy ac yn gyflawnadwy hefyd.
I note you said there, First Minister, that you were making a 'conservative assessment' of Plaid Cymru's policies and I think you used your words very advisedly, because I expect you next to be quoting Theresa May and the magic money tree. That's not an election campaign that went very well for her in the end. Our policies will be costed, independently verified by Professor Brian Morgan and Professor Gerry Holtham, an economist that you know very well and you've used as an adviser to the Welsh Government yourself.
I don't expect my powers of persuasion to extend to a u-turn by you any time soon on the question of independence, First Minister, but can I ask you a couple of genuine questions in this final First Minister's questions? In your vision of home rule, what powers would you leave at Westminster, given they would be for most of the time still in Tory hands? And, finally—and to us this is the central question—if the Conservatives, as currently predicted, win the next Westminster election, probably the one after that, and so on, is there some point at which even you would accept, First Minister, that independence becomes for Wales the more progressive option?
Rwy'n sylwi eich bod chi wedi dweud yn y fan yna, Prif Weinidog, eich bod chi'n gwneud 'asesiad ceidwadol' o bolisïau Plaid Cymru ac rwy'n credu eich bod chi wedi defnyddio eich geiriau yn ofalus iawn, oherwydd rwy'n disgwyl nesaf i chi fod yn dyfynnu Theresa May a'r goeden arian hud. Nid yw honno'n ymgyrch etholiadol a aeth yn dda iawn iddi yn y pen draw. Bydd ein polisïau yn cael eu costio, yn cael eu dilysu yn annibynnol gan yr Athro Brian Morgan a'r Athro Gerry Holtham, economegydd yr ydych chi'n ei adnabod yn dda iawn ac yr ydych chi wedi ei ddefnyddio fel cynghorydd i Lywodraeth Cymru eich hun.
Nid wyf i'n disgwyl i'm pwerau perswadio ymestyn i dro pedol gennych chi unrhyw bryd yn fuan ar fater annibyniaeth, Prif Weinidog, ond a gaf i ofyn ychydig o gwestiynau dilys i chi yn y cwestiynau olaf hyn i'r Prif Weinidog? Yn eich gweledigaeth o reolaeth gartref, pa bwerau fyddech chi'n eu gadael yn San Steffan, o gofio y bydden nhw'n dal yn nwylo'r Torïaid y rhan fwyaf o'r amser? Ac, yn olaf—a dyma'r cwestiwn canolog i ni—os bydd y Ceidwadwyr, fel y rhagwelir ar hyn o bryd, yn ennill etholiad nesaf San Steffan, yr un ar ôl hynny, mae'n debyg, ac yn y blaen, a oes ryw adeg y byddai hyd yn oed chi, Prif Weinidog, yn derbyn bod annibyniaeth yn ddewis mwy blaengar i Gymru?
Well, Llywydd, my advice to the Member is to cheer up. My goodness, he's written off the next election, he's written the one after that off as well. Really, my party will be there, fighting to make sure that the results are different. We're not defeatist in the desperate way he has been there, this afternoon.
There are many things we could debate as to which matters would be left at a UK level. The key thing for my party is that all those things would be agreed, that we are a voluntary association of four nations. There we are, I have quoted Mrs May for him this afternoon, because that's how she described the United Kingdom in her Edinburgh lecture in the weeks before she ceased to be Prime Minister. A voluntary association of four nations means that we agree the things that we choose to operate at a UK level. It's in our hands, not in the hands of Westminster to determine it.
The truth is, Llywydd, that the choice at the election is this: the Welsh Conservative Party doesn't believe in Wales, his party doesn't believe in the United Kingdom, my party believes in both.
Wel, Llywydd, fy nghyngor i'r Aelod yw i godi ei galon. Brensiach, mae wedi diystyru'r posibilrwydd o ennill yr etholiad nesaf, mae wedi diystyru'r posibilrwydd o ennill yr un ar ôl hynny hefyd. Mewn gwirionedd, bydd fy mhlaid i yno, yn brwydro i wneud yn siŵr bod y canlyniadau yn wahanol. Nid ydym ni'n wangalon yn y ffordd anobeithiol y mae ef wedi bod yn y fan yna, y prynhawn yma.
Mae llawer o bethau y gallem ni eu trafod ynghylch pa faterion fyddai'n cael eu gadael ar lefel y DU. Y peth allweddol i'm plaid i yw y byddai'r holl bethau hynny yn cael eu cytuno, ein bod ni'n gymdeithas wirfoddol o bedair gwlad. Dyna ni, rwyf i wedi dyfynnu Mrs May ar ei gyfer y prynhawn yma, oherwydd dyna sut y disgrifiodd hi y Deyrnas Unedig yn ei darlith yng Nghaeredin yn yr wythnosau cyn iddi beidio â bod yn Brif Weinidog y DU. Mae cymdeithas wirfoddol o bedair gwlad yn golygu ein bod ni'n cytuno ar y pethau yr ydym ni'n dewis eu gweithredu ar lefel y DU. Mae yn ein dwylo ni, nid yn nwylo San Steffan i'w benderfynu.
Y gwir yw, Llywydd, mai'r dewis yn yr etholiad yw hwn: nid yw Plaid Geidwadol Cymru yn credu yng Nghymru, nid yw ei blaid ef yn credu yn y Deyrnas Unedig, mae fy mhlaid i yn credu yn y ddwy.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiogelwch cymunedol yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ56487
3. Will the First Minister make a statement on community safety in Alyn and Deeside? OQ56487
I thank Jack Sargeant, Llywydd, for that question. On Thursday last, 18 March, I chaired the latest meeting of the policing partnership board for Wales. The board reviewed the experience of communities during the pandemic, and recommitted the Welsh Government and the police to act together to support strong, safe communities across our nation, including the Member's constituency.
Diolchaf i Jack Sargeant, Llywydd, am y cwestiwn yna. Ddydd Iau diwethaf, 18 Mawrth, cadeiriais gyfarfod diweddaraf bwrdd partneriaeth plismona Cymru. Adolygodd y bwrdd brofiad cymunedau yn ystod y pandemig, ac ailymrwymodd Llywodraeth Cymru a'r heddlu i weithredu gyda'i gilydd i gefnogi cymunedau cryf a diogel ar draws ein gwlad, gan gynnwys etholaeth yr Aelod.
Thank you for that answer, First Minister. You will know that the Tories came to Alyn and Deeside and they promised 62 new police officers, specifically in Deeside. They have delivered none, specifically in Deeside. Welsh Labour have funded police community support officers across Alyn and Deeside and the Welsh Tories have now committed to cutting them as well. First Minister, my community has been hit hard by the Tory police cuts. Will you commit to funding even more PCSOs to work with communities to make our streets safer, and will you continue to step in and act where the Prime Minister's failed to do so?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Byddwch yn gwybod bod y Torïaid wedi dod i Alun a Glannau Dyfrdwy ac wedi addo 62 o swyddogion yr heddlu newydd, yn benodol yng Nglannau Dyfrdwy. Nid ydyn nhw wedi darparu yr un, yn benodol yng Nglannau Dyfrdwy. Mae Llafur Cymru wedi ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ar draws Alun a Glannau Dyfrdwy ac mae Torïaid Cymru bellach wedi ymrwymo i'w torri hwythau hefyd. Prif Weinidog, mae toriadau heddlu'r Torïaid wedi taro fy nghymuned i yn galed. A wnewch chi ymrwymo i ariannu hyd yn oed mwy o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i weithio gyda chymunedau i wneud ein strydoedd yn fwy diogel, ac a wnewch chi barhau i gamu i mewn a gweithredu yn lle methodd Prif Weinidog y DU â gwneud hynny?
Llywydd, I thank Jack Sargeant for those very important points, and he's right: the record of the Conservative Party for a decade is of defunding the police across the United Kingdom. Between 2010 and 2018—all years in which the Conservative Party ran the UK Government—police numbers in Wales and England dropped by a staggering 21,732 officers. That's nearly 500 fewer police on the streets here in Wales because of the deliberate decisions of the Conservative Government. And even if all their current plans were to succeed—as Jack Sargeant has said, not a single one of the 62 officers they promised in Alyn and Deeside have yet materialised—even if they were to succeed in full, those numbers would not recover to where policing numbers were before the long Tory years of cutting police budgets and police numbers. I'm very proud of the fact that since 2011, successive Welsh Governments have funded 500 police and community support officers, and if this Government is returned in May, not only will those 500 officers remain in place, but we'll add to it with another 100 officers, so that there are more people on the beat, on the streets, in every part of Wales.
Llywydd, diolchaf i Jack Sargeant am y pwyntiau pwysig iawn yna, ac mae'n iawn: hanes y Blaid Geidwadol am ddegawd yw dadariannu'r heddlu ar draws y Deyrnas Unedig. Rhwng 2010 a 2018—i gyd yn flynyddoedd pan oedd y Blaid Geidwadol yn rhedeg Llywodraeth y DU—gostyngodd niferoedd yr heddlu yng Nghymru a Lloegr gan gyfanswm syfrdanol o 21,732 o swyddogion. Mae hynny bron i 500 yn llai o heddlu ar y strydoedd yma yng Nghymru oherwydd penderfyniadau bwriadol y Llywodraeth Geidwadol. A hyd yn oed pe byddai eu holl gynlluniau presennol yn llwyddo—fel y dywedodd Jack Sargeant, nid oes yr un o'r 62 o swyddogion a addawyd ganddyn nhw yn Alun a Glannau Dyfrdwy wedi dod i'r amlwg hyd ama—hyd yn oed pe bydden nhw'n llwyddo yn llwyr, ni fyddai'r niferoedd hynny yn gwella i ble'r oedd niferoedd plismona cyn blynyddoedd maith y Torïaid o dorri cyllidebau'r heddlu a niferoedd yr heddlu. Rwy'n falch iawn o'r ffaith bod Llywodraethau olynol yng Nghymru ers 2011 wedi ariannu 500 o swyddogion yr heddlu a swyddogion cymorth cymunedol, ac os caiff y Llywodraeth hon ei dychwelyd ym mis Mai, nid yn unig y bydd y 500 o swyddogion hynny yn parhau yn eu swyddi, ond byddwn yn ychwanegu atyn nhw gyda 100 o swyddogion eraill, fel bod mwy o bobl yn gweithio ar y strydoedd ym mhob rhan o Gymru.
Community safety in Flintshire and across north Wales requires joined-up multi-agency working with communities themselves and the role of North Wales Police is central to this. With community safety being a devolved matter, Welsh Conservatives would continue to support and fund police community support officer numbers in Wales, working alongside the UK Conservative Government programme to recruit an additional 20,000 police officers in England and Wales by March 2023. How do you therefore propose to ensure partnership working between the Welsh and UK Governments on this agenda, where the actual uplift in additional police officers in England and Wales has already reached 6,620 by 31 December 2020, including 302 extra officers in Wales, and 62 in north Wales, with further increases to follow in the next two years, recognising that community safety in north Wales is entirely dependent upon north Wales's established integrated working with their adjacent partner police forces in north-west England?
Mae diogelwch cymunedol yn Sir y Fflint ac ar draws y gogledd yn gofyn am weithio amlasiantaeth cydgysylltiedig gyda chymunedau eu hunain ac mae swyddogaeth Heddlu Gogledd Cymru yn ganolog i hyn. Gan fod diogelwch cymunedol yn fater datganoledig, byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn parhau i gefnogi ac ariannu niferoedd swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru, gan weithio ochr yn ochr â rhaglen Llywodraeth Geidwadol y DU i recriwtio 20,000 o swyddogion yr heddlu ychwanegol yng Nghymru a Lloegr erbyn mis Mawrth 2023. Sut ydych chi'n bwriadu, felly, sicrhau gwaith partneriaeth rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU ar yr agenda hon, lle mae'r cynnydd gwirioneddol i swyddogion ychwanegol yng Nghymru a Lloegr eisoes wedi cyrraedd 6,620 erbyn 31 Rhagfyr 2020, gan gynnwys 302 o swyddogion ychwanegol yng Nghymru, a 62 yn y gogledd, gyda chynnydd pellach i ddilyn yn ystod y ddwy flynedd nesaf, gan gydnabod bod diogelwch cymunedol yn y gogledd yn gwbl ddibynnol ar waith integredig sefydledig gogledd Cymru gyda'u heddluoedd partner cyfagos yng ngogledd-orllewin Lloegr?
Llywydd, is the Member seriously asking us to congratulate his party because they've managed to restore one quarter of the cuts in police numbers that they inflicted on Wales and England over the last decade? Is that a serious proposition that he's putting to us this afternoon? When I talk to people who are worried about community safety, they don't talk to me about joined-up agency working. What they ask is, 'Why aren't there more people here, on the beat, doing the job we want them to do?' And the answer is: because his Government took away nearly 22,000 of those people, and it was the Welsh Government that stepped in to restore those 500 police and community support officers that otherwise we would have done without. It's no point at all the Conservative Party in Wales pretending that their party did anything other than to defund the police year after year after year, and it was this Government that stepped in to help keep people safe.
Llywydd, a yw'r Aelod yn gofyn o ddifrif i ni longyfarch ei blaid gan eu bod nhw wedi llwyddo i adfer un chwarter o'r toriadau i niferoedd yr heddlu a achoswyd ganddyn nhw yng Nghymru a Lloegr dros y degawd diwethaf? A yw hwnna'n gynnig difrifol y mae'n ei wneud i ni y prynhawn yma? Pan fyddaf i'n siarad â phobl sy'n poeni am ddiogelwch cymunedol, dydyn nhw ddim yn siarad â mi am weithio asiantaeth cydgysylltiedig. Yr hyn y maen nhw'n ei ofyn yw, 'Pam nad oes mwy o bobl yma, ar y stryd, yn gwneud y gwaith yr ydym ni eisiau iddyn nhw ei wneud?' A'r ateb yw: oherwydd bod ei Lywodraeth ef wedi cymryd bron i 22,000 o'r bobl hynny i ffwrdd, a Llywodraeth Cymru wnaeth gamu i mewn i ailgyflwyno'r 500 o swyddogion yr heddlu a'r swyddogion cymorth cymunedol hynny y byddem ni wedi gorfod gwneud hebddyn nhw fel arall. Nid oes diben o gwbl i'r Blaid Geidwadol yng Nghymru esgus bod eu plaid nhw wedi gwneud unrhyw beth heblaw dadariannu'r heddlu flwyddyn ar ôl blwyddyn, a'r Llywodraeth hon a gamodd ymlaen i helpu i gadw pobl yn ddiogel.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am waith Cyd-bwyllgor y Gweinidogion? OQ56481
4. Will the First Minister make a statement on the work of the Joint Ministerial Committee? OQ56481
Diolch yn fawr i Carwyn Jones am y cwestiwn yna. Jest i ddweud,
I thank Carwyn Jones for the question. Just to say,
the JMC is a disappointment, and one that is of the UK Government’s making. It hasn’t met in plenary forum since 2018, when he last attended on behalf of Wales, and has not been convened once as the forum to craft a four-nation response to the public health crisis.
mae'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion yn siom, ac yn un a achoswyd gan Lywodraeth y DU. Nid yw wedi cyfarfod mewn fforwm llawn ers 2018, pan oedd ef yn bresennol ddiwethaf ar ran Cymru, ac nid yw wedi cael ei gynnull unwaith fel y fforwm i lunio ymateb pedair gwlad i'r argyfwng iechyd cyhoeddus.
Thank you for that answer, First Minister. Do you share my disappointment that the UK Government has buried the publication of the Dunlop review, which will contribute so much to the inter-governmental machinery we have here in the UK? Does he share with me the need to have a proper system where decisions can be taken across the UK by Governments working together? Does he agree with me there needs to be an unbiased dispute resolution process, which we don't have at the moment, and a better way where we can work with our friends in England, Scotland and Northern Ireland?
I'm aware of the fact that this is the last time that I will be speaking in the Senedd. This will not be the last time I express a view, I'm sure, on this issue. First Minister, do you look forward to a day when the UK has a proper constitution, a proper structure, a time when the rule of law is enshrined in the law and not simply a convention, and a time when Wales is a full and equal partner in the governance of the UK?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. A ydych chi'n rhannu fy siom bod Llywodraeth y DU wedi claddu cyhoeddiad adolygiad Dunlop, a fydd yn cyfrannu cymaint at y peirianwaith rhynglywodraethol sydd gennym ni yma yn y DU? A yw'n rhannu gyda mi yr angen i gael system briodol lle gall Llywodraethau gydweithio i wneud penderfyniadau ledled y DU? A yw'n cytuno â mi bod angen proses datrys anghydfodau ddiduedd, nad oes gennym ni ar hyn o bryd, a ffordd well o weithio gyda'n cyfeillion yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon?
Rwy'n ymwybodol o'r ffaith mai dyma'r tro olaf y byddaf i'n siarad yn y Senedd. Nid dyma'r tro olaf y byddaf i'n mynegi barn, rwy'n siŵr, ar y mater hwn. Prif Weinidog, a ydych chi'n edrych ymlaen at ddiwrnod pan fydd gan y DU gyfansoddiad priodol, strwythur priodol, adeg pan fo rheolaeth y gyfraith wedi'i hymgorffori yn y gyfraith ac nid yn gonfensiwn yn unig, ac adeg pan fo Cymru yn bartner llawn a chyfartal yn llywodraethiant y DU?
Llywydd, I think it is absolutely fitting that the last time that the former First Minister takes part in First Minister's questions that he should revert to a subject on which he has for a decade led the debate across the United Kingdom. I absolutely congratulate him on that. We are very much indebted to him for the legacy that we now draw on.
He's absolutely right about the Dunlop review. I remember talking to the then Prime Minister, Mrs May, about her reasons for establishing the Dunlop review. I gave evidence to the Dunlop review myself. I want to pay tribute as well to the contributions that Lord Dunlop made during the passage of the internal market Bill through the House of Lords. Had the Government been wise enough to take his advice then, we would not be in the desperately difficult position that we are in as a result of that unconstitutional piece of legislation.
The Prime Minister's had the Dunlop review for well over a year, and yet he refuses to allow it to be published out of Downing Street. And the reason he refuses is, I suspect, because it offers a very different prescription for the future of the United Kingdom, a prescription very much as Carwyn Jones has outlined: one based on the principles of parity of participation, mutual respect, independence in dispute avoidance and resolution, and a constitution that is enshrined and embedded in the law, and does not rest in the hands of one of the four nations of the United Kingdom.
As well as burying the Dunlop review, this Government has now taken over three years to complete the inter-governmental review that was commissioned at the last JMC plenary that Carwyn Jones attended. How is it possible to have confidence that the UK Government is genuinely interested in securing a future for the United Kingdom when, at every opportunity it has to do something positive and constructive in that direction, to describe its actions as tardy would be to put the most generous possible construction on the way in which they behave?
Llywydd, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl briodol, y tro diwethaf y bydd y cyn Brif Weinidog yn cymryd rhan yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, y dylai droi yn ôl at bwnc y mae wedi arwain y ddadl arno ers degawd ar draws y Deyrnas Unedig. Rwy'n ei longyfarch yn llwyr ar hynny. Rydym ni'n ddyledus iawn iddo am yr etifeddiaeth yr ydym ni'n manteisio arni nawr.
Mae yn llygad ei le am adolygiad Dunlop. Rwy'n cofio siarad gyda Phrif Weinidog y DU ar y pryd, Mrs May, am ei rhesymau dros sefydlu adolygiad Dunlop. Rhoddais dystiolaeth i adolygiad Dunlop fy hun. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i'r cyfraniadau a wnaeth yr Arglwydd Dunlop yn ystod hynt y Bil marchnad mewnol drwy Dŷ'r Arglwyddi. Pe byddai'r Llywodraeth wedi bod yn ddigon doeth i gymryd ei gyngor bryd hynny, ni fyddem ni yn y sefyllfa ofnadwy o anodd yr ydym ni ynddi o ganlyniad i'r darn anghyfansoddiadol hwnnw o ddeddfwriaeth.
Mae adolygiad Dunlop wedi bod gan Brif Weinidog y DU ers ymhell dros flwyddyn, ac eto mae'n gwrthod caniatáu iddo gael ei gyhoeddi allan o Downing Street. A'r rheswm y mae'n gwrthod, rwy'n amau, yw oherwydd ei fod yn cynnig argymhelliad gwahanol iawn ar gyfer dyfodol y Deyrnas Unedig, argymhelliad tebyg iawn i'r un y mae Carwyn Jones wedi ei amlinellu: un sy'n seiliedig ar egwyddorion cydraddoldeb cyfranogiad, parch at ein gilydd, annibyniaeth o ran osgoi a datrys anghydfodau, a chyfansoddiad sydd wedi ei ymgorffori a'i wreiddio yn y gyfraith, ac nad yw yn nwylo un o bedair gwlad y Deyrnas Unedig.
Yn ogystal â chladdu adolygiad Dunlop, mae'r Llywodraeth hon bellach wedi cymryd dros dair blynedd i gwblhau'r adolygiad rhynglywodraethol a gomisiynwyd yng nghyfarfod llawn diwethaf y Cyd-bwyllgor Gweinidogion yr oedd Carwyn Jones yn bresennol ynddo. Sut y mae'n bosibl bod yn ffyddiog bod gan Lywodraeth y DU ddiddordeb gwirioneddol mewn sicrhau dyfodol i'r Deyrnas Unedig pan, ar bob cyfle y mae'n ei gael i wneud rhywbeth cadarnhaol ac adeiladol i'r cyfeiriad hwnnw, byddai disgrifio ei gweithredoedd fel araf y ffurf fwyaf hael posibl o ddisgrifio’r ffordd y maen nhw'n ymddwyn?
First Minister, since you took office in December 2018 you've been a constant critic of the UK Government. You, in fact, have not just been critical, but you've regularly tried to undermine the UK Government's policy, particularly with regard to Brexit, and you recently described the Prime Minister Boris Johnson as being awful. That's not conducive to having a positive working relationship between Ministers. Do you accept that, in order for the next Welsh Government to have a decent working relationship with the UK Government, people will need to vote Conservative in May?
Prif Weinidog, ers i chi ddod i rym ym mis Rhagfyr 2018, rydych chi wedi bod yn feirniad cyson o Lywodraeth y DU. Rydych chi, mewn gwirionedd, nid yn unig wedi bod yn feirniadol, ond rydych chi wedi ceisio tanseilio polisi Llywodraeth y DU yn rheolaidd, yn enwedig o ran Brexit, ac yn ddiweddar fe wnaethoch chi ddisgrifio Prif Weinidog y DU, Boris Johnson, fel bod yn ofnadwy. Nid yw hynny yn hwyluso perthynas waith gadarnhaol rhwng Gweinidogion. A ydych chi'n derbyn, er mwyn i Lywodraeth nesaf Cymru gael perthynas waith dda â Llywodraeth y DU, y bydd angen i bobl bleidleisio dros y Ceidwadwyr ym mis Mai?
Llywydd, a vote for the Conservative Party in May is a vote to hand Wales over to Whitehall, because that is the policy of the UK Conservative Government. It is to roll back devolution wherever it can, to put us back in our place, taking on devolved Governments instead of working with us. I am critical of the UK Government, of course I am, but I do it because I am a firm believer in the future of the United Kingdom, and yet we have a Government at Westminster who every day stokes the fires of nationalism because of the utterly disrespectful way in which it treats other nations of the United Kingdom, because of its failure to discharge the most basic obligations, such as publishing the Dunlop review and concluding the inter-governmental relations review.
There is so much that can be done, and I think this Welsh Labour Government, under the leadership of Carwyn Jones and in the time that I've been First Minister, has led the way in putting positive and constructive proposals forward as to how the United Kingdom can go on being a success. That is what I want to see. The neglect of that by the UK Government, their belief that the way to deal with the United Kingdom is to roll back the history of the last 20 years, and to do so in a way that is characterised by aggressive unilateralism on their part, is a recipe for the break-up of the United Kingdom. That's why I'm critical of the UK Government, because it is sleepwalking us all into a future in which the very thing I want to see avoided becomes more likely.
Llywydd, mae pleidlais i'r Blaid Geidwadol ym mis Mai yn bleidlais i drosglwyddo Cymru i Whitehall, oherwydd dyna bolisi Llywodraeth Geidwadol y DU. Bydd yn dadwneud datganoli lle bynnag y gall, yn ein rhoi ni yn ôl yn ein lle, gan frwydro â Llywodraethau datganoledig yn hytrach na gweithio gyda ni. Rwy'n feirniadol o Lywodraeth y DU, wrth gwrs fy mod i, ond rwy'n ei wneud gan fy mod i'n credu yn gryf yn nyfodol y Deyrnas Unedig, ac eto mae gennym ni Lywodraeth yn San Steffan sydd bob dydd yn bwydo tân cenedlaetholdeb oherwydd y ffordd gwbl amharchus y mae'n trin cenhedloedd eraill y Deyrnas Unedig, oherwydd ei methiant i gyflawni'r rhwymedigaethau mwyaf sylfaenol, fel cyhoeddi adolygiad Dunlop a chwblhau'r adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol.
Mae cymaint y gellir ei wneud, ac rwy'n credu bod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, dan arweiniad Carwyn Jones ac yn yr amser yr wyf i wedi bod yn Brif Weinidog, wedi arwain y ffordd o ran cyflwyno cynigion cadarnhaol ac adeiladol ynghylch sut y gall y Deyrnas Unedig barhau i fod yn llwyddiant. Dyna yr wyf i eisiau ei weld. Mae'r esgeulustod o hynny gan Lywodraeth y DU, eu cred mai'r ffordd i ymdrin â'r Deyrnas Unedig yw dileu hanes yr 20 mlynedd diwethaf, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n cael ei nodweddu gan unochroldeb ymosodol ar eu rhan nhw, yn rysáit ar gyfer chwalu'r Deyrnas Unedig. Dyna pam yr wyf yn feirniadol o Lywodraeth y DU, oherwydd mae'n ein tywys ni i gyd yn ddifeddwl i ddyfodol lle mae'r union beth yr wyf i eisiau ei weld yn cael ei osgoi yn dod yn fwy tebygol.
First Minister, I'm sure that you and the Counsel General have raised in the JMC the question of Erasmus+. Given the hugely disappointing decision by the UK Government to turn their back on this highly successful programme of learning exchanges, would you agree with me that the Welsh Government's announcement that it is to fund a new reciprocal learning programme for the whole of the next Senedd term is a massive boost for young people in Wales?
Prif Weinidog, rwy'n siŵr eich bod chi a'r Cwnsler Cyffredinol wedi codi cwestiwn Erasmus+ yn y Cydbwyllgor Gweinidogion. O ystyried y penderfyniad hynod siomedig gan Lywodraeth y DU i droi eu cefnau ar y rhaglen hynod lwyddiannus hon o gyfnewidiadau dysgu, a fyddech chi'n cytuno â mi bod cyhoeddiad Llywodraeth Cymru y bydd yn ariannu rhaglen ddysgu gyfatebol newydd ar gyfer tymor nesaf cyfan y Senedd yn hwb enfawr i bobl ifanc yng Nghymru?
Llywydd, can I thank Lynne Neagle for that? I very well remember being at a meeting of the JMC on European negotiations when the then Chancellor of the Duchy of Lancaster, David Lidington, asked us to contribute to a list of those European Union organisations to which we would wish to remain in membership after we had left the European Union itself. Membership of Erasmus+ is available to countries far beyond the European Union, and I can assure the Member that it was always at the top of the list of things that we argued for, alongside Scotland, alongside Northern Ireland, to make sure that those opportunities remained available to young people here in Wales. And it was an act of straightforward cultural vandalism of the UK Government to turn its back and, more importantly, to refuse to offer to young people across the United Kingdom the ongoing opportunities that Erasmus+ would provide.
We've continued to make the case—we've argued and argued that it's not too late for the United Kingdom to take up that opportunity—and it's only the UK Government that has refused to do that, and the European Commission is clear that without unanimity amongst the four UK nations, they're not able to offer us that opportunity. That's why we made the announcement we did at the weekend, an announcement of which I'm enormously proud: a multi-annual programme that guarantees for the whole of the next Senedd term our young people will be able to travel abroad, work abroad, study abroad, and that young people from elsewhere in the world will come here to Wales. We get so much more out of that than we put into it.
I recently attended on St David's Day an event with Seren students in the United States of America—four young people from Wales studying at Harvard, Yale, Chicago and Princeton universities, Ivy League universities every one of them. They sat there in their rooms with a Welsh flag behind them. They are ambassadors for Wales every single day, and the young people who will come to Wales and the young people who will go from Wales to 50 different countries now, as a result of this scheme, will be our finest ambassadors. I couldn't be prouder of the fact that we now have given them those opportunities and we should all be proud of them as well.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Lynne Neagle am hynna? Rwy'n cofio yn dda iawn bod yn un o gyfarfodydd y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar drafodaethau Ewropeaidd pan ofynnodd Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn ar y pryd, David Lidington, i ni gyfrannu at restr o'r sefydliadau Undeb Ewropeaidd hynny y byddem ni'n dymuno aros yn aelodau ohonyn nhw ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd ei hun. Mae aelodaeth o Erasmus+ ar gael i wledydd ymhell y tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd, a gallaf sicrhau'r Aelod ei bod bob amser ar frig y rhestr o bethau y gwnaethom ni ddadlau drostyn nhw, ochr yn ochr â'r Alban, ochr yn ochr â Gogledd Iwerddon, i wneud yn siŵr bod y cyfleoedd hynny ar gael o hyd i bobl ifanc yma yng Nghymru. Ac roedd yn weithred o fandaliaeth ddiwylliannol syml gan Lywodraeth y DU i droi ei chefn ac, yn bwysicach, gwrthod cynnig i bobl ifanc ledled y Deyrnas Unedig y cyfleoedd parhaus y byddai Erasmus+ yn eu cynnig.
Rydym ni wedi parhau i wneud y ddadl—rydym ni wedi dadlau a dadlau nad yw'n rhy hwyr i'r Deyrnas Unedig fanteisio ar y cyfle hwnnw—a dim ond Llywodraeth y DU sydd wedi gwrthod gwneud hynny, ac mae'r Comisiwn Ewropeaidd yn eglur, heb unfrydedd ymhlith pedair gwlad y DU, nad ydyn nhw'n gallu cynnig y cyfle hwnnw i ni. Dyna pam y gwnaethom ni'r cyhoeddiad a wnaethom dros y penwythnos, cyhoeddiad yr wyf i'n hynod falch ohono: rhaglen aml-flwyddyn sy'n sicrhau ar gyfer tymor nesaf cyfan y Senedd y bydd ein pobl ifanc yn gallu teithio dramor, gweithio dramor, astudio dramor, ac y bydd pobl ifanc o fannau eraill yn y byd yn dod yma i Gymru. Rydym ni'n cael cymaint mwy allan o hynny nag yr ydym ni'n ei gyfrannu ato.
Roeddwn i'n bresennol yn ddiweddar ar Ddydd Gŵyl Dewi mewn digwyddiad gyda myfyrwyr Seren yn Unol Daleithiau America—pedwar o bobl ifanc o Gymru yn astudio ym mhrifysgolion Harvard, Yale, Chicago a Princeton, prifysgolion Ivy League bob un ohonyn nhw. Roedden nhw'n eistedd yno yn eu hystafelloedd gyda baner Cymru y tu ôl iddyn nhw. Maen nhw'n llysgenhadon dros Gymru bob un dydd, a'r bobl ifanc a fydd yn dod i Gymru a'r bobl ifanc a fydd yn mynd o Gymru i 50 o wahanol wledydd nawr, o ganlyniad i'r cynllun hwn, fydd ein llysgenhadon gorau. Ni allwn fod yn fwy balch o'r ffaith ein bod ni bellach wedi rhoi'r cyfleoedd hynny iddyn nhw a dylem ni i gyd fod yn falch ohonyn nhw hefyd.
5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi busnesau wrth i'r cyfyngiadau symud gael eu llacio? OQ56508
5. What plans does the Welsh Government have to support businesses as lockdown restrictions are eased? OQ56508
I thank Angela Burns for that question, Llywydd. The decision to provide full, year-long rate relief for more than 70,000 Welsh businesses is just one example of the support that the Welsh Government will provide over the next 12 months as we plan to move beyond the pandemic.
Diolchaf i Angela Burns am y cwestiwn yna, Llywydd. Dim ond un enghraifft yw'r penderfyniad i ddarparu rhyddhad ardrethi llawn am flwyddyn i fwy na 70,000 o fusnesau yng Nghymru o'r cymorth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu dros y 12 mis nesaf wrth i ni gynllunio i symud y tu hwnt i'r pandemig.
Thank you for that, First Minister. As you are very aware, the tourism and hospitality sectors are incredibly important in my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, and last week I held a virtual roundtable with representatives of the sector, from the most upmarket of hotels to pubs and clubs trying to survive this pandemic. I heard the gratitude that they offered for the UK Government's furlough scheme and the Welsh Government's many different schemes of financial support, and they are very grateful to both Governments for that. However, the other message I heard was a need for clarity on when and how businesses are to be brought out of hibernation, and they raised the challenge of staff. It's the recruitment and training of skilled staff such as chefs, such as the person who runs the front end of the restaurant, such as the sommeliers and all these other people. You can't just get them off the street; they need to be brought on and trained. The point they were making is that if they are given very little warning of when lockdowns will stop, then they don't know how long they have to go out there and get them. They also raised the concerns that actually the resource isn't there, because people have moved on; people are looking at other, alternative forms of employment where they might be able to have a more secure tenure going forward. So, can I ask you, First Minister, as my last request of you as a Member of this Senedd, to really bear in mind these more fragile sectors where a lot of casual work is required, a lot of casual labour, but where you still need good standards and the time to train the people who can support those businesses, and to give them all of the warning you possibly can as to when they might be able to open up and carry on?
Diolch am hynna, Prif Weinidog. Fel yr ydych chi'n gwybod yn iawn, mae'r sectorau twristiaeth a lletygarwch yn eithriadol o bwysig yn fy etholaeth i, sef Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, a'r wythnos diwethaf cynhaliais rith-gyfarfod bord gron gyda chynrychiolwyr o'r sector, o'r gwestai mwyaf crand i dafarndai a chlybiau sy'n ceisio goroesi'r pandemig hwn. Clywais y diolch a gynigiwyd ganddyn nhw am gynllun ffyrlo Llywodraeth y DU a gwahanol gynlluniau cymorth ariannol niferus Llywodraeth Cymru, ac maen nhw'n ddiolchgar iawn i'r ddwy Lywodraeth am hynny. Fodd bynnag, y neges arall a glywais oedd yr angen am eglurder ynghylch pryd a sut y bydd y busnesau hynny yn cael ailddechrau gweithredu, a chodasant yr her o ran staff. Mae hyn yn golygu recriwtio a hyfforddi staff medrus fel cogyddion, fel y sawl sy'n rhedeg pen blaen y bwyty, fel y sommeliers a'r holl bobl eraill hyn. Allwch chi ddim eu cael nhw oddi ar y stryd; mae angen eu datblygu a'u hyfforddi. Y pwynt yr oedden nhw'n ei wneud yw os na roddir llawer o rybudd iddyn nhw pryd y bydd y cyfyngiadau symud yn dod i ben, yna nid ydyn nhw'n gwybod faint o amser sydd ganddyn nhw i fynd allan a chael gafael arnyn nhw. Fe wnaethon nhw hefyd godi'r pryderon nad yw'r adnoddau yno mewn gwirionedd, oherwydd mae pobl wedi symud ymlaen; mae pobl yn edrych ar fathau eraill o gyflogaeth lle gallen nhw gael deiliadaeth fwy diogel ar gyfer y dyfodol. Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, fel fy nghais olaf i chi fel Aelod o'r Senedd hon, gadw mewn cof y sectorau mwy bregus hyn lle mae angen llawer o waith achlysurol, llawer o lafur achlysurol, ond lle mae angen safonau da arnoch chi o hyd a'r amser i hyfforddi'r bobl sy'n gallu cefnogi'r busnesau hynny, a rhoi'r holl rybudd y gallwch chi ei roi iddyn nhw o ran pryd y byddan nhw efallai'n gallu agor a symud yn eu blaenau?
Llywydd, can I thank Angela Burns for that very constructive question, and indeed for the tone with which she always raises questions here on the floor of the Senedd? I don't dissent from the points that she makes at all. It's why we have tried to give the industry as long a lead-in time as we can to the reopening of self-contained accommodation, which I still hope will be possible for the Easter period, and have said that, in the period beyond 12 April, then the start of the opening of outdoor hospitality, which is an intrinsic part of the tourism industry, of course, in south-west Wales—that that will be on the table for us to consider at that point, provided the public health circumstances of Wales allow.
Llywydd, I don't suppose, if I do this, you probably will be able to see the front of this document—I wanted to do it, simply because it has such a fantastic picture from the Member's own constituency. And this is the document we published last week: 'Let's Shape the Future. Working in partnership to reconstruct a resilient future for the visitor economy in Wales.' This is a document drawn up in partnership with the sector itself, and it tries to answer some of the questions that the Member has raised with us this afternoon. The picture there of North Beach and Harbour Beach in Tenby reminds us all of what fantastic natural assets we have here in Wales and which the Member has represented here in the Senedd. And we will work alongside the sector for as long as we can, to make sure that it can reopen as it did last year, carefully but successfully and in a way that allowed it to deal with the challenges that the Member has identified.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Angela Burns am y cwestiwn adeiladol iawn yna, ac yn wir am y dôn y mae hi bob amser yn ei defnyddio wrth godi cwestiynau yma ar lawr y Senedd? Nid wyf i'n anghytuno â'r pwyntiau y mae hi'n eu gwneud o gwbl. Dyna pam yr ydym ni wedi ceisio rhoi cymaint o amser rhagarweiniol ag y gallwn ni i'r diwydiant ailagor llety hunangynhwysol, a fydd yn dal yn bosibl ar gyfer cyfnod y Pasg, rwy'n gobeithio, ac rwyf i wedi dweud, yn y cyfnod y tu hwnt i 12 Ebrill, dechrau agor lletygarwch awyr agored wedyn, sy'n rhan annatod o'r diwydiant twristiaeth, wrth gwrs, yn y de-orllewin—y bydd hynny ar y bwrdd i ni ei ystyried bryd hynny, ar yr amod bod amgylchiadau iechyd cyhoeddus Cymru yn caniatáu hynny.
Llywydd, nid wyf i'n tybio, os byddaf yn gwneud hyn, ei bod yn debyg y byddwch chi'n gallu gweld clawr y ddogfen hon—roeddwn i eisiau ei wneud, dim ond am ei fod yn dangos llun mor wych o etholaeth yr Aelod ei hun. A dyma'r ddogfen a gyhoeddwyd gennym ni yr wythnos diwethaf: 'Dewch i Lunio'r Dyfodol. Gweithio mewn partneriaeth i ail-greu dyfodol cydnerth i'r economi ymwelwyr yng Nghymru.' Mae hon yn ddogfen a luniwyd mewn partneriaeth â'r sector ei hun, ac mae'n ceisio ateb rhai o'r cwestiynau y mae'r Aelod wedi eu codi gyda ni y prynhawn yma. Mae'r darlun yn y fan yna o Draeth y Gogledd a Thraeth yr Harbwr yn Ninbych-y-pysgod yn ein hatgoffa ni i gyd o'r asedau naturiol gwych sydd gennym ni yma yng Nghymru ac y mae'r Aelod wedi eu cynrychioli yma yn y Senedd. A byddwn yn gweithio ochr yn ochr â'r sector cyhyd ag y gallwn, i wneud yn siŵr y gall ailagor fel y gwnaeth y llynedd, yn ofalus ond yn llwyddiannus ac mewn ffordd a oedd yn caniatáu iddo ymateb i'r heriau y mae'r Aelod wedi eu nodi.
Helen Mary Jones. Helen Mary Jones.
Helen Mary Jones. Helen Mary Jones.
Diolch, Llywydd. Apologies—I was just waiting to be unmuted. The First Minister will be well aware of the long-term impact of the COVID closures on cultural businesses. I'm thinking of some that are partly in public ownership, like the Ffwrnes Theatre in Llanelli, but also some of our flagship institutions, like the millennium centre. Obviously, this will be a matter, ultimately, for the next Welsh Government to decide, but does the First Minister agree with me that these cultural businesses will continue to need support well into next year, the next financial year, because of the income that they've already lost? And what plans does he have, should he be part of the next Government, to ensure that we don't lose these vital cultural institutions, particularly after all the investment and support that's gone into them already?
Diolch, Llywydd. Ymddiheuriadau—roeddwn i'n aros i gael fy nad-dawelu. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol iawn o effaith hirdymor cau oherwydd COVID ar fusnesau diwylliannol. Rwy'n meddwl am rai sy'n rhannol mewn perchnogaeth gyhoeddus, fel Theatr Ffwrnes yn Llanelli, ond hefyd rhai o'n sefydliadau blaenllaw, fel canolfan y mileniwm. Yn amlwg, bydd hwn yn fater, yn y pen draw, i Lywodraeth nesaf Cymru benderfynu arno, ond a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y bydd angen cymorth ar y busnesau diwylliannol hyn ymhell i'r flwyddyn nesaf, y flwyddyn ariannol nesaf, oherwydd yr incwm y maen nhw eisoes wedi ei golli? A pha gynlluniau sydd ganddo, pe byddai'n rhan o'r Llywodraeth nesaf, i sicrhau nad ydym ni'n colli'r sefydliadau diwylliannol hanfodol hyn, yn enwedig ar ôl yr holl fuddsoddiad a chymorth a roddwyd iddyn nhw eisoes?
Well, I thank Helen Mary Jones for that important question as well, Llywydd. She will have seen yesterday that the Welsh Government announced £30 million in additional investment in the cultural recovery fund—that's in addition to the £63 million that we've made available in this financial year. That £30 million will help the sector in the first six months of the next financial year, and it's there for all the reasons that Helen Mary has identified: the fragility of the sector during coronavirus, when audiences are simply not possible in a safe way; the freelancer nature of that economy—and that £30 million is in addition to the £10 million that we've already made available; the only part of the United Kingdom to have a freelancer fund, and very important to people who earn their living in the cultural sector—and because of what the cultural sector will mean to us all once this pandemic is behind us. Because we will want to make sure that those very important institutions and the joy they give to people, after such a difficult time—and we will be there to continue to support them.
The £30 million, as I say, is designed to support the sector up until September and then it will be for an incoming Government to see what can be done to support it beyond that, as, we hope, we can restore to the sector more opportunities for it to do what it wants to do, which is to be welcoming people to its venues and earning a living for itself.
Wel, diolchaf i Helen Mary Jones am y cwestiwn pwysig yna hefyd, Llywydd. Bydd hi wedi gweld ddoe bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi £30 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol yn y gronfa adfer diwylliannol—mae hynny yn ychwanegol at y £63 miliwn yr ydym ni wedi ei ddarparu yn y flwyddyn ariannol hon. Bydd y £30 miliwn hwnnw yn helpu'r sector yn chwe mis cyntaf y flwyddyn ariannol nesaf, ac mae yno am yr holl resymau y mae Helen Mary wedi eu nodi: breuder y sector yn ystod coronafeirws, pan nad yw cynulleidfaoedd yn bosibl mewn ffordd ddiogel; natur lawrydd yr economi honno—ac mae'r £30 miliwn hwnnw yn ychwanegol at y £10 miliwn yr ydym ni eisoes wedi ei ddarparu; yr unig ran o'r Deyrnas Unedig sydd â chronfa llawrydd, ac yn bwysig iawn i bobl sy'n ennill eu bywoliaeth yn y sector diwylliannol—ac oherwydd yr hyn y bydd y sector diwylliannol yn ei olygu i bob un ohonom ni pan fydd y pandemig hwn y tu ôl i ni. Oherwydd byddwn ni eisiau gwneud yn siŵr bod y sefydliadau pwysig iawn hynny a'r llawenydd y maen nhw'n ei roi i bobl, ar ôl cyfnod mor anodd—a byddwn ni yno i barhau i'w cefnogi.
Bwriedir i'r £30 miliwn, fel y dywedais, gynorthwyo'r sector hyd at fis Medi ac yna mater i Lywodraeth newydd fydd gweld beth y gellir ei wneud i'w gynorthwyo y tu hwnt i hynny, gan ein bod yn gobeithio y gallwn ddychwelyd i'r sector mwy o gyfleoedd iddo wneud yr hyn y mae eisiau ei wneud, sef croesawu pobl i'w leoliadau ac ennill bywoliaeth drosto'i hun.
6. A wnaiff y Prif Weinidog nodi'r cyllid a ddarperir gan gyllideb flynyddol Llywodraeth Cymru mewn meysydd y tu allan i'w chyfrifoldebau gweithredol? OQ56490
6. Will the First Minister identify the funding provided by the Welsh Government's annual budget in areas outside its executive responsibilities? OQ56490
Well, Llywydd, we've stepped in to protect the interests of Welsh people across a range of non-devolved responsibilities, from transport to broadband, from funding police community support officers to supporting EU nationals applying for settled status. The Thomas commission concluded that 38 per cent of total justice expenditure in Wales—all of that non-devolved responsibilities—now comes from the Welsh Government and Welsh local authorities.
Wel, Llywydd, rydym ni wedi camu ymlaen i ddiogelu buddiannau pobl Cymru ar draws amrywiaeth o gyfrifoldebau nad ydyn nhw wedi eu datganoli, o drafnidiaeth i fand eang, o ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i gynorthwyo gwladolion yr UE sy'n gwneud cais am statws preswylydd sefydlog. Daeth comisiwn Thomas i'r casgliad bod 38 y cant o gyfanswm y gwariant ar gyfiawnder yng Nghymru—y rheini i gyd yn gyfrifoldebau nad ydyn nhw wedi eu datganoli—erbyn hyn yn dod gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru.
First Minister, it's clear that, if the Welsh Conservatives win the Senedd election, one of the first things they will do is sack 500 police community support officers in Wales. At their last UK conference, the leader of the Welsh Conservatives made their position completely clear when he said:
'Those things that are devolved will be managed by my Government, and those things which are not devolved will be managed by Boris.'
And he went on to say that they will defund what is not devolved. That is their promise, First Minister.
Community safety is at the forefront of all our minds at the moment. Policing is not devolved, yet the 500 police community support officers are paid for by the Welsh Government because a Tory Government won't. In Pontypridd, we value their contribution to public safety and the role that they have played during the COVID pandemic, and we see what a difference they make in helping to solve anti-social behaviour. Will you confirm your continued support and commitment to community safety and the role of our Welsh police community support officers?
Prif Weinidog, mae'n amlwg, os bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ennill etholiad y Senedd, mai un o'r pethau cyntaf y byddan nhw yn ei wneud yw diswyddo 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru. Yn eu cynhadledd ddiwethaf yn y DU, gwnaeth arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig eu safbwynt yn gwbl eglur pan ddywedodd:
Bydd y pethau hynny sydd wedi eu datganoli yn cael eu rheoli gan fy Llywodraeth i, a bydd y pethau hynny nad ydyn nhw wedi eu datganoli yn cael eu rheoli gan Boris.
Ac aeth ymlaen i ddweud y byddan nhw'n dadariannu'r hyn nad yw wedi ei ddatganoli. Dyna eu haddewid, Prif Weinidog.
Mae diogelwch cymunedol yn flaenllaw yn ein meddyliau ni i gyd ar hyn o bryd. Nid yw plismona wedi'i ddatganoli, ac eto mae Llywodraeth Cymru yn talu am y 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu gan nad yw Llywodraeth Dorïaidd yn fodlon gwneud hynny. Ym Mhontypridd, rydym ni'n gwerthfawrogi eu cyfraniad at ddiogelwch y cyhoedd a'r rhan y maen nhw wedi ei chwarae yn ystod pandemig COVID, ac rydym ni'n gweld cymaint o wahaniaeth y maen nhw'n ei wneud o ran helpu i ddatrys ymddygiad gwrthgymdeithasol. A wnewch chi gadarnhau eich cefnogaeth a'ch ymrwymiad parhaus i ddiogelwch cymunedol a swyddogaeth ein swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru?
Well, Llywydd, I'm very happy to confirm that, if this Government is returned to office, those 500 police community support officers are secure in all parts of Wales and that we will add to them as well. As the Member said, the approach of the Welsh Conservatives is crystal clear. They laid it out at their conference: if it's not devolved, they won't fund it. That's what the then leader of the party said. I heard Mark Isherwood try to deny that earlier this afternoon, but I'm afraid that people in Wales heard what his party said—'if it's not devolved, we won't be funding it.' Police community support officers are not devolved; they are part of the justice system that his Government refuses to devolve, in any part, to Wales. We will fund them here in Wales. It's no use, Llywydd, Conservative Members looking at me like a set of superannuated goldfish on the screen here, a sort of lumpendinosauriat of Welsh politics. This Government is clear; we will go on making sure that people in Wales are safe. The Conservative Party not only removed 40 per cent of police and crime officers, they robbed us of 500 police officers as well.
Wel, Llywydd, rwy'n hapus iawn i gadarnhau, os caiff y Llywodraeth hon ei dychwelyd i rym, bod y 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu hynny yn ddiogel ym mhob rhan o Gymru ac y byddwn ni'n ychwanegu atyn nhw hefyd. Fel y dywedodd yr Aelod, mae dull y Ceidwadwyr Cymreig yn berffaith eglur. Fe'i cyflwynwyd ganddyn nhw yn eu cynhadledd: os nad yw wedi ei ddatganoli, ni fyddan nhw'n ei ariannu. Dyna a ddywedodd arweinydd y blaid ar y pryd. Clywais Mark Isherwood yn ceisio gwadu hynny yn gynharach y prynhawn yma, ond mae arnaf i ofn bod pobl yng Nghymru wedi clywed yr hyn a ddywedodd ei blaid—'os nad yw wedi ei ddatganoli, ni fyddwn ni'n ei ariannu.' Nid yw swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu wedi'u datganoli; maen nhw'n rhan o'r system gyfiawnder y mae ei Lywodraeth ef yn gwrthod ei datganoli, mewn unrhyw ran, i Gymru. Byddwn ni'n eu hariannu nhw yma yng Nghymru. Nid yw'n dda i ddim, Llywydd, i Aelodau Ceidwadol edrych arnaf i fel criw o bysgod aur hen ffasiwn ar y sgrin yn y fan yma, rhyw fath o ddeinosoriaeth ddiwreiddiedig gwleidyddiaeth Cymru. Mae'r Llywodraeth hon yn eglur; byddwn yn parhau i wneud yn siŵr bod pobl yng Nghymru yn ddiogel. Nid yn unig y gwnaeth y Blaid Geidwadol gael gwared ar 40 y cant o swyddogion yr heddlu a throseddu, fe wnaethon nhw ein hamddifadu o 500 o swyddogion yr heddlu hefyd.
7. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch gweithredu argymhellion adroddiad Burns? OQ56483
7. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government on implementing the recommendations of the Burns report? OQ56483
I thank Jenny Rathbone for that, Llywydd. The Welsh Government welcomes the interim report of the Sir Peter Hendy review of union connectivity. The report highlights the work of the Burns commission and its proposals for mainline investment, creating new stations and services to improve connectivity through better public transport.
Diolchaf i Jenny Rathbone am hynna, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn croesawu adroddiad interim adolygiad Syr Peter Hendy o gysylltedd undebau. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at waith comisiwn Burns a'i gynigion ar gyfer buddsoddiad mewn prif reilffordd, gan greu gorsafoedd a gwasanaethau newydd i wella cysylltedd drwy well cludiant cyhoeddus.
Last week, we adopted more challenging carbon emission reduction targets for Wales, and it was backed by all Members, which was fantastic. So, I was disappointed—not to say it's contradictory—that the Welsh Conservatives still plan to fritter £2 billion on a redundant relief road instead of the modern public transport network proposed by the Burns report and endorsed by your Welsh Government. I think the Burns report is a really excellent way forward for delivering clean air as well as our obligations on reducing carbon emissions, not just for my constituents but for the whole of south-east Wales.
But, as you know, First Minister, the spine of this integrated metro scheme, proposed by Burns, is better use of the four main lines between Cardiff and Newport and beyond. So, what discussions have been had with the UK Government, in light of the interim report from Peter Hendy, about taking forward this transformative plan, given that they remain responsible for the mainline rail infrastructure?
Yr wythnos diwethaf, mabwysiadwyd targedau lleihau allyriadau carbon mwy heriol gennym i Gymru, ac fe'u cefnogwyd gan bob Aelod, a oedd yn wych. Felly, roeddwn i'n siomedig—heb sôn am y ffaith ei fod yn anghyson—bod y Ceidwadwyr Cymreig yn dal i fwriadu gwastraffu £2 biliwn ar ffordd liniaru ddiangen yn hytrach na'r rhwydwaith cludiant cyhoeddus modern a gynigiwyd gan adroddiad Burns ac a gymeradwywyd gan eich Llywodraeth chi yng Nghymru. Rwy'n credu bod adroddiad Burns yn ffordd wirioneddol ardderchog ymlaen o ran darparu aer glân yn ogystal â'n rhwymedigaethau o ran lleihau allyriadau carbon, nid yn unig i'm hetholwyr i ond i'r de-ddwyrain i gyd.
Ond, fel y gwyddoch, Prif Weinidog, mae asgwrn cefn y cynllun metro integredig hwn, a gynigir gan Burns, yn well defnydd o'r pedair prif reilffordd rhwng Caerdydd a Chasnewydd a thu hwnt. Felly, pa drafodaethau a gafwyd gyda Llywodraeth y DU, yng ngoleuni'r adroddiad interim gan Peter Hendy, ynghylch bwrw ymlaen â'r cynllun trawsnewidiol hwn, o gofio eu bod nhw'n dal i fod yn gyfrifol am y seilwaith prif reilffyrdd?
Well, Llywydd, I very much echo what Jenny Rathbone said about the calibre of the Burns commission report, and now, very importantly, the report endorsed in the Sir Peter Hendy union connectivity review, specifically referenced by Sir Peter in the foreword to that document, where he says that devolution has been good for transport and where he specifically refers to the mainline upgrades, which are the spine of that Burns commission. And, indeed, the Sir Peter Hendy review, in the way that Jenny Rathbone just mentioned, places particular emphasis on decarbonisation, the environmental agenda and the net-zero carbon target by 2050. So, all of that is good news; what we now need is the UK Government to come in behind both the Burns commission and its own union connectivity review.
Now, my colleague Ken Skates met with Baroness Vere, the Minister responsible in the UK Government, on 10 March, to discuss the union connectivity interim report. And that was an opportunity to impress on the UK Government, again, the part that they can play in making a reality of the Burns commission's recommendations and, at the same time, to improve connectivity between south Wales, the south-west of England and beyond.
I said in an earlier answer to Darren Millar, Llywydd, that I want to see the United Kingdom reinforced. Here is a report of a group of people that the UK Government commissioned. They specifically refer to what the UK Government can now do to invest in Wales to create those connections that will sustain the union in the future. Let us hope that they demonstrate that their fondness for the union is not just in asserting the UK Government's rights in Wales, but in following through on investments that genuinely would help to make the UK operate as a connected whole.
Wel, Llywydd, rwyf yn llwyr ategu yr hyn a ddywedodd Jenny Rathbone am safon adroddiad comisiwn Burns, ac erbyn hyn, yn bwysig iawn, yr adroddiad a gymeradwywyd yn adolygiad cysylltedd undeb Syr Peter Hendy, y cyfeiriwyd ato yn benodol gan Syr Peter yn y rhagair i'r ddogfen honno, lle mae'n dweud bod datganoli wedi bod yn dda i drafnidiaeth a lle mae'n cyfeirio yn benodol at uwchraddio'r brif reilffordd, sef asgwrn cefn y comisiwn Burns hwnnw. Ac, yn wir, mae adolygiad Syr Peter Hendy, yn y ffordd y mae Jenny Rathbone newydd ei grybwyll, yn rhoi pwyslais arbennig ar ddatgarboneiddio, yr agenda amgylcheddol a'r targed carbon sero-net erbyn 2050. Felly, mae hynny i gyd yn newyddion da; yr hyn sydd ei angen arnom ni nawr yw Llywodraeth y DU i roi ei chefnogaeth i gomisiwn Burns a'i hadolygiad o gysylltedd undeb ei hun.
Nawr, cafodd fy nghyd-Weinidog Ken Skates gyfarfod gyda'r Farwnes Vere, y Gweinidog sy'n gyfrifol yn Llywodraeth y DU, ar 10 Mawrth, i drafod adroddiad interim cysylltedd undeb. Ac roedd hwnnw yn gyfle i bwysleisio i Lywodraeth y DU, unwaith eto, y rhan y gallan nhw ei chwarae o ran gwireddu argymhellion comisiwn Burns ac, ar yr un pryd, gwella cysylltedd rhwng de Cymru, de-orllewin Lloegr a thu hwnt.
Dywedais mewn ateb cynharach i Darren Millar, Llywydd, fy mod i eisiau gweld y Deyrnas Unedig yn cael ei hatgyfnerthu. Dyma adroddiad gan grŵp o bobl a gomisiynwyd gan Lywodraeth y DU. Maen nhw'n cyfeirio yn benodol at yr hyn y gall Llywodraeth y DU ei wneud nawr i fuddsoddi yng Nghymru i greu'r cysylltiadau hynny a fydd yn cynnal yr undeb yn y dyfodol. Gadewch i ni obeithio eu bod nhw'n dangos nad mater o fynnu hawliau Llywodraeth y DU yng Nghymru yn unig yw eu hoffter o'r undeb, ond mater o wneud buddsoddiadau a fyddai wir yn helpu i wneud i'r DU weithredu fel cyfanrwydd cysylltiedig.
And the very final question to the First Minister in this Senedd term is to be asked by Laura Jones, our newest Member. Laura Jones.
A Laura Jones, ein Haelod mwyaf newydd, fydd yn gofyn y cwestiwn olaf un i'r Prif Weinidog yn nhymor y Senedd hon. Laura Jones.
8. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i wella iechyd meddwl yng Nghymru wrth benderfynu llacio'r cyfyngiadau symud? OQ56482
8. What consideration does the Welsh Government give to improving mental health in Wales when deciding to ease lockdown restrictions? OQ56482
Well, I thank the Member for that very important final question. Llywydd, the past 12 months have been different and challenging for many people in Wales, with consequent impacts on mental health and well-being. As we move out of lockdown, securing positive impacts on mental health is directly considered by the Cabinet at each three-week review, while always keeping Wales safe.
Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn olaf pwysig iawn yna. Llywydd, mae'r 12 mis diwethaf wedi bod yn wahanol ac yn heriol i lawer o bobl yng Nghymru, gydag effeithiau dilynol ar iechyd meddwl a llesiant. Wrth i ni symud allan o'r cyfyngiadau symud, mae sicrhau effeithiau cadarnhaol ar iechyd meddwl yn cael ei ystyried yn uniongyrchol gan y Cabinet ym mhob adolygiad tair wythnos, gan bob amser gadw Cymru yn ddiogel ar yr un pryd.
Thank you. First Minister, the benefits of sport and physical activity to mental health are something that I've talked about a lot in the Chamber since I joined not that long ago. The link between the two are well known, and, I believe, will play a pivotal role in the recovery stage of this pandemic. On 1 February, the mental health Minister said fitness facilities and swimming pools were crucial for the nation's health. So, you can understand the surprise and anger of our physical activity operators across Wales at your decision to push back the reopening of gyms just weeks after the Minister promised that health clubs and leisure centres would be amongst the first businesses to reopen. You've said that you will now revise the decision on 22 April, which is welcome, but more certainty is needed, First Minister, for these companies, these businesses, to prepare for reopening, ironically, so they are COVID-safe, as well as obviously preparing grounds, facilities and that sort of thing. Don't you agree, First Minister, that the benefits of them opening cannot be overlooked?
Diolch. Prif Weinidog, mae manteision chwaraeon ac ymarfer corff i iechyd meddwl yn rhywbeth yr wyf i wedi sôn llawer amdano yn y Siambr ers i mi ymuno ddim mor bell a hynny yn ôl. Mae'r cysylltiad rhwng y ddau yn hysbys iawn, ac rwy'n credu y bydd yn chwarae rhan ganolog yn y cyfnod adfer yn sgil y pandemig hwn. Ar 1 Chwefror, dywedodd y Gweinidog iechyd meddwl bod cyfleusterau ffitrwydd a phyllau nofio yn hanfodol i iechyd y genedl. Felly, byddwch yn gallu deall syndod a dicter ein gweithredwyr gweithgarwch corfforol ledled Cymru at eich penderfyniad i ohirio ailagor campfeydd dim ond ychydig wythnosau ar ôl i'r Gweinidog addo y byddai clybiau iechyd a chanolfannau hamdden ymhlith y busnesau cyntaf i ailagor. Rydych chi wedi dweud y byddwch chi'n adolygu'r penderfyniad ar 22 Ebrill, sydd i'w groesawu, ond mae angen mwy o sicrwydd, Prif Weinidog, er mwyn i'r cwmnïau hyn, y busnesau hyn, baratoi ar gyfer ailagor, yn eironig, fel eu bod nhw'n ddiogel rhag COVID, yn ogystal â pharatoi meysydd, cyfleusterau a'r math hwnnw o beth yn amlwg. Onid ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, na ellir anwybyddu manteision eu hagor?
I certainly don't intend to overlook the benefits of them reopening, Llywydd. I know the Member will have welcomed the decision to allow the resumption of children's outdoor activities during the Easter holidays, and, of course, outdoor gyms are already open here in Wales. The Member will be aware of the technical advisory cell report that rehearsed the risks that enclosed indoor spaces where people exercise continue to pose during a global pandemic. We hope that the conditions in Wales will be sufficiently improved after 12 April that the reopening of gyms and leisure centres can be considered, and I've already said that it will be one of four things that will be on the list of things that we will consider for that next three-week phase. That is a recognition of both the physical and the mental well-being benefits that come from people being able to use those venues, but it has to be balanced against the risks that are posed. Those risks are real, and they're set out in the TAC report. I'm afraid that if you're making responsible decisions in Government, you cannot afford just to shrug off advice that you don't find appealing or palatable. We will reopen the sector. We'll do it carefully. We'll do it in line with advice. We'll do it as soon as the public health position in Wales makes it safe to do so, but not before.
Yn sicr, nid wyf i'n bwriadu anwybyddu'r manteision o'u hailagor, Llywydd. Rwy'n gwybod y bydd yr Aelod wedi croesawu'r penderfyniad i ganiatáu i ailddechrau gweithgareddau awyr agored i blant yn ystod gwyliau'r Pasg, ac, wrth gwrs, mae campfeydd awyr agored eisoes ar agor yma yng Nghymru. Bydd yr Aelod yn ymwybodol o adroddiad y gell cynghori technegol sy'n nodi'r risgiau a achosir o hyd gan leoedd caeedig dan do lle mae pobl yn gwneud ymarfer corff yn ystod pandemig byd-eang. Rydym yn gobeithio y bydd yr amodau yng Nghymru yn gwella digon ar ôl 12 Ebrill fel y gellir ystyried ailagor campfeydd a chanolfannau hamdden, ac rwyf i eisoes wedi dweud y bydd yn un o bedwar peth a fydd ar y rhestr o bethau y byddwn yn eu hystyried ar gyfer y cyfnod tair wythnos nesaf hwnnw. Mae hynny'n gydnabyddiaeth o'r manteision corfforol a llesiant meddyliol a ddaw pan fydd pobl yn gallu defnyddio'r lleoliadau hynny. Ond rhaid ei gydbwyso yn erbyn y risgiau a achosir. Mae'r risgiau hynny'n rhai gwirioneddol, ac maen nhw wedi'u nodi yn adroddiad TAC. Os ydych yn gwneud penderfyniadau cyfrifol mewn Llywodraeth, mae arnaf ofn na allwch chi fforddio peidio â chymryd o ddifrif gyngor sydd ddim yn ddeniadol neu at eich dant. Fe fyddwn ni'n ailagor y sector. Fe fyddwn ni'n gwneud hynny'n ofalus. Fe fyddwn ni'n gwneud hynny yn unol â'r cyngor. Fe fyddwn ni'n gwneud hynny cyn gynted ag y bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yng Nghymru yn ei wneud yn ddiogel, ond nid cyn hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf y prynhawn yma yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Rebecca Evans.
The next item this afternoon is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are two changes to tomorrow's agenda. The debate on the Senedd Cymru (Representation of the People) (Amendment) Order 2021 has been reduced to five minutes, and the debate on the Welsh Elections (Miscellaneous Provisions) Order 2021 has been withdrawn.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i agenda yfory. Mae'r ddadl ar Orchymyn Senedd Cymru (Cynrychiolaeth y Bobl) (Diwygio) 2021 wedi'i lleihau i bum munud, ac mae'r ddadl ar Orchymyn Etholiadau Cymru (Darpariaethau Amrywiol) 2021 wedi'i thynnu'n ôl.
[Inaudible.]—George. Russell George.
[Anghlywadwy.] —George. Russell George.
Thank you, Llywydd. I think you were just cut off the first time then. Thank you.
Can I ask, Trefnydd, for some input, please, from you? The Welsh Government made a statement last week, a press release via the First Minister, with regard to two new woodlands being created, one in north Wales and one in south Wales. As the Welsh Government press release says, it's hoped that they will be places of commemoration where families and friends can remember lost loved ones. I think it's important to mention this on this particular day that we sadly commemorate on this occasion. I would point out, of course—and I'm sure you'll be aware, Trefnydd—that, sadly, families have lost loved ones in other parts of Wales, in mid Wales also. So, can I ask the Trefnydd at this time to perhaps discuss this with ministerial colleagues? I know that Natural Resources Wales is leading on this particular project, but even though we are in an election period, or about to be in, perhaps you could discuss with local authorities and look for woodland in other parts of Wales, such as mid Wales, that can also be used to commemorate and can be planted in this way as well. I hope the Trefnydd will be able to take this up with colleagues appropriately.
Diolch, Llywydd. Rwy'n credu eich bod wedi eich torri ymaith y tro cyntaf. Diolch.
A gaf i ofyn, Trefnydd, am rywfaint o fewnbwn gennych chi, os gwelwch chi'n dda? Gwnaeth Llywodraeth Cymru ddatganiad yr wythnos diwethaf, datganiad i'r wasg drwy'r Prif Weinidog, ynglŷn â chreu dau goetir newydd, un yn y Gogledd ac un yn y De. Fel y dywedodd datganiad i'r wasg gan Lywodraeth Cymru, y gobaith yw y byddan nhw'n fannau coffáu lle gall teuluoedd a ffrindiau gofio anwyliaid a gollwyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig sôn am hyn ar y diwrnod penodol hwn yr ydym, yn anffodus, yn ei goffáu ar yr achlysur hwn. Hoffwn i nodi, wrth gwrs—ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol, Trefnydd—fod teuluoedd, yn anffodus, wedi colli anwyliaid mewn rhannau eraill o Gymru, yn y Canolbarth hefyd. Felly, a gaf i ofyn i'r Trefnydd ar yr adeg hon, drafod hyn efallai gyda chyd-Weinidogion? Rwy'n gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn arwain ar y prosiect penodol hwn, ond er ein bod ni mewn cyfnod etholiad, neu ar fin bod ynddo, efallai y gallech chi drafod gydag awdurdodau lleol a chwilio am goetiroedd mewn rhannau eraill o Gymru, fel yn y Canolbarth, y byddai modd eu defnyddio i goffáu, ac i blannu ynddynt yn y modd hwn hefyd. Gobeithio y gall y Trefnydd godi hyn yn briodol gyda chyd-Weinidogion.
Thank you to Russell George for raising what is a really important issue, especially on this particular day. It will be important in the months and years to come that we do have appropriate places around Wales in which to pause and reflect and remember those who've lost loved ones, and also remember those who we've lost during the course of the pandemic. I will ensure that colleagues with responsibility for delivering on this particular agenda are aware of that particular concern that you've raised, and I will endeavour to have those conversations that you've suggested.
Diolch i Russell George am godi'r hyn sy'n fater pwysig iawn, yn enwedig ar y diwrnod penodol hwn. Bydd yn bwysig yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod bod gennym lefydd priodol ledled Cymru i gymryd hoe a myfyrio a chofio am y rhai sydd wedi colli anwyliaid, a hefyd gofio am y rhai yr ydym wedi'u colli yn ystod y pandemig. Byddaf i'n sicrhau bod cyd-Weinidogion sy'n gyfrifol am gyflawni'r agenda benodol hon yn ymwybodol o'r pryder penodol hwnnw yr ydych chi wedi'i godi, a byddaf yn ymdrechu i gael y sgyrsiau hynny a awgrymwyd gennych.
I've got a request for two statements today. Today, Siyanda Mngaza faces an appeal hearing to challenge the sentence she is currently serving for grievous bodily harm. Siyanda was a 4 ft 2 in, 20-year-old black disabled woman and was attacked by three people whilst camping in Brecon. Two of her attackers were men twice her age, and despite telling officers at the time that she was racially attacked, police admitted in court that her allegations of assault were not investigated. As Camilla Mngaza fights for her daughter's right to justice today, what will your Government do to ensure that young women of colour, like Siyanda, are protected from racism and hostility here in Wales? Please can we have a statement on your actions in this area?
The motherhood penalty, unpaid care, data bias—all terms that relate to the exacerbated imbalance that the pandemic has placed on women. The Minister for Economy, Transport and North Wales has confirmed that he's only collecting data split by gender on redundancies where individuals access the ReAct scheme. Can I please have a written statement from the economy Minister regarding the collection of disaggregated data on unemployment in light of the impact of COVID restrictions on parenting and work?
Mae gen i gais am ddau ddatganiad heddiw. Heddiw, mae Siyanda Mngaza yn wynebu gwrandawiad apêl i herio'r ddedfryd y mae'n ei bwrw ar hyn o bryd am niwed corfforol difrifol. Roedd Siyanda yn fenyw anabl ddu 4 troedfedd 2 fodfedd, 20 oed, yr ymosodwyd arni gan dri o bobl wrth iddi wersylla yn Aberhonddu. Roedd dau o'i ymosodwyr yn ddynion ddwywaith ei hoedran, ac er iddi ddweud wrth swyddogion ar y pryd fod yr ymosodiad yn un hiliol, cyfaddefodd yr heddlu yn y llys na chynhaliwyd ymchwiliad i'w honiadau am yr ymosodiad. Wrth i Camilla Mngaza ymladd dros hawl ei merch i gyfiawnder heddiw, beth fydd eich Llywodraeth chi yn ei wneud i sicrhau bod menywod ifanc croenliw, fel Siyanda, yn cael eu hamddiffyn rhag hiliaeth a gelyniaeth yma yng Nghymru? A gawn ni ddatganiad am eich camau gweithredu yn y maes hwn?
Y gosb am fod yn fam, gofal di-dâl, rhagfarn data—mae'r holl dermau hyn yn ymwneud â'r anghydbwysedd dwysach y mae'r pandemig wedi'i roi ar fenywod. Mae Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru wedi cadarnhau ei fod ond yn casglu data wedi'i rannu yn ôl rhywedd ar ddiswyddiadau lle mae unigolion yn defnyddio'r cynllun ReAct. A gaf i ddatganiad ysgrifenedig, os gwelwch chi'n dda, gan Weinidog yr Economi ynghylch casglu data wedi'u dadgyfuno ar ddiweithdra, yng ngoleuni effaith cyfyngiadau COVID ar rianta a gwaith?
On the first issue, I'm really pleased to say that, this afternoon, we will have a statement from the Deputy Minister and Chief Whip on the Wales race equality action plan. That will be a good opportunity, I think, to hear about the Welsh Government's approach in this area, and also to potentially raise those specific issues that you've just brought to the floor of the Senedd with the Minister.
On the second issue, about data bias and the collection of data regarding unemployment, I will again make the Minister for economy and transport aware of that particular concern, and explore if there is more that we can be doing in this area to better understand the impact of the pandemic on women, but also on others with protected characteristics.FootnoteLink
O ran y mater cyntaf, rwy'n falch iawn o ddweud y byddwn ni, y prynhawn yma, yn cael datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ar gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru. Bydd hynny'n gyfle da, rwy'n tybio, i glywed am ddull gweithredu Llywodraeth Cymru yn y maes hwn, a hefyd i godi'r materion penodol hynny yr ydych chi newydd eu cyflwyno i lawr y Senedd gyda'r Gweinidog.
O ran yr ail fater, ynglŷn â rhagfarn data a chasglu data am ddiweithdra, unwaith eto fe fyddaf yn gwneud Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ymwybodol o'r pryder penodol hwnnw, ac yn archwilio a oes mwy y gallwn ni fod yn ei wneud yn y maes hwn i ddeall yn well effaith y pandemig ar fenywod, ond hefyd ar eraill sydd â nodweddion gwarchodedig.FootnoteLink
I ask once again: would the Welsh Government make a statement condemning the appalling behaviour of Ursula von der Leyen and the European Commission in the handling of the vaccine roll-out in Europe? As well as threats to block the exports of vaccines to the UK, her obfuscation and u-turn strategies have undoubtedly cost many thousands of lives across the European Union. And further, would the Government make a statement on the incredible way in which both the Welsh and UK Governments, freed of EU intervention, have handled the vaccine roll-out in the UK, and by so doing saved many thousands of British lives? Surely this in itself is a justification for Brexit.
Rwy'n gofyn unwaith eto: a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn condemnio ymddygiad gwarthus Ursula von der Leyen a'r Comisiwn Ewropeaidd wrth ymdrin â chyflwyno'r brechlyn yn Ewrop? Yn ogystal â bygythiadau i atal allforion brechlynnau i'r DU, mae ei strategaethau hi o achosi dryswch a gwneud tro pedol wedi costio miloedd lawer o fywydau ledled yr Undeb Ewropeaidd yn ddi-os. Ac ymhellach, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth am y ffordd anhygoel y mae Llywodraethau Cymru a'r DU, yn rhydd o ymyrraeth yr UE, wedi ymdrin â chyflwyno'r brechlyn yn y DU, a thrwy hynny achub miloedd lawer o fywydau ym Mhrydain? Siawns nad yw hyn ynddo'i hun yn cyfiawnhau Brexit.
I don't want to rerun the arguments that we've been having for the past few years in relation to leaving the European Union, but I will respond to the substantive point, just to reflect the fact that, at this point, there is no ban on EU exports of AstraZeneca. I am aware that the Prime Minister is having some direct conversations with the EU on this, and I think that that's the appropriate thing to do, given the fact that vaccine supply in that sense is not devolved to the Senedd. And of course, later on this afternoon, actually, as the next item of business, we will have a statement from the First Minister on COVID-19 one year on, which will be an opportunity to reflect across the last 12 months and the impact that the pandemic has had on all of our lives.
Nid wyf eisiau ailadrodd y dadleuon a gawsom yn ystod y blynyddoedd diwethaf o ran ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, ond fe fyddaf i'n ymateb i'r pwynt arwyddocaol hwn, dim ond i adlewyrchu'r ffaith, ar hyn o bryd, nad oes gwaharddiad ar allforion AstraZeneca yn yr UE. Rwy'n ymwybodol bod Prif Weinidog y DU yn cael rhai sgyrsiau uniongyrchol â'r UE ar hyn, ac rwy'n credu mai dyna'r peth priodol i'w wneud, o gofio nad yw'r cyflenwad o frechlynnau yn yr ystyr hwnnw wedi'i ddatganoli i'r Senedd. Ac wrth gwrs, yn ddiweddarach y prynhawn yma, yn wir, fel yr eitem busnes nesaf, fe gawn ni ddatganiad gan y Prif Weinidog ar COVID-19 flwyddyn yn ddiweddarach, a fydd yn gyfle i fyfyrio ar y 12 mis diwethaf a'r effaith a gafodd y pandemig ar ein bywydau ni i gyd.
Trefnydd, I wondered if we could have a statement from one of our health Ministers about the importance of Endometriosis Awareness Month, which is this month. This is a terrible condition that affects one in 10 women. Normally, we'd be marching to pay attention to everybody and just what a complicated condition this is. I wondered if we could just have a statement in solidarity from the Government about the commitment to really get to the bottom of this disease and ensure that we are treating people more effectively and more quickly.
Trefnydd, tybed a gawn ni ddatganiad gan un o'n Gweinidogion Iechyd am bwysigrwydd Mis Ymwybyddiaeth Endometriosis, sef y mis hwn. Mae hwn yn gyflwr ofnadwy sy'n effeithio ar un o bob 10 menyw. Fel arfer, byddem ni'n gorymdeithio i dynnu sylw at hyn a natur gymhleth y cyflwr hwn. Tybed a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth mewn undod ynglŷn â'r ymrwymiad i fynd at wraidd y clefyd hwn a sicrhau ein bod ni'n trin pobl yn fwy effeithiol ac yn gyflymach.
The women's health implementation group was established to provide that strategic leadership for us here in Wales, to ensure that we have that all-Wales approach to break down barriers and also join up the pathways between primary, secondary and tertiary care, so that women's health can be managed in the community, wherever possible, without the need for more intensive intervention. I'm very pleased that the group has developed plans to use some of its funding to bolster endometriosis services across Wales and provide additional support that will come together to form a network, working closely with the existing pelvic health and well-being co-ordinators who have been established by that group. That should, then, ensure that women in Wales affected by endometriosis are supported more effectively. But, as you say, it is awareness week, and I'm really pleased also that the group has developed a menstrual awareness learning resource. That will be published in the next few months, and that does aim to give young girls in particular better awareness and understanding of normal menstruation, allowing them to also get onto that diagnostic pathway at an earlier stage when issues do arise, so that they can recognise when there might be problems. So, I think there is some positive work now happening in this area.
Cafodd y grŵp gweithredu iechyd menywod ei sefydlu i ddarparu'r arweiniad strategol hwnnw i ni yma yng Nghymru. Roedd yn sicrhau bod gennym y dull gweithredu Cymru gyfan hwnnw o chwalu'r rhwystrau a hefyd gydgysylltu'r llwybrau rhwng gofal sylfaenol, eilaidd a thrydyddol, fel bod modd rheoli iechyd menywod yn y gymuned, lle bynnag y bo modd, heb fod angen ymyrraeth fwy dwys. Rwy'n falch iawn bod y grŵp wedi datblygu cynlluniau i ddefnyddio rhywfaint o'i gyllid i gryfhau gwasanaethau endometriosis ledled Cymru a darparu cymorth ychwanegol a fydd yn dod ynghyd i ffurfio rhwydwaith, gan weithio'n agos gyda chydlynwyr iechyd a lles presennol y pelfis, a sefydlwyd gan y grŵp hwnnw. Dylai hynny, felly, sicrhau bod menywod yng Nghymru sydd wedi eu heffeithio gan endometriosis yn cael eu cefnogi'n fwy effeithiol. Ond, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae'n wythnos ymwybyddiaeth, ac rwy'n falch iawn hefyd bod y grŵp wedi datblygu adnodd dysgu sy'n codi ymwybyddiaeth o'r mislif. Caiff hwnnw ei gyhoeddi yn ystod yr ychydig fisoedd nesaf. Mae'n anelu at roi gwell ymwybyddiaeth a dealltwriaeth i ferched ifanc yn benodol o'r mislif arferol, gan ganiatáu iddyn nhw hefyd fynd ar y llwybr diagnostig hwnnw'n gynharach pan fydd materion yn codi, fel y gallant gydnabod pryd y gallai fod problemau. Felly, rwy'n credu bod rhywfaint o waith cadarnhaol yn digwydd ar hyn o bryd yn y maes hwn.
Business Minister, can I please request that the First Minister of this Government outlines in a detailed statement how and when it's going to bring back adult outdoor organised sport please? As I've already said—and I'll repeat it because of its importance—physical exercise has proven benefits that are well renowned and well known, and the impact on mental health will form an important part of recovery from this pandemic. It is to this end that I ask, please, that there be a statement issued outlining when exactly the Government plans to bring back and reopen all things that will enable children and adults to play sport and take part in physical exercise, recognising those, of course, that will be open and come into effect soon. Our football and rugby clubs, for example, need time to prepare, First Minister and Minister, grounds and fixtures, ironically to ensure they're COVID safe et cetera. This sector is often overlooked in importance, and it needs clarity, Minister. Therefore, can I ask you to ensure there is a road map for clubs and businesses to follow as a matter of urgency? Thank you.
Trefnydd, a gaf i ofyn i Brif Weinidog y Llywodraeth hon amlinellu mewn datganiad manwl sut a phryd y bydd yn dod â chwaraeon awyr agored i oedolion yn ôl os gwelwch chi'n dda? Fel y dywedais i eisoes—a byddaf i'n ei ailadrodd oherwydd ei bwysigrwydd—mae gan ymarfer corff fanteision amlwg a hysbys, sydd wedi'u profi, a bydd yr effaith ar iechyd meddwl yn rhan bwysig o'r adferiad o'r pandemig hwn. Oherwydd hyn, rwy'n gofyn, os gwelwch chi'n dda, bod datganiad yn cael ei gyhoeddi yn amlinellu pryd yn union y mae'r Llywodraeth yn bwriadu dod â phethau yn ôl ac ailagor popeth a fydd yn galluogi plant ac oedolion i chwarae chwaraeon a chymryd rhan mewn ymarfer corff, gan gydnabod y rheini, wrth gwrs, a fydd ar agor ac yn dod i rym cyn bo hir. Mae angen amser ar ein clybiau pêl-droed a rygbi, er enghraifft, i baratoi, Prif Weinidog a Gweinidog, y meysydd a'r gemau, yn eironig er mwyn sicrhau eu bod yn ddiogel o ran COVID ac yn y blaen. Mae'r sector hwn yn aml yn cael ei anwybyddu o ran pwysigrwydd, ac mae angen eglurder arno, Gweinidog. Felly, a gaf i ofyn ichi sicrhau bod yna fap ffordd ar gael i glybiau a busnesau ei ddilyn fel mater o frys? Diolch.
You were able to hear from the First Minister in response to your question earlier this afternoon, but you did see, at the last three-weekly review, that we did endeavour to provide a greater level of detail as to the steps that might happen in the weeks ahead. Always, we look to give as much certainty and notice as we possibly can, but in this fast-moving situation it can be difficult to give too much notice looking further ahead. But I think the points that you've made about the importance of outdoor activity, and particularly the important role all our sporting clubs have in our own local communities, are very well made and well understood, and I know that this will be considered as we move forward through the next three-weekly review cycle.
Roeddech chi'n gallu clywed ymateb y Prif Weinidog i'ch cwestiwn yn gynharach y prynhawn yma, ond fe wnaethoch weld, yn yr adolygiad tair wythnos diwethaf, ein bod wedi ymdrechu i ddarparu mwy o fanylion ynghylch y camau a allai ddigwydd yn yr wythnosau i ddod. Bob tro, rydym ni'n ceisio rhoi cymaint o sicrwydd a rhybudd ag y gallwn ni, ond yn y sefyllfa hon sy'n symud yn gyflym gall fod yn anodd rhoi llawer o rybudd wrth edrych ymhellach ymlaen. Ond rwy'n credu bod eich pwyntiau chi am bwysigrwydd gweithgareddau awyr agored, ac yn enwedig y rhan bwysig sydd gan y clybiau chwaraeon yn ein cymunedau lleol ein hunain, wedi'u gwneud yn dda iawn ac yn cael eu deall yn dda. Ac rwy'n gwybod y bydd hyn yn cael ei ystyried wrth inni symud ymlaen drwy'r cylch adolygu tair wythnos nesaf.
The final report of the Valleys taskforce has been published, and stakeholder views include saying that the taskforce, and I quote,
'had a fairly limited direct impact upon the Valleys communities.'
It also highlighted a lack of resources. Another direct quote from the report's conclusions:
'The VTF started out with a very ambitious set of aims and objectives but lacked the resources and capacity to deliver on these effectively.'
A key issue raised was
'whether the VTF ought to have been established from the outset with an adequate level of revenue and capital funding in place to enable it to achieve its ambitious aims and objectives.'
As the Senedd Member for the Rhondda, I have consistently pushed for more investment, including for a specific proposal for an exciting, well-skilled co-operative of former Burberry workers on that site to set up clothes manufacturing. The taskforce has missed this opportunity and many others, and it has neglected large areas of the Valleys that really need economic development.
Have lessons been learned from this experience? The Rhondda has been let down by successive governments in London and in Cardiff for decades now. Doesn't this show that the only way that the Rhondda will get the economic development that the people there deserve is with a Plaid Cymru Government? Do you accept that now?
Mae adroddiad terfynol tasglu'r Cymoedd wedi'i gyhoeddi, ac mae barn rhanddeiliaid yn cynnwys dweud bod y tasglu, ac rwy'n dyfynnu,
wedi cael effaith uniongyrchol eithaf cyfyngedig ar gymunedau'r Cymoedd.
Tynnodd sylw hefyd at ddiffyg adnoddau. Dyfyniad uniongyrchol arall o gasgliadau'r adroddiad:
Dechreuodd Tasglu'r Cymoedd gyda chyfres o nodau ac amcanion uchelgeisiol iawn ond nid oedd ganddo'r adnoddau na'r gallu i gyflawni'r rhain yn effeithiol.
Un mater allweddol a gafodd ei godi oedd
a ddylai Tasglu'r Cymoedd fod wedi'i sefydlu o'r cychwyn cyntaf gyda lefel ddigonol o gyllid refeniw a chyfalaf ar waith i'w alluogi i gyflawni ei nodau a'i amcanion uchelgeisiol.
Fel Aelod Senedd y Rhondda, rwyf i wedi pwyso'n gyson am fwy o fuddsoddiad, gan gynnwys cynnig penodol ar gyfer cwmni cydweithredol cyffrous a medrus o gyn-weithwyr Burberry ar y safle hwnnw i sefydlu busnes gweithgynhyrchu dillad. Mae'r tasglu wedi colli'r cyfle hwn a llawer o gyfleoedd eraill, ac mae wedi esgeuluso rhannau helaeth o'r Cymoedd y mae gwir angen datblygiad economaidd arnyn nhw.
A gafodd gwersi eu dysgu o'r profiad hwn? Mae'r Rhondda wedi cael ei siomi gan lywodraethau olynol yn Llundain ac yng Nghaerdydd ers degawdau bellach. Onid yw hyn yn dangos mai'r unig ffordd y bydd y Rhondda yn cael y datblygiad economaidd y mae'r bobl yno'n ei haeddu yw trwy Lywodraeth Plaid Cymru? A ydych chi'n derbyn hynny nawr?
I think that you've given a very unbalanced reflection of the work of the Valleys taskforce, which I think has had some really significant impacts in Rhondda Cynon Taf and elsewhere. Of course, I'm thinking about interventions such as the significant work done in terms of bringing underused and unused housing back into use, which has been particularly important, the important role and contribution of the Valleys taskforce in terms of the Better Jobs Closer to Home projects, and also the Big Bocs Bwyd schemes, which have been very important in terms of tackling food poverty in communities. So, I think it has been a successful programme, and part of the success, I think, is based on the fact it was very much ground up. This was very much a programme and a taskforce that was involved in listening to communities, understanding what the priorities and concerns were. And all of those concerns related to aspects such as the importance of jobs and skills, and I think the Valleys taskforce does have a good story to tell and a good legacy in that respect.
Rwy'n credu eich bod wedi rhoi adlewyrchiad anghytbwys iawn o waith tasglu'r Cymoedd sydd, yn fy marn i, wedi llwyddo i gael canlyniadau arwyddocaol iawn yn Rhondda Cynon Taf ac mewn mannau eraill. Wrth gwrs, rwy'n meddwl am ymyriadau fel y gwaith sylweddol a wnaed i sicrhau bod tai nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio'n ddigonol a thai nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio o gwbl yn cael eu defnyddio unwaith eto, ac mae hynny wedi bod yn arbennig o bwysig. Yna mae swyddogaeth a chyfraniad pwysig tasglu'r Cymoedd i brosiectau Swyddi Gwell yn nes at Adref, a hefyd gynlluniau Big Bocs Bwyd, sydd wedi bod yn bwysig iawn o ran mynd i'r afael â thlodi bwyd mewn cymunedau. Felly, rwy'n credu ei bod wedi bod yn rhaglen lwyddiannus, ac mae rhan o'r llwyddiant, rwy'n credu, yn seiliedig ar y ffaith ei bod i raddau helaeth iawn yn dechrau ar lawr gwlad. Rhaglen a thasglu oedd hon i raddau helaeth a oedd yn ymwneud â gwrando ar gymunedau, gan ddeall beth oedd y blaenoriaethau a'r pryderon. Ac roedd yr holl bryderon hynny'n ymwneud ag agweddau megis pwysigrwydd swyddi a sgiliau, ac rwy'n credu bod gan dasglu'r Cymoedd stori dda i'w hadrodd ac etifeddiaeth dda yn hynny o beth.
Trefnydd, could I ask for a statement on the challenges facing the use of stop notices and enforcement powers during the pandemic? I've got a long-running issue in my constituency in Rhiwceiliog where stop notices have been placed on unlawful developments in a very peaceful, quiet area. They've been issued, but they've been wilfully ignored, where there's been harassment and intimidation from the unlawful occupiers, who are proceeding to rip up hedges, destroy sensitive ecology, historic parts of the site. And you can understand, Minister, that local residents are deeply frustrated. Police have been involved, Natural Resources Wales have been involved, the local authority has been involved. So, could we have a statement on the use of enforcement powers and stop notices during the pandemic, but also a statement that could make clear that, if we have a future Welsh Labour Government, we will bring forward in an environment Act, and we will have in that environment Act, padlock powers so that stop means stop? When unlawful activity is prohibited from going ahead, people will be stopped from going onto that site, and if we hadn't had the distraction, I have to say, of civil servants being pulled away from EU transitioning, we'd have had that Act a long time ago. So, could we have that statement, Minister? It would be great reassurance to residents in Rhiwceiliog.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch yr heriau sy'n wynebu defnyddio hysbysiadau stop a phwerau gorfodi yn ystod y pandemig? Mae gennyf i hen broblem yn fy etholaeth yn Rhiwceiliog lle mae hysbysiadau stop wedi'u rhoi ar ddatblygiadau anghyfreithlon mewn ardal heddychlon a thawel iawn. Maent wedi cael eu cyhoeddi, ond maent wedi cael eu hanwybyddu'n fwriadol, lle cafwyd aflonyddu a bygythiadau gan y meddianwyr anghyfreithlon, sy'n mynd ati i rwygo cloddiau, dinistrio ecoleg sensitif, rhannau hanesyddol y safle. Ac fe allwch chi ddeall, Gweinidog, fod y trigolion lleol yn teimlo'n rhwystredig iawn. Mae'r heddlu wedi ymwneud â hyn, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ymwneud â hyn, mae'r awdurdod lleol wedi ymwneud â hyn. Felly, a gawn ni ddatganiad ynghylch defnydd pwerau gorfodi a hysbysiadau stop yn ystod y pandemig, ond hefyd ddatganiad a allai egluro, os cawn ni Lywodraeth Lafur Cymru yn y dyfodol, y byddwn ni'n cyflwyno deddf amgylcheddol, a bydd gennym ni bwerau cloeon clap yn y ddeddf amgylcheddol honno, fel bod stop yn golygu stop? Pan fydd gweithgarwch anghyfreithlon yn cael ei wahardd, bydd pobl yn cael eu hatal rhag mynd i'r safle hwnnw. A phe na fyddai sylw'r gweision sifil wedi ei dynnu oddi ar broses pontio'r UE, rhaid dweud, byddem ni wedi cael y Ddeddf honno amser maith yn ôl. Felly, a gawn ni'r datganiad hwnnw, Gweinidog? Byddai'n sicrwydd mawr i drigolion Rhiwceiliog.
Yes, I'd like to provide that reassurance, and the fact that we've been very clear in our commitment that we would want to legislate to place our approach to environmental principles and governance on a statutory footing here in Wales. But, as Huw Irranca-Davies says, when the First Minister reflected on the legislative programme, he said that the pressures that we faced in terms of the end of transition from European Union, and also, of course, the impact of COVID-19, have had a significant impact on that programme of work and that difficult decisions had to be taken in terms of the legislative programme. It does mean that the legislation on environmental principles and governance couldn't be brought forward in this term, but, yes, the First Minister has reiterated his commitment to do so should we be in a position to do so in the next Senedd.
Hoffwn i roi'r sicrwydd hwnnw, a'r ffaith ein bod wedi bod yn glir iawn yn ein hymrwymiad y byddem yn dymuno deddfu i roi ein dull ni o weithredu egwyddorion amgylcheddol a llywodraethu ar sail statudol yma yng Nghymru. Ond, fel y dywed Huw Irranca-Davies, pan roddodd y Prif Weinidog ystyriaeth i'r rhaglen ddeddfwriaethol, dywedodd fod y pwysau a wynebwyd gennym ar ddiwedd y cyfnod pontio o'r Undeb Ewropeaidd, a hefyd, wrth gwrs, effaith COVID-19, wedi effeithio'n sylweddol ar y rhaglen waith honno a bod yn rhaid gwneud penderfyniadau anodd o ran y rhaglen ddeddfwriaethol. Mae'n golygu na ellid cyflwyno'r ddeddfwriaeth ar egwyddorion amgylcheddol a llywodraethu yn y tymor hwn. Ond, ydy, mae'r Prif Weinidog wedi ailddatgan ei ymrwymiad i wneud hynny pe byddem mewn sefyllfa i wneud hynny yn y Senedd nesaf.
Trefnydd, can I call for a statement from the Minister for Education on the use of face coverings in schools in Wales? I've been contacted by a number of constituents who've been very concerned that the schools are requiring them to wear face coverings all day in school, and of course that is causing a great deal of discomfort to many children who are having to wear them for the full period. We know, of course, that the Welsh Government has introduced regular, twice weekly lateral flow testing in schools in order to reduce risks, so it does seem to me that that needs to be taken into account and the guidance needs to be refreshed on the use of face coverings to ensure that it's appropriate.
Can I also call for a statement on the use of enforcement powers by Natural Resources Wales? I listened very carefully to your response just a few moments ago to Huw Irranca-Davies, but I have issues in my own constituency in the Ruthin area with a significant issue in relation to smoke pollution, and it seems to me that Natural Resources Wales do not have adequate resources to be able to meet their obligations to respond quickly to these things when they happen. In fact, there was an investigation launched into the source of the smoke problem back in January, and we're getting towards the end of March and the outcome is still not expected until the middle of April. Clearly, that's unsatisfactory. It is possible that people's health is being put at risk as a result of these delays, so I would be grateful if there could be a statement from the Minister for environment just on the adequacy of the resources that Natural Resources Wales has in order to deal with and tackle the problems caused by air pollution, in particular in north Wales. Thank you.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Addysg ar ddefnyddio gorchuddion wyneb mewn ysgolion yng Nghymru? Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi sydd wedi bod yn bryderus iawn bod yr ysgolion yn ei gwneud yn ofynnol iddyn nhw wisgo gorchuddion wyneb drwy'r dydd yn yr ysgol, ac wrth gwrs mae hynny'n achosi llawer iawn o anesmwythyd i lawer o blant sy'n gorfod eu gwisgo am y cyfnod llawn. Fe wyddom, wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno profion llif unffordd rheolaidd, ddwywaith yr wythnos mewn ysgolion er mwyn lleihau'r risgiau. Felly mae'n ymddangos i mi fod angen ystyried hynny ac mae angen adnewyddu'r canllawiau ar ddefnyddio gorchuddion wyneb i sicrhau eu bod yn briodol.
A gaf i hefyd alw am ddatganiad ar y defnydd o bwerau gorfodi gan Cyfoeth Naturiol Cymru? Fe wrandawais yn astud iawn ar eich ymateb ychydig funudau'n ôl i Huw Irranca-Davies. Ond mae gennyf i broblemau yn fy etholaeth i fy hun yn ardal Rhuthun lle ceir mater o bwys o ran llygredd mwg, ac mae'n ymddangos i mi nad oes gan Cyfoeth Naturiol Cymru ddigon o adnoddau i allu cyflawni eu rhwymedigaethau i ymateb yn gyflym i'r pethau hyn wrth iddyn nhw ddigwydd. Yn wir, cafodd ymchwiliad i ffynhonnell y broblem mwg ei lansio nôl ym mis Ionawr, ac rydym ar fin cyrraedd diwedd mis Mawrth ac nid oes disgwyl cael y canlyniad tan ganol mis Ebrill. Yn amlwg, mae hynny'n anfoddhaol. Mae'n bosibl bod iechyd pobl yn cael ei beryglu o ganlyniad i'r oedi hwn, felly byddwn i'n ddiolchgar pe byddai modd cael datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd ynghylch digonolrwydd yr adnoddau sydd gan Cyfoeth Naturiol Cymru er mwyn ymdrin â'r problemau a gaiff eu hachosi gan lygredd aer a mynd i'r afael â nhw, yn enwedig yn y Gogledd. Diolch.
Thank you for raising both of those issues. On the matter of face coverings in schools in Wales, I will ask the Minister for Education to review your comments this afternoon and to write you with the latest position, especially in respect, as you say, of the fact that lateral flow tests are now available. On the matter of resourcing for NRW to undertake its enforcement work, I will ask you to write to the Minister with some more detail about the specific smoke problem that you've described this afternoon in order for her to have that fuller picture in order to respond to you.
Diolch am godi'r ddau fater hynny. O ran gorchuddion wyneb mewn ysgolion yng Nghymru, gofynnaf i'r Gweinidog Addysg adolygu eich sylwadau y prynhawn yma ac ysgrifennu atoch i roi gwybod am y sefyllfa ddiweddaraf, yn enwedig oherwydd, fel yr ydych chi'n ei ddweud, y ffaith bod profion llif unffordd ar gael nawr. O ran darparu adnoddau i Cyfoeth Naturiol Cymru ymgymryd â'i waith gorfodi, gofynnaf ichi ysgrifennu at y Gweinidog gyda rhagor o fanylion ynghylch y broblem mwg benodol yr ydych chi wedi'i disgrifio y prynhawn yma er mwyn iddi hi gael y darlun llawnach ac y gall ymateb i chi.
As we all reflect today, Trefnydd, on the experience of lockdown and those that we've lost, will you first of all join me in congratulating the seven representatives from the Hywel Dda University Health Board who were awarded last week's High Sheriff of Dyfed awards for some of the work that they've done at this really difficult time? But may I primarily ask for a written statement from the Minister for mental health with regard to the immediate support available to young people facing mental health problems, and we know that these have been exacerbated by their experiences during the crisis? I met last week with students from Ysgol Y Strade in Llanelli, and one of their main concerns was the future mental health and well-being of themselves and their young colleagues. I think the Minister herself would acknowledge that there are real issues with access to services, with very long waiting times for some services to child and adolescent mental health services.
We, of course, in Plaid Cymru would like to see a national network of mental health and well-being centres for young people, and I'd very much like to see one of those in Llanelli, but I'd like to hear, in the meantime, from the Minister for mental health about what support she can provide in the short term for those young people so that the very long waits for access to CAMHS are dealt with and the approach that she has talked about as regards it being more community based, using services like youth work services, rather than purely medical services to address the concerns of those young people from Ysgol Y Strade and from across my region.
Wrth inni i gyd fyfyrio heddiw, Trefnydd, ar brofiad y cyfyngiadau symud a'r rhai yr ydym wedi'u colli, a wnewch chi yn gyntaf ymuno â mi i longyfarch y saith cynrychiolydd o Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda a enillodd wobrau Uchel Siryf Dyfed yr wythnos diwethaf am y gwaith y maen nhw wedi'i gyflawni ar yr adeg anodd iawn hon? Ond a gaf i ofyn yn bennaf am ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Iechyd Meddwl ynglŷn â'r cymorth uniongyrchol sydd ar gael ar unwaith i bobl ifanc sy'n wynebu problemau iechyd meddwl, ac fe wyddom fod y rhain wedi gwaethygu oherwydd eu profiadau yn ystod yr argyfwng? Gwnes i gyfarfod yr wythnos diwethaf â myfyrwyr o Ysgol y Strade yn Llanelli, ac un o'u prif bryderon nhw oedd iechyd meddwl a lles eu hunain a'u cydweithwyr ifanc yn y dyfodol. Rwy'n credu y byddai'r Gweinidog ei hun yn cydnabod bod problemau gwirioneddol o ran y cyfle i fanteisio ar wasanaethau, gydag amseroedd aros hir iawn ar gyfer rhai gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed.
Fe fyddem ni ym Mhlaid Cymru, wrth gwrs, yn hoffi gweld rhwydwaith cenedlaethol o ganolfannau iechyd meddwl a lles i bobl ifanc, a hoffwn yn fawr weld un o'r rheini yn Llanelli yn fawr. Ond yn y cyfamser, fe hoffwn i glywed gan y Gweinidog Iechyd Meddwl ynghylch pa gymorth y gall hi ei ddarparu yn y tymor byr i'r bobl ifanc hynny fel bod modd ymdrin â'r amseroedd aros hir iawn am gyfle i fanteisio ar CAMHS. A hefyd fe hoffwn i glywed am y dull gweithredu y soniodd amdano o ran bod yn fwy cymunedol, gan ddefnyddio gwasanaethau fel gwasanaethau gwaith ieuenctid yn hytrach na gwasanaethau meddygol yn unig i ymdrin â phryderon y bobl ifanc hynny o Ysgol y Strade ac o bob rhan o fy rhanbarth i.
I'd like to begin absolutely by joining you in giving those congratulations to the seven individuals who have been recognised in the High Sheriff of Dyfed awards. People have gone well above and beyond over the past 12 months in order to serve communities and to provide the healthcare and support that people need. So, I'm very happy to say 'congratulations' and extend our thanks there, and also, of course, to all of those people who have been doing incredible work and have, as yet, remained under the radar, so haven't had the opportunity to be formally recognised, but we all know, and the families whose lives have been touched will have known the kindness and the professionalism with which they've undertaken their roles as well.
This afternoon, we do have a statement on mental health and well-being support in educational settings from the Minister for Education, which I think will start to respond to some of the concerns that you've raised this afternoon. And then, tomorrow, the Minister with responsibility for mental health does have questions, and I know that there are several opportunities on the order paper to hear more directly in terms of the concerns that you've described about the mental health support available for children and young people, and the impact that the pandemic will have had on their lives.
I ddechrau, hoffwn yn bendant â chi i longyfarch y saith unigolyn sydd wedi eu cydnabod yng ngwobrau Uchel Siryf Dyfed. Mae pobl wedi mynd ymhell y tu hwnt i'r disgwyliadau yn ystod y 12 mis diwethaf er mwyn gwasanaethu cymunedau a darparu'r gofal iechyd a'r cymorth sydd eu hangen ar bobl. Felly, rwy'n hapus iawn i ddweud 'llongyfarchiadau' ac estyn ein diolch yno, a hefyd, wrth gwrs, i'r holl bobl hynny sydd wedi bod yn gwneud gwaith anhygoel ac sydd, hyd yma, wedi aros o dan y radar, ac felly heb gael y cyfle i gael eu cydnabod yn ffurfiol. Ond gwyddom ni i gyd, a bydd y teuluoedd a gafodd eu heffeithio hefyd yn gwybod am eu caredigrwydd a'u proffesiynoldeb nhw wrth ymgymryd â'u swyddogaethau.
Y prynhawn yma, mae gennym ni ddatganiad gan y Gweinidog Addysg ynghylch cymorth iechyd meddwl a llesiant mewn lleoliadau addysgol, a fydd, yn fy marn i, yn dechrau ymateb i rai o'r pryderon yr ydych chi wedi'u codi y prynhawn yma. Ac yna, yfory, mae gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am iechyd meddwl gwestiynau, a gwn fod sawl cyfle ar y papur trefn i glywed yn fwy uniongyrchol am y pryderon yr ydych chi wedi'u disgrifio o ran y cymorth iechyd meddwl sydd ar gael i blant a phobl ifanc, a'r effaith y bydd y pandemig wedi'i chael ar eu bywydau.
Ac yn olaf, Paul Davies.
Finally, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, I'd like to request two statements: one from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs regarding the support for agricultural shows across Wales following the recent news that the Pembrokeshire show has been cancelled again this year, which, of course, is understandable. You'll be aware that the Royal Welsh Show is also not taking place, as well as smaller shows across all parts of Wales. Now, these shows are not just important to the agricultural sector, but they're also important community events and are crucial in promoting our culture, and they are also responsible for community cohesion as they bring communities together, they bring people from rural and more urbanised areas together. Therefore, as more and more cancellations are announced in the wake of the COVID pandemic, it's vital that the Welsh Government publishes a statement of support for shows and, indeed, festivals that confirms exactly how it is supporting them through the pandemic, particularly the smaller agricultural shows and festivals.
Secondly, can I also request a statement from the Welsh Government regarding personal protective equipment for NHS workers? I've been contacted by a distressed constituent who has made it clear that the equipment does not suitably enable workers to lip-read, making life very difficult for workers who have hearing difficulties. I know that there should be appropriate equipment being made available, but I'm told that, in this case, the clear face masks are very challenging in that they're difficult to use for long periods of time, hence my constituent is unable to lip-read due to the right equipment not being worn. I'm sure that you'll agree with me that this is unacceptable and so it's crucial that the Welsh Government provides some leadership on this matter by publishing a clear statement outlining its PPE policy, explaining the importance of suitable equipment for NHS workers who need the right equipment because of hearing problems, and ensuring that those workers have access to the right equipment.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad: un gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ynghylch y gefnogaeth i sioeau amaethyddol ledled Cymru yn dilyn y newyddion diweddar fod sioe Sir Benfro wedi'i chanslo eto eleni, sydd, wrth gwrs, yn ddealladwy. Fe fyddwch chi'n ymwybodol nad yw Sioe Frenhinol Cymru yn cael ei chynnal chwaith, yn ogystal â sioeau llai ym mhob cwr o Gymru. Nawr, mae'r sioeau hyn nid yn unig yn bwysig i'r sector amaethyddol, ond maen nhw hefyd yn ddigwyddiadau cymunedol pwysig ac maen nhw'n hanfodol i hyrwyddo ein diwylliant. Maen nhw hefyd yn gyfrifol am gydlyniant cymunedol wrth iddyn nhw ddod â chymunedau at ei gilydd, ac maen nhw'n dod â phobl o ardaloedd gwledig a mwy trefol at ei gilydd. Felly, wrth i fwy a mwy o ganslo gael ei gyhoeddi yn sgil pandemig COVID, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi datganiad o gefnogaeth i'r sioeau ac, yn wir, i'r gwyliau eraill, sy'n cadarnhau sut yn union y mae'n eu cefnogi drwy'r pandemig, yn enwedig y sioeau a'r gwyliau amaethyddol llai.
Yn ail, a gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch offer diogelu personol ar gyfer gweithwyr y GIG? Mae etholwr pryderus wedi cysylltu â mi yn egluro nad yw'r offer yn galluogi gweithwyr i ddarllen gwefusau yn briodol, gan wneud bywyd yn anodd iawn i weithwyr sydd ag anawsterau clyw. Rwy'n gwybod y dylai fod offer priodol ar gael, ond rwyf wedi cael gwybod, yn yr achos hwn, fod y masgiau wyneb clir yn heriol iawn gan eu bod yn anodd eu defnyddio am gyfnodau hir, felly ni all fy etholwr ddarllen gwefusau oherwydd nad yw'r offer cywir yn cael ei wisgo. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi fod hyn yn annerbyniol. Felly mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn rhoi rhywfaint o arweiniad ar y mater hwn drwy gyhoeddi datganiad eglur yn amlinellu ei pholisi cyfarpar diogelu personol, gan esbonio pwysigrwydd offer addas i weithwyr y GIG y mae angen yr offer cywir arnyn nhw oherwydd problemau clyw, a sicrhau bod yr offer cywir ar gael i'r gweithwyr hynny.
Thank you for raising both of those important issues this afternoon. The Minister with responsibility for energy, environment and rural affairs will have heard your request for the statement on agricultural shows and the Welsh Government's support for them. I just would join you in recognising the important role that agricultural shows play in our rural community life right across Wales and they are often the highlight of the year for many people. So, obviously it's disappointing when people don't have those opportunities to come together in that unique kind of way.
On the matter of PPE, I'd be grateful if you would write to the health Minister, describing the specific issue so that we can explore to what extent this is a wider spread issue or something that is more local, so that we can consider how best to respond to that particular concern. Thank you.
Diolch i chi am godi'r ddau fater pwysig yna brynhawn heddiw. Mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am ran ynni, yr amgylchedd a materion gwledig wedi clywed eich cais chi am y datganiad ynglŷn â sioeau amaethyddol a chefnogaeth Llywodraeth Cymru iddyn nhw. Fe hoffwn innau ddweud fy mod i'n cytuno â chi o ran cydnabod swyddogaeth bwysig sioeau amaethyddol yng nghymunedau cefn gwlad ledled Cymru ac maen nhw'n aml yn un o uchafbwyntiau'r flwyddyn i lawer o bobl. Felly, mae'n amlwg yn siomedig pan nad yw pobl yn cael y cyfleoedd hyn i ddod at ei gilydd yn y ffordd neilltuol honno.
O ran cyfarpar diogelu personol, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech yn ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd yn disgrifio'r mater arbennig hwn fel y gallwn ni ymchwilio i ba raddau y mae hwn yn fater ehangach neu'n rhywbeth mwy lleol, fel y gallwn ystyried y ffordd orau o ymateb i'r pryder arbennig hwn. Diolch.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Felly, yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Prif Weinidog nawr ar COVID-19, flwyddyn yn ddiweddarach. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad.
The next item is a statement by the First Minister on COVID-19, one year on. I call on the First Minister to make the statement.
Diolch, Lywydd. Heddiw, rydyn ni’n nodi carreg filltir bwysig yn y pandemig hwn, pandemig sydd wedi cael cymaint o effaith arnon ni i gyd. Flwyddyn yn ôl i heddiw, dechreuodd pob un o bedair gwlad y Deyrnas Unedig gyda’i gilydd ar gyfnod o gyfyngiadau llym am y tro cyntaf. I lawer iawn o bobl, dyma fyddai’r tro cyntaf iddyn nhw sylweddoli pa mor ddifrifol oedd yr argyfwng iechyd y cyhoedd yr ydym ni wedi bod yn byw gyda fe ers cymaint o amser erbyn hyn.
Heddiw, mae digwyddiadau yn cael eu cynnal ar draws y wlad. Am hanner dydd, fe safon ni mewn tawelwch gyda phobl eraill ar draws y Deyrnas Unedig. Yn hwyrach heddiw, byddwn ni’n cynnal ein digwyddiad ein hunain i gofio. Byddwn ni’n dod at ein gilydd i gofio pob un sydd wedi marw ac i gydnabod y gwir ymroddiad sydd wedi cael ei ddangos gan gymaint o unigolion ar draws Cymru. Heno, bydd tirnodau ac adeiladau yn cael eu goleuo ym mhob cwr o Gymru. Lywydd, rydyn ni’n canolbwyntio’n bennaf heddiw ar y nifer arswydus o uchel o unigolion sydd wedi colli eu bywydau yn ystod y pandemig, ac mae’n briodol ein bod ni’n gwneud hynny. Fel rydyn ni wedi gwneud gydol y pandemig, rydyn ni’n meddwl am bob teulu sy’n galaru ar ôl iddyn nhw golli rhywun a oedd yn annwyl iddyn nhw. Rydyn ni’n cofio am yr unigolion sydd y tu ôl i’r ffigurau sy’n cael eu hadrodd bob dydd.
Thank you, Llywydd. Today, we mark a major milestone in this pandemic, a pandemic that has had such an impact on us all. A year ago to today, all four countries of the UK entered lockdown together for the first time. For a great many people, this would have been the first time they became aware of the seriousness of the public health crisis that we have lived with now for so long.
Today, events are being held across the country. At midday, we stood in silence with people throughout the UK. Later today, we will hold our own commemorative event, as we come together to remember all those who have died and to recognise the huge commitment made by so many throughout Wales. Tonight, landmarks and buildings will be lit up across Wales. Llywydd, we will mainly be focusing today, and rightly so, on the huge loss of life the pandemic has caused. As they have been throughout the pandemic, our thoughts are with all the families who are mourning the loss of a loved one. We remember those individuals behind the figures reported on a daily basis.
Llywydd, this is a terrible and cruel virus. It has struck indiscriminately, taking the old and the young. It has laid bare stubborn inequalities in our society, exposing divisions and affecting those communities most vulnerable, particularly disabled people, women and black, Asian and minority ethnic communities.
Llywydd, mae hwn yn feirws dychrynllyd a chreulon. Mae wedi taro heb ystyriaeth i oedran, gan gipio'r hen a'r ifanc. Mae wedi amlygu anghydraddoldebau ystyfnig yn ein cymdeithas ni, gan ddatgelu ymraniadau ac effeithio ar y cymunedau hynny sydd fwyaf agored i niwed, yn enwedig pobl anabl, menywod, a chymunedau pobl dduon, Asiaidd, a lleiafrifoedd ethnig.
Over the last year, we have heard desperately sad stories of husbands and wives dying within days of each other, of brothers and sisters taken by the virus, of generations from the same family succumbing to COVID-19. They will be remembered in the hearts and minds of all those who know and loved them and, today, we remember them too. Wales will have two permanent living memorials to all those who have died, as we plant forests in north and south Wales. These will be spaces for families to come to remember their loved ones and places of reflection for others. Because this virus has taken something from each one of us here today; each one of us will know someone who has died or someone who has been ill.
The cost has been felt in ways in which we live our daily lives. It has interrupted our traditions from Christmas, Ramadan, Diwali and Hanukkah. It's cancelled weddings and changed the way we say goodbye to those whom we have lost. There has been a huge financial cost as businesses have closed, some of which will, sadly, never reopen, and jobs have been lost too. And the virus has fundamentally changed the ways we interact with each other, casting a shadow on all our lives. It's not just touching elbows instead of shaking hands, or Zoom calls replacing face-to-face meetings; the virus has taken human touch and human contact away from us. We have already seen the impact of the pandemic on our mental health and well-being in feelings of loneliness, isolation, anxiety and frustration, and, as we discussed earlier this afternoon, the full force of all of that may yet be to come.
And yet, Llywydd, as painful as the human cost has been, this extraordinary year has also shown the huge resilience of the human spirit and the phenomenal willingness of people in communities to help one another. Week after week, we have seen more people volunteering to help those who have been shielding and to support our public services; over 100 new volunteers coming forward again in just the last week. And as schools and shops have closed for prolonged periods, our homes have become classrooms and workplaces, and businesses have found innovative ways to offer services remotely. Rush-hour queues have almost disappeared, and we've learned how to deploy the 'mute' button—or at least most of us have most of the time.
Llywydd, I want to pay tribute to the remarkable way our public services have responded to the pandemic, and to the dedication and determination of the tens of thousands of people working in our NHS and care services and in all those day-to-day services we rely upon that are provided by our local authorities, and, beyond all that, I want to thank everybody who has put themselves at risk at work to serve others: in retail, bus, train and taxi drivers, teachers and school staff—the list is long and longer than I can set out this afternoon. It is your tireless work that has kept us all safe.
And the response to the pandemic in Wales has been a social partnership response, whether that's our successful test, trace protect service, which was built from scratch and which the Wales Audit Office said last week was making an important contribution to the management of COVID-19, whether it's securing supplies of personal protective equipment from Welsh businesses for the NHS and social care, or our world-leading genomic surveillance system in Wales, which is helping to identify new variants of the virus, and of course, our fantastic vaccination programme, which continues to go from strength to strength as it provides vaccines to people at incredible speed. In less than four months, Llywydd, thousands of NHS staff, supported by military personnel and volunteers, working from 600 centres, have given more than half the adult population of Wales their first dose of the vaccine, vaccination that gives us real hope for a better future and a different relationship with this virus—a future where we will be able to live with fewer restrictions.
Because, over the last 12 months, all four UK Governments have taken unprecedented decisions to protect people’s health and to control the spread of the virus. It's meant intervening in people's lives in ways not seen for generations. None of these decisions have been easy, and quite certainly none of them have been taken lightly, but they have been necessary to save lives and livelihoods.
I want to thank everyone in Wales for their support and help. Yours is the victory that has brought the virus under control time and again over the course of this year. It is only because people across our nation have followed the rules and kept ourselves and our families safe that we are now able to start relaxing those restrictions, carefully unlocking Wales sector by sector. And we will go on doing this gradually, step by step, so that we do not throw away any of the hard work and sacrifices 3 million people have made over the last three months, always mindful of how quickly this virus can return, as we have seen from the sobering experiences in Europe over the last week.
Llywydd, across Wales we have seen an enormous spirit of social solidarity and hundreds of thousands of individual small acts of kindness, even as so many lives have been disrupted and put on hold. It's because of that spirit that we start this spring and mark this anniversary with a sense of hope. Cases have fallen, the pressure on our NHS is receding; we have more and different tests available and vaccination on a mass scale. We are beginning to unlock our country and we are determined to do so in a way that keeps rates of the virus low. We will rebuild and recover, building a fairer and a greener Wales, in which no-one is held back and no-one is left behind.
Llywydd, we are living with coronavirus and are likely to be so for some time yet. But the tenacity of hope in the bad days and the audacity of hope in the better times are both part of the human condition. It's this that allows us to say that this year can be different and this year will be better than the last. Diolch yn fawr.
Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym ni wedi clywed storïau torcalonus am wŷr a gwragedd yn marw o fewn ychydig ddyddiau i'w gilydd, am frodyr a chwiorydd yn cael eu cipio i ffwrdd gan y feirws, am genedlaethau o'r un teulu yn marw oherwydd COVID-19. Fe fyddan nhw'n aros yng nghalonnau a meddyliau pawb a oedd yn eu hadnabod ac yn eu caru nhw ac rydym ninnau'n cofio amdanyn nhw heddiw hefyd. Fe fydd yna ddwy gofeb fyw barhaol yng Nghymru i bawb a fu farw, wrth inni blannu coedwigoedd yn y Gogledd a'r De. Fe fydd y rhain yn gyrchfannau i deuluoedd fel y gallant gofio am eu hanwyliaid ac yn llecynnau ar gyfer myfyrdod i eraill. Oherwydd mae'r feirws hwn wedi dwyn rhywbeth oddi ar bob un ohonom ni sydd yma heddiw; ac mae pob un ohonom ni wedi adnabod rhywun a fu farw neu rywun sydd wedi dioddef afiechyd.
Fe deimlwyd y gost yn y ffyrdd yr ydym ni'n byw ein bywydau ni bob dydd. Fe dorrwyd ar draws ein traddodiadau ar gyfer dathlu'r Nadolig, Ramadan, Diwali a'r Hanukkah. Cafodd priodasau eu canslo ac fe newidiodd ein dull ni o ffarwelio â'r rhai a gollwyd. Cafwyd cost ariannol aruthrol wrth i fusnesau gau, ac yn anffodus, ni fydd rhai ohonyn nhw byth yn ailagor, ac fe gafodd swyddi eu colli hefyd. Ac mae'r feirws wedi newid yn sylfaenol ein ffyrdd ni o ryngweithio â'n gilydd, gan daflu cysgod dros ein bywydau ni i gyd. Nid yn unig o ran cyffwrdd penelin yn hytrach nag ysgwyd llaw, neu alwadau Zoom yn hytrach na chyfarfod rhywun wyneb yn wyneb; mae'r feirws wedi ein hamddifadu ni o gyffyrddiad dynol a chyswllt dynol. Rydym wedi gweld effaith y pandemig eisoes ar iechyd meddwl a'n llesiant ni, gyda theimladau o unigrwydd, arwahanrwydd, pryder, a rhwystredigaeth ac efallai nad yw dylanwad hynny wedi cyrraedd ei uchafbwynt eto, fel y trafodwyd yn gynharach y prynhawn yma.
Ac eto i gyd, Llywydd, er mor boenus fu'r gost i bobl, mae'r flwyddyn eithriadol hon wedi dangos pa mor ddi-syfl y gall pobl fod yn ogystal â'u parodrwydd aruthrol nhw i helpu ei gilydd mewn cymunedau. Wythnos ar ôl wythnos, rydym ni wedi gweld mwy o bobl yn gwirfoddoli i helpu'r rhai sydd wedi bod yn llochesu ac i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus ni; dros 100 o wirfoddolwyr newydd yn cynnig cymorth eto yn ystod yr wythnos diwethaf. Ac wrth i ysgolion a siopau gau am gyfnodau maith, mae ein cartrefi ni wedi bod yn ystafelloedd dosbarth a gweithleoedd, ac mae busnesau wedi dod o hyd i ffyrdd arloesol o gynnig gwasanaethau o bellter. Mae ciwiau'r oriau brig wedi diflannu, bron â bod, ac rydym ni wedi dysgu sut i ddefnyddio'r botwm 'mute'—neu'r rhan fwyaf ohonom y rhan fwyaf o'r amser, o leiaf.
Llywydd, fe hoffwn i dalu teyrnged i'r ffordd ryfeddol y mae ein gwasanaethau cyhoeddus wedi ymateb i'r pandemig, ac ymroddiad a phenderfyniad y degau o filoedd o bobl sy'n gweithio yn ein GIG ni a'n gwasanaethau gofal ni ac ym mhob un o'r gwasanaethau hynny o ddydd i ddydd yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw a ddarperir gan ein hawdurdodau lleol. A thu hwnt i hynny i gyd, fe hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi rhoi eu hunain mewn perygl yn eu gwaith nhw drwy roi gwasanaeth i eraill: mewn swyddi manwerthu, gyrwyr bysiau, trenau, a thacsis, athrawon a staff ysgol—mae'r rhestr yn faith ac yn hirach nag y gallaf i ei nodi y prynhawn yma. Eich gwaith diflino chi sydd wedi ein cadw ni i gyd yn ddiogel.
Ac mae'r ymateb i'r pandemig yng Nghymru wedi bod yn ymateb o ran partneriaeth gymdeithasol, boed hynny yn ein gwasanaeth profi ac olrhain llwyddiannus ni, a gafodd ei lunio o ddim ac fe ddywedodd Swyddfa Archwilio Cymru amdano'r wythnos diwethaf ei fod yn gwneud cyfraniad pwysig at reoli COVID-19, boed hynny wrth sicrhau cyflenwadau o gyfarpar diogelu personol gan fusnesau Cymru ar gyfer y GIG a gofal cymdeithasol, neu ein system wyliadwriaeth genomeg ni yng Nghymru sy'n arwain y byd, sy'n helpu i nodi amrywiolion newydd o'r feirws, ac wrth gwrs, ein rhaglen frechu wych ni, sy'n parhau i fynd o nerth i nerth gan ei bod hi'n darparu brechlynnau i bobl yn anhygoel o gyflym. Mewn llai na phedwar mis, Llywydd, mae miloedd o staff y GIG, gyda chefnogaeth personél milwrol a gwirfoddolwyr, ac yn gweithio o 600 o ganolfannau, wedi rhoi'r dos cyntaf o'r brechlyn i fwy na hanner poblogaeth oedolion Cymru. A'r brechu sy'n rhoi gobaith gwirioneddol inni am ddyfodol gwell a pherthynas wahanol â'r feirws hwn—dyfodol lle byddwn ni'n gallu byw gyda llai o gyfyngiadau.
Oherwydd, yn ystod y 12 mis diwethaf, mae pob un o bedair Llywodraeth y DU wedi gwneud penderfyniadau digynsail i ddiogelu iechyd pobl a rheoli ymlediad y feirws. Mae hynny wedi golygu ymyrryd ym mywydau pobl mewn ffyrdd na welwyd eu tebyg ers cenedlaethau. Nid oes yr un o'r penderfyniadau hyn wedi bod yn hawdd, ac yn sicr nid oes yr un ohonyn nhw wedi cael eu gwneud ar chwarae bach, ond maen nhw wedi bod yn angenrheidiol i achub bywydau a bywoliaethau pobl.
Fe hoffwn i ddiolch i bawb yng Nghymru am eu cefnogaeth a'u cymorth nhw. Eich buddugoliaeth chi yw hon ac fe ddaeth â'r feirws dan reolaeth dro ar ôl tro yn ystod y flwyddyn hon. Mae pobl ar draws y genedl wedi dilyn y rheolau ac wedi cadw eu hunain a'u teuluoedd yn ddiogel ac oherwydd hynny fe allwn ni ddechrau llacio'r cyfyngiadau hyn nawr, gan ddatgloi Cymru fesul sector yn ofalus iawn. Ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hyn yn raddol, gam wrth gam, fel nad ydym yn colli dim o'r gwaith caled a'r aberthau a wnaeth 3 miliwn o bobl yn ystod y tri mis diwethaf, gan fod yn ymwybodol trwy'r amser o ba mor gyflym y gall y feirws hwn ddychwelyd, fel y gwelsom ni gyda'r profiadau sobreiddiol yn Ewrop yn ystod yr wythnos ddiwethaf.
Llywydd, ar draws Cymru rydym ni wedi teimlo ysbryd o undod cymdeithasol enfawr a channoedd o filoedd o weithredoedd bach unigol o garedigrwydd, a hynny hyd yn oed gyda'r holl darfu ar fywydau a bywydau'n cael eu dal yn ôl. Ac oherwydd yr ysbryd hwnnw rydym yn dechrau'r gwanwyn hwn ac yn nodi'r flwyddyn gron gydag ymdeimlad o obaith. Mae'r achosion wedi gostwng, mae'r pwysau ar ein GIG ni'n ysgafnhau; mae gennym ni fwy o brofion a phrofion amrywiol ar gael yn ogystal â brechu ar raddfa eang. Rydym ni'n dechrau datgloi ein cenedl ac rydym ni'n benderfynol o wneud hynny mewn ffordd sy'n cadw cyfraddau'r feirws yn isel. Fe fyddwn ni'n ailgodi ac yn adfer, gan adeiladu Cymru sy'n decach a gwyrddach, lle nad oes unrhyw un yn cael ei ddal yn ôl na'i adael ar ôl.
Llywydd, rydym ni'n byw gyda'r coronafeirws ac yn debygol o fod am gryn amser eto. Ond mae glynu at obaith mewn adfyd a bod yn llawn hyder a gobaith mewn hawddfyd, fel ei gilydd, yn rhan o gyflwr y ddynoliaeth. Dyma sy'n ein galluogi ni i ddweud y gall eleni fod yn wahanol ac y bydd eleni'n well na'r llynedd. Diolch yn fawr.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon. I agree entirely with the sentiments expressed within this statement. A year today, obviously, we first had the restrictions imposed on us, and the tragedy that has befallen 7,000 plus families of losing a much-loved member of that family is completely unimaginable, and the love and compassion that is shown by the society as a whole across Wales is a credit to that community spirit that exists in every corner of Wales.
The dedication that services have provided in supporting families, from the NHS right the way through the public sector and into the charitable sector, is an exemplar for anyone to look upon with great pride. I think it's a matter of great pride as a country that we can look at the way we've faced this virus. I might well have had my policy disagreements with the First Minister, but it is a fact that, as a country of 3 million people, everyone has played their part in facing down the virus, and, as the First Minister's pointed out, we're not out of the woods yet, but certainly we've put a lot of that dark undergrowth behind us, and the spring looks a lot brighter than it did a couple of weeks ago.
With that in mind, First Minister, if I could ask a series of questions out of the statement, I would be grateful for some answers. At the end of the statement you talk about that we are living with the coronavirus and it is likely we will be living with it for some time. You've made representations in the media recently that you believe that quite a few regulations will be still with us right the way through 2021 and into 2022. Could you give an indication of what your thinking is, from the information you have before you, of what type of restrictions we might be looking at as we carry on into 2021 and into 2022? Also, the point you make about the living memorials—I welcome that, in particular the way you've geographically spread them to north and south Wales, but I do wonder why consideration has not been given to establishing a memorial in mid Wales, so that all parts of Wales do have that garden of remembrance that could be visited in an equal spread across Wales. And so I just wonder whether you have given consideration to the thought of establishing such a woodland in mid Wales, as it was notable by its absence in the announcement that you made last week.
In another part of the statement, you touch on loneliness, isolation, anxiety and frustration, the full force of which may yet be to come. What assessment has the Government made of the demands that may well be pressed on the mental health services that are provided? A welcome move by the Government was to establish a dedicated mental health Minister back in the autumn, and I hope that the Government have been able to make assessments of the requirements that we need to build our services going forward. And I think that's a very important line in this statement, about loneliness, isolation, anxiety and frustration, because that has been acutely felt by many people across the whole of Wales.
And finally, you highlight the success of the vaccination roll-out, something we can all celebrate in all parts of the United Kingdom, where over 50 per cent of the adult population has been vaccinated. Regrettably, there has been dialogue between the European Union and the UK and other parts of the world, and in particular the European Union, about withholding supplies. I very much hope that's not the case. I realise the difficulties the European Union finds itself in with its own roll-out and, indeed, dealing with the third wave now that is engulfing the continent is something that none of wish to see, but I'd invite you to make a comment on what you would personally send as a message to the European Union President not to go down this route of sanction and reneging on contracts, to allow vaccines to flow freely where they are contracted. No-one is looking to walk outside of the contract parameters, but I do think it's important that you're on record, First Minister, because this is such a topic of great concern and, ultimately, those contracts are in place and we do not want to see anything that hinders the vaccine roll-out which, as your statement this afternoon alludes to has (a) been such a success and (b) offers some bright sunshine into the spring that we're walking into. Thank you, First Minister.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r teimladau a fynegwyd yn y datganiad hwn. Flwyddyn i heddiw, yn amlwg, fe osodwyd y cyfyngiadau cyntaf arnom ni, a phrin iawn y gellir dychmygu maint y drasiedi sydd wedi digwydd i 7,000 a mwy o deuluoedd oherwydd colli aelod annwyl o'u teulu, ac mae'r cariad a'r cydymdeimlad sy'n cael eu harddangos gan y gymdeithas gyfan ledled Cymru yn glod i'r ysbryd cymunedol hwnnw sy'n bodoli ym mhob cwr o Gymru.
Mae'r ymroddiad yng ngwaith y gwasanaethau wrth gefnogi teuluoedd, o'r GIG yr holl ffordd at y sector cyhoeddus a'r sector elusennol, yn esiampl i unrhyw un ei hystyried gyda balchder mawr. Rwy'n credu y gallwn ni ymfalchïo llawer iawn yn y ffordd y mae'r wlad wedi wynebu'r feirws hwn. Mae'n ddigon posibl fy mod i wedi anghytuno gyda'r Prif Weinidog o bryd i'w gilydd o ran polisi, ond mae'n ffaith bod pawb, yn wlad o 3 miliwn o bobl, wedi chwarae eu rhan wrth wynebu'r feirws, ac, fel y nododd y Prif Weinidog, nid ydym wedi cyrraedd y lan eto, ond rydym wedi cefnu ar ran fawr o'r fordaith honno, ac mae'r gwanwyn yn edrych yn llawer goleuach nag yr oedd ychydig wythnosau yn ôl.
Gyda hynny mewn golwg, Prif Weinidog, hoffwn i ofyn cyfres o gwestiynau sy'n deillio o'r datganiad, fe fyddwn i'n ddiolchgar am rai atebion. Ar ddiwedd y datganiad rydych chi'n sôn ein bod ni'n byw gyda'r coronafeirws ac mae'n debygol y byddwn ni am gryn amser eto. Rydych chi wedi cyflwyno sylwadau yn y cyfryngau yn ddiweddar eich bod chi'n credu y bydd cryn dipyn o gyfyngiadau yn parhau arnom trwy gydol 2021 ac i mewn i 2022. A wnewch chi roi amcan o'r hyn sydd ar eich meddwl, o'r wybodaeth sydd ger eich bron, ynglŷn â pha fath o gyfyngiadau y gallem ni fod yn eu disgwyl yn ystod gweddill 2021 ac i mewn i 2022? Hefyd, y pwynt yr ydych chi'n ei wneud o ran cofebion byw—rwy'n croesawu hynny, yn enwedig y ffordd yr ydych chi wedi eu lledaenu nhw'n ddaearyddol i'r Gogledd a'r De, ond tybed pam na roddwyd ystyriaeth i sefydlu cofeb yn y Canolbarth, fel bod gardd goffa fel hyn ym mhob rhan o Gymru ac y byddai modd ymweld ag un heb deithio'n rhy bell o unrhyw fan yng Nghymru. Felly, tybed a ydych chi'n ystyried y syniad o sefydlu coetir o'r fath yn y Canolbarth, gan fod hynny'n amlwg yn absennol yn y cyhoeddiad a wnaethoch chi'r wythnos diwethaf.
Mewn rhan arall o'r datganiad, rydych chi'n sôn am unigrwydd, arwahanrwydd, pryder a rhwystredigaeth, ac efallai nad yw eu penllanw nhw wedi bod eto. Pa asesiad a wnaeth y Llywodraeth o'r gofynion y mae'n ddigon posibl y byddan nhw'n creu pwysau ar y gwasanaethau iechyd meddwl sy'n cael eu darparu? Roedd sefydlu swydd arbennig Gweinidog Iechyd Meddwl nôl yn yr hydref yn ddatblygiad i'w groesawu, ac rwy'n gobeithio bod y Llywodraeth wedi gallu gwneud asesiadau o'r gofynion y mae eu hangen arnom i adeiladu ein gwasanaethau ni yn y dyfodol. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn yn y datganiad hwn, ynghylch unigrwydd, arwahanrwydd, pryder a rhwystredigaeth, oherwydd mae llawer o bobl ledled Cymru wedi teimlo hynny'n enbyd.
Ac yn olaf, rydych chi'n tynnu sylw at y llwyddiant wrth gyflwyno'r brechiadau, rhywbeth y gallwn ni i gyd ei ddathlu ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, lle mae dros 50 y cant o'r boblogaeth oedolion wedi eu brechu. Yn anffodus, mae deialog wedi bod rhwng yr Undeb Ewropeaidd a'r DU a rhannau eraill o'r byd, ac yn enwedig yr Undeb Ewropeaidd, ynghylch atal cyflenwadau. Rwy'n gobeithio'n fawr nad yw hynny'n wir. Rwy'n sylweddoli maint yr anawsterau y mae'r Undeb Ewropeaidd yn eu hwynebu yn ystod eu proses gyflwyno, ac, yn wir, mae ymdrin â'r drydedd don sy'n traflyncu'r cyfandir nawr yn rhywbeth nad oes unrhyw un ohonom ni'n dymuno ei weld. Ond rwy'n eich gwahodd chi i roi sylw ar yr hyn y byddech chi'n ei anfon mewn neges bersonol i Arlywydd yr Undeb Ewropeaidd o ran peidio â dilyn y trywydd hwn o sancsiynau a thorri cytundebau, a chaniatáu rhwydd hynt i frechlynnau a addawyd mewn cytundebau. Nid oes unrhyw un yn bwriadu gweithredu y tu allan i baramedrau'r cytundebau, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ichi fynegi hynny ar goedd, Prif Weinidog. Oherwydd mae hwn yn destun cryn bryder ac, yn y pen draw, mae'r cytundebau hynny ar waith ac nid ydym yn dymuno gweld unrhyw beth a fyddai'n llesteirio'r broses o gyflwyno brechlynnau sydd, fel y cyfeiriodd eich datganiad ato y prynhawn yma, yn gyntaf, wedi bod yn llwyddiannus iawn ac, yn ail, yn cynnig heulwen olau'r gwanwyn sydd ar gerdded yn ein gwlad ni. Diolch, Prif Weinidog.
Llywydd, I thank the leader of the opposition for what he said in responding to the statement and for the questions that he has raised. He will have seen what the Prime Minister said yesterday about the risk of a third wave of the virus here in the United Kingdom. He will have seen the new variants that are emerging in different parts of the world. That's why the advice that I have received from our chief medical officer and others tells me that we're not done, unfortunately, with this virus yet. I think, if things all go well, then by the end of this year we may we be living with the simple restrictions—the social distancing, the hand washing, the mask wearing in crowded places—the things we've become very used to doing to keep one another safe. But we simply cannot, I think, say to people with the certainty we would like that all the risks of coronavirus are already passed. There may be more twists and turns in the story yet. Of course, our aim is to lift restrictions as fast as it is safe to do so, but that's what I meant when I said that I thought that we will be living with this virus for some time to come.
Thanks to Andrew R.T. Davies for what he said about the living memorials. I've seen correspondence from mid Wales and would be very happy indeed to consider that. He will know of our plans for a national forest and I can see ways in which commemorative woodland could be part of that wider plan for afforestation that would link north, south and mid Wales together.
The plan that was published yesterday for the recovery of the NHS was jointly signed by the Minister for mental health, the Deputy Minister for Social Services and Vaughan Gething. That is a sign of our determination that the mental health needs and the well-being needs of the population will have every bit as great a significance in the work that the health service will do as we recover from the pandemic as any other aspect of its work. Thank you to the leader of the opposition for drawing attention to the importance of third sector organisations, because that part of the document published yesterday particularly draws attention to the way in which those recovery services for people with loneliness, anxiety, whose mental well-being has been affected by the pandemic—. That it's not a job for the health service alone. It's very much a job for the health service to do in partnership with those voluntary organisations who play such an important part in mental health and well-being in Wales.
And finally, to the issue of vaccine supply, well, I simply echo what the Prime Minister was saying yesterday, that we need our friends in Europe to come to an agreement with us on this matter. We all face the challenge of coronavirus. It has no respect for any national boundaries. We all face, therefore, the challenge of vaccination together, and we need an agreement between us all as to the best way in which that can be secured for the benefit of all. The Prime Minister will be in further discussions with European leaders today and tomorrow. I will have a meeting later today with Michael Gove, as head of the Cabinet Office; the First Minister of Scotland; and the First Minister and deputy First Minister of Northern Ireland, where we will be discussing this matter again. That's my message to friends and colleagues elsewhere. We resolve this matter by discussion and agreement. That is the way to make sure we go on working for the benefit of us all.
Llywydd, rwy'n diolch i arweinydd yr wrthblaid am yr hyn a ddywedodd wrth ymateb i'r datganiad ac am y cwestiynau a gododd ef. Fe glywodd yr hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU ddoe ynghylch y perygl o drydedd don y feirws hwn yn y Deyrnas Unedig. Mae'n gwybod am yr amrywiolion newydd sy'n codi mewn gwahanol rannau o'r byd. Dyna pam mae'r cyngor a gefais i gan ein prif swyddog meddygol ni ac eraill yn dweud wrthyf i nad ydym wedi cefnu ar y feirws hwn eto, yn anffodus. Rwy'n credu, os bydd y cyfan yn mynd yn dda, yna erbyn diwedd eleni efallai y byddwn ni'n byw gyda'r cyfyngiadau syml—cadw pellter cymdeithasol, golchi dwylo, gwisgo masgiau mewn mannau poblog—y pethau yr ydym ni wedi dod yn gyfarwydd iawn â nhw er mwyn cadw ein gilydd yn ddiogel. Ond ni allwn, yn fy marn i, ddweud wrth bobl gyda'r sicrwydd y byddem ni'n ei hoffi bod yr holl risgiau oherwydd coronafeirws wedi mynd heibio eisoes. Efallai y bydd yna sawl tro arall yng nghynffon y stori. Wrth gwrs, ein nod ni yw codi'r cyfyngiadau mor gyflym ag y mae hynny'n ddiogel, ond dyna'r oeddwn i'n ei olygu pan ddywedais i fy mod i'n credu y byddwn ni'n byw gyda'r feirws hwn am gryn dipyn o amser i ddod.
Diolch i Andrew R.T. Davies am yr hyn a ddywedodd am y cofebion byw. Rwyf i wedi gweld gohebiaeth o'r Canolbarth ac fe fyddwn i'n hapus iawn i ystyried hynny. Mae e'n gwybod am ein cynlluniau ni ar gyfer coedwig genedlaethol ac rwy'n gallu gweld ffyrdd y gallai coetir coffa fod yn rhan o'r cynllun ehangach hwn ar gyfer coedwigo a fyddai'n cysylltu'r gogledd, y de a'r canolbarth gyda'i gilydd.
Cafodd y cynllun ar gyfer adfer y GIG, a gyhoeddwyd ddoe, ei lofnodi ar y cyd gan y Gweinidog Iechyd Meddwl, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol a Vaughan Gething. Dyna arwydd o ba mor benderfynol yr ydym ni fod anghenion iechyd meddwl ac anghenion llesiant y boblogaeth yr un mor arwyddocaol yn y gwaith y bydd y gwasanaeth iechyd yn ei wneud wrth inni gael adferiad o'r pandemig ag unrhyw agwedd arall ar y gwaith y mae'n ei wneud. Rwy'n diolch i arweinydd yr wrthblaid am dynnu sylw at bwysigrwydd sefydliadau yn y trydydd sector, oherwydd mae'r rhan honno o'r ddogfen a gyhoeddwyd ddoe yn tynnu sylw penodol at y ffordd y mae'r gwasanaethau adfer hynny ar gyfer pobl sy'n dioddef o unigrwydd a phryder y mae'r pandemig wedi effeithio ar eu llesiant meddyliol nhw—. Nid gwaith i'r gwasanaeth iechyd yn unig mohono. Gwaith yw hwn i'r gwasanaeth iechyd ei wneud mewn partneriaeth â'r mudiadau gwirfoddol hynny sydd â rhan mor bwysig yn iechyd meddwl a llesiant Cymru.
Ac yn olaf, gan droi at fater cyflenwad brechlynnau, wel, rwy'n adleisio'r hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU ddoe, sef bod eisiau i'n cyfeillion ni yn Ewrop ddod i gytundeb â ni ynglŷn â'r mater hwn. Rydym ni i gyd yn wynebu her y coronafeirws. Nid oes ganddo barch tuag at unrhyw ffiniau cenedlaethol. Rydym ni i gyd felly, yn wynebu'r her o frechu gyda'n gilydd, ac mae angen cytundeb rhyngom ni i gyd o ran y ffordd orau o sicrhau hynny er budd pawb. Fe fydd y Prif Weinidog yn cynnal trafodaethau pellach gydag arweinwyr yn Ewrop heddiw ac yfory. Fe fyddaf innau'n cael cyfarfod yn ddiweddarach heddiw gyda Michael Gove, sy'n bennaeth Swyddfa'r Cabinet; Prif Weinidog yr Alban; a Phrif Weinidog a Dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon, lle y byddwn yn trafod y mater hwn eto. Dyna yw fy nghenadwri i gyfeillion a chydweithwyr mewn mannau eraill. Fe fyddwn ni'n datrys y mater hwn drwy drafod a chytuno. Dyna'r ffordd o sicrhau y byddwn ni'n dal ati i weithio er lles pob un ohonom ni.
A gaf i gymryd y cyfle yma i estyn cydymdeimladau dwys, yn y lle cyntaf, i bawb sydd wedi colli anwyliaid yn ystod creulondeb enbyd y 12 mis diwethaf a'r rhai sydd yn dal i ddioddef heddiw? Mae ein meddyliau ni i gyd gyda nhw i gyd. Fel y dywedoch chi yn eich datganiad, Brif Weinidog, fe fydd yn gryn amser nes i effaith y pandemig gael ei ddirnad yn llwyr gennym ni, ac rwy'n ofni y bydd y creithiau ar ein cymdeithas ni am yn hir iawn i'r dyfodol.
Ym mhob anobaith, mae yna obaith, a hyd yn oed yn yr oriau tywyllaf mae goleuni, ac mae ein gweithwyr allweddol wedi bod yn ffynhonnell goleuni ac wedi cynnal ni i gyd drwy'r dyddiau du hyn. Fe hoffwn i ddiolch hefyd o waelod calon iddyn nhw i gyd, i'r holl weithwyr yn y gwasanaeth iechyd; ein gweithwyr gofal; ein gofalwyr di-dal; ein hathrawon sydd wedi cynnal addysg hyd yn oed o bell; yr heddlu, sydd wedi rhoi eu hunain mewn perygl i sicrhau bod y rheoliadau yn cael eu cynnal er lles pawb ohonom ni; ein gweithwyr trafnidiaeth; y gweithwyr yn y siopau a'r archfarchnadoedd; ein cynhyrchwyr bwyd, sydd wedi diogelu ein cadwyni cyflenwi bwyd; ac i'r ymgymerwyr angladdau, sydd yn gwneud gwaith anodd ar y gorau, ond sydd wedi gorfod gwneud hynny o dan amodau gymaint yn anoddach. Diolch hefyd i bawb yng Nghymru sydd wedi chwarae rhan i gadw pawb yn ddiogel, drwy wneud yr holl aberth wrth ddilyn y rheoliadau a'r canllawiau di-gynsail sydd wedi eu gosod ar bob agwedd o fywyd. A gaf i ddiolch yn arbennig i'n pobl ifanc sydd wedi gorfod aberthu mwy na neb?
Mae yna wersi, fel y dywedodd Sir Mansel Aylward yn ddiweddar, o'r 12 mis diwethaf. Rŷm ni'n credu bod angen ymchwiliad Cymreig annibynol gan fod yna wersi sydd yn unigryw i Gymru y mae angen eu dysgu a fydd ddim yn cael ffocws, efallai, mewn ymchwiliad ymbarél Brydeinig. Ond sut ŷm ni'n gallu dysgu ac adnabod gwersi hyd yn oed nawr? Rwy'n cyfeirio at adroddiad Conffederasiwn GIG Cymru a phartneriaid eraill a oedd yn edrych ar yr arloesi sydd wedi digwydd yn ystod y cyfnod, wynebu'r heriau ofnadwy sydd wedi bod o'n blaenau ni yn ystod y 12 mis diwethaf, ond drwy hynny, canfod cryfder: Cymru ar ei gorau yn dod at ei gilydd i weithio ar draws sectorau; llywodraeth leol yn gweithio gyda'r gwasanaeth iechyd ar lawr gwlad o ran y system profi ac olrhain a'r cynllun brechu; y defnydd o dechnoleg newydd a digidoli'n gweithio ar raddfa fyddai neb wedi medru dychmygu; y gallu i roi o'r neilltu biwrocratiaeth ac ymrymuso gweithwyr yn y gwasanaethau i wneud penderfyniadau'n gyflym. Sut allwn ni harneisio'r profiad yma, Brif Weinidog, yn y cyfnod newydd sydd o'n blaenau ni, sydd, wrth gwrs, yn cynnig heriau o hyd? A oes yna wersi mwy cyffredinol hefyd yn y ffaith yma ein bod ni wedi elwa o dorri ein cwys ein hunain fel gwlad yn ystod y 12 mis diwethaf?
Yn olaf, fel y mae adroddiad yr Academi Brydeinig a gyhoeddwyd heddiw wedi adleisio, mae'r pandemig wedi amlygu a gwaethygu, a dweud y gwir, yr anghyfartaledd oedd yno eisoes yn ein cymdeithas ni. Mae hynny'n wir o ran incwm a chyfoeth, o ran daearyddiaeth ac o ran rywedd a hil. Ydy'r pandemig yn foment i ni benderfynu mynd i'r afael o ddifrif â'r problemau hirdymor a dybryd sydd wedi bod yn gysgod ar ein cymdeithas a'n cenedl yn rhy hir? Onid dyma'r ymrwymiad mwyaf y gallwn ei wneud er cof am aberthau a cholledion lu'r flwyddyn anodd hon?
May I take this opportunity to extend my sincerest sympathies to those who have lost loved ones as a result of the terrible cruelty that we have suffered during the last 12 months, and those still suffering today? Our thoughts are with them all. As you said in your statement, First Minister, it will be some time before the impact of the pandemic can be fully understood, and I do fear that the scars on our society will last well into the future.
In hopelessness there is hope, and even in the darkest hours there is light, and our key workers have been a source of light and have supported us all through these dark days. I would like to thank them all from the bottom of my heart, to all the workers in the health service; the care workers; unpaid carers; teachers, who have maintained education remotely; the police force, who have put themselves at risk to ensure that the regulations are maintained for the benefit of all of us; our transport workers; those working in shops and supermarkets; our food producers, who have safeguarded our food supply chains; and to the undertakers, who do very difficult work at the best of times but who have had to do that under circumstances that have been so much more difficult. I would also like to thank everyone in Wales who has played their part in keeping everyone safe by making those sacrifices in following the unprecedented rules and regulations placed on all aspects of our lives. May I particularly give thanks to our young people, who have sacrificed more than anyone?
However, as Sir Mansel Aylward said recently, there are lessons to be learned from the past 12 months. We believe that we need an independent Welsh inquiry, as there will be lessons that are unique to Wales that need to be learned, and they perhaps wouldn't be given due focus in a UK-wide umbrella inquiry. But how can we recognise and learn lessons even now? I refer to the report of the Welsh NHS Confederation, along with other partners, which looked at the innovation that has happened during this period in responding to the appalling challenges that we have faced over the past 12 months, but through doing that, they've found new strengths: Wales at its best coming together, working across sectors; local government working with the health service on the ground in terms of the test and trace system and the vaccination regime; the use of new technology and digitisation working at a rate that nobody could have anticipated; the ability to put aside bureaucracy and to empower workers in our services to make decisions swiftly. How can we harness this experience, First Minister, in the new period facing us, which, of course, will pose ongoing challenges? Are there more general lessons too in the fact that we have benefited from ploughing our own furrow as a nation during the past 12 months?
And finally, as the British Academy report published today has outlined, the pandemic has highlighted and exacerbated the inequalities that already existed within our society. That's true of income and wealth, geography, gender and race. Is the pandemic a moment for us to decide to tackle these long-term and grave problems that have cast a shadow over our nation and our society for too long? Isn't this the greatest commitment that we can make in memory of the sacrifices and loss suffered by so many during this difficult year?
Llywydd, diolch yn fawr i Adam Price am y sylwadau cyffredinol yr oedd e'n eu rhoi i ni ar ddechrau ei gyfraniad ef y prynhawn yma. Dwi'n rhannu beth ddywedodd e a rŷn ni'n becso am yr effaith hirdymor ar bobl yma yng Nghymru. Does neb yn gwybod, wrth gwrs, ac mae pobl yn gallu dod at ei gilydd, fel rŷn ni wedi'i weld yn ystod y pandemig, a thynnu cryfder o hynny. Ond, o ran effaith y coronafeirws ar ein cymunedau ac ar fywydau unigolion sydd wedi colli pobl a phobl sydd wedi dioddef o'r coronafeirws, dyw hwnna ddim yn mynd i ddiflannu'n gyflym, dwi'n siŵr. Dwi'n cytuno hefyd â beth ddywedodd Adam Price am obaith: gobaith yw'r peth sy'n ein cadw ni i gyd i fynd, gobaith am y dyfodol.
Diolch i arweinydd Plaid Cymru hefyd am beth ddywedodd e am ar heddlu, pobl sydd wedi gweithio mor galed i helpu i gadw ni'n saff mewn amgylchiadau anodd dros ben, ac am yr effaith ar bobl ifanc hefyd. Dyna pam ein blaenoriaeth gyntaf ni fel Llywodraeth oedd i dynnu pobl ifanc yn ôl i addysg, i ysgolion a cholegau i dreial rhoi rhai pethau nôl iddyn nhw o fywyd normal, y gallu i gwrdd â phobl ifanc eraill ac yn y blaen. Dyna pam rŷn ni wedi dweud fel Llywodraeth os bydd y cyfle gyda ni ar ôl mis Mai, rŷn ni eisiau buddsoddi miliynau o bunnoedd mewn gwasanaethau i helpu pobl ifanc i gario ymlaen i ddysgu y pethau maen nhw wedi colli mas arnyn nhw dros y flwyddyn ddiwethaf.
Ac mae gwersi'n bwysig, wrth gwrs, fel y dywedodd Mr Price. Dwi ddim eisiau aros i dynnu gwersi tan fydd ymchwil annibynnol gyda ni. Mae'n bwysig, fel yr oedd Adam Price yn ei ddweud, i ddysgu gwersi nawr am y cryfder y mae pobl wedi dangos, am y pethau rŷn ni wedi'u gwneud mor gyflym yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Ces i'r fraint o fod yn Weinidog dros iechyd yma yn y Senedd a dwi'n cofio pa mor anodd oedd e i berswadio pobl i wneud pethau mewn ffordd ddigidol, ond nawr, wrth gwrs, rŷn ni'n ei wneud e fel yna bob dydd. Mae'n bwysig i beidio â cholli'r gwersi yna, i harnesi'r pethau rŷn ni wedi eu dysgu mewn ffordd bositif. Mae lot o bethau anodd dros ben wedi digwydd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ond mae rhai pethau positif, ac mae'n bwysig i ddysgu'r gwersi ac nid aros am ymchwil annibynnol yn y dyfodol i wneud hynny.
A dwi'n cytuno hefyd â beth ddywedodd Adam Price, ac a ddywedais i yn y datganiad gwreiddiol, fod yr anghyfartaledd a oedd yno o'r blaen, y mae coronafeirws wedi ei dynnu at wyneb ein cymdeithas ni. A bydd y dyfodol ddim yn well oni bai bod y dyfodol yn decach. A dyna'r ysbryd dwi eisiau ei ddefnyddio i helpu Cymru, os gallaf, i ddod mas o'r pandemig mewn ffordd sydd yn well, wrth gwrs, i ni i gyd, ond sy'n decach, i ni ddysgu'r gwersi rydym ni i gyd wedi eu gweld ym mywydau pobl sy'n byw gydag anfantais yn ein cymunedau ni.
Llywydd, thank you very much to Adam Price for those general comments that he made at the beginning of his contribution this afternoon. I share his sentiments and we are concerned about the long-term impact on people here in Wales. Nobody knows, of course, and people can come together, as we've seen during this pandemic, and draw strength from each other. But the impact of coronavirus on our communities and on the lives of those who have lost loved ones and have suffered from coronavirus, that isn't going to disappear quickly, I'm sure. I also agree with what Adam Price said about hope: hope is what sustains us, hope for the future.
I'd like to thank the leader of Plaid Cymru too for what he said about the police force, who have worked so very hard to keep us safe in very, very difficult circumstances, and about the impact on young people too. That's why our first priority as a Government was to bring young people back to schools and colleges to try and give them some things back and make them as normal as possible, so that they could meet with other young people, and so on and so forth. That's why we as a Government have said that if we have that opportunity after May, we want to invest millions of pounds in services to help young people to continue to learn lessons and to catch up on those things that they've lost out on over the past year.
And learning lessons is important, of course, as Mr Price said. I don't want to wait for an independent inquiry before we start to learn those lessons. It's important, as Adam Price said, that we learn those lessons now about the strength that people have shown, and about the things that we've been able to do so very quickly during the past 12 months. I had the privilege of being Minister for health here in the Senedd and I recall how difficult it was to persuade people to work digitally, but now, of course, it's a matter of course. We shouldn't forget those lessons; we should harness those things that we have learnt and take them forward in a positive manner. There have been very many difficult things that we've dealt with over the past year, but there are positives too and it's important that we learn those lessons and not wait for an independent inquiry at some point in the future before we do that.
And I agree also with what Adam Price said, and I said it myself in the original statement, that inequalities that had been ingrained, well, coronavirus has drawn them to the surface within our society. And the future won't be better unless the future is fairer. And that's the spirit in which I want to help Wales, if I'm able to, to come out of this pandemic in a way that is better for us all, of course, but is also fairer, so that we can learn those lessons that we've seen with people living with the inequalities within our communities.
John Griffiths.
John Griffiths.
I hadn't actually submitted my name for this item, Llywydd.
Nid oeddwn i wedi rhoi fy enw i gerbron ar gyfer yr eitem hon, mewn gwirionedd, Llywydd.
Oh. Right. That's perfectly fine. Rhianon Passmore.
O. Dyna ni. Popeth yn iawn. Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd. First Minister, today marks a year of the national lockdown, yet on 8 March 2020 Scott Howell, then 48, from Blackwood in Islwyn, became the first person from Gwent to go into intensive care due to complications caused by what turned out to be COVID-19. Scott Howell epitomises the communities of Islwyn and he thanks the Welsh national health service for saving his life. But it is very right that we also reflect and remember all of those who have very sadly succumbed to this cruel virus.
First Minister, on behalf of all the people of Islwyn, may I place on record, as their representative, my thanks again to all those women and men who serve in our Welsh NHS and social care, who have fought this fight alongside, often, our own loved ones? The people of Islwyn are made of strong stuff and we've endured this pandemic and only now can we all see light at the end of the tunnel. Llywydd, with every Islwyn resident to be offered the vaccine by 31 July, we know in Wales that the Welsh national health service remains true to Labour Nye Bevan's vision, and that of our Labour Government has ensured that Wales is one of the most successful nations in vaccinating its populace. First Minister, what has the pandemic taught us about the value of our living Labour vision of free healthcare for all, for Islwyn and for Wales, in the twenty-first century?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rydym ni'n nodi blwyddyn heddiw ers dechrau'r cyfyngiadau symud cenedlaethol. Ac eto i gyd, ar 8 Mawrth 2020, Scott Howell o'r Coed Duon yn Islwyn, a oedd yn 48 oed ar y pryd, oedd yr unigolyn cyntaf o Went i fynd i ofal dwys oherwydd cymhlethdodau a achoswyd gan COVID-19. Mae Scott Howell yn un o gymeriadau nodweddiadol cymunedau Islwyn ac mae'n diolch i wasanaeth iechyd gwladol Cymru am achub ei fywyd. Ond mae'n briodol iawn ein bod ni'n myfyrio ac yn cofio am bawb hefyd, yn anffodus iawn, sydd wedi trengi oherwydd y feirws creulon hwn.
Prif Weinidog, ar ran holl bobl Islwyn, a gaf i fynegi ar goedd unwaith eto, fel cynrychiolydd iddyn nhw, fy niolch i'r holl fenywod a'r dynion hynny sy'n gwasanaethu yn ein GIG ni a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol yng Nghymru, ac sydd wedi ymladd y frwydr hon, yn aml iawn, ochr yn ochr â'n hanwyliaid ni ein hunain? Mae pobl Islwyn yn bobl gref ac rydym wedi goddef y pandemig hwn ac fe allwn ni i gyd weld y goleuni ym mhen draw'r twnnel nawr. Llywydd, gyda phob preswylydd yn Islwyn i gael cynnig o frechlyn erbyn 31 Gorffennaf, fe wyddom ni yng Nghymru fod gwasanaeth iechyd gwladol Cymru parhau i gadw at egwyddorion Llafur Aneurin Bevan, ac mae gweledigaeth ein Llywodraeth Lafur ni wedi sicrhau mai Cymru yw un o'r gwledydd mwyaf llwyddiannus wrth frechu ei phobl. Prif Weinidog, beth mae'r pandemig wedi ei ddysgu inni am werth ein gweledigaeth Lafur fyw ni o ofal iechyd rhad ac am ddim i bawb, i Islwyn ac i Gymru, yn yr unfed ganrif ar hugain?
Llywydd, can I thank Rhianon Passmore and thank her for drawing attention to Scott Howell’s experience? It’s very important, I think, this afternoon that we do remember, of course, people who have died and the suffering and the grief of families, but those many people who did not lose their lives, but whose lives have been profoundly affected by the experience of coronavirus. It is a cruel illness. And those people who end up in intensive care, fighting for their lives, have been very much part of the thinking behind today. Those days back at the start of this pandemic when we worried that we might run out of beds, that we would run out of ventilators, that there wouldn't be intensive care available for people who needed it, and it is thanks to not just the commitment and hard work, but the sheer inventiveness of firms and of clinicians across Wales that created conditions in which we didn’t face those most worrying eventualities.
You would expect me to say, Llywydd, that the lesson I draw from this experience is of the power of practical socialism. When I see people going for vaccination, I think to myself, 'There you see a service that depends not at all on who you are or where you live or who you know or whether you can pay; the only thing it depends upon is the fact that your need comes first.' And we have provided vaccination to those people in order of their clinical vulnerability—each according to his need, each according to his ability. It is the ability of those people who turn up to carry out vaccination that provides that hope in the lives of those individuals. I see that sense of public service in everything that they do, and I see in the Welsh public's reaction to it that powerful sense of fairness—that if somebody needs it more than you, you are prepared to wait your turn. That's what I see in those queues of people waiting for vaccination. I think it lifts our spirits, because it tells us something fundamentally important about who we are and what we are as a nation.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Rhianon Passmore a diolch iddi am dynnu sylw at brofiad Scott Howell? Mae'n bwysig iawn y prynhawn yma, yn fy marn i, ein bod ni'n cofio, wrth gwrs, am y bobl sydd wedi marw yn ogystal â dioddefaint a galar teuluoedd, ond y nifer fawr o bobl hynny hefyd na wnaethant golli eu bywydau, ond mae profiad y coronafeirws wedi effeithio ar eu bywydau nhw'n enfawr hefyd. Mae hwn yn hen salwch creulon. Ac mae'r bobl hynny sydd wedi gorfod bod mewn gofal dwys, yn ymladd am eu bywydau, wedi bod yn rhan fawr o'r coffâd heddiw. Yn y dyddiau hynny ar ddechrau'r pandemig pan oeddem yn poeni am redeg allan o welyau, rhedeg allan o beiriannau anadlu, na fyddai gofal dwys ar gael i bobl yr oedd ei angen arnynt, mae'r diolch nid yn unig am yr ymrwymiad a'r gwaith caled ond i ddyfeisgarwch llwyr y cwmnïau a'r clinigwyr ledled Cymru am greu'r amodau fel na fu'n rhaid inni wynebu'r posibiliadau mwyaf dyrys hynny.
Fe fyddech chi'n disgwyl imi ddweud, Llywydd, mai'r wers a ddysgais i o'r profiad hwn yw ymwybyddiaeth o allu sosialaeth ymarferol. Pan welaf i bobl yn mynd i gael eu brechu, rwy'n dweud wrthyf i fy hun, 'Yn y fan hon, rydych chi'n gweld gwasanaeth nad yw'n dibynnu o gwbl ar bwy ydych chi nac ar ble rydych chi'n byw nac ar bwy rydych chi'n ei adnabod neu ar a allwch chi dalu; yr unig beth y mae'n dibynnu arno yw'r ffaith mai eich angen chi sy'n dod gyntaf.' Ac rydym wedi rhoi brechiad i'r bobl hynny yn y drefn yr ystyrir eu bod fwyaf agored i niwed clinigol—pob un yn ôl ei angen, pob un yn ôl ei allu. Gallu'r rheini sy'n gweinyddu'r brechiadau yw ffynhonnell y gobaith hwnnw ym mywydau'r unigolion hyn. Rwy'n gweld yr ymdeimlad hwnnw o wasanaeth cyhoeddus ym mhopeth a wnânt. Rwy'n gweld, yn ymateb y cyhoedd yng Nghymru i hyn, yr ymdeimlad grymus o beth yw tegwch—os oes ar rywun ei angen yn fwy na chi, rydych yn barod i aros eich tro. Dyna'r hyn a welaf i yn y ciwiau o bobl sy'n aros am eu brechiad. Credaf fod hyn yn codi ein hysbryd, oherwydd mae'n dweud rhywbeth sylfaenol bwysig wrthym am ein hunaniaeth a'n cymeriad cenedlaethol ni.
We remember today all those who have died of COVID and their families. We also, I think, should think of those who have long COVID, think of those who are going to have other health treatments delayed, and think of the impact for so many on their mental health, and those who've suffered worst economically from this.
First Minister, I'd like to say that anything I say from an Abolish the Welsh Assembly perspective I'd like to preface with two remarks, one about you personally. I appreciate the huge work rate and effort that you have put into this crisis, and how it must have changed you as a leader. You've had to deal with our questions from different perspectives over the past year, and you've generally done so with great conscientiousness and good humour, so I would like to thank you for that.
I'd also like to say that, whatever our perspectives on what Government should do or shouldn't do, or how it's different from what a Government somewhere else does, whether that's within the United Kingdom or wider afield, I'm struck by how common the experience has been. Even in countries that appeared to be doing well or badly, there seems perhaps to be a reversion to the mean. Sometimes, policies don't have the impact we expect, and overall, perhaps we as politicians are less determinative of the outcomes than we might expect.
I wonder though, First Minister, could I ask you about one particular decision that was taken before—[Inaudible.]
Heddiw, rydym ni'n cofio am bob un a fu farw oherwydd COVID a'u teuluoedd nhw. Hefyd, fe ddylem feddwl yn fy marn i, am y rhai sy'n dioddef COVID hir, y rhai sydd wedi gweld gohirio eu triniaethau iechyd eraill, ac am yr effaith ar iechyd meddwl cymaint o bobl, a'r rhai sydd wedi dioddef waethaf yn economaidd.
Prif Weinidog, rwy'n awyddus i ddweud fy mod i'n dymuno gwneud dau sylw, cyn dweud unrhyw beth o safbwynt Plaid Diddymu Cynulliad Cymru. Mae un ohonyn nhw amdanoch chi'n bersonol. Rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith a'r ymdrech enfawr a wnaethoch chi yn ystod yr argyfwng hwn, a sut mae hynny o reidrwydd wedi eich newid chi fel arweinydd. Fe fu'n rhaid i chi ymdrin â'n cwestiynau ni o safbwyntiau gwahanol dros y flwyddyn ddiwethaf, ac yn gyffredinol rydych chi wedi gwneud hynny'n gydwybodol iawn ac mewn ysbryd da, felly fe hoffwn i ddiolch i chi am hynny.
Fe hoffwn i ddweud hefyd, beth bynnag fo ein safbwyntiau ni o ran yr hyn y dylai'r Llywodraeth ei wneud neu beidio, neu sut mae hynny'n wahanol i'r hyn y mae Llywodraeth yn ei wneud rywle arall, boed hynny o fewn y Deyrnas Unedig neu'n bellach i ffwrdd, fe'm trawyd i gan gyffredinolrwydd y profiad. Hyd yn oed mewn gwledydd yr oedd yn ymddangos eu bod yn gwneud yn dda neu'n wael, ymddengys ein bod yn dychwelyd at y man canol. Weithiau, nid yw polisïau yn cael yr effaith a ddisgwylir, ac yn gyffredinol, efallai ein bod ni'r gwleidyddion yn llai galluog i bennu'r canlyniadau ag y byddem ni'n ei ddisgwyl.
Tybed, serch hynny, Prif Weinidog, a gaf i eich holi chi ynglŷn ag un penderfyniad a wnaed cyn—[Anghlywadwy.]
I think we may have lost Mark Reckless. I'll come back to Mark Reckless later if he's able to rejoin us. Laura Anne Jones, are you able to ask your question now?
Rwy'n credu ein bod o bosibl wedi colli Mark Reckless. Dof yn ôl at Mark Reckless yn nes ymlaen os gall ailymuno â ni. Laura Anne Jones, allwch chi ofyn eich cwestiwn chi nawr?
Thank you. First Minister, a year on, may I just firstly take this opportunity, on this day of reflection, to remember all those who have devastatingly lost their lives to COVID, and also take this opportunity to thank all those on the front line that have gone above and beyond, and have witnessed sights that none of us would have wanted to witness, or hoped for them to witness? They have put in an incredible amount of effort into saving lives across Wales. It is recognised that it is a great achievement that, along with the volunteers and army, we have now vaccinated half of the Welsh adult population. So, thank you to the First Minister and the Government for that, and the part that they played alongside the UK Government in delivering that. Also, let me please just thank teachers and all those that have enabled us to be safe and to carry on.
The virus has been incredibly cruel and nasty, and taken many amongst us far too soon. Our thoughts are with them and their families today and always. Personally, I didn't think this time last year, as we entered lockdown, that this pandemic would last more than a few weeks, and yet, here we are, a year on. It is important that we learn from mistakes made. It's important that we reflect. It's important that we mourn. But we must learn from those mistakes during the pandemic on how we've governed, and how we've looked to control the virus, and the effects it's had on livelihoods, and also recognise the impact that it's had not only on livelihoods, on businesses, on education, but also on mental and physical health, both young and old.
In the early stage of this pandemic, tough decisions had to be made, and at no point were they going to be decisions that we all agreed on or thought were perfect. We were in unchartered waters. We all recognise that, and as long as those in power admit that mistakes were made, it is then, and only then, that we can learn from the mistakes that have been made. There have been a lot of great decisions in the UK, and by the Welsh Government, and I hope we've given credit where credit is due. But it's also true that the right balance hasn't always been struck. Our economy has often missed out, resulting in the recovery part of this pandemic, which will be faced after the coming election, being of paramount importance, to ensure that we leave things in the right place for future generations. And also, it's vitally important that we look to address those vast inequalities that have been highlighted by this pandemic, and really take this as an opportunity to right those wrongs.
Our children have silently suffered. They've given up a year of their childhood, which has affected development and their education, and they've also given up physical exercise, for the sake of the vulnerable in our society. We owe them a great debt. But we must ask questions. Was it entirely necessary, when we look at the figures of the rate of the spread of infection in outdoor spaces, for example, to shut down organised outdoor activities for as long as we have done, as many were deemed COVID safe, and hundreds was spent on them to make sure they were safe? Was it entirely necessary not to let all our children go back into school, educational settings until they did? Some, of course, are still not back in school. The impact on our children—
Diolch. Prif Weinidog, flwyddyn yn ddiweddarach, a gaf fanteisio ar y cyfle hwn yn gyntaf, ar y diwrnod hwn o fyfyrdod, i gofio am bawb sydd, yn drychinebus, wedi colli eu bywyd i COVID, a manteisio ar y cyfle hwn hefyd i ddiolch i bawb ar y rheng flaen sydd wedi mynd yr ail filltir, ac wedi gweld golygfeydd na fyddai'r un ohonom wedi dymuno eu gweld, na gobeithio bod yn dystion iddynt? Maen nhw wedi rhoi cymaint o ymdrech anhygoel i achub bywydau ledled Cymru. Cydnabyddir ei fod yn gyflawniad gwych ein bod ni, ynghyd â'r gwirfoddolwyr a'r fyddin, wedi brechu hanner poblogaeth oedolion Cymru erbyn hyn. Felly, diolch i'r Prif Weinidog a'r Llywodraeth am hynny, a'u swyddogaeth ochr yn ochr â Llywodraeth y DU i gyflawni hynny. Hefyd, gadewch imi ddiolch i'r athrawon a phawb sydd wedi ein galluogi ni i fod yn ddiogel a dal ati.
Mae'r feirws wedi bod yn anhygoel o greulon a chas, ac wedi cymryd llawer ohonom yn llawer rhy fuan. Mae ein meddyliau ni gyda nhw a'u teuluoedd heddiw a phob amser. Yn bersonol, nid oeddwn i'n credu'r adeg hon y llynedd, ar ddechrau'r cyfnod clo, y byddai'r pandemig hwn yn para mwy nag ychydig wythnosau, ac eto i gyd, dyma ni, flwyddyn yn ddiweddarach. Mae'n bwysig ein bod yn dysgu o'n camgymeriadau. Mae'n bwysig ein bod ni'n myfyrio. Mae'n bwysig ein bod ni'n galaru. Ond mae'n rhaid inni ddysgu o'r camgymeriadau a wnaed yn ystod y pandemig o ran sut rydym wedi llywodraethu, a sut rydym wedi ceisio rheoli'r feirws, a'r effeithiau a gafodd hynny ar fywoliaeth pobl, a chydnabod yr effaith a gafodd hefyd nid yn unig ar fywoliaeth, ar fusnesau, ar addysg, ond ar iechyd meddwl a chorfforol hefyd, yr hen a'r ifanc fel ei gilydd.
Yng ngham cynnar y pandemig hwn, fe fu'n rhaid gwneud penderfyniadau anodd, ac nid oeddent yn mynd i fod yn benderfyniadau y byddem ni i gyd yn cytuno arnyn nhw nac yn eu hystyried nhw'n berffaith ar unrhyw adeg. Roeddem ar dir hollol newydd. Rydym ni i gyd yn cydnabod hynny, a phan fydd y rhai sydd ag awdurdod yn cyfaddef bod camgymeriadau wedi eu gwneud, bryd hynny'n unig y gallwn ni ddysgu o'r camgymeriadau hynny. Fe gafwyd llawer o benderfyniadau mawr yn y DU, a chan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n gobeithio ein bod wedi rhoi clod lle mae'n ddyledus. Ond mae'n wir dweud hefyd na chafodd y cydbwysedd cywir ei daro bob amser. Mae ein heconomi ni wedi colli allan yn aml, gan arwain at y rhan adferol bwysig iawn o'r pandemig hwn, a fydd yn cael ei wynebu ar ôl yr etholiad sydd i ddod, i sicrhau ein bod ni'n gadael pethau yn y cyflwr iawn ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. A hefyd, mae'n hanfodol bwysig ein bod ni'n ceisio mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau enfawr hynny a ddaeth i'r amlwg yn y pandemig hwn, a chymryd y cyfle gwirioneddol hwn i unioni'r camweddau hynny.
Mae ein plant ni wedi dioddef yn dawel. Maen nhw wedi ildio blwyddyn o'u plentyndod, sydd wedi effeithio ar eu datblygiad a'u haddysg, ac maen nhw wedi rhoi'r gorau i wneud ymarfer corff, er lles y rhai sy'n agored i niwed yn ein cymdeithas ni. Rydym mewn dyled enfawr iddynt. Ond mae'n rhaid inni ofyn cwestiynau. O edrych ar ffigurau cyfradd lledaeniad yr haint mewn mannau awyr agored, er enghraifft, a oedd yn gwbl angenrheidiol cau gweithgareddau awyr agored a drefnwyd am gyhyd, gan fod llawer ohonynt yn cael eu hystyried yn ddiogel rhag perygl COVID, ac fe wariwyd cannoedd arnynt i sicrhau eu bod yn ddiogel? A oedd yn gwbl angenrheidiol peidio â gadael i'n plant ni i gyd fynd yn ôl i'r ysgol, neu i leoliadau addysgol nes iddyn nhw wneud hynny? Nid yw rhai, wrth gwrs, yn ôl yn yr ysgol hyd heddiw. Mae'r effaith ar ein plant ni—
You'll need to bring your contribution to a close and to ask questions of the First Minister now, please.
Fe fydd angen i chi ddod â'ch cyfraniad i ben a gofyn cwestiynau i'r Prif Weinidog nawr, os gwelwch chi'n dda.
The impact, of course, has been massive. First Minister, in the next Parliament, I really hope that whoever's in Government, and all MSs, play their part, and are brutally honest in their scrutiny and appraisal of the next Welsh Government, and this Welsh Government, in the handling of the crisis. I hope that, from that, we learn and can be more holistic and ensure that we have a more effective response in the future. Do you share my views that it is now time to really reflect on what has been done in this Government, and be honest with ourselves? Many thanks.
Mae'r effaith, wrth gwrs, wedi bod yn aruthrol. Prif Weinidog, yn y Senedd nesaf, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd pwy bynnag sydd mewn Llywodraeth, a phob Aelod o'r Senedd, yn chwarae eu rhan nhw, ac yn gwbl onest o ran eu gwaith arfarnu a chraffu ar Lywodraeth nesaf Cymru, a'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn ei hymdriniaeth o'r argyfwng. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n dysgu o hynny ac yn gallu bod yn fwy holistaidd a sicrhau ein bod ni'n cael ymateb mwy effeithiol yn y dyfodol. A ydych chi'n rhannu fy marn i, sef ei bod, erbyn hyn, yn bryd inni fyfyrio yn wirioneddol ar yr hyn a wnaeth y Llywodraeth hon, a bod yn onest gyda ni ein hunain? Llawer o ddiolch.
I'll ask the First Minister to respond, and then I'll go back to Mark Reckless, for him to complete his question as well.
Rwyf i am ofyn i'r Prif Weinidog ymateb, ac yna fe af i'n ôl at Mark Reckless, iddo ef gael cwblhau ei gwestiwn hefyd.
Diolch, Llywydd. Thanks to Laura Anne Jones for what she said in opening her remarks; this is indeed a day of reflection, and we ought to do exactly that. I don't think I've ever claimed that the decisions made by the Welsh Government are perfect. Sometimes, I feel like I've spent 12 months walking along a tightrope with an enormous chasm underneath—always balancing, always trying to find the right centre of gravity between so many competing harms and so many competing needs. And of course, reasonable people can disagree about whether that balance has been properly struck, or optimally struck.
I think it has been one of the strengths of Welsh democracy that the Senedd has sat throughout the pandemic. We haven't had long periods in which Members of the Senedd have not been able to ask searching questions of the Government, to put different points. We met right through the summer, in extraordinary ways. And while, when you are in the position of trying to make decisions, and with all the demands that that brings, answering for what you do isn't always the most comfortable part of the job, I think it has been absolutely a necessary one. The Senedd has shown the strength of Welsh devolution in the way that those questions have been put and in the way that answers have been attempted to them. I hope that sense of scrutiny to which Laura Anne Jones refers certainly does go on into the next term, because there will be many other difficult and closely balanced decisions that we will want to debate and make better as a result of the conversations and the challenges that we have here.
Diolch, Llywydd. Diolch i Laura Anne Jones am yr hyn a ddywedodd hi wrth agor ei sylwadau; mae hwn yn wir yn ddiwrnod ar gyfer myfyrio, ac fe ddylem ni wneud yr union beth hwnnw. Nid wyf i'n credu fy mod i erioed wedi honni bod y penderfyniadau a wnaeth Llywodraeth Cymru wedi bod yn berffaith. Weithiau, rwy'n teimlo fy mod i wedi treulio 12 mis yn cerdded ar hyd rhaff dynn gyda dibyn enfawr oddi tani—gan gadw balans bob amser, gan geisio dod o hyd i'r cydbwysedd cywir o ran disgyrchiant rhwng llawer o ddrygau cystadleuol a chymaint o anghenion cystadleuol. Ac wrth gwrs, fe allai pobl resymol anghytuno ynghylch a yw'r cydbwysedd hwnnw wedi cael ei daro'n briodol, neu yn y ffordd orau un.
Rwy'n credu mai un o gryfderau democratiaeth Cymru yw'r ffaith bod y Senedd wedi eistedd drwy gydol y pandemig. Nid ydym wedi gweld cyfnodau maith o Aelodau'r Senedd yn methu gallu gofyn cwestiynau treiddiol i'r Llywodraeth, i roi safbwyntiau gwahanol. Fe wnaethom ni gyfarfod drwy'r haf, mewn ffyrdd anarferol. A phan fyddwch chi yn y sefyllfa o fod yn ceisio gwneud penderfyniadau, a chyda'r holl ofynion a ddaw yn sgil hynny, nid bod yn atebol am yr hyn yr ydych chi'n ei wneud yw'r rhan fwyaf cyfforddus o'r swydd bob amser. Serch hynny, rwy'n credu iddi fod yn rhan gwbl angenrheidiol. Mae'r Senedd wedi arddangos cryfder datganoli yng Nghymru yn y ffordd y mae'r cwestiynau hynny wedi cael eu gosod ac yn y ffordd y ceisiwyd rhoi atebion iddyn nhw. Rwy'n gobeithio y bydd yr ymdeimlad hwnnw o graffu y mae Laura Anne Jones yn cyfeirio ato'n parhau i'r tymor nesaf, oherwydd fe fydd yna lawer o benderfyniadau anodd a chydbwyso agos eto y byddwn ni'n awyddus i'w trafod a'u gwneud yn well o ganlyniad i'r sgyrsiau a'r heriau a gawn ni yn y fan hon.
Mark Reckless to, hopefully, complete your questions to the First Minister.
Mark Reckless, gyda gobaith, i orffen eich cwestiynau chi i'r Prif Weinidog.
Diolch, Llywydd, I appreciate that. After my positive comments in my initial contribution to the First Minister, I wanted to ask him whether he regretted the decision at the end of the firebreak period to focus on enforcing a border with England, while restoring complete freedom of movement, pretty much, within Wales, compared to the strict travel restrictions we had before. I asked him at the time why constituents from Merthyr Tydfil were allowed to travel to Monmouth, from a very high infection area to a low infection one, yet he had this border enforced between Monmouth and Ross-on-Wye. Did that make any sense? We had some of the highest infection rates in the world a few weeks after that.
I just ask, as we come out of the restriction period, whether he'll do what he can to welcome back domestic tourism, by which I mean from elsewhere in the UK, to Wales, and clarify what the situation will be post 12 April. I think, earlier, he made some sensible comments in response to Andrew R.T. Davies around international tourism, but the other side of that is if people aren't going to be able to travel abroad, will we work to welcome them to Wales in a COVID-compliant and sensible way.
Could I finally ask him to reflect, perhaps, on what the Prime Minister is reported as having said yesterday—that he regrets having allowed, as he put it, the devolved administrations to go their own way on the COVID response? This could have been done a different way through the Civil Contingencies Act 2004, rather than through the separate Coronavirus Act 2020 and the Public Health (Control of Disease) Act 1984. What difference would it have made if that had happened?
Has COVID not put us on a different path in terms of devolution? Many people who were previously not aware or didn't engage in it see the hugely exorbitant powers that the First Minister and Welsh Government can exercise over their lives for good or for ill, and many people who feel at least as British as Welsh, or in some cases even English, do not like it that the First Minister and the Welsh Government have those huge powers over them. At the times when he's done things just in a very different way than the UK Government has in England, may that not have reduced compliance and made it harder for people to come together? Has he any reflections on that?
Diolch, Llywydd, rwy'n gwerthfawrogi hynna. Ar ôl fy sylwadau cadarnhaol i yn fy nghyfraniad cychwynnol i'r Prif Weinidog, roeddwn i am ofyn iddo a oedd yn edifarhau am y penderfyniad ar ddiwedd y cyfnod atal byr i ganolbwyntio ar orfodi ffin â Lloegr, wrth adfer y rhyddid llwyr i symud, fwy neu lai, o fewn Cymru, o'i gymharu â'r cyfyngiadau teithio llym a oedd gennym ni cyn hynny. Fe ofynnais iddo ar y pryd pam oedd yna ganiatâd i etholwyr o Ferthyr Tudful deithio i Drefynwy, o ardal haint uchel iawn i un haint isel, ac eto roedd y ffin hon yn cael ei gorfodi rhwng Trefynwy a'r Rhosan ar Wy. A oedd hynny'n gwneud unrhyw synnwyr? Fe welsom ni rai o'r cyfraddau heintio uchaf yn y byd ychydig wythnosau wedi hynny.
Rwy'n holi, wrth inni ddod allan o gyfnod y cyfyngiadau, a fydd yn gwneud popeth o fewn ei allu i groesawu twristiaeth ddomestig yn ôl i Gymru, ac rwy'n golygu o rywle arall yn y DU, ac egluro beth fydd y sefyllfa ar ôl 12 Ebrill? Rwy'n credu, yn gynharach, iddo wneud rhai sylwadau synhwyrol mewn ymateb i Andrew R.T. Davies ynghylch twristiaeth ryngwladol, ond yr ochr arall i hynny yw os nad yw pobl yn mynd i allu teithio dramor, a fyddwn ni'n gweithio i'w croesawu nhw i Gymru mewn ffordd synhwyrol sy'n cydymffurfio â COVID.
Yn olaf, a gaf i ofyn iddo fyfyrio, efallai, ar yr hyn yr adroddir i Brif Weinidog y DU ei ddweud ddoe—ei fod ef yn gresynu ei fod wedi caniatáu i'r gweinyddiaethau datganoledig, yn ei eiriau ef, fynd eu ffordd eu hunain wrth ymateb i COVID? Fe ellid bod wedi gwneud hynny mewn ffordd wahanol drwy'r Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004, yn hytrach na thrwy Ddeddf Coronafeirws 2020 ar wahân a Deddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984. Pa wahaniaeth fyddai hynny wedi ei wneud pe byddai hynny wedi digwydd?
Onid yw COVID wedi ein rhoi ni ar lwybr gwahanol o ran datganoli? Mae llawer o bobl nad oedden nhw'n ymwybodol o ddatganoli o'r blaen neu heb ymgysylltu'n llawn â datganoli wedi gweld y pwerau hynod eithafol y gall y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru eu defnyddio i reoli eu bywydau er gwell neu er gwaeth. Ac mae llawer o bobl sy'n teimlo'n llawn mor Brydeinig â Chymreig, neu'n Saesnig hyd yn oed mewn rhai achosion, nad ydyn nhw'n hoffi'r ffaith bod gan y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru y pwerau enfawr hynny drostyn nhw. Ar yr adegau pan mae ef wedi gwneud pethau mewn ffyrdd gwahanol iawn i Lywodraeth y DU yn Lloegr, oni wnaeth hynny leihau cydymffurfiaeth, efallai, a'i gwneud hi'n anos i bobl ddod at ei gilydd? A oes ganddo unrhyw beth i'w ddweud ynglŷn â hynny?
Thank you for the very positive remarks with which you, Mr Reckless, opened your contribution, and for drawing attention quite rightly to the four harms of coronavirus. We should be reflecting on them all today. I thought he made some very interesting points about the way in which different countries across the globe, at different points, have had successful periods in their management of the virus, and yet the virus comes back in ways that manage to subvert the different defences that different governments have built. That has been a common experience, and it probably is a salutary thing to reflect on the limitations that any one—any one—government has had in being able to find a full set of successful measures.
In relation to the points we came back to when we heard from Mr Reckless again, when I look back over the firebreak period, the thing that strikes me the most is that we were reopening society here in Wales at a time when we were unaware of the fact that the Kent variant was already making its way across the country to us. The additional transmissibility of that variant made a difference to the rate at which the flow of coronavirus happened in the post-firebreak period. The firebreak period itself, according to The Lancet, was the most successful in Wales of any part of the United Kingdom, because we embarked on that earlier than anywhere else and we went deeper than anywhere else, but we were facing a set of circumstances, as we came out of it, that we simply hadn't anticipated and didn't know about either.
The Member's obsession with the border is absolutely not one that I share. I've tried to make the point all the way through that, for me, this is never a matter of the border; it's a matter of trying to make sure that we protect lower incidence areas from higher incidence areas wherever they may be, and that's how I will go on approaching this. It's never been for me a matter of England and Wales; it's a matter of trying to make sure that we don't reimport the virus into parts of Wales that have worked so hard and sacrificed so much to get those numbers under control.
I absolutely want to welcome visitors from other parts of the United Kingdom back to Wales when it is safe to do so. At the moment, both the UK Government for England and the Scottish Government for Scotland, as well as the Northern Ireland Executive, don't regard it as safe for their citizens to travel. Now, when those things improve, then I very much look forward to welcoming people back to Wales, because then it will be safe to do so. And, as the Member will know, we have to take into account the sensibilities of those parts of Wales that haven't seen visitors for a long time, where the indigenous population is relatively low in numbers but swells greatly during the tourist season. So, we've got to think of all of that as well.
I'm afraid the Member betrayed his own way of thinking, certainly, and, if he was accurately quoting the Prime Minister, then I'm afraid the Prime Minister's way of thinking as well. It is not for the Prime Minister to allow the directly elected Senedd here in Wales or the Parliament in Scotland to exercise the powers that are devolved to us. It is such a cast of mind that believes that we are somehow some sort of subsidiary body where the Prime Minister allows us to do certain things or not. I'm sure there were other ways in which the coronavirus crisis could have been approached, and the huge powers that were exercised would have had to have been exercised by somebody here in Wales. I believe it has been better for the decisions that affect people in Wales to be made by people in Wales elected by the people of Wales to make those decisions on their behalf. We are grown up enough to do it, and we don't need anybody else to tell us what we are allowed and not allowed to do.
Diolch i chi am y sylwadau cadarnhaol iawn, Mr Reckless, ar ddechrau eich cyfraniad ac am dynnu sylw, a hynny'n gwbl briodol, at bedwar drwg coronafeirws. Fe ddylem ni i gyd fod yn myfyrio arnyn nhw heddiw. Roeddwn i'n credu ei fod wedi gwneud rhai pwyntiau diddorol iawn ynglŷn â'r ffordd y mae gwahanol wledydd ledled y byd, ar wahanol adegau, wedi gweld cyfnodau llwyddiannus o ran rheoli'r feirws, ac eto fe ddaeth y feirws yn ei ôl mewn ffyrdd sy'n llwyddo i danseilio'r gwahanol amddiffynfeydd a adeiladodd gwahanol lywodraethau. Mae hwnnw wedi bod yn brofiad cyffredin, ac mae'n debyg y byddai'n dda o beth ystyried y cyfyngiadau a brofodd unrhyw un—unrhyw un—lywodraeth o ran gallu dod o hyd i gyfres lawn o fesurau llwyddiannus.
O ran y pwyntiau y daethom ni'n ôl atyn nhw pan glywsom ni gan Mr Reckless wedyn, wrth edrych nôl dros y cyfnod atal byr, yr hyn sy'n fy nharo i fwyaf yw ein bod ni wedi ailagor y gymdeithas yma yng Nghymru ar adeg pan nad oeddem yn ymwybodol o'r ffaith bod amrywiolyn Caint yn ymledu trwy'r wlad. Fe wnaeth natur drosglwyddadwy ychwanegol yr amrywiolyn hwnnw wahaniaeth i'r gyfradd y digwyddodd llif coronafeirws ynddi yn ystod y cyfnod yn dilyn y cyfnod atal byr. Y cyfnod atal byr ei hun, yn ôl The Lancet, oedd y mwyaf llwyddiannus yng Nghymru o bob rhan o'r Deyrnas Unedig, oherwydd fe wnaethom ni ddechrau arno'n gynharach nag unman arall ac roeddem ni'n fwy trylwyr nag unman arall. Ond roeddem ni'n wynebu cyfres o amgylchiadau, wrth ddod allan ohono, nad oeddem wedi eu rhagweld nac yn gwybod amdanynt chwaith.
Nid yw obsesiwn yr Aelod ynglŷn â'r ffin yn un yr wyf fi'n ei rannu o gwbl. Rwyf wedi ceisio gwneud y pwynt hwn ar hyd y daith. I mi, nid mater sy'n ymwneud â'r ffin yw hwn byth; ond mater o geisio sicrhau ein bod ni'n diogelu ardaloedd lle mae yna lai o achosion rhag ardaloedd lle mae yna fwy o achosion, ble bynnag y bônt, a dyna sut y byddaf i'n parhau i ymdrin â hyn. Nid yw hwn erioed wedi bod yn fater o Gymru a Lloegr, yn fy marn i; ond yn fater o geisio sicrhau nad ydym ni'n mewnforio'r feirws unwaith eto i rannau o Gymru sydd wedi gweithio mor galed ac wedi aberthu cymaint i reoli'r niferoedd hynny.
Rwy'n awyddus iawn i groesawu ymwelwyr o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig yn ôl i Gymru pan fydd hi'n ddiogel inni wneud hynny. Ar hyn o bryd, nid yw Llywodraeth y DU ar gyfer Lloegr na Llywodraeth yr Alban ar gyfer yr Alban, na Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon ychwaith, yn ystyried ei bod yn ddiogel i'w dinasyddion nhw deithio. Nawr, pan fydd y pethau hynny'n gwella, yna rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at groesawu pobl yn ôl i Gymru, oherwydd dyna pryd y bydd yn ddiogel inni wneud hynny. Ac, fel gŵyr yr Aelod, mae'n rhaid inni ystyried teimladau'r rhannau hynny o Gymru nad ydyn nhw wedi gweld ymwelwyr ers amser maith, lle mae niferoedd y boblogaeth frodorol yn gymharol isel ond yn chwyddo llawer iawn yn ystod y tymor ymwelwyr. Felly, mae'n rhaid inni feddwl am hynny i gyd hefyd.
Rwy'n ofni bod yr Aelod wedi datgelu ei feddylfryd ef ei hunan, yn sicr, ac, os oedd yn dyfynnu Prif Weinidog y DU yn gywir, meddylfryd y Prif Weinidog hefyd. Nid lle'r Prif Weinidog yw caniatáu i'r Senedd a etholir yn uniongyrchol yma yng Nghymru neu'r Senedd yn yr Alban arfer y pwerau a ddatganolwyd inni. Meddylfryd fel hyn sy'n credu mai rhyw fath o is-gorff ydym ni, rywsut, lle mae Prif Weinidog y DU yn rhoi ei ganiatâd ef i ni wneud rhai pethau neu beidio. Rwy'n siŵr y gallai dulliau eraill o weithredu fod wedi digwydd yn ystod argyfwng coronafeirws, ac fe allai'r pwerau enfawr a gafodd eu hymarfer fod wedi cael eu hymarfer gan rywun yma yng Nghymru. Rwyf i o'r farn ei bod wedi bod yn well i'r penderfyniadau sy'n effeithio ar bobl Cymru fod wedi cael eu gwneud gan bobl yng Nghymru a etholwyd gan bobl Cymru i wneud y penderfyniadau hynny ar eu rhan nhw. Rydym ni'n ddigon aeddfed i wneud hynny, ac nid oes angen i neb arall ddweud wrthym beth allwn ni a beth na allwn ni ei wneud.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Rŷn ni'n symud ymlaen, felly, i'r datganiad nesaf, sef y datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar 'Llwybr Newydd: strategaeth drafnidiaeth newydd ar gyfer Cymru'. A dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i gyflwyno ei ddatganiad—Lee Waters.
We'll move on to our next statement, which is a statement by the Deputy Minister for Economy and Transport on 'Llwybr Newydd: a new Wales transport strategy'. And I call on the Deputy Minister to make the statement—Lee Waters.
Diolch, Llywydd. On 19 March, I was proud to publish the Welsh Government's new Wales transport strategy. It sets what we consider to be a bold new vision for transport in Wales over the next two decades. And the context for the document is very clear: we are in the midst of a climate crisis, and it is time—indeed, it is urgent—that we turn the broad consensus that now exists for action to address it into practical and radical measures for change, and this is exactly what the document sets out to do.
The document is called 'llwybr newydd', which means 'new path', because we have to take a new and different path to not only reduce the carbon footprint of transport in Wales, which represents some 17 per cent of our total emissions, but in doing so create a high-quality, reliable and affordable transport system that can support prosperity and equality. This is why our new strategy has modal shift at its heart. It sets out to tackle the deeply-rooted car dependency that sits at the centre of so much of modern life by encouraging fewer car journeys and by supporting the infrastructure and changes needed to encourage a much greater share of trips by sustainable forms of transport.
The strategy focuses on three simple priorities: firstly, to reduce the need to travel; secondly, to allow people and goods to move more easily from door to door by sustainable forms of transport; and, thirdly, to encourage people to make the change to more sustainable transport. The challenge of any new strategy is translating ideas into action—change that people can see and change that people can benefit from. This is why we are including clear and stretching targets for increasing the number of journeys made by bus, rail and, for local journeys, active travel. For the first time, we will increase the share of journeys made from these sustainable forms from 32 per cent today to 45 per cent by 2040, and we will go further and faster where we can, reviewing and extending these targets as we go in order to support our journey to the 2050 net-zero climate targets that we have set.
We've already begun work on the £750 million electrification of the Valleys lines that will be the foundation of the south Wales metro, we have brought our Wales and borders rail network back into public ownership, and we are taking greater control over planning our vital bus network, with new legislation being prepared for the next Government to consider. And perhaps the thing I'm most proud of: we are investing in high-quality active travel infrastructure—£75 million has been allocated in next year's Welsh Government budget, up from the £5 million that was in place at the start of this Senedd term.
Now, this strategy would have been vital before the pandemic. But COVID-19 has increased the urgency for change. For, as well as the sadness and disruption coronavirus has brought, it has significantly accelerated many of the enormous changes impacting on our society and our economy: digital change, the reshaping of town centres, as well as the very nature of work itself, will look very different coming out of this pandemic. As Members will have seen, this new strategy aims to stand alongside our new 'Future Wales' development framework, and initiatives such as our transforming towns work, in supporting the recovery and reshaping our economy after COVID.
It also complements the new ambition we have set as a Welsh Government for 30 per cent of people across Wales to work remotely. Indeed, the entire strategy is very much framed in the context of supporting other Ministers across Government and the wider partners in helping us all to use transport as an enabler of our wider, shared priorities.
As Members will see from the strategy, the other golden thread running through it is fairness. Twenty-five per cent of people in Wales do not own a car, and we have a duty to build a high-quality, affordable and reliable public transport system to support every community in Wales. Indeed, a high-quality transport system can and should be an important tool in helping support poverty reduction and regeneration in many communities in Wales hit hard by 40 years of deindustrialisation, and this we intend it to be.
This marks a significant shift in transport policy in Wales, Llywydd, one that recognises that business as usual will not do if we are to reduce transport emissions, accelerate modal shift and meet our ambitious climate change targets, which we have all committed to. That means changing the way we make investment decisions across Government. At the heart of our new approach is the new sustainable transport hierarchy, which sets out a new ordering of investment priorities for transport in Wales.
There will clearly need to be new thinking in the context of this new strategy and that new hierarchy. It is not going to be consistent to return to a predict-and-provide model of road construction as a first solution to congestion. Indeed, I think the recent Burns commission work shows that, with thought, collaboration and will, there is a way to construct an alternative, joined-up solution. But, equally, a blanket policy of simply not building new roads isn't a solution either. There will be a case for new construction in certain circumstances and there will be a clear need to fulfil our existing statutory duty to maintain the existing road network.
All of that means we need a new and intelligent framework through which to consider in what circumstances new infrastructure, including roads, is taken forward across Wales in the context of our targets, the new strategy and our new hierarchy. And I've asked officials to begin work developing that new framework and a set of metrics that can underpin new infrastructure decisions in the future. We will ask the Welsh Local Government Association and the future generations commissioner to work with us as part of this—and I believe the committees of the next Senedd must play an important part in shaping this work as well—to develop a consensus on how these new metrics can be used to achieve the target we've all committed to of net zero by 2050.
Llywydd, 'Llwybr Newydd' is a new path. Delivering on our vision will be challenging, but it'll be worth it, and I am proud to have played a part. Diolch.
Diolch, Llywydd. Ar 19 Mawrth, roeddwn yn falch o gyhoeddi strategaeth drafnidiaeth newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru. Mae'n gosod yr hyn a ystyriwn yn weledigaeth newydd feiddgar ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru dros y ddau ddegawd nesaf. Ac mae cyd-destun y ddogfen yn glir iawn: rydym ni yng nghanol argyfwng hinsawdd, ac mae'n bryd—yn wir, mae'n fater brys—ein bod yn troi'r consensws eang sy'n bodoli nawr o ran gweithredu i fynd i'r afael ag ef yn fesurau ymarferol a radical ar gyfer newid, a dyma'n union y mae'r ddogfen yn ceisio'i wneud.
Gelwir y ddogfen yn 'llwybr newydd', oherwydd mae'n rhaid inni ddilyn llwybr newydd a gwahanol nid yn unig i leihau ôl troed carbon trafnidiaeth yng Nghymru, sy'n cynrychioli tua 17 y cant o gyfanswm ein hallyriadau, ond wrth wneud hynny creu system drafnidiaeth ddibynadwy a fforddiadwy o ansawdd uchel a all gefnogi ffyniant a chydraddoldeb. Dyna pam y mae newid dulliau teithio wrth wraidd ein strategaeth newydd. Ei nod yw mynd i'r afael â'r ddibyniaeth fawr ar geir sy'n ganolog i gymaint o fywyd modern drwy annog llai o deithio mewn ceir a thrwy gefnogi'r seilwaith a'r newidiadau sydd eu hangen i annog cyfran fwy o lawer o deithiau gan fathau cynaliadwy o drafnidiaeth.
Mae'r strategaeth yn canolbwyntio ar dair blaenoriaeth syml: yn gyntaf, lleihau'r angen i deithio; yn ail, caniatáu i bobl a nwyddau symud yn haws o ddrws i ddrws drwy fathau cynaliadwy o drafnidiaeth; ac, yn drydydd, annog pobl i wneud y newid i drafnidiaeth fwy cynaliadwy. Her unrhyw strategaeth newydd yw troi syniadau'n gamau gweithredu—newid y gall pobl ei weld a newid y gall pobl elwa arno. Dyna pam yr ydym ni'n cynnwys targedau clir ac uchelgeisiol ar gyfer cynyddu nifer y teithiau a wneir ar fws, rheilffyrdd ac, ar gyfer teithiau lleol, teithio llesol. Am y tro cyntaf, byddwn yn cynyddu cyfran y teithiau a wneir trwy'r dulliau cynaliadwy hyn o 32 y cant heddiw i 45 y cant erbyn 2040, a byddwn yn mynd ymhellach ac yn gyflymach lle gallwn ni, gan adolygu ac ymestyn y targedau hyn gydag amser er mwyn cefnogi ein taith tuag at y targedau hinsawdd sero-net yr ydym ni wedi'u gosod ar gyfer 2050.
Rydym ni eisoes wedi dechrau gweithio ar y gwaith gwerth £750 miliwn o drydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd a fydd yn sylfaen i fetro de Cymru, rydym ni wedi dod â rhwydwaith rheilffyrdd Cymru a'r gororau yn ôl i berchnogaeth gyhoeddus, ac rydym ni'n cymryd mwy o reolaeth dros gynllunio ein rhwydwaith bysiau hanfodol, gyda deddfwriaeth newydd yn cael ei pharatoi i'r Llywodraeth nesaf ei hystyried. Ac efallai'r peth yr wyf fwyaf balch ohono: rydym ni yn buddsoddi mewn seilwaith teithio llesol o ansawdd uchel—mae £75 miliwn wedi'i ddyrannu yng nghyllideb Llywodraeth Cymru y flwyddyn nesaf, i fyny o'r £5 miliwn a oedd wedi ei neilltuo ar ddechrau tymor y Senedd hon.
Nawr, byddai'r strategaeth hon wedi bod yn hanfodol cyn y pandemig. Ond mae COVID-19 wedi cynyddu'r brys am newid. Oherwydd, yn ogystal â'r tristwch a'r tarfu y mae'r coronafeirws wedi eu hachosi, mae wedi cyflymu llawer o'r newidiadau enfawr sy'n effeithio ar ein cymdeithas a'n heconomi yn sylweddol: bydd newid digidol, ail-lunio canol trefi, yn ogystal â natur gwaith ei hun, yn edrych yn wahanol iawn wrth ddod allan o'r pandemig hwn. Fel y bydd yr Aelodau wedi gweld, nod y strategaeth newydd hon yw sefyll ochr yn ochr â'n fframwaith datblygu newydd, 'Cymru'r Dyfodol', a mentrau fel ein gwaith trawsnewid trefi, wrth gefnogi adferiad ac ail-lunio ein heconomi ar ôl COVID.
Mae hefyd yn ategu'r uchelgais newydd a bennwyd gennym ni, Lywodraeth Cymru, i 30 y cant o bobl ledled Cymru weithio o bell. Yn wir, mae'r strategaeth gyfan wedi'i llunio i raddau helaeth yng nghyd-destun cefnogi Gweinidogion eraill ar draws y Llywodraeth a'r partneriaid ehangach i'n helpu ni i gyd i ddefnyddio trafnidiaeth fel modd o gyflawni ein cyd-flaenoriaethau ehangach.
Fel y gwela'r Aelodau o'r strategaeth, y llinyn euraid arall sy'n rhedeg drwyddo yw tegwch. Nid yw pump ar hugain y cant o bobl yng Nghymru yn berchen ar gar, ac mae gennym ni ddyletswydd i adeiladu system drafnidiaeth gyhoeddus fforddiadwy a dibynadwy o ansawdd uchel i gefnogi pob cymuned yng Nghymru. Yn wir, gall system drafnidiaeth o ansawdd uchel fod yn arf pwysig i helpu i gefnogi adfywio ac i leihau tlodi mewn llawer o gymunedau yng Nghymru sydd wedi cael eu taro'n galed gan 40 mlynedd o ddad-ddiwydiannu, a dyma yr ydym ni'n ei fwriadu.
Mae hyn yn nodi newid sylweddol mewn polisi trafnidiaeth yng Nghymru, Llywydd, un sy'n cydnabod na fydd dychwelyd i'r drefn arferol yn gwneud y tro os oes arnom ni eisiau lleihau allyriadau trafnidiaeth, cyflymu newid dulliau teithio a chyrraedd ein targedau uchelgeisiol ar gyfer newid hinsawdd, yr ydym ni i gyd wedi ymrwymo iddynt. Mae hynny'n golygu newid y ffordd yr ydym ni'n gwneud penderfyniadau buddsoddi ar draws y Llywodraeth. Wrth wraidd ein dull newydd mae'r hierarchaeth trafnidiaeth gynaliadwy newydd, sy'n amlinellu trefn newydd o ran blaenoriaethau buddsoddi ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru.
Mae'n amlwg y bydd angen meddwl o'r newydd yng nghyd-destun y strategaeth newydd hon a'r hierarchaeth newydd honno. Ni fydd hi'n gyson dychwelyd at fodel rhagweld a darparu o adeiladu ffyrdd fel yr ateb cyntaf i dagfeydd. Yn wir, credaf fod gwaith diweddar comisiwn Burns yn dangos, gyda meddwl, cydweithio ac ewyllys, fod ffordd o greu ateb amgen, cydgysylltiedig. Ond, yn yr un modd, nid yw polisi cyffredinol o beidio ag adeiladu ffyrdd newydd yn ateb ychwaith. Bydd achos dros adeiladu o'r newydd mewn rhai amgylchiadau ac mae'n amlwg y bydd angen cyflawni'r ddyletswydd statudol sydd arnom ni ar hyn o bryd i gynnal y rhwydwaith ffyrdd presennol.
Mae hynny i gyd yn golygu bod angen fframwaith newydd a deallus arnom ni er mwyn ystyried ym mha amgylchiadau y mae seilwaith newydd, gan gynnwys ffyrdd, yn cael ei ddatblygu ledled Cymru yng nghyd-destun ein targedau, y strategaeth newydd a'n hierarchaeth newydd. Ac rwyf wedi gofyn i swyddogion ddechrau gweithio gan ddatblygu'r fframwaith newydd hwnnw a chyfres o fetrigau a all fod yn sail i benderfyniadau ar gyfer seilwaith newydd yn y dyfodol. Byddwn yn gofyn i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol weithio gyda ni yn rhan o hyn—a chredaf fod yn rhaid i bwyllgorau'r Senedd nesaf chwarae rhan bwysig wrth lunio'r gwaith hwn hefyd—i ddatblygu consensws ar sut y gellir defnyddio'r metrigau newydd hyn i gyrraedd y targed yr ydym ni i gyd wedi ymrwymo iddo o sero-net erbyn 2050.
Llywydd, mae 'Llwybr Newydd' yn llwybr newydd. Bydd cyflawni ein gweledigaeth yn heriol, ond bydd yn werth yr ymdrech, ac rwy'n falch o fod wedi bod â rhan yn hynny. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Can I thank the Deputy Minister for the briefing that he provided to myself and other opposition spokespeople last week and thank his officials as well for that? I do have some specific questions, obviously, about the strategy, but I'll make some general points, as, of course, this is the end of this Government's particular term.
A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am y briff a roddodd i mi a llefarwyr eraill y gwrthbleidiau yr wythnos diwethaf a diolch i'w swyddogion hefyd am hynny? Mae gennyf rai cwestiynau penodol, yn amlwg, am y strategaeth, ond gwnaf rai sylwadau cyffredinol, oherwydd, wrth gwrs, dyma ddiwedd tymor penodol y Llywodraeth hon.
When it comes to transport and infrastructure, I don't think that the Deputy Minister would be surprised for me to say that I don't think that this Government has delivered at all for the people of Wales. And I noted the Deputy Minister expressed disappointment over the weekend that the £200 million investment that he had announced didn't make the news headlines, but I guess the media feel the same as me: £200 million over 20 years is a drop in the ocean compared to what is needed, I think, to invest in our transport networks and encourage the behavioural change that he wants and that I want to see as well.
As a Labour Government, I'm afraid to say you've consistently failed when it comes to putting into place solutions for congestion on the M4, the A55, the A40. We have had 20 years of discussion and consultations but no practical solutions have yet been delivered, and, whilst the Government has been dithering and delaying on any meaningful schemes, the traffic volume has increased. And I think one of the biggest failures of this administration is not delivering the M4 relief road. Your boss, the economy Minister, was in favour of the M4 relief road; your other boss, the First Minister, wasn't. It's just disorganised and disjointed, and, in that process, millions and millions of pounds of taxpayers' money have been wasted. So, I'll make it clear to the Deputy Minister and Welsh Government that my party is committed to building that M4 relief road from the £1 billion of money from the UK Government, and, if we are the next Government in Wales, we will build the M4 relief road, and, unlike the Labour Government, we will not go back on our manifesto commitment and we will deliver the M4 relief road.
I'll move on to some areas now where perhaps I can agree with the Deputy Minister—I hope I can find some areas this afternoon to do that. So, I have a range of questions about the new strategy. Certainly, I think it's well overdue, the strategy; I think the previous strategy was brought forward by Ieuan Wyn Jones. We've had a number of plans set under that strategy that have—. The current one expired some time ago, so, certainly, well out of date on bringing forward a plan. You've listed three points, very simple points, you've mentioned yourself. I can't disagree with all of them, and, if I was to be the next economy Minister, I'd be happy to adopt those three points; they're very welcome, from my perspective.
You said at the end of your statement today, Deputy Minister, that delivering it would be challenging. I agree entirely that this is particularly challenging, particularly the first priority. The first priority is, of course, to bring services to people in order to reduce the need to travel. I can agree with that, but I'm just thinking. 'What does that mean?' How will you liaise with Government colleagues and local authorities on that? I was speaking to somebody from Machynlleth the other day who has to do a 60-mile round trip to drop off their recycling—because the recycling facility closed in Machynlleth—all the way to Newtown. I was visiting Churchstoke school yesterday—walked around the village, new housing development taking place, all the children walk to school; just as on page 10 of your strategy, two children walking to school. But how is this going to work when the local authority is proposing to close that school, so those children who now walk to Churchstoke school will now be getting into a car or onto a bus to get to the nearest school? So, this is huge. Bringing services closer to people in terms of integrating planning systems and health systems is huge, and I'm just wondering what kind of buy-in you think that you've got from other departments of Welsh Government and from local authorities. And Minister, in your statement, you talk about the commitment to move away from cars to walking, and you talk about the current 32 per cent share and raising that to 45 per cent—so, very ambitious. How have you come to that figure? What's your analysis? What was your thinking to get to that figure? And also the 2040 figure—why that figure as well? No criticism; I'm just asking a question about the logic behind that.
And you talked about the shift away from the private car, and my question is: what does this mean for rural Wales? Well, you do address that, so I welcome that in your strategy. You said to increase public transport, especially in rural Wales. I was very pleased to get that—'especially in rural Wales'. 'How are you going to do that?', I suppose is the question. You have mini-plans within the strategy—
O ran trafnidiaeth a seilwaith, nid wyf yn credu y byddai'r Dirprwy Weinidog yn synnu imi ddweud nad wyf yn credu bod y Llywodraeth hon wedi cyflawni o gwbl dros bobl Cymru. A sylwais fod y Dirprwy Weinidog wedi mynegi siom dros y penwythnos nad oedd y buddsoddiad o £200 miliwn yr oedd wedi'i gyhoeddi wedi cyrraedd y penawdau newyddion, ond rwy'n dyfalu bod y cyfryngau'n teimlo'r un fath â mi: mae £200 miliwn dros 20 mlynedd yn ddiferyn yn y môr o'i gymharu â'r hyn sydd ei angen, rwy'n credu, i fuddsoddi yn ein rhwydweithiau trafnidiaeth ac annog y newid ymddygiad y mae arno ei eisiau ac yr wyf innau eisiau ei weld hefyd.
Fel Llywodraeth Lafur, mae'n ddrwg gennyf ddweud eich bod wedi methu'n gyson o ran datrys tagfeydd ar yr M4, ar yr A55, ar yr A40. Rydym ni wedi cael 20 mlynedd o drafod ac ymgynghori ond ni chafwyd atebion ymarferol o hyd, ac, er y bu'r Llywodraeth yn petruso ac yn oedi ar unrhyw gynlluniau ystyrlon, mae traffig wedi cynyddu. A chredaf mai un o fethiannau mwyaf y weinyddiaeth hon yw peidio â darparu ffordd liniaru'r M4. Roedd eich pennaeth, Gweinidog yr economi, o blaid ffordd liniaru'r M4; nid oedd eich pennaeth arall, y Prif Weinidog, o blaid. Mae'n ddi-drefn ac yn ddigyswllt, ac, yn y broses honno, mae miliynau a miliynau o bunnoedd o arian y trethdalwyr wedi'i wastraffu. Felly, fe'i gwnaf hi'n glir i'r Dirprwy Weinidog a Llywodraeth Cymru fod fy mhlaid wedi ymrwymo i adeiladu'r ffordd liniaru honno i'r M4 o'r £1 biliwn o arian gan Lywodraeth y DU, ac, os ni fydd y Llywodraeth nesaf yng Nghymru, byddwn yn adeiladu ffordd liniaru'r M4, ac, yn wahanol i'r Llywodraeth Lafur, ni fyddwn yn cefnu ar ein hymrwymiad maniffesto a byddwn yn adeiladu ffordd liniaru'r M4.
Symudaf ymlaen at rai meysydd nawr lle gallaf gytuno â'r Dirprwy Weinidog efallai—gobeithio y gallaf ddod o hyd i rai meysydd y prynhawn yma i wneud hynny. Felly, mae gennyf amrywiaeth o gwestiynau am y strategaeth newydd. Yn sicr, rwy'n credu ei bod hi'n hen bryd cael y strategaeth; credaf i Ieuan Wyn Jones gyflwyno'r strategaeth flaenorol. Cyflwynwyd sawl cynllun o dan y strategaeth honno sydd—. Daeth yr un presennol i ben beth amser yn ôl, felly, yn sicr, mae hi'n hwyr glas o ran cyflwyno cynllun. Rydych chi wedi rhestru tri phwynt, pwyntiau syml iawn, yr ydych chi wedi sôn amdanyn nhw eich hun. Ni allaf i anghytuno â phob un ohonyn nhw, a phe bawn i'n Weinidog nesaf yr economi, byddwn yn hapus i fabwysiadu'r tri phwynt hynny; mae croeso mawr iddyn nhw, o'm safbwynt i.
Fe ddywedoch chi ar ddiwedd eich datganiad heddiw, Dirprwy Weinidog, y byddai cyflawni hynny yn heriol. Cytunaf yn llwyr fod hyn yn arbennig o heriol, yn enwedig y flaenoriaeth gyntaf. Y flaenoriaeth gyntaf, wrth gwrs, yw dod â gwasanaethau i bobl er mwyn lleihau'r angen i deithio. Gallaf gytuno â hynny, ond dim ond meddwl ydw i: 'beth mae hynny'n ei olygu?' Sut fyddwch chi'n cysylltu â chyd-Weinidogion y Llywodraeth ac awdurdodau lleol yng Nghymru ynghylch hynny? Roeddwn yn siarad â rhywun o Fachynlleth y diwrnod o'r blaen y mae'n rhaid iddyn nhw wneud taith gron 60 milltir i fynd â phethau i'w hailgylchu—oherwydd caeodd y cyfleuster ailgylchu ym Machynlleth—yr holl ffordd i'r Drenewydd. Roeddwn yn ymweld ag ysgol Yr Ystog ddoe—cerddais o amgylch y pentref, mae datblygiad tai newydd ar y gweill, mae'r plant i gyd yn cerdded i'r ysgol; yn union fel ar dudalen 10 eich strategaeth, dau blentyn yn cerdded i'r ysgol. Ond sut mae hyn yn mynd i weithio pan fo'r awdurdod lleol yn bwriadu cau'r ysgol honno, felly bydd y plant hynny sydd bellach yn cerdded i ysgol Yr Ystog yn awr yn teithio mewn car neu ar fws i gyrraedd yr ysgol agosaf? Felly, mae hyn yn fater enfawr. Mae dod â gwasanaethau'n agosach at bobl o ran cyfuno systemau cynllunio a systemau iechyd yn waith enfawr, tybed pa fath o gefnogaeth yr ydych chi'n credu sydd gennych gan adrannau eraill o Lywodraeth Cymru a gan awdurdodau lleol. A, Gweinidog, yn eich datganiad, rydych chi'n sôn am yr ymrwymiad i gefnu ar y car a throi at gerdded, ac rydych chi'n sôn am y gyfran bresennol o 32 y cant ac yn codi hynny i 45 y cant—felly, yn uchelgeisiol iawn. Sut gawsoch chi'r ffigur hwnnw? Beth yw eich dadansoddiad? Sut ddaethoch chi at y ffigur hwnnw? A hefyd ffigur 2040—pam y ffigur hwnnw hefyd? Dim beirniadaeth; rwy'n gofyn cwestiwn am y rhesymeg sy'n sail i hynny.
Ac fe wnaethoch chi sôn am gefnu ar y car preifat, a'm cwestiwn i yw: beth mae hyn yn ei olygu i'r Gymru wledig? Wel, rydych chi'n mynd i'r afael â hynny, felly croesawaf hynny yn eich strategaeth. Fe ddywedoch chi drwy gynyddu trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig yn y Gymru wledig. Roeddwn yn falch iawn o glywed hynny—'yn enwedig yn y Gymru wledig'. 'Sut ydych chi'n mynd i wneud hynny?', mae'n debyg yw'r cwestiwn. Mae gennych chi gynlluniau bychain yn y strategaeth—
Can the Member wind up please?
A wnaiff yr Aelod ddirwyn i ben os gwelwch yn dda?
Yes, Deputy Presiding Officer, I will do. How are those mini-plans going to be brought about? Are you going to be developing those, or are those the plans going forward? And finally, Deputy Minister, you talk about joining up a lot of the report as well, how did your work on the strategy link in with the National Infrastructure Commission for Wales?
Gwnaf, Dirprwy Lywydd, fe wnaf i hynny. Sut caiff y cynlluniau bychain hynny eu cyflwyno? A ydych chi'n mynd i fod yn datblygu'r rheini, neu ai'r rheini yw'r cynlluniau terfynol? Ac yn olaf, Dirprwy Weinidog, rydych chi'n sôn am gydgysylltu llawer o'r adroddiad hefyd, sut y cysylltodd eich gwaith ar y strategaeth â Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru?
Dirprwy Lywydd, a number of points to address there, and obviously I'm conscious this is the penultimate session of the Senedd before the election, and Russell George is in election mode, and I obviously factor that into my response. It's a different Russell George who chairs with great consensus the Economy, Infrastructure and Skills Committee, and the same Russell George who signed up to a report that said we shouldn't be building new roads, we should be maintaining existing ones. So, his thinking has developed rather rapidly in the last couple of years.
He says we haven't delivered for his constituents, and I certainly seem to remember him welcoming the Newtown bypass, but again, his thinking developed rather rapidly in the couple of years since then too.
He's wrong to say that the £200 million is over 20 years, it's not. It's for next year, and we are putting our money where our mouth is. We are putting investment in behind the priorities in the Wales transport strategy around modal shift. We are prioritising public transport and active travel, and we are continuing where we have commitments for road-building schemes as well. This is a mixed approach.
But he says, were he Minister, he would deliver the three priorities in the plan—he agreed with the thrust. But the whole premise of the plan is to deliver modal shift targets, is to reduce car use. So, he's complaining on the one hand that we are not—. He says traffic volumes are increasing, he says we haven't built the infrastructure, he says he agrees with the plan to reduce car use, but then criticises us for not building more roads. So, there's a muddle of thinking there, if he doesn't mind me saying so. Those things are not compatible.
If we are going to achieve net zero by 2050, the evidence is very clear: we have to reduce car use. The figures in the strategy commit to a 5 per cent reduction in car mileage by 2030. Now, that is going in the opposite direction than we've been going, but it is not particularly radical bearing in mind the Scottish Government over the same period are looking for a 20 per cent reduction in car mileage use. So, it is going to be a challenging target to achieve, but it is not as radical as it might have been. We did look at a range of scenarios, and we went for the most conservative of the scenarios. Now, whether or not that can be sustained in the light of the evidence as we go forward and as we meet our targets, that remains to be seen, but it's putting us on a new path, and that's the important thing. So, the figures that we've come to—he asks how we get those figures—they were based on substantial analysis for us of the different trajectories to meet the climate change goals, and this was seen to be achievable, a stretch, but an achievable target to get us onto the right path.
He asks what does it mean for rural Wales; well, I did provide him with a report that we had commissioned on a particular set of breakdowns for rural Wales and what this would be like, and I'd be happy to provide that to the committee as well, even though it's a little late in the day. But I think it does show that we have put a lot of thought into how we can get this trajectory delivered, but it is going to be a challenge for the whole Senedd. I would say to Members, it is no good any of us signing up to climate change targets and then resiling from the practical impact of the measures we need to put in place to achieve that. It's all very well for us to play to the gallery on local schemes that are long-cherished in many parts of Wales, but if we're going to put us on a different path, that means a different set of approaches, and we need the courage of our convictions to see that through. I'm sorry that Russell George's thinking has developed quite a bit, I might suggest, but I think there's a way to go if he's sincere about delivering the targets he signed up to.
I believe we might have lost connection with mission control.
Dirprwy Lywydd, roedd yna nifer o sylwadau i fynd i'r afael â nhw yn y fan yna, ac mae'n amlwg fy mod yn ymwybodol mai dyma sesiwn olaf ond un y Senedd cyn yr etholiad, ac mae Russell George yn yr ysbryd etholiadol, ac rwy'n amlwg yn ystyried hynny yn fy ymateb. Russell George gwahanol sy'n cadeirio Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau gyda chonsensws mawr, a'r un Russell George a ymrwymodd i adroddiad a ddywedodd na ddylem ni fod yn adeiladu ffyrdd newydd, y dylem ni fod yn cynnal y rhai presennol. Felly, mae ei syniadau wedi datblygu'n eithaf cyflym yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf.
Mae'n dweud nad ydym ni wedi cyflawni dros ei etholwyr, ac rwy'n sicr fy mod yn ei gofio'n croesawu ffordd osgoi'r Drenewydd, ond eto, datblygodd ei feddylfryd yn eithaf cyflym yn yr ychydig flynyddoedd ers hynny hefyd.
Mae'n anghywir dweud bod y £200 miliwn dros 20 mlynedd, nid yw hynny'n wir. Mae ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac rydym ni yn rhoi ein harian ar ein gair. Rydym ni'n buddsoddi yn y blaenoriaethau yn strategaeth drafnidiaeth Cymru ynghylch newid dulliau teithiol. Rydym ni'n blaenoriaethu trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol, ac rydym ni'n parhau i fynd ati lle mae gennym ni ymrwymiadau ar gyfer cynlluniau adeiladu ffyrdd hefyd. Mae hwn yn ddull cymysg.
Ond mae'n dweud, pe bai'n Weinidog, y byddai'n cyflawni'r tair blaenoriaeth yn y cynllun—cytunodd â'r pwyslais. Ond holl gynsail y cynllun yw cyflawni targedau newid dulliau teithio, yw lleihau'r defnydd o gar. Felly, mae'n cwyno ar y naill law nad ydym ni—. Mae'n dweud bod traffig yn cynyddu, mae'n dweud nad ydym ni wedi adeiladu'r seilwaith, mae'n dweud ei fod yn cytuno â'r cynllun i leihau'r defnydd o geir, ond yna'n ein beirniadu ni am beidio ag adeiladu mwy o ffyrdd. Felly, mae dryswch meddwl yn y fan yna, os nad oes ots ganddo i mi ddweud hynny. Nid yw'r pethau hynny'n gydnaws.
Os ydym ni am gyflawni targed o sero-net erbyn 2050, mae'r dystiolaeth yn glir iawn: rhaid inni leihau'r defnydd o geir. Mae'r ffigurau yn y strategaeth yn ymrwymo i ostyngiad o 5 y cant mewn milltiroedd ceir erbyn 2030. Nawr, mae hynny'n mynd i'r cyfeiriad arall i'r hyn yr ydym ni wedi bod yn teithio iddo, ond nid yw'n arbennig o radical o gofio bod Llywodraeth yr Alban dros yr un cyfnod yn chwilio am ostyngiad o 20 y cant yn y defnydd o filltiroedd ceir. Felly, bydd yn darged heriol i'w gyflawni, ond nid yw mor radical ag y gallasai fod. Buom yn edrych ar amrywiaeth o sefyllfaoedd, ac aethom am y mwyaf ceidwadol o'r sefyllfaoedd. Nawr, p'un a ellir cynnal hynny ai peidio yng ngoleuni'r dystiolaeth wrth i ni symud ymlaen ac wrth i ni gyrraedd ein targedau, bydd angen aros i weld, ond mae'n ein rhoi ar lwybr newydd, a dyna'r peth pwysig. Felly, mae'r ffigurau sydd gennym ni—mae'n gofyn sut y cawn ni'r ffigurau hynny—roedden nhw'n seiliedig ar ddadansoddiad sylweddol a roddwyd i ni o'r gwahanol lwybrau i gyrraedd nodau'r newid hinsawdd, a gwelwyd bod hyn yn gyraeddadwy, yn her, ond yn darged cyraeddadwy i'n cael ar y llwybr cywir.
Mae'n gofyn beth mae'n ei olygu i'r Gymru wledig; wel, rhoddais adroddiad iddo y bu i ni ei gomisiynu ar gyfres benodol o ddadansoddiadau ar gyfer y Gymru wledig a sut beth fyddai hyn, a byddwn yn hapus i ddarparu hynny i'r pwyllgor hefyd, er ei fod ychydig yn hwyr yn y dydd. Ond rwy'n credu ei fod yn dangos ein bod wedi rhoi llawer o ystyriaeth i sut y gallwn ni gyflawni'r llwybr hwn, ond bydd yn her i'r Senedd gyfan. Byddwn yn dweud wrth yr Aelodau, nid oes diben i'r un ohonom ni ymrwymo i dargedau newid hinsawdd ac yna cefnu ar effaith ymarferol y mesurau y mae angen inni eu rhoi ar waith i gyflawni hynny. Mae'n ddigon hawdd i ni geisio bod yn boblogaidd o ran cynlluniau lleol y mae dyheu amdanyn nhw ers tro byd mewn sawl rhan o Gymru, ond os ydym ni eisiau sefyll ar lwybr gwahanol, mae hynny'n golygu cyfres wahanol o ddulliau gweithredu, ac mae angen inni fod yn ddewr yn ein hargyhoeddiadau i ddwyn y maen hwnnw i'r wal. Mae'n ddrwg gennyf fod meddylfryd Russell George wedi datblygu cryn dipyn, os caf i awgrymu hynny, ond rwy'n credu bod ffordd i fynd os yw'n ddiffuant am gyflawni'r targedau y cytunodd â nhw.
Rwy'n credu efallai ein bod ni wedi colli cysylltiad.
Can we have Alun Davies's mike switched on? Alun Davies.
A gawn ni droi meicroffon Alun Davies ymlaen? Alun Davies.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Minister, I very much welcome the statement you've made this afternoon, and welcome what lies behind it as well. I think it is a refreshing statement that certainly creates a very real vision for the future.
There are three things I'd like to raise with you after the statement. It will be no surprise to you that I very much welcome the funding for the rail enhancements on the Ebbw valley line. This is something that we've been arguing for and campaigning for for some time. The UK Government has walked away from its responsibilities on rail for some time, and it's good to see the Welsh Government stepping in and doing the UK's job for it, and I appreciate that very much. It would be useful for us to understand—this may be something that you would wish to write to me and other Members on—how you see the £70 million unlocking further developments on the line over the coming years, now that we can see the movement towards four trains an hour, other enhancements such as the station in Abertillery and other matters, and how you see development on the line through the next Senedd.
The second question is on the bus industry. I very much agree with the approach being taken by the Welsh Government on the re-regulation of buses. I think the deregulation of the 1980s has been one of the most catastrophic and long-lasting failures of the Thatcher Governments, but the bus industry itself is an industry that's on the edge. We've seen a number of different companies falling into bankruptcy and administration over recent years, and the Welsh Government already spends a huge amount of funding on bus services. And it might well be that the economy of buses at the moment isn't working, and it would be useful to understand how the Welsh Government sees the re-regulation in economic terms and not simply in terms of service enhancement, because there's clearly a structural issue in the economy of bus services at the moment that we need to address.
And the final question is this on active travel. I very much agree with the thrust of policy in this area, but it will be no surprise to the Minister—I have raised this with him before—that it is considerably easier to cycle your way around a city on a coastal plain than it is to cycle your way around Blaenau Gwent in the Heads of the Valleys. Where I'm sitting here at the moment, I've got Sirhowy hill just to my east, and if I wanted to visit the Aneurin Bevan memorial, which is probably about 1.5 km from where I'm sitting at the moment, it would involve quite a considerable hill to get there, and also to get to my nearest supermarket. So, how do you ensure that active travel isn't simply a policy of the cities and the suburban commuter belt in and around Cardiff, Swansea or Newport, and that it is actually something that those of us who live in the Valleys—and in the Heads of the Valleys in this instance—are able to enjoy as well, because at the moment I worry that the policy is too focused on the cities, and not focused enough on the towns of Wales?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'n fawr y datganiad yr ydych chi wedi'i wneud y prynhawn yma, ac yn croesawu'r cefndir iddo hefyd. Credaf fod y datganiad yn chwa o awyr iach sy'n sicr yn creu gweledigaeth wirioneddol ar gyfer y dyfodol.
Mae tri pheth yr hoffwn eu codi gyda chi ar ôl y datganiad. Ni fydd yn syndod ichi fy mod yn croesawu'n fawr yr arian ar gyfer gwella'r rheilffyrdd ar reilffordd Cwm Ebwy. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn dadlau drosto ac yn ymgyrchu drosto ers peth amser. Mae Llywodraeth y DU wedi cefnu ar ei chyfrifoldebau o ran y rheilffyrdd ers peth amser, ac mae'n dda gweld Llywodraeth Cymru yn camu i'r adwy ac yn gwneud gwaith y DU drosti, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr iawn. Byddai'n ddefnyddiol inni ddeall—efallai fod hyn yn rhywbeth yr hoffech chi ysgrifennu ataf fi ac Aelodau eraill yn ei gylch—sut y gwelwch y £70 miliwn yn arwain at ddatblygiadau pellach ar y rheilffordd dros y blynyddoedd nesaf, gan y gallwn ni bellach weld y symudiad tuag at bedwar trên yr awr, gwelliannau eraill fel yr orsaf yn Abertyleri a materion eraill, a sut y gwelwch chi'r rheilffordd yn datblygu dros gyfnod y Senedd nesaf.
Mae'r ail gwestiwn yn ymwneud â'r diwydiant bysiau. Rwy'n cytuno'n llwyr â dull Llywodraeth Cymru o ran ailreoleiddio bysiau. Credaf fod y dadreoleiddio yn yr 1980au wedi bod yn un o fethiannau mwyaf trychinebus a pharhaol Llywodraethau Thatcher, ond mae'r diwydiant bysiau ei hun yn ddiwydiant sydd ar y dibyn. Rydym ni wedi gweld nifer o wahanol gwmnïau'n methdalu ac yn cael eu rhoi yn nwylo'r gweinyddwyr dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gwario swm enfawr o gyllid ar wasanaethau bysiau. Ac mae'n ddigon posibl nad yw economi bysiau ar hyn o bryd yn gweithio, a byddai'n ddefnyddiol deall sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweld yr ail-reoleiddio yn nhermau economaidd ac nid dim ond o ran gwella gwasanaethau, oherwydd mae'n amlwg bod problem strwythurol yn economi gwasanaethau bysiau ar hyn o bryd y mae angen i ni fynd i'r afael â hi.
A'r cwestiwn olaf yw hwn ar deithio llesol. Cytunaf yn llwyr â byrdwn y polisi yn y maes hwn, ond ni fydd yn syndod i'r Gweinidog—rwyf wedi dwyn hyn i'w sylw o'r blaen—ei bod hi'n llawer haws beicio o amgylch dinas ar wastatir arfordirol nag ydyw i feicio o amgylch Blaenau Gwent ym Mlaenau'r Cymoedd. Lle rwy'n eistedd yma ar hyn o bryd, mae gennyf i allt Sirhywi ychydig i'r dwyrain ohonof, a phe bawn i eisiau ymweld â chofeb Aneurin Bevan, sydd fwy na thebyg rhyw 1.5 km o le rwy'n eistedd ar hyn o bryd, byddai'n golygu dringo bryn eithaf sylweddol i gyrraedd yno, a hefyd i gyrraedd fy archfarchnad agosaf. Felly, sut ydych chi'n sicrhau nad polisi ar gyfer dinasoedd a'r llain gymudo faestrefol yng Nghaerdydd, Abertawe neu Gasnewydd yn unig yw teithio llesol, a'i fod mewn gwirionedd yn rhywbeth y gall y rheini ohonom ni sy'n byw yn y Cymoedd—ac ym Mlaenau'r Cymoedd yn yr achos hwn—ei fwynhau hefyd, oherwydd ar hyn o bryd rwy'n poeni bod y polisi'n canolbwyntio gormod ar y dinasoedd, ac nid yn canolbwyntio digon ar drefi Cymru?
Thank you. A good set of challenging questions there. We are delighted that we're able to provide the £70 million to accelerate the delivery of the Ebbw Vale lines, that services at last can go to Newport as well as to Cardiff, and this, of course, was one of the key recommendations of the Burns report. We are very keen that the Burns report is not a report that sits on a shelf, that there is action behind it, pace and momentum behind it. And in that vein, I'm very pleased to be able to tell the Senedd today that we have created a delivery board, and that we've appointed Simon Gibson as the chair of that delivery board to hold our feet to the fire. He is certainly not an uncritical friend of the Welsh Government, and he's been deliberately appointed as somebody who will make sure that there is pace. And I'm also very pleased to say that Dr Lynn Sloman, who was a member of the Burns commission and a leading practitioner of sustainable transport, has agreed to be vice-chair of that delivery board. So, I think the two of them make a very powerful combination to make sure that the actions and recommendations of the Burns report are delivered. We start off with a significant package of new electric buses, of active travel and, of course, of the Ebbw Vale enhancement now.
I should also say this is an indictment of the UK Government. Rail infrastructure is not devolved. The Ebbw Vale enhancement should have been funded by the UK Government. We are already dramatically underfunded, as the work from Cardiff University's Wales Governance Centre showed just this week on railway infrastructure, and over the next 10-year control period Wales is getting £5 billion less than we should be getting out of the UK Government. So, it does stick in the throat that on top of that existing underfunding, we've had to dip into devolved funds to fund a non-devolved piece of work, and bearing in mind what was said by the First Minister earlier on the range of responsibilities we are stepping into to compensate for the UK Government's disinterest in Wales, when they are telling us, as a Conservative Party, that they would no longer fund non-devolved activities. So, this is yet another example of where the Tories would not be funding this Ebbw Vale enhancement measure, consistent with their policy position.
On buses, there is a significant programme of reform that is required. As I mentioned, the next Senedd will have from the Welsh Government a draft, or the Welsh Government will have a Bill that they can consider taking forward. The emergency bus scheme that we brought forward under COVID has enabled us to make great progress in terms of our relationship with the bus industry through the support we've had to put in to stop the private sector going bankrupt. We've been able to get a something-for-something relationship out of them to make sure that they commit to doing a wider package of responsibilities for the funding that they will be getting, and Transport for Wales is currently beginning a piece of significant work on planning what a future network would look like. So, there's a lot of work under way already, and there's much more to do to make sure we can have an integrated transport system, as is much discussed. So, that is an integral part of that package.
And then, finally, on the active travel challenge, which I think is an understandable one, I would say a couple of things. It absolutely is not an urban agenda. The work that's informed the Wales transport strategy shows that in order to achieve carbon reduction, electric cars will play their role, of course, but we can't rely on electric cars; we have to have modal shift, and that's going to fall heavily on public transport, principally buses, but also active travel too, for those short journeys. Ten per cent of car journeys are under a mile. Something like half of car journeys are under five miles. Now, for some people—not for everyone, but for some people—those journeys are switchable to active travel.
Now, to Alun Davies's point I would say two things. You look back 50 years ago in Blaenau Gwent and the levels of cycling were significantly higher than they are now. The hills haven't appeared overnight. A lot of this is about perception and it's about culture and it's about habit, and certainly our health conditions have worsened in that time, and I don't think these two things are unrelated. In fact, there is strong evidence to show that they're not. But I do think electric bikes offer a real, practical way forward for lots of areas, particularly hilly areas and for rural and semi-rural areas. We've just announced a pilot project, trialling, in fact, in hilly areas, in Barry and in Swansea in the first instance, targeting more deprived areas, a low-cost loans scheme that Sustrans are managing on our behalf, targeting deprived communities to try and get people to take up electric bike use, and then a similar project using e-cargo bikes to try and get small businesses to use electric bikes for those last-mile deliveries in Aberystwyth and one other town that I've temporarily forgotten—apologies. But if that is successful, then I think we should be rolling that out into communities like Blaenau Gwent and as part—. With the right infrastructure in place to convince people it's a safe environment, plus the electric bikes, I think there is significant potential for modal change.
Diolch. Cyfres dda o gwestiynau heriol yn y fan yna. Rydym ni wrth ein bodd ein bod yn gallu darparu'r £70 miliwn i gyflymu'r broses o ddarparu rheilffyrdd Glynebwy, y gall gwasanaethau o'r diwedd fynd i Gasnewydd yn ogystal ag i Gaerdydd, ac roedd hyn, wrth gwrs, yn un o argymhellion allweddol adroddiad Burns. Rydym ni yn awyddus iawn nad yw adroddiad Burns yn adroddiad sy'n eistedd ar silff, bod gweithredu yn perthyn iddo, bod cyflymder a momentwm yn perthyn iddo. Ac yn y modd hwnnw, rwy'n falch iawn o allu dweud wrth y Senedd heddiw ein bod wedi creu bwrdd cyflawni, a'n bod wedi penodi Simon Gibson yn gadeirydd y bwrdd cyflawni hwnnw i'n dwyn i gyfrif. Yn sicr, nid yw'n ffrind anfeirniadol i Lywodraeth Cymru, ac mae wedi cael ei benodi'n fwriadol fel rhywun a fydd yn sicrhau y byddwn yn gweithredu'n gyflym. Ac rwyf hefyd yn falch iawn o ddweud bod Dr Lynn Sloman, a oedd yn aelod o gomisiwn Burns ac yn ymarferydd blaenllaw ym maes trafnidiaeth gynaliadwy, wedi cytuno i fod yn is-gadeirydd y bwrdd cyflawni hwnnw. Felly, credaf fod y ddau ohonyn nhw yn gyfuniad grymus iawn i sicrhau bod gweithredoedd ac argymhellion adroddiad Burns yn cael eu cyflawni. Rydym yn dechrau gyda phecyn sylweddol o fysiau trydan newydd, teithio llesol ac, wrth gwrs, gyda gwelliant Glynebwy nawr.
Dylwn i hefyd ddweud fod hyn yn gondemniad o Lywodraeth y DU. Nid yw'r seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli. Dylai'r gwelliannau yng Nglynebwy fod wedi'u hariannu gan Lywodraeth y DU. Rydym ni eisoes yn cael ein tangyllido'n fawr, fel y dangosodd y gwaith gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru Prifysgol Caerdydd yr wythnos hon ar seilwaith rheilffyrdd, a thros y cyfnod rheoli 10 mlynedd nesaf mae Cymru'n cael £5 biliwn yn llai nag y dylem ni fod yn ei gael gan Lywodraeth y DU. Felly, mae'n codi gwrychyn ein bod, yn ychwanegol at y tangyllido presennol hwnnw, wedi gorfod troi at gronfeydd datganoledig i ariannu darn o waith nad yw wedi'i ddatganoli, ac o gofio'r hyn a ddywedwyd gan y Prif Weinidog yn gynharach am yr ystod o gyfrifoldebau yr ydym ni yn ymhel â nhw i wneud iawn am ddiffyg diddordeb Llywodraeth y DU yng Nghymru, pan fyddant yn dweud wrthym ni, fel Plaid Geidwadol, na fydden nhw bellach yn ariannu gweithgareddau nad ydynt wedi'u datganoli. Felly, dyma enghraifft arall eto lle na fyddai'r Torïaid yn ariannu'r mesur gwella hwn yng Nglynebwy, sy'n gyson â'u safbwynt polisi.
O ran bysiau, mae angen rhaglen ddiwygio sylweddol. Fel y soniais, bydd gan y Senedd nesaf ddrafft gan Lywodraeth Cymru, neu bydd gan Lywodraeth Cymru Fil y gallant ystyried bwrw ymlaen ag ef. Mae'r cynllun bysiau brys a gyflwynwyd gennym ni o dan COVID wedi ein galluogi i wneud cynnydd mawr o ran ein perthynas â'r diwydiant bysiau drwy'r gefnogaeth y bu'n rhaid i ni ei rhoi i atal y sector preifat rhag methdalu. Rydym ni wedi gallu sefydlu perthynas gyfnewidiol â nhw i sicrhau eu bod yn ymrwymo i gynnig pecyn ehangach o gyfrifoldebau am y cyllid y byddant yn ei gael, ac mae Trafnidiaeth Cymru ar hyn o bryd yn dechrau darn o waith sylweddol ar gynllunio sut olwg fyddai ar rwydwaith yn y dyfodol. Felly, mae llawer o waith ar y gweill eisoes, ac mae llawer mwy i'w wneud i sicrhau y gallwn ni gael system drafnidiaeth integredig, y mae cryn sôn amdano. Felly, mae hynny'n rhan annatod o'r pecyn hwnnw.
Ac yna, yn olaf, ynghylch yr her teithio llesol, sydd, yn fy marn i, yn un ddealladwy, fe ddywedaf i ambell beth. Nid yw'n agenda drefol o gwbl. Mae'r gwaith sydd wedi llywio strategaeth drafnidiaeth Cymru yn dangos, er mwyn lleihau allyriadau carbon, y bydd ceir trydan yn gwneud eu rhan, wrth gwrs, ond ni allwn ni ddibynnu ar geir trydan; rhaid inni gael newid dulliau teithio, a bydd y baich hwnnw'n pwyso'n drwm ar drafnidiaeth gyhoeddus, bysiau yn bennaf, ond hefyd teithio llesol, ar gyfer y teithiau byr hynny. Mae deg y cant o deithiau mewn ceir o dan filltir. Mae rhywbeth fel hanner teithiau car o dan bum milltir. Nawr, i rai pobl—nid i bawb, ond i rai pobl—mae modd i'r teithiau hynny newid i deithio llesol.
Nawr, ynglŷn â sylw Alun Davies byddwn yn dweud dau beth. Rydych chi'n edrych yn ôl hanner canrif ym Mlaenau Gwent ac roedd cryn dipyn mwy o feicio nag y sydd yno nawr. Dydy'r bryniau ddim wedi ymddangos dros nos. Mae llawer o hyn yn ymwneud â chanfyddiad ac mae'n ymwneud â diwylliant ac mae'n ymwneud ag arfer, ac yn sicr mae ein cyflyrau iechyd wedi gwaethygu yn y cyfnod hwnnw, ac rwy'n credu bod y ddau beth hyn yn gysylltiedig. Yn wir, mae tystiolaeth gref i ddangos eu bod nhw. Ond rwy'n credu bod beiciau trydan yn cynnig ffordd ymarferol, wirioneddol ymlaen i lawer o ardaloedd, yn enwedig ardaloedd bryniog ac ar gyfer ardaloedd gwledig a lled-wledig. Rydym ni newydd gyhoeddi prosiect treialu, arbrofol, mewn gwirionedd, mewn ardaloedd bryniog, yn y Barri ac yn Abertawe yn y lle cyntaf, gan dargedu ardaloedd mwy difreintiedig, cynllun benthyciadau cost isel y mae Sustrans yn ei reoli ar ein rhan, gan dargedu cymunedau difreintiedig i geisio cael pobl i ddefnyddio beiciau trydan, ac yna prosiect tebyg gan ddefnyddio e-feiciau cargo i geisio cael busnesau bach i ddefnyddio beiciau trydan ar gyfer danfon nwyddau y filltir olaf honno yn Aberystwyth ac mewn un dref arall na allaf ei chofio ar hyn o bryd—ymddiheuriadau. Ond os bydd hynny'n llwyddiannus, yna credaf y dylem ni fod yn cyflwyno hynny i gymunedau fel Blaenau Gwent ac yn rhan—. Gyda'r seilwaith cywir ar waith i argyhoeddi pobl ei fod yn amgylchedd diogel, ynghyd â'r beiciau trydan, rwy'n credu bod potensial sylweddol ar gyfer newid dulliau teithio.
We've heard already, Minister, how Burns offers a blueprint for the sort of integrated transport system that we need to move to, and I'm very keen on that blueprint. I'm very keen on the new rail stations that are proposed in Newport East, such as the walkway station at Magor, which I know you're familiar with and is very innovative, and also at Somerton and Llanwern. We can have a bus interchange at Newport train station, which will also help with modal shift and which will be very significant and a possible early win, I think, and there are impressive active travel developments in train. So, I think we're fairly well set, Minister, but I just wonder whether there's any update you could give us, returning to the role of the UK Government, because we need that upgrade into the main line and the relief lines if we're really going to get the frequency of service and the opportunity for people to make that modal shift in the numbers and to the extent that we need. So, I'd be grateful if you could give us any update on the willingness of the UK Government to play their part.
In terms of the pandemic, Minister, and air pollution, we've seen a reduction in air pollution. People have very much appreciated that and they have reconnected with nature. I think that's all to the good in terms of public support for the integrated system that we need. I just wonder whether there might be some further Welsh Government funding for electric buses—we've seen some impressive numbers coming into operation in Newport—and also for conversion of taxi fleets to more environmentally friendly, low-emission fuels. Because these taxis are around our town and city centres throughout the day and night, and if they were converted to friendlier fuels, as it were, I think that would be a further important gain in our efforts to tackle air pollution.
Rydym ni eisoes wedi clywed, Gweinidog, sut mae adroddiad Burns yn cynnig glasbrint ar gyfer y math o system drafnidiaeth integredig y mae angen i ni symud tuag ati, ac rwy'n hoffi'r glasbrint hwnnw yn fawr. Rwy'n awyddus iawn i weld creu'r gorsafoedd rheilffordd newydd a fwriedir yn Nwyrain Casnewydd fel gorsaf rhodfa Magwyr, y gwn eich bod yn gyfarwydd â hi ac sy'n arloesol iawn, a hefyd yn Somerton a Llanwern. Gallwn gael cyfnewidfa fysiau yng ngorsaf drenau Casnewydd, a fydd hefyd yn helpu gyda newid dulliau teithio ac a fydd yn sylweddol iawn ac yn fuddugoliaeth gynnar bosibl, rwy'n credu, ac mae datblygiadau teithio llesol trawiadol o ran y trên. Felly, rwy'n credu ein bod yn gwneud yn eithaf da, Gweinidog, ond tybed a oes unrhyw ddiweddariad y gallech ei roi i ni, gan ddychwelyd at swyddogaeth Llywodraeth y DU, oherwydd mae arnom ni angen yr uwchraddio hwnnw i'r brif linell a'r llinellau rhyddhad os ydym ni mewn gwirionedd yn mynd i gael amlder y gwasanaeth a'r cyfle i bobl gyflawni'r newid dulliau teithio hwnnw yn y niferoedd ac i'r graddau y mae arnom ni eu hangen. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi unrhyw ddiweddariad i ni ar barodrwydd Llywodraeth y DU i wneud eu rhan.
O ran y pandemig, Gweinidog, a llygredd aer, rydym ni wedi gweld gostyngiad mewn llygredd aer. Mae pobl wedi gwerthfawrogi hynny'n fawr ac maen nhw wedi ailgysylltu â natur. Rwy'n credu bod hynny i gyd yn dda o ran cefnogaeth y cyhoedd i'r system integredig y mae arnom ni ei hangen. Tybed a allai fod rhywfaint o gyllid pellach gan Lywodraeth Cymru ar gyfer bysiau trydan—rydym ni wedi gweld niferoedd trawiadol yn cael eu defnyddio yng Nghasnewydd—a hefyd ar gyfer trosi fflydoedd tacsis i rai sy'n defnyddio tanwyddau allyriadau isel sy'n fwy ecogyfeillgar. Gan fod y tacsis hyn o amgylch canol ein trefi a'n dinasoedd drwy gydol y dydd a'r nos, a phe baent yn cael eu trosi i ddefnyddio tanwyddau mwy cyfeillgar, fel petai, credaf y byddai hynny'n gynnydd pwysig pellach yn ein hymdrechion i fynd i'r afael â llygredd aer.
To take those questions in reverse order, we have provided Newport Bus with a £2 million loan to buy a fleet of electric buses for the city to replace their ageing fleet, which I think is very welcome. But clearly, there is a big challenge for the whole industry to convert to electric buses over the period of this document, and that is a significant challenge for them. We are looking to try and cross-fertilise my ministerial responsibilities for the foundational economy. We are looking at this as an opportunity to build these buses in Wales. We know we are building trains in Newport as part of the new franchise; we'd like to be building the buses too, and there's an opportunity for demand aggregation, as it's called in the jargon—trying to bring the bus companies together to agree a package of work, and we can then find Welsh manufacturers to step in to create jobs locally, as well as providing the necessary change in technologies that we need to see to meet the carbon targets. So, again, there are opportunities for green and local jobs as part of this necessary climate response as well.
In terms of the willingness of the UK Government to do its part in delivering the Burns review, I think that is a good question; it remains a moot point. I do note, as the First Minister said in his questions, that the union connectivity review by Sir Peter Hendy, which came out in the last few weeks, was very positive about the Burns report. And certainly, in the conversation he had with my colleague Ken Skates, he was very complimentary about the work of the Burns commissioners and the report that they produced. He certainly was complimentary also about the impact that devolution has had, unlike Russell George, in delivering transport—he said that devolution had been a positive thing for the delivery of transport. The question remains what ministerial appetite there is at Westminster to deliver on the findings of that report. Their initial response wasn't that encouraging, because they immediately abandoned the report and started talking about the M4 relief road even though the report had said nothing at all about that. So, the UK Government, once the election is out of the way, I hope, will buckle down and get to the serious business of delivery and confront the fact that they've been shirking their responsibilities to date.
On the first point about the rail infrastructure development, I joined, at his invitation, a meeting with the Magor walkway station group last month and was very impressed by the work that they had done as a community movement to make the case for a unique station that didn't have car parking facilities, because it was within a mile of most of the population of Magor on the main line already. I was very keen for us to support that project, and, in fact, it is one of the packages of work that the Burns delivery unit is currently scoping out, along with, as you mentioned, Somerton and Llanwern. I think there is an exciting package of work for the people of Newport from the Burns commission to deliver what, frankly, a city the size of Newport should have had in the first place, which is a modern public transport network.
But this, I'm afraid, is a reflection of the sort of underinvestment we've had in railways for a number of years, which leaves the city of Newport without the basic infrastructure to allow people to make everyday journeys by public transport. That's what we've got to put right, and I think that's what we've got to demonstrate to the people of Newport—that we will take it seriously and will do so with pace and with urgency. The UK Government must play its part in that, and so far, they're not doing so.
I ateb y cwestiynau hynny o chwith, rydym ni wedi rhoi benthyciad o £2 filiwn i Fws Casnewydd brynu fflyd o fysiau trydan i'r ddinas i ddisodli eu fflyd sy'n heneiddio, sydd, yn fy marn i, i'w groesawu'n fawr. Ond yn amlwg, mae her fawr i'r holl ddiwydiant droi at fysiau trydan dros gyfnod y ddogfen hon, ac mae hynny'n her sylweddol iddyn nhw. Rydym ni'n ceisio cael cyswllt rhwng fy nghyfrifoldebau gweinidogol dros yr economi sylfaenol a meysydd eraill. Rydym ni'n edrych ar hyn fel cyfle i adeiladu'r bysiau hyn yng Nghymru. Gwyddom ein bod yn adeiladu trenau yng Nghasnewydd yn rhan o'r fasnachfraint newydd; hoffem fod yn adeiladu'r bysiau hefyd, ac mae cyfle i gydgasglu galw, fel y'i gelwir yn y jargon—ceisio dod â'r cwmnïau bysiau at ei gilydd i gytuno ar becyn gwaith, ac yna gallwn ddod o hyd i weithgynhyrchwyr o Gymru i gamu i'r adwy i greu swyddi'n lleol, yn ogystal â darparu'r newid angenrheidiol mewn technolegau y mae angen inni eu gweld i gyrraedd y targedau carbon. Felly, unwaith eto, mae cyfleoedd ar gyfer swyddi gwyrdd a lleol yn rhan o'r ymateb angenrheidiol hwn i'r hinsawdd hefyd.
O ran parodrwydd Llywodraeth y DU i wneud ei rhan i gyflawni adolygiad Burns, credaf fod hwnnw'n gwestiwn da; mae'n dal yn bwynt dadleuol. Rwyf yn nodi, fel y dywedodd y Prif Weinidog yn ei gwestiynau, fod yr adolygiad o gysylltedd undebau gan Syr Peter Hendy, a ddaeth i'r amlwg yn ystod yr wythnosau diwethaf, yn gadarnhaol iawn ynghylch adroddiad Burns. Ac yn sicr, yn y sgwrs a gafodd gyda'm cyd-Aelod Ken Skates, roedd yn ganmoliaethus iawn ynghylch gwaith comisiynwyr Burns a'r adroddiad a gynhyrchwyd ganddyn nhw. Roedd yn sicr yn canmol hefyd yr effaith y mae datganoli wedi'i chael, yn wahanol i Russell George, o ran darparu trafnidiaeth—dywedodd fod datganoli wedi bod yn beth cadarnhaol o ran darparu trafnidiaeth. Y cwestiwn o hyd yw pa archwaeth gweinidogol sydd yn San Steffan i gyflawni canfyddiadau'r adroddiad hwnnw. Nid oedd eu hymateb cychwynnol mor galonogol â hynny, gan eu bod wedi cefnu ar yr adroddiad ar unwaith ac wedi dechrau siarad am ffordd liniaru'r M4 er nad oedd yr adroddiad wedi dweud dim byd o gwbl am hynny. Felly, bydd Llywodraeth y DU, pan fydd yr etholiad ar ben, gobeithio, yn dygnu arni ac yn troi at y gwaith difrifol o gyflawni ac wynebu'r ffaith y buont yn osgoi eu cyfrifoldebau hyd yma.
O ran y sylw cyntaf am ddatblygu'r seilwaith rheilffyrdd, ymunais, ar ei wahoddiad, â chyfarfod â grŵp gorsaf rhodfa Magwyr y mis diwethaf ac fe wnaeth y gwaith yr oeddent wedi'i wneud fel mudiad cymunedol argraff fawr arnaf i gyflwyno'r achos dros orsaf unigryw nad oedd ganddi gyfleusterau parcio ceir, oherwydd ei bod o fewn milltir i'r rhan fwyaf o boblogaeth Magwyr ar y brif reilffordd yn barod. Roeddwn yn awyddus iawn inni gefnogi'r prosiect hwnnw, ac, mewn gwirionedd, mae'n un o'r pecynnau gwaith y mae uned gyflawni Burns yn ei gwmpasu ar hyn o bryd, ynghyd â Somerton a Llanwern, y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw. Credaf fod pecyn cyffrous o waith i bobl Casnewydd gan gomisiwn Burns i gyflawni'r hyn y dylai dinas o faint Casnewydd, a dweud y gwir, fod wedi'i gael yn y lle cyntaf, sef rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus modern.
Ond mae hyn, mae arnaf ofn, yn adlewyrchiad o'r math o danfuddsoddiad a gawsom ni mewn rheilffyrdd ers nifer o flynyddoedd, sy'n gadael dinas Casnewydd heb y seilwaith sylfaenol i ganiatáu i bobl wneud teithiau bob dydd ar drafnidiaeth gyhoeddus. Dyna'r hyn y mae'n rhaid inni ei gywiro, a chredaf mai dyna y mae'n rhaid inni ei ddangos i bobl Casnewydd—y byddwn yn ei gymryd o ddifrif ac y byddwn yn gwneud hynny'n gyflym a heb laesu dwylo. Rhaid i Lywodraeth y DU chwarae ei rhan yn hynny, a hyd yn hyn, nid yw hi'n gwneud hynny.
Can I thank the Deputy Minister for his statement this afternoon? Also, can I acknowledge both Lee Waters's and Ken Skates's personal commitment to the cause of carbon-free transport? One cannot doubt that the aims outlined in this report are, indeed, laudable aims. We all want to see a greater use of public transport, more active travel and less use of cars, and where it is not possible to replace car transport, as many as possible should be electric. In fact, my colleague Caroline Jones has just shown her commitment by purchasing such a vehicle. It is comforting to see that there will be substantial financial backing towards achieving these ambitious goals. I particularly welcome the £70 million interest-free loan to Blaenau Gwent borough council to make improvements to the Ebbw Vale line, but can I ask whether this loan will be ring-fenced?
As one can see, I wish to support these ambitions in their entirety. However, can I issue a note of warning? The transition from car to alternative forms of transport must be gradual. People must be encouraged to make the switch, not penalised for not doing so. There are many who will never be able to use public transport for work purposes, and many more outside urban areas who will not be able to switch to the bicycle to access their work. It is therefore essential that any punitive measures taken by the Government to help implement their ambitions must take these factors into consideration. Would the Minister, please, address this?
We must remember that there are many in society who would relish the opportunity to switch to a brand-new electric car, but who are far too financially impoverished to be able to do so. We have to accept that there will be many old cars on our roads for some time to come, simply because many cannot afford better but will still have to use them for both leisure and work. Focusing on electric cars, we will have to have a substantial increase in charging facilities across not only Wales but the UK as a whole if we are to see an exponential take-up in their use. We also have to contend with the fact that the grid system in Wales will not—
A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Hefyd, a gaf i gydnabod ymrwymiad personol Lee Waters a Ken Skates i achos trafnidiaeth ddi-garbon? Ni ellir amau nad yw'r nodau a amlinellir yn yr adroddiad hwn, yn wir, yn nodau canmoladwy. Rydym ni i gyd eisiau gweld mwy o ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus, mwy o deithio llesol a llai o ddefnydd o geir, a lle nad yw'n bosibl disodli trafnidiaeth ceir, dylai cynifer â phosibl fod yn drydanol. Yn wir, mae fy nghyd-Aelod Caroline Jones newydd ddangos ei hymrwymiad drwy brynu cerbyd o'r fath. Mae'n gysur gweld y bydd cefnogaeth ariannol sylweddol tuag at gyflawni'r nodau uchelgeisiol hyn. Croesawaf yn arbennig y benthyciad di-log o £70 miliwn i gyngor bwrdeistref Blaenau Gwent i wneud gwelliannau i reilffordd Glynebwy, ond a gaf i ofyn a fydd y benthyciad hwn yn cael ei neilltuo?
Fel y gwelir, hoffwn gefnogi'r uchelgeisiau hyn yn eu cyfanrwydd. Fodd bynnag, a gaf i roi gair o rybudd? Rhaid i'r newid o gar i fathau amgen o drafnidiaeth fod yn raddol. Rhaid annog pobl i wneud y newid, nid eu cosbi am beidio â gwneud hynny. Mae llawer na fyddant byth yn gallu defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus at ddibenion gwaith, a llawer mwy y tu allan i ardaloedd trefol na fyddant yn gallu newid i'r beic i gael mynediad i'w gwaith. Felly, mae'n hanfodol bod yn rhaid i unrhyw gosbi y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i helpu i weithredu eu huchelgeisiau ystyried y ffactorau hyn. A wnaiff y Gweinidog, os gwelwch yn dda, fynd i'r afael â hyn?
Rhaid inni gofio bod llawer mewn cymdeithas a fyddai'n mwynhau'r cyfle i newid i gar trydan newydd sbon, ond sy'n llawer rhy dlawd yn ariannol i allu gwneud hynny. Rhaid inni dderbyn y bydd llawer o hen geir ar ein ffyrdd am beth amser i ddod, dim ond oherwydd na all llawer ohonyn nhw fforddio rhai gwell ond y bydd yn rhaid iddyn nhw eu defnyddio o hyd ar gyfer hamdden a gwaith. Gan ganolbwyntio ar geir trydan, bydd yn rhaid inni gael cynnydd sylweddol mewn cyfleusterau gwefru ar draws nid yn unig Cymru ond y DU gyfan os ydym ni eisiau gweld cynnydd mawr yn eu defnydd. Rhaid inni hefyd ymgodymu â'r ffaith na fydd y system grid yng Nghymru—
The Member does need to wind up, please.
Mae angen i'r Aelod ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.
[Inaudible.]—use of electric vehicles. Has the Welsh Government sought help from the UK Government to implement these?
One final point. Reducing the speed limit in urban areas to 20 mph will not help reduce carbon emissions but, as the ministry of transport figures prove, will increase carbon emissions. Why does the Welsh Government ignore this paradox with a proposed implementation of those limits throughout Wales? Again, Llywydd, thank you.
[Anghlywadwy.]—defnyddio cerbydau trydan. A yw Llywodraeth Cymru wedi gofyn am gymorth gan Lywodraeth y DU i weithredu'r rhain?
Un sylw olaf. Ni fydd lleihau'r terfyn cyflymder mewn ardaloedd trefol i 20 m.y.a yn helpu i leihau allyriadau carbon ond, fel y mae ffigurau'r weinyddiaeth drafnidiaeth yn profi, bydd yn cynyddu allyriadau carbon. Pam mae Llywodraeth Cymru yn anwybyddu'r paradocs hwn gyda'r bwriad i weithredu'r terfynau hynny ledled Cymru? Unwaith eto, Llywydd, diolch.
You were doing so well there. Up until the last point, I was encouraged. Whenever I hear David Rowlands welcome laudable aims, I'm waiting for a big 'but', and we got the 'but' at the end with his campaign against our effort to try and save children's lives from being killed unnecessarily on the road. Certainly, the evidence that came out of our own review on 20 mph default urban speed limits did not support the view that they significantly increased emissions.
Just to go through some of the other points, the loan has been agreed with Blaenau Gwent council, it has been committed to the task at hand, and we're working closely with them. I do agree with his point on the gradual shift out of car use towards alternatives, and it is clearly not something that applies to every journey. We're not saying that people must never use cars again. Clearly, the car is the most practical option for some journeys, but, for most journeys—the research is quite clear on this—sustainable transport is a realistic option, providing the infrastructure is in place, the services are in place, and the information and the incentives are in place to encourage people to make that shift. There are bags of evidence and experience of where that can happen. Where there's a will, there's a way. There's no need for punitive language; this isn't a punitive choice. Done properly, this can enhance and improve people's lives and improve people's journeys, reduce people's stress and improve people's health—bus users walk more than car users. So, it is good for a whole range of public health targets that we have. He is right to say that it's not going to be suitable for all, but we don't need it to be done by everybody to achieve our targets. As I say, we're talking about a 5 per cent reduction in car mileage by 2030; this is not beyond what can be achieved, for sure.
His point on electric cars being expensive is also a sound one. This is why we want to make sure that there is an affordable and realistic alternative through public transport. I think what we really want to see is for people not to need to have multiple cars per household. So, things like car clubs and car sharing, for example, instead of a second or third car in a household, are realistic things that that can bring people along the behaviour change spectrum with us in a way that doesn't feel like it's making their choices restrictive. In fact, it's giving them extra choices and freeing up money for them, because a car is the second most expensive capital purchase a householder will make next to a house, as I'm sure Caroline Jones has just discovered.
Roeddech chi'n gwneud mor dda yn y fan yna. Hyd at y sylw olaf, fe'm calonogwyd. Pryd bynnag y clywaf David Rowlands yn croesawu nodau canmoladwy, rwy'n aros am 'ond' mawr, a chawsom yr 'ond' ar y diwedd gyda'i ymgyrch yn erbyn ein hymdrech i geisio achub bywydau plant rhag cael eu lladd yn ddiangen ar y ffordd. Yn sicr, nid oedd y dystiolaeth a ddeilliodd o'n hadolygiad ein hunain ar derfynau cyflymder trefol diofyn o 20 mya yn cefnogi'r farn eu bod yn cynyddu allyriadau'n sylweddol.
I ymdrin â rhai o'r sylwadau eraill, cytunwyd ar y benthyciad gyda chyngor Blaenau Gwent, mae wedi ymrwymo i'r dasg dan sylw, ac rydym yn gweithio'n agos gyda nhw. Rwyf yn cytuno â'i sylw o ran gwneud y newid graddol o ddefnyddio ceir tuag at ddewisiadau eraill, ac mae'n amlwg nad yw'n rhywbeth sy'n berthnasol i bob taith. Nid ydym yn dweud na ddylai pobl fyth ddefnyddio ceir eto. Yn amlwg, y car yw'r dewis mwyaf ymarferol ar gyfer rhai teithiau, ond, ar gyfer y rhan fwyaf o deithiau—mae'r ymchwil yn eithaf clir ynglŷn â hyn—mae trafnidiaeth gynaliadwy yn ddewis realistig, ar yr amod bod y seilwaith ar waith, bod gwasanaethau ar waith, a bod yr wybodaeth a'r cymhellion ar waith i annog pobl i wneud y newid hwnnw. Mae llawer o dystiolaeth a phrofiad o ble y gall hynny ddigwydd. Ceffyl da yw ewyllys. Nid oes angen iaith sy'n sôn am gosbi pobl; nid yw hwn yn ymwneud â dewis cosbi. O'i wneud yn iawn, gall hyn gyfoethogi a gwella bywydau pobl a gwella teithiau pobl, lleihau straen pobl a gwella iechyd pobl—mae defnyddwyr bysiau'n cerdded mwy na defnyddwyr ceir. Felly, mae'n dda i ystod eang o dargedau iechyd cyhoeddus sydd gennym ni. Mae'n iawn i ddweud na fydd yn addas i bawb, ond nid oes angen i bawb wneud hynny i gyflawni ein targedau. Fel y dywedais, rydym yn sôn am ostyngiad o 5 y cant mewn milltiroedd ceir erbyn 2030; nid yw hyn y tu hwnt i'r hyn y gellir ei gyflawni, yn sicr.
Mae ei sylw bod ceir trydan yn ddrud hefyd yn un cadarn. Dyna pam yr ydym ni eisiau sicrhau bod dewis amgen fforddiadwy a realistig drwy drafnidiaeth gyhoeddus. Credaf mai'r hyn yr ydym ni eisiau ei weld mewn gwirionedd yw i bobl beidio â bod angen sawl car fesul cartref. Felly, mae pethau fel clybiau ceir a rhannu ceir, er enghraifft, yn hytrach nag ail neu drydydd car ar aelwyd, yn bethau realistig a all ddod â phobl gyda ni ar hyd y sbectrwm newid ymddygiad mewn ffordd nad yw'n teimlo ei fod yn cyfyngu ar eu dewisiadau. Yn wir, mae'n rhoi dewisiadau ychwanegol iddyn nhw ac yn rhyddhau arian ar eu cyfer, oherwydd car yw'r ail beth drutaf y bydd deiliad tŷ yn ei brynu, ar ôl tŷ, fel y mae Caroline Jones newydd ei ddarganfod, rwy'n siŵr.
I think that this report is absolutely excellent. It's so coherent and fits so well with the NHS recovery plan and the 'town centre first'. So, I congratulate you on that. I just want to pick up on a couple of points, having listened carefully to what you've said with other earlier speakers. It isn't just in rural areas that people don't have a bus. There are parts, even, of my inner-city constituency that don't have any buses serving elderly people who can't walk a mile to get a bus. So, we've got quite a challenge that I presume can only be resolved once we've regulated the bus services, because otherwise, we're simply having people chasing the same cherry-picking routes. If we're thinking about building the buses we need in the future in Wales, which I completely support, would you be thinking in terms of different sizes of bus for less popular, less populated routes? And what would be the fuel that you were thinking of using for all these buses? Is it electric or is it hydrogen? It seems to me that, as part of our zero-carbon pledges, we need to be thinking now about this. And the second point I just wanted to ask you about, really, is how we are going to achieve the cultural shift required so that in an urban place like Cardiff, we have to assume that most pupils will be able to bicycle to school.
Credaf fod yr adroddiad hwn yn gwbl ragorol. Mae mor gydlynol ac yn cyd-fynd mor dda â chynllun adfer y GIG a'r egwyddor 'canol trefi yn gyntaf'. Felly, rwyf yn eich llongyfarch ar hynny. Hoffwn wneud ambell sylw, ar ôl gwrando'n astud ar yr hyn yr ydych chi wedi'i ddweud wrth siaradwyr cynharach eraill. Nid mewn ardaloedd gwledig yn unig y mae pobl heb fysiau. Mae rhannau, hyd yn oed, o'm hetholaeth ganol dinas i nad oes ganddyn nhw unrhyw fysiau sy'n gwasanaethu pobl oedrannus sy'n methu cerdded milltir i ddal bws. Felly, mae gennym ni dipyn o her y tybiaf mai dim ond ar ôl i ni reoleiddio'r gwasanaethau bysiau y gellir datrys y gwasanaethau bysiau, oherwydd fel arall, y cwbl sy'n digwydd yw bod pobl yn dewis a dethol yr un llwybrau llewyrchus. Os ydym ni yn ystyried adeiladu'r bysiau sydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol yng Nghymru, yr wyf yn ei gefnogi'n llwyr, a fyddech yn ystyried gwahanol feintiau o fysiau ar gyfer llwybrau llai poblogaidd, llai poblog? A beth fyddai'r tanwydd y byddech yn ystyried ei ddefnyddio ar gyfer yr holl fysiau hyn? Ai trydan neu hydrogen? Mae'n ymddangos i mi, yn rhan o'n haddewidion di-garbon, fod angen inni feddwl nawr am hyn. A'r ail sylw yr oeddwn eisiau eich holi amdano, mewn gwirionedd, yw sut yr ydym ni'n mynd i gyflawni'r newid diwylliannol sydd ei angen fel bod yn rhaid inni dybio y bydd y rhan fwyaf o ddisgyblion yn gallu beicio i'r ysgol mewn lle trefol fel Caerdydd.
Can I first of all pay a very sincere tribute to Jenny Rathbone for the campaigning she's done on this agenda throughout her entire time as a Member of the Senedd? She has been ahead of the pack as a persistent advocate for the need to shift to sustainable transport, and so I am pleased that she is here to welcome this report as a realisation of many of the themes that she's been calling for successive Welsh Governments to take up. I'm pleased on her behalf that she's able to be here to be part of this joint endeavour.
On her points on the bus network, as I said, there are two things going on. One is that TfW are modelling what a comprehensive local bus network would look like, and we're going to be building that, hopefully, over the next Government—I hope we'll be building that into the franchises as it is designed, to make sure that there is a coverage for the whole area, so that it is a realistic alternative for most people. But in that mix is that concept of what a modern bus service looks like, and we are piloting, as Jenny Rathbone knows, our Fflecsi demand-responsive bus service. We're doing that in Newport and we're doing it in different settings across Wales, some rural, semi-rural and urban, to see how it responds in different settings. That is about having a non-scheduled bus, an on-demand bus, which can then either do direct door-to-door drops or can feed into a spine of a scheduled service. We've seen that through the Bwcabus project for some years in north Carmarthenshire and southern Cardigan. It's an updating of that concept with modern technology, and the early results of the pilots are very encouraging. In fact, it is proving too popular for the service we've got in place. So, I think the notion about what a bus service looks like will evolve quite quickly, and I think we are at the vanguard of developing some of those different models. In terms of what fuel they use, that is a good question. Clearly, we'd want to minimise the impact of fuel, so we are looking at electric buses, we are looking at smaller buses, and I believe biofuel is also part of the mix in some settings. She rightly points to hydrogen being a proven carrier of energy that is useful for battery storage, and that's part of the work that we are developing through our hydrogen plan.
And then her point on the cultural shift needed for cycling to school. If you look at the announcement we've made on active travel this year, the schools work is perhaps the most important and the most challenging, and getting education departments and transport departments to see this as a joint endeavour is a challenge for us. That's not traditionally something education has been interested in doing, and that needs to change. I must pay tribute to Cardiff Council. Under the leadership of Huw Thomas and Caro Wild, they've been doing excellent work over the last couple of years—really, the leading authority in Wales on this—putting—. Not only have they been successful in attracting Welsh Government funding, but putting significant funding of their own in, and putting hard measures—the infrastructure measures—alongside the soft measures, the behaviour change interventions, particularly in schools. And that, I think, is going to reap dividends, because you do need to have the hard and the soft together. That is one of the weaknesses and challenges of our approach as a Welsh Government. It is harder for us to find revenue funding than it is to find capital funding in this area, and we know that without both we're not going to be able to achieve what we want to achieve. So, we hope this year we will be able to dedicate about 10 per cent of the £75 million towards behaviour change work, but it needs to be more than that in future years to meet the challenge Jenny Rathbone has rightly set.
A gaf i dalu teyrnged ddiffuant iawn i Jenny Rathbone am yr ymgyrchu y mae wedi'i wneud ar yr agenda hon drwy gydol ei hamser yn Aelod o'r Senedd? Mae hi wedi bod ar flaen y gad yn eiriolwr parhaus dros yr angen i symud i drafnidiaeth gynaliadwy, ac felly rwy'n falch ei bod hi yma i groesawu'r adroddiad hwn fel modd o wireddu llawer o'r themâu y mae wedi bod yn galw ar Lywodraethau olynol Cymru i'w defnyddio. Rwy'n falch ar ei rhan ei bod yn gallu bod yma i fod yn rhan o'r gyd-ymdrech hon.
O ran ei sylwadau ar y rhwydwaith bysiau, fel y dywedais, mae dau beth yn digwydd. Un ohonynt yw bod Trafnidiaeth Cymru yn modelu sut olwg fyddai ar rwydwaith bysiau lleol cynhwysfawr, a byddwn yn llunio hynny, gobeithio, yn nhymor y Llywodraeth nesaf—gobeithio y byddwn yn cynnwys hynny yn y masnachfreintiau fel y'i cynlluniwyd, er mwyn sicrhau bod darpariaeth ar gyfer yr ardal gyfan, fel ei bod yn ddewis amgen realistig i'r rhan fwyaf o bobl. Ond yn y cyfuniad hwnnw mae'r cysyniad hwnnw o sut olwg sydd ar wasanaeth bws modern, ac rydym ni yn arbrofi, fel y gŵyr Jenny Rathbone, gyda'n gwasanaeth bws Fflecsi sy'n ymateb i'r galw. Rydym yn gwneud hynny yng Nghasnewydd ac rydym yn ei wneud mewn gwahanol leoliadau ledled Cymru, rhai gwledig, lled-wledig a threfol, i weld sut mae'n ymateb mewn gwahanol leoliadau. Mae hynny'n ymwneud â chael bws nad yw wedi'i drefnu, bws ar alw, a all wedyn naill ai fynd yn uniongyrchol o ddrws i ddrws neu sy'n gallu cyfrannu at wasanaeth sydd wedi ei amserlennu. Rydym ni wedi gweld hynny drwy brosiect Bwcabus ers rhai blynyddoedd yng ngogledd Sir Gaerfyrddin a de Aberteifi. Mae'n diweddaru'r cysyniad hwnnw gyda thechnoleg fodern, ac mae canlyniadau cynnar y cynlluniau treialu yn galonogol iawn. Yn wir, mae'n rhy boblogaidd i'r gwasanaeth sydd gennym ni ar waith. Felly, credaf y bydd y syniad o sut olwg sydd ar wasanaeth bws yn esblygu'n eithaf cyflym, a chredaf ein bod ar flaen y gad o ran datblygu rhai o'r modelau gwahanol hynny. O ran pa danwydd y maen nhw'n ei ddefnyddio, mae hwnnw'n gwestiwn da. Yn amlwg, byddem ni eisiau lleihau effaith tanwydd, felly rydym ni yn edrych ar fysiau trydan, rydym ni yn edrych ar fysiau llai, a chredaf fod biodanwydd hefyd yn rhan o'r cyfuniad mewn rhai lleoliadau. Mae hi'n cyfeirio'n briodol y profwyd bod hydrogen yn gludwr ynni sy'n ddefnyddiol ar gyfer storio mewn batris, ac mae hynny'n rhan o'r gwaith yr ydym ni yn ei ddatblygu drwy ein cynllun hydrogen.
Ac yna ei sylw ar y newid diwylliannol sydd ei angen ar gyfer beicio i'r ysgol. Os edrychwch chi ar y cyhoeddiad rydym ni wedi'i wneud ar deithio llesol eleni, efallai mai'r gwaith ysgolion yw'r pwysicaf a'r mwyaf heriol, ac mae cael adrannau addysg ac adrannau trafnidiaeth i weld hyn fel ymdrech ar y cyd yn her i ni. Yn draddodiadol, nid yw hynny'n rhywbeth y mae addysg wedi bod â diddordeb i'w wneud, ac mae angen i hynny newid. Rhaid imi dalu teyrnged i Gyngor Caerdydd. O dan arweiniad Huw Thomas a Caro Wild, maen nhw wedi bod yn gwneud gwaith rhagorol dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf—mewn gwirionedd, yr awdurdod mwyaf blaenllaw yng Nghymru ar hyn—gan roi—. Nid yn unig y maen nhw wedi llwyddo i ddenu cyllid gan Lywodraeth Cymru, ond i roi cyllid sylweddol eu hunain, a chyflwyno mesurau caled—y mesurau seilwaith—ochr yn ochr â'r mesurau meddal, yr ymyriadau newid ymddygiad, yn enwedig mewn ysgolion. A bydd hynny, rwy'n credu, yn talu ar ei ganfed, oherwydd mae angen i chi gael y caled a'r meddal gyda'i gilydd. Dyna un o wendidau a heriau dull gweithredu Llywodraeth Cymru. Mae'n anoddach i ni ddod o hyd i gyllid refeniw nag ydyw i ddod o hyd i gyllid cyfalaf yn y maes hwn, a gwyddom na fyddwn ni, heb y ddwy elfen yna, yn gallu cyflawni'r hyn yr ydym ni eisiau ei gyflawni. Felly, gobeithiwn eleni y byddwn yn gallu neilltuo tua 10 y cant o'r £75 miliwn tuag at waith newid ymddygiad, ond mae angen iddo fod yn fwy na hynny yn y dyfodol i ateb yr her y mae Jenny Rathbone wedi'i gosod yn briodol.
Minister, thank you for your statement and for your thoughts on how we can promote better and more sustainable public transport in the future. By the way, you mentioned electric bikes earlier in your statement and it reminded me of a bike ride that we both went on down the Wye Valley some years back, when you were working with Sustrans. I remember us talking then about the potential in the future for modernising the cycling infrastructure, so I'm pleased that you carried on with that passion into Government.
Two areas, if I may: can I also welcome the Burns review and the Minister's commitment to reducing carbon emissions? You've mentioned Newport extensively, and it's been raised, really, by many Members, and you've said that it needs a modern transport infrastructure and it's waited too long for that. I'd certainly agree with that, and the people of Newport would agree with that. But also rural areas need infrastructure as well. My constituency is just north of Newport, but it's particularly poorly served by, certainly, bus services; train services—we've only got one, the main line to Hereford. After 6.00 p.m., it's very difficult to get back from Newport station, if you want to commute from Newport station to my constituency. I've raised this with the economy Minister, with Ken Skates, many times, so I'll raise it with you as well: how are we getting on with developing the metro network and potentially developing a hub at the Celtic Manor so that we can improve links from Newport into deeper rural areas in my constituency and beyond after 6.00 p.m., so that if people do want to commute by public transport they can?
And secondly, electric cars: yes, you're right that cars are appropriate for some journeys. In rural areas, they're particularly important. I know what you mean about not wanting to have multi-car households, and it would be desirable just to have one car per household, but, in rural areas, that's often very difficult, particularly with some of the larger families. So, what are you doing to improve the electric car infrastructure in rural areas? Only a couple of years ago, a new electric charging station that was planned—a planning application went in for one in Monmouth, and that was turned down, I think on the basis of a conflict with technical advice note 15 at the time. I think that the planning system needs to recognise that we do need this electric car charging infrastructure, but it needs to make sure that there aren't obstacles put in the way developing that, so that, both in terms of public transport and the electric car system infrastructure moving forward, we can get on with the job of providing a greener, more sustainable, more durable and cleaner transport infrastructure.
Gweinidog, diolch ichi am eich datganiad ac am eich barn ar sut y gallwn ni hyrwyddo trafnidiaeth gyhoeddus well a mwy cynaliadwy yn y dyfodol. Gyda llaw, fe wnaethoch chi sôn am feiciau trydan yn gynharach yn eich datganiad ac fe'm hatgoffwyd o daith feicio yr aeth y ddau ohonom arni i lawr Dyffryn Gwy rai blynyddoedd yn ôl, pan oeddech chi'n gweithio gyda Sustrans. Rwy'n cofio i ni siarad bryd hynny am y potensial yn y dyfodol i foderneiddio'r seilwaith beicio, felly rwy'n falch eich bod wedi parhau â'r angerdd hwnnw yn y Llywodraeth.
Dau faes, os caf i: a gaf i hefyd groesawu adolygiad Burns ac ymrwymiad y Gweinidog i leihau allyriadau carbon? Rydych chi wedi sôn yn helaeth am Gasnewydd, ac mae wedi cael ei godi, mewn gwirionedd, gan lawer o Aelodau, ac rydych chi wedi dweud bod angen seilwaith trafnidiaeth modern arni ac mae wedi aros yn rhy hir am hynny. Byddwn i'n sicr yn cytuno â hynny, a byddai pobl Casnewydd yn cytuno â hynny. Ond hefyd mae angen seilwaith ar ardaloedd gwledig hefyd. Mae fy etholaeth i ychydig i'r gogledd o Gasnewydd, ond mae'n cael ei gwasanaethu'n arbennig o wael gan wasanaethau bysiau, yn sicr; gwasanaethau trên—dim ond un sydd gennym, y brif linell i Henffordd. Ar ôl 6.00 p.m., mae'n anodd iawn dychwelyd o orsaf Casnewydd, os ydych chi eisiau cymudo o orsaf Casnewydd i'm hetholaeth i. Rwyf wedi codi hyn gyda Gweinidog yr economi, gyda Ken Skates, droeon, felly fe'i codaf gyda chi hefyd: lle ydym ni arni o ran datblygu'r rhwydwaith metro ac o bosibl datblygu canolfan yn y Celtic Manor fel y gallwn ni wella cysylltiadau o Gasnewydd i ardaloedd gwledig dyfnach yn fy etholaeth i a thu hwnt ar ôl 6.00 p.m. fel y gall pobl os ydyn nhw eisiau cymudo ar drafnidiaeth gyhoeddus, wneud hynny?
Ac yn ail, ceir trydan: ie, rydych chi'n iawn fod ceir yn briodol ar gyfer rhai teithiau. Mewn ardaloedd gwledig, maen nhw'n arbennig o bwysig. Gwn beth yr ydych chi'n ei olygu wrth ddymuno peidio â chael aelwydydd aml-gar, a byddai'n ddymunol cael un car fesul cartref yn unig, ond, mewn ardaloedd gwledig, mae hynny'n aml yn anodd iawn, yn enwedig i rai o'r teuluoedd mwy. Felly, beth ydych chi'n ei wneud i wella'r seilwaith ceir trydan mewn ardaloedd gwledig? Dim ond ychydig flynyddoedd yn ôl, cynlluniwyd ar gyfer gorsaf gwefru trydan newydd—cyflwynwyd cais cynllunio ar gyfer un yn Nhrefynwy, a gwrthodwyd hwnnw, rwy'n credu, ar sail anghytuno ynghylch nodyn cyngor technegol 15 ar y pryd. Rwy'n credu bod angen i'r system gynllunio gydnabod bod angen y seilwaith gwefru ceir trydan hwn arnom ni, ond mae angen iddo sicrhau nad oes rhwystrau i atal datblygu hynny, fel y gallwn ni o ran trafnidiaeth gyhoeddus a seilwaith y system ceir trydan wrth symud ymlaen barhau'r â'r gwaith o ddarparu seilwaith trafnidiaeth mwy cynaliadwy, mwy cadarn a glanach.
Thank you very much, and that contribution just underlines I think how much we will miss the reasoned and reasonable tone of Nick Ramsay's contributions from the Conservative benches, and I wish him well.
Just to address his points: the rural challenge is a very real one, but it is an absolutely achievable one. So, as I've said, we've commissioned a piece of work, which we'll happily publish, on what a package of rural measures looks like, because it'll be different from urban measures, for sure, but it's still achievable, and, if you look at what is currently happening in rural Germany, in rural Switzerland, where, absolutely, there is a bus network where every village has a service every hour, that is what we should be aiming towards. Clearly, we're some way off that, but, if we're going to achieve this strategy over the lifetime of this plan, then we have to be aiming for that, and that is going to require a shift of resources towards public transport to achieve the modal shift target. So, there is a set of measures that we can do, and, again, active travel and electric bikes form part of that, as does the Fflecsi demand-responsive bus service. So, there is a range of realistic and proven measures that can work in a rural setting to achieve these targets there too.
In terms of the work on the metro, that is continuing apace, and TfW remain—. Clearly, COVID has had some impact on that, but it is still broadly on track. I'm not sure what the status of the Celtic Manor interchange is, but I will happily send him a note on that. Then, in terms of electric, we have just published our electric charging plan, which does aim for access for all cars in Wales to charging infrastructure by 2025, which is a significant challenge, given where we're starting from. It is, again, the role of the UK Government to provide this infrastructure. The Welsh Government, as we do on many of these things, looks to see where we can provide gap interventions, but it is for the—. This is a non-devolved area. There is funding going through the ultra-low emission vehicles scheme at the moment, but we face a significant challenge. So, for example, just to give you a sense of the challenge, by 2030 we need an increase in our rapid charging infrastructure by a factor of 10 to 20. That's in nine years' time. So, we really do have to pull our finger out on getting the infrastructure in place to give people the confidence to make the shift to electric cars. As I say, our strategy sets out how we intend to do that, and we hope the UK Government will add value further.
Diolch yn fawr iawn, ac mae'r cyfraniad yna'n tanlinellu rwy'n credu, gymaint y byddwn yn colli naws resymegol a rhesymol cyfraniadau Nick Ramsay o feinciau'r Ceidwadwyr, a dymunaf yn dda iddo.
Dim ond i fynd i'r afael â'i bwyntiau: mae'r her wledig yn un go iawn, ond mae'n un gwbl gyraeddadwy. Felly, fel y dywedais i, rydym wedi comisiynu darn o waith, y byddwn yn hapus i'w gyhoeddi, ar sut olwg fydd ar becyn o fesurau gwledig, oherwydd bydd yn wahanol i fesurau trefol, yn sicr, ond mae'n dal yn gyraeddadwy, ac, os edrychwch chi ar yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yng nghefn gwlad yr Almaen, yng nghefn gwlad y Swistir, lle mae rhwydwaith bysiau lle mae gan bob pentref wasanaeth bob awr, dyna y dylem ni fod yn anelu ato. Yn amlwg, rydym ni ymhell o gyflawni hynny, ond, os ydym ni am gyflawni'r strategaeth hon dros oes y cynllun hwn, yna mae'n rhaid inni anelu at hynny, a bydd hynny'n gofyn am symud adnoddau tuag at drafnidiaeth gyhoeddus er mwyn cyrraedd y targed newid moddol. Felly, mae cyfres o fesurau y gallwn ni eu gwneud, ac, unwaith eto, mae teithio llesol a beiciau trydan yn rhan o hynny, fel y mae gwasanaeth bws Fflecsi sy'n ymateb i'r galw. Felly, mae amrywiaeth o fesurau realistig a phrofedig a all weithio mewn lleoliad gwledig i gyrraedd y targedau hyn yno hefyd.
O ran y gwaith ar y metro, mae hwnnw'n parhau'n gyflym, ac mae Trafnidiaeth Cymru yn parhau—. Yn amlwg, mae COVID wedi cael rhywfaint o effaith ar hynny, ond mae'n dal ar y trywydd iawn. Dydw i ddim yn siŵr beth yw statws cyfnewidfa Celtic Manor, ond byddaf yn hapus i anfon nodyn ato ar hynny. Yna, o ran trydan, rydym ni newydd gyhoeddi ein cynllun gwefru trydan, sydd â'r nod o sicrhau bod pob car yng Nghymru yn gallu defnyddio'r seilwaith gwefru erbyn 2025, sy'n her sylweddol, o ystyried o ble yr ydym ni'n dechrau. Swyddogaeth Llywodraeth y DU, unwaith eto, yw darparu'r seilwaith hwn. Mae Llywodraeth Cymru, fel y gwnawn ni ynghylch llawer o'r pethau hyn, yn edrych i weld ymhle y gallwn ni ddarparu ymyriadau mewn bylchau, ond lle'r—. Nid yw hwn yn faes sydd wedi'i ddatganoli. Mae cyllid yn mynd drwy'r cynllun cerbydau allyriadau isel iawn ar hyn o bryd, ond rydym ni'n wynebu her sylweddol. Felly, er enghraifft, dim ond er mwyn rhoi ymdeimlad o'r her i chi, erbyn 2030 mae angen cynyddu ein seilwaith gwefru cyflym rhwng 10 a 20 gwaith. Mae hynny mewn naw mlynedd. Felly, mae'n rhaid inni dorchi llewys i gael y seilwaith yn ei le i roi hyder i bobl newid i geir trydan. Fel y dywedais i, mae ein strategaeth yn nodi sut y bwriadwn ni wneud hynny, a gobeithiwn y bydd Llywodraeth y DU yn ychwanegu gwerth ymhellach.
Thank you, Deputy Minister.
Diolch, Dirprwy Weinidog.
Item 5 on the agenda this afternoon is a statement by the Minister for Education on mental health and well-being support in educational settings, and I call on the Minister for Education, Kirsty Williams.
Mae eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yn ddatganiad gan y Gweinidog Addysg ar gymorth iechyd meddwl a llesiant mewn lleoliadau addysgol, a galwaf ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Colleagues, the last year has been tough for us all. Our way of life changed beyond all recognition as we learned to live with the ever-present danger of coronavirus. The cumulative effect on our wellbeing has been enormous, and even more so for our children and young people. The fear of illness, the impact of furlough or job losses on the adults around them, the separation from their wider family and friendship circles, and the impact on their normal routine, just being able to attend school—it will have all been very, very daunting.
However, if there is one positive that we can take from the last year, let it be the issue of well-being, in particular that of children and young people, and the role of education in supporting them. It's now fully recognised. Emotional and mental health is now at the centre of education, and children's health and confidence is one of the four central purposes of education in Wales. Building learners' resilience is key to that.
Schools are not just there to churn out children with a grasp of algebra or the key dates in history. They are there to help build resilience, preparing them for a future in which all of our young people will meet challenges, meet successes, but sometimes meet disappointments. I'm really proud, as I'm sure other Members are, that this Parliament recently voted to support a new national curriculum that ensures that health and well-being have equal importance to more traditional subjects and areas of learning.
Earlier this month I launched our framework on embedding a whole-school approach to emotional and mental well-being, which will support the new curriculum. The statutory guidance will enable schools, as they review their well-being needs, to develop plans to build on their strengths and address any weaknesses and evaluate the impact of their work.
Let me be clear: we are not looking to medicalise growing up or our education system. What we are asking teachers and school staff to do is what many already do naturally—the little things, which have the biggest impact on children's lives. For example, pre lockdown, Archbishop McGrath Catholic High School in Bridgend held a Friday running club for both staff and learners. This provided a shared opportunity for staff and learners of any ability to go for a run together in the local area during the lunchtime break. That promoted positive relationships and shared values and, of course, real benefits for learners and staff's health and well-being.
At its heart, our new framework is about building trusting relationships between learners and between learners and teachers, the wider school staff and, indeed, across the whole school community. And when there are occasions, as there inevitably will be, when teachers encounter something out of the ordinary and outside their particular skill set, then they will know where to go to access appropriate support in a timely fashion.
The NHS-led Together for Children and Young People programme is developing an early help and enhanced support framework. This describes the help available to build resilience and support mechanisms. Together with our whole school framework, this will ensure the whole system now works seamlessly to meet all children's well-being needs.
Supporting implementation of our whole-school framework, we have increased our funding in this area by 360 per cent over three years, with funding coming both from the education department and the health budget, demonstrating the cross-departmental commitment to this work, which has been absolutely crucial. We will use the additional funding next year, as we have in the last two years, to support schools, local authorities and others to deliver real improvements in well-being support; for example, by improving and expanding our school counselling service, which currently sees around 11,500 children and young people every year.
We have been reviewing the impact of the additional £1.2 million we made available for the service in the current year. So far, of the 18 local authorities that have responded, they've informed us that our funding has enabled almost 13,500 additional counselling sessions to the end of March, enabling over 5,500 more children to receive support.
Now, whilst the framework is aimed at schools, the principles underpinning it have equal relevance in other settings, such as further and higher education. Supporting staff and student mental health and well-being is essential if we are to tackle the attainment gap and widen access to educational success. In the last two years alone we've invested over £56 million to support mental health and well-being in colleges and universities. Our universities are working with Public Health Wales and with the Welsh Government through the healthy and sustainable colleges and universities framework to ensure all aspects of university life are designed to provide the greatest level of support to students. This whole-university approach to mental health means ensuring that good mental health and well-being is a core part of all university activities as part of their offer to students and to faculty.
And we have commissioned Estyn to undertake a thematic review of FE learner well-being during the COVID pandemic. Funding will result in resources disseminated sector-wide during 2021, including commissioned toolkits to support whole-college approaches on substance misuse and adverse childhood experiences.
Deputy Presiding Officer, in conclusion, this Government is committed to ensuring well-being is at the heart of our whole education system, and I truly believe that Wales is now leading the way. I would like to conclude by placing on record my thanks to both the Chair and the members of the Children, Young People and Education Committee for their work in this area and also members of our task and finish group, which has helped shape our activity. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gydweithwyr, mae'r flwyddyn ddiwethaf wedi bod yn anodd i bob un ohonom ni. Newidiodd ein ffordd o fyw y tu hwnt i bob adnabyddiaeth wrth i ni ddysgu byw gyda pherygl presennol coronafeirws. Mae'r effaith gronnol ar ein llesiant wedi bod yn enfawr, a hyd yn oed yn fwy felly i'n plant a'n pobl ifanc. Ofn salwch, effaith ffyrlo neu golli swyddi ar yr oedolion o'u cwmpas, gwahanu oddi wrth eu cylchoedd teulu a chyfeillgarwch ehangach, a'r effaith ar eu trefn arferol, dim ond gallu mynychu'r ysgol—bydd y cyfan wedi bod yn frawychus iawn, iawn.
Fodd bynnag, os oes un peth cadarnhaol y gallwn ni ei ddysgu o'r flwyddyn ddiwethaf, gadewch iddo fod yn fater o lesiant, yn enwedig o ran plant a phobl ifanc, a swyddogaeth addysg wrth eu cefnogi. Mae bellach yn cael ei gydnabod yn llawn. Mae iechyd emosiynol a meddyliol bellach wrth wraidd addysg, ac mae iechyd a hyder plant yn un o bedwar diben canolog addysg yng Nghymru. Mae meithrin cydnerthedd dysgwyr yn allweddol i hynny.
Nid swyddogaeth ysgolion yw cynhyrchu plant sydd â chrap ar algebra neu ar ddyddiadau allweddol mewn hanes yn unig. Maen nhw yno i helpu i feithrin cydnerthedd, gan eu paratoi ar gyfer dyfodol pryd bydd ein holl bobl ifanc yn wynebu heriau, cyflawni llwyddiannau, ond weithiau'n profi siomedigaethau. Rwy'n falch iawn, fel y mae Aelodau eraill, rwy'n siŵr, fod y Senedd hon wedi pleidleisio'n ddiweddar i gefnogi cwricwlwm cenedlaethol newydd sy'n sicrhau bod iechyd a llesiant yr un mor bwysig â phynciau a meysydd dysgu mwy traddodiadol.
Yn gynharach y mis hwn, lansiais ein fframwaith ar sefydlu dull ysgol gyfan o ymdrin â llesiant emosiynol a meddyliol, a fydd yn cefnogi'r cwricwlwm newydd. Bydd y canllawiau statudol yn galluogi ysgolion, wrth iddyn nhw adolygu eu hanghenion llesiant, i ddatblygu cynlluniau i adeiladu ar eu cryfderau a mynd i'r afael ag unrhyw wendidau a gwerthuso effaith eu gwaith.
Gadewch imi fod yn glir: nid ydym ni'n ceisio gwneud y broses o dyfu i fyny a'r system addysg yn bethau meddygol. Yr hyn yr ydym ni'n gofyn i athrawon a staff ysgolion ei wneud yw'r hyn y mae llawer eisoes yn ei wneud yn naturiol—y pethau bach, sy'n cael yr effaith fwyaf ar fywydau plant. Er enghraifft, cyn y cyfyngiadau symud, cynhaliodd Ysgol Uwchradd Gatholig Archesgob McGrath ym Mhen-y-bont ar Ogwr glwb rhedeg ar ddydd Gwener ar gyfer staff a dysgwyr. Roedd hwn yn gyfle, i'w rannu gan staff a dysgwyr o unrhyw allu, i fynd i redeg gyda'i gilydd yn yr ardal leol yn ystod yr egwyl amser cinio. Roedd hynny'n hybu perthynas gadarnhaol a gwerthoedd a rennir ac, wrth gwrs, buddion gwirioneddol i iechyd a llesiant dysgwyr a staff.
Yn ei hanfod mae ein fframwaith newydd yn ymwneud â datblygu perthynas ymddiriedus rhwng dysgwyr â'i gilydd a rhwng dysgwyr ac athrawon, staff ehangach yr ysgol ac, yn wir, ar draws cymuned yr ysgol gyfan. A phan ceir adegau, fel y ceir yn anochel, pan fydd athrawon yn dod ar draws rhywbeth anghyffredin a thu hwnt i'w set sgiliau benodol, yna byddan nhw'n gwybod lle i fynd i gael cymorth priodol yn brydlon.
Mae'r rhaglen Law yn Llaw dros Blant a Phobl Ifanc a arweinir gan y GIG yn datblygu fframwaith cymorth cynnar a chymorth gwell. Mae hyn yn disgrifio'r cymorth sydd ar gael i feithrin cydnerthedd a system gymorth. Ynghyd â'n fframwaith ysgol gyfan, bydd hyn yn sicrhau bod y system gyfan bellach yn gweithio'n ddi-dor i ddiwallu anghenion llesiant pob plentyn.
I gefnogi gweithredu ein fframwaith ysgol gyfan, rydym ni wedi cynyddu ein cyllid yn y maes hwn 360 y cant dros dair blynedd, gyda chyllid yn dod o'r adran addysg a'r gyllideb iechyd, gan ddangos yr ymrwymiad trawsadrannol i'r gwaith hwn, sydd wedi bod yn gwbl hanfodol. Byddwn yn defnyddio'r arian ychwanegol y flwyddyn nesaf, fel y gwnaethom ni yn ystod y ddwy flynedd diwethaf, i gefnogi ysgolion, awdurdodau lleol ac eraill i sicrhau gwelliannau gwirioneddol mewn cymorth llesiant; er enghraifft, drwy wella ac ehangu ein gwasanaeth cwnsela mewn ysgolion, sydd ar hyn o bryd yn gweld tua 11,500 o blant a phobl ifanc bob blwyddyn.
Rydym wedi bod yn adolygu effaith yr £1.2 miliwn ychwanegol a ddarparwyd gennym ar gyfer y gwasanaeth yn y flwyddyn gyfredol. Hyd yn hyn, mae'r 18 awdurdod lleol sydd wedi ymateb wedi ein hysbysu bod ein cyllid wedi galluogi bron i 13,500 o sesiynau cwnsela ychwanegol hyd at ddiwedd mis Mawrth, gan alluogi dros 5,500 yn fwy o blant i gael cymorth.
Nawr, er bod y fframwaith wedi'i anelu at ysgolion, mae'r egwyddorion sy'n sail iddo yr un mor berthnasol mewn lleoliadau eraill, megis addysg bellach ac addysg uwch. Mae cefnogi iechyd meddwl a llesiant myfyrwyr a staff yn hanfodol os ydym am fynd i'r afael â'r bwlch cyrhaeddiad a chynyddu cyfleoedd i gyflawni llwyddiant addysgol. Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf yn unig rydym ni wedi buddsoddi dros £56 miliwn i gefnogi iechyd meddwl a llesiant mewn colegau a phrifysgolion. Mae ein prifysgolion yn gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru a chyda Llywodraeth Cymru drwy'r fframwaith colegau a phrifysgolion iach a chynaliadwy i sicrhau bod pob agwedd ar fywyd prifysgol wedi'i chynllunio i ddarparu'r lefel uchaf o gymorth i fyfyrwyr. Mae'r dull prifysgol gyfan hwn o ymdrin ag iechyd meddwl yn golygu y sicrheir bod iechyd meddwl a llesiant da yn rhan greiddiol o holl weithgareddau'r brifysgol fel rhan o'u cynnig i fyfyrwyr ac i'r gyfadran.
Ac rydym wedi comisiynu Estyn i gynnal adolygiad thematig o lesiant dysgwyr addysg bellach yn ystod pandemig COVID. Bydd cyllid yn arwain at adnoddau'n cael eu lledaenu ar draws y sector yn ystod 2021, gan gynnwys pecynnau cymorth a gomisiynwyd i gefnogi dulliau coleg cyfan o ymdrin â chamddefnyddio sylweddau a phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod.
Dirprwy Lywydd, i gloi, mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i sicrhau bod llesiant wrth wraidd ein system addysg gyfan, a chredaf o ddifrif fod Cymru bellach yn arwain y ffordd. Hoffwn gloi drwy gofnodi fy niolch i'r Cadeirydd ac aelodau'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am eu gwaith yn y maes hwn a hefyd aelodau o'n grŵp gorchwyl a gorffen, sydd wedi helpu i lywio ein gweithgarwch. Diolch yn fawr.
Thank you for your statement, Minister. I think we'd all agree that this last year has been highlighting the human need for physical, mental, emotional and even spiritual well-being in order to function, let alone even live our best lives, and I think it's been especially true of our children and young people and their ability to learn, be it traditionally or in the myriad of ways that they've experienced during COVID. That includes their ability to be with their peers, not just adults, and a whole range of experiences, some of which may have been forgotten. So, my first question, I think, is: what plans have you considered for using the summer holidays to enhance well-being in a way that can be accessed by all children and young people?
Members, of course, have been long concerned about the mental health and well-being support for our children and young people—it's not just this year—which is why some us have been a bit nervous about the future of the Together for Children and Young People programme, which has been such an important driver of change, albeit with clipped wings, if I can put it like that.
Minister, I'm happy to acknowledge the effort that you and your department have put into this framework and I'm pleased to hear that it can be read across to the FE and HE institutions, and I also welcome the early interventions that you reference in your statement, which I hope have been successful. So, my next questions, I suppose, are: how would you measure the adherence to the framework as we go forward, and how will you measure the success of the results of adhering to the framework?
You refer to counselling sessions, which is very welcome, but you commented in the past on counselling being unsuitable for younger children. Early intervention in education settings helps counteract the effects of adverse childhood experiences and reduces the need for support in later life, so what's being considered for our youngest children, and how does the framework empower staff to push back against that medicalised intervention that you mentioned in your statement and that concerns us all?
And then, finally, yes, this is an NHS-led programme, but it still feels pretty much like an education-led programme. The First Minister referred earlier today to the statement on mental health and well-being, jointly signed by both Eluned Morgan and Vaughan Gething. So, how strongly is the work of Together for Children and Young People and this framework featured there in that statement? What resources will flow into the framework from the health department? And do you agree that it will be impossible to measure the impact of that health department investment in this route to improving children's mental health and well-being, when we continue to have these combined impact assessments for the Welsh Government budget, which do not separate adults and children and which continue to disappoint both the CYPE committee and the children's commissioner? Diolch.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n credu y byddem ni i gyd yn cytuno bod y flwyddyn ddiwethaf wedi amlygu'r angen dynol am lesiant corfforol, meddyliol, emosiynol a hyd yn oed ysbrydol er mwyn gweithredu, heb sôn am fyw ein bywydau gorau hyd yn oed, ac rwy'n credu ei fod wedi bod yn arbennig o wir am ein plant a'n pobl ifanc a'u gallu i ddysgu, a hynny'n draddodiadol neu yn y llu o ffyrdd y maen nhw wedi'u profi yn ystod COVID. Mae hynny'n cynnwys eu gallu i fod gyda'u cyfoedion, nid oedolion yn unig, ac ystod eang o brofiadau, y gallai fod rhai ohonyn nhw fod wedi'u hanghofio. Felly, fy nghwestiwn cyntaf, rwy'n credu, yw: pa gynlluniau ydych chi wedi'u hystyried ar gyfer defnyddio gwyliau'r haf i wella llesiant mewn ffordd y gall pob plentyn a pherson ifanc fanteisio arnyn nhw?
Mae Aelodau, wrth gwrs, wedi bod yn pryderu ers tro byd am y cymorth iechyd meddwl a llesiant i'n plant a'n pobl ifanc—nid eleni'n unig—a dyna pam y mae rhai ohonom wedi bod braidd yn nerfus ynghylch dyfodol y rhaglen Law yn Llaw dros Blant a Phobl Ifanc, sydd wedi bod yn sbardun mor bwysig i newid, er y bu ychydig o dorri ar grib honno, os caf ei roi fel yna.
Gweinidog, rwy'n hapus i gydnabod yr ymdrech yr ydych chi a'ch adran wedi'i rhoi o ran y fframwaith hwn ac rwy'n falch o glywed y gellir ei ddarllen ar draws y sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch, ac rwyf hefyd yn croesawu'r ymyriadau cynnar yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw yn eich datganiad, sydd, gobeithio, wedi bod yn llwyddiannus. Felly, fy nghwestiynau nesaf, mae'n debyg, yw: sut byddech chi'n mesur ymlyniad wrth y fframwaith wrth inni symud ymlaen, a sut byddwch chi'n mesur llwyddiant canlyniadau glynu wrth y fframwaith?
Rydych yn cyfeirio at sesiynau cwnsela, sydd i'w croesawu'n fawr, ond rydych chi wedi dweud yn y gorffennol fod cwnsela'n anaddas i blant iau. Mae ymyrraeth gynnar mewn lleoliadau addysg yn helpu i wrthweithio effeithiau profiadau niweidiol yn ystod plentyndod ac yn lleihau'r angen am gymorth yn ddiweddarach mewn bywyd, felly beth sy'n cael ei ystyried ar gyfer ein plant ieuengaf, a sut mae'r fframwaith yn grymuso staff i wthio'n ôl yn erbyn yr ymyriad meddygol ei naws hwnnw y sonioch chi amdano yn eich datganiad ac mae hynny'n peri pryder i bob un ohonom ni?
Ac yna, yn olaf, ie, rhaglen a arweinir gan y GIG yw hon, ond mae'n dal i deimlo'n debyg iawn i raglen a arweinir gan addysg. Cyfeiriodd y Prif Weinidog yn gynharach heddiw at y datganiad ar iechyd meddwl a llesiant, a lofnodwyd ar y cyd gan Eluned Morgan a Vaughan Gething. Felly, pa mor gryf yw gwaith Llaw yn Llaw dros Blant a Phobl Ifanc a'r fframwaith hwn sy'n ymddangos yno yn y datganiad yna? Pa adnoddau fydd yn llifo i mewn i'r fframwaith gan yr adran iechyd? Ac a ydych chi'n cytuno y bydd yn amhosibl mesur effaith y buddsoddiad hwnnw gan yr adran iechyd yn y llwybr hwn i wella iechyd meddwl a llesiant plant, pan fyddwn ni'n parhau i gael yr asesiadau effaith cyfunol hyn ar gyfer cyllideb Llywodraeth Cymru, nad ydyn nhw'n gwahanu oedolion a phlant ac sy'n parhau i siomi'r pwyllgor plant, pobl ifanc ac addysg a'r comisiynydd plant? Diolch.
Deputy Presiding Officer, could I, first of all, thank Suzy Davies for her comments and questions? With regard to the summer, I think the holidays provide a wonderful opportunity to look to support a number of activities to ensure that our children, who have really missed that social contact that Suzy talked about, have an opportunity to do just that. The Member will be aware of our very successful Food and Fun activities that have run in local authorities across Wales since I came into office. We have doubled the amount of funding available to the Welsh Local Government Association to ensure that that programme reaches many more children, and I continue to explore, with my officials, how we can best use the summer holidays as part of our learning 2021 programme, not to have academic lessons but look to employ a range of approaches, both cultural, creative, sporting, access to the outdoors, working with partner organisations and the third sector, to enhance, even above and beyond the Food and Fun activities, because we recognise that, for many children, that interaction and that opportunity to develop their resilience and learn in a different way will be an important part of how we can respond positively to the impact the pandemic has had on their lives.
With regard to who will look at the framework, well, the framework will have an evaluation arm of its own, but crucially, when face-to-face inspections are ready to go again and are reintroduced at the appropriate time, the new inspection framework from Estyn itself will look at how schools are addressing issues around well-being so that there is an added incentive, if you like, for the schools to actively engage in the framework, because that is one way in which they will be able to demonstrate to inspectors how they are addressing these needs within their school. So, I have every confidence that the framework will be used. In fact, what the framework does allow is some clarity for schools that in the past have been bombarded by different approaches, different types of programmes, which can be really, really sometimes confusing, sometimes contradictory. The framework gives a clear plan, and we will be using resources to ensure that there are people in Public Health Wales to support the schools in the use of the framework. So, those individuals are being identified at the moment so that there will be support there for schools in how they use the framework and how they can shape their work from that perspective.
You're absolutely right: traditional school counselling is not appropriate for our youngest children. The whole premise of counselling is that you are able to make some changes in your own life, and the ability of a five-year-old or six-year-old to do that, of course—it's not appropriate. Therefore, although I used the example of traditional counselling in my opening statement, local authorities have been also using different approaches to support younger children, whether that be play-based approaches, for instance, or whether that be family therapy and family-based approaches, as well as then, in schools, ensuring that more and more of our practitioners have ACE awareness training. And the framework absolutely gives that freedom for schools to become trauma-informed practitioners. The use of nurture programmes within our primary sectors—all of which we know are particularly effective in our youngest children.
And, of course, some schools are choosing to use some of their pupil development grant to look at supporting children's education with innovative approaches. Only yesterday, I was in Roath Park Primary School, where they are engaging in a programme that brings a dog to school, a therapy dog, and the children actually engage, walking the dog in the local park, and the counsellor encourages the child to talk about their challenges with the dog and that interaction actually is proving very successful. I know that the school has used it to support a child who has been bereaved during the pandemic, not from COVID—unfortunately, the child's mum had terminal cancer and has passed away—and the dog has been really, really useful in a really non-challenging way for that child to express their feelings. And I did meet a child yesterday who has been out walking the dog, whose parents are front-line NHS workers, and the impact of the pandemic on that child has made him really anxious about his mum and dad's safety, because they're both medics and he's been really, really anxious about his mum and dad being safe and well. So, there are really innovative approaches and schools are taking this very seriously.
Finally, can I just say that there is absolute determination, both within the education department and the health department, to work jointly on this project? And the resources that we've been able to put into the programme have come from both budgets. I take your point about the transparency, sometimes, of the ability to follow the impact of those inputs, but we will continue, I'm sure, in the next Senedd—not you and I, but other people—to discuss how that greater transparency can be achieved. But I have been really pleased with the joint departmental working that we've been able to achieve and the ability to harness resources from both budget lines to be able to enhance these services.
Dirprwy Lywydd, a gaf i yn gyntaf oll, ddiolch i Suzy Davies am ei sylwadau a'i chwestiynau? O ran yr haf, rwy'n credu bod y gwyliau'n gyfle gwych i geisio cefnogi nifer o weithgareddau i sicrhau bod ein plant, sydd wedi colli'r cyswllt cymdeithasol hwnnw y soniodd Suzy amdano, yn cael cyfle i wneud yr union beth hwnnw. Bydd yr Aelod yn ymwybodol o'n gweithgareddau Bwyd a Hwyl llwyddiannus iawn sydd wedi'u gweithredu mewn awdurdodau lleol ledled Cymru ers i mi ddechrau ar fy swydd. Rydym wedi dyblu'r swm o arian sydd ar gael i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i sicrhau bod y rhaglen honno'n cyrraedd llawer mwy o blant, ac rwy'n dal i archwilio, gyda'm swyddogion, y ffordd orau o ddefnyddio gwyliau'r haf fel rhan o'n rhaglen dysgu yn 2021, nid cael gwersi academaidd ond ceisio defnyddio amrywiaeth o ddulliau, yn ddiwylliannol, yn greadigol, chwaraeon, mynediad i'r awyr agored, gweithio gyda sefydliadau partner a'r trydydd sector, i wella, hyd yn oed y tu hwnt i'r gweithgareddau Bwyd a Hwyl, oherwydd rydym yn cydnabod, i lawer o blant, bydd rhyngweithio a'r cyfle hwnnw i ddatblygu eu cydnerthedd a dysgu mewn ffordd wahanol yn rhan bwysig o sut y gallwn ni ymateb yn gadarnhaol i'r effaith y mae'r pandemig wedi'i chael ar eu bywydau.
O ran pwy fydd yn edrych ar y fframwaith, wel, bydd gan y fframwaith gangen werthuso ei hun, ond yn hollbwysig, pan fydd arolygiadau wyneb yn wyneb yn barod i ddechrau eto ac yn cael eu hailgyflwyno ar yr adeg briodol, bydd y fframwaith arolygu newydd gan Estyn ei hun yn edrych ar sut mae ysgolion yn mynd i'r afael â materion sy'n ymwneud â llesiant fel bod cymhelliant ychwanegol, os hoffech chi, i'r ysgolion gymryd rhan weithredol yn y fframwaith, oherwydd dyna un ffordd y byddan nhw'n yn gallu dangos i arolygwyr sut y maen nhw'n mynd i'r afael â'r anghenion hyn yn eu hysgol. Felly, mae gennyf bob ffydd y bydd y fframwaith yn cael ei ddefnyddio. Yn wir, yr hyn y mae'r fframwaith yn ei ganiatáu yw rhywfaint o eglurder i ysgolion sydd wedi bod â llwyth o wahanol ddulliau yn y gorffennol, gwahanol fathau o raglenni, a all fod yn ddryslyd weithiau, weithiau'n anghyson. Mae'r fframwaith yn rhoi cynllun clir, a byddwn ni'n defnyddio adnoddau i sicrhau bod pobl ar gael yn Iechyd Cyhoeddus Cymru i gefnogi'r ysgolion i ddefnyddio'r fframwaith. Felly, mae'r unigolion hynny'n cael eu nodi ar hyn o bryd fel y bydd cymorth yno i ysgolion yn y ffordd y maen nhw'n defnyddio'r fframwaith a sut y gallan nhw lunio eu gwaith o'r safbwynt hwnnw.
Rydych chi yn llygad eich lle: nid yw cwnsela traddodiadol mewn ysgolion yn briodol i'n plant ieuengaf. Holl ddiben cwnsela yw eich bod yn gallu gwneud rhai newidiadau yn eich bywyd eich hun, ac nid yw gallu plentyn pum mlwydd oed neu chwech oed i wneud hynny, wrth gwrs—yn briodol. Felly, er imi ddefnyddio'r enghraifft o gwnsela traddodiadol yn fy natganiad agoriadol, mae awdurdodau lleol hefyd wedi bod yn defnyddio dulliau gwahanol i gefnogi plant iau, boed hynny'n ddulliau sy'n seiliedig ar chwarae, er enghraifft, neu'n therapi teuluol a dulliau teuluol, yn ogystal ag ysgolion yn sicrhau bod mwy a mwy o'n hymarferwyr yn cael hyfforddiant ymwybyddiaeth o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Ac mae'r fframwaith yn rhoi'r rhyddid hwnnw i ysgolion ddod yn ymarferwyr ar sail trawma. Y defnydd o raglenni anogaeth yn ein sectorau cynradd—y gwyddom ni fod pob un ohonyn nhw'n arbennig o effeithiol ymysg ein plant ieuengaf.
Ac, wrth gwrs, mae rhai ysgolion yn dewis defnyddio rhywfaint o'u grant datblygu disgyblion i geisio cefnogi addysg plant gyda dulliau arloesol. Ddoe ddiwethaf, roeddwn yn Ysgol Gynradd Parc y Rhath, lle maen nhw'n cymryd rhan mewn rhaglen sy'n cyflwyno ci i'r ysgol, ci therapi, a'r plant yn ymgysylltu mewn gwirionedd, yn cerdded y ci yn y parc lleol, ac mae'r cwnselydd yn annog y plentyn i siarad am ei heriau â'r ci ac mae rhyngweithio mewn gwirionedd yn llwyddiannus iawn. Gwn fod yr ysgol wedi'i ddefnyddio i gefnogi plentyn sydd wedi cael profedigaeth yn ystod y pandemig, nid o COVID—yn anffodus, roedd gan fam y plentyn ganser terfynol ac mae hi wedi marw—ac mae'r ci wedi bod yn wirioneddol ddefnyddiol mewn ffordd ddi-her i'r plentyn hwnnw fynegi ei deimladau. A chwrddais â phlentyn ddoe oedd wedi bod allan yn cerdded y ci, y mae ei rieni'n weithwyr rheng flaen y GIG, ac mae effaith y pandemig ar y plentyn hwnnw wedi ei wneud yn bryderus iawn ynghylch diogelwch ei fam a'i dad, oherwydd eu bod ill dau'n feddygon ac mae wedi bod yn poeni llawer am iechyd a diogelwch ei fam a'i dad. Felly, mae dulliau arloesol iawn ac mae ysgolion yn cymryd hyn o ddifrif.
Yn olaf, a gaf i ddweud bod yr adran addysg a'r adran iechyd yn benderfynol o weithio ar y cyd ar y prosiect hwn? Ac mae'r adnoddau yr ydym ni wedi gallu eu rhoi yn y rhaglen wedi dod o'r ddwy gyllideb. Rwy'n derbyn eich pwynt am dryloywder, weithiau, y gallu i ddilyn effaith y mewnbynnau hynny, ond byddwn yn parhau, rwy'n siŵr, yn y Senedd nesaf—nid chi a fi, ond pobl eraill—i drafod sut y gellir sicrhau'r tryloywder hwnnw. Ond rwyf wedi bod yn falch iawn o'r cydweithio adrannol yr ydym ni wedi gallu ei gyflawni a'r gallu i harneisio adnoddau o'r ddwy linell gyllideb er mwyn gallu gwella'r gwasanaethau hyn.
Diolch am y datganiad. Hoffwn i hoelio sylw ar ddau fater penodol. Dwi'n gwybod eich bod chi'n cytuno ei bod hi'n hanfodol ein bod ni'n defnyddio dulliau ataliol wrth ymdrin â materion iechyd meddwl, a thra bod angen, wrth gwrs, ymateb i broblemau, mae'n bwysig hefyd gweithredu i atal problemau cyn iddyn nhw ymddangos.
Ac felly, mae angen mynd i'r afael ag un o achosion sylfaenol y problemau iechyd meddwl, ac mae tlodi yn un ohonyn nhw. Mae'n bwysig i ni gofio bod plant a phobl ifanc difreintiedig yn fwy tebygol o ddioddef o broblemau iechyd meddwl, ac felly bod mynd i'r afael â thlodi, drwy nifer o fesurau, yn ffordd effeithiol o atal problemau iechyd meddwl cyn iddyn nhw ymddangos. Mae ymchwil yn dangos bod plant sy'n mynd yn llwglyd yn llawer mwy tebygol o ddioddef o bryder—anxiety—a straen—stress—difrifol. Ac mae yna gyswllt hefyd wedi cael ei brofi rhwng newyn a thlodi mewn bywyd cynnar ag iselder a hunanladdiad yn nes ymlaen. Ac yn ychwanegol i hyn, er mwyn gweld twf ymennydd iach mewn plentyn, mae'n rhaid darparu gofynion maeth penodol iddyn nhw. Mae'r rhain yn cynnwys bwydydd sydd yn cynnwys sinc, fitamin D, haearn, seleniwm, protein, ïodin a maetholion allweddol eraill. Fel y gwyddoch chi, mae Plaid Cymru o blaid ehangu cymhwysedd ar gyfer cinio ysgol am ddim i blant i 70,000 o blant, ac yn y pen draw i bob plentyn, er mwyn sicrhau bod plant yn cael bwyd iach o leiaf unwaith y dydd. Felly, fy nghwestiwn i ydy hyn: onid ydy prydau ysgol am ddim angen bod yn gwbl ganolog i strategaeth iechyd meddwl a lles lleoliadau addysg unrhyw Lywodraeth oherwydd yr holl fanteision ataliol?
A'r ail faes dwi eisiau edrych arno fo ydy'r maes ôl-16. Mae cymorth iechyd meddwl yn allweddol mewn ysgolion, ond mae o hefyd yn hanfodol bod darpariaeth briodol yn parhau ym mhob lleoliad ôl-16, ac un maes sydd mewn perygl o gael ei ddiystyru ydy dysgu seiliedig ar waith a lles prentisiaid. Mae gan brentisiaid, yn ogystal â'r straen ychwanegol o gyflawni cymhwyster ar ôl cwblhau eu fframwaith, y pryder ychwanegol ynghylch cyflogaeth yn y dyfodol, ac yn ystod COVID mae'r pryder yna'n siŵr o fod wedi cael ei gynyddu, efo 1,690 o brentisiaid wedi cael eu rhoi ar ffyrlo llawn ers dechrau'r flwyddyn, gan ychwanegu at y pwysau. Felly, fy nghwestiwn olaf i, a'r ail gwestiwn: oes yna ddigon o gefnogaeth ar gael i'r grŵp penodol yma o ddysgwyr?
Thank you for the statement. I'd like to focus on two specific issues. I know that you would agree that it's crucial that we use a preventative approach in dealing with mental health issues, and whilst, of course, we do need to respond to problems as they arise, it's also important to take action to prevent those problems from arising in the first instance.
So, we do need to tackle one of the fundamental causes of mental health problems, and poverty is one of those. It is important that we bear in mind that disadvantaged children and young people are more likely to suffer mental health problems and that tackling poverty, through a number of different ways, is an effective way of preventing mental health problems before they emerge. Research shows that children who go hungry are far more likely to suffer anxiety and stress at a serious level. And there's also a proven link between poverty and hunger in early life and depression and suicide in later life. And in addition to this, if we are to see healthy brain growth in children, we must provide specific nutritional needs for them. And this includes the provision of zinc, vitamin D, iron, selenium, protein, iodine and other key nutrients. As you will know, Plaid Cymru is in favour of expanding free school meals to 70,000 children, and ultimately to all children, in order to ensure the children eat a healthy meal at least once a day. So, my question is this: shouldn't free school meals be at the very heart of a mental health and well-being strategy for education settings for any Government because of all of the preventative benefits that they bring?
And the second area I want to look at is the post-16 sector. Mental health support is crucial in schools, but it's also crucial that there is appropriate provision in all post-16 settings too, and one area that is at risk of being ignored is work-based learning and the well-being of apprentices. Apprentices, as well as the additional stress of completing a qualification after completing their framework, also have that additional stress of future employment, and during COVID that anxiety, I'm sure, has been increased, with 1,690 apprentices placed on full furlough from the beginning of the year, adding to the pressure on them of course. So, my final question, and my second question is: is there sufficient support available for this specific group of learners?
Thank you, Siân, for those points. Whilst I in no way disagree with the importance of nutrition for children and the important role that that plays in their education, I think it is just a little naive to think that, and that alone, can tackle the challenges of promoting good well-being and mental health in our schools. Can I say, one of the things that we do know that causes a great deal of stress and mental ill health is a lack of qualifications, and therefore ensuring that children receive excellent tuition and make real academic progress in schools is vitally important? And I am delighted to say that I have just signed off to officials now the largest ever investment in the pupil development grant—the largest single, as I said, budget line that that particular programme has ever had. In talking to teachers about that, they are very concerned that that money continues to flow to school after the next election because it has been fundamental in their ability to support children from our poorest backgrounds.
With regard to the issue of free school meals, the Member is absolutely aware—I know she is—that we were the first part of the United Kingdom to commit to funding free school meals during school holidays, and that support will continue in this academic year through to Easter of next year. The resources that have been made available to our partners in local government not only look to cover the costs of free school lunches, but we know, for many of these families, they would have been in receipt of a free breakfast while at school as well, and hence the—. In terms of monetary amounts to families, again, it's the best in the United Kingdom. We have promised to keep under review eligibility criteria for free school meals, but our families that are most in need are supported by that programme. Those families are also supported, of course, by our PDG access account, and I'm very pleased again this year that we have increased the number of year groups that are available for support in that programme, so that families in secondary schools can now apply for every single year that their children are in secondary school. And, of course, whilst traditionally those resources have been used to purchase items of uniform, that programme also allows parents to purchase items of kit and equipment so that their children can go into school feeling absolutely confident that they have, as I said, the uniform and the equipment that they need so that they are not different from their peers and don't have a lack of resources holding them back.
With regard to the further education sector, the Member is absolutely right—we need to ensure there is a continuity of support for children and young people as they move through education, and that's why we have ensured, as I said in my statement, that we have invested heavily both in the FE sector and in the HE sector so that students are supported. Many of our work-based learning providers, of course, will have linkages with their local further education provider, as part of their apprenticeship, and we would expect those colleges that are working with work-based learning providers to ensure that those young people have the support that they need. I recognise that it's been a particularly challenging year for some of those students. Their ability to complete qualifications has been more difficult because they've not been able to be in their traditional workplaces or they've not been able to cover the hours that they need to gain their qualifications, and our expectation is that further education colleges will be doing all that they can to support them. We have put additional moneys in place for those vocational learners to be brought back to college as a priority group, and, indeed, to support them if their courses run over into the next academic year to ensure that they are supported throughout that.
As I said, we have also significantly increased the investment in mental health support for our universities, and, again, to highlight best practice, in north Wales, I was delighted to hear this morning in a meeting with Glyndŵr University in Wrexham of how they are working hard to become the first trauma-informed university, not just in Wales, but in the United Kingdom, recognising the need to support their learners and their students. So, this is not just a whole-school approach, it is a truly whole-system approach.
Diolch, Siân, am y pwyntiau yna. Er nad wyf yn anghytuno o bell ffordd â phwysigrwydd maeth i blant a'r swyddogaeth bwysig y mae hynny'n ei chwarae yn eu haddysg, rwy'n credu mai bod ychydig yn naïf yw credu y gall hynny, a hynny ar ei ben ei hun, fynd i'r afael â heriau hybu llesiant ac iechyd meddwl da yn ein hysgolion. A gaf i ddweud, un o'r pethau y gwyddom ni sy'n achosi llawer iawn o straen ac afiechyd meddwl yw diffyg cymwysterau, ac felly mae sicrhau bod plant yn cael hyfforddiant rhagorol ac yn gwneud cynnydd academaidd gwirioneddol mewn ysgolion yn hanfodol bwysig? Ac mae'n bleser gennyf ddweud fy mod bellach newydd gymeradwyo i swyddogion y buddsoddiad mwyaf erioed yn y grant datblygu disgyblion—y llinell gyllideb unigol fwyaf, fel y dywedais i, a gafodd y rhaglen benodol honno erioed. Wrth siarad ag athrawon am hynny, maen nhw'n bryderus iawn bod yr arian hwnnw'n parhau i lifo i'r ysgol ar ôl yr etholiad nesaf oherwydd ei fod wedi bod yn sylfaenol yn eu gallu i gefnogi plant o'n cefndiroedd tlotaf.
O ran prydau ysgol am ddim, mae'r Aelod yn gwbl ymwybodol—gwn ei bod—mai ni oedd rhan gyntaf y Deyrnas Unedig i ymrwymo i ariannu prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol, ac y bydd y cymorth hwnnw'n parhau yn y flwyddyn academaidd hon hyd at y Pasg y flwyddyn nesaf. Mae'r adnoddau sydd ar gael i'n partneriaid mewn llywodraeth leol nid yn unig yn ceisio talu costau ciniawau ysgol am ddim, ond gwyddom, i lawer o'r teuluoedd hyn, y bydden nhw wedi bod yn cael brecwast am ddim tra'r oedden nhw yn yr ysgol hefyd, ac felly—. O ran symiau ariannol i deuluoedd, unwaith eto, dyma'r gorau yn y Deyrnas Unedig. Rydym ni wedi addo parhau i adolygu meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim, ond mae ein teuluoedd sydd â'r angen mwyaf yn cael eu cefnogi gan y rhaglen honno. Mae'r teuluoedd hynny hefyd yn cael eu cefnogi, wrth gwrs, gan ein cyfrif mynediad Grant Datblygu Disgyblion, ac rwy'n falch iawn eto eleni ein bod wedi cynyddu nifer y grwpiau blwyddyn sydd ar gael i gael cymorth yn y rhaglen honno, fel y gall teuluoedd mewn ysgolion uwchradd bellach wneud cais am bob blwyddyn y mae eu plant yn yr ysgol uwchradd. Ac, wrth gwrs, er bod yr adnoddau hynny wedi'u defnyddio'n draddodiadol i brynu eitemau o wisg ysgol, mae'r rhaglen honno hefyd yn caniatáu i rieni brynu eitemau o offer a chyfarpar fel y gall eu plant fynd i'r ysgol gan deimlo'n gwbl ffyddiog bod ganddyn nhw, fel y dywedais i, y wisg ysgol a'r offer sydd eu hangen arnyn nhw fel nad ydyn nhw'n wahanol i'w cyfoedion ac nad oes ganddyn nhw ddiffyg adnoddau sy'n eu dal yn ôl.
O ran y sector addysg bellach, mae'r Aelod yn hollol gywir—mae angen inni sicrhau parhad o ran cymorth i blant a phobl ifanc wrth iddyn nhw symud drwy addysg, a dyna pam yr ydym ni wedi sicrhau, fel y dywedais i yn fy natganiad, ein bod wedi buddsoddi'n helaeth yn y sector addysg bellach ac yn y sector addysg uwch fel y caiff myfyrwyr eu cefnogi. Bydd gan lawer o'n darparwyr dysgu seiliedig ar waith, wrth gwrs, gysylltiadau â'u darparwr addysg bellach lleol, fel rhan o'u prentisiaeth, a byddem yn disgwyl i'r colegau hynny sy'n gweithio gyda darparwyr dysgu seiliedig ar waith sicrhau bod y bobl ifanc hynny'n cael y cymorth y mae arnyn nhw ei angen. Rwy'n cydnabod ei bod wedi bod yn flwyddyn arbennig o heriol i rai o'r myfyrwyr hynny. Mae eu gallu i gwblhau cymwysterau wedi bod yn anoddach gan nad ydyn nhw wedi gallu bod yn eu gweithleoedd traddodiadol neu nad ydyn nhw wedi gallu talu am yr oriau sydd eu hangen arnyn nhw i ennill eu cymwysterau, a'n disgwyliad yw y bydd colegau addysg bellach yn gwneud popeth o fewn eu gallu i'w cefnogi. Rydym ni wedi rhoi arian ychwanegol ar waith i'r dysgwyr galwedigaethol hynny gael eu dwyn yn ôl i'r coleg fel grŵp blaenoriaeth, ac, yn wir, i'w cefnogi os bydd eu cyrsiau'n rhedeg drosodd i'r flwyddyn academaidd nesaf i sicrhau eu bod yn cael eu cefnogi drwy gydol hynny.
Fel y dywedais i, rydym ni hefyd wedi cynyddu'n sylweddol y buddsoddiad mewn cymorth iechyd meddwl i'n prifysgolion, ac, unwaith eto, i dynnu sylw at arfer gorau, yn y gogledd, roeddwn i wrth fy modd o glywed y bore yma mewn cyfarfod gyda Phrifysgol Glyndŵr yn Wrecsam sut y maen nhw yn gweithio'n galed i fod y brifysgol gyntaf sy'n seiliedig ar drawma, nid yn unig yng Nghymru, ond yn y Deyrnas Unedig, gan gydnabod yr angen i gefnogi eu dysgwyr a'u myfyrwyr. Felly, nid dull ysgol gyfan yn unig yw hwn, mae'n ddull system wirioneddol gyfan.
Minister, as this is likely to be our last exchange in this Senedd, I just wanted to take this opportunity to place on record my heartfelt thanks to you for your work in this area, which has delivered such substantial progress in this Senedd. Your engagement with my committee has been rooted in respect for the value and worth of Senedd committees, fuelled by your commitment to children and young people's mental health, and has been hugely constructive and productive. As you know, what has driven my work in this area is a determination to save young lives. I've got no doubt that the embedding of mental health on the face of the curriculum Bill, mandatory inclusive RSE for all pupils, and the whole-school approach for mental health will make a huge contribution to saving young lives in Wales, and there can be no more significant or important legacy than that, and I do thank you for that.
If I can just turn now to a question about the whole-school approach, and mindful of your answer to Suzy Davies, which was very encouraging about the role of Estyn in ensuring that the framework, which is an excellent framework, rooted in strong relationships, is implemented, can I just ask specifically about secondary schools? As you know, all too well, lots of primary schools are already really very good at this work, and we have much to be proud of, but we have a longer journey to go on with our secondary schools. What specific steps have you taken and put in place to ensure that we can make that seismic shift, really, in delivering this whole-school approach in our secondary schools? Thank you.
Gweinidog, gan mai hwn fydd ein cyfle olaf i ffeirio geiriau yn y Senedd hon, roeddwn eisiau manteisio ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch o galon ichi am eich gwaith yn y maes hwn, sydd wedi cyflawni cynnydd mor sylweddol yn y Senedd hon. Mae eich ymgysylltiad â'm pwyllgor wedi'i wreiddio mewn parch at werth pwyllgorau'r Senedd, wedi'i ysgogi gan eich ymrwymiad i iechyd meddwl plant a phobl ifanc, ac mae wedi bod yn adeiladol ac yn gynhyrchiol iawn. Fel y gwyddoch chi, yr hyn sydd wedi ysgogi fy ngwaith yn y maes hwn yw penderfyniad i achub bywydau ifanc. Nid oes gennyf amheuaeth na fydd ymgorffori iechyd meddwl ar wyneb Bil y cwricwlwm, addysg rhyw a pherthnasoedd cynhwysol gorfodol ar gyfer pob disgybl, a'r dull ysgol gyfan ar gyfer iechyd meddwl yn gwneud cyfraniad enfawr at achub bywydau ifanc yng Nghymru, ac ni ellir cael gwaddol mwy sylweddol na phwysicach na hynny, ac rwy'n diolch i chi am hynny.
Os gaf i droi yn nawr at gwestiwn am y dull ysgol gyfan, ac ystyried eich ateb i Suzy Davies, a oedd yn galonogol iawn ynghylch swyddogaeth Estyn o ran sicrhau bod y fframwaith, sy'n fframwaith rhagorol, sydd wedi'i wreiddio mewn perthynas gref, yn cael ei weithredu, a gaf i ofyn yn benodol am ysgolion uwchradd? Fel y gwyddoch chi, yn rhy dda o lawer, mae llawer o ysgolion cynradd eisoes yn dda iawn yn y gwaith hwn, ac mae gennym lawer i ymfalchïo ynddo, ond mae gennym daith hirach i fynd arni o ran ein hysgolion uwchradd. Pa gamau penodol ydych chi wedi'u cymryd a'u rhoi ar waith i sicrhau y gallwn ni wneud y newid seismig hwnnw, mewn gwirionedd, wrth ddarparu'r dull ysgol gyfan hwn yn ein hysgolion uwchradd? Diolch.
Thank you, Lynne, first of all for your kind words. I guess serving an apprenticeship before becoming a Minister for some 16 or 17 years on committees perhaps gives you a perspective that isn't always present, sometimes. By engaging with you and your committee, I think we have achieved more than if the Government had just tried to move along this path on its own. And can I say, a lot of that is down to you, to your personal commitment, which goes beyond simply a political commitment, to this agenda, and, of course, just that little bit of fear sometimes you put into me of the consequences of what might happen if we don't get things done. But that creative tension between the Senedd and the Government is something that we should look to enhance at all times, because it leads to better policy outcomes for the people of Wales. And, goodness me, for those of us who have been involved in this project since 1999, that's what we set out to achieve, and I'd like to think that's what we have done in our relationship, Lynne, over these last five years.
You were absolutely right to talk about the secondary sector. You will be aware of the thematic work that's already been done by Estyn that talks about the differentiation, often, between the primary and the secondary sector, and the need to ensure that our secondary practitioners are well acquainted with, if nothing else, the simple biological changes that our young people go through during adolescence and how we need to be mindful of that in our approaches in the secondary school system. And I, certainly, sitting on the task and finish group, learned a lot and, indeed, have adjusted my own parenting style at home with that deeper understanding.
Of course, the pressures on secondary schools are sometimes not of their making but they're of Government's making. And that's why it's really important that we not only change our curriculum, that we not only have a learning inspectorate and a different approach to inspections, but we as a Government need to change the way in which we hold schools accountable for their performance. In the past, we have held schools accountable for their performance—because they need to be held accountable, there is no getting away from that, the job that they do is too important not to be held accountable—but they've been held accountable on such a narrow, narrow set of measures. And, as important as those measures are, surely if COVID has taught us nothing else, it's that school is a much wider and a much bigger piece of children's lives than just the narrowness by which we've held schools to account. So, it's also about changing our accountability regimes as a Government as well in terms of what success looks like in a secondary school and what does good practice look like in a secondary school, and, clearly, ensuring that the whole-school approach is embedded in approaches in secondary school will be really important, going forward.
And can I just reassure people that, sometimes, there is a false and artificial argument put up that you can either have well-being excellence or you can have academic excellence. Oh, goodness me, it's so not the case. What all the studies show is that if you have good well-being in school, for both pupils and faculty, actually that leads to greater educational attainment. So, this isn't an either/or or a 'nice to have'; this is an absolutely essential building block for driving forward greater levels of educational attainment for all of our children.
Diolch, Lynne, yn gyntaf oll am eich geiriau caredig. Rwy'n dyfalu bod bwrw prentisiaeth cyn dod yn Weinidog am ryw 16 neu 17 mlynedd ar bwyllgorau efallai'n rhoi persbectif i chi nad yw bob amser yn bresennol, weithiau. Drwy ymgysylltu â chi a'ch pwyllgor, rwy'n credu ein bod wedi cyflawni mwy na phe bai'r Llywodraeth wedi ceisio symud ar hyd y llwybr hwn ar ei phen ei hun yn unig. Ac a gaf i ddweud, i chi y mae llawer o'r diolch am hynny, eich ymrwymiad personol, sy'n mynd y tu hwnt i ymrwymiad gwleidyddol yn unig i'r agenda hon, ac, wrth gwrs, dim ond yr ychydig ofn yr oeddech yn peri i mi weithiau, ofn yr hyn a allai ddigwydd pe na baem ni'n cyflawni pethau. Ond mae'r tensiwn creadigol hwnnw rhwng y Senedd a'r Llywodraeth yn rhywbeth y dylem ni geisio ei wella bob amser, oherwydd mae'n arwain at well canlyniadau polisi i bobl Cymru. Ac wrth gwrs i'r rheini ohonom sydd wedi bod yn rhan o'r prosiect hwn ers 1999, dyna'r hyn yr oeddem ni'n bwriadu ei gyflawni, a hoffwn feddwl mai dyna'r hyn yr ydym ni wedi'i wneud yn ein perthynas, Lynne, dros y pum mlynedd diwethaf.
Roeddech chi yn llygad eich lle wrth siarad am y sector uwchradd. Byddwch yn ymwybodol o'r gwaith thematig sydd eisoes wedi'i wneud gan Estyn sy'n sôn am y gwahaniaethu, yn aml, rhwng y sector cynradd a'r sector uwchradd, a'r angen i sicrhau bod ein hymarferwyr uwchradd yn gyfarwydd iawn â'r newidiadau biolegol syml y mae ein pobl ifanc yn mynd trwyddyn nhw yn ystod y glasoed a sut y mae angen inni gofio hynny yn ein dulliau gweithredu yn y system ysgolion uwchradd. Ac rwy'n sicr y gwnes i wrth eistedd ar y grŵp gorchwyl a gorffen, ddysgu llawer ac, yn wir, addasu fy arddull rhianta fy hun gartref gyda'r ddealltwriaeth ddyfnach honno.
Wrth gwrs, weithiau nid yr ysgolion uwchradd eu hunain sy'n gyfrifol am y pwysau a roir arnyn nhw ond y Llywodraeth. A dyna pam y mae'n bwysig iawn ein bod nid yn unig yn newid ein cwricwlwm, bod gennym nid yn unig arolygiaeth ddysgu a dull gwahanol o arolygu, ond mae angen i ni fel Llywodraeth newid y ffordd yr ydym ni'n dwyn ysgolion i gyfrif am eu perfformiad. Yn y gorffennol, rydym ni wedi dwyn ysgolion i gyfrif am eu perfformiad—oherwydd mae angen gwneud hynny, nid oes dianc rhag hynny, mae'r gwaith y maen nhw yn ei wneud yn rhy bwysig iddyn nhw beidio â chael eu dwyn i gyfrif—ond maen nhw wedi'u dwyn i gyfrif ar set mor gul, gul o fesurau. Ac, er mor bwysig yw'r mesurau hynny, os nad yw COVID wedi dysgu dim byd arall i ni, mae wedi dangos bod ysgol yn rhan lawer ehangach a llawer mwy o fywydau plant na dim ond y culni yr ydym ni wedi dwyn ysgolion i gyfrif yn ei gylch. Felly, mae hefyd yn ymwneud â newid ein cyfundrefnau atebolrwydd fel Llywodraeth o ran sut ffurf sydd ar lwyddiant mewn ysgol uwchradd a sut ffurf sydd ar arfer da mewn ysgol uwchradd, ac, yn amlwg, bydd sicrhau bod y dull ysgol gyfan yn rhan annatod o ddulliau mewn ysgolion uwchradd yn bwysig iawn, wrth symud ymlaen.
Ac a gaf i dawelu meddwl pobl drwy ddweud bod dadl ffug ac artiffisial, weithiau, yn cael ei chyflwyno sef y gallwch naill ai gael rhagoriaeth llesiant neu y gallwch gael rhagoriaeth academaidd. O mam bach, does dim byd pellach o'r gwir. Yr hyn y mae'r holl astudiaethau'n ei ddangos yw, os oes gennych lesiant da yn yr ysgol, ar gyfer disgyblion a chyfadran, mae hynny mewn gwirionedd yn arwain at fwy o gyrhaeddiad addysgol. Felly, nid yw hwn yn fater o 'naill ai/neu' na 'neis i'w gael'; mae hwn yn floc adeiladu hollol hanfodol ar gyfer hyrwyddo lefelau uwch o gyrhaeddiad addysgol i'n holl blant.
And finally, David Rees.
Ac yn olaf, David Rees.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, can I put on record also my thanks for your stewardship of the education portfolio over the last five years? The statement you've just made demonstrates your commitment to the well-being and education of our young children, our young people, and I very much appreciate that. I look forward and I hope that what you've just said comes to fruition, because I have experience, unfortunately, as have my constituents, where the well-being of young children and the mental health of young children hasn't been addressed fully during this pandemic, particularly children in primary school. As we know, mental health issues can sometimes present themselves as behavioural issues as well, and therefore behavioural changes, often at home, not necessarily in school, can cause difficulties for families. I know of a parent who went to a school to ask for help with those behavioural changes as a consequence of some of the experiences of COVID and being home, and was told, 'We haven't got services available to you.' And that parent didn't have that help, and therefore we need to ensure that the services are available to help parents with children, in primary schools in particular, and also when they move into secondary schools—that transition period as well—to ensure that those services are there so parents don't face the challenges at home because the system has failed to deliver and support the child in the education settings. So, before you leave your post on 6 May, can you give me assurances that you will ensure that every local authority has in place sufficient resources to ensure that children who need that support and parents who ask for that support are not going to be denied it?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, a gaf i gofnodi hefyd fy niolch am eich stiwardiaeth o'r portffolio addysg dros y pum mlynedd diwethaf? Mae'r datganiad yr ydych chi newydd ei wneud yn dangos eich ymrwymiad i lesiant ac addysg ein plant ifanc, ein pobl ifanc, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr. Edrychaf ymlaen ac rwy'n gobeithio bod yr hyn yr ydych chi newydd ei ddweud yn dwyn ffrwyth, oherwydd mae gennyf brofiad, yn anffodus, fel sydd gan fy etholwyr, o enghreifftiau pan nad yw llesiant plant ifanc ac iechyd meddwl plant ifanc wedi cael sylw llawn yn ystod y pandemig hwn, yn enwedig plant yn yr ysgol gynradd. Fel y gwyddom ni, gall materion iechyd meddwl weithiau amlygu eu hunain fel materion ymddygiad hefyd, ac felly gall newidiadau mewn ymddygiad, yn aml gartref, nid o reidrwydd yn yr ysgol, achosi anawsterau i deuluoedd. Rwy'n gwybod am riant a aeth i ysgol i ofyn am help gyda'r newidiadau yn yr ymddygiad hynny o ganlyniad i rai o brofiadau COVID a bod gartref, a dywedwyd wrtho, 'Nid oes gennym ni wasanaethau ar gael i chi.' Ac ni chafodd y rhiant hwnnw'r cymorth hwnnw, ac felly mae angen i ni sicrhau bod y gwasanaethau ar gael i helpu rhieni gyda phlant, mewn ysgolion cynradd yn arbennig, a hefyd pan fyddan nhw'n symud i ysgolion uwchradd—y cyfnod pontio hwnnw hefyd—i sicrhau bod y gwasanaethau hynny yno fel nad yw rhieni'n wynebu'r heriau gartref oherwydd bod y system wedi methu â darparu a chefnogi'r plentyn yn y lleoliadau addysg. Felly, cyn ichi adael eich swydd ar 6 Mai, a allwch roi sicrwydd imi y byddwch yn sicrhau bod gan bob awdurdod lleol ddigon o adnoddau ar waith i sicrhau na fydd plant y mae angen y cymorth hwnnw arnyn nhw a rhieni sy'n gofyn am y cymorth hwnnw yn cael eu gwrthod?
Thank you, David, for your kind words. Can I say I'm very sorry to hear of the experience that your constituent has had? If you would be good enough to let me have further details, then I can assure you that I will ask officials to pursue that with Neath Port Talbot local authority and I would be very pleased to do so, because what we do know is when parents ask for help, sometimes that puts us in a very vulnerable position as adults. We know that admitting sometimes that we are struggling or need help, especially when that is something as personal as parenting, can make you feel very, very vulnerable, and you are worried about being judged at the same time as being really worried about what is happening with your child. So, the initial response has to be the right response first time round, so that people are not discouraged from seeking help. I can't comment, because I don't know the full details of the case, but what we also have to recognise is that whilst we can realistically expect schools to manage a certain amount within the school setting, sometimes a family or a child may need help above and beyond the competencies that could be expected within school, and that's where local education authorities and local authorities in general, and sometimes in partnership with health services, need to have wraparound services that the school can refer to, because sometimes it is an outside agency above and beyond school that will need to be there to assist a parent or to assist a child.
So, as I said, I can't comment, because I don't know the full details, but that could be the case, that we needed other services brought in there to support the family. But, David, I can assure you that we continue to work with local authorities around ensuring, especially as we come out of the pandemic—and, goodness me, I hope we are coming out of the pandemic—that they will be ready to respond in a whole-systems approach, not just leave it all to schools, but to ensure that there is youth work, social services input, and partnerships with other organisations to support families if they need it. Because you're quite right—I don't believe in children as being inherently naughty; behaviour is triggered by something and we need to support that, and often disruption at home or things that have been going on at home result in behaviour in school, and we need to ensure that there is support for the family to address what's been going on so that those behaviour issues can be addressed. Many schools do it very well, but education, like democracy, David, is never done. So, there will always be more work for an education Minister, whoever that is lucky enough to be, to do.
Diolch, David, am eich geiriau caredig. A gaf i ddweud ei bod yn ddrwg iawn gennyf glywed am y profiad y mae eich etholwr wedi'i gael? Pe byddech yn fodlon rhoi mwy o fanylion i mi, yna gallaf eich sicrhau y byddaf yn gofyn i swyddogion fynd ar drywydd hynny gydag awdurdod lleol Castell-nedd Port Talbot a byddwn yn falch iawn o wneud hynny, oherwydd yr hyn yr ydym yn ei wybod yw pan fydd rhieni yn gofyn am gymorth, weithiau mae hynny'n ein rhoi ni mewn sefyllfa agored iawn fel oedolion. Gwyddom y gall cyfaddef weithiau ein bod yn cael trafferth neu angen help, yn enwedig pan fo hynny'n rhywbeth mor bersonol â rhianta, wneud i chi deimlo'n agored iawn, iawn i niwed, ac rydych yn poeni am gael eich barnu ac ar yr un pryd yn poeni'n fawr am yr hyn sy'n digwydd i'ch plentyn. Felly, mae'n rhaid i'r ymateb cychwynnol fod yr ymateb cywir y tro cyntaf, fel nad yw pobl yn gwangalonni rhag ceisio cymorth. Ni allaf wneud sylw, oherwydd nid wyf yn gwybod manylion llawn yr achos, ond yr hyn y mae'n rhaid i ni ei gydnabod hefyd yw, er y gallwn ddisgwyl yn realistig i ysgolion reoli rhywfaint o achosion yn yr ysgol, weithiau efallai y bydd angen cymorth ar deulu neu blentyn sydd y tu hwnt i'r cymwyseddau y gellid eu disgwyl yn yr ysgol, a dyna pryd y mae awdurdodau addysg lleol ac awdurdodau lleol yn gyffredinol, ac weithiau mewn partneriaeth â'r gwasanaethau iechyd, angen sicrhau gwasanaethau cofleidiol y gall yr ysgol gyfeirio atynt, oherwydd weithiau mae angen asiantaeth allanol sydd y tu hwnt i'r ysgol i fod yno i gynorthwyo rhiant neu i gynorthwyo plentyn.
Felly, fel y dywedais, ni allaf wneud sylw, oherwydd nid wyf yn gwybod y manylion llawn, ond gallai hynny fod yn wir, bod angen dod â gwasanaethau eraill i mewn i gefnogi'r teulu. Ond, David, gallaf eich sicrhau ein bod yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau, yn enwedig wrth i ni ddod allan o'r pandemig—a, bobl bach, gobeithio ein bod ni yn dod allan o'r pandemig—y byddan nhw'n barod i ymateb mewn dull systemau cyfan, nid dim ond gadael y cyfan i ysgolion, ond i sicrhau bod gwaith ieuenctid, mewnbwn gan y gwasanaethau cymdeithasol, a phartneriaethau gyda sefydliadau eraill ar gael i roi cymorth i deuluoedd os oes ei angen arnyn nhw. Oherwydd rydych yn llygad eich lle—nid wyf yn credu bod plant yn gynhenid ddrwg; mae ymddygiad yn cael ei sbarduno gan rywbeth ac mae angen i ni gefnogi hynny, ac yn aml mae rhywfaint o darfu gartref neu bethau sydd wedi bod yn digwydd gartref yn arwain at yr ymddygiad yn yr ysgol, ac mae angen i ni sicrhau bod cefnogaeth i'r teulu fynd i'r afael â'r hyn sydd wedi bod yn digwydd fel y gellir mynd i'r afael â'r materion ymddygiad hynny. Mae llawer o ysgolion yn gwneud hynny'n dda iawn, ond nid yw addysg, fel democratiaeth, David, byth yn dod i ben. Felly, bydd bob amser mwy o waith i Weinidog addysg, pwy bynnag fydd yn ddigon ffodus i fod yn y swydd, i'w wneud.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 6 on our agenda is a statement by the Deputy Minister and Chief Whip on the Wales race equality action plan—an anti-racist Wales, and I call on the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt.
Eitem 6 ar ein hagenda yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ar gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru—Cymru Wrth-hiliol, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Racism and race inequalities have adversely impacted global society for hundreds of years. Back in October 2020, the Senedd supported a motion to wholeheartedly root out racism and racist ideology, and strive towards a more equal Wales, tackling systemic and structural race inequality. The Runnymede Trust says that racial inequalities persist in almost every arena of British society from birth to death, and events throughout the last year have demonstrated the tragic reality of that statement. The disproportionate and more severe impact of COVID-19 on black, Asian and minority ethnic communities expose the inherent racial inequality in our society, and in the aftermath of George Floyd's death, Black Lives Matter and others have ensured that racism and race inequality are issues that no-one can ignore.
Now is the time for action, and as we mark again the international day for the elimination of all forms of racial discrimination, I'm pleased to announced that, this week, the Welsh Government will publish the race equality action plan for Wales for consultation. The race equality action plan for Wales—an anti-racist Wales sets out a series of goals and actions designed to improve the outcomes for black, Asian and minority ethnic people in Wales. It's based on a number of themes developed in co-production with ethnic minority communities. It's grounded in evidence and shaped by expert academics from across Wales and the wider UK.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae hiliaeth ac anghydraddoldebau hiliol wedi cael effaith andwyol ar gymdeithas fyd-eang ers cannoedd o flynyddoedd. Yn ôl ym mis Hydref 2020, cefnogodd y Senedd gynnig i fynd ati o ddifrif i ddod â hiliaeth ac ideoleg hiliol i'r wyneb, ac ymdrechu tuag at Gymru fwy cyfartal, gan fynd i'r afael ag anghydraddoldeb hiliol systemig a strwythurol. Dywed Ymddiriedolaeth Runnymede fod anghydraddoldebau hiliol yn parhau ym mron pob maes mewn cymdeithas ym Mhrydain o enedigaeth i farwolaeth, ac mae digwyddiadau drwy gydol y flwyddyn ddiwethaf wedi dangos realiti trasig y datganiad hwnnw. Mae effaith anghymesur a mwy difrifol COVID-19 ar gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn amlygu'r anghydraddoldeb hiliol cynhenid yn ein cymdeithas, ac yn sgil marwolaeth George Floyd, mae Black Lives Matter ac eraill wedi sicrhau bod hiliaeth ac anghydraddoldeb hiliol yn faterion na all neb eu hanwybyddu.
Nawr yw'r amser ar gyfer gweithredu, ac wrth i ni nodi unwaith eto y diwrnod rhyngwladol ar gyfer dileu pob math o wahaniaethu ar sail hil, rwy'n falch o gyhoeddi y bydd Llywodraeth Cymru, yr wythnos hon, yn cyhoeddi cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru ar gyfer ymgynghoriad. Mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru—Cymru Wrth-hiliol yn nodi cyfres o nodau a chamau gweithredu a gynlluniwyd i wella'r canlyniadau i bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru. Mae'n seiliedig ar nifer o themâu a ddatblygwyd mewn cyd-gynhyrchiad â chymunedau lleiafrifoedd ethnig. Mae wedi'i wreiddio mewn tystiolaeth ac wedi'i lunio gan academyddion arbenigol o bob rhan o Gymru a'r DU ehangach.
The detail and scale of the race equality action plan is bold, to reflect our ambitious and radical vision for Wales—a vision of a Wales that is anti-racist. Not non-racist, not more equal—a Wales in which there is zero tolerance for racism in all its forms. Taking this stance is vitally important to our black, Asian and minority ethnic stakeholders and communities because it provides for an active and conscious understanding that our society is structured in a way that excludes ethnic minorities. An anti-racist stance challenges the status quo and rebuilds systems for the benefit of us all. Anti-racism shifts the burden of racism from the victims to everyone in society. There will be many people in Wales who do not consider themselves racist, but anti-racism requires us all to make a conscious, active effort to call out racism wherever we see it. Simply standing by and staying silent is not enough. Taking an anti-racist stance sets the race equality action plan apart from any other policy intervention of this kind, either previously in Wales, or across the UK.
There are other distinguishing features within this plan that set it apart from other plans of this nature. The principle of co-creation has been fundamental to the development of the race equality action plan. The content of the plan is grounded in the lived experience of black, Asian and minority ethnic people in Wales. Around 2,000 individuals have shared their views on what the plan should include and the plan would not have been possible without their contributions. It has been incredibly powerful and is already proving a catalyst for change. Sharing these lived experiences has been painful for those involved, and I acknowledge the emotional labour inherent in such work. These individuals have given so much of themselves in pursuit of a plan that creates tangible change and it is crucial that we now deliver in acknowledgment of those contributions.
I am grateful to the 17 black, Asian and minority ethnic community mentors who are currently working alongside Welsh Government officials and sharing their expertise. They have added value, enriched our understanding and demonstrated why diversity across a workforce is essential to achieve impactful policy development. Beyond those with lived experience of racism, the plan is a result of collaboration between many stakeholders, and I want to take this opportunity to thank every participant for their generosity of expertise, contribution, guidance and advice provided in support of the plan. I express special thanks to Professor Emmanuel Ogbonna, who has provided challenging, thoughtful and supportive leadership for the work, alongside his role in chairing the COVID-19 socioeconomic group.
The Welsh Government has always prioritised equality in its work. The strategic equality plan and implementation of the socioeconomic duty are demonstrable examples of action we are taking to address inequalities in Wales. The history of Wales in all its diversity will be mandatory within the new curriculum, and last Friday, as further evidence of our commitment to equality, the Minister for Education committed to embedding these principles within the Curriculum for Wales by accepting all recommendations made in the final report by the black, Asian and minority ethnic communities, contributions and cynefin in the new curriculum working group, led by Professor Charlotte Williams.
The race equality action plan emphasises the importance of closing the 'implementation gap'. The plan must, in the words of one of our stakeholders, move us from 'rhetoric to reality'. It must deliver our anti-racist vision and create culture change. The actions delivered must be meaningful and result in tangible equality of outcomes. We must think differently about how we measure and monitor progress and delivery. In time, this may require legislative underpinning, but in the short term, we will utilise all of the levers at our disposal to deliver our transformational work alongside stakeholders, as co-owners of the plan, to ensure accountability.
The race equality action plan is ambitious, it is radical and it is a result of a unique form of co-creation and shared ownership. Deputy Llywydd, the successful implementation of the race equality action plan will benefit all citizens in Wales. An equitable employment market will improve overall productivity and economic growth that will benefit us all. A fairer education and training system will develop aspiration, opportunity and improved outcomes for us all. Equalising opportunities and outcomes in health and social care will improve the system for us all. In the words of Professor Emmanuel Ogbonna, 'the imperative for implementing the plan is the mutually beneficial nature of the outcomes; we all stand to benefit from racial equality'.
I invite all Members of the Senedd to consider the race equality action plan and to share in our vision for an anti-racist Wales, where systems that perpetuate inequality are dismantled, where racial diversity is valued, and where we work to achieve equality of opportunities and outcomes for all. Diolch.
Mae manylion a maint y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn feiddgar, i adlewyrchu ein gweledigaeth uchelgeisiol a radical ar gyfer Cymru—gweledigaeth o Gymru sy'n wrth-hiliol. Nid anhiliol, nid mwy cyfartal—Cymru lle nad oes dim goddefgarwch tuag at hiliaeth o unrhyw fath. Mae cymryd y safiad hwn yn hanfodol bwysig i'n rhanddeiliaid a'n cymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig gan ei fod yn darparu ar gyfer dealltwriaeth weithredol ac ymwybodol bod ein cymdeithas wedi'i strwythuro mewn ffordd sy'n eithrio lleiafrifoedd ethnig. Mae safiad gwrth-hiliol yn herio'r status quo ac yn ailadeiladu systemau er budd pob un ohonom. Mae gwrth-hiliaeth yn symud baich hiliaeth o'r dioddefwyr i bawb mewn cymdeithas. Bydd llawer o bobl yng Nghymru nad ydyn nhw yn ystyried eu hunain yn hiliol, ond mae gwrth-hiliaeth yn gofyn i bob un ohonom ni wneud ymdrech ymwybodol a gweithredol i amlygu hiliaeth lle bynnag y gwelwn ni hynny. Nid yw sefyll ac aros yn dawel yn ddigon. Mae cymryd safiad gwrth-hiliol yn gosod y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ar wahân i unrhyw ymyrraeth polisi arall o'r math hwn, naill ai yng Nghymru o'r blaen, neu ledled y DU.
Mae nodweddion nodedig eraill yn y cynllun hwn sy'n ei osod ar wahân i gynlluniau eraill o'r math hwn. Mae'r egwyddor o gyd-greu wedi bod yn hanfodol i ddatblygu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Mae cynnwys y cynllun wedi'i wreiddio ym mhrofiad byw pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru. Mae tua 2,000 o unigolion wedi rhannu eu barn ar yr hyn y dylai'r cynllun ei gynnwys ac ni fyddai'r cynllun wedi bod yn bosibl heb eu cyfraniadau nhw. Mae wedi bod yn anhygoel o bwerus ac mae eisoes yn gatalydd ar gyfer newid. Mae rhannu'r profiadau byw hyn wedi bod yn boenus i'r rhai sy'n gysylltiedig, ac rwy'n cydnabod y llafur emosiynol sy'n rhan annatod o waith o'r fath. Mae'r unigolion hyn wedi rhoi cymaint ohonyn nhw eu hunain wrth geisio cael cynllun sy'n creu newid pendant ac mae'n hanfodol ein bod ni nawr yn cydnabod y cyfraniadau hynny.
Rwy'n ddiolchgar i'r 17 o fentoriaid cymunedol o gymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig sy'n gweithio ochr yn ochr â swyddogion Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd ac yn rhannu eu harbenigedd. Maen nhw wedi ychwanegu gwerth, wedi cyfoethogi ein dealltwriaeth ac wedi dangos pam y mae amrywiaeth ar draws gweithlu yn hanfodol er mwyn sicrhau datblygiad polisi effeithiol. Yn ogystal â'r rhai sydd â phrofiad bywyd o hiliaeth, mae'r cynllun yn ganlyniad cydweithio rhwng llawer o randdeiliaid, ac rwyf am achub ar y cyfle hwn i ddiolch i'r holl gyfranogwyr am eu haelioni o ran arbenigedd, cyfraniad, arweiniad a chyngor a roddwyd i gefnogi'r cynllun. Diolch yn arbennig i'r Athro Emmanuel Ogbonna, sydd wedi rhoi arweinyddiaeth heriol, ystyriol a chefnogol ar gyfer y gwaith, ochr yn ochr â'i swyddogaeth yn cadeirio grŵp economaidd-gymdeithasol COVID-19.
Mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi blaenoriaethu cydraddoldeb yn ei gwaith. Mae'r cynllun cydraddoldeb strategol a gweithredu'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn enghreifftiau amlwg o'r camau yr ydym yn eu cymryd i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau yng Nghymru. Bydd hanes Cymru yn ei holl amrywiaeth yn orfodol o fewn y cwricwlwm newydd, a dydd Gwener diwethaf, fel tystiolaeth bellach o'n hymrwymiad i gydraddoldeb, ymrwymodd y Gweinidog Addysg i ymgorffori'r egwyddorion hyn yng Nghwricwlwm Cymru drwy dderbyn yr holl argymhellion a wnaed yn yr adroddiad terfynol gan y cymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, cyfraniadau a chynefin yn y gweithgor cwricwlwm newydd, o dan arweiniad yr Athro Charlotte Williams.
Mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn pwysleisio pwysigrwydd cau'r 'bwlch gweithredu'. Mae'n rhaid i'r cynllun, yng ngeiriau un o'n rhanddeiliaid, ein symud ni o 'rethreg i realiti'. Mae'n rhaid iddo gyflawni ein gweledigaeth wrth-hiliol a chreu newid mewn diwylliant. Mae'n rhaid i'r camau a gyflawnir fod yn ystyrlon gan arwain at ganlyniadau cyfartal pendant. Mae'n rhaid i ni feddwl yn wahanol am y ffordd yr ydym ni'n mesur ac yn monitro cynnydd a chyflawniad. Gydag amser, efallai y bydd hyn yn gofyn am sail ddeddfwriaethol, ond yn y tymor byr, byddwn yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni i gyflawni ein gwaith trawsnewidiol ochr yn ochr â rhanddeiliaid, fel cydberchnogion y cynllun, i sicrhau atebolrwydd.
Mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn uchelgeisiol, mae'n radical ac mae'n ganlyniad i fath unigryw o gyd-greu a chydberchnogaeth. Dirprwy Lywydd, bydd gweithredu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn llwyddiannus er lles holl ddinasyddion Cymru. Bydd marchnad gyflogaeth deg yn gwella cynhyrchiant cyffredinol a thwf economaidd a fydd er lles bob un ohonom. Bydd system addysg a hyfforddiant decach yn datblygu dyhead, cyfle a chanlyniadau gwell i bob un ohonom. Bydd cyfartalu cyfleoedd a chanlyniadau ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn gwella'r system i bob un ohonom. Yng ngeiriau'r Athro Emmanuel Ogbonna, 'y rheidrwydd ar gyfer gweithredu'r cynllun yw natur gydfuddiannol y canlyniadau; bydd pob un ohonom ni yn elwa ar gydraddoldeb hiliol'.
Rwy'n gwahodd holl Aelodau'r Senedd i ystyried y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ac i rannu yn ein gweledigaeth ar gyfer Cymru Wrth-hiliol, lle mae systemau sy'n parhau anghydraddoldeb yn cael eu datgymalu, lle mae amrywiaeth hiliol yn cael ei werthfawrogi, a lle rydym ni'n gweithio i sicrhau cyfle a chanlyniadau cyfartal i bawb. Diolch.
Deputy Minister, I just want to say that I concur with all that you said. We very much welcome this plan today. May I first just take this opportunity, though, to thank the Deputy Minister, Jane Hutt, for all her hard work in this role? She was the perfect person to be in such a role, being such a caring and compassionate human herself. She's helped to bring this Senedd and our country great strides forward in talking about, debating and acting upon subjects that were often thought as taboo subjects.
Black Lives Matter and the pandemic have highlighted systematic inequality, particularly within our BME communities. It has really brought to the forefront the very real issues that many in our society and our communities face on a daily basis in 2021. And I state the year, because it is quite bewildering that this severe inequality and racism still exists in our society in 2021. This plan is therefore welcome, timely and much needed.
We very much welcome this cross-cutting and cross-department policy development approach, and the proactive rather than reactive approach that the Minister has outlined in her statement today about the plan—for example, as she has already outlined, incorporating black history to now be taught in the new curriculum. I hope that any successor Government and Ministers like Kirsty Williams would also adopt this approach going forward. If we as a nation are truly serious in combating racism in all its forms and guises, then this is the way we need to do it.
Luckily, I believe that a lot of racism is generational and will die out naturally. It is always incredibly reassuring when you talk to our young people how important it is that we do tackle racism and inequality in our communities. In terms of Black Lives Matter, seeing the interaction with young people on Twitter, for example, with Manchester United Football Club—I say that because I'm a big fan myself—and how they're supporting the players when they've been abused, and things like that, is just wonderful to see and it's heartwarming. If that's a sign of things to come, I'm very happy to be a part of it, but we must remember that we are acting for those young people now, so action needs to be taken now.
We will need, obviously, very real innovative thinking and multiple partnership working to ensure that we get to the root of these systematic inequalities, and that we work in partnership with our local communities, our local authorities and community leaders to ensure that all backgrounds, all cultures, people of all languages within our communities engage with one another, and have opportunities to integrate naturally. I bring up sport again, as I do, but it's an example of a perfect enabler of bringing communities together in a natural way. It's important that we use that as one of the tools in doing so.
It's fundamentally important and vital that we think about these things now, and our hopes, values and anti-racist stance, and that it's embedded in everything that we do—in our psyches when we're creating policy throughout the Senedd, and going forward into the sixth Senedd and beyond. I'm very pleased to say that the Welsh Conservatives are right behind you, Deputy Minister, on this plan and the approach, and we welcome this statement.
Dirprwy Weinidog, hoffwn ddweud fy mod i'n cytuno â'r cyfan a ddywedasoch. Rydym yn croesawu'r cynllun hwn yn fawr heddiw. A gaf i achub ar y cyfle hwn yn gyntaf, serch hynny, i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog, Jane Hutt, am ei holl waith caled yn y swyddogaeth hon? Hi oedd yr unigolyn perffaith i fod â swyddogaeth o'r fath, gan ei bod yn fod dynol mor ofalgar a thosturiol ei hun. Mae hi wedi helpu'r Senedd hon a'n gwlad i gymryd camau breision wrth siarad am bynciau, trafod a gweithredu ar bynciau a oedd yn aml yn cael eu hystyried yn bynciau tabŵ.
Mae Black Lives Matter a'r pandemig wedi tynnu sylw at anghydraddoldeb systematig, yn enwedig yn ein cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig. Mae wir wedi amlygu problemau y mae llawer yn ein cymdeithas a'n cymunedau yn eu hwynebu bob dydd yn 2021. Ac rwy'n nodi'r flwyddyn, oherwydd mae'n eithaf anghredadwy bod yr anghydraddoldeb a'r hiliaeth ofnadwy hyn yn dal i fodoli yn ein cymdeithas ni yn 2021. Felly, mae'r cynllun i'w groesawu, mae'n amserol ac mae ei angen yn ddirfawr.
Rydym ni'n croesawu'n fawr y dull trawsbynciol ar draws adrannau o ddatblygu polisi, a'r dull rhagweithiol yn hytrach nag adweithiol y mae'r Gweinidog wedi ei amlinellu yn ei datganiad heddiw ynghylch y cynllun—er enghraifft, fel y mae eisoes wedi ei amlinellu, ymgorffori hanes pobl dduon i gael ei addysgu bellach yn y cwricwlwm newydd. Gobeithio y bydd unrhyw Lywodraeth olynol a Gweinidogion fel Kirsty Williams hefyd yn mabwysiadu'r agwedd hon yn y dyfodol. Os ydym ni fel cenedl yn wirioneddol o ddifrif o ran mynd i'r afael â hiliaeth yn ei holl ffurfiau a gweddau, yna dyma'r ffordd y mae angen i ni wneud hynny.
Yn ffodus, rwy'n credu bod llawer o hiliaeth yn ymwneud â chenhedlaeth ac y bydd yn dod i ben yn naturiol. Mae bob amser yn galonogol pan eich bod yn siarad â'n pobl ifanc pa mor bwysig yw hi ein bod ni'n mynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb yn ein cymunedau. O ran Black Lives Matter, mae gweld y rhyngweithio gyda phobl ifanc ar Twitter, er enghraifft, gyda Chlwb Pêl-droed Manchester United—rwy'n dweud hynny oherwydd fy mod i'n gefnogwr brwd fy hun—a sut y maen nhw'n cefnogi'r chwaraewyr pan fyddan nhw wedi cael eu cam-drin, a phethau o'r fath, yn wych i'w gweld ac mae'n galonogol. Os yw hynny'n arwydd o bethau i ddod, rwy'n hapus iawn i fod yn rhan ohono, ond mae' rhaid i ni gofio ein bod yn gweithredu dros y bobl ifanc hynny nawr, felly mae angen cymryd camau nawr.
Bydd arnom angen, yn amlwg, ffordd o feddwl arloesol iawn gan weithio mewn partneriaeth luosog i sicrhau ein bod yn mynd at wraidd yr anghydraddoldebau systematig hyn, a'n bod yn gweithio mewn partneriaeth â'n cymunedau lleol, a'n hawdurdodau lleol ac arweinyddion cymunedol i sicrhau bod pob cefndir, pob diwylliant, pobl o bob iaith yn ein cymunedau yn ymgysylltu â'i gilydd, ac yn cael cyfleoedd i integreiddio'n naturiol. Rwy'n crybwyll chwaraeon unwaith eto, fel y gwnaf yn aml, ond mae'n enghraifft o alluogwr perffaith i ddod â chymunedau at ei gilydd mewn ffordd naturiol. Mae'n bwysig ein bod ni'n ei ddefnyddio fel un o'r dulliau o wneud hynny.
Mae'n hanfodol ac yn hollbwysig ein bod ni'n meddwl am y pethau hyn nawr, a'n gobeithion, ein gwerthoedd a'n safiad gwrth-hiliol, a'i fod wedi ei wreiddio ym mhopeth a wnawn—yn ein hysbryd pan fyddwn yn creu polisi ledled y Senedd, ac wrth symud ymlaen i'r chweched Senedd a thu hwnt. Rwy'n falch iawn o ddweud bod y Ceidwadwyr Cymreig yn gefnogol iawn i chi, Dirprwy Weinidog, ar y cynllun hwn a'r dull gweithredu, ac rydym yn croesawu'r datganiad hwn.
Thank you very much, Laura, and thank you for your kind words and for your support for this plan. It does take me back to that debate we had back in October 2020. It was a debate and a motion that was supported by the vast majority of Senedd Members, a real cross-party consensus that we want to tackle racism and race inequality in Wales. Actually, it did recognise the need for a race equality action plan for Wales. It recognised structural and systemic inequality and that we had to address this in terms of developing a plan. So, now is the time for change, as you say. And of course, it's an opportunity for everyone in a position of power—Welsh Government, local government, public bodies and business. I'm glad that I've been able to share the draft plan ready for consultation with the shadow social partnership council, where, of course, we have not only trade unions but employers, the Confederation of British Industry, the Federation of Small Businesses, the private sector, as well as the third sector, embracing the plan and recognising this is for the whole of Wales. It's for the whole of the Welsh Government as well as the whole of Wales.
What we're doing also, I think, importantly, is actually setting out deliverable and achievable actions to tackle racism and inequality. Over the last few weeks I've been meeting with all my colleagues in the Welsh Government, because this is about health and social care, it's about housing, education, income and employment, culture, arts, heritage and sport. And you've given that vivid example where we see that racism and racism being tackled, and also our communities and our young people responding to that as well, as a result of their understanding, and grasping the impact of Black Lives Matter and wanting to be part of the response. But it's also recognising that this is about leadership and representation. It's about the environment, the Welsh language, and it's about areas where we do work with the UK Government, like crime and justice.
This plan is about fairness. It's about ensuring that everyone is entitled to equal treatment and equal services, but the experiences of black, Asian and minority ethnic people in Wales, and years of data—years of data—show that it's simply not happening. What's come over, as I said, very clearly, is that this must not just be a strategy, it must be a plan of action. That's why we're engaging with those community mentors who've come into the Welsh Government, funding over 50 community organisations all over Wales, so all Senedd Members will have groups in their communities engaging with this—and also the Wales Race Forum and race equality organisations guiding us through. But of course, the disproportionate impact of COVID-19 on black, Asian and minority ethnic people, and the death of George Floyd, have shone a light on those deep-seated inequalities that we must now address. I think this is a really good sign that we are getting this kind of response already in the Senedd this afternoon. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Laura, a diolch am eich geiriau caredig ac am eich cefnogaeth i'r cynllun hwn. Mae'n mynd â mi'n ôl at y ddadl honno a gawsom yn ôl ym mis Hydref 2020. Roedd yn ddadl ac yn gynnig a gefnogwyd gan fwyafrif helaeth o Aelodau'r Senedd, consensws trawsbleidiol gwirioneddol ein bod eisiau mynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb hil yng Nghymru. Mewn gwirionedd, roedd yn cydnabod yr angen am gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ar gyfer Cymru. Roedd yn cydnabod anghydraddoldeb strwythurol a systemig a bod yn rhaid i ni fynd i'r afael â hyn o ran datblygu cynllun. Felly, dyma'r amser i newid, fel y dywedwch. Ac wrth gwrs, mae'n gyfle i bawb sydd mewn sefyllfa o bŵer—Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol, cyrff cyhoeddus a busnes. Rwy'n falch fy mod i wedi gallu rhannu'r cynllun drafft yn barod ar gyfer ymgynghori â chyngor partneriaeth gymdeithasol yr wrthblaid, lle mae gennym ni, wrth gwrs, nid yn unig undebau llafur ond cyflogwyr, Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, y Ffederasiwn Busnesau Bach, y sector preifat, yn ogystal â'r trydydd sector, yn croesawu'r cynllun ac yn cydnabod bod hyn ar gyfer Cymru gyfan. Mae ar gyfer Llywodraeth Cymru gyfan yn ogystal â Chymru gyfan.
Yr hyn yr ydym yn ei wneud hefyd, rwy'n credu, yn bwysig, yw nodi camau gweithredu y gellir eu cyflawni i fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb. Yn ystod yr wythnosau diwethaf rwyf wedi bod yn cyfarfod â'm holl gydweithwyr yn Llywodraeth Cymru, oherwydd mae hyn yn ymwneud ag iechyd a gofal cymdeithasol, mae'n ymwneud â thai, addysg, incwm a chyflogaeth, diwylliant, y celfyddydau, treftadaeth a chwaraeon. Ac rydych chi wedi rhoi'r enghraifft fyw honno lle y gwelwn yr hiliaeth honno, enghreifftiau o fynd i'r afael â hiliaeth, a hefyd ein cymunedau a'n pobl ifanc yn ymateb i hynny hefyd, o ganlyniad i'w dealltwriaeth o effaith Black Lives Matter ac maen nhw eisiau bod yn rhan o'r ymateb. Ond mae hefyd yn cydnabod bod hyn yn ymwneud ag arweinyddiaeth a chynrychiolaeth. Mae'n ymwneud â'r amgylchedd, y Gymraeg, ac mae'n ymwneud â meysydd lle yr ydym ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU, fel troseddu a chyfiawnder.
Mae'r cynllun hwn yn ymwneud â thegwch. Mae'n ymwneud â sicrhau bod gan bawb hawl i driniaeth gyfartal a gwasanaethau cyfartal, ond mae profiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru, a blynyddoedd o ddata—blynyddoedd o ddata—yn dangos nad yw'n digwydd mewn gwirionedd. Yr hyn sydd wedi dod yn amlwg, fel y dywedais, yn glir iawn, yw na ddylai hon fod yn strategaeth yn unig, mae'n rhaid iddo fod yn gynllun gweithredu. Dyna pam yr ydym ni'n ymgysylltu â'r mentoriaid cymunedol hynny sydd wedi dod i mewn i Lywodraeth Cymru, gan ariannu dros 50 o sefydliadau cymunedol ledled Cymru, felly bydd gan holl Aelodau'r Senedd grwpiau yn eu cymunedau sy'n ymgysylltu â hyn—a hefyd Fforwm Hil Cymru a sefydliadau cydraddoldeb hiliol sy'n ein harwain ni drwy hyn. Ond wrth gwrs, mae effaith anghymesur COVID-19 ar bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, a marwolaeth George Floyd, wedi taflu goleuni ar yr anghydraddoldebau dwfn hynny y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â nhw nawr. Rwy'n credu bod hwn yn arwydd da iawn ein bod ni'n cael y math hwn o ymateb eisoes yn y Senedd y prynhawn yma. Diolch.
Systemic and systematic racism in Wales have long been rife. Inequalities have been shown up even more during COVID, through its disproportionate effects on black, Asian and minority ethnic communities. I'm still staggered that we still have yet to have a woman from a black, Asian or minority ethnic community representing people here in this Senedd, so we do have an awful long way to go.
The report from the Welsh Government's advisory group emphasising these issues should have been a final wake-up call for the Welsh Government to take urgent and immediate action to tackle the long-standing inequalities that exist in this country. Plaid Cymru called last summer for a full and thorough investigation into systemic racism in Wales, with concrete recommendations to be honoured. We led various debates here in the Senedd and outside, with various networks of people calling for change—for the mandatory inclusion of the history of black people and people of colour in the new curriculum, to inform pupils and set a precedent for a modern, forward-thinking country, free of prejudice, to enable the challenging of racist rhetoric. And we have led the debates against the toxic rhetoric on this front from the vocal far right. There is still so much work to be done on this front. You all know that Plaid Cymru wants Wales to have its own justice system so that we have the tools here to properly tackle all the different forms of inequalities that exist within the criminal justice system, including the disproportionate imprisonment rates of people from black, Asian and minority ethnic backgrounds.
So, my questions to you are: do you agree with me that more could be done if we had the criminal justice system fully devolved? Do you agree that more needs to be done in terms of giving teaching staff not just the resources but also the confidence to tackle and challenge racist attitudes when they arise in school? Do you accept that you haven't acted fast enough in tackling these inequalities that I've referred to? And while I commend an approach that commits to an anti-racist Wales, do you accept that challenging political rhetoric and embedding basic respect for difference at all levels within our society and communities is essential if this is going to be achieved?
Mae hiliaeth systemig a systematig yng Nghymru wedi bod yn rhemp ers tro byd. Amlygwyd anghydraddoldebau hyd yn oed yn fwy yn ystod COVID, drwy ei effeithiau anghymesur ar gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Rwy'n dal i fod wedi fy syfrdanu ein bod yn dal heb weld menyw o gymuned pobl dduon, Asiaidd neu leiafrifoedd ethnig yn cynrychioli pobl yn y fan yma yn y Senedd hon o hyd, felly mae gennym ni ffordd bell iawn i fynd.
Dylai'r adroddiad gan grŵp cynghori Llywodraeth Cymru yn pwysleisio'r materion hyn fod wedi bod yn rhybudd amserol terfynol i Lywodraeth Cymru gymryd camau brys ac uniongyrchol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau hirsefydlog sy'n bodoli yn y wlad hon. Galwodd Plaid Cymru yr haf diwethaf am ymchwiliad llawn a thrylwyr i hiliaeth systemig yng Nghymru, gydag argymhellion pendant i'w hanrhydeddu. Fe wnaethom ni arwain amryw o ddadleuon yma yn y Senedd a'r tu allan, gyda rhwydweithiau amrywiol o bobl yn galw am newid—am gynnwys yn orfodol hanes pobl dduon a phobl groenliw yn y cwricwlwm newydd, i hysbysu disgyblion a gosod cynsail ar gyfer gwlad fodern, flaengar, yn rhydd o ragfarn, er mwyn gallu herio rhethreg hiliol. Ac rydym wedi arwain y dadleuon yn erbyn y rhethreg wenwynig yn hyn o beth a ddaw o'r dde eithaf, uchel eu cloch. Mae cymaint o waith i'w wneud o hyd yn hyn o beth. Rydych i gyd yn gwybod bod Plaid Cymru eisiau i Gymru gael ei system gyfiawnder ei hun fel bod gennym ni yr arfau yn y fan yma i fynd i'r afael yn briodol â'r holl wahanol fathau o anghydraddoldebau sy'n bodoli o fewn y system cyfiawnder troseddol, gan gynnwys cyfraddau carcharu anghymesur pobl o gefndiroedd pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.
Felly, fy nghwestiwn i chi yw: a ydych chi'n cytuno â mi y gellid gwneud mwy pe byddai'r system cyfiawnder troseddol wedi ei datganoli yn llawn? A ydych chi'n cytuno bod angen gwneud mwy o ran nid yn unig rhoi'r adnoddau ond hefyd yr hyder i staff dysgu i fynd i'r afael ag agweddau hiliol a'u herio pan eu bod yn codi yn yr ysgol? A ydych chi'n derbyn nad ydych chi wedi gweithredu'n ddigon cyflym i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau hyn yr wyf wedi cyfeirio atyn nhw? Ac er fy mod i'n cymeradwyo dull sy'n ymrwymo i Gymru wrth-hiliol, a ydych chi’n derbyn bod herio rhethreg wleidyddol ac ymgorffori parch sylfaenol at wahaniaeth ar bob lefel yn ein cymdeithas a'n cymunedau yn hanfodol os yw hyn am gael ei gyflawni?
Thank you very much, Leanne. And thank you, Leanne, because I know of your commitment to this and you've spoken up and it's very clear that, again, your support for the way forward in terms of tackling racism and racial injustice in Wales is something that you clearly embrace. And that's why it's so important that we've actually, in a sense, enabled black, Asian and minority ethnic people to create, to actually guide us and steer this plan, to the point where we believe it's not just going to be another plan, another strategy—it's going to be a plan that's shaped by the lived experience of black, Asian and minority ethnic people in Wales. And to have a plan that was co-created in that way, where we have a steering group, co-chaired by the Permanent Secretary and Professor Emmanuel Ogbonna, where we've had mentors coming into the Welsh Government, who actually I met with yesterday, who said that it's changed their lives being actually listened to—that they've actually felt they have been treated as equals and that their everyday experience of racism in their lives, that now they feel there's a real chance, a real hope. And of course, this will only be delivered in terms of responding to that expectation if we all join together and deliver on this plan.
Now, it is important that the stakeholders said that we should include the criminal justice system in the plan, even though it isn't devolved. And we know that, of course, in terms of our powers and indeed the evidence of the David Lammy report from 2017, which revealed that lack of trust in our criminal justice system, and that we have to address this. And of course, this is something that I've taken to the policing partnership board. And everyone who comes into contact with the criminal justice system should receive equal treatment and equal outcomes, whatever their ethnicity. And the race equality action plan is an important vehicle in helping us to ensure that it actually does address this and includes crime and justice as a theme. And of course, as we strive to have influence in the policy area of crime and justice, this is crucial in terms of delivering on the race equality action plan.
But it is also important that we recognise that this is actually about delivery and implementation. So, implementation gap came over very clearly—a desire to have an accountability group to see, as we go through 12 weeks of consultation, that there's an accountability group, and the next Government has got to deliver on this, and will be tested and held to account by the Senedd, I know, in terms of the commitment that is coming through. So, there is a real opportunity here, and also it is an expectation that all of us have got to live up to. And I think your point about political representation is a message here in this Senedd, isn't it, as we move into a pre-election period, and to recognise that all political parties have got that responsibility and that opportunity to redress that lack of representation, but also in our public appointments. And that's why our 'Reflecting Wales in Running Wales' equality and inclusion strategy for public appointments is so important, and why we, for the first time, recruited—nowhere else in the UK—our independent panel members openly and transparently to get more diversity, but clearly we have got to deliver on this and that will be our expectation.
Diolch yn fawr iawn, Leanne. A diolch, Leanne, oherwydd rwy'n gwybod am eich ymrwymiad i hyn ac rydych wedi siarad ac mae'n amlwg iawn, unwaith eto, fod eich cefnogaeth i'r ffordd ymlaen o ran mynd i'r afael â hiliaeth ac anghyfiawnder hiliol yng Nghymru yn rhywbeth yr ydych yn amlwg yn ei groesawu. A dyna pam mae mor bwysig ein bod ni, mewn ffordd, wedi galluogi pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn gwirionedd i greu, i'n harwain ni a llywio'r cynllun hwn mewn gwirionedd, i'r pwynt lle nad ydym yn credu taw cynllun neu strategaeth arall yn unig y bydd hwn—mae'n mynd i fod yn gynllun sydd wedi ei lywio gan brofiad bywyd pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru. Ac i gael cynllun a gafodd ei greu ar y cyd yn y ffordd honno, lle mae gennym ni grŵp llywio, wedi ei gyd-gadeirio gan yr Ysgrifennydd Parhaol a'r Athro Emmanuel Ogbonna, lle'r ydym ni wedi cael mentoriaid yn dod i mewn i Lywodraeth Cymru, y gwnes i gyfarfod â nhw ddoe, a ddywedodd ei bod wedi newid eu bywydau o fod â rhywun yn gwrando arnyn nhw yn wirioneddol—eu bod wedi teimlo yn wirioneddol eu bod nhw wedi eu trin yn gyfartal a bod eu profiad bob dydd o hiliaeth yn eu bywydau, eu bod bellach yn teimlo bod siawns gwirioneddol, gobaith gwirioneddol. Ac wrth gwrs, dim ond os byddwn ni i gyd yn uno â'n gilydd ac yn cyflawni'r cynllun hwn y caiff hyn ei wireddu.
Nawr, mae'n bwysig bod y rhanddeiliaid wedi dweud y dylem ni gynnwys y system cyfiawnder troseddol yn y cynllun, er nad yw wedi ei datganoli. Ac rydym yn gwybod hynny, wrth gwrs, o ran ein pwerau ac yn wir dystiolaeth adroddiad David Lammy yn 2017, a ddatgelodd y diffyg ymddiriedaeth hwnnw yn ein system cyfiawnder troseddol, a bod yn rhaid i ni fynd i'r afael â hyn. Ac wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth yr wyf i wedi ei gyflwyno i'r bwrdd partneriaeth plismona. A dylai pawb sy'n dod i gysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol gael triniaeth gyfartal a chanlyniadau cyfartal, ni waeth beth fo'u hethnigrwydd. Ac mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn gyfrwng pwysig i'n helpu i sicrhau ei fod yn mynd i'r afael â hyn mewn gwirionedd ac yn cynnwys troseddu a chyfiawnder fel thema. Ac wrth gwrs, wrth i ni ymdrechu i gael dylanwad ym maes polisi troseddu a chyfiawnder, mae hyn yn hanfodol o ran cyflawni'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol.
Ond mae'n bwysig hefyd ein bod yn cydnabod bod hyn yn ymwneud â chyflawni a gweithredu mewn gwirionedd. Felly, cafodd y bwlch gweithredu ei amlygu yn glir iawn—awydd i fod â grŵp atebolrwydd i sicrhau, wrth i ni fynd drwy 12 wythnos o ymgynghori, fod grŵp atebolrwydd, ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth nesaf gyflawni hyn, a bydd yn cael ei brofi a'i ddwyn i gyfrif gan y Senedd, rwy'n gwybod, o ran yr ymrwymiad sy'n dod i'r amlwg. Felly, mae cyfle gwirioneddol yma, a hefyd mae'n ddisgwyliad y mae'n rhaid i bob un ohonom ei fodloni. Ac rwy'n credu bod eich pwynt ynghylch cynrychiolaeth wleidyddol yn neges yma yn y Senedd hon, onid yw, wrth i ni symud i'r cyfnod cyn yr etholiad, a chydnabod bod gan bob plaid wleidyddol y cyfrifoldeb hwnnw a'r cyfle hwnnw i unioni'r diffyg cynrychiolaeth hwnnw, ond hefyd yn ein penodiadau cyhoeddus. A dyna pam mae ein strategaeth cydraddoldeb a chynhwysiant 'Adlewyrchu Cymru wrth Redeg Cymru' ar gyfer penodiadau cyhoeddus mor bwysig, a pham y gwnaethom ni, am y tro cyntaf, recriwtio—unman arall yn y DU—aelodau annibynnol y panel mewn modd agored a thryloyw i gael mwy o amrywiaeth, ond mae'n amlwg bod yn rhaid i ni gyflawni hyn a dyna fydd ein disgwyliad.
I very much welcome the action plan, Minister, and I very much take the point that you've made, and that so many of the stakeholders have made, consistently over a period of time, that there's been a lot of identification of problems, but not nearly enough action to deal with them, and I think that's why an action plan is so welcome.
As you say, the pandemic has put the issues, the inequalities faced by our black, Asian and ethnic minority communities, in stark relief. Just this morning, I visited the Jamia mosque in Newport, which was set up as a one-day vaccination centre for today, because there's been not enough take-up within those communities of the vaccination. And we know that they've suffered disproportionately in terms of the physical harm and, indeed, the economic and social effects of COVID-19 throughout the pandemic. So, there's work to be done there, and it was good to see that initiative in Newport today.
It's perhaps a slight paradox in some ways, Minister, that although there's been a lot of identification of the problems, we still don't have enough statistics really in terms of the prejudice, the discrimination, faced by our ethnic minorities here in Wales. So, I very much welcome what you say about, 'We need to think differently in terms of measuring and monitoring progress', because obviously, if we don't know our starting point and we're not able to measure the progress that we've made through the action plan, then, we're not in a position to comment effectively on its effectiveness and see whether change and tweaking is necessary.
So, I wonder if you could provide just a little bit more detail in terms of what thinking differently is likely to mean in terms of measuring and monitoring progress on that essential delivery. And just, finally, Minister, in terms of the work done thus far, to what extent does it involve consideration of stakeholders from the Roma community, the Gypsy and Traveller community and those European Union state citizens still living in Wales? We need to make sure it's as inclusive as possible and, very often, there's a need for outreach into these communities, and I'd be grateful for your advice on to what extent that's likely to feature in the action plan. Diolch yn fawr.
Rwy'n croesawu'r cynllun gweithredu yn fawr iawn, Gweinidog, ac rwy'n derbyn yn llwyr y pwynt yr ydych wedi ei wneud, ac y mae cynifer o'r rhanddeiliaid wedi ei wneud, yn gyson dros gyfnod o amser, y bu llawer o nodi problemau, ond dim hanner digon o weithredu i fynd i'r afael â nhw, ac rwyf i'n credu mai dyna pam y mae cynllun gweithredu i'w groesawu gymaint.
Fel yr ydych wedi ei ddweud, mae'r pandemig wedi gwneud y problemau, yr anghydraddoldebau y mae ein cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn eu hwynebu, yn glir iawn. Y bore yma, ymwelais â mosg Jamia yng Nghasnewydd, a oedd wedi ei sefydlu yn ganolfan frechu undydd ar gyfer heddiw, oherwydd na fu digon o bobl yn y cymunedau hynny yn derbyn y brechiad. Ac rydym yn gwybod eu bod wedi dioddef yn anghymesur o ran y niwed corfforol ac, yn wir, effeithiau economaidd a chymdeithasol COVID-19 drwy gydol y pandemig. Felly, mae gwaith i'w wneud yn y fan yna, ac roedd yn dda gweld y fenter honno yng Nghasnewydd heddiw.
Efallai ei bod yn rhywfaint o baradocs mewn rhai ffyrdd, Gweinidog, er y bu llawer o nodi'r problemau, nad oes gennym ni ddigon o ystadegau o hyd mewn gwirionedd o ran y rhagfarn, y gwahaniaethu, y mae ein lleiafrifoedd ethnig yn eu hwynebu yma yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr hyn yr ydych yn ei ddweud ynghylch yr angen i ni feddwl yn wahanol o ran mesur a monitro cynnydd, oherwydd yn amlwg, os nad ydym yn gwybod ein man cychwyn ac nad ydym yn gallu mesur y cynnydd yr ydym wedi ei wneud trwy'r cynllun gweithredu, yna, nid ydym mewn sefyllfa i roi sylwadau effeithiol ynghylch ei effeithiolrwydd a gweld a oes angen ei newid a'i addasu.
Felly, tybed a wnewch chi ddarparu ychydig mwy o fanylion o ran yr hyn y mae meddwl yn wahanol yn debygol o'i olygu o ran mesur a monitro cynnydd ar y ddarpariaeth hanfodol honno. Ac yn olaf, Gweinidog, o ran y gwaith sydd wedi ei wneud hyd yma, i ba raddau y mae'n cynnwys ystyriaeth o randdeiliaid o'r gymuned Roma, y gymuned Sipsiwn a Theithwyr a dinasyddion gwladol yr Undeb Ewropeaidd sy'n dal i fyw yng Nghymru? Mae angen i ni sicrhau ei fod mor gynhwysol â phosibl ac, yn aml iawn, mae angen allgymorth i'r cymunedau hyn, a byddwn i'n ddiolchgar am eich cyngor ar ba raddau y mae hynny'n debygol o gael ei gynnwys yn y cynllun gweithredu. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, John Griffiths, and can I thank you, in your capacity as Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, for bringing this to the fore, in terms of your seminal reports in terms of exposing the inequalities, as a result of the impact of coronavirus, particularly on black, Asian, and minority ethnic people in communities, but also other people in groups with protected characteristics. And it's been important to have that scrutiny and that questioning from the Senedd in terms of preparations for taking this work forward, and, also, in terms of your role as Senedd Member for Newport East.
And I know that you and Jayne Bryant, your colleague, had a meeting, of course, with Vaughan Gething recently, and with community leaders, to look at the importance of raising the message of community engagement about the roll-out of the vaccination programme, and it's very good to hear of the mosque opening its doors to be a vaccination centre. But that's about trust—trust and engagement—that you have developed in your role as a Senedd Member and, also, Chair of the committee, and saying that this is about thinking differently and this has got to actually deliver change. And, also, seeing that this is something where, for example, one of our mentors—. One of our mentors is a councillor, Councillor Abdul-Majid Rahman, from Newport, who has huge experience and, also, being a member of the cabinet in Newport City Council, bringing to us not just his experience, but also saying how important local government is in terms of delivering those services, and recognising this is not a strategy, it's an action plan, and we had the Welsh Local Government Association clearly involved as a stakeholder.
But also, Gypsy, Traveller and Roma experience through mentoring and through also their engagement on the race forum, is very much impacting on the outcomes in the action plan. If you look at every department in the Welsh Government, they have responsibilities and action points that include that community. And also, that we've managed to extend the funding for the support for EU citizens in terms of settled status up until the end of this calendar year and having their voice and engagement as well to reflect the wonderful diversity of Wales; and also, going back to the points that I've made about the contribution in terms of the economy, community and particularly our health service and social care. Thank you.
Diolch yn fawr, John Griffiths, ac a gaf i ddiolch i chi, yn rhinwedd eich swydd yn Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, am ddod â hyn i'r amlwg, o ran eich adroddiadau arloesol o ran datgelu'r anghydraddoldebau, o ganlyniad i effaith coronafeirws, yn enwedig ar bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn cymunedau, ond hefyd pobl eraill mewn grwpiau â nodweddion gwarchodedig. Ac mae wedi bod yn bwysig cael y craffu hwnnw a'r cwestiynau hynny gan y Senedd o ran paratoadau ar gyfer bwrw ymlaen â'r gwaith hwn, a hefyd, o ran eich swyddogaeth yn Aelod o'r Senedd dros Ddwyrain Casnewydd.
A gwn eich bod chi a Jayne Bryant, eich cyd-Aelod, wedi cael cyfarfod, wrth gwrs, gyda Vaughan Gething yn ddiweddar, a gydag arweinwyr cymunedol, i ystyried pwysigrwydd codi'r neges o ymgysylltu â'r gymuned ynghylch cyflwyniad y rhaglen frechu, ac mae'n dda iawn clywed am y mosg yn agor ei ddrysau i fod yn ganolfan frechu. Ond mae hynny'n ymwneud ag ymddiriedaeth—ymddiriedaeth ac ymgysylltiad—yr ydych chi wedi ei ddatblygu yn eich swyddogaeth yn Aelod o'r Senedd a, hefyd, yn Gadeirydd y pwyllgor, a dweud bod hyn yn ymwneud â meddwl yn wahanol a bod yn rhaid i hyn sicrhau newid mewn gwirionedd. A, hefyd, gweld bod hyn yn rhywbeth lle, er enghraifft, un o'n mentoriaid—. Mae un o'n mentoriaid yn gynghorydd, y Cynghorydd Abdul-Majid Rahman, o Gasnewydd, sydd â phrofiad helaeth a, hefyd, ac yntau'n aelod o'r cabinet yng Nghyngor Dinas Casnewydd, yn rhoi i ni, nid yn unig ei brofiad, ond hefyd yn dweud pa mor bwysig yw llywodraeth leol o ran darparu'r gwasanaethau hynny, a chydnabod nad strategaeth yw hon, cynllun gweithredu ydyw, ac roedd gennym ni Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn rhan amlwg fel rhanddeiliad.
Ond hefyd, mae profiad Sipsiwn, Teithwyr a Roma trwy fentora a thrwy hefyd eu hymgysylltiad â'r fforwm hil, yn effeithio'n fawr iawn ar y canlyniadau yn y cynllun gweithredu. Os gwnewch chi edrych ar bob adran yn Llywodraeth Cymru, mae ganddi gyfrifoldebau a phwyntiau gweithredu sy'n cynnwys y gymuned honno. A hefyd, ein bod ni wedi llwyddo i ymestyn y cyllid ar gyfer y cymorth i ddinasyddion yr UE o ran statws preswylydd sefydlog hyd at ddiwedd y flwyddyn galendr hon a chael eu llais a'u hymgysylltiad yn ogystal i adlewyrchu amrywiaeth wych Cymru; a hefyd, i fynd yn ôl at y pwyntiau yr wyf i wedi eu codi ynghylch y cyfraniad o ran yr economi, y gymuned a'n gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol yn arbennig. Diolch.
I just want to thank Jane Hutt for all the work that she's done on this really challenging issue, which we know is not about to be finished any time soon. We really do have to ensure that those of us who return in the next Parliament really grasp this issue with both hands because this is a really complex area of work, because it's fantastic that Professor Williams's report on how we're going to teach black history in the curriculum is very, very important. But we're not going to be reaping the harvest of that for many years because, obviously, it takes time for children to work their way through the education system, and there's so much more that we need to do now.
I'm afraid that the death of people like Mohamud Hassan, Christopher Kapessa and Moyied Bashir really do make black and ethnic minority people feel very fearful about the workings of the criminal justice system. As Leanne said, there are far more black and ethnic minority people locked up than from any other ethnic group. But I think these unresolved, unexplained deaths also undermine people's faith in the police as the guardian of the law. So, there is a great deal more work to be done on that.
I also think it's also about people's sense of 'cynefin' in our community. And one of the most important things we did in this Parliament was not just to give the vote to 16 and 17-year-olds, but to give the vote to all citizens, whatever their nationality. And I just wonder, Deputy Minister, if you could tell us how the Government, as well as the Parliament, is ensuring or trying to reach out to people at this very difficult time to ensure that people know that they are entitled to vote in the elections on 6 May. There are so many people who I've met in the past who say, 'Oh, I'm not entitled to vote in this election', and we really do need to get that across to ensure that they have their say on how their taxes are being deployed on all our behalf.
Hoffwn i ddiolch i Jane Hutt am yr holl waith y mae wedi'i wneud ar y mater heriol iawn hwn, ac rydym yn gwybod nad yw ar fin dod i ben unrhyw bryd yn fuan. Mae angen gwirioneddol i ni sicrhau bod y rhai hynny ohonom sy'n dychwelyd yn y Senedd nesaf yn wirioneddol mynd i'r afael â'r mater hwn gyda dwy law gan fod hwn yn faes gwaith cymhleth iawn, oherwydd ei bod yn wych bod adroddiad yr Athro Williams ar sut yr ydym yn mynd i ddysgu hanes pobl dduon yn y cwricwlwm yn bwysig iawn, iawn. Ond nid ydym yn mynd i fod yn gweld budd hynny am flynyddoedd lawer oherwydd, yn amlwg, mae'n cymryd amser i blant weithio eu ffordd drwy'r system addysg, ac mae cymaint mwy y mae angen i ni ei wneud nawr.
Mae arnaf i ofn bod marwolaeth pobl fel Mohamud Hassan, Christopher Kapessa a Moyied Bashir yn gwneud i bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig deimlo'n ofnus iawn ynghylch sut y mae'r system cyfiawnder troseddol yn gweithio. Fel y dywedodd Leanne, mae llawer mwy o bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn y carchar nag o unrhyw grŵp ethnig arall. Ond rwy'n credu bod y marwolaethau hyn nad ydyn nhw wedi eu datrys, nad oes esboniad ar eu cyfer, hefyd yn tanseilio ffydd pobl yn yr heddlu fel gwarcheidwad y gyfraith. Felly, mae llawer mwy o waith i'w wneud ar hynny.
Rwyf i hefyd yn credu ei bod yn ymwneud hefyd ag ymdeimlad pobl o gynefin yn ein cymuned. Ac un o'r pethau pwysicaf a wnaethom yn y Senedd hon yn ogystal â rhoi'r bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed, oedd rhoi'r bleidlais i bob dinesydd, ni waeth beth bynnag fo'u cenedligrwydd. Ac rwyf i'n meddwl tybed, Dirprwy Weinidog, a wnewch chi ddweud wrthym sut y mae'r Llywodraeth, yn ogystal â'r Senedd, yn sicrhau neu'n ceisio estyn allan i bobl ar yr adeg anodd iawn hon i sicrhau bod pobl yn gwybod bod ganddyn nhw'r hawl i bleidleisio yn yr etholiadau ar 6 Mai. Mae cymaint o bobl yr wyf i wedi cwrdd â nhw yn y gorffennol sy'n dweud, 'O, nid oes gen i hawl i bleidleisio yn yr etholiad hwn', ac mae angen gwirioneddol i ni gyfleu hynny i sicrhau eu bod yn cael dweud eu dweud ar sut y mae eu trethi'n cael eu defnyddio ar ran pob un ohonom.
Thank you very much, Jenny Rathbone, and thank you for all your support in this area and your commitment to an anti-racist Wales, because that's the vision—it's an anti-racist Wales. It was fantastic at the weekend to see national headlines outside of Wales saying, 'Lessons on black history to be compulsory in Welsh schools'. That was a headline. Thanks to Kirsty Williams for accepting all of the recommendations and for commissioning Charlotte Williams to do that work in the first place, but to also say that there will be mandatory anti-racism and diversity training for all our trainee and acting teachers—adopting that recommendation. And BAME history is to be mandatory in schools. There will be scholarships to support more BAME students to enter teacher training as well as mentoring and social support offered to teachers from black, Asian and minority ethnic backgrounds. This is a fundamental change that we have to see coming back into the Senedd after this election. And it is important that this message goes out today, before the election, and that the leaders of the political parties in Wales stand against racism during this election campaign. And that's what we would be calling for, as a result of my statement today, in terms of the expectations that are now on us to deliver on this race equality action plan.
But I would say also that you have mentioned some very tragic criminal justice cases: the recent deaths of Mohamud Hassan and Moyied Bashir—absolute tragedies—and, of course, our thoughts are with the family and friends at this time. And, of course, referred to the Independent Office for Police Conduct communication, and also a light shining on the outcomes of those cases. And, of course, this is where we have to ensure that we use every opportunity, transparently and openly, to support our communities and those we represent. But I think if we move forward in terms of the race equality action plan it is going to be, as I said in my statement, to the benefit of us all to embrace the opportunities of that vision that delivers an anti-racist Wales that will be for ourselves, for our economy, for our public services and for the people who have been blighted by racism. That, of course, is at the forefront of our goal and objectives. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone, a diolch am eich holl gefnogaeth yn y maes hwn a'ch ymrwymiad i Gymru wrth-hiliol, oherwydd dyna'r weledigaeth—Cymru wrth-hiliol. Roedd yn wych dros y penwythnos gweld penawdau cenedlaethol y tu allan i Gymru yn dweud, 'Lessons on black history to be compulsory in Welsh schools'. Roedd hynny'n bennawd. Diolch i Kirsty Williams am dderbyn yr holl argymhellion ac am gomisiynu Charlotte Williams i wneud y gwaith hwnnw yn y lle cyntaf, ond hefyd i ddweud y bydd hyfforddiant gwrth-hiliaeth ac amrywiaeth gorfodol i'n holl athrawon dan hyfforddiant ac athrawon dros dro—gan fabwysiadu'r argymhelliad hwnnw. A bydd hanes pobl dduon Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn orfodol mewn ysgolion. Bydd ysgoloriaethau i gefnogi mwy o fyfyrwyr duon Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig i ddechrau hyfforddiant athrawon yn ogystal â chynnig cymorth mentora a chymdeithasol i athrawon o gefndiroedd duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Mae hwn yn newid sylfaenol y mae'n rhaid i ni ei weld yn dod yn ôl i'r Senedd ar ôl yr etholiad hwn. Ac mae yn bwysig bod y neges hon yn mynd allan heddiw, cyn yr etholiad, a bod arweinwyr y pleidiau gwleidyddol yng Nghymru yn sefyll yn erbyn hiliaeth yn ystod yr ymgyrch etholiadol hon. A dyna beth y byddem ni yn galw amdano, o ganlyniad i fy natganiad heddiw, o ran y disgwyliadau sydd arnom ni yn awr i gyflawni'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol hwn.
Ond byddaf i hefyd yn dweud eich bod chi wedi sôn am rai achosion cyfiawnder troseddol trasig iawn: marwolaethau diweddar Mohamud Hassan a Moyied Bashir—trychinebau llwyr—ac, wrth gwrs, rydym yn meddwl am eu teulu a'u ffrindiau yn y cyfnod hwn. Ac, wrth gwrs, wedi cyfeirio at ohebiaeth Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu, a hefyd tynnu sylw at ganlyniadau'r achosion hynny. Ac, wrth gwrs, dyma le mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn achub ar bob cyfle, mewn modd tryloyw ac agored, i gefnogi ein cymunedau a'r rhai yr ydym yn eu cynrychioli. Ond rwy'n credu os byddwn yn symud ymlaen o ran y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, y bydd, fel y dywedais yn fy natganiad, er budd pob un ohonom i fanteisio ar gyfleoedd y weledigaeth honno sy'n cyflawni Cymru wrth-hiliol a fydd ar ein cyfer ni, ar gyfer ein heconomi, ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus ac ar gyfer y bobl sydd wedi dioddef hiliaeth. Mae hynny, wrth gwrs, ar flaen ein nod a'n hamcanion. Diolch yn fawr.
Item 7 on the agenda is the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 5) Regulations 2021. I don't think I'll miss all the brackets. Can I call on the Minister for Health and Social Services to move that motion? Vaughan Gething.
Eitem 7 ar yr agenda yw Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 5) 2021. Nid wyf i'n credu y byddaf yn gweld eisiau'r holl gromfachau. A gaf i alw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y cynnig hwnnw? Vaughan Gething.
Cynnig NDM7660 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 5) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 12 Mawrth 2021.
Motion NDM7660 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 5) Regulations 2021 laid in the Table Office on 12 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion before us. The most recent review of the coronavirus restriction regulations was completed on 11 March. Since the new year, the public health situation has been steadily improving. Thanks to the efforts of everyone in Wales, we have been in a position to make cautious step-by-step changes to the current restrictions. Those changes are provided for by the amendment regulations before us today, which are referred to as the No. 5 regulations.
We have been clear that our top priority is to enable children to return to face-to-face learning as soon as possible. All primary school pupils and those in qualification years returned on 15 March; all pupils will return to face-to-face teaching and learning after the Easter break on Monday, 12 April. From 13 March, the stay-at-home restrictions were replaced with the new interim 'stay local' rule. This means people can leave their homes and travel within their local area. That's usually within five miles, although, as I've explained previously, there is flexibility, especially taking into account the realities for people who live in more rural parts of the country. Also from that date, four people from two households have been able to meet outdoors, including in gardens, but there must still be no indoor mixing, and social distancing measures should still be taken.
Outdoor facilities for sport can reopen, including golf courses. They can be used locally by up to four people from two households. Indoor care home visits have also been able to restart for single, designated visitors. And, from 15 March, hairdressers and barbers have been able to reopen for haircuts by appointment. If the public health position remains positive, all close-contact services will open from 12 April.
Yesterday, the first steps towards reopening non-essential retail began. Restrictions on the sale of non-essential items were lifted for shops that are already open. Garden centres have also been able to reopen, and, again, if the public health situation remains positive, all shops will be able to open from 12 April, as they are likely to be in England.
Other changes made include removing the need for Ministers to authorise individual elite sporting events. Theatres and concert halls can now be used for rehearsals, irrespective of whether they are linked to a broadcast, and, finally, the expiry date for these regulations was amended to 31 May this year.
This week, we'll take stock of the latest evidence before confirming further changes for the Easter holidays. If the public health situation continues to be at this improved level, we will lift 'stay local' restrictions on 27 March and begin the process of opening up part of our tourism sector, starting with self-contained accommodation. Outdoor children's activities will also restart in time for the Easter holidays, and libraries can reopen too. This package marks the first significant step towards unlocking the alert level 4 restrictions that we have all had to live with since the middle of December.
Members will be aware that last week we published an updated coronavirus control plan. This takes account of the progress in vaccinations and the highly infectious new variants, in particular the Kent variant. It refreshes both interventions at each level and the range of indicators that the Welsh Government will analyse. Our purpose and approach is to go on lifting restrictions, provided the virus remains effectively suppressed.
I was therefore disappointed to hear the leader of the Welsh Conservatives yesterday claim that there are politicians in Wales who want to keep lockdown in place because it serves their power ego. Unfortunately, he then doubled down by claiming that it is ridiculous for politicians on the left who want to continue these restrictions unnecessarily. I hope that the leader of the opposition will reflect and, I hope, retract those comments. A senior figure in public life angrily claiming that the restrictions we're living with are ideologically driven and unnecessary will be taken by some as licence not to follow the rules, and that has consequences, I'm afraid. The comments were and are untrue, and, more than that, they're outrageously irresponsible. It is, of course, a matter of fact that, as we speak, there are more restrictions in place in England, and that's nothing to do with restrictions being driven unnecessarily by politicians on the right or the left; it's because we are living through an unfinished public health crisis.
We're reflecting today on the anniversary of the first lockdown. The past year has been incredibility challenging for us all—the pressure on health and care services, the economic harm, long COVID, the mental health impact, the extraordinary interventions and, of course, the loss of life. I have made choices, Deputy Presiding Officer—difficult choices—to try to keep my country safe in this last year. I've been driven by the scientific evidence and the public health advice and the inescapable responsibility. The choices in keeping restrictions in place are not driven by ego; the restrictions are being lifted, in fact, as quickly and as safely as we can. And we will continue to be open and transparent with the people of Wales. We will continue to publish papers from our technical advisory group and the advice of our chief medical officer. We are now entering the next critical phase in this unfinished pandemic. We really can see the light at the end of the tunnel, but this is not over yet.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig ger ein bron. Cwblhawyd yr adolygiad diweddaraf o'r rheoliadau cyfyngiadau coronafeirws ar 11 Mawrth. Ers y flwyddyn newydd, mae sefyllfa iechyd y cyhoedd wedi bod yn gwella'n gyson. O ganlyniad i ymdrechion pawb yng Nghymru, rydym wedi bod mewn sefyllfa i wneud newidiadau cam wrth gam gofalus i'r cyfyngiadau presennol. Darperir ar gyfer y newidiadau hynny gan y rheoliadau diwygio sydd ger ein bron heddiw, y cyfeirir atynt fel rheoliadau Rhif 5.
Rydym wedi bod yn glir mai ein prif flaenoriaeth yw galluogi plant i ddychwelyd i ddysgu wyneb yn wyneb cyn gynted â phosibl. Dychwelodd pob disgybl ysgol gynradd a'r rhai mewn blynyddoedd cymwysterau ar 15 Mawrth; bydd pob disgybl yn dychwelyd i ddysgu ac addysgu wyneb yn wyneb ar ôl gwyliau'r Pasg ar ddydd Llun, 12 Ebrill. O 13 Mawrth, disodlwyd y cyfyngiadau aros gartref gan y rheol 'aros yn lleol' dros dro newydd. Mae hyn yn golygu y gall pobl adael eu cartrefi a theithio o fewn eu hardal leol. Mae hynny fel arfer o fewn pum milltir, er, fel yr wyf wedi egluro o'r blaen, mae hyblygrwydd, yn enwedig o ystyried y realiti i bobl sy'n byw mewn rhannau mwy gwledig o'r wlad. Hefyd o'r dyddiad hwnnw, mae pedwar person o ddwy aelwyd wedi gallu cyfarfod yn yr awyr agored, gan gynnwys mewn gerddi, ond nid cheir cymysgu dan do o gwbl o hyd, a dylid cymryd camau cadw pellter cymdeithasol o hyd.
Gall cyfleusterau awyr agored ar gyfer chwaraeon ailagor, gan gynnwys cyrsiau golff. Gallan nhw gael eu defnyddio'n lleol gan hyd at bedwar o bobl o ddwy aelwyd. Mae ymweliadau dan do â chartrefi gofal wedi cael ailgychwyn hefyd ar gyfer ymwelwyr unigol, dynodedig. Ac, o 15 Mawrth, mae siopau trin gwallt a barbwyr wedi cael ailagor ar gyfer apwyntiadau. Os bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yn parhau'n gadarnhaol, bydd yr holl wasanaethau cyswllt agos yn agor o 12 Ebrill.
Ddoe, dechreuodd y camau cyntaf tuag at ailagor manwerthu nad yw'n hanfodol. Codwyd y cyfyngiadau ar werthu eitemau nad ydyn nhw'n hanfodol ar gyfer siopau sydd eisoes ar agor. Mae canolfannau garddio wedi cael ailagor hefyd, ac, unwaith eto, os bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yn parhau i fod yn gadarnhaol, bydd pob siop yn cael agor o 12 Ebrill, fel y maen nhw'n debygol o allu bod yn Lloegr.
Mae newidiadau eraill a wnaed yn cynnwys dileu'r angen i Weinidogion awdurdodi digwyddiadau chwaraeon elit unigol. Erbyn hyn, gellir defnyddio theatrau a neuaddau cyngherddau ar gyfer ymarferion, pa un a ydyn nhw'n gysylltiedig â darllediad ai peidio, ac, yn olaf, diwygiwyd y dyddiad y daw'r rheoliadau hyn i ben i 31 Mai eleni.
Yr wythnos hon, byddwn yn pwyso a mesur y dystiolaeth ddiweddaraf cyn cadarnhau rhagor o newidiadau ar gyfer gwyliau'r Pasg. Os bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yn parhau i fod ar y lefel well hon, byddwn yn codi'r cyfyngiadau 'aros yn lleol' ar 27 Mawrth ac yn dechrau'r broses o agor rhan o'n sector dwristiaeth, gan ddechrau gyda llety hunangynhwysol. Bydd gweithgareddau plant awyr agored yn ailddechrau hefyd mewn pryd ar gyfer gwyliau'r Pasg, a chaiff llyfrgelloedd ailagor hefyd. Mae'r pecyn hwn yn nodi'r cam sylweddol cyntaf tuag at ddatgloi'r cyfyngiadau lefel rhybudd 4 y bu'n rhaid i bob un ohonom ni fyw gyda nhw ers canol mis Rhagfyr.
Bydd yr Aelodau yn ymwybodol ein bod ni wedi cyhoeddi cynllun rheoli coronafeirws wedi'i ddiweddaru yr wythnos diwethaf. Mae hyn yn ystyried y cynnydd mewn brechiadau a'r amrywiolion newydd heintus iawn, yn enwedig amrywiolyn Caint. Mae'n adnewyddu'r ddau ymyriad ar bob lefel a'r ystod o ddangosyddion y bydd Llywodraeth Cymru yn eu dadansoddi. Ein diben a'n dull gweithredu yw mynd ati i godi cyfyngiadau, ar yr amod bod y feirws yn parhau i gael ei atal yn effeithiol.
Roeddwn i'n siomedig felly o glywed arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig ddoe yn honni mai'r rheswm y mae rhai o wleidyddion yng Nghymru yn dymuno cadw'r cyfyngiadau symud ar waith yw eu hego grym. Yn anffodus, aeth ymlaen wedyn i honni ei bod yn hurt i wleidyddion ar y chwith sy'n dymuno parhau â'r cyfyngiadau hyn yn ddiangen. Rwy'n gobeithio y bydd arweinydd yr wrthblaid yn myfyrio ac, rwy'n gobeithio, yn tynnu'r sylwadau hynny yn ôl. Bydd ffigwr uwch mewn bywyd cyhoeddus yn honni'n ddig bod y cyfyngiadau yr ydym yn byw gyda nhw wedi eu sbarduno gan ideoleg a'u bod yn ddiangen yn drwydded i rai i beidio â dilyn y rheolau, ac mae hynny'n arwain at ganlyniadau, mae arnaf i ofn. Roedd y sylwadau ac mae'r sylwadau yn anghywir, ac, yn fwy na hynny, maen nhw'n warthus o anghyfrifol. Mae'n fater o ffaith, wrth gwrs, wrth i ni siarad, fod mwy o gyfyngiadau ar waith yn Lloegr, ac nid oes a wnelo hynny ddim â chyfyngiadau yn cael eu hysgogi yn ddiangen gan wleidyddion ar y dde neu'r chwith; mae oherwydd ein bod yn byw trwy argyfwng iechyd cyhoeddus nad yw wedi dod i ben.
Rydym yn myfyrio heddiw ar flwyddyn ers y cyfyngiadau symud cyntaf. Mae'r flwyddyn ddiwethaf wedi bod yn hynod o heriol i bob un ohonom ni—y pwysau ar wasanaethau iechyd a gofal, y niwed economaidd, COVID hir, yr effaith ar iechyd meddwl, yr ymyriadau eithriadol ac, wrth gwrs, colli bywyd. Rwyf wedi gwneud dewisiadau, Dirprwy Lywydd—dewisiadau anodd—i geisio cadw fy ngwlad yn ddiogel yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Rwyf wedi cael fy ysgogi gan y dystiolaeth wyddonol a'r cyngor ar iechyd y cyhoedd a'r cyfrifoldeb anochel. Nid yw'r dewisiadau o ran cadw cyfyngiadau ar waith wedi eu hysgogi gan ego; mae'r cyfyngiadau yn cael eu codi, mewn gwirionedd, mor gyflym ac mor ddiogel ag y gallwn. A byddwn yn parhau i fod yn agored ac yn dryloyw gyda phobl Cymru. Byddwn yn parhau i gyhoeddi papurau gan ein grŵp cynghori technegol a chyngor ein prif swyddog meddygol. Rydym yn awr yn dechrau ar y cyfnod tyngedfennol nesaf yn y pandemig anorffenedig hwn. Gallwn yn wir gweld y golau ar ddiwedd y twnnel, ond nid yw wedi dod i ben eto.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
Thank you, Dirprwy Lywydd. We considered these regulations at our meeting yesterday morning, and our report contains three technical and five merits points. All three technical reporting points highlight what appear to be issues of defective drafting. The Welsh Government's response to these reporting points acknowledges these errors, and we welcome the Government's commitment to make the necessary corrections at the earliest opportunity.
Three of our merits reporting points will be familiar to Members. We've noted the Welsh Government's justification for any potential interference with human rights, that there has been no formal consultation on the regulations, and that a regulatory impact assessment has not been carried out. Our final two merits points relate to important matters about how Welsh citizens are able to understand the law that applies to them. Point 7 in our report notes that the changes brought into force by the regulations are given effect, in large part, by requiring the reader of the regulations to read various provisions in a particular way. Notably, readers are invited to read Schedule 4 to the principal regulations as if the wording of that Schedule is different from the actual wording that appears in it. This method has been used instead of simply amending the principal regulations. We recognise that the reason for this is partly because the changes are time limited. We also recognise the pressures currently faced by the Welsh Government in this respect. However, the use of this complex mechanism does mean that it's likely that, in many cases, only experienced readers of legislation may be able to find out the true effect of the regulations, and this obviously raises issues of the law lacking a degree of transparency.
In responding to our concerns, Welsh Government has said that, on balance, it considers this is the most appropriate way of making the required changes whilst also maintaining the principal requirements and core structure of Schedule 4 intact. The Government’s response also indicates that, while it hopes it will not be necessary, the system provided for in the regulations would enable a return to stricter restrictions quickly, either for the whole of Wales or a part of Wales. In its response to our report, the Welsh Government has also acknowledged the importance of the regulations to the general public.
We welcome the Government's decision to publish an illustrative document on the coronavirus and the law pages of gov.wales that shows the alert level 4 restrictions and requirements as they have been temporarily modified. We also welcome the Government’s intention to consider ways of drawing the public's attention to this document should this drafting approach continue to be used in the future.
Finally, reporting point 8 follows on from the previous point and highlights a particularly complex maze of provisions, which are explained in full in our report. The point relates to the change made by regulation 3(2) of the amendment No. 5 regulations. So, in responding to our concerns, Welsh Government has said that it does consider the drafting to be sufficiently clear. However, it has agreed to consider additional ways of ensuring the accessibility of these provisions should it be necessary to make similar modification in future amendment regulations. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe wnaethom ni ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod fore ddoe, ac mae ein hadroddiad yn cynnwys tri phwynt technegol a phum pwynt rhinwedd. Mae pob un o'r tri phwynt adrodd technegol yn tynnu sylw at yr hyn sy'n ymddangos yn faterion drafftio diffygiol. Mae ymateb Llywodraeth Cymru i'r pwyntiau adrodd hyn yn cydnabod y gwallau hyn, ac rydym yn croesawu ymrwymiad y Llywodraeth i wneud y cywiriadau angenrheidiol cyn gynted â phosibl.
Bydd tri o'n pwyntiau adrodd ar rinweddau yn gyfarwydd i'r Aelodau. Rydym wedi nodi cyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol, na fu ymgynghoriad ffurfiol ar y rheoliadau, ac nad oes asesiad effaith rheoleiddiol wedi'i gynnal. Mae ein dau bwynt rhinwedd olaf yn ymwneud â materion pwysig yn ymwneud â sut y gall dinasyddion Cymru ddeall y gyfraith sy'n berthnasol iddyn nhw. Mae pwynt 7 yn ein hadroddiad yn nodi bod y newidiadau a ddaw i rym gan y rheoliadau yn cael effaith, i raddau helaeth, drwy ei gwneud yn ofynnol i ddarllenydd y rheoliadau ddarllen darpariaethau amrywiol mewn ffordd arbennig. Yn nodedig, gwahoddir darllenwyr i ddarllen Atodlen 4 i'r prif reoliadau fel pe bai geiriad yr Atodlen honno yn wahanol i'r union eiriad sy'n ymddangos ynddo. Defnyddiwyd y dull hwn yn hytrach na diwygio'r prif reoliadau. Rydym yn cydnabod mai'r rheswm am hyn yn rhannol yw bod y newidiadau yn gyfyngedig o ran amser. Rydym hefyd yn cydnabod y pwysau y mae Llywodraeth Cymru yn eu hwynebu ar hyn o bryd yn hyn o beth. Fodd bynnag, mae defnyddio'r dull cymhleth hwn yn golygu ei bod yn debygol, mewn llawer o achosion, mai dim ond darllenwyr deddfwriaeth profiadol a allai ddarganfod gwir effaith y rheoliadau, ac mae hyn yn amlwg yn codi materion yn ymwneud â'r diffyg elfen o dryloywder yn y gyfraith.
Wrth ymateb i'n pryderon, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ei bod, ar y cyfan, o'r farn mai dyma'r ffordd fwyaf priodol o wneud y newidiadau gofynnol wrth gadw'r prif ofynion a strwythur craidd Atodlen 4 yn gyfan. Mae ymateb y Llywodraeth hefyd yn dangos, er ei bod yn gobeithio na fydd angen, y byddai'r system y darperir ar ei chyfer yn y rheoliadau yn galluogi dychwelyd at gyfyngiadau llymach yn gyflymach, naill ai ar gyfer Cymru gyfan neu ran o Gymru. Yn ei hymateb i'n hadroddiad, mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi cydnabod pwysigrwydd y rheoliadau i'r cyhoedd.
Rydym yn croesawu penderfyniad y Llywodraeth i gyhoeddi dogfen enghreifftiol ar dudalennau coronafeirws a'r gyfraith yn llyw.cymru sy'n dangos y cyfyngiadau a'r gofynion lefel 4 rhybudd fel y maen nhw wedi eu haddasu dros dro. Rydym hefyd yn croesawu bwriad y Llywodraeth i ystyried ffyrdd o dynnu sylw'r cyhoedd at y ddogfen hon pe byddai'r dull drafftio hwn yn parhau i gael ei ddefnyddio yn y dyfodol.
Yn olaf, mae pwynt adrodd 8 yn dilyn y pwynt blaenorol ac yn tynnu sylw at ddrysfa arbennig o gymhleth o ddarpariaethau, sy'n cael eu hesbonio'n llawn yn ein hadroddiad. Mae'r pwynt yn ymwneud â'r newid a wnaed gan reoliad 3(2) o reoliadau diwygio Rhif 5. Felly, wrth ymateb i'n pryderon, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ei bod yn ystyried bod y drafftio yn ddigon clir. Fodd bynnag, mae wedi cytuno i ystyried ffyrdd ychwanegol o sicrhau rhwyddineb y darpariaethau hyn pe byddai angen gwneud addasiad tebyg mewn rheoliadau diwygio yn y dyfodol. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Mae'r rhain yn rheoliadau eang, ac a gaf i ddweud i ddechrau dwi'n cefnogi'r cyfeiriad cyffredinol rydym ni'n symud iddo fo a chyflymder neu bwyll y symudiadau tuag at godi cyfyngiadau yn gyffredinol? O ran ailagor ysgolion a cholegau, rydym ni i gyd, dwi'n credu, yn gweld hynny fel blaenoriaeth. Dwi'n falch ein bod ni wedi symud o gyfnod aros gartref i aros yn lleol, ac, er mai mater o ganllawiau, nid rhywbeth sydd yn y rheoliadau eu hunain ydy hynny, dwi'n cefnogi'r sylweddoliad y tro yma, yn wahanol i'r llynedd, fod angen rhywfaint o hyblygrwydd wrth ystyried beth ydy 'lleol' a bod 'lleol' yn golygu rhywbeth gwahanol mewn ardaloedd gwledig a threfol. Dwi'n falch o weld llefydd trin gwallt ar agor. Dwi'n cyd-fynd â chaniatáu chwaraeon elît.
A rhoi sylw arbennig i ganiatáu hyd at bedwar oedolyn o ddwy aelwyd wahanol i ddod at ei gilydd yn yr awyr agored, yn cynnwys mewn gerddi, dwi yn croesawu hyn. Dyma'r cyfeiriad rydym ni eisiau bod yn mynd iddo fo, wrth gwrs, achos dyna'r math o lacio gofalus a diogel sydd wir yn gallu gwneud gwahaniaeth i lesiant pobl.
Dwi am egluro, serch hynny, pam mai ymatal ein pleidlais fyddwn ni heddiw. Dau beth yn arbennig. Dydw i ddim cweit yn deall pam fod y Llywodraeth wedi penderfynu caniatáu i archfarchnadoedd werthu unrhyw beth y mynnon nhw ar y pwynt yma yn arbennig. Mi allaf i ddweud wrthych chi fod llawer o fanwerthwyr yn gweld hyn fel tipyn o gic. Â ninnau, gobeithio, mor agos at weld siopau yn gyffredinol yn cael agor, pam rhoi cymaint o fantais i archfarchnadoedd mawr rŵan? Mae'r Llywodraeth, roeddwn i'n meddwl, wedi bod yn glir ers y llynedd bod rhoi tegwch i fanwerthwyr bach, yn ogystal â rhesymau diogelwch COVID, yn egwyddor greiddiol y tu ôl i beidio â chaniatáu gwerthu nwyddau doedd ddim yn hanfodol.
A'r elfen arall ydy buaswn i wedi licio gweld mwy o ymgais i drio caniatáu llefydd ymarfer corff i agor dan do. Hynny ydy, dydw i ddim wedi galw am ganiatáu agor pob gym yn syth. Dwi'n meddwl y byddai angen asesiadau risg a'r math yna o beth, ond dwi eto yn galw am roi'r hawl i lefydd ymarfer corff wneud yr achos o leiaf dros allu agor yn ddiogel. Mae ymarfer corff, wedi'r cyfan, yn dda i'r corff a'r meddwl ar ôl blwyddyn mor heriol.
Mi wnaf i apêl hefyd i'r Llywodraeth fireinio ei negeseuo a thrio gweithio ar roi cymaint o rybudd â phosib ymlaen llaw, yn sicr rhai wythnosau, o fwriad i lacio cyfyngiadau i helpu busnes i baratoi, a phob un ohonon ni i gael gwell syniad o beth sydd i ddod, er bod beth sy'n digwydd yn fy etholaeth i rŵan, yn ogystal ag ambell ran arall o Gymru, yn dangos bod y feirws yma a'r pandemig yn gallu newid cyfeiriad yn sydyn.
Pwynt arall gwnaf i dynnu sylw ato fo ydy ein bod ni rŵan mewn cyfnod lle mae rheoliadau yn mynd i fod yn mynd â ni y tu hwnt i gyfnod yr etholiad a ffurfio Llywodraeth newydd. Dydyn ni ddim yn gwybod pwy fydd yma bryd hynny, ond pwy bynnag fydd mi fydd angen gweithredu'n gyflym i sicrhau sylfaen o reoliadau sy'n berthnasol i'r sefyllfa ar y pryd.
Ac i gloi, yn sydyn gen i, ar y ffaith ein bod ni rŵan flwyddyn ers dechrau'r cyfnod clo cyntaf. Mae'n ddiwrnod o fyfyrio ac o gofio. Mae wedi bod yn flwyddyn anodd i bawb ac yn eithriadol o boenus i lawer. Dwi, mi ydym ni'n cydymdeimlo efo nhw heddiw ac, unwaith eto, yn dweud diolch i bawb sydd wedi gofalu amdanon ni a helpu eu cymunedau yn y flwyddyn ryfeddol a fu.
These are broad-ranging regulations, and may I say at the outset that I agree with the general direction of travel and the pace or caution in terms of lifting restrictions generally? In terms of reopening schools and colleges, I think we all see that as a priority, and I'm pleased that we have moved from 'stay at home' to 'stay local', and, though it's a matter of guidance rather than something that is in the regulations, I do appreciate the realisation this time, as opposed to last year, that we need some flexibility as to what 'local' means, and that 'local' can mean something different in urban and rural areas. I'm pleased to see hairdressers and barbers open. I agree with allowing elite sport to take place.
I'll give particular attention to allowing up to four adults from two households to come together in the open air, including in gardens. I do welcome this. This is the direction that we want to be travelling in, of course, because this is the kind of cautious and safe relaxation that can make a real difference to people's well-being.
I do want to explain, however, why we will be abstaining on the vote today. There are two things, particularly. I don't quite understand why the Government has decided to allow supermarkets to sell anything they choose at this particular point. I can tell you that many retailers see this as something of a kick in the teeth, as we are so close to seeing shops being allowed to reopen. Why give supermarkets such an advantage at this particular point? The Government, I thought, had been clear since last year that providing fairness to small retailers, as well as safety issues surrounding COVID, was a core principle around not allowing the sale of non-essential items.
And the other element is that I would have liked to see more of an attempt to allow physical exercise locations to open indoors. I haven't called for the opening of every gym immediately. I do think that we would need risk assessments and so on, but I am again calling for these kinds of premises to be able to make the case for opening safely, and physical exercise, of course, is good for body and mind after such a challenging year.
I will also make an appeal to Government to refine its messaging and try and work on providing as much notice as possible, certainly weeks, of any intention to relax restrictions to allow business and every one of us to have a better idea of what's to come, although what's happening in my constituency as well as some other parts of Wales does demonstrate that the virus and the pandemic can change direction very quickly.
Another point that I draw attention to is that we are now in a period where regulations will be taking us beyond the election period and the formation of a new Government. We don't know who will be here, but whoever is here will need to take swift action to ensure a foundation of regulations that are relevant to the situation at that point.
And to conclude, very briefly, by mentioning the fact that we are now 12 months since the first lockdown. It's a day of reflection and of remembrance. It's been a difficult year for everybody, and it's been extremely painful to many. I sympathise and we sympathise with them today and, again, say thank you to everyone who has cared for us and helped their communities in this strange year.
I made some general comments earlier, but on the specifics of the regulations, I welcome broadly things that are moving in a liberalising direction. I do struggle a little understanding why, trying to connect the pace of opening to the pace at which the data is improving. It strikes me that data has been improving beyond our best expectations in recent weeks, but that doesn't seem to feed through to an accelerated pace of opening. We had the stage 4 restrictions and the overall levels of prevalence and the various tests set seem to be much more akin to level 2, but the regulations don't seem to move at a similar pace to allow that opening up. I know there's been a lot of mention of the Kent variant, but surely that's taken into account in the statistics that we are now seeing.
I regret—. We have some changes. I haven't taken advantage of the Wales-only haircuts myself yet, but I know some people value that, and that's one area where we're ahead of England. The areas we seem to be behind: I'm not clear what's happening on the reopening of gyms and indoor sport, or why that has to be done more slowly. I think just those small differences—. Again, the Minister makes a great attack on someone from the centre-right suggesting politicians from the centre-left were keener on control and rules and regulations. He took great umbrage at that. I just again make the point that, for those of us who are unionists and who would prefer these decisions to be taken by UK Government rather than Welsh Government, having small differences at every stage (a) complicates the communication, but (b) I think gives challenges for compliance that would be less if Welsh Government tried harder to stay clearer to a four-nations approach in more areas and closer to what the UK Government was doing.
My greatest concern about these regulations, or at least how they're being implemented on the ground, is schools. We were told that getting kids back to school was the most important thing, yet this is the third week that all kids have been back in England, yet we still see huge numbers of children not going to school, at least physically, and I would question how effective some of the online teaching is in comparison, in Wales. And we're told that people can check in, but I speak to constituents' kids who have got one day where they check in, in year 7, 8 or 9, in the run-up to Easter, and I'd question whether that's satisfactory and couldn't we be doing more on that front. We intend to abstain on these regulations. Thank you.
Fe wnes i rai sylwadau cyffredinol yn gynharach, ond o ran manylion y rheoliadau, rwy'n croesawu yn gyffredinol bod pethau yn symud i gyfeiriad rhyddfrydoli. Rwyf i yn cael trafferth deall pam, gan geisio cysylltu cyflymder agor i'r cyflymder y mae'r data'n gwella. Mae'n fy nharo bod data wedi bod yn gwella y tu hwnt i'n disgwyliadau gorau yn ystod yr wythnosau diwethaf, ond nid yw'n ymddangos bod hynny'n bwydo trwyddo i gyflymu'r broses o agor. Roedd gennym ni'r cyfyngiadau cam 4 ac mae'n ymddangos bod lefelau cyffredinol yr achosion a'r profion amrywiol a wnaed yn llawer mwy tebyg i lefel 2, ond nid yw'n ymddangos bod y rheoliadau'n symud ar gyflymder tebyg i ganiatáu i hynny agor. Rwy'n gwybod y bu llawer o sôn am amrywiolyn Caint, ond siawns bod hynny wedi ei ystyried yn yr ystadegau yr ydym yn eu gweld yn awr.
Rwy'n difaru—. Mae gennym ni rai newidiadau. Nid wyf i wedi manteisio ar y toriadau gwallt sydd ond ar gael yng Nghymru eto, ond rwy'n gwybod bod rhai pobl yn gwerthfawrogi hynny, ac mae hynny'n un maes lle'r ydym ar y blaen i Loegr. Y meysydd y mae'n ymddangos ein bod ar ei hôl hi: nid wyf i'n glir beth sy'n digwydd o ran ailagor campfeydd a chwaraeon dan do, na pham y mae'n rhaid gwneud hynny'n arafach. Rwy'n credu mai dim ond y gwahaniaethau bach hynny—. Unwaith eto, mae'r Gweinidog yn ymosod yn dda ar rywun o'r canol-de sy'n awgrymu bod gwleidyddion o'r canol-chwith yn fwy awyddus i reoli ac am reolau a rheoliadau. Fe wnaeth ddigio yn fawr ynghylch hynny. Ond unwaith eto, rwy'n gwneud y pwynt, i'r rhai hynny ohonom ni sy'n undebwyr ac y byddai'n well ganddyn nhw pe bai'r penderfyniadau hyn yn cael eu gwneud gan Lywodraeth y DU yn hytrach na Llywodraeth Cymru, fod cael gwahaniaethau bach ar bob cam (a) yn cymhlethu'r cyfathrebu, ond (b) rwy'n credu ei bod yn rhoi heriau o ran cydymffurfio a fyddai'n llai pe byddai Llywodraeth Cymru yn ymdrechu'n fwy i gadw'n agosach at ddull pedair gwlad mewn mwy o feysydd ac yn nes at yr hyn yr oedd Llywodraeth y DU yn ei wneud.
Fy mhryder mwyaf ynghylch y rheoliadau hyn, neu o leiaf sut y maen nhw'n cael eu gweithredu ar lawr gwlad, yw ysgolion. Dywedwyd wrthym mai cael plant yn ôl i'r ysgol oedd y peth pwysicaf, ac eto dyma'r drydedd wythnos y mae pob plentyn wedi bod yn ôl yn Lloegr, ac eto rydym ni'n gweld niferoedd enfawr o blant yn dal i beidio â mynd i'r ysgol, yn gorfforol o leiaf, a byddwn i'n cwestiynu pa mor effeithiol yw rhai o'r addysgu ar-lein o'i gymharu, yng Nghymru. A dywedir wrthym y gall pobl alw i mewn, ond rwy'n siarad â phlant etholwyr sydd ag un diwrnod lle maen nhw'n galw i mewn, ym mlwyddyn 7, 8 neu 9, yn y cyfnod cyn y Pasg, ac rwyf i'n amau a yw hynny'n foddhaol ac na allem ni fod yn gwneud mwy yn hynny o beth. Rydym yn bwriadu ymatal ar y rheoliadau hyn. Diolch.
No Members have indicated that they want to make an intervention, therefore I'll call on the Minister for Health and Social Services to reply to the debate. Vaughan Gething.
Nid oes urnhyw Aelod wedi dweud ei fod yn dymuno ymyrryd, felly galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'll begin by thanking Mick Antoniw and the Legislation, Justice and Constitution Committee once again. We regularly go through areas they pick up for improvement or clarification, and I regularly say, and I'll say it again, I think that scrutiny means that we have a better statute book with more clarity for members of the public and, crucially, for people in businesses and areas and their legal representatives to understand the meaning and impact of these extraordinary measures in what is still a fast-moving picture. And we may be required to make different regulations in the future to keep people safe, but I really do think that the LJC committee is a key part of helping us to ensure that's the case.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Fe wnaf i ddechrau trwy ddiolch i Mick Antoniw a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad unwaith eto. Rydym yn mynd trwy'r meysydd y maen nhw'n eu codi yn rheolaidd i'w gwella neu eu hegluro, ac rwyf i'n dweud yn rheolaidd, ac fe wnaf i ddweud eto, rwy'n credu bod craffu yn golygu bod gennym ni lyfr statud gwell â mwy o eglurder i aelodau'r cyhoedd ac, yn hollbwysig, i bobl mewn busnesau ac ardaloedd a'u cynrychiolwyr cyfreithiol ddeall ystyr ac effaith y mesurau eithriadol hyn mewn darlun sy'n dal i symud yn gyflym. Ac efallai y bydd yn ofynnol i ni wneud rheoliadau gwahanol yn y dyfodol i gadw pobl yn ddiogel, ond rwyf i yn credu yn wirioneddol bod y pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn rhan allweddol o'n helpu i sicrhau bod hynny'n digwydd.
I welcome Rhun ap Iorwerth's broad points about welcoming the direction and the cautious approach taken. I note that his group is going to abstain. On non-essential retail, we had a difficult choice to make, not a straightforward one, on whether we have opening of new areas, and that in itself could be messy and complicated, or whether we reopen those venues that are already open and that would only have been acceptable in the way that we have done it, in making sure there is further support available for those businesses that are yet to be able to open, albeit they can all see the clear telegraphing of 12 April as a date to reopen more fully. And again, that comes back to the point about having a properly phased return and being able to forecast those changes. And the phased return for schools has meant that we have had some room for alternative manoeuvre, but not to the extent that we could open all non-essential retail at the same time, and so a choice has had to be made.
When it comes to your concern about the balance of indoor and outdoor exercise—and I note that you didn't put in an absolute term, saying 'open up lots more indoor exercise'—it comes back to a point that I think you made earlier in your contribution: outdoor activities tend to be less risky, and that's why—as we did last summer and last spring—we're looking to open up outdoor activities typically first when it comes to exercise and potential mixing. That's a safer way to do this. We are looking at indoor exercise and indoor activity opening more gradually, and we of course have got to think about the balance of risk and the available headroom to us in the advice we get from our scientific advisers and the chief medical officer.
We have, though, provided a forecast for the future; we have an indication of six weeks or so of what we think is likely to happen, but we can't guarantee those things will happen. As the Member knows, in your reference to issues on your local patch around Holyhead, it's possible that circumstances may change, it's possible that we may see an unfortunate and more widespread increase in case numbers that may mean that we need to pause. So, as ever, that's why we are generally being driven by data and not dates.
I'll deal with Mark Reckless's point, and I think that when it comes to, 'The data is moving faster than our opening', I think, with respect, that doesn't take account of the clear advice that we've had and that we've published, but also the very public comments from the technical advisory group, from the SAGE committee, and from chief medical officers across the UK. The Chief Medical Officer for England has given some very clear advice about not having too fast a pace in reopening, because that would risk a significant return in coronavirus infections with all the harm caused physically, mentally and, crucially, economically as well. I recognise the Member has a desire to see as much liberalising as quickly as possible; we are simply taking seriously the public health and the scientific advice on how to do that as safely as possible as well as as quickly as possible, and that will remain the position during the lifetime of this Government.
I note that he took umbrage on behalf of Andrew R.T. Davies. I think, with respect, when the leader of the opposition is making the comments that he did and imputing motives to politicians making incredibly difficult choices, I don't think that's something that should be left uncommented on. And I think, with respect, he's taken a much broader point from the very specific issues, where I do think the leader of the opposition should reflect on the position that he's set out in public. These regulations and the measures that I have had to front and introduce—the measures that all Cabinet Members have had to take part in—have not been done by recourse to ego, but by recourse to the reality of our situation, and on a day when we're reflecting on a year of lockdown from the first one and the incredible loss of life we've seen despite those measures, I just think that it's a poor choice of tone as well as the deliberate content of those words yesterday from the leader of the Welsh Conservatives to suggest that there other irrelevant and ideological egos, rather than simply keeping the public safe.
When it comes to being a unionist, I say that I'm a unionist as well. I just don't want to roll back devolution in the way that he does. The powers that the people of Wales have voted for on two occasions mean that this is why we're having these debates, this is why Welsh Ministers are making the range of decisions that we have made. And, with respect, he knows very well that we disagree on this, but I do object to a suggestion that to be a unionist you have to be in favour of rolling back powers and sending them back to Westminster, rather than a proper sharing of responsibility and powers across the United Kingdom that respects the two devolution referenda that we have had. And I did rather think that Mr Reckless liked to respect referenda results, but apparently not in this case.
When it comes to the phased return for schools, we are respecting the advice from SAGE and our own technical advisory group and the chief medical officer. A phased return for schools—
Rwy'n croesawu pwyntiau eang Rhun ap Iorwerth ynglŷn â chroesawu'r cyfeiriad a'r dull gofalus sydd wedi ei gymryd. Rwy'n nodi bod ei grŵp yn mynd i ymatal. O ran manwerthu nad yw'n hanfodol, roedd gennym ni ddewis anodd i'w wneud, nid un syml, ynghylch p'un a ydym yn agor meysydd newydd, a gallai hynny ynddo'i hun fod yn anniben ac yn gymhleth, neu a ydym yn ailagor y lleoliadau hynny sydd eisoes ar agor a byddai hynny wedi bod yn dderbyniol dim ond yn y ffordd yr ydym wedi gwneud hynny, o ran sicrhau bod rhagor o gymorth ar gael i'r busnesau hynny nad ydyn nhw eto wedi gallu agor, er y gallan nhw i gyd weld y datganid clir mai 12 Ebrill fydd y dyddiad i ailagor yn llawnach. Ac unwaith eto, daw hynny yn ôl at y pwynt ynglŷn â phroses ddychwelyd raddol briodol a gallu rhagweld y newidiadau hynny. Ac mae'r broses ddychwelyd raddol i ysgolion wedi golygu ein bod wedi bod â rhywfaint o le i wneud pethau'n wahanol, ond nid i'r graddau y gallem ni agor yr holl fanwerthu nad yw'n hanfodol ar yr un pryd, ac felly bu'n rhaid gwneud dewis.
O ran eich pryder ynglŷn â chydbwysedd ymarfer corff dan do ac yn yr awyr agored—ac rwy'n sylwi na wnaethoch chi roi term absoliwt, gan ddweud agor llawer mwy o ymarfer dan do—mae'n dod yn ôl at bwynt rwy'n credu y gwnaethoch chi yn gynharach yn eich cyfraniad: mae tuedd i weithgareddau awyr agored fod yn llai peryglus, a dyna pam—fel y gwnaethom yr haf diwethaf a'r gwanwyn diwethaf—ein bod yn ceisio agor gweithgareddau awyr agored fel arfer yn gyntaf o ran ymarfer corff a chymysgu posibl. Mae hynny'n ffordd fwy diogel o wneud hyn. Rydym yn ystyried agor ymarfer corff dan do a gweithgarwch dan do yn fwy graddol, ac wrth gwrs mae'n rhaid i ni feddwl am gydbwysedd y risg a'r lle sydd ar gael i ni yn y cyngor yr ydym yn ei gael gan ein cynghorwyr gwyddonol a'r prif swyddog meddygol.
Er hynny, rydym ni wedi darparu rhagolwg ar gyfer y dyfodol; mae gennym syniad o ryw chwe wythnos o'r hyn sy'n debygol o ddigwydd yn ein barn ni, ond ni allwn warantu y bydd y pethau hynny yn digwydd. Fel y gŵyr yr Aelod, yn eich cyfeiriad at faterion yn eich ardal leol chi o amgylch Caergybi, mae'n bosibl y gall amgylchiadau newid, mae'n bosibl y byddwn yn gweld cynnydd anffodus a mwy eang yn nifer yr achosion a allai olygu bod angen i ni oedi. Felly, fel arfer, dyna pam yr ydym yn cael ein hysgogi gan ddata ac nid dyddiadau ar y cyfan.
Fe wnaf i ymdrin â phwynt Mark Reckless, ac rwy'n credu, pan ddaw'n fater o'r data yn symud yn gyflymach na'r broses agor, rwy'n credu, â phob parch, nad yw hynny'n ystyried y cyngor clir yr ydym wedi ei gael ac yr ydym wedi ei gyhoeddi, nac ychwaith y sylwadau cyhoeddus iawn gan y grŵp cynghori technegol, gan y pwyllgor SAGE, a gan brif swyddogion meddygol ledled y DU. Mae Prif Swyddog Meddygol Lloegr wedi rhoi cyngor clir iawn ar beidio ag ailagor yn rhy gyflym, oherwydd byddai hynny'n peryglu heintiau coronafeirws yn dychwelyd yn sylweddol gyda'r holl niwed a achosir yn gorfforol, yn feddyliol ac, yn hollbwysig, yn economaidd hefyd. Rwy'n cydnabod bod gan yr Aelod awydd i weld cymaint o ryddfrydoli cyn gynted â phosibl; rydym ni, yn syml, yn ystyried cyngor iechyd y cyhoedd a gwyddonol o ddifrif ar sut i wneud hynny mor ddiogel â phosibl cyn gynted â phosibl, a dyna fydd y sefyllfa o hyd yn ystod oes y Llywodraeth hon.
Sylwaf iddo ddigio ar ran Andrew R.T. Davies. Rwy'n credu, â phob parch, pan fo arweinydd yr wrthblaid yn gwneud y sylwadau a wnaeth ac yn ensynio cymhellion y gwleidyddion sy'n gwneud dewisiadau eithriadol o anodd, nid wyf i'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylid ei adael heb roi sylw arno. Ac rwy'n credu, â phob parch, ei fod wedi cymryd pwynt llawer ehangach o'r materion penodol iawn, lle'r wyf i yn credu y dylai arweinydd yr wrthblaid fyfyrio ar y safbwynt y mae wedi ei nodi yn gyhoeddus. Nid yw'r rheoliadau hyn a'r mesurau y bu'n rhaid i mi eu cyflwyno—y mesurau y bu'n rhaid i holl Aelodau'r Cabinet gymryd rhan ynddyn nhw—wedi eu gwneud oherwydd ego, ond oherwydd realiti ein sefyllfa, ac ar ddiwrnod pan rydym yn myfyrio ar flwyddyn o gyfyngiadau symud ers yr un cyntaf a'r golled anhygoel mewn bywydau yr ydym wedi'i gweld er gwaethaf y mesurau hynny, rwyf i'n credu ei fod yn ddewis gwael o naws yn ogystal â chynnwys bwriadol y geiriau hynny ddoe gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig i awgrymu bod egos amherthnasol ac ideolegol eraill, yn hytrach na chadw'r cyhoedd yn ddiogel.
O ran bod yn undebwr, rwy'n dweud fy mod i'n undebwr hefyd. Ond nid wyf i'n dymuno troi datganoli yn ôl yn y ffordd y mae ef yn dymuno'i wneud. Mae'r pwerau y mae pobl Cymru wedi pleidleisio amdanyn nhw ar ddau achlysur yn golygu mai dyma pam yr ydym yn cael y dadleuon hyn, dyma pam y mae Gweinidogion Cymru yn gwneud yr ystod o benderfyniadau yr ydym wedi eu gwneud. Ac â phob parch, mae'n gwybod yn iawn ein bod yn anghytuno ar hyn, ond rwyf i yn gwrthwynebu'r awgrym i fod yn undebwr mae'n rhaid i chi fod o blaid troi pwerau yn ôl a'u hanfon yn ôl i San Steffan, yn hytrach na rhannu cyfrifoldeb a phwerau yn briodol ledled y Deyrnas Unedig mewn modd sy'n parchu'r ddau refferendwm datganoli yr ydym wedi eu cael. Ac roeddwn i yn meddwl bod Mr Reckless yn hoffi parchu canlyniadau refferenda, ond nid yn yr achos hwn yn ôl pob tebyg.
Pan ddaw'n fater o ddychwelyd i ysgolion yn raddol, rydym yn parchu'r cyngor gan SAGE a'n grŵp cynghori technegol ein hunain a'r prif swyddog meddygol. Mae dychwelyd yn raddol i ysgolion—
The Minister does need to wind up, please. I'm sorry, we are out of time.
Mae angen i'r Gweinidog ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda. Mae'n ddrwg gen i, mae amser yn brin.
I'm winding up here. And that means that we are doing exactly as the advice has said. I look forward to all children returning to face-to-face learning on 12 April in line with the advice that we've had, and how we seek to make use of the alternative headroom available to us. I hope that Members in the majority will support the regulations before us.
Rwy'n dirwyn i ben yn fan hyn. Ac mae hynny'n golygu ein bod yn gwneud yn union fel y mae'r cyngor wedi ei ddweud. Rwy'n edrych ymlaen at weld pob plentyn yn dychwelyd i addysg wyneb yn wyneb ar 12 Ebrill yn unol â'r cyngor yr ydym wedi ei gael, a sut yr ydym yn ceisio defnyddio'r hyblygrwydd arall sydd ar gael i ni. Rwy'n gobeithio y bydd y mwyafrif o'r Aelodau yn cefnogi'r rheoliadau sydd ger ein bron.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I see an objection. Okay, so we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwelaf wrthwynebiad. Iawn, felly gohiriwn bleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
The next item on our agenda is a motion to suspend Standing Orders to allow for the motions under items 8 and 10 on our agenda to be debated, and I call on the Minister for Education to move the motion. Kirsty Williams.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda yw'r cynnig i atal y Rheolau Sefydlog er mwyn caniatáu i'r cynigion o dan eitemau 8 a 10 ar ein hagenda gael eu trafod, a galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig y cynnig. Kirsty Williams.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Additional Learning Needs Code for Wales 2021—
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae Cod Anghenion Dysgu Ychwanegol Cymru 2021—
No. Sorry, can you just formally move the motion to suspend Standing Orders? Then we'll come to the debate, if we can suspend Standing Orders.
Na. Mae'n ddrwg gen i, a wnewch chi gynnig y cynnig yn ffurfiol i atal y Rheolau Sefydlog? Yna, byddwn yn dod i'r ddadl, os cawn atal y Rheolau Sefydlog.
Cynnig NNDM7686 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i) a Rheol Sefydlog 27.7 i ganiatáu i NNDM7684 a NNDM7685 gael eu hystyried yn y Cyfarfod Llawn ar 23 Mawrth 2021.
Motion NNDM7686 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Order 12.20(i) and Standing Order 27.7 to allow NNDM7684 and NNDM7685 to be considered in Plenary on 23 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Apologies. I move the motion.
Mae'n ddrwg gen i. Cynigiaf y cynnig.
Thank you. The proposal is to suspend the Standing Orders. Does any Member object? No, I don't see any. Therefore, we will move on.
Diolch. Y cynnig yw atal y Rheolau Sefydlog. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, nid wyf i'n gweld unrhyw wrthwynebiad. Felly, symudwn ymlaen.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
The proposal is, under Standing Order 12.24, unless a Member objects, that the four motions under items 8 to 11, the additional learning needs regulations, will be grouped for debate, but we will then vote separately. Does any Member object? No, I don't see objections.
Y cynnig, o dan Reol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, yw y bydd y pedwar cynnig o dan eitemau 8 i 11, y rheoliadau anghenion dysgu ychwanegol, yn cael eu grwpio i'w trafod, ond byddwn wedyn yn pleidleisio ar wahân. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, nid wyf i'n gweld gwrthwynebiadau.
Therefore, I now ask the Minister for Education to move the motions. Kirsty Williams.
Felly, gofynnaf yn awr i'r Gweinidog Addysg gynnig y cynigion. Kirsty Williams.
Cynnig NNDM7684 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o God Anghenion Dysgu Ychwanegol Cymru 2021 yn cael ei llunio yn unol â'r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Mawrth 2021.
Motion NNDM7684 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Additional Learning Needs Code for Wales 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 18 March 2021.
Cynnig NDM7665 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Anghenion Dysgu Ychwanegol (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â'r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 12 Mawrth 2021.
Motion NDM7665 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Additional Learning Needs (Wales) Regulations 2021 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 12 March 2021.
Cynnig NNDM7685 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Galluedd rhieni a phersonau sy'n hŷn na’r oedran ysgol gorfodol) (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Mawrth 2021.
Motion NNDM7685 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Equality Act 2010 (Capacity of parents and persons over compulsory school age) (Wales) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 18 March 2021.
Cynnig NDM7662 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Tribiwnlys Addysg Cymru 2021 yn cael ei llunio yn unol â'r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Mawrth 2021.
Motion NDM7662 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Education Tribunal for Wales Regulations 2021 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 2 March 2021.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and apologies. I was going to explain to colleagues about why we needed to suspend the Standing Orders, but I'm grateful for colleagues allowing that to happen so that this debate can now go ahead. I'm very grateful for the work of Mick Antoniw and his committee that have turned around their scrutiny of these Orders just yesterday. I'm grateful to them.
In 2016, Deputy Presiding Officer, this Government introduced ambitious new legislation that paved the way for a pioneering system for supporting children and young people with additional learning needs, namely the Additional Learning Needs and Educational Tribunal (Wales) Bill, which became an Act in 2018. The Act represented the first step in the ALN transformation programme and the first step towards achieving a long-standing commitment and key priority for this Government, to reform the existing special educational needs system in Wales, a system that is over 30 years old and presents significant challenges for learners and their families. Since the consultation on the draft of the ALN code and regulations back in 2019, we've worked with key stakeholders to co-construct and help shape the subordinate legislation to maximise the positive impact it will have on children and young people with ALN, and today I'm very pleased to be able to present Members with the resulting ALN code and regulations.
As colleagues will know, almost a quarter of all children and young people in our schools and colleges will have some form of ALN during their educational life. Our ALN transformation programme aims to ensure that those learners are supported to achieve their full potential, and to ensure that they can have aspirations for their learning, to dream big and with confidence that, whatever route they take in life and their learning, they will be supported to do so. It will also improve the planning and delivery of support for learners with ALN from the ages of zero to 25, creating a person-centred approach and placing their needs, views, wishes and feelings at the very heart of the process. Finally, it will focus on the importance of identifying needs early and putting in place timely and effective interventions that are monitored and adapted to ensure that they deliver the desired outcomes for the individual learner. Having a suitable legislative framework in place to support learners to thrive and reach their full potential whilst recognising and accommodating their needs is essential, and to achieve this, we need to ensure our service providers have clear law and guidance to support them in meeting their duties. This is fundamental for ensuring that providers are able to deliver that timely and effective additional learning provision to those who require it, which we would all wish to see.
The ALN code and regulations presented to you today provide that clear law and guidance and represent another step forward to the delivery of a much-improved and consistent system for meeting the needs of learners with ALN, something that is crucial for increasing the life chances of some of our most vulnerable learners. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac ymddiheuriadau. Roeddwn yn mynd i egluro i fy nghyd-Aelodau pam mae angen i ni atal y Rheolau Sefydlog, ond rwy'n ddiolchgar i fy nghyd-Aelodau am ganiatáu i hynny ddigwydd fel y gall y ddadl hon fynd rhagddi yn awr. Rwy'n ddiolchgar iawn am waith Mick Antoniw a'i bwyllgor a wnaeth eu gwaith craffu ar y Gorchmynion hyn ddoe. Rwy'n ddiolchgar iddyn nhw.
Yn 2016, Dirprwy Lywydd, cyflwynodd y Llywodraeth hon ddeddfwriaeth uchelgeisiol newydd a baratôdd y ffordd ar gyfer system arloesol i gefnogi plant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol, sef Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru), a ddaeth yn Ddeddf yn 2018. Y Ddeddf oedd y cam cyntaf yn y rhaglen trawsnewid ADY a'r cam cyntaf tuag at gyflawni ymrwymiad hirsefydlog a blaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon, i ddiwygio'r system anghenion addysgol arbennig bresennol yng Nghymru, system sydd dros 30 mlwydd oed ac sy'n cyflwyno heriau sylweddol i ddysgwyr a'u teuluoedd. Ers yr ymgynghoriad ar ddrafft y cod ADY a'r rheoliadau yn ôl yn 2019, rydym wedi gweithio gyda rhanddeiliaid allweddol i gyd-lunio a helpu i ffurfio'r is-ddeddfwriaeth i sicrhau'r effaith gadarnhaol fwyaf posibl ar blant a phobl ifanc ag ADY, a heddiw rwy'n falch iawn o allu cyflwyno'r cod a'r rheoliadau ADY dilynol i'r Aelodau.
Fel y bydd fy nghyd-Aelodau yn gwybod, bydd gan bron i chwarter yr holl blant a phobl ifanc yn ein hysgolion a'n colegau ryw fath o ADY yn ystod eu bywyd addysgol. Nod ein rhaglen trawsnewid ADY yw sicrhau bod y dysgwyr hynny'n cael eu cefnogi i gyflawni eu potensial llawn, ac i sicrhau eu bod yn gallu bod â dyheadau ar gyfer eu dysgu, i fod â breuddwydion mawr ac i fod â hyder y byddan nhw, pa lwybr bynnag y byddan nhw'n ei ddilyn mewn bywyd ac addysg, yn cael eu cynorthwyo i wneud hynny. Bydd hefyd yn gwella'r broses o gynllunio a darparu cymorth i ddysgwyr ag ADY o ddim i 25 oed, gan greu dull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ac sy'n rhoi eu hanghenion, eu safbwyntiau, eu dymuniadau a'u teimladau wrth wraidd y broses. Yn olaf, bydd yn canolbwyntio ar bwysigrwydd nodi anghenion yn gynnar a rhoi ymyriadau amserol ac effeithiol ar waith a gaiff eu monitro a'u haddasu i sicrhau eu bod yn cyflawni'r canlyniadau a ddymunir ar gyfer y dysgwr unigol. Mae cael fframwaith deddfwriaethol addas ar waith i gynorthwyo dysgwyr i ffynnu a chyrraedd eu potensial llawn wrth gydnabod a diwallu eu hanghenion yn hanfodol, ac er mwyn cyflawni hyn, mae angen i ni sicrhau bod gan ein darparwyr gwasanaethau gyfraith ac arweiniad clir i'w cynorthwyo i gyflawni eu dyletswyddau. Mae hyn yn hanfodol er mwyn sicrhau bod darparwyr yn gallu darparu'r ddarpariaeth dysgu ychwanegol amserol ac effeithiol honno i'r rhai sydd ei hangen, a byddem ni i gyd yn dymuno gweld hynny.
Mae'r cod ADY a'r rheoliadau a gyflwynir i chi heddiw yn darparu'r gyfraith a'r arweiniad clir hwnnw ac yn cynrychioli cam arall ymlaen tuag at gyflwyno system gyson a llawer gwell ar gyfer diwallu anghenion dysgwyr ag ADY, rhywbeth sy'n hanfodol ar gyfer cynyddu cyfleoedd bywyd rhai o'n dysgwyr mwyaf agored i niwed. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw?
Diolch. A gaf i alw yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw?
Thank you again, Dirprwy Lywydd. These regulations do, of course, form an important part of the devolved administrative justice system that we have and that is developing within Wales. We considered these regulations at our meeting yesterday morning, and our reports on all four sets of regulations have been laid to assist with this afternoon’s debate. My comments this afternoon will just focus on the additional learning needs regulations and the education tribunal for Wales regulations.
Our report on the ALN regulations contains just one merits point. The explanatory memorandum to the regulations is a composite document that seeks to cover the suite of regulations and associated code of practice, which were issued concurrently. We noted that the explanatory memorandum covers in detail the consultation outcomes, the justice impact assessment and detailed regulatory impact assessment. However, and bearing in mind the subject matter of the regulations, it was unclear to us whether the detailed equality and human rights impact assessments were also carried out. If relevant impact assessments have been carried out, we said it would be helpful to include reference to them and their findings in the explanatory memorandum to assess the proportionality of the regulations.
Diolch eto, Dirprwy Lywydd. Mae'r rheoliadau hyn, wrth gwrs, yn rhan bwysig o'r system cyfiawnder gweinyddol ddatganoledig sydd gennym ac sy'n datblygu yng Nghymru. Fe wnaethom ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod fore ddoe, ac mae ein hadroddiadau ar bob un o'r pedair cyfres o reoliadau wedi eu cyflwyno i gynorthwyo gyda'r ddadl y prynhawn yma. Bydd fy sylwadau y prynhawn yma yn canolbwyntio ar y rheoliadau anghenion dysgu ychwanegol a rheoliadau tribiwnlys addysg Cymru yn unig.
Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau ADY yn cynnwys un pwynt rhinwedd yn unig. Mae'r memorandwm esboniadol i'r rheoliadau yn ddogfen gyfansawdd sy'n ceisio ymdrin â'r gyfres o reoliadau a'r cod ymarfer cysylltiedig, a gyhoeddwyd ar yr un pryd. Fe wnaethom nodi bod y memorandwm esboniadol yn ymdrin yn fanwl â chanlyniadau'r ymgynghoriad, yr asesiad o'r effaith ar gyfiawnder a'r asesiad effaith rheoleiddiol manwl. Fodd bynnag, ac o gofio pwnc y rheoliadau, nid oedd yn glir i ni a gynhaliwyd yr asesiadau manwl o'r effaith ar gydraddoldeb a hawliau dynol hefyd. Os oes asesiadau effaith perthnasol wedi eu cynnal, fe wnaethom ni ddweud y byddai'n ddefnyddiol cynnwys cyfeiriad atyn nhw a'u canfyddiadau yn y memorandwm esboniadol i asesu cymesuredd y rheoliadau.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
In response to our reporting point, the Welsh Government has confirmed that it did undertake an equality impact assessment as part of the integrated impact assessment for the package of regulations that are before us today. The Welsh Government has also provided details of where the summary of that integrated impact assessment can be found on its web pages, for which we are grateful.
Turning now to the education tribunal regulations, our report on the regulations contains five technical points and one merits point. Dealing with the merits point first, our report notes that these regulations, which come into force on 1 September 2021, contain references to provisions in the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 that have not yet been commenced. The relevant provisions of the 2018 Act will therefore need to be brought into force by 1 September by the Welsh Ministers in order for the relevant provisions of these regulations to operate effectively.
Four of our technical reporting points relate to issues of possible defective drafting. The Welsh Government has looked into our concerns and, in its view, it does not consider that any of the four points we raise do amount to defective provisions in the regulations. Our fifth technical reporting point noted that while regulation 64 is included under the general heading of 'children who lack capacity and case friends', regulation 64 does not appear to be related to this heading. We suggested that regulation 64 relates instead to recommendations of the education tribunal to an NHS body. While we accept that headings in regulations do not have legal effect, we raised this point in the event that there may be confusion for the reader. In response, the Welsh Government has confirmed that it will seek to remedy this matter via a correction slip. Diolch, Llywydd.
Mewn ymateb i'n pwynt adrodd, mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau ei bod wedi cynnal asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb yn rhan o'r asesiad effaith integredig ar gyfer y pecyn o reoliadau sydd ger ein bron heddiw. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi darparu manylion yn ymwneud â ble y gellir dod o hyd i'r crynodeb o'r asesiad effaith integredig hwnnw ar ei thudalennau gwe, ac rydym yn ddiolchgar am hynny.
Gan droi yn awr at reoliadau'r tribiwnlysoedd addysg, mae ein hadroddiad ar y rheoliadau yn cynnwys pum pwynt technegol ac un pwynt rhinwedd. Gan ymdrin â'r pwynt rhinwedd yn gyntaf, mae ein hadroddiad yn nodi bod y rheoliadau hyn, sy'n dod i rym ar 1 Medi 2021, yn cynnwys cyfeiriadau at ddarpariaethau yn Neddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a Thribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 nad ydyn nhw wedi eu cychwyn eto. Felly, bydd angen i Weinidogion Cymru ddod â darpariaethau perthnasol Deddf 2018 i rym erbyn 1 Medi er mwyn i ddarpariaethau perthnasol y rheoliadau hyn weithredu'n effeithiol.
Mae pedwar o'n pwyntiau adrodd technegol yn ymwneud â materion drafftio diffygiol posibl. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymchwilio i'n pryderon ac, yn ei barn hi, nid yw o'r farn bod unrhyw un o'r pedwar pwynt yr ydym yn eu codi yn gyfystyr â darpariaethau diffygiol yn y rheoliadau. Nododd ein pumed pwynt adrodd technegol, er bod rheoliad 64 wedi ei gynnwys o dan bennawd cyffredinol 'plant nad oes ganddynt alluedd a chyfeillion achos', nad yw'n ymddangos bod rheoliad 64 yn gysylltiedig â'r pennawd hwn. Fe wnaethom awgrymu bod rheoliad 64 yn ymwneud yn hytrach ag argymhellion y tribiwnlys addysg i gorff GIG. Er ein bod yn derbyn nad oes effaith gyfreithiol i benawdau mewn rheoliadau, fe wnaethom godi'r pwynt hwn oherwydd y gall beri dryswch i'r darllenydd. Mewn ymateb, mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau y bydd yn ceisio unioni'r mater hwn drwy ffurflen gywiro. Diolch, Llywydd.
Before I go on to the code itself, I wonder if I could just highlight the equality Act regulations being discussed today, because they bring extra protection to young people who challenge their school, via an advocate if necessary, on discrimination grounds. And I raise it because the ALN code has also improved its content as regards mental capacity in the new chapter 31. What's interesting, of course, about the equality Act regulations is that they too capture young people beyond compulsory school age. And I appreciate that the legislation covers young people up to the age of 25 if needed, but COVID has shown us quite how fragile and fragmented the education stage can be for post-16-year-olds without disabilities if we're not careful, and I wonder if the time has come to finally extend the age of compulsory education or training to 18.
I think such a move would also resolve an outstanding issue with the code itself, which is secure, safe and accessible transport provision for young people with ALN who are beyond compulsory school age, but still attend, and perhaps some of the other concerns raised by Natspec and the Third Sector Additional Needs Alliance. You'll know, Minister, there remains some anxiety about the accountability for transition to post-compulsory education, as well as post-education lives, particularly in terms of careers advice, which needs to be more specialist, rather than less. These organisations worry that lack of clarity and accountability could lead to late decision making, poorly planned transitions, the danger of placement breakdowns, and an increase in tribunals and the number of young people not in education, employment or training. I can see that the work has been done on this, but the Children, Young People and Education Committee was quite clear that that work cannot just result in a tokenistic response.
Further, on the code itself, I thank the Minister for taking on board some of the recommendations of CYPE on the draft code—recommendations that we made after a thorough consultation of our own. The material on ALNCOs has improved, but the sector has pointed out that there is still a clarity gap between guidance and how to implement that guidance, and while I completely understand your reluctance to be prescriptive, as every authority is different, it's going to be interesting, at the first review of the roll-out, to see where the inconsistencies are and how children are affected. Inconsistency and lack of resource, both human and financial, will remain the threat to the success of the Act.
Finally, I'm very pleased to see the baking in of the need for educational psychologists in these regulations, Minister. As Bridgend council in my region is considering having to get rid of some of theirs, an early e-mail to their chief executive there would be extremely welcome. So, we will be supporting these motions on the basis that the concerns raised on behalf of children and young people with ALN will not be forgotten, that the code will be tested in practice and data captured rigorously, and that any changes identified will be made swiftly. And it will take a future finance Minister to be willing to commit the money as well, I think. The code still gives authorities wiggle room to make decisions that are finance driven, which was, of course, one of the major complaints about the SEN system. All of us want this Act to work, so that our most vulnerable children and young people, and their families, have futures to look forward to. Diolch.
Cyn i mi fynd ymlaen at y cod ei hun, tybed a gaf i dynnu sylw at reoliadau'r Ddeddf cydraddoldeb sy'n cael eu trafod heddiw, oherwydd eu bod yn cyflwyno amddiffyniad ychwanegol i bobl ifanc sy'n herio eu hysgol, drwy eiriolwr os oes angen, ar sail gwahaniaethu. Ac rwy'n ei godi oherwydd bod y cod ADY hefyd wedi gwella ei gynnwys o ran galluedd meddyliol yn y bennod 31 newydd. Yr hyn sy'n ddiddorol, wrth gwrs, ynghylch rheoliadau'r Ddeddf cydraddoldeb yw eu bod nhw hefyd yn cynnwys pobl ifanc y tu hwnt i oedran ysgol gorfodol. Ac rwy'n gwerthfawrogi bod y ddeddfwriaeth yn cynnwys pobl ifanc hyd at 25 oed os oes angen, ond mae COVID wedi dangos i ni pa mor fregus a thameidiog y gall y cam addysg fod ar gyfer pobl ifanc ôl-16 heb anableddau os nad ydym yn ofalus, a tybed a yw'r amser wedi dod i ymestyn oedran addysg neu hyfforddiant gorfodol i 18 oed o'r diwedd.
Rwy'n credu y byddai cam o'r fath hefyd yn datrys problem eithriadol gyda'r cod ei hun, sef darpariaeth trafnidiaeth sicr, ddiogel a hygyrch i bobl ifanc ag ADY sydd y tu hwnt i oedran ysgol gorfodol, ond sy'n dal i fynychu, ac efallai rhai o'r pryderon eraill a godwyd gan Natspec a Chynghrair Anghenion Ychwanegol y Trydydd Sector. Byddwch yn gwybod, Gweinidog, fod rhywfaint o bryder o hyd ynghylch yr atebolrwydd am drosglwyddo i addysg ôl-orfodol, yn ogystal â bywydau ar ôl addysg, yn enwedig o ran cyngor gyrfaoedd, y mae angen iddo fod yn fwy arbenigol, yn hytrach na llai. Mae'r sefydliadau hyn yn poeni y gallai diffyg eglurder ac atebolrwydd arwain at wneud penderfyniadau hwyr, trosglwyddiadau wedi'u cynllunio'n wael, y perygl o fethiannau mewn lleoliadau, a chynnydd mewn tribiwnlysoedd a nifer y bobl ifanc nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant. Gallaf weld bod y gwaith wedi ei wneud ar hyn, ond roedd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn eithaf clir na all y gwaith hwnnw arwain at ymateb symbolaidd yn unig.
At hynny, o ran y cod ei hun, rwy'n diolch i'r Gweinidog am ystyried rhai o argymhellion y pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar y cod drafft—argymhellion a wnaethom yn dilyn ein hymgynghoriad trylwyr ein hunain. Mae'r deunydd ar CADY wedi gwella, ond mae'r sector wedi tynnu sylw at y ffaith bod bwlch eglurder o hyd rhwng canllawiau a sut i weithredu'r canllawiau hynny, ac er fy mod i'n deall yn llwyr eich amharodrwydd i fod yn rhagnodol, gan fod pob awdurdod yn wahanol, bydd yn ddiddorol, yn yr adolygiad cyntaf ar ôl cyflwyno, gweld ble mae'r anghysondebau a sut y maen nhw'n effeithio ar blant. Bydd anghysondeb a diffyg adnoddau, yn ddynol ac yn ariannol, yn parhau i fod yn fygythiad i lwyddiant y Ddeddf.
Yn olaf, rwy'n falch iawn o weld yr angen am seicolegwyr addysg wedi ei gynnwys yn y rheoliadau hyn, Gweinidog. Gan fod cyngor Pen-y-bont ar Ogwr yn fy rhanbarth i yn ystyried gorfod cael gwared ar rai o'u rhai nhw, byddai croeso mawr i e-bost cynnar i'w prif weithredwr. Felly, byddwn yn cefnogi'r cynigion hyn ar y sail na fydd y pryderon a godwyd ar ran plant a phobl ifanc ag ADY yn cael eu hanghofio, y bydd y cod yn cael ei brofi'n ymarferol a data eu casglu yn drylwyr, ac y bydd unrhyw newidiadau a nodwyd yn cael eu gwneud yn gyflym. A bydd angen i Weinidog cyllid yn y dyfodol fod yn barod i ymrwymo'r arian ar gyfer hyn hefyd, rwy'n credu. Mae'r cod yn dal i roi lle i awdurdodau wneud penderfyniadau sy'n cael eu gyrru gan gyllid, a oedd, wrth gwrs, yn un o'r prif gwynion am y system anghenion addysgol arbennig. Mae pob un ohonom yn dymuno i'r Ddeddf hon weithio, fel bod gan ein plant a'n pobl ifanc mwyaf agored i niwed, a'u teuluoedd, ddyfodol i edrych ymlaen ato. Diolch.
Mae rhanddeiliaid yn y maes yma wedi codi, ac maen nhw'n dal i godi, nifer fawr o bryderon ynglŷn â'r cod yma, gan gynnwys ansawdd gwybodaeth a chyngor, pontio a'r sefyllfa ôl-16, cymwysterau'r cydlynwyr a'r ffaith nad ydy'r cod yn god ymarfer, y broses apeliadau, a'r amser adolygu. Mae hynny'n rhestr hir o bryderon, ac mae angen i'r Llywodraeth ymateb i bob un ohonyn nhw a chynnig mwy o sicrwydd i'r rhanddeiliaid allweddol. Dwi ddim yn mynd i ofyn ichi sôn am bob un o'r materion dwi wedi eu rhestru brynhawn yma, yn amlwg, neu fe fyddwn ni yma am oriau, ond a fedrwch chi roi sicrwydd i'r Senedd nad ydy'r pryderon dilys yma yn mynd i gael eu gwthio o dan y carped, a pha drefniadau, felly, fydd yn cael eu rhoi ar waith i leddfu'r pryderon yma?
Ar hyn o bryd, mae yna tua 100,000, neu 21 y cant, o blant oed ysgol yn cael eu diffinio fel rhai gydag anghenion addysgol arbennig, sef term yr hen system, wrth gwrs. Roedd Llywodraeth Cymru yn disgwyl y byddai nifer y disgyblion ysgol fydd yn cael cymorth o dan y system newydd—y system anghenion dysgu ychwanegol—rywbeth yn debyg i'r nifer sy'n cael cymorth ar hyn o bryd, ond mi ydw i'n clywed gan nifer o athrawon ac arbenigwyr fod yna bryder bod y pandemig wedi creu sefyllfa lle bydd yna lawer iawn mwy o blant angen cymorth ychwanegol, ond, oherwydd y diffiniad newydd, y bydd hi'n anoddach iddyn nhw ei gael o. Beth ydy eich ymateb chi i hynny, a sut mae gweddill y system yn mynd i ymdopi efo'r heriau newydd o ran mwy o blant angen cymorth, efallai, efo anghenion ychwanegol yn sgil y pandemig?
Ac i gloi, a gaf i jest sôn am un o'r pryderon y gwnes i sôn amdanyn nhw ar y dechrau, sef y ffaith nad ydy'r cod yn god ymarfer ac felly ei fod o'n agored i ddehongliad reit eang? Gallai hynny gael effaith andwyol ar bobl ifanc sydd efo anghenion isel, ac anghenion uchel, a bod y drysau ar agor ar gyfer loteri cod post yn y ddarpariaeth. Ac er bod gweithdrefnau'r tribiwnlys ar waith i herio penderfyniadau sydd wedi eu gwneud, oni fydd angen cryn ddyfalbarhad gan rieni i herio penderfyniadau, ac, unwaith eto, y teuluoedd tlotaf yn methu ag ymlwybro eu ffordd drwy system gymhleth? Diolch.
Stakeholders in this area have raised and continue to raise a number of concerns about this code, including the quality of information and advice, transition and the post-16 situation, qualifications of co-ordinators and the fact that the code isn't a code of practice, the appeals process, and the review timescale. That's a long list of concerns, and the Government need to respond to each and every one of them and to provide greater assurances to key stakeholders. I'm not going to ask you to cover each of the issues that I've listed this afternoon, clearly, or we'd be here for hours, but can you give the Senedd an assurance that these valid concerns are not going to be brushed under the carpet, and can you tell us what arrangements will be put in place in order to mitigate some of these concerns?
At the moment, there are around 100,000, or 21 per cent, of school-age children who are defined as having special educational needs, as was the term in the old system. The Welsh Government expected that the number of school pupils who would receive support under the new system—the additional learning needs system—would be similar to the number currently supported, but I'm hearing from a number of teachers and experts that there is concern that the pandemic has created a situation where there will be far more children who will require additional support, but, because of the new definition, it will be more difficult for them to access that support. What is your response to that, and how will the rest of the system cope with these new challenges in terms of more children possibly requiring support in dealing with additional learning needs as a result of the pandemic?
And to conclude, I will just mention one of the concerns that I raised earlier, namely the fact that the code isn't a code of practice and that it's therefore open to broad interpretation. That could have a detrimental impact on young people who have low-level needs, and high-level needs, and that there is an open door to a postcode lottery in the provision. And although the tribunal provisions are in place to challenge decisions made, parents will need some perseverance in challenging decisions, and, once again, it's the poorest families who will not be able to find their way through a complex system. Thank you.
I think future generations will have a great deal to thank this Minister for. The reforms that she has made in five years will stand the test of time. By laying these regulations and this code today, she will also make sure that no child is left behind, and that is an extraordinary record of a single parliamentary term.
When we introduced the legislation back in 2016, there was clear ambition—clear ambition—to ensure that our education system catered for everybody, whatever their needs, whatever their requirements, and that education was open to all and that all had the same opportunity to fulfil their potential. The legislation laid down the basis of this system, and this code delivers it. I'm very proud to have played my part in taking some of this legislation through. It's worth noting, at this final stage of this process, that the Minister in place today stood and worked hard with me and alongside me in doing so. We had the full support of her office in every step that we took and in every debate and discussion that we had, and it's worth reflecting, as we, I hope, all join together to vote for this code today, that this is putting some learners who have to face and overcome some of the greatest possible difficulties in learning at the centre of what we do and what we achieve. The code has not been invented in Cathays Park but has been created by the conversations up and down Wales with people who deliver education and not simply talk about it, with parents and with learners, talking together, listening together and learning together. I saw and I took part in some of those conversations, and I've also seen how the Minister today has driven this process through with the same determination and the same foresight as we've seen on other matters.
So, I will be very proud to support this code this afternoon, very proud to vote for this legislation, very proud to vote to put learners who have additional learning needs at the centre of our journey, and very proud, also, to put on record my own thanks and gratitude to the Minister for making this happen.
Rwy'n credu y bydd gan genedlaethau'r dyfodol lawer iawn i ddiolch i'r Gweinidog hwn amdano. Bydd y diwygiadau y mae wedi eu gwneud mewn pum mlynedd yn gwrthsefyll prawf amser. Trwy osod y rheoliadau hyn a'r cod hwn heddiw, bydd hefyd yn sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn cael ei adael ar ôl, ac mae hynny'n record eithriadol o un tymor seneddol.
Pan wnaethom gyflwyno'r ddeddfwriaeth yn ôl yn 2016, roedd uchelgais glir—uchelgais glir—i sicrhau bod ein system addysg yn darparu ar gyfer pawb, beth bynnag fo'u hanghenion, beth bynnag fo'u gofynion, a bod addysg ar gael i bawb a bod pob pawb yn cael yr un cyfle i gyflawni eu potensial. Gosododd y ddeddfwriaeth sail y system hon, ac mae'r cod hwn yn ei chyflawni. Rwy'n falch iawn o fod wedi chwarae fy rhan i fynd â rhywfaint o'r ddeddfwriaeth hon drwodd. Mae'n werth nodi, yn ystod y cam olaf hwn o'r broses, fod y Gweinidog sydd yma heddiw wedi sefyll a gweithio'n galed gyda mi ac ochr yn ochr â mi i wneud hynny. Cawsom gefnogaeth lawn ei swyddfa ar bob cam y gwnaethom ei gymryd ac ym mhob dadl a thrafodaeth a gawsom, ac mae'n werth myfyrio, wrth i ni, rwy'n gobeithio, i gyd ymuno â'n gilydd i bleidleisio dros y cod hwn heddiw, fod hyn yn rhoi rhai dysgwyr sy'n gorfod wynebu a goresgyn rhai o'r anawsterau mwyaf posibl wrth ddysgu wrth wraidd yr hyn yr ydym yn ei wneud a'r hyn yr ydym yn ei gyflawni. Nid yw'r cod wedi ei ddyfeisio ym Mharc Cathays ond mae wedi ei greu gan y sgyrsiau ar hyd a lled Cymru gyda phobl sy'n darparu addysg ac nid dim ond siarad amdani, gyda rhieni a gyda dysgwyr, yn siarad â'i gilydd, gwrando ar ei gilydd ac yn dysgu oddi wrth ei gilydd. Gwelais a chymerais ran mewn rhai o'r sgyrsiau hynny, ac rwyf i hefyd wedi gweld sut y mae'r Gweinidog heddiw wedi gyrru'r broses hon drwodd gyda'r un penderfyniad a'r un rhagwelediad ag yr ydym wedi eu gweld ar faterion eraill.
Felly, byddaf yn falch iawn o gefnogi'r cod hwn y prynhawn yma, yn falch iawn o bleidleisio dros y ddeddfwriaeth hon, yn falch iawn o bleidleisio i roi dysgwyr sydd ag anghenion dysgu ychwanegol wrth wraidd ein taith, ac yn falch iawn, hefyd, o gofnodi fy niolch a fy ngwerthfawrogiad fy hun i'r Gweinidog am wneud i hyn ddigwydd.
Y Gweinidog Addysg i ymateb i'r ddadl—Kirsty Williams.
The Minister for Education to reply to the debate—Kirsty Williams.
Thank you very much, Presiding Officer. Could I thank colleagues for their comments and acknowledge the work that Alun Davies did on the ALN Bill when he was serving as my deputy in the education department? I'm very grateful for that and I know his own personal commitment to this agenda.
Suzy and Siân Gwenllian raised a number of issues. Can I just try and respond, as briefly as I can, Presiding Officer? I see the hour is late. With regard to transport, the provision for transport falls under a separate law, namely the Learner Travel (Wales) Measure 2008. However, the ALN code provides for a section in the individual development plan standard form in which to record travel arrangements where this may be appropriate. Can I say, that was not something that was in the original code, but was changed as a result of conversations and consultation to address concerns that were raised? And I'm also very keen to assure Members that I do not believe that the reforms will raise the bar for the provision of an IDP. The test to decide who has ALN has not changed, and the person-centred approach that is the central principle of the system is there, and therefore I don't believe that learners with lower levels of ALN will be disadvantaged in any way. And, rest assured, children under the new ALN system who are identified as having ALN will be entitled to an IDP.
With regard to the issue of compulsory school leaving age, Suzy, I would refer you to a piece of work that I commissioned as independent policy research to look at the compulsory age. It was published on the Welsh Government website, I believe, last month. It's an interim review of the evidence out there, across the world, as to whether compulsory school age should be raised. I have to say, I was somewhat surprised by the findings, and of course time has worked against me to be able to push that forward. But I think it certainly is a debate that will need to be picked up in the next term, and hopefully the work that has been done in this term will help inform next steps in that regard.
As Alun Davies said, the whole emphasis in this new legislation is to ensure that all of those who work with our children with ALN have the right skills and can use the system, and this code is an important part of that, in making the Act real for people. Five ALN transformation leads have been in place since 2018, providing advice, support and challenge to local authorities, schools, early years settings and FE institutions as they prepare for the implementation of the reforms. Our ALN transformation leads will also be there monitoring implementation of the new system on the ground and being able to feed back as to whether there are changes that would need to be made.
With your approval today, I think it will mark an important next step in our reform agenda here in Wales, and will have a clear signal to the nation that the Senedd has worked hard, alongside the Government, to secure the best outcomes and opportunities for children and young people with ALN. I would urge Members to show their support this afternoon. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. A gaf i ddiolch i fy nghyd-Aelodau am eu sylwadau a chydnabod y gwaith a wnaeth Alun Davies ar y Bil ADY pan oedd yn gwasanaethu fel fy nirprwy yn yr adran addysg? Rwy'n ddiolchgar iawn am hynny ac rwy'n gwybod ei ymrwymiad personol ei hun i'r agenda hon.
Cododd Suzy a Siân Gwenllian nifer o faterion. A gaf i geisio ymateb, mor fyr ag y gallaf, Llywydd? Rwy'n gweld ei bod yn hwyr. O ran trafnidiaeth, mae'r ddarpariaeth ar gyfer trafnidiaeth yn dod o dan gyfraith ar wahân, sef Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Fodd bynnag, mae'r cod ADY yn darparu ar gyfer adran yn ffurflen safonol y cynllun datblygu unigol i gofnodi trefniadau teithio lle y gallai hyn fod yn briodol. A gaf i ddweud, nid oedd hynny'n rhywbeth a oedd yn y cod gwreiddiol, ond cafodd ei newid o ganlyniad i sgyrsiau ac ymgynghori i fynd i'r afael â phryderon a godwyd? Ac rwyf i hefyd yn awyddus iawn i sicrhau'r Aelodau nad wyf i'n credu y bydd y diwygiadau yn codi'r bar ar gyfer darparu CDU. Nid yw'r prawf i benderfynu pwy sydd ag ADY wedi newid, ac mae'r dull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, sy'n egwyddor ganolog i'r system yna, ac felly nid wyf i'n credu y bydd dysgwyr â lefelau is o ADY o dan anfantais mewn unrhyw ffordd. A byddwch yn dawel eich meddwl, o dan y system ADY newydd bydd gan blant y nodir bod ganddyn nhw ADY hawl i CDU.
O ran y mater o oedran gadael ysgol gorfodol, Suzy, fe'ch cyfeiriaf at ddarn o waith y gwnes i ei gomisiynu fel ymchwil polisi annibynnol i ystyried yr oedran gorfodol. Fe'i cyhoeddwyd ar wefan Llywodraeth Cymru, rwy'n credu, fis diwethaf. Mae'n adolygiad interim o'r dystiolaeth sydd ar gael, ledled y byd, ynghylch a ddylid codi oedran ysgol gorfodol. Mae'n rhaid i mi ddweud, cefais fy synnu braidd gan y canfyddiadau, ac wrth gwrs mae amser wedi gweithio yn fy erbyn i allu bwrw ymlaen â hynny. Ond rwy'n credu ei bod yn sicr yn ddadl y bydd angen parhau â hi yn y tymor nesaf, a gobeithio y bydd y gwaith sydd wedi ei wneud yn y tymor hwn yn helpu i lywio'r camau nesaf yn hynny o beth.
Fel y dywedodd Alun Davies, yr holl bwyslais yn y ddeddfwriaeth newydd hon yw sicrhau bod gan bawb sy'n gweithio gyda'n plant ag ADY y sgiliau cywir a'u bod yn gallu defnyddio'r system, ac mae'r cod hwn yn rhan bwysig o hynny, wrth wneud y Ddeddf yn real i bobl. Mae pum arweinydd trawsnewid ADY wedi bod ar waith ers 2018, yn rhoi cyngor, cymorth a her i awdurdodau lleol, ysgolion, lleoliadau blynyddoedd cynnar a sefydliadau addysg bellach wrth iddyn nhw baratoi ar gyfer gweithredu'r diwygiadau. Bydd ein harweinwyr trawsnewid ADY hefyd yn monitro gweithrediad y system newydd ar lawr gwlad ac yn gallu bwydo'n ôl i weld a oes newidiadau y byddai angen eu gwneud.
Gyda'ch cymeradwyaeth heddiw, rwy'n credu y bydd yn nodi cam nesaf pwysig yn ein hagenda ddiwygio yma yng Nghymru, a bydd ganddi arwydd clir i'r genedl bod y Senedd wedi gweithio'n galed, ochr yn ochr â'r Llywodraeth, i sicrhau'r canlyniadau a'r cyfleoedd gorau i blant a phobl ifanc ag ADY. Rwy'n annog yr Aelodau i ddangos eu cefnogaeth y prynhawn yma. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dydw i ddim yn gweld gwrthwynebiad, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? I can't see any objections, and therefore the motion is agreed, in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw eitem 12, a'r eitem hynny yw'r Gorchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) (Diwygio) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog cyllid.
The next item is item 12, the Official Statistics (Wales) (Amendment) Order 2021. I call on the Minister for finance.
Diolch, Llywydd. I am pleased to introduce—
Diolch, Llywydd. Rwyf i'n falch o gyflwyno—
Sorry, can I cut across you? I'm sorry, Minister, I've—. Ah yes, I see what I've done. I've skipped through too quickly. I need to ask about all the motions that were debated during the last debate.
Mae'n ddrwg gennyf i, a gaf i dorri ar eich traws chi? Mae'n ddrwg gennyf i, Gweinidog, rwyf i—. A ie, rwy'n gweld beth yr wyf i wedi'i wneud. Rwyf i wedi symud ymlaen yn rhy gyflym. Mae angen i mi holi ynghylch yr holl gynigion a gafodd eu trafod yn ystod y ddadl ddiwethaf.
Fe af i drwyddyn nhw un wrth un. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad, ac felly mae'r bleidlais ar eitem 9 yn cael ei gohirio tan y cyfnod pleidleisio.
I will go through them one by one. The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, and therefore I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 10? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad eto, ac felly mae eitem 10 yn mynd i gael ei phleidleisio arni yn ystod y cyfnod pleidleisio.
The proposal is that the motion under item 10 be agreed. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is again objection, and therefore I'll defer voting on item 10 until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cwestiwn, felly, i orffen yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 11? A oes Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, ac felly rwy'n gohirio'r bleidlais yna hefyd.
So finally, the proposal is to agree the motion under item 11. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection, and therefore we'll defer that item to voting time too.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Sydd yn dod â ni nawr at y Gorchymyn ystadegau swyddogol. Ymddiheuriadau i'r Gweinidog. Gall y Gweinidog nawr gynnig y Gorchymyn yma. Rebecca Evans.
That brings us to the official statistics Order. Apologies to the Minister. The Minister can now move that Order. Rebecca Evans.
Cynnig NDM7661 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Orchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) (Diwygio) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Mawrth 2021.
Motion NDM7661 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Official Statistics (Wales) (Amendment) Order 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 2 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I am pleased to introduce the Official Statistics (Wales) (Amendment) Order 2021. The power for the Welsh Ministers to make the Order is contained in section 6(1)(b) of the Statistics and Registration Service Act 2007. Section 65(7) of that Act states that the Welsh Ministers may not make the Order without approval by the Senedd.
The purpose of the amendment Order is to designate the statistics produced or to be produced by the newly created Digital Health and Care Wales as official statistics. Doing so offers assurances that the statistics they produce are trustworthy, of high quality, and of public value. It also means these statistics will then become subject to monitoring and reporting by the UK Statistics Authority. This official statistics Order-making power was first exercised by the Welsh Ministers in 2013, when five bodies were listed. A further Order was made in 2017, to include an additional 14 bodies across different sectors in Wales. This amendment Order reflects the transition of both the functions and the staff of the NHS Wales Informatics Service from Velindre NHS trust to the new body.
The importance of, and public interest in, official statistics and data more generally has been highlighted through the pandemic. The publication of official statistics and management information around COVID-19 involves a number of organisations alongside Welsh Government, notably Public Health Wales, who are already named in the Order, and the NHS Wales Informatics Service. NWIS do not directly publish COVID statistics or management information themselves, but provide data to support their publication, for example, vaccination information from the Welsh immunisation system. It is, therefore, important that DHCW, as a successor organisation, continues to work within the context of official statistics and the code of practice. The Order enables Digital Health and Care Wales to publish data as official statistics when they consider it appropriate and when robust arrangements have been established to do so.
Official statistics provide a window on our society, inform decision making and enable the public to hold Government to account. This Order ensures that the new body responsible for delivering digital health and care services for patients and the public in Wales will provide high quality, trustworthy statistics that will help to inform and shape the well-being of future generations. I ask Members to support the Order.
Diolch, Llywydd. Mae'n bleser gennyf i gyflwyno Gorchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) (Diwygio) 2021. Mae'r pŵer i Weinidogion Cymru wneud y Gorchymyn wedi'i gynnwys yn adran 6(1)(b) o Ddeddf y Gwasanaeth Ystadegau a Chofrestru 2007. Mae adran 65(7) y Ddeddf honno yn datgan na chaiff Gweinidogion Cymru wneud y Gorchymyn heb gymeradwyaeth gan y Senedd.
Diben y Gorchymyn diwygio yw dynodi'r ystadegau sydd wedi'u cynhyrchu neu sydd i'w cynhyrchu gan Iechyd a Gofal Digidol Cymru sydd newydd ei greu fel ystadegau swyddogol. Mae gwneud hynny'n cynnig sicrwydd bod yr ystadegau y maen nhw'n eu cynhyrchu yn ddibynadwy, o safon, ac o werth cyhoeddus. Mae hefyd yn golygu y bydd yr ystadegau hyn wedyn yn destun monitro ac adrodd gan Awdurdod Ystadegau'r DU. Cafodd y pŵer i wneud Gorchymyn ystadegau swyddogol hwn ei arfer yn gyntaf gan Weinidogion Cymru yn 2013, pan gafodd pum corff eu rhestru. Cafodd Gorchymyn pellach ei wneud yn 2017, i gynnwys 14 corff ychwanegol ledled gwahanol sectorau yng Nghymru. Mae'r Gorchymyn diwygio hwn yn adlewyrchu'r broses o drosglwyddo swyddogaethau a staff Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru o ymddiriedolaeth GIG Felindre i'r corff newydd.
Mae pwysigrwydd ystadegau a data swyddogol yn fwy cyffredinol, a diddordeb y cyhoedd ynddo, wedi'u hamlygu yn ystod y pandemig. Mae cyhoeddi ystadegau swyddogol a gwybodaeth reoli ynghylch COVID-19 yn cynnwys nifer o sefydliadau ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru, yn enwedig Iechyd Cyhoeddus Cymru, sydd eisoes wedi'u henwi yn y Gorchymyn, a Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru. Nid yw Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru yn cyhoeddi ystadegau COVID na gwybodaeth reoli eu hunain yn uniongyrchol, ond maen nhw'n darparu data i gefnogi eu cyhoeddi, er enghraifft, gwybodaeth frechu o system imiwneiddio Cymru. Felly, mae'n bwysig bod Iechyd a Gofal Digidol Cymru, fel sefydliad olynol, yn parhau i weithio yng nghyd-destun ystadegau swyddogol a'r cod ymarfer. Mae'r Gorchymyn yn galluogi Iechyd a Gofal Digidol Cymru i gyhoeddi data fel ystadegau swyddogol pan fyddan nhw o'r farn ei bod yn briodol a phan fydd trefniadau cadarn wedi'u sefydlu i wneud hynny.
Mae ystadegau swyddogol yn darparu ffenestr ar ein cymdeithas, yn llywio'r broses o wneud penderfyniadau ac yn galluogi'r cyhoedd i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif. Mae'r Gorchymyn hwn yn sicrhau y bydd y corff newydd sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau iechyd a gofal digidol i gleifion a'r cyhoedd yng Nghymru yn darparu ystadegau dibynadwy o safon a fydd yn helpu i lywio a llunio lles cenedlaethau'r dyfodol. Rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi'r Gorchymyn.
I speak to oppose this Order. We've already got 19 official statistics providers specifically for Wales, as the Minister described, and we're now seeing Digital Health and Care Wales added to them. As the Minister rightly says, some of its tasks are coming from the NHS Wales Informatics Service and Velindre NHS trust, but as far as I'm aware, neither of those organisations are being deregistered from this process, and we have another new official statistics provider as part of what the health Minister terms the 'NHS Wales family'.
I find it's getting increasingly difficult to navigate through statistics that previously used to be presented on a consistent basis across the United Kingdom. The Minister talks about having statistics on an all-Wales basis, but actually, if you compile your statistics on an all-Wales basis, according to the procedures of these 19, now to be 20, bodies, they tend to diverge from how statistics are compiled elsewhere in the United Kingdom. The Minister rightly mentions that bodies that do this should be trustworthy, with high-quality statistics that the public value. Very sensible. I think they should also be statistics that allow comparison across the United Kingdom, and not just within one of the nations. The Minister talks about having accountability for Welsh Government, but the reality is that this divergence in statistics makes that accountability less and less, because we can't compare how the Welsh Government is doing compared to elsewhere.
The Minister mentioned some of the work the ONS was doing on COVID, and I think we should recognise actually what a fantastic job the Office for National Statistics has done—and 'national' in that context means national, the United Kingdom. It has had a survey across all four nations, I believe, which has provided very useful information around prevalence, and has done so in a really quite timely way. Before the ONS took that up, health organisations who were doing this, whether they're here or elsewhere in the UK, did not do the job with the quality and standard that we've seen from the ONS. So, I think we should recognise what they've done.
I'm concerned, as we have more and more statistics providers doing their own statistics and doing them on a Wales basis, rather than a UK basis, that we undermine the Office for National Statistics ultimately—based in Newport, and something that we in Wales should be very proud of, and in the region of south-east Wales we are very proud of. I don't think it's a good idea to have more and more statistical divergence. We should have the ONS in charge and they should organise statistics more on a UK basis, and we should have less divergence and more consistency. So, for that reason, I recognise this as a small step on the road, rather than a major one, but nonetheless we'd like to put down a marker and oppose this Official Statistics (Wales) (Amendment) Order 2021.
Rwy'n siarad i wrthwynebu'r Gorchymyn hwn. Mae eisoes gennym ni 19 o ddarparwyr ystadegau swyddogol yn benodol ar gyfer Cymru, fel y disgrifiodd y Gweinidog, ac rydym ni nawr yn gweld Iechyd a Gofal Digidol Cymru yn cael ei ychwanegu atyn nhw. Fel y mae'r Gweinidog yn ei ddweud yn gywir, mae rhai o'i dasgau'n dod o Wasanaeth Gwybodeg GIG Cymru ac ymddiriedolaeth GIG Felindre, ond hyd y gwn i, nid yw'r un o'r sefydliadau hynny'n cael eu dadgofrestru o'r broses hon, ac mae gennym ni ddarparwr ystadegau swyddogol newydd arall fel rhan o'r hyn y mae'r Gweinidog iechyd yn ei ystyried yn 'deulu GIG Cymru'.
Rwy'n ei chael hi'n fwyfwy anodd llywio drwy ystadegau a arferai gael eu cyflwyno'n gyson ledled y Deyrnas Unedig. Mae'r Gweinidog yn sôn am gael ystadegau ar sail Cymru gyfan, ond mewn gwirionedd, os ydych chi'n llunio'ch ystadegau ar sail Cymru gyfan, yn ôl gweithdrefnau'r 19 corff hyn, sydd nawr yn 20, maen nhw'n dueddol o symud oddi wrth y modd y mae ystadegau'n cael eu llunio mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig. Mae'r Gweinidog yn sôn, a hynny'n briodol, y dylai cyrff sy'n gwneud hyn fod yn ddibynadwy, gydag ystadegau o safon; ystadegau y mae'r cyhoedd yn eu gwerthfawrogi. Synhwyrol iawn. Rwy'n credu y dylen nhw hefyd fod yn ystadegau sy'n caniatáu cymhariaeth ledled y Deyrnas Unedig, ac nid o fewn un o'r gwledydd yn unig. Mae'r Gweinidog yn sôn am fod ag atebolrwydd dros Lywodraeth Cymru, ond y gwirionedd yw bod y gwahaniaeth hwn mewn ystadegau yn gwneud yr atebolrwydd hwnnw'n llai a llai, oherwydd ni allwn ni gymharu sut mae Llywodraeth Cymru yn gwneud o'i chymharu â mannau eraill.
Roedd y Gweinidog yn sôn rywfaint am y gwaith yr oedd y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn ei wneud ar COVID, ac rwy'n credu y dylem ni gydnabod y gwaith gwych y mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi'i wneud—ac mae 'cenedlaethol' yn y cyd-destun hwnnw'n golygu cenedlaethol, y Deyrnas Unedig. Mae hi wedi cynnal arolwg ar draws y pedair gwlad, rwy'n credu, sydd wedi darparu gwybodaeth ddefnyddiol iawn ynghylch nifer yr achosion, ac mae hi wedi gwneud hynny mewn ffordd wirioneddol amserol. Cyn i'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ymgymryd â hynny, ni wnaeth sefydliadau iechyd a oedd yn gwneud hyn, p'un ai yma neu mewn man arall yn y DU, y gwaith gyda'r ansawdd a'r safon yr ydym ni wedi'u gweld gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Felly, rwy'n credu y dylem ni gydnabod yr hyn y maen nhw wedi'i wneud.
Rwy'n pryderu, gan fod gennym ni fwy a mwy o ddarparwyr ystadegau yn gwneud eu hystadegau eu hunain ac yn eu gwneud ar sail Cymru, yn hytrach na sail y DU, ein bod ni'n tanseilio'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn y pen draw—sydd wedi'i lleoli yng Nghasnewydd, ac yn rhywbeth y dylem ni yng Nghymru fod yn falch iawn ohono, ac yn rhanbarth y de-ddwyrain rydym ni yn falch iawn ohono. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n syniad da bod â mwy a mwy o ymwahanu ystadegol. Dylem ni fod â'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wrth y llyw a dylen nhw drefnu ystadegau'n fwy ar sail y DU, a dylem ni fod â llai o ymwahanu a mwy o gysondeb. Felly, oherwydd y rheswm hwnnw, rwy'n cydnabod hyn fel cam bach ar y ffordd, yn hytrach nag un mawr, ond serch hynny hoffem ni osod arwydd a gwrthwynebu'r Gorchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) (Diwygio) 2021 hwn.
Y Gweinidog Cyllid i ymateb.
The Minister for Finance to reply.
I'm grateful to Mark Reckless for his contribution to the debate this afternoon, although obviously we come from very different perspectives. I think it's important that we do have robust Wales-level information and statistics and data available to us in order to help the Welsh Government to make good decisions, but then also to allow others, including Mark Reckless, to hold the Welsh Government to account. I think that transparency and independence in the production of data and statistics is absolutely critical and that's what this Order allows to happen in the case of Digital Health and Care Wales.
It will also provide assurance that the information provided is of a very high standard and that it's trustworthy and of good public value. I think it's also important to reflect on the fact that the Welsh Government has an excellent working relationship with the Office for National Statistics. Clearly, we have frequent discussions about the kind of information that we require here in the Welsh Government and the ways that we can work together to ensure that information from all its sources is useful and can be compared in useful ways as well. So, I don't think that there's any tension there in terms of having specific Welsh data whilst also working within that wider context. On that basis, I would encourage colleagues to support the Order this afternoon.
Rwy'n ddiolchgar i Mark Reckless am ei gyfraniad i'r ddadl y prynhawn yma, er ein bod ni'n amlwg yn dod o safbwyntiau gwahanol iawn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod gennym ni wybodaeth ac ystadegau a data cadarn ar lefel Cymru ar gael i ni er mwyn helpu Llywodraeth Cymru i wneud penderfyniadau da, ond yna hefyd i ganiatáu i eraill, gan gynnwys Mark Reckless, ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif. Rwy'n credu bod tryloywder ac annibyniaeth wrth gynhyrchu data ac ystadegau yn gwbl hanfodol a dyna'r hyn y mae'r Gorchymyn hwn yn caniatáu iddo ddigwydd yn achos Iechyd a Gofal Digidol Cymru.
Bydd hefyd yn rhoi sicrwydd bod yr wybodaeth a gaiff ei darparu o safon uchel iawn a'i bod yn ddibynadwy ac o werth cyhoeddus da. Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig myfyrio ar y ffaith bod gan Lywodraeth Cymru berthynas waith ragorol â'r Swyddfa Ystadegau Gwladol. Yn amlwg, rydym ni'n cael trafodaethau aml ynghylch y math o wybodaeth sydd ei hangen arnom ni yma yn Llywodraeth Cymru a'r ffyrdd y gallwn ni gydweithio i sicrhau bod gwybodaeth o'i holl ffynonellau yn ddefnyddiol ac y mae modd ei chymharu mewn ffyrdd defnyddiol hefyd. Felly, nid wyf i'n credu bod unrhyw densiwn yno o ran cael data penodol i Gymru gan hefyd weithio o fewn y cyd-destun ehangach hwnnw. Ar y sail honno, byddwn i'n annog cyd-Aelodau i gefnogi'r Gorchymyn y prynhawn yma.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Oes. Dwi'n gweld gwrthwynebiad ac felly, byddwn yn gohirio'r eitem tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? Yes, there is an objection, therefore, I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 13 yw'r eitem nesaf, a'r eitem hynny yw'r Rheoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy’n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog Amgylched, Ynni a Materion Gwledig i wneud y cynnig—Lesley Griffiths.
We now move to item 13, the Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (Wales) Regulations 2021. I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move the motion—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7658 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy’n Ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Mawrth 2021.
Motion NDM7658 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (Wales) Regulations 2021 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 2 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion.
I would like to briefly explain the background to today's debate on the Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (Wales) Regulations 2021. Firstly, the Pet Animals Act 1951 section 1(1) will cease to have effect in relation to Wales and will be replaced by these regulations. Secondly, and perhaps more significantly, the regulations make it an offence to sell a puppy or kitten that the seller has not bred themselves on the premises. I first committed to investigate the banning of commercial third-party sales of puppies and kittens in June 2018. It has been a long journey, but along the way, we've also taken other actions to strengthen the ability of local authorities across Wales to enforce existing regulations, as well as these new regulations.
These regulations are yet another step towards ensuring the welfare of puppies and kittens currently being bred and sold onto third parties. Their welfare improves significantly by being sold only by breeders directly to the new owner. At present, commercial third parties are able to sell puppies and kittens, which means, in most cases, purchasers will not see the puppy or kitten interacting with the mother or siblings. They may also have had to endure a number of journeys before reaching their new home.
The regulations being made today will come fully into force on 10 September. During this time, statutory guidance will be co-produced to support enforcement by local authorities, and this timeline will also allow existing sellers affected to make changes and consider a different operating model to mitigate any potential impact. I would like to make it clear that statutory guidance for enforcement officers will provide local authority officers the flexibility they require to enforce the licensing regime, which steers away from a one-size-fits-all approach.
We are bringing in regulations that close loopholes, creating discretion on enforcement to work with key organisations involved in either rehoming or rescue activities. They provide local authorities with a channel to assess whether the animals are being used purely for financial gain via the business test, and aim to improve animal welfare, supporting informed decision making by the purchasing public. I commend the motion to the Senedd. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Hoffwn egluro'n gryno gefndir y ddadl heddiw ar Reoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy'n Cynnwys Anifeiliaid) (Cymru) 2021. Yn gyntaf, bydd adran 1(1) Deddf Anifeiliaid Anwes 1951 yn peidio â bod yn effeithiol o ran Cymru a bydd y rheoliadau hyn yn eu disodli. Yn ail, ac efallai'n fwy arwyddocaol, mae'r rheoliadau'n ei gwneud yn drosedd gwerthu ci bach neu gath fach nad yw'r gwerthwr wedi'i fridio ei hun ar y safle. Gwnes i ymrwymo yn gyntaf i ymchwilio i wahardd gwerthiannau masnachol trydydd parti cŵn bach a chathod bach ym mis Mehefin 2018. Mae hi wedi bod yn daith hir, ond ar hyd y ffordd, rydym ni hefyd wedi cymryd camau eraill i gryfhau gallu awdurdodau lleol ledled Cymru i orfodi'r rheoliadau presennol, yn ogystal â'r rheoliadau newydd hyn.
Mae'r rheoliadau hyn yn gam arall eto tuag at sicrhau lles cŵn bach a chathod bach sy'n cael eu bridio a'u gwerthu ymlaen i drydydd partïon ar hyn o bryd. Mae eu lles yn gwella'n sylweddol drwy gael eu gwerthu gan fridwyr yn uniongyrchol i'r perchennog newydd yn unig. Ar hyn o bryd, gall trydydd partïon masnachol werthu cŵn bach a chathod bach, sy'n golygu, yn y rhan fwyaf o achosion, na fydd prynwyr yn gweld y ci bach na'r gath fach yn rhyngweithio â'r fam neu'r brodyr a chwiorydd. Efallai eu bod hefyd wedi gorfod dioddef nifer o deithiau cyn cyrraedd eu cartref newydd.
Daw'r rheoliadau sy'n cael eu gwneud heddiw i rym yn llawn ar 10 Medi. Yn ystod y cyfnod hwn, caiff canllawiau statudol eu cyd-gynhyrchu i gefnogi gorfodaeth gan awdurdodau lleol, a bydd yr amserlen hon hefyd yn caniatáu i werthwyr presennol y mae hyn yn effeithio arnyn nhw i wneud newidiadau ac ystyried model gweithredu gwahanol i liniaru unrhyw effaith bosibl. Hoffwn i ei gwneud yn glir y bydd canllawiau statudol ar gyfer swyddogion gorfodi yn rhoi'r hyblygrwydd sydd ei angen ar swyddogion awdurdodau lleol i orfodi'r gyfundrefn drwyddedu, sy'n llywio oddi wrth un dull gweithredu sy'n addas i bawb.
Rydym ni'n cyflwyno rheoliadau sy'n cau bylchau, o ran creu disgresiwn ar orfodi i weithio gyda sefydliadau allweddol sy'n ymwneud naill ai â gweithgareddau ailgartrefu neu achub. Maen nhw'n darparu sianel i awdurdodau lleol asesu a yw'r anifeiliaid yn cael eu defnyddio er budd ariannol yn unig drwy'r prawf busnes, a'u nod yw gwella lles anifeiliaid, gan gefnogi penderfyniadau gwybodus gan y cyhoedd sy'n prynu. Rwy'n cymeradwyo’r cynnig i'r Senedd. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. We formally considered these regulations at our meeting yesterday morning and our report contains two merits points. Our first merits point notes that regulation 12 of the regulations allows local authorities to charge fees to cover the costs incurred in performing their licensing functions. Our second merits point indicates that concerns were raised with us regarding the consultation undertaken in relation to these regulations and potential unintended consequences. For these reasons, we decided to write to the Minister ahead of our formal consideration of the regulations, to draw her attention to these concerns. We welcome the detailed response that the Minister has provided, and we note the Minister's references to the production of further guidance and the consultation that will be undertaken. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Gwnaethom ni ystyried y rheoliadau hyn yn ffurfiol yn ein cyfarfod fore ddoe ac mae ein hadroddiad yn cynnwys dau bwynt teilyngdod. Mae ein pwynt rhinweddau cyntaf yn nodi bod rheoliad 12 o'r rheoliadau yn caniatáu i awdurdodau lleol godi ffioedd i dalu'r costau a ddaw i'w rhan wrth gyflawni eu swyddogaethau trwyddedu. Mae ein hail bwynt rhinweddau yn dangos bod pryderon wedi'u codi gyda ni ynglŷn â'r ymgynghoriad a gafodd ei cynnal o ran y rheoliadau hyn a chanlyniadau anfwriadol posibl. Oherwydd y rhesymau hyn, gwnaethom ni benderfynu ysgrifennu at y Gweinidog cyn i ni ystyried y rheoliadau'n ffurfiol, i dynnu ei sylw at y pryderon hyn. Rydym ni'n croesawi'r yr ymateb manwl y mae'r Gweinidog wedi'i ddarparu, ac rydym ni'n nodi cyfeiriadau'r Gweinidog at gynhyrchu canllawiau pellach a'r ymgynghoriad a fydd yn cael ei gynnal. Diolch, Llywydd.
I'm delighted, actually, to be able to confirm Welsh Conservatives' support for these overdue regulations, regulations that are very similar to the Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (England) (Amendment) Regulations 2019, which came into force almost a year ago. So, I'm still disappointed, then, that our regulations won't come into force until 10 September 2021.
As we all know, Lucy was rescued from a Welsh puppy farm in 2013—eight years ago—and Welsh Government could have been the first to respond to a serious Welsh issue and an important campaign that had clear constituent support. It's been low-hanging legislative fruit, and it's a mystery to me why Welsh Government hasn't acted sooner.
The Minister will be pleased to hear, though, that we welcome numerous aspects of the regulations, including the requirement in regulation 4.2(a), that
'The local authority must—
'(a) appoint one or more suitably qualified inspectors to inspect any premises on which the licensable activity or any part of it is being or is to be carried on'
and we support the limitation of licences to one year and the requirement for animals to be kept at all times in an environment suitable for their species and conditions.
I do have a few questions, though, Minister. Local authorities will be responsible for the enforcement of the regulations. You advise that there's no additional cost to them, and we appreciate the fee flexibility, but, at the moment, we have no idea from you as to the number of inspectors currently in Wales and how many more that you will expect to carry out these regulations, because that's certainly going to affect the fees that councils can charge.
Regulation 26 requires each local authority to provide some details as to the number of licences enforced in the area and the average level of fees, but it doesn't seem to include the number and reason for licence breaches. I'm wondering why that's not included in these regulations. The Dogs Trust has highlighted that one attendant could be responsible for up to 180 adult dogs and puppies at one time, and I'd be pleased if you could clarify how we can be confident that their welfare needs will be met with just one Schedule 2 visit a day.
And just to finish, Janet Finch-Saunders, I think, asked you about the capacity of rescue and rehoming organisations in Wales, to continue the rehoming of animals rescued from situations of neglect, if they have to wait until their kittens or puppies are at least six months old before rehoming the parents, and you advised her that local authorities have an element of discretion in considering whether legitimate not-for-profit rescue and rehoming centres would need a licence. I'm just curious why you've not addressed that in these regulations.
And then, just one more: the Companion Animal Welfare Group Wales has explained to us that there needs to be further bespoke consultation on animal welfare, and I wonder why that hasn't already happened in the course of a five-year Parliament. But do you expect the next Welsh Government to do that, regardless of what colour they are? But, just to confirm, Minister, we'll be voting for the regulations today and agree with you when you called this a step forward just a few moments ago; it's just a shame it's not the final goal. Diolch.
Rwyf i wrth fy modd, mewn gwirionedd, o allu cadarnhau cefnogaeth y Ceidwadwyr Cymreig i'r rheoliadau hwyr hyn, rheoliadau sy'n debyg iawn i Reoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy'n Cynnwys Anifeiliaid) (Lloegr) (Diwygio) 2019, a ddaeth i rym bron flwyddyn yn ôl. Felly, rwyf i yn dal yn siomedig, felly, na fydd ein rheoliadau ni'n dod i rym tan 10 Medi 2021.
Fel yr ydym ni i gyd yn ymwybodol, cafodd Lucy ei hachub o fferm cŵn bach yng Nghymru yn 2013—wyth mlynedd yn ôl—a gallai Llywodraeth Cymru fod wedi bod y cyntaf i ymateb i fater difrifol yng Nghymru ac ymgyrch bwysig a gafodd gefnogaeth glir gan etholwyr. Mae wedi bod yn fater deddfwriaethol a oedd yn hawdd ei gyflawni, ac mae'n ddirgelwch i mi pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu'n gynt.
Er hynny, bydd y Gweinidog yn falch o glywed ein bod ni'n croesawu sawl agwedd ar y rheoliadau, gan gynnwys y gofyniad yn rheoliad 4.2(a), bod
'Rhaid i'r awdurdod lleol—
'(a) penodi un neu ragor o arolygwyr â chymwysterau addas i archwilio unrhyw fangre lle mae'r gweithgaredd trwyddedadwy neu unrhyw ran ohono yn cael ei gynnal neu i'w gynnal'
ac rydym ni'n cefnogi cyfyngu trwyddedau i flwyddyn a'r gofyniad i gadw anifeiliaid bob amser mewn amgylchedd sy'n addas ar gyfer eu rhywogaethau a'u cyflyrau.
Mae gennyf i ychydig o gwestiynau, serch hynny, Gweinidog. Bydd awdurdodau lleol yn gyfrifol am orfodi'r rheoliadau. Rydych chi'n cynghori nad oes cost ychwanegol iddyn nhw, ac rydym ni'n gwerthfawrogi'r hyblygrwydd o ran ffioedd, ond, ar hyn o bryd, nid oes gennym ni syniad oddi wrthych chi ynghylch nifer yr arolygwyr sydd yng Nghymru ar hyn o bryd a faint yn rhagor y byddwch chi'n eu disgwyl i gyflawni'r rheoliadau hyn, oherwydd mae hynny'n sicr yn mynd i effeithio ar y ffioedd y gall cynghorau eu codi.
Mae rheoliad 26 yn ei gwneud yn ofynnol i bob awdurdod lleol ddarparu rhai manylion o ran nifer y trwyddedau sy'n cael eu gorfodi yn yr ardal a lefel y ffioedd ar gyfartaledd, ond nid yw'n ymddangos ei fod yn cynnwys nifer o weithiau y caiff y drwydded ei thorri a rheswm dros hynny. Rwy'n tybio pam nad yw hynny wedi'i gynnwys yn y rheoliadau hyn. Mae'r Dogs Trust wedi tynnu sylw at y ffaith y gallai un gofalwr fod yn gyfrifol am hyd at 180 o gŵn aeddfed a chŵn bach ar yr un adeg, a byddwn i'n falch os gallech chi egluro sut y gallwn ni fod yn hyderus y bydd eu hanghenion lles yn cael eu diwallu gyda dim ond un ymweliad Atodlen 2 y dydd.
Ac i orffen, gofynnodd Janet Finch-Saunders i chi am allu sefydliadau achub ac ailgartrefu yng Nghymru, i barhau i ailgartrefu anifeiliaid sy'n cael eu hachub o sefyllfaoedd o esgeulustod, os oes rhaid iddyn nhw aros tan fod eu cathod bach neu gŵn bach o leiaf chwe mis oed cyn ailgartrefu'r rhieni, a gwnaethoch chi ddweud wrthi fod gan awdurdodau lleol elfen o ddisgresiwn wrth ystyried a fyddai angen trwydded ar eu canolfannau achub ac ailgartrefu di-elw cyfreithlon. Rwy'n chwilfrydig pam nad ydych chi wedi ymdrin â hynny yn y rheoliadau hyn.
Ac yna, dim ond un arall: mae Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes Cymru wedi esbonio wrthym ni fod angen rhagor o ymgynghori pwrpasol ar les anifeiliaid, a tybed pam nad yw hynny eisoes wedi digwydd yn ystod Senedd bum mlynedd. Ond a ydych chi'n disgwyl i Lywodraeth nesaf Cymru wneud hynny, waeth pa liw ydyw hi? Ond, er mwyn cadarnhau, Gweinidog, byddwn ni'n pleidleisio o blaid y rheoliadau heddiw ac yn cytuno â chi pan wnaethoch chi alw hyn yn gam ymlaen ychydig funudau'n ôl; mae'n drueni nad dyma'r nod terfynol. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog am y ffaith ein bod ni'n cael y ddadl yma. Fel clywon ni, efallai'n hwyrach nag y byddai nifer ohonom ni wedi'i ddymuno, ond mi fydd Plaid Cymru yn cefnogi'r rheoliadau yma hefyd, oherwydd mae e'n faes lle mae angen mynd i'r afael ag e, ac rŷm ni wedi aros yn hirach efallai nag y dylem ni i gyrraedd y pwynt yma.
Nawr, rwyf innau hefyd eisiau codi y consérn y mae nifer yn y sector wedi'i godi o gwmpas nad yw hi'n glir ynglŷn ag eithrio mudiadau achub ac ailgartrefu anifeiliaid. Mi glywon ni gyfeiriad yn gynharach i'r ffaith eich bod chi wedi awgrymu bod yna ddisgresiwn i awdurdodau lleol. Wel, mae yna risg yn fanna bod hwnna'n mynd i arwain at bob math o anghysondebau ar draws Cymru. Felly, mae angen bod yn glir ynglŷn â hynny. Rŷn ni'n gwybod yn yr Alban, wrth gwrs, mae'r sefyllfa wedi cael ei delio â hi drwy gyflwyno system o gofrestru a thrwyddedu canolfannau o'r fath. Nawr, dwi ddim yn gwybod os ydy hynny'n rhywbeth rŷch chi yn ei ystyried, ac, os ydych chi, a ydy hwnna'n rhywbeth fyddai'r Llywodraeth yn gallu symud arno fe'n weddol fuan ar ôl yr etholiad? Dwi ddim yn gwybod, ond buaswn i'n hoffi clywed mwy gennych chi ynglŷn â chael yr eglurder o gwmpas y risg y bydd rhai o'r canolfannau a'r mudiadau yma sydd yn ailgartrefu cŵn a chathod ddim yn gallu gweithredu, efallai, yn y modd y maen nhw pan mae'n dod i gyflawni'r hyn maen nhw eisiau ei wneud.
Mae'r pwynt yma ynglŷn â chapasiti, dwi'n meddwl, yn bwysig. Dwi eisiau clywed mwy gan y Llywodraeth ynglŷn â sut yn union mae awdurdodau lleol yn mynd i gwrdd â'r galw yma, oherwydd, gallwn ni basio'r rheoliadau gorau yn y byd, ond, oni bai bod modd i orfodi'r rheoliadau yna'n effeithiol, yna, yn amlwg, dŷn nhw ddim yn mynd i gael yr effaith rŷn ni'n ei ddymuno. Felly, yn yr ysbryd o sicrhau bod y rheoliadau hyn yn cael yr effaith rŷn ni gyd am ei weld, dwi'n gofyn i chi, efallai, i sôn ychydig mwy wrthym ni ynglŷn â sicrhau bod gan yr awdurdodau lleol y capasiti sydd ei angen. Diolch.
I'd like to thank the Minister for bringing this motion forward. As we've heard, it's later than many of us would have wished, but Plaid Cymru will be supporting these regulations too, because it is an area that needs to be addressed, and we have waited longer than perhaps we should have waited, to get to this particular point.
Now, I too want to raise the concern that many in the sector have mentioned in terms of the exemption of rescue activity and rehoming. Now, you mentioned that there was discretion for local authorities. Well, there's a risk there that that could lead to all sorts of inconsistencies across Wales, so we need clarity on that. We know that in Scotland, the situation has been dealt with by introducing a registration and licensing system for such rehoming and rescue centres. Now, I don't know if that's something you're considering, and if you are, is that something that the Government could move on quite swiftly after the election? I don't know, but I would like to hear more from you on getting that clarity on the risk that some of the centres and organisations that do rehome dogs and cats won't be able to operate as they are currently operating.
This question of capacity I think is important. I want to hear more from the Government as to how exactly local authorities are going to meet this demand, because we can pass the best regulations in the world, but unless those regulations can be enforced effectively, then, clearly, they're not going to have the impact that we would desire. So, in the spirit of seeking to ensure that these regulations do have the desired effect, then I would ask you to tell us a little more about ensuring that local authorities have the necessary capacity. Thank you.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl—Lesley Griffiths.
The Minister to reply to the debate—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I'd like to thank Members for their support. I'd also like to thank everyone who has contributed to getting these regulations to this stage, and I'd like to begin with my officials in the office of the Chief Veterinary Officer for Wales, who have been well supported by other colleagues throughout Welsh Government to ensure that we were able to bring these regulations forward before the end of term. I also want to acknowledge the determined lobbying by individuals, and that includes Members of the Senedd and also third sector organisations on this issue.
In relation to some of the questions raised by Members, I will just emphasise again that these regulations go beyond Lucy's law, and I'm pleased that Members from opposition parties are happy to support the regulations going forward. I think what the banning also does is encourage respectful and responsible attitudes, and that's particularly important to me for developing the attitudes of children and young people towards animals, and will also contribute to an improved perception of licensed premises, and empower local authorities to take action if they feel they've got concerns about how puppies and kittens are being bred and sold.
The new regulations will provide a legislative mechanism for future opportunities—Suzy Davies asked that question—to include an update of the licensed animal welfare establishments, and that includes, but not exclusively, all stables, for instance, riding schools and dog boarding establishments. It may also be appropriate to consider the inclusion of the dog breeding regulations when these are reviewed in the future. The local authority enforcement project is a three-year funded project, and that's going to gather further data and information on how best to enforce the regulations, but also on what could be done to improve them.
It's not the policy intent to introduce a new licensing regime for rehoming centres, but I think it is really essential that we don't apply blanket exemptions within these regulations, which then may introduce opportunities for exploitation. So, it will be possible for a local authority to apply their discretion and consideration as to whether the legitimate not-for-profit rescue and rehoming centres require a licence.
In relation to the financial impact for local authorities, the possible impacts of the new legislation are considered in the explanatory memorandum and regulatory impact assessment, and commercial third-party sellers already need to apply for a licence, but they're already subject to ongoing inspections. And local authorities will be able to set the licence fee to meet those anticipated costs of registration, inspection and enforcement by charging a fee for the issue of a licence.
I think a ban on commercial third-party sales of puppies and kittens will go some way to rebuilding Wales's unfairly—in many ways—damaged reputation with regard to dog breeding, and it will better educate and protect the public in making informed decisions prior to purchasing a puppy or kitten. I think it does represent a big step forward today for animal welfare in Wales, and I'm pleased that Members have indicated that they will be supporting today. Diolch.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ddiolch i'r Aelodau am eu cefnogaeth. Hoffwn i ddiolch hefyd i bawb sydd wedi cyfrannu at gael y rheoliadau hyn i'r cam hwn, a hoffwn i ddechrau gyda fy swyddogion yn swyddfa Prif Swyddog Milfeddygol Cymru, sydd wedi cael cefnogaeth dda gan gydweithwyr eraill ledled Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod ni'n gallu cyflwyno'r rheoliadau hyn cyn diwedd y tymor. Rwyf i hefyd eisiau cydnabod y lobïo penderfynol gan unigolion, ac mae hynny'n cynnwys Aelodau'r Senedd a hefyd sefydliadau'r trydydd sector ar y mater hwn.
O ran rhai o'r cwestiynau a gafodd eu codi gan Aelodau, rwy'n pwysleisio eto fod y rheoliadau hyn yn mynd y tu hwnt i gyfraith Lucy, ac rwy'n falch bod Aelodau o'r gwrthbleidiau'n hapus i gefnogi'r rheoliadau wrth fynd ymlaen. Rwy'n credu mai'r hyn y mae gwahardd hefyd yn ei wneud yw annog agweddau parchus a chyfrifol, ac mae hynny'n arbennig o bwysig i mi o ran datblygu agweddau plant a phobl ifanc tuag at anifeiliaid, a bydd hefyd yn cyfrannu at well canfyddiad o eiddo trwyddedig, ac yn grymuso awdurdodau lleol i weithredu os ydyn nhw'n teimlo bod ganddyn nhw bryderon ynghylch sut mae cŵn bach a chathod bach yn cael eu bridio a'u gwerthu.
Bydd y rheoliadau newydd yn darparu mecanwaith deddfwriaethol ar gyfer cyfleoedd yn y dyfodol—gofynnodd Suzy Davies y cwestiwn hwnnw—i gynnwys diweddariad o'r sefydliadau lles anifeiliaid trwyddedig, ac mae hynny'n cynnwys, ond nid yn unig, pob stabl, er enghraifft, ysgolion marchogaeth a sefydliadau lletya cŵn. Efallai y byddai hefyd yn briodol ystyried cynnwys y rheoliadau bridio cŵn pan gaiff y rhain eu hadolygu yn y dyfodol. Mae prosiect gorfodi awdurdodau lleol yn brosiect tair blynedd wedi'i ariannu, ac mae hynny'n mynd i gasglu rhagor o ddata a gwybodaeth ynghylch y ffordd orau o orfodi'r rheoliadau, ond hefyd ar yr hyn y mae modd ei wneud i'w gwella.
Nid bwriad y polisi yw cyflwyno cyfundrefn drwyddedu newydd ar gyfer canolfannau ailgartrefu, ond rwy'n credu ei bod yn hanfodol iawn nad ydym ni'n defnyddio eithriadau cyffredinol o fewn y rheoliadau hyn, a allai wedyn gyflwyno cyfleoedd i gamfanteisio. Felly, bydd yn bosibl i awdurdod lleol ddefnyddio ei ddisgresiwn a'i ystyriaeth o ran a oes angen trwydded ar y canolfannau achub ac ailgartrefu di-elw cyfreithlon.
O ran yr effaith ariannol ar awdurdodau lleol, caiff effeithiau posibl y ddeddfwriaeth newydd eu hystyried yn y memorandwm esboniadol a'r asesiad effaith rheoleiddiol, ac mae angen i werthwyr masnachol trydydd parti eisoes wneud cais am drwydded, ond maen nhw eisoes yn destun arolygiadau parhaus. A bydd awdurdodau lleol yn gallu pennu ffi'r drwydded i dalu'r costau cofrestru, arolygu a gorfodi sy'n cael eu rhagweld a hynny drwy godi ffi am roi trwydded.
Rwy'n credu y bydd gwaharddiad ar werthiannau trydydd parti masnachol cŵn bach a chathod bach yn gwneud rhywfaint i ailddatblygu enw da Cymru—sydd wedi'i niweidio'n annheg mewn sawl ffordd—o ran bridio cŵn, a bydd yn addysgu ac yn amddiffyn y cyhoedd yn well wrth wneud penderfyniadau gwybodus cyn prynu ci bach neu gath fach. Rwy'n credu ei fod yn gam mawr ymlaen heddiw o ran lles anifeiliaid yng Nghymru, ac rwy'n falch bod Aelodau wedi dweud y byddan nhw'n cefnogi heddiw. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld unrhyw wrthwynebiad i hynna, ac felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I don't see any objections, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 14 sydd nesaf, a'r rhain yw Rheoliadau Cymorth Amaethyddol (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) (Ymadael â’r UE) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog i gyflwyno'r rheoliadau—Lesley Griffiths.
We move now to item 14, the Agricultural Support (Miscellaneous Amendments) (Wales) (EU Exit) Regulations 2021. I call on the Minister to move the regulations—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7657 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Cymorth Amaethyddol (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) (Ymadael â’r UE) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 12 Mawrth 2021.
Motion NDM7657 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Agricultural Support (Miscellaneous Amendments) (Wales) (EU Exit) Regulations 2021 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 12 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Thank you. I move the motion. I'd like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for its scrutiny of this statutory instrument. Following feedback from the committee, the instrument has been amended and relaid, ensuring the majority of technical scrutiny points raised have been addressed. The necessary change to deal with the remaining technical point highlighted will be made at the next suitable opportunity. Parts 2 to 4 of the regulations amend retained EU legislation and Welsh legislation to provide a regulatory framework to enable new domestic rural development support schemes, alongside the EU rural development programme 2014-20. The amendments were consulted on in the 'Sustainable Farming and our Land' consultation, which I launched on 31 July 2020 and closed on 23 October of last year. Part 5 of the instrument makes minor amendments to address errors identified in retained EU legislation relating to direct payments to ensure the legislation is accurate and functions effectively. Diolch.
Diolch, Llywydd. Diolch. Rwy'n cynnig y cynnig. Hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am graffu ar yr offeryn statudol hwn. Yn dilyn adborth gan y pwyllgor, mae'r offeryn wedi'i ddiwygio a'i ailosod, gan sicrhau bod y rhan fwyaf o'r pwyntiau craffu technegol sydd wedi'u codi wedi'u hymdrin â nhw. Bydd y newid angenrheidiol i ymdrin â'r pwynt technegol sy'n weddill yn cael ei wneud ar y cyfle addas nesaf. Mae Rhannau 2 i 4 o'r rheoliadau yn diwygio deddfwriaeth yr UE a ddargedwir a deddfwriaeth Cymru i ddarparu fframwaith rheoleiddio i alluogi cynlluniau cymorth datblygu gwledig domestig newydd, ochr yn ochr â rhaglen datblygu gwledig yr UE 2014-20. Ymgynghorwyd ar y gwelliannau eu hymgynghori arnyn nhw yn yr ymgynghoriad 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir', y gwnes i ei lansio ar 31 Gorffennaf 2020 ac a ddaeth i ben ar 23 Hydref y llynedd. Mae Rhan 5 o'r offeryn yn gwneud mân ddiwygiadau i ymdrin â gwallau a oedd wedi'u nodi yn neddfwriaeth yr UE a ddargedwir sy'n ymwneud â thaliadau uniongyrchol er mwyn sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn gywir a'i bod yn gweithredu'n effeithiol. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Diolch, Llywydd. We considered these regulations at our meeting yesterday morning, and our report contains one technical and two merits points. We noted a previous version of these regulations and a draft report on those regulations at our meeting on 15 March. As the Minister has just confirmed, following our report, the Welsh Government withdrew those regulations and relaid a new set, which are the subject of the debate today. The technical point draws attention to what appears to be an issue of defective drafting. In response, the Welsh Government told us it agreed with our assessment and that it would correct the references at the next suitable opportunity.
Our first merits point notes an inconsistency in the use of 'shall' and 'must' in the regulations. 'Writing laws for Wales: guidance on drafting legislation', which is published by the Welsh Government states that
'Welsh legislation should not use "shall" in the English language text.... Provisions imposing obligations should use "must"'.
The inconsistency was drawn to the Welsh Government's attention when the committee considered the previous version of the regulations. The Welsh Government noted the point but responded that the use of 'shall' will not change the effect of the text.
Our second merits point highlights a particular section of the explanatory memorandum, which states that Welsh Government officials consider the regulations to be 'routine technical amendments to the rural development legislative framework.' However, the explanatory memorandum also states that the regulations
'put in place a domestic framework to fund new rural development schemes in Wales following the end of the EU Implementation Period'.
We've drawn particular attention to these statements because the code of practice on the carrying out of regulatory impact assessments requires a regulatory impact assessment to be included as part of the explanatory memorandum, laid alongside a draft statutory instrument to be made by the Welsh Ministers unless certain exceptions apply. One exception is where routine technical amendments are required to update regulations. So, although the exception appears to apply to some of the amendments made by the regulations, provisions that put in place a domestic framework to fund new rural development schemes appear to constitute more than routine amendments.
When we considered the previous version of the regulations, the Welsh Government was asked to confirm which exception under the code applies to the decision not to produce a regulatory impact assessment. In confirming that it considers the regulations to contain routine technical and factual amendments, the Welsh Government response also said that the regulations do not create any new financial implications, criminal sanctions or administrative burdens that would affect the public or private sectors, charity or the voluntary sectors. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Fe wnaethom ni ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod fore ddoe, ac mae ein hadroddiad yn cynnwys un pwynt technegol a dau o bwyntiau rhinweddau. Gwnaethom ni nodi fersiwn blaenorol o'r rheoliadau hyn ac adroddiad drafft ar y rheoliadau hynny yn ein cyfarfod ar 15 Mawrth. Fel y mae'r Gweinidog newydd ei gadarnhau, yn dilyn ein hadroddiad, tynnodd Llywodraeth Cymru y rheoliadau hynny'n ôl ac ail-lunio set newydd, sy'n destun y ddadl heddiw. Mae'r pwynt technegol yn tynnu sylw at yr hyn sy'n ymddangos yn fater o ddrafftio diffygiol. Mewn ymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ni ei bod yn cytuno â'n hasesiad ac y byddai'n cywiro'r cyfeiriadau ar y cyfle addas nesaf.
Mae ein pwynt rhinweddau cyntaf yn nodi anghysondeb yn y defnydd o 'shall' a 'must' yn y rheoliadau. Mae 'Ysgrifennu cyfreithiau ar gyfer Cymru: canllawiau ar ddrafftio deddfwriaeth', a gyhoeddir gan Lywodraeth Cymru yn datgan
'Ni ddylai deddfwriaeth Cymru ddefnyddio "shall" yn y testun Saesneg.... Dylai darpariaethau sy’n gosod rhwymedigaethau ddefnyddio "must"'.
Cafodd yr anghysondeb ei dynnu at sylw Llywodraeth Cymru pan ystyriodd y pwyllgor y fersiwn blaenorol o'r rheoliadau. Nododd Llywodraeth Cymru y pwynt ond ymatebodd na fydd defnyddio 'shall' yn newid effaith y testun.
Mae ein hail bwynt rhinweddau yn tynnu sylw at adran benodol o'r memorandwm esboniadol, sy'n nodi bod swyddogion Llywodraeth Cymru o'r farn bod y rheoliadau'n 'ddiwygiadau technegol rheolaidd i'r fframwaith deddfwriaethol datblygu gwledig'. Fodd bynnag, mae'r memorandwm esboniadol hefyd yn nodi bod y rheoliadau'n
'rhoi fframwaith domestig ar waith i ariannu cynlluniau datblygu gwledig newydd yng Nghymru ar ôl diwedd Cyfnod Gweithredu'r UE'.
Rydym ni wedi tynnu sylw arbennig at y datganiadau hyn oherwydd bod y cod ymarfer ar gynnal asesiadau effaith rheoleiddiol yn ei gwneud yn ofynnol i gynnwys asesiad effaith rheoleiddiol yn rhan o'r memorandwm esboniadol, wedi'i osod ochr yn ochr ag offeryn statudol drafft sydd i'w wneud gan Weinidogion Cymru oni bai bod rhai eithriadau'n berthnasol. Un eithriad yw lle mae angen diwygiadau technegol rheolaidd i ddiweddaru rheoliadau. Felly, er ei bod yn ymddangos bod yr eithriad yn gymwys i rai o'r diwygiadau sy'n cael eu gwneud gan y rheoliadau, mae'n ymddangos bod darpariaethau sy'n rhoi fframwaith domestig ar waith i ariannu cynlluniau datblygu gwledig newydd yn fwy na diwygiadau rheolaidd.
Pan wnaethom ni fersiwn blaenorol y rheoliadau, gwnaethom ni ofyn i Lywodraeth Cymru gadarnhau pa eithriad o dan y cod sy'n berthnasol i'r penderfyniad i beidio â chynhyrchu asesiad effaith rheoleiddiol. Wrth gadarnhau ei bod yn ystyried bod y rheoliadau'n cynnwys diwygiadau technegol a ffeithiol arferol, dywedodd ymateb Llywodraeth Cymru hefyd nad yw'r rheoliadau'n creu unrhyw oblygiadau ariannol newydd, sancsiynau troseddol neu feichiau gweinyddol a fyddai'n effeithio ar y sectorau cyhoeddus neu breifat, elusennau neu'r sectorau gwirfoddol. Diolch, Llywydd.
Mi fydd Plaid Cymru yn cefnogi'r rheoliadau yma, wrth gwrs, a tra eu bod nhw efallai yn eithaf technegol eu natur, dwi'n credu ei bod hi'n bwysig bod parhad yn y gefnogaeth ar gael i ffermwyr Cymru yn y cyfnod ar ôl yr Undeb Ewropeaidd a'r polisi amaeth cyffredin, wrth gwrs, ac mi fydd y rheoliadau yma'n rhoi rhywfaint o sicrwydd yn hynny o beth. Dwi'n falch bod y Llywodraeth wedi ailystyried ynglŷn â chefnogaeth i ffermwyr ifanc. Dwi'n meddwl bod hynny'n bwysig iawn ac, wrth gwrs, mae angen mae mwy na dim ond hynny, ond mae e'n rhywbeth positif.
Mi fyddem ni, wrth gwrs, yn awyddus—a dwi wedi treial codi hyn yn y gorffennol gyda'r Gweinidog a dwi ddim o reidrwydd wedi cael ateb pendant. Ond rŷn ni'n gwybod, wrth gwrs, bod yna ymrwymiadau wedi cael eu gwneud na fydd yna geiniog yn llai yn cael ei thalu neu ar gael inni gefnogi amaethwyr ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, fe welsom ni sut y gwnaeth y
Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan dorri £137 miliwn o'r gyllideb honno yn syth a thorri pob addewid oedd wedi ei roi cyn hynny. Ond, wrth gwrs, mae yna ran o'r fargen honno y mae angen i Lywodraeth Cymru hefyd ei chydnabod, sef, wrth gwrs, gyda'r cydariannu domestig y byddai Llywodraeth Cymru wedi ei ddarparu i'r cynllun datblygu gwledig yn y cyfnod 2021-27. Mi fyddwn i'n gofyn i'r Llywodraeth ei wneud yn glir ei bod i'n fwriad gan Lywodraeth Cymru i barhau â'r ymrwymiad hwnnw doed a ddelo. Dwi'n meddwl y byddai hynny efallai hefyd yn rhywbeth y dylen ni fod yn ei wneud yn glir, felly, fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog ymateb yn hynny o beth.
Ond gan, hefyd, mai hwn yw'r cyfle olaf efallai i fi ymateb i'r Gweinidog yn ffurfiol yn y Senedd yma, dwi eisiau diolch iddi am ei gwaith. Dŷn ni ddim wedi gweld llygad yn lygad bob tro, a dwi yn eithaf siŵr bod lle rŷn ni eisiau ei gyrraedd yn debyg iawn efallai, ond mai anghydweld ynglŷn â'r ffordd yna efallai rŷn ni wedi gwneud dros y cyfnod diwethaf yma. Ond, yn sicr, er gwaethaf unrhyw anghytuno, mae wedi ymwneud â fi fel cysgod Weinidog yn sicr mewn modd hawddgar a theg, ac am hynny yn sicr dwi eisiau dweud diolch.
Plaid Cymru will be supporting these regulations, of course, and whilst they are quite technical in nature, I think it is important that there is continued support available for Welsh farmers post Brexit and the common agricultural policy, and these regulations will provide some assurances in that regard. I'm pleased that the Government has reconsidered its position on support for young farmers. I think that's very important and, of course, we need more than just that, but it is a positive development.
I would be eager—and I've tried to raise this is in the past with the Minister and I've not necessarily had a specific response to this point. But we know, of course, that commitments were made that not a penny less would be paid or would be available for us to support farmers post Brexit. Now, we saw how the Conservative Government in Westminster cut £137 million from that budget immediately and broke every pledge that was made prior to that. But, of course, there is a part of that deal the Welsh Government will have to acknowledge, namely the domestic co-financing that the Welsh Government would have provided to the RDP for 2021-27. And I would ask the Government to make it clear that it is the Welsh Government's intention to continue with that commitment come what may. I think that would be something that we should be making clear, so I will ask the Minister to respond to that.
But, as this is perhaps my final opportunity to formally reply to the Minister in this Senedd, I want to thank her for her work. We haven't agreed on all occasions, and I am convinced that where we want to get to is very similar, but perhaps we disagree on the direction of travel, and that's what we've done over recent times. But, certainly, despite any disagreements we may have had, she has engaged with me as a shadow Minister in a very fair and friendly manner, and for that I want to say thank you.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl—Lesley Griffiths.
The Minister to reply to the debate—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. In relation to the response from the Chair of the LJC committee, I will just confirm again that the necessary changes will be made to deal with the single remaining technical point at the next suitable opportunity.
I'd like to thank Llyr Huws Griffiths for his very kind words. He's quite right, we haven't always seen eye to eye, but we've always dealt with each other, as he said, in a friendly manner, and I've always been very interested in his views and respected the comments he's come forward with.
Just in relation to the funding issue, I still have not given up on the UK Government funding us properly. Just yesterday, I discussed it with the Secretary of State for the Department for Environment, Food and Rural Affairs in our latest DEFRA inter-ministerial group meeting, and explained again how the UK Government had broken its promise that Wales would not lose a penny if we left the European Union. Those discussions are still going on, and I can see my colleague the Minister for Finance in Plenary today, and I know she is continuing to fight that also.
It will be for the next Government, obviously, to look at how that funding can be identified, but, clearly, £137 million is a huge amount of money to find, but we will continue to press the UK Government to keep their promise, going forward. Diolch.
Diolch, Llywydd. O ran ymateb Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, fe wnaf gadarnhau eto y bydd y newidiadau angenrheidiol yn cael eu gwneud i ymdrin â'r un pwynt technegol sy'n weddill ar y cyfle addas nesaf.
Hoffwn i ddiolch i Llyr Huws Griffiths am ei eiriau caredig iawn. Mae ef yn llygad ei le, nid ydym ni bob amser wedi cydweld, ond rydym ni bob amser wedi ymwneud â'n gilydd, fel y dywedodd ef, mewn modd cyfeillgar, ac rwyf i bob amser wedi bod â diddordeb mawr yn ei farn ac wedi parchu'r sylwadau y mae wedi'u cyflwyno.
Ond o ran y mater ariannu, nid wyf i eto wedi rhoi'r gorau i gredu y bydd Llywodraeth y DU yn ein hariannu ni'n iawn. Ddoe ddiwethaf, fe wnes i drafod hyn gydag Ysgrifennydd Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn ein cyfarfod grŵp rhyng-weinidogol diweddaraf gan DEFRA, ac eglurais i eto sut yr oedd Llywodraeth y DU wedi torri ei haddewid na fyddai Cymru'n colli ceiniog os byddem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r trafodaethau hynny'n dal i fynd rhagddynt, a gallaf i weld fy nghyd-Weinidog y Gweinidog Cyllid yn y Cyfarfod Llawn heddiw, ac rwy'n gwybod ei bod hi'n parhau i ymladd hynny hefyd.
Mater i'r Llywodraeth nesaf, yn amlwg, fydd edrych ar sut y byddai modd nodi'r cyllid hwnnw, ond, yn amlwg, mae £137 miliwn yn swm enfawr o arian i ddod o hyd iddo, ond byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i gadw eu haddewid, wrth symud ymlaen. Diolch.
Diolch. A'r cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad i'r cynnig yma, felly mae'r cynnig yn cael ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I don't see any objections to this motion, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 15 yw'r eitem nesaf. Y rheini yw'r Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) (Diwygio) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid i gyflwyno'r rheoliadau yma—Rebecca Evans.
We now to item 15, the Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) (Amendment) Regulations 2021, and I call on the Minister for Finance to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7656 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) (Diwygio) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 4 Mawrth 2021.
Motion NDM7656 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) (Amendment) Regulations 2021 laid in the Table Office on 4 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you. I'm pleased to open the debate on the Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) (Amendment) Regulations 2021. I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Finance Committee for their reports.
Last July, I made regulations to introduce a temporary tax reduction period for LTT. The Senedd approved the making of those regulations in September. The purpose of the latest regulations is to extend the temporary tax reduction period from the original expiry date of 31 March to 30 June. I have listened to the concerns of homebuyers across Wales and housing market professionals about delays that may be impacting on some of the people who might reasonably have expected to be able to complete their transactions by 31 March. This extension to the temporary tax reduction period is to provide those taxpayers with additional time to complete their purchases.
Buyers entering transactions now should plan for the possibility that they may have LTT to pay or have an increase to their tax liability. It is a simple and clear rule: if you complete on or before 30 June, the reduction period will apply; if you complete afterwards, than the standard rates will apply. Importantly, our temporary tax reduction period, unlike in the rest of UK, applies only to those paying the main residential rates. There are no tax reductions for investors in buy-to-let properties, furnished holiday lets or second homes. This ensures that the benefits of this temporary variation are provided broadly to those purchasing homes in which to live.
The extension to the temporary tax reduction period, whilst it will continue to provide an economic stimulus and continue to support the economy in Wales, is primarily directed to help homebuyers who have encountered delays in the homebuying process in the run-up to 31 March. Most should manage to complete by the new deadline.
The extension to the temporary tax-reduction period is a balanced and simple response by this Government. The extension is fair to those homebuyers who have been unable to complete their purchases, and simple, by continuing to operate by reference to a clear deadline. I therefore ask for the Senedd's support to confirm the extension to the temporary LTT rates.
Diolch. Mae'n bleser gennyf i agor y ddadl ar Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) (Diwygio) 2021. Diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid am eu hadroddiadau.
Fis Gorffennaf diwethaf, fe wnes i reoliadau i gyflwyno cyfnod gostyngiad treth dros dro ar gyfer Treth Trafodiadau Tir. Fe wnaeth y Senedd gymeradwyo'r broses o wneud y rheoliadau hynny ym mis Medi. Diben y rheoliadau diweddaraf yw ymestyn y cyfnod gostyngiadau treth dros dro o'r dyddiad dod i ben gwreiddiol, sef 31 Mawrth i 30 Mehefin. Rwyf i wedi gwrando ar bryderon prynwyr tai ledled Cymru a gweithwyr proffesiynol yn y farchnad dai ynghylch oedi a allai fod yn effeithio ar rai o'r bobl a allai fod wedi disgwyl gallu cwblhau eu trafodiadau erbyn 31 Mawrth. Mae'r estyniad hwn i'r cyfnod gostyngiadau treth dros dro yw rhoi amser ychwanegol i'r trethdalwyr hynny gwblhau prynu eu heiddo.
Dylai prynwyr sy'n mynd i drafodiadau ar hyn o bryd gynllunio ar gyfer y posibilrwydd y gallai fod ganddynt Dreth Trafodiadau Tir i'w thalu neu fod cynnydd yn eu hatebolrwydd treth. Mae'n rheol syml a chlir: os byddwch chi'n cwblhau ar, neu cyn 30 Mehefin, bydd y cyfnod gostyngiad yn berthnasol; os byddwch chi'n cwblhau wedyn, bydd y cyfraddau safonol yn berthnasol. Yn bwysig, mae ein cyfnod gostyngiad treth dros dro, yn wahanol i weddill y DU, mae'n berthnasol i'r rhai sy'n talu'r prif gyfraddau preswyl yn unig. Nid oes unrhyw ostyngiadau treth i fuddsoddwyr mewn eiddo prynu i osod, eiddo gwyliau wedi'u dodrefnu ar osod neu ail gartrefi. Mae hyn yn sicrhau bod manteision yr amrywiad dros dro hwn yn cael eu darparu'n fras i'r rhai sy'n prynu cartrefi i fyw ynddyn nhw.
Mae'r estyniad i'r cyfnod gostyngiadau treth dros dro, er y bydd yn parhau i ddarparu ysgogiad economaidd ac yn parhau i gefnogi'r economi yng Nghymru, wedi'i gyfeirio'n bennaf at helpu prynwyr tai sydd wedi wynebu oedi yn y broses prynu cartref yn y cyfnod cyn 31 Mawrth. Dylai'r rhan fwyaf lwyddo i gwblhau erbyn y dyddiad cau newydd.
Mae'r estyniad i'r cyfnod lleihau treth dros dro yn ymateb cytbwys a syml gan y Llywodraeth hon. Mae'r estyniad yn deg i'r prynwyr tai hynny nad ydyn nhw wedi gallu cwblhau prynu eu heiddo, ac yn syml, drwy barhau i weithredu drwy gyfeirio at derfyn amser clir. Rwy'n gofyn felly am gefnogaeth y Senedd i gadarnhau'r estyniad i'r cyfraddau Treth Trafodiadau Tir dros dro.
As we heard, these regulations specify an extension to the current temporary variation to the land transaction tax and LTT rates and bands that will apply to purchases and certain residential property transactions, commencing on 1 April and ending on 30 June 2021, with the rates and bands reverting back to those in force prior to 27 July 2020 after that date. We, of course, support this extension, although we regret that the ceiling on the zero-rate band is remaining at £250,000.
Following the announcement by the UK Chancellor that the current stamp duty holiday in England, with a nil-rate band up to £500,000, was being extended until the end of June, and that the nil-rate band will then be £250,000 until the end of September to smooth the transition, returning to the normal rate there from 1 October, the Welsh Government announced that it was temporarily extending the equivalent LTT temporary tax reduction period in Wales until 30 June but still keeping the ceiling on the nil-rate band at £250,000.
In England, the nil rate for first-time buyers from 1 July will still be up to £300,000, whereas, from 1 July in Wales, the nil-rate band will only go up to £180,000, then rising to 3.5 per cent up to £250,000 and 5 per cent over £250,000. Well, as someone who grew up in north Wales told me, they're buying a new build in Wrexham for £280,000, but this will add an additional cost of £3,950 to their purchase and they're therefore considering finding something in England instead. And although the ceiling on the nil-rate band in England will fall to £125,000 from 1 October, first-time buyers there will then still pay nothing on purchases up to £300,000, unlike in Wales. Whereas this Welsh Government talks about average first-time buyer purchase prices in Wales, these do not apply to large chunks of the population of Wales, particularly in populous cross-border regions. We cannot therefore support these regulations and will abstain accordingly.
Fel y gwnaethom ni ei glywed, mae'r rheoliadau hyn yn pennu estyniad i'r amrywiad dros dro presennol i'r Dreth Trafodiadau Tir a chyfraddau a bandiau Treth Trafodiadau Tir a fydd yn berthnasol i bryniannau a thrafodiadau eiddo preswyl penodol, gan ddechrau ar 1 Ebrill ac yn dod i ben ar 30 Mehefin 2021, gyda'r cyfraddau a bandiau'n dychwelyd yn ôl i'r rhai a oedd mewn grym cyn 27 Gorffennaf 2020 ar ôl y dyddiad hwnnw. Rydym ni, wrth gwrs, yn cefnogi'r estyniad hwn, er ein bod ni'n gresynu bod y terfyn uchaf ar y band sero yn aros ar £250,000.
Yn dilyn cyhoeddiad Canghellor y DU bod gwyliau presennol y dreth stamp yn Lloegr, gyda band cyfradd sero hyd at £500,000, yn cael ei ymestyn tan ddiwedd mis Mehefin, ac y bydd y band cyfradd sero wedyn yn £250,000 tan ddiwedd mis Medi i hwyluso'r pontio, gan ddychwelyd i'r gyfradd arferol yno o 1 Hydref, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei bod yn ymestyn dros dro y cyfnod gostwng treth dros dro Treth Trafodiadau Tir gyfatebol yng Nghymru tan 30 Mehefin ond yn dal i gadw'r terfyn uchaf y band cyfradd ar £250,000.
Yn Lloegr, bydd y gyfradd sero ar gyfer prynwyr tro cyntaf o 1 Gorffennaf yn dal i fod hyd at £300,000, ond, o 1 Gorffennaf yng Nghymru, dim ond hyd at £180,000 y bydd y band cyfradd sero, ac yna'n codi i 3.5 y cant hyd at £250,000 a 5 y cant dros £250,000. Wel, fel y dywedodd rhywun a gafodd ei fagu yng ngogledd Cymru wrthyf i, maen nhw'n prynu tŷ newydd sbon yn Wrecsam am £280,000, ond bydd hyn yn ychwanegu cost arall o £3,950 at eu pryniant ac felly maen nhw'n ystyried dod o hyd i rywbeth yn Lloegr yn lle hynny. Ac er y bydd y terfyn uchaf ar y band cyfradd sero yn Lloegr yn gostwng i £125,000 o 1 Hydref, ni fydd prynwyr tro cyntaf yno wedyn yn talu dim ar bryniannau hyd at £300,000, yn wahanol i Gymru. Er bod Llywodraeth Cymru yn sôn am brisiau prynu cyfartalog prynwyr tro cyntaf yng Nghymru, nid yw'r rhain yn berthnasol i nifer fawr o boblogaeth Cymru, yn enwedig mewn rhanbarthau poblog trawsffiniol. Felly, ni allwn ni gefnogi'r rheoliadau hyn a byddwn ni'n ymatal yn unol â hynny.
I thank the Minister for her statement. We regret that these lower rates of LTT can't carry over until 30 September, because, if they were to, we would have a three-month period where we had a threshold of up to £250,000 that was, again, the same in England and Wales, which of course we would wish to have. However, I would like to thank the Minister for doing the extension at all, because I had in my postbag a number of concerns to a greater, or sometimes a very great, degree that they feared missing out on the 30 March because of solicitors or otherwise not being able to get through transactions as they expected. I saw today from the HMRC data for February, which I assume just relates to the SDLT for England and Northern Ireland, that there was about a 50 per cent year-on-year increase. So, I hope the Minister is getting in a good amount of land transaction tax revenue from people who are rushing to meet the deadline and perhaps now more still having extended it. So, while I regret that it's not being extended further to match the UK rate for England and Northern Ireland over that third quarter of the calendar year period, I nonetheless thank her for making the extension that she has, which, for a lot of individuals who feared missing out through no fault of their own, was well received. Thank you.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Rydym ni'n gresynu na all y cyfraddau is hyn o Dreth Trafodiadau Tir gael eu hymestyn tan 30 Medi, oherwydd, pe baen nhw'n gwneud hynny, byddem ni'n cael cyfnod o dri mis lle'r oedd gennym ni drothwy hyd at £250,000 a oedd, unwaith eto, yr un fath yng Nghymru a Lloegr, y byddem ni, wrth gwrs, yn dymuno'i gael. Fodd bynnag, hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am wneud yr estyniad o gwbl, oherwydd yn fy mag post i roedd gennyf i nifer o bryderon i raddau mwy, neu i raddau mwy byth, eu bod nhw'n ofni colli cyfle ar 30 Mawrth oherwydd ni fyddai cyfreithwyr neu fel arall yn gallu mynd drwy drafodiadau fel yr oedden nhw'n ei ddisgwyl. Gwelais i heddiw o ddata Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi ar gyfer mis Chwefror, ac rwy'n tybio ei fod yn ymwneud â'r dreth dir ar y dreth stamp ar gyfer Lloegr a Gogledd Iwerddon yn unig, fod cynnydd o tua 50 y cant o flwyddyn i flwyddyn. Felly, gobeithio bod y Gweinidog yn cael swm da o refeniw treth trafodiadau tir gan bobl sy'n rhuthro i gwrdd â'r dyddiad cau ac efallai'n fwy byth nawr gan ei fod wedi'i ymestyn. Felly, er fy mod i'n gresynu nad yw'n cael ei ymestyn ymhellach i gyfateb â chyfradd y DU ar gyfer Lloegr a Gogledd Iwerddon dros drydydd chwarter cyfnod y flwyddyn galendr, hoffwn i ddiolch iddi serch hynny am wneud yr estyniad hwnnw, a gafodd dderbyniad da gan lawer o unigolion a oedd yn ofni colli cyfle heb fod unrhyw fai arnyn nhw. Diolch.
Y Gweinidog i ymateb.
The Minister to reply.
Thank you for the contributions to the debate this afternoon, and the decision that I've taken here in Wales is very much appropriate to the housing market, because the temporary zero rate band is now around £66,000 higher than the average cost of a home here in Wales, which is £184,000. And it's also £70,000 higher than the normal starting threshold, which, of course, is £180,000. And as I said in my introductory remarks, the primary purpose of extending is to provide that additional time for those people who are unable to complete by 31 March, but it is the case that the housing market in Wales has been remarkably resilient even in the last 12 months, and the residential transaction data published by the Welsh Revenue Authority shows that transaction levels in the months from October to January have returned to around pre-pandemic levels. So, the housing market is proving to be surprisingly resilient, I think, here in Wales.
There are some questions that have been raised as to why we didn't decide to take the same approach as the UK Government in terms of the policy, and we have deliberately chosen a different approach, which is appropriate to our own housing market here in Wales. Because, of course, providing the same policy as they have across the border would have removed tax, or provided very, very large tax reductions, for some of the most expensive residential properties that we have in Wales, given that the average prices that we have are very different. And of course, the policy in England was very much designed to respond to house prices in London and the south-east. And of course, we took a different decision, and our decision meant that we haven't provided those tax reductions for the buyers of second homes or buy-to-let properties, so we've had a much more targeted and measured policy here in Wales, which also meant, of course, that we were able to invest additional money in the social housing market, meaning that our approach very much was more progressive as well.
I don't really consider that there is any merit in that kind of stepped approach that the UK Government has taken in terms of its withdrawal from the latest changes, because, across the border, the SDLT holiday provided a tax reduction of up to 3 per cent on the cost of a property, and a maximum saving there would have been £15,000, again reflecting the different housing market across the border, but the LTT tax reduction period up to a maximum of 1 per cent means a maximum saving of £2,450, so, again, reflecting the different house prices and the picture that we have here in Wales. But, when we do return to the normal starting threshold for LTT, and the other two UK property transaction taxes return to their normal levels, it will mean that Wales remains the only country in the UK with a starting threshold for paying tax that is around the average house price, and, of course, in England, the normal starting threshold is £125,000, which is around half of the average price across the border. So, even when we return to the normal prices—or the normal rates, I should say—then we will still have the most progressive system. And of course, our reduction is for all purchasers of homes, rather than just offering that to first-time buyers, as I understand is the intention of the Conservative Party, should they find themselves in a position in Wales to restrict their support only to first-time buyers, rather than all housebuyers.
Diolch am y cyfraniadau i'r ddadl y prynhawn yma, ac mae'r penderfyniad yr wyf i wedi'i wneud yma yng Nghymru yn briodol iawn i'r farchnad dai, oherwydd mae'r band cyfradd sero dros dro bellach tua £66,000 yn uwch na chost gyfartalog cartref yma yng Nghymru, sef £184,000. Ac mae hefyd £70,000 yn uwch na'r trothwy cychwynnol arferol, sydd, wrth gwrs, yn £180,000. Ac fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, prif ddiben ymestyn yw darparu'r amser ychwanegol hwnnw i'r bobl hynny nad ydyn nhw'n gallu cwblhau erbyn 31 Mawrth, ond mae'n wir bod y farchnad dai yng Nghymru wedi bod yn hynod gadarn hyd yn oed yn ystod y 12 mis diwethaf, ac mae'r data trafodiadau preswyl a gafodd eu cyhoeddi gan Awdurdod Cyllid Cymru yn dangos bod lefelau trafodiadau yn y misoedd o fis Hydref i fis Ionawr wedi dychwelyd i tua lefelau cyn pandemig. Felly, mae'r farchnad dai'n syndod o gadarn, rwy'n credu, yma yng Nghymru.
Mae rhai cwestiynau wedi'u codi ynghylch pam na wnaethom ni benderfynu ddilyn yr un dull â Llywodraeth y DU o ran y polisi, ac rydym ni wedi dewis dull gweithredu gwahanol yn fwriadol, sy'n briodol i'n marchnad dai ein hunain yma yng Nghymru. Oherwydd, wrth gwrs, byddai darparu'r un polisi ag sydd ganddyn nhw dros y ffin wedi dileu treth, neu wedi darparu gostyngiadau treth mawr iawn, iawn, ar gyfer rhai o'r eiddo preswyl drutaf sydd gennym ni yng Nghymru, o gofio bod y prisiau cyfartalog sydd gennym ni'n wahanol iawn. Ac wrth gwrs, roedd y polisi yn Lloegr wedi'i gynllunio'n fawr iawn i ymateb i brisiau tai yn Llundain a'r de-ddwyrain. Ac wrth gwrs, gwnaethom ni benderfyniad gwahanol, ac roedd ein penderfyniad yn golygu nad ydym ni wedi darparu'r gostyngiadau treth hynny i brynwyr ail gartrefi neu eiddo prynu i osod, felly rydym ni wedi cael polisi llawer mwy pwyllog yma yng Nghymru, a oedd yn golygu hefyd, wrth gwrs, ein bod ni wedi gallu buddsoddi arian ychwanegol yn y farchnad tai cymdeithasol, sy'n golygu bod ein dull gweithredu yn llawer mwy blaengar hefyd.
Nid wyf o'r farn mewn gwirionedd fod unrhyw rinwedd yn y math hwnnw o ddull gweithredu graddol y mae Llywodraeth y DU wedi'i gymryd o ran tynnu'n ôl o'r newidiadau diweddaraf, oherwydd, dros y ffin, darparodd gwyliau'r dreth dir y dreth stamp ostyngiad treth o hyd at 3 y cant ar gost eiddo, a £15,000 byddai'r uchafswm arbediad yno wedi bod, unwaith eto'n adlewyrchu'r farchnad dai wahanol dros y ffin, ond mae'r cyfnod gostyngiad Treth Trafodiadau Tir hyd at uchafswm o 1 y cant yn golygu arbediad uchaf o £2,450, felly, unwaith eto, yn adlewyrchu'r gwahanol brisiau tai a'r darlun sydd gennym yma yng Nghymru. Ond, pan fyddwn ni'n dychwelyd at y trothwy cychwynnol arferol ar gyfer Treth Trafodiadau Tir, a'r ddwy dreth trafodiadau eiddo arall yn y DU yn dychwelyd i'w lefelau arferol, bydd yn golygu mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU o hyd gyda throthwy cychwynnol ar gyfer talu treth sydd tua phris cyfartalog tai, ac, wrth gwrs, yn Lloegr, y trothwy cychwynnol arferol yw £125,000, sef tua hanner y pris cyfartalog dros y ffin. Felly, hyd yn oed pan fyddwn ni'n dychwelyd at y prisiau arferol—neu'r cyfraddau arferol, dylwn i ddweud—yna bydd gennym ni'r system fwyaf blaengar o hyd. Ac wrth gwrs, mae ein gostyngiad i holl brynwyr cartrefi, yn hytrach na chynnig hynny i brynwyr tro cyntaf yn unig, sydd, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddeall, yn fwriad y Blaid Geidwadol, pe baen nhw mewn sefyllfa yng Nghymru i gyfyngu eu cefnogaeth i brynwyr tro cyntaf yn unig, yn hytrach na phob prynwr tŷ.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? Oes, dwi'n gweld gwrthwynebiad, ac felly mae'r bleidlais ar y cynnig yna'n cael ei gohirio tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? Yes, there is an objection, and therefore I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem ddiwethaf y prynhawn yma yw'r ddadl ar ddiwygiadau i setliadau llywodraeth leol a'r heddlu 2020-21, a'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol sy'n gwneud y cynnig yma. Julie James.
The final item this afternoon is the debate on amendments to the 2020-21 local government and police settlements, and I call on the Minister for Housing and Local Government, Julie James.
Cynnig NDM7659 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol ag Adran 84H o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988, yn cymeradwyo’r Adroddiad Cyllid Llywodraeth Leol (Rhif 1) 2021-22 (Setliad Terfynol—Cynghorau) Diwygiedig a'r Adroddiad Cyllid Llywodraeth Leol (Rhif 2) 2020-21 (Setliad Terfynol—Comisiynwyr yr Heddlu a Throseddu) Diwygiedig a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 16 Mawrth 2021.
Motion NDM7659 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Section 84H of the Local Government Finance Act 1988, approves the Amended Local Government Finance Report (No. 1) 2020-21 (Final Settlement—Councils) and the Amended Local Government Finance Report (No. 2) 2020-21 (Final Settlement—Police and Crime Commissioners), which were laid in the Table Office on 16 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Today I am presenting to the Senedd for its approval a technical revision of the local government and police settlements for 2020-21. That is for the financial year about to end. The revised local government finance reports reflect the adjustments made in the third supplementary budget that provided for the increase in revenue support grant. As we all know, the local government and police settlements are made up of both redistributive non-domestic rates, NDR, and the Welsh Government revenue support grant. Together, these make up aggregate external finance. The distributable amount of NDR for each local government settlement is estimated at the time the settlement is calculated. The NDR account is managed over more than one financial year in order to manage the risks of local and national economic variations year on year.
The revised local government finance reports before you today rebalance the proportions of RSG and NDR in the current year settlement. The overall aggregate external finance will be unchanged at both the all-Wales and the individual authority and police force levels, i.e. no authority or police force will lose or gain from this change. It is a purely technical adjustment. Doing this will enable the Government to more effectively manage the deficit on the NDR account over a number of years. It will ensure that we use the COVID-specific and time-limited funding we have available to respond to the impact of the pandemic on business rates, as we have done in respect of council tax and other income. This is a prudent approach. The long-term outlook for NDR is difficult to assess, but several factors suggest that it will not recover in the short term given the expectation that Government will need to continue to impose restrictions on businesses and individuals to control the public health effects of the COVID-19 pandemic. While nothing is certain in this uncertain world, taking this step now should mean that there will be a reduced deficit on the NDR account for the next Government to consider in setting its budget for 2022-23.
In addition to the funding provided for the local government settlement, Welsh Government has made available additional support through the hardship fund and other grants of over £660 million in this financial year to enable local authorities to respond to the impacts of the COVID-19 pandemic. The local government and police response to the challenges of the past year has been immense, and from EU exit, flooding and extreme weather to the impact of the pandemic, public servants have risen to the needs of Wales's citizens. Local authorities have provided support for individuals, communities and businesses. They have run, with the NHS, our contact tracing system and ensured those self-isolating are supported. They have continued to provide for the education of our children and the day-to-day services like waste and recycling we all rely on. The police have continued to keep us safe on our streets, in our homes and on our roads. They've engaged with good humour and patience as we have all learned to live in and out of restrictions, including, where appropriate, more robust enforcement. I therefore ask Senedd Members to support this motion today. Diolch.
Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n cyflwyno adolygiad technegol o setliadau llywodraeth leol a'r heddlu ar gyfer 2020-21 i'r Senedd i'w gymeradwyo. Mae hynny ar gyfer y flwyddyn ariannol sydd ar fin dod i ben. Mae'r adroddiadau cyllid llywodraeth leol diwygiedig yn adlewyrchu'r addasiadau a gafodd eu gwneud yn y drydedd gyllideb atodol a oedd yn darparu ar gyfer y cynnydd yn y grant cynnal refeniw. Fel yr ydym ni i gyd yn ymwybodol, mae setliadau llywodraeth leol a'r heddlu yn cynnwys ardrethi annomestig wedi'i ailddosbarthu, ardrethi annomestig, a grant cynnal refeniw Llywodraeth Cymru. Gyda'i gilydd, mae'r rhain yn ffurfio cyllid allanol cyfanredol. Mae swm dosbarthadwy'r ardrethi annomestig ar gyfer pob setliad llywodraeth leol yn cael ei amcangyfrif ar yr adeg y mae'r setliad yn cael ei gyfrifo. Rheolir cyfrif yr ardrethi annomestig dros fwy nag un flwyddyn ariannol er mwyn rheoli risgiau amrywiadau economaidd lleol a chenedlaethol o flwyddyn i flwyddyn.
Mae'r adroddiadau cyllid llywodraeth leol diwygiedig ger eich bron heddiw yn ailgydbwyso cyfrannau'r grant cynnal refeniw ac ardrethi annomestig, yn setliad y flwyddyn gyfredol. Ni fydd cyfanswm cyffredinol y cyllid allanol yn newid ar lefel Cymru gyfan a'r awdurdod unigol a'r heddlu, h.y. ni fydd unrhyw awdurdod na heddlu yn colli nac yn elwa o'r newid hwn. Mae'n addasiad cwbl dechnegol. Bydd gwneud hyn yn galluogi'r Llywodraeth i reoli'r diffyg ar y cyfrif ardrethi annomestig, yn fwy effeithiol yn ystod nifer o flynyddoedd. Bydd yn sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r cyllid covid-benodol ac amser cyfyngedig sydd gennym ni i ymateb i effaith y pandemig ar ardrethi busnes, fel yr ydym ni wedi'i wneud o ran y dreth gyngor ac incwm arall. Mae hwn yn ddull doeth. Mae'n anodd asesu'r rhagolygon hirdymor ar gyfer ardrethi annomestig, ond mae sawl ffactor yn awgrymu na fydd yn gwella yn y tymor byr o ystyried y disgwyliad y bydd angen i'r Llywodraeth barhau i osod cyfyngiadau ar fusnesau ac unigolion i reoli effeithiau pandemig COVID-19 ar iechyd y cyhoedd. Er nad oes dim yn sicr yn y byd ansicr hwn, dylai cymryd y cam hwn nawr olygu y bydd llai o ddiffyg ar gyfrif yr ardrethi annomestig, i'r Llywodraeth nesaf ei ystyried wrth bennu ei chyllideb ar gyfer 2022-23.
Yn ogystal â'r cyllid sydd wedi'i ddarparu ar gyfer y setliad llywodraeth leol, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cymorth ychwanegol drwy'r gronfa galedi a grantiau eraill o dros £660 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon i alluogi awdurdodau lleol i ymateb i effeithiau pandemig COVID-19. Mae ymateb llywodraeth leol a'r heddlu i heriau'r flwyddyn ddiwethaf wedi bod yn aruthrol, ac o adael yr UE, llifogydd a thywydd eithafol i effaith y pandemig, mae gweision cyhoeddus wedi ymateb i anghenion dinasyddion Cymru. Mae awdurdodau lleol wedi rhoi cymorth i unigolion, cymunedau a busnesau. Maen nhw wedi cynnal, gyda'r GIG, ein system olrhain cysylltiadau ac wedi sicrhau bod y bobl hynny sy'n hunanynysu yn cael eu cefnogi. Maen nhw wedi parhau i ddarparu ar gyfer addysg ein plant a'r gwasanaethau o ddydd i ddydd fel gwastraff ac ailgylchu yr ydym ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw. Mae'r heddlu wedi parhau i'n cadw ni'n ddiogel ar ein strydoedd, yn ein cartrefi ac ar ein ffyrdd. Maen nhw wedi gwneud hynny mewn hwyliau da a gydag amynedd gan ein bod ni i gyd wedi dysgu byw y tu mewn ac y tu allan i gyfyngiadau, gan gynnwys, pan fo'n briodol, gorfodaeth fwy cadarn. Felly, rwy'n gofyn i Aelodau'r Senedd gefnogi'r cynnig hwn heddiw. Diolch.
Diolch. Does gyda fi ddim siaradwyr yn y ddadl yma. Dwi'n cymryd bod y Gweinidog ddim eisiau ymateb. Felly, dwi'n gofyn a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r cynnig yma? [Gwrthwynebiad.] Oes, ac felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
Thank you. I have no speakers in this debate. I assume the Minister doesn't wish to reply. Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection. We will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A dyma ni yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac felly fe gymerwn ni doriad byr iawn i baratoi yn dechnegol ar gyfer y bleidlais. Toriad byr, felly.
And that brings us to voting time, and we will take a short break to make technical preparations for the vote. A short break.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:18.
Plenary was suspended at 19:18
Ailymgynullodd y Senedd am 19:22, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 19:22, with the Llywydd in the Chair.
Iawn, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio ac mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 7, y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 5) 2021. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36—. Cywiriad. O blaid 37, 11 yn ymatal, un yn erbyn, ac felly mae'r rheoliadau wedi eu derbyn.
Okay, that brings us to voting time and the first vote is on item 7, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 5) Regulations 2021. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 36—. Correction. In favour 37, 11 abstentions, one against, and therefore the regulations are agreed.
Eitem 7 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 5) 2021: O blaid: 37, Yn erbyn: 1, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig
Item 7 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 5) Regulations 2021: For: 37, Against: 1, Abstain: 11
Motion has been agreed
Yr eitem nesaf yw'r Rheoliadau Anghenion Dysgu Ychwanegol (Cymru) 2021. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 47, dau yn ymatal, neb yn erbyn. Mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The next item is the Additional Learning Needs (Wales) Regulations 2021. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 47, two abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 9 - Rheoliadau Anghenion Dysgu Ychwanegol (Cymru) 2021: O blaid: 47, Yn erbyn: 0, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig
Item 9 - The Additional Learning Needs (Wales) Regulations 2021: For: 47, Against: 0, Abstain: 2
Motion has been agreed
Eitem 10 yw'r bleidlais nesaf, ar y Rheoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Galluedd rhieni a phersonau sy’n hŷn na’r oedran ysgol gorfodol) (Cymru) 2021. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais, felly. O blaid 44, pedwar yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
We move now to item 10, the Equality Act 2010 (Capacity of parents and persons over compulsory school age) (Wales) Regulations 2021. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 44, four abstentions, none against. And therefore, the motion is agreed.
Eitem 10 - Rheoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Galluedd rhieni a phersonau sy’n hyn na’r oedran ysgol gorfodol) (Cymru) 2021: O blaid: 44, Yn erbyn: 0, Ymatal: 4
Derbyniwyd y cynnig
Item 10 - The Equality Act 2010 (Capacity of parents and persons over compulsory school age) (Wales) Regulations 2021 : For: 44, Against: 0, Abstain: 4
Motion has been agreed
Yr eitem nesaf i'w phleidleisio arni yw eitem 11, Rheoliadau Tribiwnlys Addysg Cymru 2021. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 46, dau yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The next item is item 11, the Education Tribunal for Wales Regulations 2021. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 46, two abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 11 - Rheoliadau Tribiwnlys Addysg Cymru 2021: O blaid: 46, Yn erbyn: 0, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig
Item 11 - The Education Tribunal for Wales Regulations 2021 : For: 46, Against: 0, Abstain: 2
Motion has been agreed
Eitem 12 yw'r eitem nesaf, y Gorchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) (Diwygio) 2021. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Cau'r bleidlais. O blaid 46, neb yn ymatal, tri yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
That brings us to item 12, the Official Statistics (Wales) (Amendment) Order 2021. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Close the vote. In favour 46, no abstentions, three against. And therefore, the motion is agreed.
Eitem 12 - Gorchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) (Diwygio) 2021: O blaid: 46, Yn erbyn: 3, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 12 - The Official Statistics (Wales) (Amendment) Order 2021: For: 46, Against: 3, Abstain: 0
Motion has been agreed
Eitem 15 yw'r eitem nesaf i'w phleidleisio arni, Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) (Diwygio) 2021. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yma, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, naw yn ymatal, un yn erbyn. Mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
That brings us to item 15, the Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) (Amendment) Regulations 2021. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 39, nine abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 15 - Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) (Diwygio) 2021: O blaid: 39, Yn erbyn: 1, Ymatal: 9
Derbyniwyd y cynnig
Item 15 - The Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) (Amendment) Regulations 2021: For: 39, Against: 1, Abstain: 9
Motion has been agreed
Y bleidlais olaf yw eitem 16, ar y ddadl ar ddiwygiadau i setliadau llywodraeth leol a'r heddlu 2020-21. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Diolch. Rydych chi wedi pleidleisio nawr. Dyna ni. Felly, cau'r bleidlais. O blaid 36, pump yn ymatal, wyth yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi ei dderbyn.
Our final vote is on item 16, on the debate on amendments to the 2020-21 local government and police settlements. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Thank you. You have voted. We will therefore close the vote. In favour 36, five abstentions, eight against. Therefore, that motion is agreed.
Eitem 16 - Dadl: Diwygiadau i Setliadau Llywodraeth Leol a’r Heddlu 2020-21: O blaid: 36, Yn erbyn: 8, Ymatal: 5
Derbyniwyd y cynnig
Item 16 - Debate: Amendments to the 2020-21 Local Government and Police Settlements: For: 36, Against: 8, Abstain: 5
Motion has been agreed
Diolch i bawb. Nos da.
Thank you all. Good evening.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:29.
The meeting ended at 19:29.