Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

17/11/2020

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
Cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog a'r Phrif Chwip Questions to the Deputy Minister and Chief Whip
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru: Tata Steel 3. Statement by the Minister for Economy, Transport and North Wales: Tata Steel
4. Datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth: Llwybr Newydd—Strategaeth Drafnidiaeth Newydd i Gymru 4. Statement by the Deputy Minister for Economy and Transport: Llwybr Newydd—A New Wales Transport Strategy
5. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd: Model Buddsoddi Cydfuddiannol 5. Statement by the Minister for Finance and Trefnydd: The Mutual Investment Model
6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip: Nodi Wythnos Rhyngffydd 6. Statement by the Deputy Minister and Chief Whip: Marking Interfaith Week
7. Gorchymyn Cynrychiolaeth y Bobl (Eithrio Treuliau Etholiad) (Cymru) (Diwygio) 2020 7. The Representation of the People (Election Expenses Exclusion) (Wales) (Amendment) Order 2020
8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig (Toiledau Cyhoeddus) 8. Legislative Consent Motion on the Non-Domestic Ratings (Public Lavatories) Bill
9. Dadl: Ail Gyllideb Atodol 2020-21 9. Debate: The Second Supplementary Budget 2020-21
10. & 11. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 4) (Cymru) 2020 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Cymru) 2020 10. & 11. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 4) (Wales) Regulations 2020 and The Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (Wales) Regulations 2020
12. Memorandwm Cydsyniad Offeryn Statudol ar Reoliadau Ymadael â'r Undeb Ewropeaidd (Addasiadau Canlyniadol) (Ymadael â'r UE) 2020 12. Statutory Instrument Consent Memorandum on The European Union Withdrawal (Consequential Modifications) (EU Exit) Regulations 2020
13. Dadl: Adroddiad y Grŵp Cynllunio Etholiadau 13. Debate: The Report of the Elections Planning Group
14. Cyfnod Pleidleisio 14. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, lle bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar eich agenda chi.  Dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau yn y Siambr ag ydyn nhw i'r Aelodau hynny sy'n ymuno drwy gyswllt fideo. 

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as they do to those joining virtually. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Andrew R.T. Davies.

The first item, therefore, is questions to the First Minister, and the first question today is from Andrew R.T. Davies. 

Rhagolygon Economaidd
Economic Forecasts

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ragolygon economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer 2021 yng Nghanol De Cymru? OQ55859

1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's economic projections for 2021 in South Wales Central? OQ55859

Llywydd, the chief economist’s report, to be published alongside the budget, will provide an assessment of economic prospects in all parts of Wales.

Llywydd, bydd adroddiad y prif economegydd, sydd i'w gyhoeddi ochr yn ochr â'r gyllideb, yn darparu asesiad o ragolygon economaidd ym mhob rhan o Gymru.

Thank you, First Minister, for that answer. Two weeks ago, Welsh Government brought forward the business development grant that had to be suspended after 24 hours. I appreciate that does show a sign of demand out in the economy, and in particular in South Wales Central. As a regional Member, I've been contacted by businesses across the region who obviously found it very frustrating, after putting a huge amount of time and effort into their plans, that the scheme was either suspended or oversubscribed, depending on which message you received. Can you give any confidence that those businesses that were unfortunate not to get in before that 24-hour deadline closed will be able to resubmit their bids in the coming weeks and months ahead and gain that support to take them into 2021 from the Welsh Government?

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Bythefnos yn ôl, cyflwynodd Llywodraeth Cymru y grant datblygu busnes y bu'n rhaid ei atal ar ôl 24 awr. Rwy'n sylweddoli bod hynny yn dangos arwydd o'r galw sydd allan yn yr economi, ac yn enwedig yng Nghanol De Cymru. Fel Aelod rhanbarthol, mae busnesau ledled y rhanbarth wedi cysylltu â mi ac mae'n amlwg bod hyn wedi bod yn rhwystredig iawn iddyn nhw, ar ôl rhoi llawer iawn o amser ac ymdrech i'w cynlluniau, bod y cynllun naill ai wedi ei atal neu ei ordanysgrifio, yn dibynnu ar ba neges a gawsoch chi. A allwch chi roi unrhyw hyder y bydd y busnesau hynny a oedd yn anffodus i beidio â gwneud cais cyn i'r terfyn 24 awr hwnnw gau yn gallu ailgyflwyno eu ceisiadau yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf a chael gafael ar y cymorth hwnnw gan Lywodraeth Cymru i fynd â nhw i mewn i 2021 ?

Llywydd, I thank Andrew R.T. Davies for that supplementary question, and, of course, he is right that there are many, many businesses in South Wales Central, and in other parts of Wales, who've looked to the third phase of the economic resilience fund for assistance. In terms of the £200 million lockdown business grants, 22,000 grants, worth over £61 million, have already been paid out. And in relation to the £100 million business development grant aspect, where there were 6,000 applicants on that first day, hundreds of payments have already been made, and millions of pounds have already been paid out. We are, of course, looking to see whether it is possible, by drawing funds from other parts of the ERF where maybe the demand hasn't been so great, or looking to see what possibilities there may be later in the year to supplement the business development grant strand of phase 3 in order to allow other businesses who weren't able to get their application in in that first 6,000 to benefit further from the fund. 

Llywydd, diolchaf i Andrew R.T. Davies am y cwestiwn atodol yna, ac, wrth gwrs, mae'n iawn bod llawer iawn o fusnesau yng Nghanol De Cymru, ac mewn rhannau eraill o Gymru, sydd wedi troi at drydydd cam y gronfa cadernid economaidd am gymorth. O ran y grantiau busnes gwerth £200 miliwn yn ystod cyfyngiadau symud, mae 22,000 o grantiau, gwerth dros £61 miliwn, eisoes wedi eu talu. Ac o ran yr agwedd grant datblygu busnes gwerth £100 miliwn, pryd yr oedd 6,000 o ymgeiswyr ar y diwrnod cyntaf hwnnw, mae cannoedd o daliadau eisoes wedi eu gwneud, ac mae miliynau o bunnoedd eisoes wedi eu talu. Rydym ni, wrth gwrs, yn edrych i weld a yw'n bosibl, trwy dynnu arian o rannau eraill o'r gronfa lle efallai na fu cymaint o alw, neu'n edrych i weld pa bosibiliadau a allai fodoli yn ddiweddarach yn y flwyddyn i ategu ffrwd grant datblygu busnes cam 3 er mwyn caniatáu i fusnesau eraill na wnaethon nhw lwyddo i gael eu cais i mewn yn y 6,000 cyntaf hynny elwa ymhellach ar y gronfa.

First Minister, we don't have any clarity or certainty yet whether the UK Government is going to be able to negotiate an EU trade agreement, and we don't know whether there's going to be any further support for businesses. We see that sectors like the aviation sector in my constituency have been abandoned by the UK Government. We've lost jobs in avionics, at BAMC, GE and many others, and, at the same time, the UK Government is rolling over a whole series of trade agreements internationally with very little scrutiny, if any at all, in Westminster, and this is causing controversy. I'm wondering what steps are being taken by the Welsh Government to ensure that Welsh interests are protected in those trade agreements, because they do affect Welsh manufacturing, Welsh agriculture and, ultimately, Welsh jobs. 

Prif Weinidog, nid oes gennym ni unrhyw eglurder na sicrwydd hyd yn hyn a fydd Llywodraeth y DU yn gallu sicrhau cytundeb masnach gyda'r UE, ac nid ydym ni'n gwybod a fydd unrhyw gymorth pellach i fusnesau. Rydym ni'n gweld bod Llywodraeth y DU wedi cefnu ar sectorau fel y sector hedfanaeth yn fy etholaeth i. Rydym ni wedi colli swyddi mewn afioneg, yn BAMC, GE a llawer o gwmnïau eraill, ac, ar yr un pryd, mae Llywodraeth y DU yn cyflwyno cyfres o gytundebau masnach yn rhyngwladol heb fawr ddim craffu, os o gwbl, yn San Steffan, ac mae hyn yn achosi dadlau. Rwy'n meddwl tybed pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu diogelu yn y cytundebau masnach hynny, oherwydd maen nhw yn effeithio ar weithgynhyrchu yng Nghymru, ar amaethyddiaeth yng Nghymru ac, yn y pen draw, ar swyddi yng Nghymru.

Llywydd, I thank Mick Antoniw for that. He's right to point to the absence of sector-specific assistance in some very important parts of the Welsh economy. Steel is uppermost in our minds at this point, given Friday's announcement, and it really is imperative that the UK Government come to the table with a sector deal for steel that will protect jobs here in Wales, but also protect the UK economy. If Britain is to be a globally trading nation, then we can't expect to do that without as foundational a sector as steel available indigenously within the United Kingdom.

Of course, Mick Antoniw is right, Llywydd, that the UK Government is using prerogative powers in Parliament as a way of bypassing scrutiny on trade deals, and no wonder that they are in trouble on that. Constitutionally, surely, they want to involve devolved Governments in those discussions, and not to rely on brute constitutional force in order to impose deals on other parts of the UK, which we could have helped in a constructive way, by providing the information that we have and they don't, to make those trade deals suitable for all parts of the country. I agree with Mick Antoniw that, at the heart of this, is a set of underlying attitudes towards devolution in the United Kingdom, as we saw so spectacularly with the Prime Minister's very ill-judged comments overnight.

Llywydd, diolchaf i Mick Antoniw am hynna. Mae e'n iawn i dynnu sylw at absenoldeb cymorth penodol i sectorau mewn rhai rhannau pwysig iawn o economi Cymru. Mae dur yn flaenaf yn ein meddyliau ar hyn o bryd, o gofio'r cyhoeddiad ddydd Gwener, ac mae'n wirioneddol hanfodol bod Llywodraeth y DU yn dod at y bwrdd gyda chytundeb sector ar gyfer dur a fydd yn diogelu swyddi yma yng Nghymru, ond sydd hefyd yn diogelu economi y DU. Os yw Prydain am fod yn genedl sy'n masnachu yn fyd-eang, yna ni allwn ddisgwyl gwneud hynny heb sector mor sylfaenol â dur sydd ar gael yn gynhenid o fewn y Deyrnas Unedig.

Wrth gwrs, mae Mick Antoniw yn iawn, Llywydd, bod Llywodraeth y DU yn defnyddio pwerau uchelfreiniol yn Senedd y DU fel ffordd o osgoi craffu ar gytundebau masnach, ac nid oes ryfedd eu bod nhw mewn trafferthion yn hynny o beth. Yn gyfansoddiadol, rwy'n tybio, maen nhw eisiau cynnwys Llywodraethau datganoledig yn y trafodaethau hynny, ac nid dibynnu ar rym bôn braich cyfansoddiadol i orfodi cytundebau ar rannau eraill o'r DU, y gallem ni fod wedi eu helpu mewn ffordd adeiladol, drwy ddarparu'r wybodaeth sydd gennym ni ac nad yw ganddyn nhw, i wneud y cytundebau masnach hynny yn addas ar gyfer pob rhan o'r wlad. Rwy'n cytuno â Mick Antoniw bod cyfres o agweddau sylfaenol tuag at ddatganoli yn y Deyrnas Unedig, wrth wraidd hyn, fel y gwelsom mewn ffordd mor drawiadol o sylwadau anffodus Prif Weinidog y DU dros nos.

13:35
Rhaglenni a Ariennir gan yr UE
Programmes Funded by the EU

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau cyllid ar gyfer rhaglenni a ariennir ar hyn o bryd gan yr UE drwy gronfeydd strwythurol? OQ55895

2. What action is the Welsh Government taking to secure funding for programmes currently funded by the EU through structural funds? OQ55895

I thank Dai Rees for that question, Llywydd. The promise that Wales would not be a penny worse off by leaving the European Union has met with little success. The UK Government has refused to negotiate continuing participation in inter-territorial co-operation programmes, for example, worth over €100 million to Wales. The Welsh Affairs Select Committee describes progress on the shared prosperity fund as 'negligible'.

Diolchaf i Dai Rees am y cwestiwn yna, Llywydd. Nid yw'r addewid na fyddai Cymru yr un geiniog yn waeth ei byd drwy adael yr Undeb Ewropeaidd wedi cael fawr o lwyddiant. Mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod negodi cyfranogiad parhaus mewn rhaglenni cydweithredu rhyng-diriogaethol, er enghraifft, gwerth dros €100 miliwn i Gymru. Mae'r Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig yn disgrifio'r cynnydd ar y gronfa ffyniant gyffredin fel 'dibwys'.

Thank you for that answer, First Minister. Many communities across my constituency have benefited from projects that have been funded by the European Union through structural funds—whether that's been skills-based—they would never have been able to receive otherwise, and these communities are now developing as a consequence of that. Now, as you say, we were promised 'not a penny lost' at the time, but the shared prosperity fund still seems to be lacking total detail, and I'm hearing in fact that they may well wish to bypass Welsh Government in that funding. Now, given the comments made by the Prime Minister last night, is it worrying that this shared prosperity fund may therefore not deliver the same types of programmes that would help our communities but in fact will keep just the projects that the Tory Government in Westminster want and nothing else?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae llawer o gymunedau ar draws fy etholaeth i wedi elwa ar brosiectau a ariannwyd gan yr Undeb Ewropeaidd drwy gronfeydd strwythurol—boed hynny yn seiliedig ar sgiliau—ni fydden nhw byth wedi gallu eu cael fel arall, ac mae'r cymunedau hyn bellach yn datblygu o ganlyniad i hynny. Nawr, fel y dywedwch, cawsom addewid ar y pryd na fyddai yr un geiniog yn cael ei cholli, ond mae'n ymddangos bod diffyg manylion pendant am y gronfa ffyniant gyffredin o hyd, ac rwy'n clywed mewn gwirionedd ei bod hi'n ddigon posibl y byddan nhw'n dymuno osgoi Llywodraeth Cymru yn y cyllid hwnnw. Nawr, o ystyried y sylwadau a wnaed gan Brif Weinidog y DU neithiwr, a yw'n destun pryder efallai na fydd y gronfa ffyniant gyffredin hon felly yn darparu yr un mathau o raglenni a fyddai'n helpu ein cymunedau, ond a fydd mewn gwirionedd yn cadw'r prosiectau y mae'r Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan eu heisiau a dim byd arall?

Well, Llywydd, that is a major concern for not just the Welsh Government but all the partners that we have across Wales and who have worked with us so carefully, led very often by our colleague Huw Irranca-Davies, in order to devise a regional economic strategy for Wales that will make use of the replacement funds that we were told were guaranteed to be available to us. Now, I quoted the Welsh Affairs Select Committee, Llywydd. I do so because it has a Conservative majority and a Conservative Chair, from Wales, and this is what they said about it:

'The UK Government',

they said,

'announced as far back as 2017 that it intended to replace EU funding with a Shared Prosperity Fund...yet details remain scant on key aspects, including how much Wales will receive under the new arrangements, how it will be administered and to whom it will be targeted.'

Its repeated promises of a consultation have failed to materialise, progress has been negligible, and it demonstrates a lack of priority. Well, that simply isn't good enough. These are major issues that matter in every part of Wales, including, as Dai Rees said, in his constituency. People in Wales are entitled to know that the promise that was made to them is going to be kept—not a penny less and not a power stolen. And that's what we will be holding the UK Government to account over.

Wel, Llywydd, mae hynny'n bryder mawr nid yn unig i Lywodraeth Cymru ond i'r holl bartneriaid sydd gennym ni ledled Cymru ac sydd wedi gweithio gyda ni mor ofalus, dan arweiniad ein cyd-Aelod Huw Irranca-Davies yn aml iawn, i lunio strategaeth economaidd ranbarthol i Gymru a fydd yn defnyddio'r arian newydd y dywedwyd wrthym oedd yn sicr o fod ar gael i ni. Nawr, dyfynnais y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig, Llywydd. Rwy'n gwneud hynny oherwydd bod ganddo fwyafrif Ceidwadol a Chadeirydd Ceidwadol, o Gymru, a dyma a ddywedasant am hyn:

Cyhoeddodd Llywodraeth y DU,

dywedasant,

cyn belled yn ôl â 2017 ei bod yn bwriadu disodli cyllid yr UE gyda Chronfa Ffyniant Gyffredin... ond mae'r manylion yn dal i fod yn brin am agweddau allweddol, gan gynnwys faint y bydd Cymru yn ei gael o dan y trefniadau newydd, sut y bydd yn cael ei gweinyddu ac at bwy y bydd yn cael ei thargedu.

Mae ei haddewidion mynych o ymgynghoriad wedi methu â dod i'r amlwg, mae'r cynnydd wedi bod yn ddibwys, ac mae'n dangos diffyg blaenoriaeth. Wel, nid yw hynny'n ddigon da o gwbl. Mae'r rhain yn faterion pwysig sydd o bwys i bob rhan o Gymru, gan gynnwys, fel y dywedodd Dai Rees, ei etholaeth ef. Mae gan bobl yng Nghymru hawl i wybod bod yr addewid a wnaed iddyn nhw yn mynd i gael ei gadw—dim un geiniog yn llai a dim un grym wedi ei ddwyn. A dyna fyddwn ni'n dwyn Llywodraeth y DU i gyfrif yn ei gylch.

First Minister, I wonder if I could ask you about what can be learned from the Scottish example. EU funds have in the past been used to invest in infrastructure, as we know, and as Dave Rees has just alluded to. Do you share my view that our National Infrastructure Commission for Wales could not only learn some valuable lessons from the experiences in Scotland, where their commission is committed to being outward looking, forward thinking and innovative, but we could radically rethink our strategy to attract investment in Wales, as we move out of the pandemic and grow back greener—however you want to describe it—as there are ways to work differently in the future and make the most of the funds that we do have?

Prif Weinidog, tybed a gaf i eich holi am yr hyn y gellir ei ddysgu o enghraifft yr Alban. Mae cronfeydd yr UE wedi cael eu defnyddio yn y gorffennol i fuddsoddi mewn seilwaith, fel y gwyddom, ac fel y mae Dave Rees newydd gyfeirio ato. A ydych chi'n rhannu fy marn i y gallai ein Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru nid yn unig ddysgu gwersi gwerthfawr o'r profiadau yn yr Alban, lle mae eu comisiwn wedi ymrwymo i edrych tuag allan, i fod yn flaengar ac yn arloesol, ond gallem ninnau ailystyried ein strategaeth yn sylfaenol i ddenu buddsoddiad yng Nghymru, wrth i ni symud allan o'r pandemig a thyfu yn ôl yn wyrddach—sut bynnag yr hoffech chi ei ddisgrifio—gan fod ffyrdd o weithio yn wahanol yn y dyfodol a gwneud y mwyaf o'r arian sydd gennym ni?

Llywydd, I'm very happy always to learn from lessons elsewhere. Part of the huge benefit of being members of the European Union has been that it has allowed us to learn from the experience of other member states in the way that they have deployed European funding, as they have, in turn, learnt from Wales about some of the ways that we have done things here. And where there are good examples elsewhere inside the United Kingdom, then the Welsh Government is always open to learning from experiences that can help us to make the most of the funding that we have. The problem is we don't know the funding and we don't know how it's going to be used. 

Llywydd, rwy'n hapus iawn bob amser i ddysgu o wersi mewn mannau eraill. Rhan o'r fantais enfawr o fod yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd yw ei fod wedi caniatáu i ni ddysgu o brofiad aelod-wladwriaethau eraill yn y ffordd y maen nhw wedi defnyddio cyllid Ewropeaidd, fel y mae hwythau, yn eu tro, wedi dysgu gan Gymru am rai o'r ffyrdd yr ydym ni wedi gwneud pethau yma. A lle ceir enghreifftiau da mewn mannau eraill y tu mewn i'r Deyrnas Unedig, yna mae Llywodraeth Cymru bob amser yn agored i ddysgu o brofiadau a all ein helpu i wneud y mwyaf o'r cyllid sydd gennym ni. Y broblem yw nad ydym ni'n gwybod faint fydd y cyllid ac nad ydym ni'n gwybod sut y mae am gael ei ddefnyddio.

13:40

First Minister, many businesses in Wales felt that past EU structural funding programmes were held back by far too many rules and overly bureaucratic processes and, as a result, some programmes failed to deliver upon their stated aims, namely to raise the economic prosperity of Wales and our people. So, First Minister, what discussions have you had with the UK Government about ensuring that replacement structural funding programmes are flexible and responsive to the needs of Welsh businesses and the Welsh population? 

Prif Weinidog, roedd llawer o fusnesau yng Nghymru yn teimlo bod rhaglenni cronfeydd strwythurol yr UE yn y gorffennol yn cael ei dal yn ôl gan lawer gormod o reolau a phrosesau rhy fiwrocrataidd ac, o ganlyniad, bod rhai rhaglenni wedi methu â chyflawni eu nodau datganedig, sef cynyddu ffyniant economaidd Cymru a'n pobl. Felly, Prif Weinidog, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch sicrhau bod rhaglenni cronfeydd strwythurol newydd yn hyblyg ac yn ymatebol i anghenion busnesau Cymru a phoblogaeth Cymru?

Well, Llywydd, it's one of the sadnesses that we've had almost no opportunities at all to have those conversations. My colleague Jeremy Miles, who leads for the Welsh Government on these matters, wrote to the Minister said to be responsible for the shared prosperity fund, back in October, asking for meetings with UK Government Ministers in order to be able to contribute some of our thinking and to take advantage of some of the flexibilities that could be there in the future. A meeting was never provided.

We've had one meeting with the Secretary of State for Wales, who promises us further meetings once the Chancellor makes his statement on 25 November. But that's just not good enough. We want to have discussions before the announcement is made, not after it. In that case, we might be able to do some of the things that Caroline Jones was referring to, because I think we have always said that at the other side of the European Union there may be more flexibilities—we may be able to use the money differently geographically, we may be able to draw in other funds in a way that you can't within the European Union, we may be able to use money for purposes that the EU rules did not allow us to use the money for here in Wales. There are some opportunities here. We have identified them with our partners. We would like to have had an opportunity to share that with the UK Government and, despite asking for those opportunities, they have never come our way. 

Wel, Llywydd, un o'r agweddau trist yw nad ydym ni wedi cael bron unrhyw gyfleoedd o gwbl i gael y sgyrsiau hynny. Ysgrifennodd fy nghyd-Weinidog Jeremy Miles, sy'n arwain ar ran Llywodraeth Cymru ar y materion hyn, at y Gweinidog y dywedir ei fod yn gyfrifol am y gronfa ffyniant gyffredin, yn ôl ym mis Hydref, yn gofyn am gyfarfodydd gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU er mwyn gallu cyfrannu rhai o'n syniadau ni a manteisio ar rai o'r agweddau hyblyg a allai fod yno yn y dyfodol. Ni threfnwyd unrhyw gyfarfod.

Rydym ni wedi cael un cyfarfod gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, sy'n addo cyfarfodydd pellach i ni ar ôl i'r Canghellor wneud ei ddatganiad ar 25 Tachwedd. Ond nid yw hynny'n ddigon da. Rydym ni eisiau cael trafodaethau cyn i'r cyhoeddiad gael ei wneud, nid ar ôl hynny. Os felly, efallai y gallem ni wneud rhai o'r pethau yr oedd Caroline Jones yn cyfeirio atyn nhw, oherwydd rwy'n credu ein bod ni wedi dweud erioed y gallai fod mwy o hyblygrwydd ar ochr arall yr Undeb Ewropeaidd—efallai y gallwn ni ddefnyddio'r arian yn wahanol yn ddaearyddol, efallai y gallwn ni ddefnyddio cyllid arall mewn ffordd na allwch chi yn yr Undeb Ewropeaidd, efallai y gallwn ni ddefnyddio arian at ddibenion nad oedd rheolau'r UE yn caniatáu i ni ddefnyddio'r arian ar eu cyfer yma yng Nghymru. Mae rhai cyfleoedd yn y fan yma. Rydym ni wedi eu nodi gyda'n partneriaid. Hoffem fod wedi cael cyfle i rannu hynny gyda Llywodraeth y DU ac, er i ni ofyn am y cyfleoedd hynny, nid ydyn nhw erioed wedi cael eu cynnig i ni.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. First Minister, from the start of this week, people on low incomes in Wales will be able to claim £500 if they have to stay off work and self-isolate due to COVID-19. I'm pleased to see that those payments will now be backdated to 23 October. However, it remains the case that local authorities in Scotland and in England have been delivering the grants for some weeks and backdating them to 28 September. Now, the Minister for Health and Social Services has made it clear that Wales's payments have been delayed because the Welsh Government has had a

'practical challenge in getting all of our systems in place to make this work'. 

Can you tell us what those practical challenges are? And can you also tell us why the Welsh Government isn't backdating the payments to September, like in other parts of the UK, as surely this means that people on low incomes in Wales will be financially disadvantaged compared to people in England and in Scotland? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, o ddechrau'r wythnos hon, bydd pobl ar incwm isel yng Nghymru yn gallu hawlio £500 os bydd yn rhaid iddyn nhw aros i ffwrdd o'u gwaith a hunanynysu oherwydd COVID-19. Rwy'n falch o weld y bydd y taliadau hynny bellach yn cael eu hôl-ddyddio i 23 Hydref. Fodd bynnag, mae'n dal yn wir bod awdurdodau lleol yn yr Alban ac yn Lloegr wedi bod yn darparu'r grantiau ers rhai wythnosau ac yn eu hôl-ddyddio i 28 Medi. Nawr, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ei gwneud yn eglur bod taliadau Cymru wedi eu hoedi gan fod Llywodraeth Cymru wedi cael

her ymarferol wrth roi ein holl systemau ar waith i wneud i hyn weithio.

A allwch chi ddweud wrthym ni beth yw'r heriau ymarferol hynny? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni hefyd pam nad yw Llywodraeth Cymru yn ôl-ddyddio'r taliadau i fis Medi, fel mewn rhannau eraill o'r DU, gan fod hyn yn sicr yn golygu y bydd pobl ar incwm isel yng Nghymru o dan anfantais ariannol o'u cymharu â phobl yn Lloegr ac yn yr Alban?

Well, Llywydd, we backdate to 23 October, because that is when the firebreak period was introduced in Wales, and that gives us a reason for doing that. The purpose of the £500 is to assist people to self-isolate. It's no assistance to people to do that if the period of self-isolation has already been completed many, many weeks ago. The practical challenges are in designing a system that is not open to fraud, because we cannot have a system in which people simply self-declare that they have been asked to self-isolate and then claim £500 of public money. We need to be certain that if people get the £500, as we want them to do, because we want people to be able to self-isolate, then we need to know that those people have been asked to do so by our test, trace, protect system and, therefore, are bona fide claimants of this public money. 

Wel, Llywydd, rydym ni'n ôl-ddyddio i 23 Hydref, oherwydd dyna pryd y cyflwynwyd y cyfnod atal byr yng Nghymru, ac mae hynny yn rhoi rheswm i ni dros wneud hynny. Diben y £500 yw cynorthwyo pobl i hunanynysu. Nid yw o ddim cymorth i bobl wneud hynny os yw'r cyfnod hunanynysu eisoes wedi ei gwblhau wythnosau lawer yn ôl. Mae'r heriau ymarferol mewn llunio system nad yw'n agored i dwyll, oherwydd ni allwn ni fod â system lle mae pobl yn hunan-ddatgan y gofynnwyd iddyn nhw hunanynysu ac yna'n hawlio £500 o arian cyhoeddus. Mae angen i ni fod yn sicr, os bydd pobl yn cael y £500, fel yr ydym ni eisiau iddyn nhw ei gael, oherwydd bod ni eisiau i bobl allu hunanynysu, yna mae angen i ni wybod y gofynnwyd i'r bobl hynny wneud hynny drwy ein system profi, olrhain, diogelu ac, felly, eu bod nhw'n hawlwyr dilys o'r arian cyhoeddus hwn.

Well, First Minister, it's absolutely crucial that those who need additional support throughout the pandemic have actually access to it, whether that's financial support for someone living on a low income that has to self-isolate, additional guidance and support for those who were previously on the shielding list or mental health support for those who simply don't feel like they're entitled to it. Now, First Minister, I'm sure you'll share my concerns about the news that a recent Mind Cymru survey found a third of adults and a quarter of young people failed to get help because they didn't think they deserved it. As you know, it's so important that intervention is provided as early as possible to stop some conditions escalating, and substantially improve outcomes for patients. You've recently reshuffled your Cabinet, which now recognises mental health as a significant policy area, therefore, can you tell us how the Welsh Government is responding to concerns from organisations like Mind Cymru about ensuring people are getting the help that they need, and what further action can the Welsh Government take to better communicate to people the importance of reaching out and accessing mental health support and services if they are struggling to cope during the pandemic? 

Wel, Prif Weinidog, mae'n gwbl hanfodol bod y rhai sydd angen cymorth ychwanegol drwy'r pandemig yn gallu cael gafael arno, boed hynny yn gymorth ariannol i rywun sy'n byw ar incwm isel y mae'n rhaid iddo hunanynysu, yn ganllawiau a chymorth ychwanegol i'r rhai a oedd ar y rhestr amddiffyn yn flaenorol neu'n gymorth iechyd meddwl i'r rhai nad ydyn nhw'n teimlo bod ganddyn nhw hawl iddo. Nawr, Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n rhannu fy mhryderon am y newyddion bod arolwg diweddar gan Mind Cymru wedi canfod bod traean o oedolion a chwarter pobl ifanc wedi methu â chael cymorth gan nad oedden nhw'n credu eu bod nhw'n ei haeddu. Fel y gwyddoch, mae hi mor bwysig bod ymyrraeth yn cael ei darparu cyn gynted â phosibl i atal rhai cyflyrau rhag gwaethygu, a gwella canlyniadau yn sylweddol i gleifion. Rydych chi wedi ad-drefnu eich Cabinet yn ddiweddar, sydd bellach yn cydnabod iechyd meddwl fel maes polisi o bwys, felly, a allwch chi ddweud wrthym ni sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i bryderon gan sefydliadau fel Mind Cymru ynghylch sicrhau bod pobl yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, a pha gamau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gyfathrebu yn well i bobl  pwysigrwydd estyn allan a chael gafael ar gymorth a gwasanaethau iechyd meddwl os ydyn nhw'n ei chael hi'n anodd ymdopi yn ystod y pandemig?

13:45

Llywydd, let me begin by agreeing with Paul Davies that getting the help you need for people who feel the pressure of these extraordinary months in their sense of mental health and well-being is very important indeed. And there is something for us all to think about in that result that people hadn't failed to get help in the sense they'd asked for it and help wasn't available; they hadn't gone looking for help, because they somehow didn't feel that they were in the right place to do so. That means, I think, that we have to make sure that we have as varied a repertoire of assistance for people as we can devise, because people who need help for mental health and mental well-being will want to access that help in a whole variety of ways.

One of the ways in which we have been able to do more is by funding Mind Cymru itself—I think that was the latest announcement that we've made £10 million-worth of additional investment in mental health services during the pandemic—because Mind operates at a community level, so it doesn't provide services to people who have acute psychotic conditions, but it does provide help to people who are just looking for that bit of additional support and advice and guidance, where community-based services can be the most significant. In that way, we are doing our best to try to make those services as available as possible to break down barriers that people may feel, to make sure they get that crucial support.

Let me just put one point to the Member, however, because he's referred twice so far to the crucial need for people to get the support that they need: this Government, with others, has been lobbying the UK Government to make sure that 35 per cent of all families in Wales below pensionable age do not lose over £1,000 when the Chancellor withdraws the £20 a week that had been added to universal credit during this pandemic. I wonder if he'd like to add his name to that call today, because that is genuinely crucial support that families in Wales no longer know that they can rely on.

Llywydd, gadewch i mi ddechrau drwy gytuno â Paul Davies bod cael y cymorth sydd ei angen arnoch chi ar gyfer pobl sy'n teimlo pwysau'r misoedd eithriadol hyn yn eu synnwyr o iechyd a llesiant meddwl yn bwysig iawn yn wir. Ac mae rhywbeth i ni i gyd feddwl amdano yn y canlyniad hwnnw nad oedd pobl wedi methu â chael cymorth yn yr ystyr eu bod nhw wedi gofyn amdano ac nad oedd cymorth ar gael; doedden nhw ddim wedi chwilio am gymorth, gan nad oedden nhw rywsut yn teimlo eu bod nhw yn y lle iawn i wneud hynny. Mae hynny'n golygu, rwy'n credu, bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr bod gennym ni repertoire o gymorth mor amrywiol ag y gallwn ni ei lunio, oherwydd bydd pobl sydd angen cymorth ar gyfer iechyd meddwl  a llesiant meddwl eisiau cael gafael ar y cymorth hwnnw mewn amrywiaeth eang o ffyrdd.

Un o'r ffyrdd yr ydym ni wedi gallu gwneud mwy yw drwy ariannu Mind Cymru ei hun—rwy'n credu mai dyna'r cyhoeddiad diweddaraf ein bod ni wedi gwneud gwerth £10 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol mewn gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig—oherwydd mai ar lefel gymunedol y mae Mind yn gweithredu, nid yw felly yn darparu gwasanaethau i bobl sydd â chyflyrau seicotig acíwt, ond mae'n darparu cymorth i bobl sy'n chwilio am yr ychydig bach o'r cymorth a'r cyngor a'r cyfarwyddyd ychwanegol hynny, pryd y gall gwasanaethau cymunedol fod y rhai mwyaf arwyddocaol. Yn y modd hwnnw, rydym ni'n gwneud ein gorau i geisio sicrhau bod y gwasanaethau hynny ar gael cymaint â phosibl i chwalu rhwystrau y gallai pobl eu teimlo, i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael y cymorth hollbwysig hwnnw.

Gadewch i mi roi dim ond un pwynt i'r Aelod, fodd bynnag, oherwydd mae ef wedi cyfeirio ddwywaith hyd yn hyn at yr angen hollbwysig i bobl gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw: mae'r Llywodraeth hon, gydag eraill, wedi bod yn lobïo Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr nad yw 35 y cant o'r holl deuluoedd yng Nghymru o dan oedran pensiwn yn colli dros £1,000 pan fydd y Canghellor yn diddymu'r £20 yr wythnos a ychwanegwyd at gredyd cynhwysol yn ystod y pandemig hwn. Tybed a hoffai ef ychwanegu ei enw i'r penderfyniad hwnnw heddiw, oherwydd mae hwnnw'n gymorth gwirioneddol hanfodol nad yw teuluoedd yng Nghymru bellach yn gwybod a ydyn nhw'n gallu dibynnu arno.

Well, I know that, First Minister, you want to distract from talking about your responsibilities as a Government in order to avoid highlighting your failures—

Wel, rwy'n gwybod, Prif Weinidog, eich bod chi eisiau tynnu sylw oddi wrth siarad am eich cyfrifoldebau fel Llywodraeth er mwyn osgoi amlygu eich methiannau—

Just try, just try.

Rhowch gynnig arni, rhowch gynnig arni.

—your failures when it comes to the health service, your failures when it comes to the education system—

—eich methiannau o ran y gwasanaeth iechyd, eich methiannau o ran y system addysg—

You could have said 'yes'; you could have said 'yes'.

Gallech chi fod wedi dweud 'hoffwn'; gallech fod wedi dweud 'hoffwn'.

—and your failures when it comes to the economy.

First Minister, figures today show that 23 deaths were registered in care homes—almost triple the amount registered last week, which is a significant cause for concern—and yet, figures still aren't available to confirm exactly how many care homes in Wales are directly affected by COVID-19, and how many residents in Wales, so that the Welsh Government can support care settings more effectively. Now you'll be aware of the delays that some care home residents and staff have faced in getting test results back quickly and there's also been concern over the high rate of false positive test results that has also added significant pressure to the sector, and we now know that people are discharged from hospitals into care homes within days of receiving a positive COVID test, which I know you will agree is unacceptable. So, First Minister, as the challenges facing care homes across Wales continue, can you tell us how many care home residents and staff have been affected by COVID-19 in Wales? Can you also tell us what the Welsh Government is doing to turn around the time it takes care home staff and residents to get their COVID test results, and how it's addressing the issue of false positive tests? Given that the Welsh Government has commissioned further analysis of the discharge figures, can you tell us what further interventions are being considered to support care home residents and staff throughout this pandemic?

—a'ch methiannau o ran yr economi.

Prif Weinidog, mae ffigurau heddiw yn dangos y cofrestrwyd 23 o farwolaethau mewn cartrefi gofal—bron i dair gwaith y nifer a gofrestrwyd yr wythnos diwethaf, sy'n destun pryder sylweddol—ac eto, nid oes ffigurau ar gael o hyd i gadarnhau faint yn union o gartrefi gofal yng Nghymru y mae COVID-19 yn effeithio arnyn nhw yn uniongyrchol, a faint o drigolion yng Nghymru, fel y gall Llywodraeth Cymru gefnogi lleoliadau gofal yn fwy effeithiol. Nawr, byddwch yn ymwybodol o'r oedi y mae rhai preswylwyr a staff cartrefi gofal wedi ei wynebu o ran cael canlyniadau profion yn ôl yn gyflym a bu pryder hefyd ynghylch y gyfradd uchel o ganlyniadau profion positif ffug sydd hefyd wedi ychwanegu pwysau sylweddol ar y sector, ac rydym ni'n gwybod erbyn hyn bod pobl yn cael eu rhyddhau o ysbytai i gartrefi gofal o fewn diwrnodau o gael prawf COVID positif, y gwn y byddwch chi'n cytuno sy'n annerbyniol. Felly, Prif Weinidog, wrth i'r heriau sy'n wynebu cartrefi gofal ledled Cymru barhau, a allwch chi ddweud wrthym ni faint o breswylwyr a staff cartrefi gofal y mae COVID-19 wedi effeithio arnyn nhw yng Nghymru? A allwch chi ddweud wrthym ni hefyd beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weddnewid yr amser y mae'n ei gymryd i staff a phreswylwyr cartrefi gofal gael canlyniadau eu profion COVID, a sut mae'n mynd i'r afael â phrofion positif ffug? O gofio bod Llywodraeth Cymru wedi comisiynu dadansoddiad pellach o'r ffigurau rhyddhau, a allwch chi ddweud wrthym ni pa ymyraethau pellach sy'n cael eu hystyried i gefnogi preswylwyr a staff cartrefi gofal drwy gydol y pandemig hwn?

Well, Llywydd, this second wave of coronavirus has had an impact on care homes here in Wales, despite the very careful preparation that the sector made during the summer and the additional investment that the Welsh Government has made in that as well. This is a deadly and highly infectious disease, and as levels of coronavirus in the community rise, so the threats to closed communities, such as hospitals and care homes, rise as well, and it's a very sad number that the Member referred to at the start of his question.

As to test results, the delays in test results are almost exclusively from the lighthouse lab system, and those are not in our hands, although performance there has improved in the last three weeks and we look to that system to go on improving. When there is a positive case then we use the Welsh system, because that does get people results back within 24 or 48 hours, and we'll continue to do that. The false positive issue, I'm afraid, is not that significant an issue at the moment. False positives happen when there are very low levels of coronavirus. As the levels of coronavirus rise, then false positives don't occur in the same way. So, at the moment, it is not a problem that is the most significant one we face in the care home sector. It was a particular problem when levels of coronavirus were at their lowest ebb amongst care home staff, where positive results did turn out often not to be genuine, but I'm afraid as the numbers rise, then that is not the problem that it used to be.

As to the point that the Member raised about people discharged from hospital into care homes, there is a lot more analysis that is needed of those figures to make proper sense of them. We don't know where those tests were carried out. It is possible they were carried out in the care home to which the person who lives in that care home was being returned. It is possible that it happened not in the hospital episode before someone was discharged back into the care home, but in a previous hospital episode. So, there are important things that we need to learn about where the tests were carried out, when they were carried out and what impact they may have had. That is why we have said that we will carry out further analysis of the figures that were published yesterday, and I think it would be sensible for anybody to wait. The Member's been very keen on data in previous weeks in this Chamber and I think he would be wise to wait until we have that extra data before we draw any conclusions.

To end, Llywydd, by going back to the point I made to the Member: he could have offered us a simple 'yes', couldn't he? He could simply have said that, in the crucial support that he was keen to ask me about earlier, the £1,000 and more that 35 per cent of families in Wales are about to lose, he might just have added his voice to those of us who would like to persuade the Chancellor not to allow that to happen.

Wel, Llywydd, mae'r ail don hon o coronafeirws wedi cael effaith ar gartrefi gofal yma yng Nghymru, er gwaethaf y paratoadau gofalus iawn a wnaed gan y sector yn ystod yr haf a'r buddsoddiad ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud yn hynny hefyd. Mae hwn yn glefyd marwol a heintus iawn, ac wrth i lefelau coronafeirws yn y gymuned godi, felly hefyd y mae'r bygythiadau i gymunedau caeëdig, fel ysbytai a chartrefi gofal, yn codi hefyd, ac mae'n nifer drist iawn y cyfeiriodd yr Aelod ato ar ddechrau ei gwestiwn.

O ran canlyniadau profion, mae'r oedi cyn cael canlyniadau profion bron yn gyfan gwbl o'r system labordai goleudy, ac nid yw'r rheini yn ein dwylo ni, er bod perfformiad yno wedi gwella yn ystod y tair wythnos diwethaf a disgwyliwn i'r system honno barhau i wella. Pan fydd achos positif yna rydym ni'n defnyddio system Cymru, oherwydd mae honno yn cael canlyniadau pobl yn ôl o fewn 24 neu 48 awr, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Nid yw'r broblem canlyniadau positif ffug, mae arnaf i ofn, yn broblem mor sylweddol â hynny ar hyn o bryd. Mae canlyniadau positif ffug yn digwydd pan fydd lefelau isel iawn o coronafeirws. Wrth i lefelau coronafeirws godi, yna nid yw canlyniadau positif ffug yn digwydd yn yr un ffordd. Felly, ar hyn o bryd, nid yw'n broblem sy'n un o'r rhai mwyaf sylweddol sy'n ein hwynebu yn y sector cartrefi gofal. Roedd yn broblem benodol pan roedd lefelau coronafeirws ar eu hisaf ymhlith staff cartrefi gofal, pan nad oedd canlyniadau positif yn rhai dilys yn aml, ond mae arnaf i ofn nad yw honno yr un broblem ag yr oedd hi wrth i'r niferoedd godi.

O ran y pwynt a gododd yr Aelod am bobl yn cael eu rhyddhau o'r ysbyty i gartrefi gofal, mae angen dadansoddi llawer mwy ar y ffigurau hynny i wneud synnwyr priodol ohonyn nhw. Dydyn ni ddim yn gwybod ymhle y cynhaliwyd y profion hynny. Mae'n bosibl eu bod nhw wedi eu cynnal yn y cartref gofal yr oedd y sawl sy'n byw yn y cartref gofal hwnnw yn cael ei ddychwelyd iddo. Mae'n bosibl na ddigwyddodd yn yr ymweliad â'r ysbyty cyn i rywun gael ei ryddhau yn ôl i'r cartref gofal, ond mewn cyfnod blaenorol yn yr ysbyty. Felly, mae pethau pwysig y mae angen i ni eu dysgu ynghylch ble y cynhaliwyd y profion, pryd y cawsant eu cynnal a pha effaith y gallen nhw fod wedi ei chael. Dyna pam yr ydym ni wedi dweud y byddwn ni'n dadansoddi'r ffigurau a gyhoeddwyd ddoe ymhellach, ac rwy'n credu y byddai'n synhwyrol i unrhyw un aros. Mae'r Aelod wedi bod yn frwd iawn am ddata mewn wythnosau blaenorol yn y Siambr hon a chredaf y byddai e'n ddoeth i aros tan y bydd y data ychwanegol hynny gennym ni cyn i ni ddod i unrhyw gasgliadau.

I gloi, Llywydd, drwy fynd yn ôl at y pwynt a wnes i i'r Aelod: gallai fod wedi cynnig 'hoffwn' syml i ni, oni allai? Gallai fod wedi dweud yn syml, yn y gefnogaeth hollbwysig yr oedd yn awyddus i'm holi yn ei gylch yn gynharach, y £1,000 a mwy y mae 35 y cant o deuluoedd yng Nghymru ar fin ei golli, efallai y byddai wedi gallu ychwanegu ei lais at y rhai hynny ohonom ni a hoffai berswadio'r Canghellor i beidio â chaniatáu i hynny ddigwydd.

13:50

Diolch, Llywydd. First Minister, according to media reports, Tata Steel UK is currently seeking £500 million of funding from the UK Government as part of the Project Birch initiative in order to sustain its future. Accepting this support, it's said, will require Tata to close both its two blast furnaces at Port Talbot and replace them with electric arc furnaces that will produce steel from scrap rather than iron ore. While this will reduce the emission of greenhouse gases in Wales, it will also lead to very significant redundancies among the steelworks' employees. If this happens, history tells us that the probability of the re-establishment when clean technology becomes available is small, and Wales will have lost a vital part of its industrial base. Would you agree that a policy of reducing UK greenhouse gases, while increasing them in other countries via imports, at the expense of Welsh workers jobs, would represent a short-term fix rather than a genuinely sustainable industrial strategy, and is the very opposite of a just transition to a decarbonised future?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn ôl adroddiadau yn y cyfryngau, mae Tata Steel UK yn gofyn ar hyn o bryd am £500 miliwn o gyllid gan Lywodraeth y DU yn rhan o fenter Project Birch er mwyn cynnal ei ddyfodol. Bydd derbyn y cymorth hwn, dywedir, yn ei gwneud yn ofynnol i Tata gau ei ddwy ffwrnais chwyth ym Mhort Talbot a gosod ffwrneisi arc trydan yn hytrach a fydd yn cynhyrchu dur o sgrap yn hytrach na mwyn haearn. Er y bydd hyn yn lleihau allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru, bydd hefyd yn arwain at ddiswyddiadau sylweddol iawn ymhlith gweithwyr y gwaith dur. Os bydd hyn yn digwydd, mae hanes yn dweud wrthym ni mai bach yw'r tebygolrwydd o ailsefydlu pan fydd technoleg lân ar gael, a bydd Cymru wedi colli rhan hanfodol o'i sylfaen ddiwydiannol. A fyddech chi'n cytuno y byddai polisi o leihau nwyon tŷ gwydr y DU, gan eu cynyddu mewn gwledydd eraill drwy fewnforion, ar draul swyddi gweithwyr Cymru, yn ateb byrdymor yn hytrach na strategaeth ddiwydiannol wirioneddol gynaliadwy, ac mai dyma'r gwrthwyneb llwyr i newid cyfiawn i ddyfodol wedi'i ddatgarboneiddio?

Well, Llywydd, while I'm happy to agree with the final point that the Member raised, I'm not prepared to follow the path down which he made his argument. It is very important that we do not talk about steel making in Port Talbot as it is carried out today as though it has already been lost. And the company, I know, is very keen indeed that we don't talk about it in that way because it has customers that it is supplying, it has order books that it needs to fulfil. So, I am committed to doing everything that the Welsh Government can do to help create a sustainable future for steel making in the United Kingdom and here in Wales.

That can only be secured through proper discussions between the UK Government and the company. It's a matter of great disappointment that that has not happened properly already, and may have contributed to the decisions that the company has made—the fact that they have not been able to secure an agreement through Project Birch, despite many months of trying to persuade the UK Government to do so. I don't think that any of us are in a position to know what the outcome of that will be, and I don't think that we should talk about it in a way that undermines the company's current ability to go on trading, to go on providing jobs in Port Talbot and to secure a future for that community. 

Wel, Llywydd, er fy mod i'n hapus i gytuno â'r pwynt olaf a gododd yr Aelod, nid wyf i'n barod i ddilyn y llwybr a ddilynodd i gyflwyno ei ddadl. Mae'n bwysig iawn nad ydym ni'n sôn am gynhyrchu dur ym Mhort Talbot fel y'i gwneir heddiw fel pe byddai eisoes wedi ei golli. Ac mae'r cwmni, rwy'n gwybod, yn awyddus dros ben nad ydym ni'n siarad amdano yn y ffordd honno oherwydd bod ganddo gwsmeriaid y mae'n eu cyflenwi, mae ganddo lyfrau archeb y mae angen iddo eu cyflawni. Felly, rwyf i wedi ymrwymo i wneud popeth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu i greu dyfodol cynaliadwy ar gyfer cynhyrchu dur yn y Deyrnas Unedig ac yma yng Nghymru.

Dim ond trwy drafodaethau priodol rhwng Llywodraeth y DU a'r cwmni y gellir sicrhau hynny. Mae'n destun siom enfawr nad yw hynny wedi digwydd yn briodol eisoes, ac efallai ei fod wedi cyfrannu at y penderfyniadau y mae'r cwmni wedi eu gwneud—y ffaith nad ydyn nhw wedi gallu sicrhau cytundeb drwy Project Birch, er gwaethaf misoedd lawer o geisio perswadio Llywodraeth y DU i wneud hynny. Nid wyf i'n credu bod yr un ohonom ni mewn sefyllfa i wybod beth fydd canlyniad hynny, ac nid wyf i'n credu y dylem ni siarad amdano mewn ffordd sy'n tanseilio gallu presennol y cwmni i barhau i fasnachu, i barhau i ddarparu swyddi ym Mhort Talbot ac i sicrhau dyfodol i'r gymuned honno.

13:55

History has taught us as well, hasn't it, First Minister, that we cannot rely on Westminster to solve Wales's economic problems. Indeed, to reverse the Prime Minister's logic, it is because Westminster has proven so disastrous to Wales that this Senedd exists. So, now is the time to show the difference that having our own Government can make, by bringing forward a counter proposal to protect jobs and livelihoods in Port Talbot and the surrounding area, including the protection of primary steel making.

The UK Government is reportedly being asked to part-nationalise the company. Isn't it even more important that the Welsh Government takes a stake in a company that is overwhelmingly Wales based in terms of its workforce, so that those workers and their communities have a seat at the table? Can you confirm that you would be prepared to do so? And, can you confirm that you are also developing a fully fledged alternative strategy for Port Talbot, based around maintaining the works in their current configuration in the short to medium term, investing in the development of hydrogen based steel production in Wales, and ensuring that the Port Talbot works is converted to use the new technology to produce carbon-neutral steel by 2035?

Mae hanes wedi ein haddysgu hefyd, onid ydyw, Prif Weinidog, na allwn ni ddibynnu ar San Steffan i ddatrys problemau economaidd Cymru. Yn wir, i wrthdroi rhesymeg Prif Weinidog y DU, oherwydd bod San Steffan wedi bod mor drychinebus i Gymru y mae'r Senedd hon yn bodoli. Felly, dyma'r amser i ddangos y gwahaniaeth y gall bod â'n Llywodraeth ein hunain ei wneud, trwy gyflwyno gwrthgynnig i ddiogelu swyddi a bywoliaethau ym Mhort Talbot a'r cyffiniau, gan gynnwys diogelu cynhyrchu dur sylfaenol.

Mae'n debyg bod cais yn cael ei wneud i Lywodraeth y DU wladoli'r cwmni yn rhannol. Onid yw'n bwysicach fyth bod Llywodraeth Cymru yn cymryd rhanddaliad mewn cwmni sydd wedi'i leoli yng Nghymru i raddau helaeth iawn o ran ei weithlu, fel bod gan y gweithwyr hynny a'u cymunedau sedd wrth y bwrdd? A allwch chi gadarnhau y byddech chi'n barod i wneud hynny? Ac, a allwch chi gadarnhau eich bod chi hefyd yn datblygu strategaeth amgen lawn ar gyfer Port Talbot, yn seiliedig ar gynnal y gwaith yn ei gyfluniad presennol yn y byrdymor i'r tymor canolig, gan fuddsoddi yn natblygiad cynhyrchu dur sy'n seiliedig ar hydrogen yng Nghymru, a sicrhau bod gwaith Port Talbot yn cael ei drosi i ddefnyddio'r dechnoleg newydd i gynhyrchu dur carbon niwtral erbyn 2035?

Well, Llywydd, the Senedd exists not because of the failure of the Boris Johnson Government, but because of the success of a Labour Government in making devolution happen in the first place. Devolution thrives when there is a Labour Government to support it, and devolution comes under the sorts of pressures that it is now under when we have a Conservative Government, and where you scratch the surface of the Conservative Party and all its old hostility to devolution rises back to the surface.

That's what happened yesterday, when the Prime Minister thought that he could show off in front of a few Conservative MPs from the north of England. But, we have the Senedd because of the Labour Party, and this Labour Party will continue to make sure that we use all of the powers that we have here—all the powers that we have of persuasion and the powers that we have to intervene—not at this point to make a counter proposal, but to work with the company on the proposals that it will want to bring forward.

We have a part to play in that, and part of what we bring to the table were the points that Adam Price made towards the end of his second question. We do want to see a carbon-neutral steel industry here in Wales. We do want to see that as soon as possible. It is why the steel institute that we are creating as part of the Swansea city deal is so important to the future of the steel industry here in Wales. It will bring all the power of research from the university in Swansea, and all the power of the local authorities, with the interest that they have in making the steelworks a success, to help to create the type of future for the steel industry that we want to see.

We will play our part in that, not at this point by developing counter proposals, but by trying to make sure that the company and the UK Government are able to get together, with the assistance that we can provide, to fashion a way forward for that industry.

Wel, Llywydd, nid oherwydd methiant Llywodraeth Boris Johnson y mae'r Senedd yn bodoli, ond oherwydd llwyddiant Llywodraeth Lafur o ran sicrhau bod datganoli yn digwydd yn y lle cyntaf. Mae datganoli yn ffynnu pan fydd Llywodraeth Lafur i'w gefnogi, ac mae datganoli yn dod o dan y mathau o bwysau y mae'n eu dioddef nawr pan fydd gennym ni Lywodraeth Geidwadol, a lle'r ydych chi'n crafu o dan wyneb y Blaid Geidwadol ac mae ei holl hen elyniaeth i ddatganoli yn codi yn ôl i'r wyneb.

Dyna a ddigwyddodd ddoe, pan oedd Prif Weinidog y DU yn credu y gallai ddangos ei hun o flaen ychydig o ASau Ceidwadol o ogledd Lloegr. Ond, mae'r Senedd gennym ni oherwydd y Blaid Lafur, a bydd y Blaid Lafur hon yn parhau i wneud yn siŵr ein bod ni'n defnyddio'r holl bwerau sydd gennym ni yn y fan yma—yr holl bwerau sydd gennym ni o berswâd a'r pwerau sydd gennym ni i ymyrryd—nid ar hyn o bryd i wneud gwrthgynnig, ond i weithio gyda'r cwmni ar y cynigion y bydd yn dymuno eu cyflwyno.

Mae gennym ni ran i'w chwarae yn hynny, a rhan o'r hyn yr ydym ni'n dod ag ef at y bwrdd oedd y pwyntiau a wnaeth Adam Price tuag at ddiwedd ei ail gwestiwn. Rydym ni eisiau gweld diwydiant dur carbon niwtral yma yng Nghymru. Rydym ni eisiau gweld hynny cyn gynted â phosibl. Dyna pam mae'r sefydliad dur yr ydym ni'n ei greu yn rhan o fargen ddinesig Abertawe mor bwysig i ddyfodol y diwydiant dur yma yng Nghymru. Bydd yn dod â holl rym ymchwil o'r brifysgol yn Abertawe, a holl rym yr awdurdodau lleol, gyda'r budd sydd ganddyn nhw mewn gwneud y gwaith dur yn llwyddiant, i helpu i greu'r math o ddyfodol i'r diwydiant dur yr ydym ni eisiau ei weld.

Byddwn ni'n chwarae ein rhan yn hynny, nid ar hyn o bryd trwy ddatblygu gwrthgynigion, ond trwy geisio gwneud yn siŵr bod y cwmni a Llywodraeth y DU yn gallu dod at ei gilydd, gyda'r cymorth y gallwn ni ei ddarparu, i ddod o hyd i ffordd ymlaen i'r diwydiant hwnnw.

Do you agree, First Minister, that the only secure and sustainable future for Port Talbot and the other Welsh plants in the long run is to return the ownership of the Welsh steel industry to Welsh hands—to nationalise as a first step, and then to recapitalise with the kind of green bond advocated recently by the Organisation for Economic Co-operation and Development in their report to you, and then finally to mutualise and create a Welsh steel co-operative? Dŵr Cymru has been a success despite the scepticism at the outset, so why not Dur Cymru?

The Basque co-operative, Mondragon, which the Welsh Government is already working with, as you confirmed last week, has previously indicated its willingness to provide advice and support in establishing an employee-owned business at Port Talbot. Why not take them up on that offer? A worker-owned integrated steel plant is by no means unprecedented internationally.

At the height of the last crisis, which was only four years ago, the Welsh Government funded the Excalibur management buy-out at Port Talbot to the tune of £0.75 million. Is the Welsh Government prepared to put similar resources and energy, now, behind the idea of a Welsh-owned steel co-operative?

A ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, mai'r unig ddyfodol diogel a chynaliadwy i Bort Talbot a'r gweithfeydd eraill yng Nghymru yn yr hirdymor yw dychwelyd perchnogaeth diwydiant dur Cymru i ddwylo Cymru—i wladoli fel cam cyntaf, ac yna ailgyfalafu gyda'r math o fond gwyrdd a argymhellwyd yn ddiweddar gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ei adroddiad i chi, ac yna yn olaf i gydfuddiannoli a chreu cwmni dur cydweithredol yng Nghymru? Mae Dŵr Cymru wedi bod yn llwyddiant er gwaethaf yr amheuon ar y cychwyn, felly pam nid Dur Cymru?

Mae'r cwmni cydweithredol yng Ngwlad y Basg, Mondragon, y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gweithio gydag ef, fel y cadarnhawyd gennych chi yr wythnos diwethaf, wedi nodi ei barodrwydd yn y gorffennol i ddarparu cyngor a chymorth i sefydlu busnes sy'n eiddo i'r gweithwyr ym Mhort Talbot. Beth am dderbyn y cynnig hwnnw? Nid yw gwaith dur integredig sy'n eiddo i'r gweithwyr yn ddigynsail o bell ffordd yn rhyngwladol.

Ar anterth yr argyfwng diwethaf, a oedd bedair blynedd yn unig yn ôl, ariannodd Llywodraeth Cymru y pryniant gan y rheolwyr o Excalibur ym Mhort Talbot gyda £0.75 miliwn. A yw Llywodraeth Cymru yn barod i gyfrannu adnoddau ac egni tebyg, nawr, at y syniad o gwmni dur cydweithredol sy'n eiddo i Gymru?

14:00

What we will do, Llywydd, as I've said, is put our energy and our commitment to the steel industry in Wales at the service of the company and the UK Government in the discussions that they need to have. That is the way forward for this industry at this point. Now, there are many things that Adam Price said to which I am, myself, attracted. I had the privilege of spending a week in Mondragon, while a Member of this Senedd, and saw the fantastic work that has been achieved there. I think I said last week, Llywydd, that I'd received a letter from the President of the Basque Country that day, inviting Welsh Ministers to further discussions with the Basque Government about mutual ways in which we can learn from one another and help one another. But on the narrow point of what needs to happen next in relation to the very important steel industry and its impact on communities here in Wales, the efforts of the Welsh Government are not going to be distracted into alternatives at this point. Our efforts are concentrated on discussions with the company, persuading the UK Government, getting them properly around the table, finding a way forward that protects those communities and those jobs.

Yr hyn y byddwn ni'n ei wneud, Llywydd, fel yr wyf i wedi ei ddweud, yw rhoi ein hegni a'n hymrwymiad i'r diwydiant dur yng Nghymru ar gael i'r cwmni a Llywodraeth y DU yn y trafodaethau y mae angen iddyn nhw eu cael. Dyna'r ffordd ymlaen i'r diwydiant hwn ar hyn o bryd. Nawr, ceir llawer o bethau y dywedodd Adam Price yr wyf i fy hun yn cael fy nenu atyn nhw. Cefais y fraint o dreulio wythnos yn Mondragon, tra'n Aelod o'r Senedd hon, a gwelais y gwaith ardderchog sydd wedi cael ei wneud yno. Rwy'n credu i mi ddweud yr wythnos diwethaf, Llywydd, fy mod i wedi derbyn llythyr gan Lywydd Gwlad y Basg y diwrnod hwnnw, yn gwahodd Gweinidogion Cymru i drafodaethau pellach gyda Llywodraeth Gwlad y Basg am ffyrdd cydfuddiannol y gallwn ni ddysgu oddi wrth ein gilydd a helpu ein gilydd. Ond ar bwynt cul yr hyn sydd angen digwydd nesaf o ran y diwydiant dur pwysig iawn a'i effaith ar gymunedau yma yng Nghymru, ni fydd ymdrechion Llywodraeth Cymru yn cael eu gwyro tuag at ddewisiadau amgen ar hyn o bryd. Mae ein hymdrechion yn canolbwyntio ar drafodaethau gyda'r cwmni, perswadio Llywodraeth y DU, eu cael o amgylch y bwrdd yn iawn, gan ddod o hyd i ffordd ymlaen sy'n diogelu'r cymunedau hynny a'r swyddi hynny.

Coronafeirws yn y Rhondda
Coronavirus in the Rhondda

3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i liniaru effaith y coronafeirws ar iechyd pobl yn y Rhondda? OQ55862

3. What is the Welsh Government doing to mitigate the impact of coronavirus on people's health in the Rhondda? OQ55862

Can I thank Leanne Wood for that question, Llywydd? We work with partners in employment, mental health, non-coronavirus health needs and in combatting coronavirus itself, to mitigate all the health harms in the lives of people in the Rhondda. In recent days, both incidence and positivity rates in the area have fallen as a result of the combined efforts of local services and local people.

A gaf i ddiolch i Leanne Wood am y cwestiwn yna, Llywydd? Rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid ym meysydd cyflogaeth, iechyd meddwl, anghenion iechyd nad ydynt yn ymwneud â coronafeirws ac i ymladd coronafeirws ei hun, i liniaru'r holl niweidiau iechyd ym mywydau pobl yn y Rhondda. Yn ystod y dyddiau diwethaf, mae cyfraddau mynychder a chanlyniadau positif yn yr ardal wedi gostwng o ganlyniad i ymdrechion cyfunol gwasanaethau lleol a phobl leol.

The coronavirus isolation scheme has finally opened after much delay, but it will not provide much comfort for the parents of children who have to self-isolate. Only people formally told to isolate by the track and trace teams are eligible for payment, and this is no good for a parent without childcare who has to take time off work to look after a child who has been ordered to stay at home. There is also no right of appeal if an application is refused. Given the discretionary assistance fund is usually only applicable to people without savings and facing destitution, and that very few employers give paid leave to people to look after children, many parents will be facing poverty by the inflexibility of the coronavirus self-isolation scheme as it is applied in Wales. I keep arguing, First Minister, that you need to make it as easy as possible to enable people to self-isolate, so how are you going to remedy this particular problem?

Mae'r cynllun ynysu coronafeirws wedi agor o'r diwedd ar ôl llawer o oedi, ond ni fydd yn rhoi llawer o gysur i rieni plant y mae'n rhaid iddyn nhw hunanynysu. Dim ond pobl y mae'r timau olrhain yn dweud wrthyn nhw'n ffurfiol i ynysu sy'n gymwys i gael taliad, ac nid yw hyn yn dda i ddim i riant heb ofal plant y mae'n rhaid iddo/iddi gymryd amser i ffwrdd o'r gwaith i ofalu am blentyn sydd wedi cael gorchymyn i aros gartref. Hefyd, nid oes unrhyw hawl i apelio os caiff cais ei wrthod. O gofio mai dim ond i bobl heb gynilion ac sy'n wynebu amddifadrwydd y mae'r gronfa cymorth dewisol yn berthnasol iddyn nhw fel rheol, ac mai ychydig iawn o gyflogwyr sy'n rhoi gwyliau â thâl i bobl ofalu am blant, bydd llawer o rieni yn wynebu tlodi oherwydd anhyblygrwydd y cynllun hunanynysu coronafeirws fel y mae'n cael ei weithredu yng Nghymru. Rwy'n dadlau o hyd, Prif Weinidog, bod angen i chi ei gwneud mor hawdd â phosibl i alluogi pobl i hunanynysu, felly sut ydych chi'n mynd i ddatrys y broblem benodol hon?

Well, Llywydd, I'm happy to look at the points that the Member has raised, of course, and if there are things that we can do that will make the scheme fit better with individual circumstances of the sort she described, then I'm very happy that we should do so. We've put £5 million further into the discretionary assistance fund here in Wales, to allow it to be able to respond to the coronvirus-induced difficulties that families in Wales experience, and we have already made thousands of payments through that fund and millions of pounds have been allocated to families in Wales to help with coronavirus-related needs. That will now include the needs of families who need to self-isolate. The word 'discretion' in the discretionary assistance fund is there for a reason. It is there to enable the decision makers to take into account the specific circumstances of individuals and families who make an application to that fund. So, it is not a rigid, rule-based system. It operates within a framework that is fair to people and then allows decision makers to exercise their discretion so that the unique set of circumstances in front of them can be properly attended to. If there is more that we can do as experience of the £500 emerges, and particularly if we need to fine-tune it to make sure that the needs of children are taken into account, then I'm happy to say to the Member that I'm very willing to do so.

Wel, Llywydd, rwy'n hapus i edrych ar y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi, wrth gwrs, ac os oes pethau y gallwn ni eu gwneud a fydd yn gwneud i'r cynllun gyd-fynd yn well ag amgylchiadau unigol o'r math a ddisgrifiwyd ganddi, yna rwy'n hapus iawn y dylem ni wneud hynny. Rydym ni wedi rhoi £5 miliwn arall yn y gronfa cymorth dewisol yma yng Nghymru, i ganiatáu iddi allu ymateb i'r anawsterau a achosir gan coronafeirws y mae teuluoedd yng Nghymru yn eu dioddef, ac rydym ni eisoes wedi gwneud miloedd o daliadau drwy'r gronfa honno, a dyrannwyd miliynau o bunnoedd i deuluoedd yng Nghymru i helpu gydag anghenion sy'n gysylltiedig â coronafeirws. Bydd hynny bellach yn cynnwys anghenion teuluoedd y mae angen iddyn nhw hunanynysu. Mae'r gair 'dewisol' yn y gronfa cymorth dewisol yno am reswm. Mae yno i alluogi'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau i gymryd i ystyriaeth amgylchiadau penodol unigolion a theuluoedd sy'n gwneud cais i'r gronfa honno. Felly, nid yw'n system anhyblyg sy'n seiliedig ar reolau. Mae'n gweithredu o fewn fframwaith sy'n deg i bobl ac yna'n caniatáu i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau arfer eu disgresiwn fel y gellir rhoi sylw priodol i'r gyfres unigryw o amgylchiadau sydd o'u blaenau. Os oes mwy y gallwn ni ei wneud wrth i brofiad o'r £500 ddod i'r amlwg, ac yn enwedig os oes angen i ni ei fireinio er mwyn sicrhau bod anghenion plant yn cael eu cymryd i ystyriaeth, yna rwy'n hapus i ddweud wrth yr Aelod fy mod i'n barod iawn i wneud hynny.

14:05

First Minister, many areas in the former south Wales coalfield, like the Rhondda, have had a very high level of infection and the population there will be sick for some time to come with long COVID and other related problems afterwards. I'm particularly concerned about how this is going to be managed. What health services and clinics will be available for people, especially if it reduces their ability to hold down a job or to seek a job, given the economic inactivity that areas like the Rhondda currently suffer?

Prif Weinidog, bu lefel uchel iawn o haint mewn llawer o ardaloedd yn hen faes glo y de, fel y Rhondda, a bydd y boblogaeth yno yn sâl am gryn amser i ddod gyda COVID hir a phroblemau cysylltiedig eraill wedyn. Rwy'n arbennig o bryderus ynghylch sut y mae hyn yn mynd i gael ei reoli. Pa wasanaethau iechyd a chlinigau fydd ar gael i bobl, yn enwedig os bydd yn lleihau eu gallu i gadw swydd neu i chwilio am swydd, o gofio'r anweithgarwch economaidd y mae ardaloedd fel y Rhondda yn ei ddioddef ar hyn o bryd?

Those are very important points that the Member makes. He's absolutely right that, in the early months of coronavirus, people living in deprived communities experienced mortality rates almost double those in less deprived areas, and we certainly saw the effect of that in the Rhondda Cynon Taf local authority area. The first thing that we have to do, Llywydd, is to get on top of the impact that the current second wave is having on our hospital services, because at the moment, our hospitals are having to deal with the immediate crisis of more people coming through the door for this reason, and that, inevitably, has an impact on their ability to go on providing other services such as the rehabilitation services to which David Melding referred. I know that he will be glad to have seen the fall in the incidence rate in RCT over the last seven days. A week ago, it was 478 per 100,000 in the population; today, it's 259. The positivity rate has fallen from over 25 per cent to 18 per cent. And, in the last couple of days, in hospitals in the RCT area, there are now 14 confirmed cases in critical care—that's the lowest since 27 October. There are 206 confirmed cases in other acute beds in the Cwm Taf Morgannwg health board area—that's 50 lower than the same day last week and 64 lower than the highest point, which was on 3 November. And it's provided we can go on bearing down on the current flare up of numbers that the health board will then have the capacity to be able to attend to the longer-term consequences. I agree with the point that David Melding was making that if you have an older, sicker, poorer population, then those long-term impacts are likely to be more profound.

Mae'r rheini yn bwyntiau pwysig iawn y mae'r Aelod yn eu gwneud. Mae ef yn llygad ei le bod pobl sy'n byw mewn cymunedau difreintiedig wedi dioddef cyfraddau marwolaethau bron i ddwywaith y rhai mewn ardaloedd llai difreintiedig yn ystod misoedd cynnar coronafeirws, ac yn sicr gwelsom effaith hynny yn ardal awdurdod lleol Rhondda Cynon Taf. Y peth cyntaf y mae'n rhaid i ni ei wneud, Llywydd, yw rheoli'r effaith y mae'r ail don bresennol yn ei chael ar ein gwasanaethau ysbyty, oherwydd ar hyn o bryd, mae ein hysbytai yn gorfod ymdrin â'r argyfwng uniongyrchol o fwy o bobl yn dod drwy'r drws am y rheswm hwn, ac mae hynny, yn anochel, yn cael effaith ar eu gallu i barhau i ddarparu gwasanaethau eraill fel y gwasanaethau adsefydlu y cyfeiriodd David Melding atyn nhw. Gwn y bydd yn falch o weld y gostyngiad i'r gyfradd achosion yn Rhondda Cynon Taf dros y saith diwrnod diwethaf. Wythnos yn ôl, roedd yn 478 o bob 100,000 o'r boblogaeth; heddiw, mae'n 259. Mae cyfradd y canlyniadau positif wedi gostwng o dros 25 y cant i 18 y cant. Ac, yn ystod y diwrnod neu ddau diwethaf, mewn ysbytai yn ardal Rhondda Cynon Taf, 14 o achosion a gadarnhawyd sydd mewn gofal critigol erbyn hyn—dyna'r isaf ers 27 Hydref. Ceir 206 o achosion a gadarnhawyd mewn gwelyau acíwt eraill yn ardal bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg—mae hynny 50 yn is na'r un diwrnod yr wythnos diwethaf a 64 yn is na'r pwynt uchaf, a oedd ar 3 Tachwedd. A dim ond cyn belled â'n bod ni'n gallu parhau i leihau'r niferoedd cynyddol presennol y bydd gan y bwrdd iechyd y capasiti wedyn i allu mynd i'r afael â'r canlyniadau tymor hwy. Rwy'n cytuno â'r pwynt yr oedd David Melding yn ei wneud, os oes gennych chi boblogaeth hŷn, fwy sâl a thlotach, yna mae'r effeithiau hirdymor hynny yn debygol o fod yn fwy dwys.

Etholiadau Llywyddiaeth yr Unol Daleithiau
The US Presidential Elections

4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r effaith y bydd canlyniad etholiadau llywyddiaeth yr Unol Daleithiau yn ei chael ar strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru? OQ55853

4. What assessment has the First Minister made of the impact that the result of the US presidential elections will have on the Welsh Government's international strategy? OQ55853

As our international strategy outlines, the USA is a priority relationship for Wales and is vitally important to our economy. I have written to both the President-elect and the Vice-President-elect to congratulate them on their victory and to convey our renewed commitment to forge even closer links based on shared values and mutual interests.

Fel y mae ein strategaeth ryngwladol yn ei amlinellu, mae'r Unol Daleithiau yn berthynas o flaenoriaeth i Gymru ac mae'n hanfodol bwysig i'n heconomi. Rwyf i wedi ysgrifennu at y darpar Arlywydd a'r darpar Dirprwy Arlywydd i'w llongyfarch ar eu buddugoliaeth ac i gyfleu ein hymrwymiad o'r newydd i feithrin cysylltiadau agosach fyth yn seiliedig ar werthoedd a buddiannau a rennir.

I thank the First Minister for that positive and constructive response. I'm sure, like me, he would welcome the fact that it looks as though we're going to have a proactive, engaged and constructive partner, now, willing to play its role on the global stage, including by rejoining the World Health Organization in dealing with the global pandemic and by recommitting to the Paris agreement and actually taking a full and active role in Conference of the Parties 26 coming up.

But could I ask the First Minister what does he think we can do even more on the diplomatic, the economic, the social, the cultural ties? And what will the US presidency bring us in terms of perhaps things that we're not thinking so much about, like the attitude to trade and EU relations being currently negotiated by the UK Government, and also the Belfast agreement, the peace process, which, we have to remember, colleagues of ours put a lot into over successive Governments, including our good friend Paul Murphy?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ymateb cadarnhaol ac adeiladol yna. Rwy'n siŵr, fel minnau, y byddai'n croesawu'r ffaith ei bod hi'n ymddangos ein bod ni'n mynd i gael partner rhagweithiol, ymgysylltiedig ac adeiladol, nawr, sy'n barod i chwarae ei ran ar y llwyfan byd-eang, gan gynnwys drwy ailymuno â Sefydliad Iechyd y Byd wrth ymdrin â'r pandemig byd-eang a thrwy ailymrwymo i gytundeb Paris a chymryd rhan lawn a gweithredol yng Nghynhadledd y Partïon 26 sydd ar fin cael ei chynnal.

Ond a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog beth y mae'n ei gredu y gallwn ni ei wneud hyd yn oed yn fwy o ran y cysylltiadau diplomataidd, economaidd, cymdeithasol, diwylliannol? A beth fydd arlywyddiaeth yr Unol Daleithiau yn ei gynnig i ni o ran pethau nad ydym ni efallai'n meddwl cymaint amdanyn nhw, fel yr agwedd at fasnach a chysylltiadau'r UE sy'n cael eu trafod ar hyn o bryd gan Lywodraeth y DU, a hefyd cytundeb Belfast, y broses heddwch, y cyfrannodd ein cydweithwyr, mae'n rhaid i ni gofio, lawer ati dros Lywodraethau olynol, gan gynnwys ein cyfaill da Paul Murphy?

I thank Huw Irranca-Davies for that. I agree with him that the most striking advantage that we will see from a Biden presidency is the re-engagment of the United States in those huge international issues and organisations, which it used to be such a reliable partner in and has ceased to be so over the last few years. So, the fact that it will re-engage with the World Health Organization will mean that its ability and the world's ability to deal with coronavirus will be strengthened. The fact that it will not now turn its back on the Paris climate accord will be good news, not just for the United States but for the whole of the world. That is the most striking thing that I think you see, from outside the United States, as being to the benefit of us all.

We will use our international offices, of course, to continue to engage both in economic opportunities for Wales, cultural links between Wales and different parts of the United States, but also the political links that we need to build with the incoming administration. I think I said last week, Llywydd, that the Welsh caucus on Capitol Hill is to be reformed. My colleague the former First Minister visited the caucus, met people involved in it, and I look forward to the day when ministerial visits to different parts of the world, and particularly the United States, are available once again. Because that will allow us to take forward even faster the international strategy we debated last week, with the envoys that we have been able to appoint—two of them in the United States—and the diaspora that we know is there in the United States, willing to help us to keep Wales's profile high there and to engage on all that agenda that Huw Irranca-Davies set out in his supplementary question.

Diolchaf i Huw Irranca-Davies am hynna. Rwy'n cytuno ag ef mai'r fantais fwyaf trawiadol y byddwn ni'n ei gweld gan arlywyddiaeth Biden yw ailymgysylltiad yr Unol Daleithiau â'r materion a'r sefydliadau rhyngwladol enfawr hynny, yr arferai fod yn bartner mor ddibynadwy ynddyn nhw ac nad yw wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf. Felly, bydd y ffaith y bydd yn ailymgysylltu â Sefydliad Iechyd y Byd yn golygu y bydd ei gallu a gallu'r byd i ymdrin â coronafeirws yn cael ei gryfhau. Bydd y ffaith na fydd bellach yn troi ei chefn ar gytgord hinsawdd Paris yn newyddion da, nid yn unig i'r Unol Daleithiau ond i'r byd i gyd. Dyna'r peth mwyaf trawiadol yr wyf i'n credu yr ydych chi'n ei weld, o'r tu allan i'r Unol Daleithiau, fel rhywbeth sydd er budd i bob un ohonom ni.

Byddwn yn defnyddio ein swyddfeydd rhyngwladol, wrth gwrs, i barhau i gymryd rhan mewn cyfleoedd economaidd i Gymru, cysylltiadau diwylliannol rhwng Cymru a gwahanol rannau o'r Unol Daleithiau, ond hefyd y cysylltiadau gwleidyddol y mae angen i ni eu hadeiladu gyda'r weinyddiaeth newydd. Rwy'n credu fy mod i wedi dweud yr wythnos diwethaf, Llywydd, y bydd y glymblaid Gymreig ar Capitol Hill yn cael ei diwygio. Ymwelodd fy nghyd-Aelod, y cyn Brif Weinidog â'r glymblaid, gan gyfarfod â phobl sy'n rhan ohoni, ac edrychaf ymlaen at y diwrnod pan fydd ymweliadau gweinidogol â gwahanol rannau o'r byd, ac â’r Unol Daleithiau yn arbennig, ar gael unwaith eto. Oherwydd bydd hynny yn caniatáu i ni ddatblygu hyd yn oed yn gyflymach y strategaeth ryngwladol a drafodwyd gennym ni yr wythnos diwethaf, gyda'r cenhadon yr ydym ni wedi gallu eu penodi—dau ohonyn nhw yn yr Unol Daleithiau—a'r diaspora yr ydym ni'n gwybod sydd yno yn yr Unol Daleithiau, yn barod i'n helpu i gadw proffil Cymru yn uchel yno ac i ymgysylltu ar yr holl agenda honno a nodwyd gan Huw Irranca-Davies yn ei gwestiwn atodol.

14:10

First Minister, last week marked World Kindness Day, and there are Members of your own party, you included, who've advocated a kinder politics. But kindness is not something that the left have given to Donald Trump during his time as President of the United States. Do you agree with me that no matter who the President of the United States is, it is important that Members of this Chamber, including those heckling on your back benches right now, must not make petty personal attacks that we've seen against people like Donald Trump over the past four years and should instead practise what they preach?

Prif Weinidog, roedd hi'n Ddiwrnod Caredigrwydd y Byd yr wythnos diwethaf, a cheir Aelodau o'ch plaid eich hun, chi yn eu plith, sydd wedi cefnogi gwleidyddiaeth fwy caredig. Ond nid yw caredigrwydd yn rhywbeth y mae'r chwith wedi ei roi i Donald Trump yn ystod ei gyfnod fel Arlywydd yr Unol Daleithiau. A ydych chi'n cytuno â mi ei bod hi'n bwysig, ni waeth pwy yw Arlywydd yr Unol Daleithiau, nad yw Aelodau'r Siambr hon, gan gynnwys y rhai sy'n heclo ar eich meinciau cefn chi ar hyn o bryd, yn gwneud ymosodiadau personol dibwys yr ydym ni wedi eu gweld yn erbyn pobl fel Donald Trump dros y pedair blynedd diwethaf ac y dylen nhw yn hytrach ddilyn eu cyngor eu hunain?

Well, I'd be able to provide a different sort of answer to the Member if I thought that the President to whom he referred for a moment took the advice that Darren Millar has offered. Eschewing petty personal attacks? Have you never seen the tweets that that man has poured out during the four years, and the vile abuse that he has heaped on the heads of people who disagree with him? And when he refers to kindness, I think of those 500 children who will now probably never see their parents again, and that was the direct cause of actions that that man insisted on in the United States. I won't use the word 'kindness' when I refer to the previous President of the United States while I still have those 500 children in my mind.

Wel, byddwn i'n gallu darparu gwahanol fath o ateb i'r Aelod pe bawn i'n credu bod yr Arlywydd y cyfeiriodd ato wedi cymryd am eiliad y cyngor y mae Darren Millar wedi ei gynnig. Osgoi ymosodiadau personol dibwys? Onid ydych chi erioed wedi gweld y trydariadau y mae'r dyn hwnnw wedi eu arllwys allan yn ystod y pedair blynedd, a'r cam-driniaeth afiach y mae wedi ei gyfeirio at bobl sy'n anghytuno ag ef? A phan fydd yn cyfeirio at garedigrwydd, rwy'n meddwl am y 500 o blant hynny y mae'n debygol na fyddan nhw byth yn gweld eu rhieni eto, a dyna oedd canlyniad uniongyrchol camau y gwnaeth y dyn hwnnw fynnu eu cymryd yn yr Unol Daleithiau. Ni wnaf i ddefnyddio'r gair 'caredigrwydd' pan fy mod yn cyfeirio at Arlywydd blaenorol yr Unol Daleithiau tra bod y 500 o blant hynny yn dal i fod yn fy meddwl.

COVID-19 yng Nghasnewydd
COVID-19 in Newport

5. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r niwed sy'n deillio o COVID-19 yng Nghasnewydd? OQ55875

5. What further steps will the Welsh Government take to combat the harms resulting from COVID-19 in Newport? OQ55875

The direct harms from COVID-19 in Newport are best addressed through measures we can take together to reduce contact with others, travel only when necessary, and work from home as much as possible. The Welsh Government plans actively for new vaccination and mass testing possibilities, including their availability to Newport citizens.

Y ffordd orau o fynd i'r afael â'r niweidiau uniongyrchol o COVID-19 yng Nghasnewydd yw drwy fesurau y gallwn ni eu cymryd gyda'n gilydd i leihau cysylltiad ag eraill, teithio dim ond pan fo angen, a gweithio gartref gymaint â phosibl. Mae Llywodraeth Cymru yn cynllunio yn weithredol ar gyfer posibiliadau brechu a phrofi torfol newydd, gan gynnwys sicrhau eu bod ar gael i ddinasyddion Casnewydd.

First Minister, I had a look around the new Aneurin Bevan University Health Board Grange hospital last week. It officially opened today, but its birthing centre had already seen its first delivery—a baby girl, fittingly born two days ago, on Aneurin Bevan's birthday. Will you agree with me that this state-of-the-art facility is a very welcome addition to NHS capacity to serve generations to come, as well as having a vital role to help combat COVID-19? And in assisting the front-line NHS effort against the virus, will you carefully consider enhanced testing for asymptomatic domiciliary care staff and enhanced testing in our secondary schools, which would also reduce lost school time?

Prif Weinidog, cefais olwg ar ysbyty newydd y Faenor Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan yr wythnos diwethaf. Fe'i hagorwyd yn swyddogol heddiw, ond cafwyd yr enedigaeth gyntaf yn ei ganolfan eni eisoes—merch fach, a anwyd yn briodol ddeuddydd yn ôl, ar ben-blwydd Aneurin Bevan. A wnewch chi gytuno â mi bod y cyfleuster hwn o'r radd flaenaf yn ychwanegiad i'w groesawu'n fawr at allu'r GIG i wasanaethu cenedlaethau i ddod, a bod ganddo swyddogaeth hanfodol i helpu i fynd i'r afael â COVID-19? Ac wrth gynorthwyo ymdrech rheng flaen y GIG yn erbyn y feirws, a wnewch chi ystyried yn ofalus gwell profion ar gyfer staff gofal cartref asymptomatig a gwell profion yn ein hysgolion uwchradd, a fyddai hefyd yn lleihau'r amser ysgol sy'n cael ei golli?

Well, can I thank John Griffiths for that question, Llywydd, and particularly for what he said at the start? I'd very much like to congratulate—and I'm sure Members here would—Poppy and her parents. The first child to be born at the new hospital, and to be born on Aneurin Bevan's birthday—what a fantastic start for the hospital and for that family, and it's a sign of what is to come from that state-of-the-art hospital in scale, size and purpose, the single most important hospital since the university hospital here in Cardiff was opened at the beginning of the 1970s.

It will do a very, very important job over this winter, in helping us to deal with the coronavirus crisis, with the hundreds of extra beds that it provides in that part of Wales, but in the longer run, in fulfilling the Gwent Clinical Futures vision, which I know John Griffiths, as the local Member, will have been much involved in, nearly a decade ago, when that was being planned and produced. It's a very proud moment, I think, for us here in Wales to have seen that facility open ahead of time and available to that local population.

It will be an important part, Llywydd, of the way in which that facility and health services more generally in the Gwent area will be able to develop over this winter by using some of the new mass testing possibilities. As in so much of coronavirus, this is happening very rapidly around us all the time, and we're likely to have thousands of these lateral-flow tests available to us in Wales every day in the very near future, and that will give us new possibilities in asymptomatic testing of front-line workers, and we may be able to do more to allow children who, at the moment, have to go home if a single child is found to have coronavirus in a school—we may be able to deploy them to allow those children to return more rapidly to education. So, there's a lot of work going on with our colleagues in the health service and others to make sure that this new possibility is put to work in those parts of Welsh society where it has the most impact, and, Llywydd, we've talked previously on the floor of the Senedd here about using them to enable visits to care homes, one of the really, really difficult issues that families have had to face over this extraordinary period. 

Wel, a gaf i ddiolch i John Griffiths am y cwestiwn yna, Llywydd, ac yn enwedig am yr hyn a ddywedodd ar y dechrau? Hoffwn longyfarch Poppy a'i rhieni yn fawr—fel yr wyf i'n siŵr yr hoffai'r Aelodau sydd yma. Y plentyn cyntaf i gael ei eni yn yr ysbyty newydd, ac i gael ei eni ar ben-blwydd Aneurin Bevan—dyna ddechrau gwych i'r ysbyty ac i'r teulu hwnnw, ac mae'n arwydd o'r hyn sydd i ddod gan yr ysbyty hwnnw sydd o'r radd flaenaf o ran graddfa, maint a phwrpas, yr un ysbyty pwysicaf ers agor y brifysgol athrofaol yma yng Nghaerdydd ddechrau'r 1970au.

Bydd yn gwneud gwaith pwysig dros ben yn ystod y gaeaf hwn, i'n helpu ni i ymdrin â'r argyfwng coronafeirws, gyda'r cannoedd o welyau ychwanegol y mae'n eu darparu yn y rhan honno o Gymru, ond yn y tymor hwy, i gyflawni gweledigaeth Dyfodol Clinigol Gwent, y gwn y bydd John Griffiths, fel yr Aelod lleol, wedi cymryd rhan fawr ynddi, bron i ddegawd yn ôl, pan roedd hynny yn cael ei gynllunio a'i gynhyrchu. Mae'n adeg falch iawn, rwy'n credu, i ni yma yng Nghymru fod wedi gweld y cyfleuster hwnnw yn agor yn gynnar ac ar gael i'r boblogaeth leol honno.

Bydd yn rhan bwysig, Llywydd, o'r ffordd y bydd y cyfleuster hwnnw a gwasanaethau iechyd yn fwy cyffredinol yn ardal Gwent yn gallu datblygu dros y gaeaf hwn trwy ddefnyddio rhai o'r posibiliadau profi torfol newydd. Yn yr un modd â chymaint o bethau yn ymwneud â coronafeirws, mae hyn yn digwydd yn gyflym iawn o'n cwmpas drwy'r amser, ac mae'n debygol y bydd gennym ni filoedd o'r profion llif ochrol hyn ar gael i ni yng Nghymru bob dydd yn y dyfodol agos iawn, a bydd hynny yn rhoi posibiliadau newydd i ni o ran profi gweithwyr rheng flaen yn asymptomatig, ac efallai y gallwn ni wneud mwy i ganiatáu i blant y mae'n rhaid iddyn nhw, ar hyn o bryd, fynd adref os canfyddir bod gan un plentyn y coronafeirws mewn ysgol—efallai y byddwn ni'n gallu eu defnyddio i ganiatáu i'r plant hynny ddychwelyd yn gyflymach i addysg. Felly, mae llawer o waith yn cael ei wneud gyda'n cydweithwyr yn y gwasanaeth iechyd ac eraill i wneud yn siŵr bod y posibilrwydd newydd hwn yn cael ei roi ar waith yn y rhannau hynny o gymdeithas Cymru lle mae'n cael yr effaith fwyaf, a, Llywydd, rydym ni wedi siarad o'r blaen ar lawr y Senedd yn y fan yma am eu defnyddio i alluogi ymweliadau â chartrefi gofal, un o'r materion gwirioneddol anodd y bu'n rhaid i deuluoedd eu hwynebu yn ystod y cyfnod eithriadol hwn.

14:15

First Minister, we'd also, on these benches, like to extend our congratulations to—I believe it's baby Poppy's parents and also welcome the hospital, which, of course, is hugely beneficial to all my constituents across South Wales East. There have been many concerns that people have been inboxing me about recently, because doctors have come out and said that they're concerned about the staffing levels in the new hospital for when it's opening. How can you reassure this floor today, First Minister, that there will be enough staff to cope with the demand when the hospital opens its doors? Thank you.

Prif Weinidog, hoffem ninnau hefyd, ar y meinciau hyn, fynegi ein llongyfarchiadau i—rieni Poppy, dyna yw ei henw rwy'n credu, a hoffem groesawu'r ysbyty hefyd, sydd, wrth gwrs, o fudd mawr i'm holl etholwyr ar draws Dwyrain De Cymru. Bu llawer o bryderon y mae pobl wedi bod yn anfon negeseuon ataf yn eu cylch yn ddiweddar, oherwydd mae meddygon wedi dweud eu bod nhw'n pryderu am y lefelau staffio yn yr ysbyty newydd ar gyfer pan fydd yn agor. Sut gallwch chi dawelu meddyliau’r llawr hwn heddiw, Prif Weinidog, y bydd digon o staff i ymdopi â'r galw pan fydd yr ysbyty yn agor ei ddrysau? Diolch.

Llywydd, I thank Laura Anne Jones for what she said originally. Of course, the hospital has already opened its doors. It's been receiving patients for some days now. I saw an exchange of correspondence between the medical director and one doctor employed by the health board that I think set out very clearly the way in which staffing arrangements have been agreed, agreed with clinicians, agreed with the nursing leadership in the health board. Those staffing arrangements have been put in place. It's not to say for a moment, Llywydd, that the system is not under pressure. The health service is under pressure absolutely everywhere right across the United Kingdom, and most of Europe as well, and that is certainly true here in Wales. But working within those pressures, plans have been drawn up, they've been agreed with the people who need to operate them, and they are being put in place as this hospital receives its first patients.

Llywydd, diolchaf i Laura Anne Jones am yr hyn a ddywedodd yn wreiddiol. Wrth gwrs, mae'r ysbyty eisoes wedi agor ei ddrysau. Mae wedi bod yn derbyn cleifion ers rhai dyddiau bellach. Gwelais gyfnewid gohebiaeth rhwng y cyfarwyddwr meddygol ac un meddyg a gyflogir gan y bwrdd iechyd a oedd yn nodi'n eglur, rwy'n credu, y ffordd y cytunwyd ar drefniadau staffio, y cytunwyd arnyn nhw gyda chlinigwyr, y cytunwyd arnyn nhw gyda'r arweinyddiaeth nyrsio yn y bwrdd iechyd. Rhoddwyd y trefniadau staffio hynny ar waith. Nid yw hynny'n golygu am eiliad, Llywydd, nad yw'r system o dan bwysau. Mae'r gwasanaeth iechyd o dan bwysau ym mhob man ar draws y Deyrnas Unedig, a'r rhan fwyaf o Ewrop hefyd, ac mae hynny yn sicr yn wir yma yng Nghymru. Ond gan weithio o fewn y pwysau hynny, lluniwyd cynlluniau, fe'u cytunwyd gyda'r bobl y mae angen iddyn nhw eu gweithredu, ac maen nhw'n cael eu rhoi ar waith wrth i'r ysbyty hwn dderbyn ei gleifion cyntaf.

Tlodi
Poverty

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau tlodi yng Nghymru? OQ55856

6. What action is the Welsh Government taking to alleviate poverty in Wales? OQ55856

I thank Mike Hedges. Llywydd, the Welsh Government is focused on those practical actions that maximise income and reduce essential living costs. In this term, we have introduced the only nationally funded and designed holiday hunger programme in the United Kingdom, and in January, we will provide the first ever help with breakfast costs for children entering secondary school.

Diolchaf i Mike Hedges. Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar y camau ymarferol hynny sy'n sicrhau'r incwm mwyaf posibl ac yn lleihau costau byw hanfodol. Yn y tymor hwn, rydym ni wedi cyflwyno'r unig raglen llwgu yn ystod y gwyliau sydd wedi'i hariannu a'u dylunio yn genedlaethol yn y Deyrnas Unedig, ac ym mis Ionawr, byddwn yn darparu'r cymorth cyntaf erioed gyda chostau brecwast i blant sy'n dechrau yn yr ysgol uwchradd.

Can I thank the First Minister for that response? Like I—sorry, I had to cough there. We all remember when employment used to be the way out of poverty, but we know now there are a lot of families with people working—in some cases, both parents are working—who are living in poverty. We also see the £20 per week uplift in working tax credit being ended in April by the Westminster Government. What is the Welsh Government doing to end exploitative contracts paying less than the real living wage on either zero-hours or low guaranteed hours contracts for those directly or indirectly funded by the Welsh taxpayer?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? Fel y—mae'n ddrwg gen i, bu'n rhaid i mi besychu yn y fan yna. Rydym ni i gyd yn cofio'r adeg pan mai cyflogaeth oedd y ffordd allan o dlodi, ond rydym ni'n gwybod erbyn hyn bod llawer o deuluoedd â phobl sy'n gweithio—mewn rhai achosion, mae'r ddau riant yn gweithio—sy'n byw mewn tlodi. Gwelwn hefyd y cynnydd o £20 yr wythnos i gredyd treth gwaith yn cael ei derfynu ym mis Ebrill gan Lywodraeth San Steffan. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i roi terfyn ar gontractau ymelwol sy'n talu llai na'r cyflog byw gwirioneddol naill ai ar gontractau dim oriau neu oriau wedi'u gwarantu isel i'r rhai a ariennir yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol gan drethdalwyr Cymru?

14:20

I thank Mike Hedges for that, and he returned to the point that I made earlier this afternoon, Llywydd, that in terms of in-work poverty, universal credit was meant to be the solution to in-work poverty, and it's not turned out to be, of course, because it was never funded generously enough to make it so. It has a marginal tax rate of 63 per cent, so if you are a poor working family and you earn an extra pound, you get to keep 37 pence of it. It's not much of an inducement, is it, to make your way further into the world of work? And this year we have the additional difficulty of the Chancellor's refusal to confirm that the additional £20 each week to universal credit will be carried on beyond the end of this financial year. As I said, 35 per cent of non-pensioner households in Wales are set to lose over £1,000 a year through that change of policy. I hear noises off, as you do, in the Chamber, Llywydd; they would be better directed to supporting those families than to making the sort of remarks I was overhearing.

How do we act, Mike Hedges asked? Well, we act ourselves. The NHS in Wales became a living wage employer when I was the health Minister, and has been ever since. We use our economic contract to make sure we're promoting fair work wherever Welsh Government public money is provided. We act with others, Llywydd: the social partnership council will launch the workplace rights campaign before the end of this month, and that will be another way in which we can act to deal with in-work poverty, and we support the campaigning work of others.

I was privileged to be able to launch Living Wage Week here in Wales on Monday of last week, and it was, in a difficult year, very encouraging to hear all universities in Wales are now living wage employers, the Welsh Local Government Association has been accredited this year as a living wage employer, and Cardiff council has an ambition to make Cardiff a living wage city in a way that is an inspiration to many other cities across the whole of the United Kingdom.

Diolchaf i Mike Hedges am hynna, a dychwelodd at y pwynt a wnes i yn gynharach y prynhawn yma, Llywydd, o ran tlodi mewn gwaith, mai credyd cynhwysol oedd yr ateb i dlodi mewn gwaith i fod, ac nid yw wedi digwydd felly, wrth gwrs, oherwydd ni chafodd ei ariannu yn ddigon hael o'r cychwyn i allu gwneud hynny. Mae ganddo gyfradd dreth ymylol o 63 y cant, felly os ydych chi'n deulu tlawd sy'n gweithio ac yn ennill punt ychwanegol, rydych chi'n cael cadw 37 ceiniog ohoni. Nid yw'n llawer o gymhelliant, nac yw, i droedio ymhellach ar hyd y llwybr i fyd gwaith? Ac eleni mae gennym ni'r anhawster ychwanegol o wrthodiad y Canghellor i gadarnhau y bydd yr £20 ychwanegol bob wythnos i gredyd cynhwysol yn cael ei barhau y tu hwnt i ddiwedd y flwyddyn ariannol hon. Fel y dywedais, bydd 35 y cant o aelwydydd nad ydynt yn bensiynwyr yng Nghymru yn colli dros £1,000 y flwyddyn drwy'r newid polisi hwnnw. Rwy'n clywed synau o'r cyrion, fel yr ydych chi, yn y Siambr, Llywydd; byddai'n well eu cyfeirio at gynorthwyo'r teuluoedd hynny nag at wneud y math o sylwadau a glywais i.

Sut yr ydym ni'n gweithredu, gofynnodd Mike Hedges? Wel, rydym ni'n gweithredu ein hunain. Daeth y GIG yng Nghymru yn gyflogwr cyflog byw pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, ac mae wedi bod byth ers hynny. Rydym ni'n defnyddio ein contract economaidd i wneud yn siŵr ein bod ni'n hyrwyddo gwaith teg lle bynnag y bydd arian cyhoeddus Llywodraeth Cymru yn cael ei ddarparu. Rydym ni'n gweithredu gydag eraill, Llywydd: bydd cyngor y bartneriaeth gymdeithasol yn lansio'r ymgyrch hawliau yn y gweithle cyn diwedd y mis hwn, a bydd honno yn ffordd arall y gallwn ni weithredu i ymdrin â thlodi mewn gwaith, ac rydym ni'n cefnogi gwaith ymgyrchu pobl eraill.

Cefais y fraint o allu lansio Wythnos Cyflog Byw yma yng Nghymru ddydd Llun yr wythnos diwethaf, ac roedd hi'n galonogol iawn, mewn blwyddyn anodd, clywed bod pob prifysgol yng Nghymru yn gyflogwyr cyflog byw erbyn hyn, bod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi cael ei hachredu eleni fel cyflogwr cyflog byw, a bod gan gyngor Caerdydd uchelgais i wneud Caerdydd yn ddinas cyflog byw mewn ffordd sy'n ysbrydoliaeth i lawer o ddinasoedd eraill ar draws y Deyrnas Unedig gyfan.

Mae cwestiwn 7 [OQ55897] wedi'i dynnu nôl. Yn olaf, felly, cwestiwn 8, Helen Mary Jones.

Question 7 [OQ55897] has been withdrawn. Finally, therefore, question 8, Helen Mary Jones.  

Rhestrau Aros am Lawdriniaeth
Surgery Waiting Lists

8. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael am y rhestrau aros am lawdriniaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? OQ55890

8. What discussions has the First Minister had about the waiting lists for surgery in Hywel Dda University Health Board? OQ55890

I thank Helen Mary Jones for that question, Llywydd. Hywel Dda health board has made steady progress over recent years to reduce waiting times for planned surgery and diagnostics. The impact of the coronavirus and the necessary diversion of clinical resources to respond to it have had an inevitable impact on waiting times despite the enormous efforts of front-line staff.

Diolchaf i Helen Mary Jones am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae bwrdd iechyd Hywel Dda wedi gwneud cynnydd cyson dros y blynyddoedd diwethaf i leihau amseroedd aros ar gyfer llawdriniaethau a diagnosteg a drefnwyd. Mae effaith coronafeirws a'r gwyriad angenrheidiol o adnoddau clinigol i ymateb iddo wedi cael effaith anochel ar amseroedd aros er gwaethaf ymdrechion enfawr staff rheng flaen.

I'm grateful to the First Minister for his reply, and of course I associate myself with what he said about the huge efforts that front-line staff have been making in hospitals and community settings across the Hywel Dda area. But the need for the restoration of ongoing regular treatments is becoming more and more urgent. One of my constituents, Colin Jones from Llanelli, has described being in terrible pain since his GP referred him for a possible hip replacement. It hasn't even been possible for him to see the consultant yet to find out if that's the right way forward. So, understanding the difficulties that there are in providing for those—well, it doesn't feel 'routine' to Colin, I suppose, but for those outwith-COVID treatments—what further work can the Welsh Government do help Hywel Dda University Health Board and health boards across Wales to get those elective surgery waiting lists further down?

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb, ac wrth gwrs rwy'n cysylltu fy hun â'r hyn a ddywedodd am yr ymdrechion enfawr y mae staff rheng flaen wedi bod yn eu gwneud mewn ysbytai a lleoliadau cymunedol ar draws ardal Hywel Dda. Ond mae'r angen i adfer triniaethau rheolaidd parhaus yn dod yn fwy a mwy yn fater o frys. Mae un o'm hetholwyr, Colin Jones o Lanelli, wedi disgrifio bod mewn poen ofnadwy ers i'w feddyg teulu ei atgyfeirio ar gyfer clun newydd posibl. Nid yw hyd yn oed wedi bod yn bosibl iddo weld y meddyg ymgynghorol eto i ddarganfod ai dyna'r ffordd gywir ymlaen. Felly, gan ddeall yr anawsterau sy'n bodoli o ran darparu ar gyfer y rheini—wel, nid yw'n teimlo yn 'rheolaidd' i Colin, mae'n debyg, ond ar gyfer y triniaethau hynny ac eithrio COVID—pa waith ychwanegol all Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda a byrddau iechyd ledled Cymru i leihau'r rhestrau aros hynny am lawdriniaethau dewisol ymhellach?

Llywydd, I have to repeat something from an answer I gave earlier, which is to say that the single most important thing that we can all do to help our health boards right across Wales is to do everything we can to stem the flow of coronavirus patients into those hospitals. Twenty-one per cent of all hospital admissions last week were for coronavirus, up from 19 per cent the week before, and while that continues, it inevitably drives down the capacity of the system to do non-coronavirus work. So, the most important thing we can do is to do everything that we are asking people to do to bear down on coronavirus, because that will allow the health service to do what it has been doing right through the summer, which is to restore the levels of non-coronavirus work back to where they were—well, as much as possible to where they were—before coronavirus hit. We're not back to those levels, and that is because, as I know the Member understands, even when clinicians are attending to non-coronavirus work, they are working in conditions to prevent the risk of coronavirus, which compromises the productivity rate that was previously possible in the health service.

What the Welsh Government is doing beyond everything we try to do to bear down on coronavirus itself is to support clinicians in the very difficult job that they do of having to clinically prioritise the people who need their attention. And that is a desperately difficult message to give to the individual that Helen Mary Jones referred to, but there will be people with even greater clinical need and, in Wales, I don't think we would ever want to step back from that basic principle that those who need the help the most get to the front of the queue.

Llywydd, mae'n rhaid i mi ailadrodd rhywbeth o ateb a roddais yn gynharach, sef mai'r un peth pwysicaf y gallwn ni i gyd ei wneud i helpu ein byrddau iechyd ledled Cymru yw gwneud popeth o fewn ein gallu i atal llif cleifion coronafeirws i'r ysbytai hynny. Roedd dau ddeg un y cant o'r holl dderbyniadau i'r ysbyty yr wythnos diwethaf oherwydd coronafeirws, i fyny o 19 y cant yr wythnos gynt, a thra bod hynny yn parhau, mae'n anochel ei fod yn lleihau gallu'r system i wneud gwaith nad yw'n ymwneud â coronafeirws. Felly, y peth pwysicaf y gallwn ni ei wneud yw gwneud popeth yr ydym ni'n gofyn i bobl ei wneud i reoli coronafeirws, oherwydd bydd hynny yn caniatáu i'r gwasanaeth iechyd i wneud yr hyn y mae wedi bod yn ei wneud drwy'r haf, sef adfer lefelau'r gwaith nad yw'n ymwneud â coronafeirws i'r sefyllfa flaenorol—wel, gymaint â phosibl i'r sefyllfa flaenorol—cyn i coronafeirws daro. Nid ydym ni yn ôl ar y lefelau hynny, ac mae hynny oherwydd, fel y gwn fod yr Aelod yn ei ddeall, hyd yn oed pan fydd clinigwyr yn gwneud gwaith nad yw'n ymwneud â coronafeirws, maen nhw'n gweithio mewn amodau i atal y perygl o coronafeirws, sy'n peryglu'r gyfradd cynhyrchiant a oedd yn bosibl yn flaenorol yn y gwasanaeth iechyd.

Yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud y tu hwnt i bopeth yr ydym ni'n ceisio ei wneud i reoli coronafeirws ei hun yw cynorthwyo clinigwyr yn y gwaith anodd iawn y maen nhw'n ei wneud o orfod blaenoriaethu yn glinigol y bobl sydd angen eu sylw. Ac mae honno'n neges anodd iawn i'w rhoi i'r unigolyn y cyfeiriodd Helen Mary Jones ato, ond bydd pobl sydd â mwy fyth o angen clinigol ac, yng Nghymru, nid wyf i'n credu y byddem ni byth eisiau camu yn ôl o'r egwyddor sylfaenol honno bod y rhai sydd angen y cymorth fwyaf yn dod i flaen y ciw.

14:25
Cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog a'r Phrif Chwip
Questions to the Deputy Minister and Chief Whip

Mae'r cwestiynau nesaf i'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan David Rees. 

The next questions are to the Deputy Minister and Chief Whip, and the first question is from David Rees. 

Sefydliadau'r Trydydd Sector
Third Sector Organisations

1. Pa drafodaethau y mae'r Dirprwy Weinidog yn eu cael gyda sefydliadau'r trydydd sector ynghylch cyllid yn sgil effaith COVID-19 ar sut y maent yn gweithredu? OQ55896

1. What discussions is the Deputy Minister having with third-sector organisations regarding funding in light of the impact of COVID-19 on their operation? OQ55896

I have regular conversations with the third sector. At my recent third sector partnership council meeting, third sector networks reported on the impact of COVID-19 on their operations. In particular, the decision by the UK Government not to extend the furlough scheme during our firebreak.

Rwy'n cael sgyrsiau rheolaidd gyda'r trydydd sector. Yn fy nghyfarfod diweddar gyda chyngor partneriaeth y trydydd sector, adroddodd rhwydweithiau'r trydydd sector ar effaith COVID-19 ar eu gweithrediadau. Yn benodol, penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio ag ymestyn y cynllun ffyrlo yn ystod ein cyfnod atal byr.

Thank you for that answer, Deputy Minister. I'm sure you agree with me that the voluntary sector and the local authorities working together have been hugely supportive of our communities during the COVID-19 pandemic. And without their support, many people will have had great difficulties getting through this difficult time. But we are still going ahead with more need as we face the winter months, and self-isolation has created loneliness and situations of desperate need for many people, and therefore the voluntary sector will be required to step up once again over this period of time. But funding becomes a serious challenge in this situation. What funding streams are you looking at to ensure that those organisations can get the money to ensure that they're able to provide the voluntary sector needed to deliver on the COVID-19 needs? 

Diolch am yr ateb yna, Dirprwy Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno â mi bod y sector gwirfoddol a'r awdurdodau lleol yn cydweithio wedi bod yn gefnogol dros ben o'n cymunedau yn ystod pandemig COVID-19. A heb eu cefnogaeth nhw, byddai llawer o bobl wedi cael anawsterau mawr yn cael drwy'r cyfnod anodd hwn. Ond rydym ni'n dal i fwrw ymlaen â mwy o angen wrth i ni wynebu misoedd y gaeaf, ac mae hunanynysu wedi creu unigrwydd a sefyllfaoedd o angen dybryd i lawer o bobl, ac felly bydd yn ofynnol i'r sector gwirfoddol gamu ymlaen unwaith eto dros y cyfnod hwn. Ond daw cyllid yn her ddifrifol yn y sefyllfa hon. Pa ffrydiau ariannu ydych chi'n edrych arnyn nhw i sicrhau y gall y sefydliadau hynny gael yr arian i sicrhau eu bod nhw'n gallu darparu'r sector gwirfoddol sydd ei angen i ddiwallu anghenion COVID-19?

I thank David Rees for that question and also agree with him about the way in which the voluntary sector, indeed volunteers particularly, have come forward in response to the pandemic and shown the care and compassion that they displayed, particularly at the height of the pandemic during the lockdown, but since then. And if we look now, we've got 34,229 registered volunteers on our Volunteering Wales platform, with over 20,000 of those registered since 1 March. But the third sector is supporting that great swell of enthusiasm and support from volunteers. So, that's why I announced the Welsh Government's £24 million COVID-19 third sector support fund back in April, and we've made supporting the sector during the pandemic a priority of this Government. And, of course, the sector will play a key role if we are to see a fair and just recovery from the coronavirus pandemic. I do also urge charity and third sector organisations who still need support to explore the funding available that we have from the third sector resilience and the voluntary services recovery funds.

And just to finally conclude on the point in terms of your constituency, Neath Port Talbot council voluntary services has received £215,997 in Welsh Government funding this year, and that includes additional support from the infrastructure enabling fund.

Diolchaf i David Rees am y cwestiwn yna ac rwyf i hefyd yn cytuno ag ef ynglŷn â'r ffordd y mae'r sector gwirfoddol, yn wir gwirfoddolwyr yn arbennig, wedi dod ymlaen mewn ymateb i'r pandemig ac wedi dangos y gofal a'r tosturi a ddangoswyd ganddyn nhw, yn enwedig ar anterth y pandemig yn ystod y cyfyngiadau symud, ond ers hynny. Ac os edrychwn ni nawr, mae gennym ni 34,229 o wirfoddolwyr cofrestredig ar ein platfform Gwirfoddoli Cymru, ac mae dros 20,000 o'r rheini wedi cofrestru ers 1 Mawrth. Ond y trydydd sector sy'n cefnogi'r ymchwydd mawr hwnnw o frwdfrydedd a chefnogaeth gan wirfoddolwyr. Felly, dyna pam y cyhoeddais i gronfa gymorth trydydd sector COVID-19 Llywodraeth Cymru yn ôl ym mis Ebrill, ac rydym ni wedi gwneud cefnogi'r sector yn ystod y pandemig yn un o flaenoriaethau'r Llywodraeth hon. Ac, wrth gwrs, bydd y sector yn chwarae rhan allweddol os ydym ni'n mynd i weld adferiad teg a chyfiawn o'r pandemig coronafeirws. Rwyf i hefyd yn annog sefydliadau elusennol a thrydydd sector sy'n dal i fod angen cymorth i archwilio'r cyllid sydd ar gael gennym ni o gronfa cadernid y trydydd sector a chronfa adfer y gwasanaethau gwirfoddol.

A dim ond i gloi yn derfynol ar y pwynt am eich etholaeth chi, mae gwasanaethau gwirfoddol cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi cael £215,997 o gyllid gan Lywodraeth Cymru eleni, ac mae hynny yn cynnwys cymorth ychwanegol o'r gronfa galluogi seilwaith.

Cysylltiadau Rhyngwladol
International Relations

2. A wnaiff y Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am flaenoriaethau diweddar ar gyfer gwaith cysylltiadau rhyngwladol Llywodraeth Cymru? OQ55861

2. Will the Deputy Minister provide an update on recent priorities for the international relations work of the Welsh Government? OQ55861

We have just published international relations action plans, which set out the short and medium-term priorities for delivering on the international strategy. We're focusing on key initiatives to showcase Wales and demonstrate that we're an outward-facing and globally responsible nation.

Rydym ni newydd gyhoeddi cynlluniau gweithredu ar gysylltiadau rhyngwladol, sy'n nodi'r blaenoriaethau byrdymor a thymor canolig ar gyfer cyflawni'r strategaeth ryngwladol. Rydym ni'n canolbwyntio ar fentrau allweddol i arddangos Cymru a dangos ein bod ni'n genedl sy'n edrych tuag allan ac sy'n gyfrifol yn fyd-eang.

Thank you, Deputy Minister, and can I wish you well with these new aspects of your portfolio? Now, last week, the First Minister set out the Welsh Government's strategy for Wales's place in the world and the important relationships that we're seeking to deliver for the future. Since that time, we've seen two significant events: first, the unsavoury events surrounding the outgoing President of the United States, who continues to bring disgrace to that great office that he will soon have to vacate. Despite this, however, I hope the Welsh Government is working to support a smooth transition of power, and I welcome the First Minister's letters to both President Biden, and, especially, Vice President Kamala Harris, congratulating them on their victory. But, secondly, and much closer to home, the utterly chaotic scenes at the heart of the UK Tory Government over the last week, culminating in COVID spreading around the PM, and ending with his inflammatory comments about devolution—comments on which, by the way, the Welsh Tories have been virtually silent.

So, Deputy Minister, at this critical time, do you agree with me that the behaviours on display in and around Downing Street, just like in the USA, demean Government and are a total distraction from the important issues that need to be resolved in the coming days and weeks in order to help Wales and the wider UK family of nations to face the post-Brexit future with confidence?

Diolch, Dirprwy Weinidog, ac a gaf i ddymuno'n dda i chi gyda'r agweddau newydd hyn ar eich portffolio? Nawr, yr wythnos diwethaf, cyflwynodd y Prif Weinidog strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer lle Cymru yn y byd a'r cydberthnasoedd pwysig yr ydym ni'n ceisio eu sicrhau ar gyfer y dyfodol. Ers hynny, rydym ni wedi gweld dau ddigwyddiad arwyddocaol: yn gyntaf, y digwyddiadau annymunol yn ymwneud ag Arlywydd yr Unol Daleithiau sy'n gadael, sy'n parhau i ddwyn gwarth ar y swydd fawreddog honno y bydd yn rhaid iddo ei gadael yn fuan. Er gwaethaf hyn, fodd bynnag, rwy'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru yn gweithio i gefnogi trosglwyddiad grym didrafferth, ac rwy'n croesawu llythyrau'r Prif Weinidog at yr Arlywydd Biden, ac, yn enwedig, y Dirprwy Arlywydd Kamala Harris, yn eu llongyfarch ar eu buddugoliaeth. Ond, yn ail, ac yn llawer nes adref, y golygfeydd o anhrefn llwyr yng nghanol Llywodraeth Dorïaidd y DU dros yr wythnos diwethaf, yn arwain at COVID yn lledaenu o amgylch y Prif Weinidog, ac yn gorffen gyda'i sylwadau ymfflamychol am ddatganoli—sylwadau y mae Torïaid Cymru, gyda llaw, wedi bod bron yn gwbl dawel yn eu cylch.

Felly, Dirprwy Weinidog, ar yr adeg dyngedfennol hon, a ydych chi'n cytuno â mi bod yr ymddygiadau sy'n cael eu harddangos yn Downing Street ac o'i hamgylch, yn union fel yn yr Unol Daleithiau, yn diraddio Llywodraeth ac yn tynnu sylw yn llwyr oddi wrth y materion pwysig y mae angen eu datrys yn ystod y dyddiau a'r wythnosau nesaf er mwyn helpu Cymru a theulu ehangach y DU o wledydd i wynebu'r dyfodol ar ôl Brexit yn hyderus?

14:30

Thank you, Dawn Bowden, for raising those very important questions. And, of course, the peaceful transfer of power is a critical element to any democracy, and a smooth transition is even more critical, given the times we're in and the need for the incoming administration to prepare and meet the challenge of coronavirus. Of course, it has been widely recognised and supported that our First Minister recently wrote to congratulate President-elect Joe Biden, and Vice-President-elect Kamala Harris. And I do echo these congratulations—I'm sure we all do—and particularly the fact that the US has the first female Vice President, who will also be the first Asian-American and first African-American Vice President. That's a huge result, which has raised great hope, particularly amongst American people, but across the world. But I think the fact that they stood, the President and Vice-President-elect, on a platform of fighting for equality, tackling racism and also tackling climate change and fighting coronavirus so, so strongly echoes what Wales holds dear, and I, of course, foresee that our relationship with the USA will be a prosperous one. 

But, on your second part of your question, I'm afraid I'm filled with much less optimism, because our focus, and the focus of the UK Government, must be on these incredibly difficult times we're in. In Wales, we're focused as ever on the health and well-being of the nation. We won't be distracted from that, and neither should the UK Government allow itself to be distracted. But the news overnight of Boris Johnson's remarks on devolution, the points that have been echoed in this Chamber this afternoon, really show the lack of engagement on EU transition particularly, but also engagement on how we are working together as four nations to tackle the coronavirus; it does make us more concerned than ever. Chaos in Westminster worsening, I would say, post Cummings, when we need collaboration, we need respect for Wales, the Senedd, and the powers that we're exercising here to keep Wales safe. 

Diolch, Dawn Bowden, am godi'r cwestiynau pwysig iawn yna. Ac, wrth gwrs, mae trosglwyddo grym yn heddychlon yn elfen hanfodol i unrhyw ddemocratiaeth, ac mae cyfnod pontio didrafferth hyd yn oed yn fwy hollbwysig, o ystyried yr oes sydd ohoni a'r angen i'r weinyddiaeth newydd baratoi ac ymateb i her coronafeirws. Wrth gwrs, cydnabuwyd a chefnogwyd yn eang bod ein Prif Weinidog wedi ysgrifennu yn ddiweddar i longyfarch y darpar Arlywydd Joe Biden, a'r darpar Dirprwy Arlywydd Kamala Harris. Ac rwy'n adleisio'r llongyfarchiadau hyn—rwy'n siŵr ein bod ni i gyd—ac yn enwedig y ffaith bod gan yr Unol Daleithiau y Dirprwy Arlywydd benywaidd cyntaf, a fydd hefyd y Dirprwy Arlywydd Asiaidd-Americanaidd ac Affricanaidd-Americanaidd cyntaf. Mae hwnnw'n ganlyniad enfawr, sydd wedi codi gobaith mawr, yn enwedig ymhlith pobl America, ond ledled y byd. Ond rwy'n credu bod y ffaith eu bod nhw wedi sefyll, yr Arlywydd a'r Dirprwy Arlywydd, ar lwyfan o ymladd dros gydraddoldeb, mynd i'r afael â hiliaeth a hefyd mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd ac ymladd coronafeirws yn adleisio'n gryf dros ben yr hyn sy'n annwyl i Gymru, ac rwyf i'n rhagweld, wrth gwrs, y bydd ein perthynas gyda'r Unol Daleithiau yn un a fydd yn ffynnu.

Ond, o ran ail ran eich cwestiwn, mae gen i ofn fy mod i wedi fy llenwi â llawer llai o optimistiaeth, oherwydd mae'n rhaid i'n pwyslais ni, a phwyslais Llywodraeth y DU, fod ar y cyfnod anhygoel o anodd hwn yr ydym ni ynddo. Yng Nghymru, rydym ni'n canolbwyntio fel erioed ar iechyd a llesiant y genedl. Ni fydd ein sylw yn cael ei dynnu oddi wrth hynny, ac ni ddylai Llywodraeth y DU ganiatáu i'w sylw gael ei dynnu ychwaith. Ond mae'r newyddion dros nos am sylwadau Boris Johnson ar ddatganoli, y pwyntiau a adleisiwyd yn y Siambr hon y prynhawn yma, wir yn dangos y diffyg ymgysylltu ar bontio yr UE yn arbennig, ond hefyd ymgysylltu ar sut yr ydym ni'n gweithio gyda'n gilydd fel pedair gwlad i fynd i'r afael â coronafeirws; mae'n ein gwneud ni'n fwy pryderus nag erioed. Anhrefn yn San Steffan yn gwaethygu, byddwn i'n dweud, ar ôl Cummings, pan fo angen cydweithio arnom ni, pan fo angen parch arnom ni tuag at Gymru, y Senedd, a'r pwerau yr ydym ni'n eu harfer yn y fan yma i gadw Cymru yn ddiogel. 

Y Sector Wirfoddol
The Voluntary Sector

3. Pa asesiad y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i wneud o effaith COVID-19 ar y sector wirfoddol yng Nghymru? OQ55891

3. What assessment has the Deputy Minister made of the impact of COVID-19 on the voluntary sector in Wales? OQ55891

Mae ymateb y sector i'r argyfwng wedi dangos cryfder a dyfnder y sector. Mae hefyd wedi tynnu sylw at bwysigrwydd trydydd sector cryf a gwydn, a dyna pam yr wyf wedi sefydlu grŵp adfer cyngor partneriaeth y trydydd sector i sicrhau adferiad teg, cyfiawn a gwyrdd.

The sector’s response to the crisis has shown the strength and depth of the sector. It has also highlighted the importance of a strong and resilient third sector, which is why I have established the third sector partnership council recovery group to ensure a fair, just and green recovery. 

Diolch i chi am eich ateb, a dwi'n nodi hefyd yr ateb roddoch chi'n gynharach i David Rees. Dwi eisiau gofyn yn benodol ynglŷn â sefyllfa cyrff a mudiadau amgylcheddol yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, fel nifer o fudiadau eraill, yn wynebu trafferthion, yn aml efallai am fod eu safleoedd nhw, sydd yn ffynhonnell refeniw, wedi gorfod cau, hefyd aelodaeth yn dioddef yn sgil y ffaith, wrth gwrs, fod unigolion yn penderfynu torri nôl oherwydd sefyllfa yr economi ehangach. Ond mae'r cyrff a'r mudiadau amgylcheddol yma yn bartneriaid cyflawni, yn delivery partners, pwysig iawn i Lywodraeth Cymru pan fo'n dod i ystod eang o brojectau a rhaglenni sy'n ymwneud â mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, wrth gwrs, a'r argyfwng bioamrywiaeth sydd gennym ni yng Nghymru. Ond mae'n dod yn fwyfwy anodd i'r cyrff yna, oherwydd colli ariannu craidd, yn fwy na dim byd, i allu chwarae rhan lawn yn y gwaith yna.

A dwi eisiau gwybod beth rŷch chi'n ei wneud yn benodol o safbwynt y sector amgylcheddol wirfoddol, oherwydd os ydyn ni'n sôn am gael adferiad gwyrdd, wel mi fyddwn ni'n cychwyn o fan ymhellach yn ôl nag y bydden ni'n dymuno, oni bai, wrth gwrs, fod nifer o'r cyrff yma yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw.

Thank you for that response, and I note the response you gave earlier to David Rees. I want to ask specifically about the situation of environmental bodies in Wales. Like a number of other organisations, they're facing difficulties, often because their sites are a source of revenue and have had to close, also membership is suffering, given that individuals tend to cut back because of the wider economic situation. But these economic organisations and bodies are delivery partners that are very important to Welsh Government when it comes to a broad range of projects and programmes related to tackling the climate crisis and the biodiversity crisis that we are facing in Wales, and it's becoming more and more difficult for those bodies, because of the loss of core funding, mainly, to play a full role in that work.

And I want to know what you're doing specifically from the point of view of the environmental voluntary sector, because if we're talking about having a green recovery, then we will be starting from a further point back than we would wish, unless, of course, some of these bodies get the support that they need.

14:35

I'm grateful to Llyr Gruffydd for that specific focus on the environmental third sector, also recognising of course that, as well as tackling and responding to the coronavirus, we've also had the flooding. And that of course has had a huge environmental impact, and the third sector, again—and the volunteers—rose to respond to that. But I think the £24 million to support the Wales voluntary sector has reached out to as many of those charities—not just those who are perhaps more focused on health, social care and housing, but also to those in the environmental sector. We have the third sector resilience fund—£1 million—that's helping third sector organisations financially through the crisis. And I think that's a key point you make, those who perhaps also have seen—many have seen a fall in their fund-raising, donation income. In fact, the fund to date has supported 112 organisations, with awards totalling £4.63 million. And I will get specific information about how many of those are in the environmental sector, because I believe those are the ones who we need to see take us forward, in terms of their crucial work, particularly tackling climate change.

But I think also our voluntary sector services recovery fund is about how we can move forward, focusing on reducing inequalities across society as a result of COVID-19, and many communities suffering disproportionately. Enabling them to look forward in terms of recovery is the purpose of that fund, which is also supporting many organisations across Wales.

Rwy'n ddiolchgar i Llyr Gruffydd am y pwyslais penodol yna ar y trydydd sector amgylcheddol, gan gydnabod hefyd wrth gwrs ein bod ni, yn ogystal â mynd i'r afael â coronafeirws ac ymateb iddo, wedi cael y llifogydd hefyd. Ac mae hynny, wrth gwrs, wedi cael effaith amgylcheddol enfawr, a chododd y trydydd sector, eto—a'r gwirfoddolwyr—i ymateb i hynny. Ond rwy'n credu bod y £24 miliwn i gefnogi sector gwirfoddol Cymru wedi cyrraedd cynifer o'r elusennau hynny—nid dim ond y rhai sydd efallai'n canolbwyntio mwy ar iechyd, gofal cymdeithasol a thai, ond hefyd y rhai yn y sector amgylcheddol. Mae gennym ni gronfa cadernid y trydydd sector—£1 filiwn—sy'n helpu sefydliadau trydydd sector yn ariannol drwy'r argyfwng. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt allweddol yr ydych chi'n ei wneud, y rhai sydd efallai hefyd wedi gweld—mae llawer wedi gweld gostyngiad i'r gallu i godi arian, incwm o roddion. Yn wir, mae'r gronfa hyd yma wedi cynorthwyo 112 o sefydliadau, gyda dyfarniadau gwerth cyfanswm o £4.63 miliwn. A byddaf yn cael gwybodaeth benodol am faint o'r rheini sydd yn y sector amgylcheddol, oherwydd rwy'n credu mai dyna'r rhai y mae angen i ni eu gweld yn ein symud ni ymlaen, o ran eu gwaith hollbwysig, yn enwedig o ran mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd.

Ond rwy'n credu hefyd bod ein cronfa adfer gwasanaethau sector gwirfoddol yn ymwneud â sut y gallwn ni symud ymlaen, gan ganolbwyntio ar leihau anghydraddoldebau ar draws cymdeithas o ganlyniad i COVID-19, a llawer o gymunedau yn dioddef yn anghymesur. Eu galluogi i edrych ymlaen o ran adferiad yw diben y gronfa honno, sydd hefyd yn cynorthwyo llawer o sefydliadau ledled Cymru.

Y Gymuned Sipsiwn a Theithwyr
The Gypsy and Traveller Community

4. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am effaith pandemig y coronafeirws ar y gymuned Sipsiwn a Theithwyr? OQ55880

4. Will the Deputy Minister make a statement on the impact of the coronavirus pandemic on the Gypsy and Traveller community? OQ55880

We've worked to support Gypsy and Traveller communities during the pandemic to address issues related to employment, education, digital exclusion, healthcare, utilities provision and communication.

Rydym ni wedi gweithio i gynorthwyo cymunedau Sipsiwn a Theithwyr yn ystod y pandemig i fynd i'r afael â materion yn ymwneud â chyflogaeth, addysg, allgáu digidol, gofal iechyd, darpariaeth cyfleustodau a chyfathrebu.

The most recent report on the impact of COVID on the Romany and Traveller community this month, called 'Moving for Change', highlights the suffering of this community, because they are mainly low-income families that rely heavily on work in construction—both on building sites as well as on people's homes, doing roofing repairs, tarmac laying, and landscape gardening, et cetera. Of course, they're not the only self-employed community who've suffered financially—taxi drivers, musicians and theatre workers face similar destitution, frankly, as only those in employment have been eligible for the job retention scheme. Additionally, low literacy levels and poor internet connectivity on Traveller sites makes it very challenging for the Gypsy and Traveller community to understand what they might be eligible for in the way of self-employed support from the Welsh Government's economic resilience fund. What has the Welsh Government done to reach out to this most disadvantaged of communities?

Mae'r adroddiad diweddaraf ar effaith COVID ar y gymuned Romani a Theithwyr y mis hwn, o'r enw 'Moving for Change', yn tynnu sylw at ddioddefaint y gymuned hon, gan mai teuluoedd incwm isel ydyn nhw yn bennaf sy'n dibynnu'n drwm ar waith ym maes adeiladu—ar safleoedd adeiladu yn ogystal ag ar gartrefi pobl, gwneud gwaith atgyweirio toeau, gosod tarmac, a garddio tirlun, ac ati. Wrth gwrs, nid nhw yw'r unig gymuned hunangyflogedig sydd wedi dioddef yn ariannol—mae gyrwyr tacsi, cerddorion a gweithwyr theatr yn wynebu ansefydlogrwydd tebyg, a dweud y gwir, gan mai dim ond y rhai sydd mewn cyflogaeth sydd wedi bod yn gymwys ar gyfer y cynllun cadw swyddi. Hefyd, mae lefelau llythrennedd isel a chysylltedd rhyngrwyd gwael ar safleoedd Teithwyr yn ei gwneud yn anodd iawn i'r gymuned Sipsiwn a Theithwyr ddeall yr hyn y gallen nhw fod yn gymwys i'w dderbyn o ran cymorth hunangyflogedig o gronfa cadernid economaidd Llywodraeth Cymru. Beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i estyn allan at y gymuned hon sydd ymhlith y mwyaf difreintiedig?

I thank Jenny Rathbone for that question. And I do welcome the Romani Cultural and Arts Company report, 'The impact of the novel coronavirus pandemic upon Romani and Traveller communities in Wales 2020', and many insights and recommendations from that report that we are now considering, alongside other evidence, to inform work—very relevant as well to our race equality action plan.

So, we are looking now—we funded the Romani Cultural and Arts Company to undertake additional community engagement to support the plan's development and to make sure that we're engaging with the views of the community. But I think the Welsh Government's continuing to fund the Travelling Ahead project to provide a range of services to Gypsy, Roma and Traveller communities in Wales is crucial. And they have helped those in self-employment to access UK Government schemes, including the coronavirus self-employment income support scheme, and also those facing extreme financial hardship, which of course you recognise, in that community. The advisers have assisted in completing applications to the discretionary assistance fund, described earlier, of course, by the First Minister. And we've ensured that those who have got the expertise and access to Gypsy, Roma and Traveller communities are engaging with them.

But I'm also very pleased that we have funded, through the voluntary services emergency fund, a helpline to provide an accessible first port of call for information—the BAME COVID-19 helpline—on a range of issues, including employment and welfare, education, housing, personal safety and health issues. And, of course, that also—we will be reaching out to Gypsy, Roma and Traveller communities to make sure that also local authorities are taking their responsibilities seriously in terms of access to learning and, indeed, improvements to ensure that broadband is available. 

Diolchaf i Jenny Rathbone am y cwestiwn yna. Ac rwy'n croesawu adroddiad y Cwmni Diwylliannol a Chelfyddydau Romani, 'The impact of the novel coronavirus pandemic upon Romani and Traveller communities in Wales 2020', a llawer o wybodaeth ac argymhellion o'r adroddiad hwnnw yr ydym ni'n eu hystyried erbyn hyn, ochr yn ochr â thystiolaeth arall, i lywio gwaith—sy'n berthnasol iawn hefyd i'n cynllun gweithredu ar gydraddoldeb hiliol.

Felly, rydym ni'n bwriadu nawr—ariannwyd y Cwmni Diwylliannol a Chelfyddydau Romani gennym i ymgysylltu yn fwy â'r gymuned i gynorthwyo datblygiad y cynllun ac i wneud yn siŵr ein bod ni'n ymgysylltu â safbwyntiau'r gymuned. Ond rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn parhau i ariannu'r prosiect Teithio Ymlaen i ddarparu amrywiaeth o wasanaethau i gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru yn hanfodol. Ac maen nhw wedi helpu'r rhai mewn hunangyflogaeth i gael mynediad at gynlluniau Llywodraeth y DU, gan gynnwys y cynllun cymorth incwm hunangyflogaeth coronafeirws, a hefyd y rhai sy'n wynebu caledi ariannol eithafol, yr ydych chi'n ei gydnabod, wrth gwrs, yn y gymuned honno. Mae'r cynghorwyr wedi cynorthwyo i gwblhau ceisiadau i'r gronfa cymorth dewisol, a ddisgrifiwyd yn gynharach, wrth gwrs, gan y Prif Weinidog. Ac rydym ni wedi sicrhau bod y rhai sydd â'r arbenigedd a'r mynediad at gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn ymgysylltu â nhw.

Ond rwy'n falch iawn hefyd ein bod ni wedi ariannu, drwy gronfa argyfwng y gwasanaethau gwirfoddol, linell gymorth i ddarparu man cyswllt cyntaf hygyrch ar gyfer gwybodaeth—llinell gymorth COVID-19 BAME—ar amrywiaeth o faterion, gan gynnwys cyflogaeth a lles, addysg, tai, diogelwch personol a materion iechyd. Ac, wrth gwrs, y byddwn hefyd—yn cysylltu â chymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr i wneud yn siŵr bod awdurdodau lleol hefyd yn cymryd eu cyfrifoldebau o ddifrif o ran mynediad at ddysgu ac, yn wir, gwelliannau i sicrhau bod band eang ar gael.

14:40

Mae cwestiwn 5 [OQ55873] wedi ei dynnu yn ôl. Felly, diolch i'r Dirprwy Weinidog. 

Question 5 [OQ55873] has been withdrawn. So, thank you, Deputy Minister. 

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Rebecca Evans. 

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. I have one change to this week's business: the Minister for Economy, Transport and North Wales will make an oral statement on Tata Steel immediately after this business statement and announcement. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae gennyf i un newid i fusnes yr wythnos hon: bydd Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru yn gwneud datganiad llafar am Tata Steel yn syth ar ôl y datganiad a chyhoeddiad busnes hwn. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Thank you for your business statement, Trefnydd. Can I call for a statement from the Minister for Health and Social Services on dentistry in Wales. You may be aware that a number of dental practices operated by BUPA will be closing next year, as a result of an announcement that that company has made in north Wales. That will affect around 10,000 people in my own constituency who rely on the BUPA practice in Colwyn Bay, and, as you will be aware, there's already a dearth of NHS dentists with which they can seek alternative registration. I'm very concerned about this situation, and I would like to see the Welsh Government working with the Betsi Cadwaladr University Health Board to come up with a solution for these particular people in my own constituency and, indeed, those that have been affected elsewhere in the Caernarfon area, as I understand it. So, can we have a statement on this very important issue? Thank you.  

Diolch am eich datganiad busnes, Trefnydd. A gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ddeintyddiaeth yng Nghymru. Efallai eich bod chi'n ymwybodol y bydd nifer o bractisau deintyddol a weithredir gan BUPA yn cau y flwyddyn nesaf, o ganlyniad i gyhoeddiad a wnaed gan y cwmni hwnnw yn y gogledd. Bydd hynny'n effeithio ar tua 10,000 o bobl yn fy etholaeth i fy hun sy'n dibynnu ar bractis BUPA ym Mae Colwyn, ac, fel y gwyddoch chi, mae eisoes prinder deintyddion y GIG lle mae modd ceisio cofrestru â nhw fel dewis amgen. Rwy'n pryderu'n fawr ynghylch y sefyllfa hon, a hoffwn i weld Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i gynnig ateb i'r bobl benodol hyn yn fy etholaeth i fy hun ac, yn wir, y rhai sydd wedi'u heffeithio mewn mannau eraill yn ardal Caernarfon, yn ôl a ddeallaf i. Felly, a gawn ni ddatganiad ar y mater pwysig iawn hwn? Diolch.

Thank you to Darren Millar for raising this issue. In the first instance, I think I'll ask the health Minister to ask his officials to liaise with the health board in north Wales to better understand the situation, with a view to providing him with an update in due course. 

Diolch i Darren Millar am godi'r mater hwn. Yn y lle cyntaf, rwy'n credu y byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog Iechyd ofyn i'w swyddogion gysylltu â'r bwrdd iechyd yn y gogledd i ddeall y sefyllfa'n well, gyda'r bwriad o roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddo maes o law.

Before I raise issues under the business statement today, I'd like to take this opportunity to correct the Record. Last week, I mistakenly voted against the joint motion on Armistice Day, and I'd intended to abstain on the motion as tabled, in order to vote on Plaid Cymru's amendment. Though I understand that the vote can't be changed retrospectively, I am very grateful for this opportunity, Llywydd, to correct the Record. 

We know that the after effects of long COVID can leave people breathless, fatigued, unable to concentrate and in pain. A study from King's College London found that older people, women and people experiencing a number of different symptoms when they had coronavirus were more likely to develop long COVID. Earlier this week, the Government in England announced plans to set up more than 40 specialist clinics to deal with long COVID. Can we have a Government statement on the Welsh response to tackling this debilitating condition? Will services and rehabilitation clinics be set up here to treat people and help them get back to as normal a life as possible? How are we going to contribute to research on this? What is the strategy in Wales to deal with long COVID? 

Cyn imi godi materion o dan y datganiad busnes heddiw, hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i gywiro'r Cofnod. Yr wythnos diwethaf, pleidleisiais i mewn camgymeriad yn erbyn y cynnig ar y cyd ar Ddiwrnod y Cadoediad, ac roeddwn i wedi bwriadu ymatal ar y cynnig fel yr oedd wedi'i gyflwyno, er mwyn pleidleisio ar welliant Plaid Cymru. Er fy mod yn deall nad oes modd newid y bleidlais yn ôl-weithredol, rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle hwn, Llywydd, i gywiro'r Cofnod.

Gwyddom y gall ôl-effeithiau COVID hir adael pobl yn ddi-anadl, yn llesg, yn methu canolbwyntio ac mewn poen. Canfu astudiaeth gan King's College Llundain fod pobl hŷn, menywod a phobl sy'n cael nifer o symptomau gwahanol pan oedd ganddynt glefyd corafeirws yn fwy tebygol o ddatblygu COVID hir. Yn gynharach yr wythnos hon, cyhoeddodd y Llywodraeth yn Lloegr gynlluniau i sefydlu mwy na 40 o glinigau arbenigol i ymdrin â COVID hir. A gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth am ymateb Cymru i fynd i'r afael â'r cyflwr gwanychol hwn? A fydd gwasanaethau a chlinigau adsefydlu'n cael eu sefydlu yma i drin pobl a'u helpu i ddychwelyd at fywyd mor normal â phosibl? Sut yr ydym ni'n mynd i gyfrannu at ymchwil ar hyn? Beth yw'r strategaeth yng Nghymru i ymdrin â COVID hir?

Well, Leanne Wood would have heard the First Minister, in response to a question from David Melding earlier, talking about the challenges posed by long COVID, particularly indeed in the constituency of the Rhondda, and the need to ensure that the individuals affected have the support that they need. I will definitely ensure that the health Minister is aware of your concern about this and your request for a statement specifically on long COVID, and I know that he will give consideration as to when would be best to update the Senedd on the approach to supporting individuals who've been affected.FootnoteLink  

Wel, byddai Leanne Wood wedi clywed y Prif Weinidog, mewn ymateb i gwestiwn gan David Melding yn gynharach, yn sôn am yr heriau sy'n gysylltiedig â COVID hir, yn enwedig yn etholaeth y Rhondda, a'r angen i sicrhau bod yr unigolion sydd wedi'u heffeithio yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt. Byddaf i'n bendant yn sicrhau bod y Gweinidog Iechyd yn ymwybodol o'ch pryder am hyn a'ch cais am ddatganiad yn benodol ar COVID hir, a gwn i y bydd e'n ystyried pryd fyddai orau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am sut y cefnogir unigolion yr effeithiwyd arnynt.FootnoteLink

I'd like to ask for an oral statement from the Deputy Minister for Health and Social Services on care home visiting. I was very grateful to the Deputy Minister and the Minister for mental health for attending the cross-party group on dementia that we held recently and where we focused on this issue, but I'm sure they would both agree with me that the evidence we heard from those living with dementia was absolutely heartbreaking about the impact of restrictions on visiting. I'm sure other Members would, like me, be very keen to explore, on the floor of the Chamber, the potential of new rapid lateral flow testing to deliver safe visiting to care homes. Now, I'm as keen as anyone to see students come home for Christmas, but I really do believe that delivering safe care home visits must be a top priority for Welsh Government.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad llafar gan y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ymweliadau â chartrefi gofal. Yr oeddwn i'n ddiolchgar iawn i'r Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog iechyd meddwl am fod yn bresennol yn y grŵp trawsbleidiol ar ddementia a gafodd ei gynnal gennym ni'n ddiweddar a lle'r oeddem ni'n canolbwyntio ar y mater hwn, ond rwy'n siŵr y byddai'r ddau'n cytuno â mi fod y dystiolaeth y gwnaethom ni ei glywed, o ran effaith cyfyngiadau ar ymweld, gan y rhai sy'n byw gyda dementia yn gwbl dorcalonnus . Rwy'n siŵr y byddai Aelodau eraill, fel fi, yn awyddus iawn i archwilio, ar lawr y Siambr, botensial profion llif unffordd cyflym newydd i ddarparu ymweliadau diogel â chartrefi gofal. Nawr, rwyf i mor awyddus ag unrhyw un i weld myfyrwyr yn dod adref ar gyfer y Nadolig, ond rwy'n credu, mewn gwirionedd, fod yn rhaid i ddarparu ymweliadau diogel â chartrefi gofal fod yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.

14:45

Well, it is indeed an incredibly difficult time for people who have loved ones in care homes and in nursing homes and, indeed, for those people in those settings who are not able to see the family and friends who they love, as well. So, that is absolutely well understood. And the need to balance people's rights and to support their well-being with a desire to protect people living in care homes from the risk of infection is absolutely a challenging one.

In response to a similar request from Lynne Neagle and others, the week before last the Minister provided a written statement that related to the work that is focusing on care homes, and particularly talked about the fact that we're considering a range of options to support providers to enable those risk-assessed visiting options, including, for example, visiting space through those visiting pods and so on, and also, of course, the piloting of the rapid testing for visitors. So, as I say, we've recently had the written statement, but I'm aware now that Lynne Neagle's very keen to have the opportunity to hear an oral statement and to ask questions on that, and, again, I'll ensure that that's given due consideration.

Wel, yn wir mae'n gyfnod eithriadol o anodd i bobl sydd ag anwyliaid mewn cartrefi gofal a chartrefi nyrsio ac, yn wir, i'r bobl hynny mewn lleoliadau nad oes modd iddyn nhw weld teulu a'r ffrindiau y maent yn eu caru. Felly, mae hynny'n gwbl ddealladwy. Ac mae'r angen i gydbwyso hawliau pobl a chefnogi eu lles gydag awydd i ddiogelu pobl sy'n byw mewn cartrefi gofal rhag y risg o haint yn un heriol iawn.

Mewn ymateb i gais tebyg gan Lynne Neagle ac eraill, yr wythnos cyn diwethaf darparodd y Gweinidog ddatganiad ysgrifenedig a oedd yn ymwneud â'r gwaith sy'n canolbwyntio ar gartrefi gofal. Ac yn benodol, soniodd am y ffaith ein bod ni'n ystyried ystod o ddewisiadau i gefnogi darparwyr i alluogi'r dewisiadau ymweld hynny sydd wedi cael asesiad risg, gan gynnwys, er enghraifft, man cyfarfod drwy'r podiau ymweld hynny ac ati, a hefyd, wrth gwrs, dreialu'r profion cyflym i ymwelwyr. Felly, fel y dywedais i, rydym wedi cael y datganiad ysgrifenedig yn ddiweddar, ond rwy'n ymwybodol nawr bod Lynne Neagle yn awyddus iawn i gael y cyfle i glywed datganiad llafar ac i ofyn cwestiynau am hynny ac, unwaith eto, byddaf i'n sicrhau bod hynny'n cael ei ystyried yn briodol.

Trefnydd, I would like to call for a statement from the Minister for housing regarding homelessness during the pandemic. A few months ago the Minister stated that the Welsh Government had a commitment to end rough-sleeping and made emergency accommodation available—a move that I and many others welcomed at the time. However, as the pandemic continues apace, we are, once again, seeing rising numbers of people forced to sleep in shop doorways, behind bins or on industrial estates. And in recent weeks I have had a number of such people come to my regional office desperate for help. Just this weekend, I witnessed at least three people sleeping rough. As we enter the winter months, and with COVID-19 on the rise, it is more important than ever that we find accommodation for those who find themselves without a roof over their head and with nowhere to practise good hand hygiene. So, Trefnydd, I would be grateful if you could ask that the Minister for Housing and Local Government makes and urgent statement to this Senedd about the actions the Welsh Government will be taking in the coming months to end rough-sleeping once and for all. Diolch, Llywydd.

Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Tai ynglŷn â digartrefedd yn ystod y pandemig. Ychydig fisoedd yn ôl, dywedodd y Gweinidog fod gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad i roi terfyn ar gysgu ar y stryd a sicrhau bod llety brys ar gael—cam yr oeddwn i a llawer o rai eraill yn ei groesawu ar y pryd. Fodd bynnag, wrth i'r pandemig barhau i fynd rhagddo, rydym unwaith eto yn gweld niferoedd cynyddol o bobl yn cael eu gorfodi i gysgu mewn drysau siopau, y tu ôl i finiau neu ar ystadau diwydiannol. Ac yn ystod yr wythnosau diwethaf rwyf i wedi cael nifer o bobl o'r fath yn dod i fy swyddfa ranbarthol â thaer angen help arnynt. Dim ond y penwythnos hwn, gwelais o leiaf dri o bobl yn cysgu ar y stryd. Ar ddechrau misoedd y gaeaf, â COVID-19 ar gynnydd, mae'n bwysicach nag erioed ein bod yn dod o hyd i lety i'r rhai sy'n cael eu hunain heb do dros eu pen a heb unman i arfer hylendid dwylo da. Felly, Trefnydd, byddwn i'n ddiolchgar pe gallech ofyn i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol wneud datganiad brys i'r Senedd hon am y camau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn ystod y misoedd nesaf i roi terfyn ar gysgu ar y stryd unwaith ac am byth. Diolch, Llywydd.

Thank you for the opportunity just to comment briefly on the work the Welsh Government's been doing in terms of ensuring that people are able to get off the streets during the coronavirus pandemic. The work that has been done by Welsh Government alongside partners in local authorities and the third sector has been absolutely incredible in ensuring that people are able to be off the streets at this time. But the next step, of course, is ensuring that people are able to go on into what our housing Minister calls their 'forever home', and I think that that work will be really important, as will ensuring that people don't return to the streets over the Christmas period. In terms of when the next opportunity to hear about that would be, I would just highlight that there is a question to the housing Minister on rough-sleeping tomorrow in the Chamber, so that might be an early opportunity to hear the next plans.

Diolch am y cyfle i roi sylwadau byr ar y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud i sicrhau y gall pobl ddod oddi ar y strydoedd yn ystod y pandemig coronafeirws. Mae'r gwaith sydd wedi'i wneud gan Lywodraeth Cymru ochr yn ochr â phartneriaid mewn awdurdodau lleol a'r trydydd sector wedi bod yn gwbl anhygoel o ran sicrhau bod pobl yn gallu dod oddi ar y stryd ar hyn o bryd. Ond y cam nesaf, wrth gwrs, yw sicrhau y gall pobl fynd ymlaen i'r hyn y mae ein Gweinidog Tai yn ei alw'n 'gartref am byth', ac rwy'n credu y bydd y gwaith hwnnw'n hynod bwysig, yn ogystal â sicrhau na fydd pobl yn dychwelyd i'r strydoedd dros gyfnod y Nadolig. O ran pryd y byddai'r cyfle nesaf i glywed ynghylch hynny, hoffwn i dynnu sylw at y ffaith bod cwestiwn i'r Gweinidog Tai ynghylch cysgu ar y stryd yn cael ei ofyn yfory yn y Siambr, felly gallai hynny fod yn gyfle cynnar i glywed am y cynlluniau nesaf.

Trefnydd, I wonder if we could have an update from the health Minister on critical care provision, specifically in south-east Wales. Today saw the well-publicised and long-awaited opening of the new Grange University Hospital in Cwmbran. Hopefully, this will transform critical and specialist care in south-east Wales. It's true to say it's a fantastic new building, new facility, but there are issues that need to be ironed out. Some NHS workers have confided in me that they fear that the hospital could be understaffed. There are around 471 beds and many private rooms, which is great on the face of it, but, of course, you then need more staffing cover or nursing cover than you would with traditional wards. So, could we have an update from the Welsh Government on what is being done to recruit more staff into new facilities such as the Grange University Hospital?

Trefnydd, tybed a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog Iechyd ynghylch darpariaeth gofal critigol, yn benodol yn y de-ddwyrain. Heddiw, cafodd agoriad hirddisgwyliedig Ysbyty Prifysgol y Faenor newydd yng Nghwmbrân ei hysbysebu'n dda. Gobeithio y gwnaiff hyn drawsnewid gofal critigol ac arbenigol yn y de-ddwyrain. Mae'n wir dweud ei fod yn adeilad newydd gwych, yn gyfleuster newydd, ond mae yna faterion y mae angen eu datrys. Mae rhai gweithwyr y GIG wedi ymddiried ynof eu bod nhw'n ofni bod prinder staff yn yr ysbyty. Mae yno oddeutu 471 o welyau a llawer o ystafelloedd preifat, sy'n wych ar yr wyneb ond, wrth gwrs, yna mae angen mwy o staff neu staff nyrsio nag y byddech chi gyda wardiau traddodiadol. Felly, a gawn ni'r diweddaraf gan Lywodraeth Cymru am yr hyn sy'n cael ei wneud i recriwtio mwy o staff i gyfleusterau newydd fel Ysbyty Prifysgol y Faenor?

14:50

Thank you to Nick Ramsay for raising that concern, and you will have heard the First Minister respond to a very similar issue raised during the course of First Minister's questions this afternoon. Of course, the Grange hospital is a state-of-the-art hospital with facilities that are ideally suited to the safe management of patients with and without COVID, and of course there are many isolation rooms there to prevent the spread and so on, so it is, as Nick Ramsay says, an excellent facility. We are satisfied that the health board has discussed the plans to open the hospital with clinical colleagues, including perhaps those colleagues who have been directly in touch with you. But, of course, it's right and proper to raise any concerns that people have and that everyone must work together to ensure those risks are minimised. So, I would invite Nick Ramsay to perhaps send the concerns that he's had raised with him anonymously to the health Minister in order for him to consider them and ensure that those concerns are raised directly then with the health board.

Diolch i Nick Ramsay am godi'r pryder hwnnw, a byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn ymateb i fater tebyg iawn a gododd yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog y prynhawn yma. Wrth gwrs, mae ysbyty'r Faenor yn ysbyty o'r radd flaenaf gyda chyfleusterau sy'n ddelfrydol ar gyfer rheoli cleifion sydd â COVID a'r rheini heb COVID, ac wrth gwrs mae llawer o ystafelloedd ynysu yno i atal lledaeniad ac yn y blaen. Felly, fel y dywed Nick Ramsay, mae'n gyfleuster rhagorol. Rydym ni'n fodlon bod y bwrdd iechyd wedi trafod y cynlluniau i agor yr ysbyty gyda chydweithwyr clinigol, gan gynnwys efallai'r cyd-weithwyr hynny sydd wedi bod mewn cysylltiad uniongyrchol â chi. Ond, wrth gwrs, mae'n iawn ac yn briodol codi unrhyw bryderon sydd gan bobl a bod yn rhaid i bawb gydweithio i sicrhau bod y risgiau hynny'n cael eu lleihau. Felly, fe fyddwn i'n  gwahodd Nick Ramsay i anfon y pryderon a godwyd gydag ef yn ddienw at y Gweinidog Iechyd fel y gall ef eu hystyried nhw a sicrhau bod y pryderon hynny yna'n cael eu codi'n uniongyrchol gyda'r bwrdd iechyd.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ynglyn â phenderfyniad y Llywodraeth i dorri'r gefnogaeth mae wedi bod yn ei darparu ar gyfer y sector ynni hydro yng Nghymru. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae yn bisâr fod gennym ni ar un llaw Lywodraeth sy'n dweud eu bod nhw eisiau tyfu cynhyrchiant ynni adnewyddadwy yng Nghymru, ond ar y llaw arall yn torri'r gefnogaeth sy'n cael ei darparu i'r sector ynni hydro—yn wir, yn tynnu'r mat o dan draed y sector, yn gadael, mae'n debyg nawr, rai o'r prosiectau hynny i fod yn anghynaladwy. Dwi'n gwybod am o leiaf un sy'n wynebu cynnydd o 1,000 y cant yn y trethi busnes maen nhw'n mynd i orfod eu talu. Mi wnaeth y sector gynnig cyfaddawd, a'r Llywodraeth i bob pwrpas yn anwybyddu hynny. Mae'r Llywodraeth hefyd wedi anwybyddu argymhellion wnaethpwyd mewn adroddiad a gomisiynwyd gan y Llywodraeth eu hunain, oedd yn cynnig datrysiad tymor hir i'r sefyllfa. Mae cyfathrebu gyda'r sector wedi bod yn eithriadol o sâl, nifer yn teimlo eich bod chi wedi claddu eich pennau yn y tywod, yn sicr wedi troi cefn arnyn nhw. Felly, mae angen datganiad arnom ni i geisio deall rhesymeg y Llywodraeth y tu ôl i'r penderfyniad hyn, sydd yn ymddangos yn benderfyniad neu'n gam gwag fydd yn gwneud dim byd ond tanseilio'r ymdrech i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd.

May I ask for a statement from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the Government's decision to cut the support that it's been providing for the hydro energy sector in Wales? I have to say that it's bizarre that on the one hand we have a Government that says they want to develop renewable energy in Wales, but on the other hand is cutting the support provided to the hydro energy sector—indeed, pulling the mat from under its feet, leaving some of those projects unsustainable. I know of at least one that is facing an increase of 1,000 per cent in the business rates that they will have to pay. Now, the sector offered a compromise, and the Government to all intents and purposes ignored that. The Government has also ignored the recommendations made by a report commissioned by the Government itself, which proposed a long-term resolution to the situation. Communication with the sector has been exceptionally poor, with many feeling that you've buried your heads in the sand and certainly turned your back on them. So, we do need a statement to try and understand the rationale of Government in making this decision, which does appear to be a mistake as it will do nothing but undermine the efforts to tackle the climate crisis.

In addition, can I ask for a statement from the environment and rural affairs Minister on the UK Government's intention to reform small breweries relief. Now, currently small breweries, of which we have very many here in Wales—those that produce less than 5,000 hectolitres per year—get a 50 per cent reduction in the duty that they pay, but the UK Government intends to reform that, reducing the threshold significantly, seriously impacting the majority of breweries here in Wales. I've raised this previously both in committee and here in the Chamber. The Minister said she wasn't aware of the issue but that she'd check whether the Government have made any representations. She subsequently wrote to me saying that the Government haven't, it's not devolved and, therefore, the Welsh Government wouldn't be pursuing this. Now, that stands in marked contrast to the approach of the Scottish Government, who have mounted a concerted effort in making representations on behalf of the small breweries there. So, the Scottish Government have been proactive; the Welsh Government is just sitting back and saying, 'It's not our problem.' Now, small breweries are one of the success stories we have in terms of the growth of the sector, and much of that will be undone if this duty threshold is reduced. I implore the Government to do something about it and I want to hear exactly from the Minister what your plans are.

At hynny, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Amgylchedd a Materion Gwledig ynghylch bwriad Llywodraeth y DU i ddiwygio rhyddhad bragdai bach. Nawr, ar hyn o bryd mae bragdai bach, y mae gennym ni lawer iawn ohonyn nhw yma yng Nghymru—y rhai sy'n cynhyrchu llai na 5,000 o hectolitrau y flwyddyn—yn cael gostyngiad o 50 y cant yn y dreth y maen nhw’n ei thalu, ond mae Llywodraeth y DU yn bwriadu diwygio hynny, gan leihau'r trothwy'n sylweddol, gan effeithio'n ddifrifol ar y rhan fwyaf o fragdai yma yng Nghymru. Rwyf wedi codi hyn o'r blaen yn y pwyllgor ac yma yn y Siambr. Dywedodd y Gweinidog nad oedd yn ymwybodol o'r mater ond y byddai'n gwirio a yw'r Llywodraeth wedi cyflwyno unrhyw sylwadau. Ysgrifennodd hi ataf wedyn yn dweud nad yw'r Llywodraeth wedi gwneud hynny gan nad yw'n fater sydd wedi'i ddatganoli, ac felly ni fyddai Llywodraeth Cymru yn mynd ar drywydd hyn. Nawr, mae hynny'n gwrthgyferbynnu'n llwyr ag agwedd Llywodraeth yr Alban, sydd wedi gwneud ymdrech ar y cyd i gyflwyno sylwadau ar ran y bragdai bach yno. Felly, mae Llywodraeth yr Alban wedi bod yn rhagweithiol; mae Llywodraeth Cymru yn eistedd yn ôl ac yn dweud, 'Nid ein problem ni yw hon.' Nawr, mae bragdai bach yn un o'r llwyddiannau sydd gennym ni o ran twf y sector, a bydd llawer o hynny'n cael ei ddadwneud os caiff y trothwy treth hwn ei leihau. Rwy'n erfyn ar y Llywodraeth i wneud rhywbeth yn ei gylch ac rwyf eisiau clywed beth yn union yw cynlluniau'r Gweinidog.

So, on the first issue, of course, the Welsh Government has given significant support to the hydro sector, but you'll be aware, of course, that our support is very much focused on community-led hydro schemes. I do note that you have a question to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on renewable energy tomorrow, so that might be an opportunity to raise that, or I'm sure that you'll write to the Minister to raise those concerns on behalf of the sector as well.

I personally share Llyr's concern about the small breweries relief. I've certainly raised that as a constituency Member with the UK Government on behalf of the amazing Gower breweries that we have—I had to take the opportunity to drop that in. But I will speak to the Minister on this particular issue, because our small breweries are particularly important for many of our communities.

Felly, ar y mater cyntaf, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cefnogaeth sylweddol i'r sector dŵr, ond byddwch chi'n ymwybodol, wrth gwrs, fod ein cefnogaeth yn canolbwyntio'n fawr ar gynlluniau ynni dŵr sydd wedi'u harwain gan y gymuned. Rwy'n nodi bod gennych chi gwestiwn i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar ynni adnewyddadwy yfory, felly gallai hynny fod yn gyfle i godi hynny, neu rwy'n siŵr y byddwch chi'n ysgrifennu at y Gweinidog i godi'r pryderon hynny ar ran y sector hefyd.

Yn bersonol, rwy'n rhannu pryder Llyr am y rhyddhad i fragdai bach. Yn sicr, rwyf wedi codi hynny fel Aelod etholaethol gyda Llywodraeth y DU ar ran y bragdy Gŵyr rhyfeddol sydd gennym ni—bu'n rhaid imi fanteisio ar y cyfle i ychwanegu hynny. Ond byddaf i'n siarad â'r Gweinidog ar y mater penodol hwn, oherwydd mae ein bragdai bach yn arbennig o bwysig i lawer o'n cymunedau.

14:55

Minister, could we have a debate on the Wales and, indeed, the UK-wide calls for the UK Government to develop a benefits take-up campaign across the UK to make sure that all of those who are entitled to financial support are actually getting it, particularly as the downturn hits our lowest income families and disadvantaged communities, and also whether we'd make permanent the current temporary £20 a week increase for universal credit and extend it across the new benefits that will be replacing universal credit in the near future? This is surely a moral obligation, so let us show where the Senedd stands on this issue. 

And, similarly, could we also have a debate on the annual real living wage campaign, which began last week, and the Citizens Cymru Wales campaign for care workers to be paid the real living wage? Again, it would allow Members here to show their support for this in principle, but also recognising—COVID has certainly shown us this—that it is those low-paid workers who are actually the most valuable, the ones who look after our friends and our family, who stock our shelves, deliver our goods, work on the shop floor and factory floor. They are the ones who really deserve and need a real living wage. 

Presiding Officer, just finally, on a very different subject, I've been asked by cultural facility providers in my area if we can have a statement that explains why arts centres and theatres as buildings in their entirety have to remain shut? Because these theatres are more than simply performance spaces; they provide space for workshops, classes, meetings, educational services, and they're professionally operated and regulated and can meet safety requirements. So, a statement could help clarify that these places, these facilities, can open, subject to regulated activity, and it's not to do with the name of 'theatre' or 'cultural venue' or 'performance space'. This would be a real help. Thank you, Trefnydd.

Gweinidog, a gawn ni ddadl ar y galw ledled Cymru ac, yn wir, ledled y DU, ar Lywodraeth y DU i ddatblygu ymgyrch defnyddio budd-daliadau ar draws y DU i sicrhau bod pawb sydd â hawl i gael cymorth ariannol yn ei gael mewn gwirionedd, yn enwedig wrth i'r dirywiad daro ein teuluoedd incwm isaf a'n cymunedau difreintiedig. Hefyd, a fyddai modd inni wneud y  cynnydd dros dro cyfredol o £20 yr wythnos ar gyfer credyd cynhwysol yn barhaol a'i ymestyn ar draws y budd-daliadau newydd a fydd yn disodli credyd cynhwysol yn y dyfodol agos? Mae'n sicr bod hwn yn rhwymedigaeth foesol, felly gadewch inni ddangos ble mae'r Senedd yn sefyll ar y mater hwn. 

Ac, yn yr un modd, a gawn ni ddadl hefyd ar yr ymgyrch flynyddol ar gyflogau byw gwirioneddol, a ddechreuodd yr wythnos diwethaf, ac ymgyrch Dinasyddion Cymru i dalu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal? Eto, byddai'n caniatáu i'r Aelodau yn y fan hon ddangos eu cefnogaeth i hyn mewn egwyddor, ond gan hefyd gydnabod—mae COVID yn sicr wedi dangos hyn i ni—mai'r gweithwyr cyflog isel hynny sydd fwyaf gwerthfawr mewn gwirionedd, y rhai sy'n gofalu am ein cyfeillion a'n teulu, sy'n llenwi'r silffoedd, yn dosbarthu ein nwyddau, yn gweithio ar lawr y siop ac ar lawr y ffatri. Y nhw yw'r rhai sy'n haeddu ac sydd angen y cyflog byw gwirioneddol.

Llywydd, yn olaf, ar bwnc gwahanol iawn, mae darparwyr cyfleusterau diwylliannol yn fy ardal i wedi gofyn a gawn ni ddatganiad sy'n esbonio pam mae'n rhaid i ganolfannau celfyddydol a theatrau fel adeiladau yn eu cyfanrwydd aros ar gau? Oherwydd mae’r theatrau hyn yn fwy na mannau perfformio yn unig; maent yn darparu lle ar gyfer gweithdai, dosbarthiadau, cyfarfodydd, gwasanaethau addysgol, ac yn cael eu gweithredu a'u rheoleiddio'n broffesiynol a gallant fodloni gofynion diogelwch. Felly, gallai datganiad helpu i egluro y gall y lleoedd hyn, y cyfleusterau hyn, agor, yn amodol ar weithgarwch wedi’i reoleiddio ac nad yw'n ymwneud â'r enw 'theatr' neu 'leoliad diwylliannol' neu 'fan perfformio'. Byddai hyn yn help mawr. Diolch, Trefnydd.

Thank you for bringing forward three really important issues this afternoon. The first related to the importance of ensuring that everybody is accessing all of the financial support that they are entitled to, and maximising the take-up of welfare benefits is one of our important strands of action at the moment. Through our own funding, we're certainly making a big difference in this area. Between January and September of this year, the benefit advice services delivered through the Welsh Government single advice fund have helped households across Wales to claim over £20 million of additional welfare benefit income. And let's remember, that's £20 million of funding that then is almost certainly being reinvested in local communities as well. It's absolutely the case, though, that the Department for Work and Pensions does need to do more, and a joint letter has now been issued to the Secretary of State for Work and Pensions, signed by Ministers from Wales, Scotland and Northern Ireland, calling on them to have a more strategic approach to the take-up of welfare benefits, and I think that that's an important campaign that we can all get behind. And, of course, the real living wage was something that the First Minister spoke passionately about during First Minister's questions this afternoon, and he, of course, sponsored that event recently in the Senedd. He referred to the work that we're doing to ensure that the economic contract, for example, takes all of that into account, and the work that he led personally in terms of ensuring that the NHS is a real living wage employer as well. So, I think we're making a lot of progress in that area, but lots yet to do.

And then, finally, we have started the process of allowing theatres to reopen in a limited capacity, and our guidance has now been revised to allow theatres to reopen for those premises if they're seeking to broadcast without an audience present at the premises, or to rehearse as well. Our expectation is that events should be able to—events more generally—resume no sooner, I think, than spring. So, the £63 million cultural recovery fund will need to be there to support the sector and ensure the long-term sustainability in the meantime. But, in the light of the wider public health context, theatres and concert halls are required to remain closed to the general public, and our test events programme is on hold. So, that, unfortunately, is the situation at the moment, which is why it's even more important that we put that recovery fund in place.

Diolch i chi am gyflwyno tri mater gwirioneddol bwysig y prynhawn yma. Roedd y cyntaf yn ymwneud â phwysigrwydd sicrhau bod pawb yn cael yr holl gymorth ariannol y mae ganddynt yr hawl iddo, ac mae manteisio i'r eithaf ar fudd-daliadau lles yn un o'n meysydd gweithredu pwysig ar hyn o bryd. Drwy ein cyllid ein hunain, rydym yn sicr yn gwneud gwahaniaeth mawr yn y maes hwn. Rhwng mis Ionawr a mis Medi eleni, mae'r gwasanaethau cynghori ar fudd-daliadau sy'n cael ei ddarparu drwy gronfa gyngor sengl Llywodraeth Cymru wedi helpu aelwydydd ledled Cymru i hawlio dros £20 miliwn o incwm budd-dal lles ychwanegol. A gadewch inni gofio, mae hynny'n £20 miliwn o gyllid sydd wedyn bron yn sicr yn cael ei ailfuddsoddi mewn cymunedau lleol hefyd. Mae'n gwbl wir, serch hynny, fod angen i'r Adran Gwaith a Phensiynau wneud mwy, ac mae llythyr ar y cyd nawr wedi'i anfon at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau, ac wedi'i lofnodi gan Weinidogion o Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, yn galw arnynt i gael dull gweithredu mwy strategol ar gyfer budd-daliadau lles, ac rwy'n credu bod honno'n ymgyrch bwysig y gallwn ni i gyd ei chefnogi. Ac, wrth gwrs, roedd y cyflog byw gwirioneddol yn rhywbeth y siaradodd y Prif Weinidog yn angerddol yn ei gylch yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog y prynhawn yma, ac fe wnaeth ef noddi'r digwyddiad hwnnw yn ddiweddar yn y Senedd wrth gwrs. Cyfeiriodd at y gwaith yr ydym ni'n ei wneud i sicrhau bod y contract economaidd, er enghraifft, yn ystyried hynny i gyd, a'r gwaith yr arweiniodd ef arno yn bersonol i sicrhau bod y GIG yn gyflogwr cyflog byw gwirioneddol hefyd. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n gwneud llawer o gynnydd yn y maes hwnnw, ond mae llawer eto i'w wneud.

Ac yna, yn olaf, rydym wedi dechrau'r broses o ganiatáu i theatrau ailagor gyda chapasiti cyfyngedig, a diwygiwyd ein canllawiau erbyn hyn i ganiatáu i theatrau ailagor yn y safleoedd hynny os ydynt yn ceisio darlledu heb gynulleidfa yn bresennol, neu ar gyfer ymarfer hefyd. Ein disgwyliad yw y bydd disgwyl i ddigwyddiadau—digwyddiadau'n fwy cyffredinol—allu ailddechrau yn y gwanwyn. Felly, bydd angen i'r gronfa adferiad diwylliannol gwerth £63 miliwn fod yno i gefnogi'r sector a sicrhau'r cynaliadwyedd hirdymor yn y cyfamser. Ond, yng ngoleuni'r cyd-destun iechyd cyhoeddus ehangach, mae'n ofynnol i theatrau a neuaddau cyngerdd aros ar gau i'r cyhoedd, a chafodd ein rhaglen o ddigwyddiadau prawf ei gohirio. Felly dyna, yn anffodus, yw'r sefyllfa ar hyn o bryd, a dyna pam mae'n bwysig iawn ein bod yn rhoi'r gronfa adfer honno ar waith.

15:00

Could the Government give a statement on why huge swathes of mature, healthy trees are being felled from the side of our trunk roads? And, in that statement, could we find out who has authorised these devastating interventions, an extreme instance of which is being carried out as we speak on the A4042 Cwmbran bypass?

It's well known that trees are a particularly important element in combating climate change, in that they absorb huge amounts of carbon dioxide. Their position along all the roads in Wales makes them particularly efficient in this process, not to mention their important sound-absorbing qualities.

Minister, even a cursory inspection of these trees shows that they were both mature and healthy and, therefore, were not presenting any specific safety hazard. So, could we have a statement explaining why a Government supposedly committed to a carbon-free Wales is allowing, perhaps even authorising, this environmentally devastating practice?

A wnaiff y Llywodraeth roi datganiad ynghylch pam mae niferoedd lawer o goed aeddfed ac iach yn cael eu torri i lawr ar ymylon ein cefnffyrdd? Ac, yn y datganiad hwnnw, a fyddai modd inni ganfod pwy sydd wedi awdurdodi'r ymyriadau dinistriol hyn? Mae enghraifft eithafol yn digwydd wrth inni siarad ar ffordd osgoi Cwmbrân, yr A4042.

Mae'n hysbys bod coed yn elfen eithriadol o bwysig wrth fynd i'r afael â newid hinsawdd, gan eu bod yn amsugno llawer iawn o garbon deuocsid. Mae eu lleoliad ar ymylon y ffyrdd yng Nghymru yn eu gwneud yn arbennig o effeithlon yn y broses hon, heb sôn am eu rhinweddau pwysig yn amsugno sain.

Gweinidog, mae hyd yn oed archwiliad sydyn o'r coed hyn yn dangos eu bod yn aeddfed ac yn iach ac, felly, nad oeddent yn achosi unrhyw berygl diogelwch penodol. Felly, a gawn ni ddatganiad yn esbonio pam mae Llywodraeth sydd i fod yn ymrwymedig i Gymru ddi-garbon yn caniatáu, o bosibl yn awdurdodi, yr arfer dinistriol hwn i'r amgylchedd?

Well, I'm not familiar with the particular trees or the stretch of road to which David Rowlands is referring at the moment. So, perhaps I'll invite him to write to the Minister for transport in the first instance, describing the concerns that you have, so that he can look into it and provide you with a more detailed response.

Wel, nid wyf i'n gyfarwydd â'r coed penodol na'r darn o ffordd y mae David Rowlands yn cyfeirio atyn nhw ar hyn o bryd. Felly, byddwn yn ei wahodd i ysgrifennu at y Gweinidog Trafnidiaeth yn y lle cyntaf, gan ddisgrifio ei bryderon, fel y gall y Gweinidog ymchwilio i'r mater a rhoi ymateb manylach iddo.

Diolch i'r Trefnydd. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddwn yn awr yn cael toriad bach er mwyn gwneud newidiadau yn y Siambr. Diolch yn fawr.

I thank the Trefnydd. In accordance with Standing Order 12.18, we will now suspend proceedings briefly to make some changes in the Siambr. Thank you.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:01.

Plenary was suspended at 15:01.

15:10

Ailymgynullodd y Senedd am 15:11, gyda'r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:11, with Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.

3. Datganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru: Tata Steel
3. Statement by the Minister for Economy, Transport and North Wales: Tata Steel

So, we'll reconvene the Plenary proceedings this afternoon with item 3, which is a statement by the Minister for Economy, Transport and North Wales on Tata Steel. I call on the Minister for Economy, Transport and North Wales, Ken Skates.

Felly, rydym ni'n ailgynnull trafodion y Cyfarfod Llawn y prynhawn yma gydag eitem 3, sef datganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru ynghylch Tata Steel. Rwy'n galw ar Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru, Ken Skates.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Tata Steel announced on Friday, 13 November that they have initiated discussions with SSAB Sweden regarding the acquisition of Tata Steel’s Netherlands business including, of course, the IJmuiden steelworks. In addition, they have initiated a process to separate Tata Steel Netherlands and UK business in the future. Crucially, Tata Steel also made it clear that they are reviewing all options to make the business self-sustaining without the need for any funding support from Tata Steel India in the future. The uncertainty around what this might ultimately mean for the UK business will undoubtedly cause deep concern for the 8,000 Tata Steel employees across the UK as well as their families, local communities and the significant numbers involved in their supply chain.  

The First Minister and I spoke with Dr Henrik Adam, chief executive officer of Tata Steel Europe, on Friday. Dr Adam explained that Tata Steel is determined to find a sustainable future for operations here in the UK and to safeguard the workforce. Dr Adam also made clear that the creation of a UK-only operation marks a critical point for the business.

Now, we must take this opportunity to create a sustainable, secure and successful footprint for Tata Steel here in Wales, one that is aligned with our low-carbon aspirations, is truly fit for the future and ensures that we maintain our indigenous steel sector here in Wales and the UK for the long term. Significant support is needed, particularly investment, but we are clear that the steel industry in Wales, with the right internal market conditions, can have a sustainable and successful future. 

I am aware that there are particular concerns over the separation with the Tata Steel plant in IJmuiden, which will mean that Tata Steel UK will lose access to the research and development capability in the Netherlands. Over recent years, we've seen significant investment in our research and development capability here in Wales related to the steel sector. Initiatives such as the Steel and Metals Institute, SUSTAIN, FLEXIS and ASTUTE mean that we can build on this expertise to further develop our domestic research and development capabilities.

The COVID pandemic has raised important questions around our economic resilience, and the time is now right to ensure that we maintain our steel-making capability for the long term. We have seen how important it is that we have strong, resilient, local manufacturing and supply chains. We need our steel sector to be at the base of our low-carbon future in energy efficient buildings, in renewable energy, in low-carbon electric vehicles and, of course, construction. Also let’s not forget that steel itself is endlessly recyclable. 

It is therefore vital that the UK Government commits to real and significant support for Tata Steel and the sector as a matter of urgency—support that will make a lasting difference to the sector and genuinely secure its future, not just paper over the cracks. And this is not a new ask; the sector has been calling on the UK Government for many years to take action in key areas, including energy prices, and to provide an effective package of support of the type that other sectors have received through specific sector deals.

So, I spoke with the Secretary of State for Wales on Friday, and yesterday I raised the matter with the UK Government's business Minister Nadhim Zahawi MP. I am also seeking a meeting with the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy. The First Minister has already written to the Prime Minister about the strategic importance of Tata Steel, and he is also seeking an early discussion with the Prime Minister to discuss finding a sustainable future for the company. Only the UK Government has the capacity to provide the scale of support now required. Proactive and rapid support would represent tangible action on the levelling-up agenda and demonstrate the UK working for Wales at this critical time.

In addition, it is important, I think, Dirprwy Llywydd, to emphasise that a 'no deal' Brexit would be extremely damaging for the UK steel sector, and it's therefore vital that the UK secures a comprehensive trade deal with the EU with tariff-free access to EU markets. That comprehensive trade agreement with the EU is the No. 1 trade agreement priority for UK steel makers. The EU is by far the largest export market for UK steel companies and their UK-based customers in the manufacturing sectors. It's vital that the steel industry in Wales is not disadvantaged through unnecessary trade barriers such as additional customs, tariffs, quotas or technical barriers to trade.

Dirprwy Lywydd, the UK Government's significant spend on areas such as infrastructure also means that there is huge potential in terms of opportunities for UK steel makers, which would help protect jobs in steel companies, their supply chains, retain GVA in our economy, and potentially reduce carbon emissions by shortening those supply chains. I will be seeking further discussions with UK Government Ministers and the company over the coming days and weeks to work together to secure the future of Tata Steel's plants in the UK and here in Wales, and I can assure Members that I'll keep them updated on those discussions.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ar ddydd Gwener 13 Tachwedd, fe gyhoeddodd Tata Steel ei fod wedi cychwyn trafodaethau gyda SSAB Sweden ynghylch caffael gweithfeydd Tata Steel yn yr Iseldiroedd gan gynnwys, wrth gwrs, waith dur IJmuiden. Hefyd, mae'r cwmni wedi cychwyn proses i wahanu busnes Tata Steel yn yr Iseldiroedd a busnes yn y DU yn y dyfodol. Yn hollbwysig, fe eglurodd Tata Steel hefyd ei fod am adolygu'r holl ddewisiadau i wneud y busnes yn hunangynhaliol heb fod angen unrhyw gymorth ariannol oddi wrth Tata Steel India yn y dyfodol. Fe fydd yr ansicrwydd ynghylch beth a olygir gan hyn yn y pen draw i'r busnes yn y DU yn siŵr o fod yn achos pryder mawr i'r 8,000 o weithwyr sydd gan Tata Steel ledled y DU yn ogystal â'u teuluoedd nhw, y cymunedau lleol a'r  niferoedd uchel sy'n gysylltiedig â chadwyn gyflenwi'r cwmni.

Fe siaradodd y Prif Weinidog a minnau ddydd Gwener gyda Dr Henrik Adam, prif swyddog gweithredol Tata Steel Europe. Fe eglurodd Dr Adam fod Tata Steel yn benderfynol o ddiogelu dyfodol sy'n gynaliadwy i'w weithrediadau yma yn y DU a diogelu'r gweithlu. Fe eglurodd Dr Adam hefyd fod creu cwmni ar gyfer y DU yn unig yn dynodi trobwynt tyngedfennol i'r busnes.

Nawr, bydd raid inni fanteisio ar y cyfle hwn i greu cartref sy'n gynaliadwy, diogel a llwyddiannus i Tata Steel yma yng Nghymru, un sy'n cyd-fynd â'n dyheadau ni o ran carbon isel, un sy'n wirioneddol gymwys i'r dyfodol ac yn sicrhau ein bod ni'n cynnal ein sector dur ni sy'n gynhenid yma yng Nghymru a'r DU ar gyfer yr hirdymor. Mae cefnogaeth sylweddol yn angenrheidiol, a buddsoddi yn arbennig, ond rydym ni'n glir y gall y diwydiant dur yng Nghymru, gyda'r amodau priodol yn y farchnad fewnol, fod â dyfodol cynaliadwy a llwyddiannus iddo. 

Rwy'n ymwybodol fod pryderon penodol ynghylch y gwahanu oddi wrth waith Tata Steel yn IJmuiden, a fydd yn golygu y bydd Tata Steel UK yn colli'r defnydd a wneir o'r gwaith ymchwil a datblygu sy'n digwydd yn yr Iseldiroedd. Dros y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld buddsoddiad sylweddol yn ein gallu o ran ymchwil a datblygu yma yng Nghymru sy'n gysylltiedig â'r sector dur. Mae mentrau fel y Sefydliad Dur a Metelau, SUSTAIN, FLEXIS ac ASTUTE yn golygu y gallwn adeiladu ar y wybodaeth arbenigol hon i ddatblygu ein galluoedd ymchwil a datblygu domestig ni ymhellach.

Mae pandemig COVID wedi codi cwestiynau pwysig o ran ein cydnerthedd economaidd, ac mae'n bryd nawr i sicrhau ein bod ni'n amddiffyn ein gallu i gynhyrchu dur yn yr hirdymor. Rydym wedi gweld pa mor bwysig yw bod gennym gadwyni gweithgynhyrchu a chyflenwi sy'n gryf, yn gydnerth ac yn lleol. Mae angen i'n sector dur ni fod wrth wraidd ein dyfodol carbon isel ni o ran adeiladau sy'n defnyddio ynni'n effeithlon, o ran ynni adnewyddadwy, cerbydau trydan carbon isel ac, wrth gwrs, adeiladu. Hefyd, rhaid peidio anghofio y gellir ailgylchu dur yn ddiddiwedd.

Mae'n hanfodol felly bod Llywodraeth y DU yn ymrwymo i gefnogaeth wirioneddol a sylweddol i Tata Steel a'r sector fel mater o frys—cymorth a fydd yn gwneud gwahaniaeth parhaol i'r sector ac yn sicrhau ei ddyfodol yn wirioneddol, nid papuro dros y craciau yn unig. Ac nid galwad newydd yw hon; mae'r sector wedi bod yn galw ar Lywodraeth y DU i weithredu mewn meysydd allweddol ers blynyddoedd lawer, gan gynnwys ynghylch prisiau ynni, ac i ddarparu pecyn effeithiol o gymorth o'r math a gafodd sectorau eraill drwy gytundebau penodol i'w sector nhw.

Felly, fe siaradais ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru ddydd Gwener, ac fe godais i'r mater ddoe gyda Gweinidog Busnes Llywodraeth y DU, Nadhim Zahawi AS. Rwyf wedi gofyn am gyfarfod hefyd gyda'r Ysgrifennydd Gwladol Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol. Mae Prif Weinidog Cymru wedi ysgrifennu at Brif Weinidog y DU eisoes ynglŷn â phwysigrwydd strategol Tata Steel, ac mae'n gobeithio cael trafodaeth gynnar gyda Phrif Weinidog y DU i drafod ceisio dyfodol sy'n gynaliadwy i'r cwmni. Gan Lywodraeth y DU yn unig y mae'r gallu i ddarparu'r raddfa o gymorth sy'n ofynnol bellach. Fe fyddai cymorth rhagweithiol a chyflym yn gamau pendant ar yr agenda lefelu am i fyny, ac yn dangos bod y DU yn gweithio dros Gymru yn y cyfnod tyngedfennol hwn.

Ar ben hynny, yn fy marn i, Dirprwy Lywydd, mae'n bwysig pwysleisio y byddai Brexit 'heb gytundeb' yn niweidiol iawn i sector dur y DU, ac felly mae'n hanfodol bod y DU yn sicrhau cytundeb masnach cynhwysfawr gyda'r UE gyda mynediad di-dariff i farchnadoedd yr UE. Y cytundeb masnach cynhwysfawr hwnnw gyda'r UE yw blaenoriaeth fwyaf unrhyw gytundeb masnach o ran cynhyrchwyr dur y DU. Yr UE yw'r farchnad allforio fwyaf o bell ffordd ar gyfer cwmnïau dur y DU a'u cwsmeriaid nhw yn y DU yn y sectorau gweithgynhyrchu. Mae'n hanfodol nad yw'r diwydiant dur yng Nghymru dan anfantais oherwydd rhwystrau masnach diangen fel tollau ychwanegol, tariffau, cwotâu neu rwystrau technegol i fasnachu.

Dirprwy Lywydd, mae gwariant sylweddol Llywodraeth y DU ar feysydd fel seilwaith yn golygu hefyd fod yna botensial enfawr o ran cyfleoedd i wneuthurwyr dur y DU. Byddai hynny'n helpu i ddiogelu swyddi mewn cwmnïau dur a'u cadwyni cyflenwi nhw, yn cadw gwerth ychwanegol gros yn ein heconomi ni, ac o bosibl yn lleihau allyriadau carbon drwy fyrhau'r cadwyni cyflenwi hyn. Fe fyddaf i'n ceisio cael trafodaethau pellach gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU a'r cwmni dros y dyddiau a'r wythnosau nesaf i gydweithio er mwyn sicrhau dyfodol gweithfeydd Tata Steel yn y DU ac yma yng Nghymru, ac fe allaf i sicrhau'r Aelodau y byddaf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw ynglŷn â'r trafodaethau hynny.

15:15

Minister, can I thank you for your statement this afternoon? I'd agree that Tata Steel's decision to split the UK and Netherlands businesses will be deeply concerning for steelworkers across Wales and their families and the local community and wider supply chain. Uncertainty is often unwelcome, and I'm afraid we've had plenty of that during 2020, sadly. I am conscious, as well, that we do use the right language in terms of our conversations about Tata, because what I don't want to do—I'm sure what we can all agree on is that we don't want to undermine Tata's abilities themselves to come forward with solutions and their own abilities.

In your statement, you say you believe that the steel industry is of strategic importance and that it has a future in Wales and the UK, and I would agree, and I sincerely hope that you are right in this assertion. You say in your statement, Minister, that Tata Steel will lose access to the R&D capacity in the Netherlands, and I think this is a particularly important aspect for us here in Wales. I wonder if you can expand on what you've said this afternoon in terms of our abilities within Wales and the UK, but Wales specifically, in terms of strengthening our own R&D capacity. What weapons does the Welsh Government have in its own armoury to ensure that steel production can be self-sustaining here in Wales? I wonder if, Minister, you could outline what steps the Welsh Government is taking in order to utilise public procurement and investment to encourage modern methods of construction here in Wales.

Perhaps you could also update on discussions that the Welsh Government has had on creating the correct regulatory environment, which protects the production across Wales and the jobs in the wider supply chain. Furthermore, the Welsh Government's objective of decarbonisation and the condition of public subsidy of being carbon neutral by 2050 through the use of electric arc furnaces could have the effect, of course, of reducing the number of staff that are necessary on the site at Port Talbot, so how does the Welsh Government intend to meet the objectives of decarbonisation and protecting the livelihoods of the people who are directly employed as part of the wider supply chain at Port Talbot? Finally, it may also be helpful if you could update us on any work with regard to reforming business rates and reforming the business rates system that will help businesses across Wales in this particular sector.

Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma? Fe fyddwn innau'n cytuno bod penderfyniad Tata Steel i rannu busnesau'r DU a'r Iseldiroedd yn achos gofid mawr i weithwyr dur ledled Cymru, eu teuluoedd a'r cymunedau lleol a'r gadwyn gyflenwi ehangach. Hen beth annifyr yw ansicrwydd yn aml, ac rwy'n ofni ein bod ni wedi gweld digon o hynny yn ystod 2020, yn anffodus. Rwy'n ymwybodol ein bod ni'n defnyddio'r ieithwedd briodol o ran ein sgyrsiau ni ynglŷn â Tata, oherwydd yr hyn nad wyf i'n dymuno ei wneud—ac rwy'n siŵr y gallwn gytuno ar hynny, yw tanseilio gallu Tata ei hun i gyflwyno ei ddatrysiadau a'i alluoedd ei hunan.

Yn eich datganiad, rydych chi'n dweud eich bod o'r farn bod y diwydiant dur o bwysigrwydd strategol a bod iddo ddyfodol yng Nghymru a'r DU, ac fe fyddwn innau'n cytuno â hynny, ac rwy'n gobeithio'n ddiffuant eich bod chi'n iawn i ddweud hynny. Rydych chi'n dweud yn eich datganiad, Gweinidog, na fydd y gwaith ymchwil a datblygu a wneir yn yr Iseldiroedd ar gael i Tata Steel mwyach, ac rwy'n credu bod hwn yn fater sydd o bwys arbennig inni yma yng Nghymru. Tybed a wnewch chi ymhelaethu ar yr hyn a ddywedasoch y prynhawn yma o ran ein galluoedd ni yng Nghymru a'r DU, ond yn arbennig yng Nghymru, o ran cryfhau ein galluoedd ni ein hunain gydag ymchwil a datblygu. Pa arfau sydd gan Lywodraeth Cymru yn ei chist hi ei hun i sicrhau y gall cynhyrchu dur fod yn waith sy'n hunangynhaliol yma yng Nghymru? Tybed, Gweinidog, a wnewch chi amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddefnyddio caffael cyhoeddus a buddsoddi i annog dulliau modern o adeiladu yma yng Nghymru.

Efallai y gwnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf hefyd am drafodaethau a gafodd Llywodraeth Cymru ynglŷn â chreu'r amgylchedd priodol i reoleiddio, sy'n diogelu'r gwaith cynhyrchu ledled Cymru a'r swyddi yn y gadwyn gyflenwi ehangach. At hynny, fe allai nod Llywodraeth Cymru o ddatgarboneiddio a'r amod o fod yn garbon niwtral ar gymhorthdal cyhoeddus erbyn 2050 drwy ddefnyddio ffwrneisi arc trydanol gael yr effaith o leihau nifer y staff sy'n angenrheidiol ar y safle ym Mhort Talbot. Felly sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflawni amcanion datgarboneiddio a diogelu bywoliaeth y bobl a gyflogir yn uniongyrchol yn y gadwyn gyflenwi ehangach ym Mhort Talbot? Yn olaf, efallai y byddai o gymorth hefyd pe byddech chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am unrhyw waith o ran diwygio ardrethi busnes a diwygio'r system ardrethi busnes a fydd yn helpu busnesau ledled Cymru yn y sector arbennig hwn.

15:20

Can I thank Russell George for his questions? I'd agree with his statement at the outset that, whilst, obviously, this will create anxiety—an announcement of this type always leads to uncertainty and, therefore, uncertainty—during the conversations that we've had with Tata, it is absolutely clear to us that Tata remain fully committed to the UK, and absolutely determined to take their assets through the necessary transformation to make them competitive and to guarantee the jobs that are contained within the Tata sites across the UK.

I guess a test of that commitment will come soon, in the way that Russell George outlined, in that we know that, as they disentangle two sides of the business and separate them out, R&D facilities will remain in the Netherlands, so too some of the functions that include sales, procurement and digital services. So, we would expect, as part of the separation of the company, those capabilities to be re-established here in the UK. I think that move to re-establish R&D, sales and procurement will be a clear demonstration by Tata that it is fully committed to the future of steel in the United Kingdom.

I think Russell George is also right to identify that, whilst the UK Government has the key role to play in providing the support necessary for steel, and particularly Tata in the context of today's discussions of a viable future, the Welsh Government also has a key role to play as well. We have stood behind Tata for many years, since 2016, offering crucial support in terms of skills training packages and R&D, and those offers of support remain in place. We've invested approximately £11 million, for example, in skills training provision, and we've also invested heavily in research and development facilities. I mentioned a number of them in my statement, and R&D is going to be critically important in terms of driving competitiveness and innovation beyond some of the steel sector-specific research and development facilities that we've invested in. We've also invested in manufacturing facilities that rely on steel as part of the supply chain—so, bringing businesses, particularly small businesses, together in those research facilities, enabling them to work together, to innovate, to use products that come from the Tata Steel family in the UK. I can point to one particular example: the Advanced Manufacturing Research Centre in Broughton, just a stone's throw from the Shotton facility.

In terms of procurement, Members will be aware that, insofar as procurement is concerned, the Welsh Government was the first signatory to the UK steel charter, which complements our earlier procurement advice note, by encouraging projects in Wales to source and benefit from high-quality British steel wherever is possible. As part of our actions to improve procurement practices, in addition to compliance with public contract regulations, we've implemented an additional mandatory legal position in our tender pre-qualification questionnaire that no dumped steel—no dumped steel at all—is to be used in any contract awarded by public sector bodies in Wales. But we're going to be looking, obviously, to the UK Government to see what more they can do to ensure that UK steel makers have every opportunity to be part of supply chains for publicly funded projects with a steel requirement. I received, just in the last 24 hours, the latest UK steel newsletter. I'd very much encourage Members to gain access to it; it's incredibly informative, and it identifies in there that demand for steel in the UK will rise from £3.8 billion today, this year, to £6 billion by the end of this decade. So there are huge, huge opportunities in terms of procurement here in the United Kingdom. And of course for Tata, there are particular opportunities in terms of automotive, because Tata supplies more than a third of the steel for the UK automotive sector's requirements.

Then, finally, with regard to business rates, I will of course ask the Finance Minister to provide an update on the work that's concerning the future of business rates. I know that this is extremely important to Tata and other steel operators in Wales. However, the key concern for steel businesses, particularly for Tata, relates to issues such as uncompetitive energy prices, where operations on the continent enjoy electricity prices up to 80 per cent lower than the United Kingdom. Then, secondly, the big challenge for steel in the UK is to ensure that it can transition in the context of our ambitions for net zero, and that requires considerable state intervention.

A gaf i ddiolch i Russell George am ei gwestiynau ef? Rwy'n cytuno â'i ddatganiad cychwynnol, er y bydd hyn, yn amlwg, yn peri pryder—mae cyhoeddiad fel hyn bob amser yn arwain at ansicrwydd ac, felly, ansicrwydd—yn ystod y sgyrsiau a gawsom gyda Tata, mae'n gwbl glir i ni fod Tata yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i'r DU, ac yn gwbl benderfynol o drawsnewid eu hasedau nhw fel y bo'r angen i'w gwneud nhw'n gystadleuol ac ar gyfer diogelu'r swyddi a geir ar safleoedd Tata ledled y DU.

Rwy'n dyfalu y cawn ni brawf o'r ymrwymiad hwnnw cyn bo hir, yn y modd yr amlinellodd Russell George, gan ein bod ni'n gwybod, wrth iddyn nhw ddatgysylltu dwy ran o'r busnes a'u gwahanu nhw, y bydd cyfleusterau ymchwil a datblygu yn aros yn yr Iseldiroedd, ac felly hefyd rai o'r swyddogaethau sy'n cynnwys gwerthiannau, caffael a gwasanaethau digidol. Felly, fe fyddem ni'n disgwyl, fel rhan o wahanu'r cwmni, y bydd y galluoedd hynny'n cael eu hail-sefydlu yma yn y DU. Rwy'n credu y bydd symud tuag at ailsefydlu ymchwil a datblygu, gwerthu a chaffael yn arwydd clir gan Tata ei fod wedi ymrwymo'n llwyr i ddyfodol dur yn y Deyrnas Unedig.

Rwy'n credu bod Russell George yn gywir i nodi hefyd, er mai gan Lywodraeth y DU y mae'r swyddogaeth allweddol wrth estyn y cymorth angenrheidiol ar gyfer dur, ac ar gyfer Tata yn benodol yng nghyd-destun trafodaethau heddiw ar ddyfodol hyfyw, mae gan Lywodraeth Cymru swyddogaeth allweddol yn hyn hefyd. Rydym wedi cefnogi Tata ers blynyddoedd lawer, ers 2016, gan gynnig cymorth hanfodol o ran pecynnau hyfforddi sgiliau ac ymchwil a datblygu, ac mae'r cynigion hynny o gymorth yn parhau. Rydym wedi buddsoddi tua £11 miliwn, er enghraifft, mewn darparu hyfforddiant sgiliau, ac rydym  wedi buddsoddi'n helaeth mewn cyfleusterau ymchwil a datblygu hefyd. Roeddwn i'n sôn am nifer ohonyn nhw yn fy natganiad i, ac fe fydd ymchwil a datblygu yn hollbwysig o ran ysgogi cystadleurwydd ac arloesedd y tu hwnt i rai o'r cyfleusterau ymchwil a datblygu sy'n benodol i'r sector dur y gwnaethom ni fuddsoddi ynddyn nhw. Rydym wedi buddsoddi mewn cyfleusterau gweithgynhyrchu sy'n ddibynnol ar y rhan sydd gan ddur yn y gadwyn gyflenwi hefyd—felly, dod â busnesau, yn enwedig busnesau bach, ynghyd yn y cyfleusterau ymchwil hynny, gan eu galluogi nhw i gydweithio, ac arloesi, a defnyddio cynhyrchion sy'n dod o deulu Tata Steel yn y DU. Fe allaf dynnu sylw at un enghraifft benodol: y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch ym Mrychdyn, dim ond tafliad carreg o waith Shotton.

O ran caffael, mae'r Aelodau yn ymwybodol mai Llywodraeth Cymru, i'r graddau y mae caffael yn y cwestiwn, oedd yr enw cyntaf ar siarter ddur y DU, sy'n ategu ein nodyn cyngor caffael cynharach ni, drwy annog prosiectau yng Nghymru i brynu dur o ansawdd da o Brydain ac elwa ar hynny lle bynnag y bo modd. Yn rhan o'n camau gweithredu ni i wella arferion caffael, yn ogystal â chydymffurfio â rheoliadau contractau cyhoeddus, rydym ni wedi rhoi offeryn cyfreithiol gorfodol ychwanegol ar waith yn ein holiadur cyn-cymhwyso tendr na fydd unrhyw ddur a gafodd ei ddympio—dim dur o gwbl a gafodd ei ddympio—yn cael ei ddefnyddio mewn unrhyw gontract a ddyfernir gan gyrff y sector cyhoeddus yng Nghymru. Ond fe fyddwn ni'n edrych, yn amlwg, tuag at Lywodraeth y DU i weld beth arall y gall ei wneud i sicrhau bod gan wneuthurwyr dur y DU bob cyfle i fod yn rhan o gadwyni cyflenwi ar gyfer prosiectau a ariennir yn gyhoeddus y mae dur yn ofynnol iddynt. Fe gefais i, yn ystod y 24 awr ddiwethaf, gylchlythyr dur diweddaraf y DU. Rwy'n annog yr Aelodau i gael golwg arno; mae'n hynod o addysgiadol, ac fe nodir yn hwnnw y bydd y galw am ddur yn y DU yn codi o £3.8 biliwn heddiw, eleni, i £6 biliwn erbyn diwedd y degawd hwn. Felly mae yna gyfleoedd enfawr, aruthrol o ran caffael yma yn y Deyrnas Unedig. Ac wrth gwrs, i Tata, mae yna gyfleoedd penodol o ran cerbydau modurol, oherwydd mae Tata'n cyflenwi mwy na thraean o'r dur ar gyfer gofynion sector modurol y DU.

Yna, yn olaf, o ran ardrethi busnes, fe fyddaf i wrth gwrs yn gofyn i'r Gweinidog Cyllid roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith sy'n ymwneud â dyfodol ardrethi busnes. Fe wn i fod hyn yn eithriadol o bwysig i Tata a gweithredwyr dur eraill yng Nghymru. Eto i gyd, mae'r pryder allweddol i fusnesau dur, yn enwedig i Tata, yn ymwneud â materion fel prisiau ynni anghystadleuol, lle mae prisiau trydan gweithrediadau ar y cyfandir hyd at 80 y cant yn is na'r Deyrnas Unedig. Yna, yn ail, yr her fawr i ddur yn y DU yw sicrhau y bydd yna bontio yng nghyd-destun ein huchelgeisiau ni o ran sero net, ac mae hynny'n gofyn am ymyrraeth sylweddol gan y wladwriaeth.

15:25

I'd like to begin by thanking the Minister for his statement and for the briefing that he provided to opposition parties on Friday. I'd associate myself with everything that he said about the huge importance of the steel industry to Wales. We tend, for obvious reasons—because of the number of jobs—to focus on Port Talbot, but as the Minister has said, there's a much broader significance. Extremely important in Llanelli, part of the region I represent, are the people employed at the Trostre plant.

Now, in the Minister's statement he focuses a lot on the role of the UK Government and reports back on the discussions that he's had, and obviously all of that is important. I do understand what he says about the need for the UK Government to step in and commit to real and significant support for Tata. But I need to ask him this afternoon: what is his plan if they don't? Experience suggests that we can't rely on this UK Government. If we just think of the recent experience of furlough, where that support was not made available when it was needed in Welsh communities, but it was there as soon as it was needed in Surrey, what reliance can we place on the UK Government for doing the right thing here? What if conditions, as has been reported—those conditions that the UK Government place on that support—lead to really significant redundancies? I have to ask him: is it his understanding that UK Government support, as again has been reported, is likely to be conditional upon the replacement of blast furnaces at Port Talbot with electric arc furnaces?

I agree with everything the Minister has said about decarbonisation, but I hope he would agree with me that this is not the way to do it. Taking on board what the Minister has said about the likely rise in demand for steel in Wales and across the UK, does he agree with me that we shouldn't rush to decarbonise our steel industry in such a way that means that we have to massively increase steel imports, effectively exporting our carbon footprint instead of dealing with it using new technologies and making our steel industry sustainable using, for example, emerging hydrogen technologies? Now, if this isn't a risk, what has been reported, surely it's in the company's best interests in terms of customer confidence for this to be firmly and finally denied, and if it is a risk, then surely we need to publicly debate it and the potential implications.

The Minister refers to Tata reviewing all options to make sure the business is self-sustaining without the need for any funding support from Tata in India in the future, and I'm sure we would all understand why that would be. I understand what the First Minister said to Adam Price about the Welsh Government being at the service of the UK Government and the company at this time. But does the Minister accept that it's dangerous to rely on this alone as a strategy? Shouldn't he and the Welsh Government be, at the same time, exploring other models that would enable the ownership and control of the company to be taken back into Welsh hands if that's what's needed? The Welsh Government was prepared to support a management buy-out, potentially, of Port Talbot a couple of years ago. Will the Minister this afternoon commit to considering other potential ownership models if the approach he's currently taking is not successful? Would he consider a co-operative model? Would he look at a not-for-profit company? And if the UK Government does end up taking a stake in the company, will he commit to finding a way that the Welsh Government can do so too, so that we have a seat at the table when future decisions about this vital industry are made?

Fe hoffwn i ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ac am y briff a roddodd ef i'r gwrthbleidiau ddydd Gwener. Rwy'n ategu ei holl sylwadau am bwysigrwydd enfawr y diwydiant dur i Gymru. Rydym ni'n tueddu, am resymau amlwg—oherwydd nifer y swyddi—i ganolbwyntio ar Bort Talbot, ond fel y dywedodd y Gweinidog, mae ei arwyddocâd yn llawer ehangach. Mae'r bobl a gyflogir yn ffatri Trostre yn eithriadol o bwysig yn Llanelli, sy'n rhan o'r rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli.

Nawr, yn ei ddatganiad mae'r Gweinidog yn canolbwyntio llawer ar swyddogaeth Llywodraeth y DU ac mae'n adrodd yn ôl ar y trafodaethau a gafodd, ac mae hynny i gyd yn bwysig, mae'n amlwg. Rwy'n deall yr hyn a ddywedodd am yr angen i Lywodraeth y DU ddod i'r adwy ac ymrwymo i gefnogaeth wirioneddol ac arwyddocaol i Tata. Ond rwyf am ofyn iddo y prynhawn yma: beth yw ei gynllun ef os na fyddan nhw'n barod i wneud hynny? Mae ein profiad ni'n awgrymu na ellir dibynnu ar Lywodraeth y DU. Os ydym ni'n ystyried y profiad diweddar o ran ffyrlo, lle nad oedd y cymorth hwnnw ar gael pan oedd ei angen ar gymunedau Cymru, ond roedd ar gael cyn gynted ag yr oedd ei angen ar Swydd Surrey, sut y gallwn ni ddibynnu ar Lywodraeth y DU i wneud y peth iawn yn hyn o beth? Beth os bydd yr amodau, fel yr adroddwyd—yr amodau hynny y mae Llywodraeth y DU yn eu rhoi ar y cymorth hwnnw—yn arwain at ddiswyddiadau gwirioneddol sylweddol? Mae'n rhaid imi ofyn iddo: ai ei ddealltwriaeth ef yw bod cefnogaeth Llywodraeth y DU, fel yr adroddwyd eto, yn debygol o fod yn amodol ar ddisodli ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot gan ffwrneisi arc trydan?

Rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd y Gweinidog am ddatgarboneiddio, ond rwy'n gobeithio y byddai ef yn cytuno â minnau nad hon yw'r ffordd i gyflawni hynny. Gan ystyried yr hyn a ddywedodd y Gweinidog am y cynnydd tebygol yn y galw am ddur yng Nghymru a ledled y DU, a yw ef yn cytuno â mi na ddylem ruthro i ddatgarboneiddio ein diwydiant dur yn y fath fodd sy'n golygu bod yn rhaid inni gynyddu mewnforion dur yn aruthrol, gan allforio ein hôl troed carbon ni, mewn gwirionedd, yn hytrach nac ymdrin ag ef gan ddefnyddio technolegau newydd a gwneud ein diwydiant dur ni'n gynaliadwy gan ddefnyddio technolegau hydrogen sy'n cael eu datblygu, er enghraifft? Nawr, os nad oes perygl o hyn, yr hyn yr adroddwyd amdano, siawns ei bod er budd mwyaf y cwmni o ran hyder cwsmeriaid i hynny gael ei wadu, yn gadarn ac yn derfynol, ac os oes yna berygl, yna siawns nad oes angen inni drafod hynny ar goedd ynghyd â'r goblygiadau posibl.

Mae'r Gweinidog yn cyfeirio at adolygiad Tata o'r holl ddewisiadau i sicrhau bod y busnes yn hunangynhaliol heb fod unrhyw angen am gymorth ariannol gan Tata yn India yn y dyfodol, ac rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn deall pam mae hynny'n digwydd. Rwy'n deall yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog wrth Adam Price ynglŷn â'r ffaith fod Llywodraeth Cymru  wasanaeth i Lywodraeth y DU a'r cwmni ar hyn o bryd. Ond a yw'r Gweinidog yn derbyn ei bod hi'n beth peryglus i ddibynnu ar hyn ar ei ben ei hun fel strategaeth? Oni ddylai Llywodraeth Cymru ac yntau, ar yr un pryd, fod yn archwilio modelau eraill a fyddai'n galluogi mynd â pherchnogaeth a rheolaeth y cwmni yn ôl i ddwylo Cymru pe byddai angen hynny? Roedd Llywodraeth Cymru yn barod i gefnogi'r gwaith o brynu gwaith Port Talbot gan reolwyr, o bosibl, ychydig flynyddoedd yn ôl. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo y prynhawn yma i ystyried modelau perchnogaeth posibl eraill os nad yw'r dull y mae ef yn ei gymryd ar hyn o bryd yn llwyddiannus? A fyddai ef yn ystyried model cydweithredol? A fyddai ef yn ystyried cwmni di-elw? Ac os bydd Llywodraeth y DU yn cael cyfran yn y cwmni yn y pen draw, a wnaiff ef ymrwymo i ddod o hyd i ffordd y gall Llywodraeth Cymru wneud hynny hefyd, fel bod gennym ni sedd wrth y bwrdd pan wneir penderfyniadau ynglŷn â'r diwydiant hanfodol hwn yn y dyfodol?

Can I thank Helen Mary Jones for her questions? Of course, Helen Mary Jones is right to point to the fact that it's not just Port Talbot we're talking about, and thousands of workers at Port Talbot, but the other Tata Steel plants across Wales, which employ huge numbers of people who are very well paid. In fact, the steel sector in the United Kingdom pays an average salary of £36,000. And, bearing in mind that many steel sites in the UK are in areas that require levelling up, the loss of any of those jobs within those communities would be very damaging indeed, which is why, I think, the UK Government is acutely aware of its responsibilities in regard to supporting Tata. The indications that we've received from the UK Government, and from Tata, are that discussions are proceeding, and that they have been positive, and that an outcome may be with us soon. But, obviously, every day that is lost intensifies anxiety within the workforce, and therefore, those negotiations have to be taken forward at maximum pace. And it's hugely important, as I've mentioned, to the levelling up agenda, given that Tata Steel sites are in some of the most deprived communities in the United Kingdom, which require direct state intervention to enable them to appreciate a greater level of prosperity. 

Now, Helen Mary Jones raises a number of questions about both the technologies that are used and the ownership models that might be considered. I'm not going to be drawn on the potential use of hydrogen or electric arc furnaces today, because, right now, our focus is on making sure that Tata Steel draw down the necessary funding from the UK Government in an agreement, in a common purpose, to transition the sites into a position where they are globally competitive. And let me just assure Members that Tata Steel employs the most skilled, the best steel workforce in Europe, if not the world. Given the right tools and investment, Tata Steel operations in the UK can outcompete any other facility anywhere around the world. So, the UK Government can act as an enabler for this hugely important sector to become the world's finest.

Now, during my time in this position, I've worked with four different Secretaries of State for the Department for Business, Energy and Industrial Strategy, and each one has given assurance that they wish to see the steel sector brought into a position where it's highly competitive, and where it has a strong and sustainable future. This fourth Secretary of State that I've been working with, Alok Sharma, can be the person that delivers the goods. And that is absolutely vital in the interests of the employees, not just directly employed by Tata, but also the supply chain.

Now, talk of nationalising Tata, I don't think it answers the exam question that we face. The exam question is: how can Tata's operations transition in the context of our net-zero aspirations? How can Tata Steel's operations operate in a competitive way given the disproportionate costs of energy in terms of the business model? And whether or not you nationalise the operations, you are still going to be faced with those energy costs, which only the UK Government can do something about, and the need to decarbonise. And, so, actually, the ownership model is a debate, whilst very interesting to us—and I've just recently nationalised the railways—I can say that it is not relevant to the challenge that we face right now, that steel faces right now. The major challenge that we face right now is in ensuring that the transition is safe and can be secured in a way that guarantees the maximum number of jobs, and that means having a transition, utilising whatever technology might be preferred, a transition that takes not just a few years, but 10 years, to guarantee those jobs, to ensure that, as Helen Mary Jones rightly said, we don't rely on imports from other operators that are polluting the planet, but that we have a safe transition period put in place to guarantee jobs, and to make sure that we can, in a safe way, meet our net-zero ambitions. 

A gaf i ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiynau hi? Wrth gwrs, mae Helen Mary Jones yn iawn i dynnu sylw at y ffaith nad am Bort Talbot yn unig yr ydym ni'n sôn yma, na'r miloedd o weithwyr ym Mhort Talbot, ond am y gweithrediadau eraill sydd gan Tata Steel ledled Cymru hefyd, sy'n cyflogi niferoedd enfawr o bobl sy'n cael eu talu'n dda iawn. Yn wir, mae'r sector dur yn y Deyrnas Unedig yn talu cyflog cyfartalog o £36,000. Ac, o gofio bod llawer o weithfeydd dur yn y DU mewn ardaloedd y mae angen eu codi nhw i lefel uwch, fe fyddai colli unrhyw un o'r swyddi hyn yn y cymunedau hyn yn niweidiol iawn, a dyna pam, yn fy marn i, y mae Llywodraeth y DU yn ymwybodol iawn o'i chyfrifoldebau o ran cefnogi Tata. Yr arwyddion a gawsom ni oddi wrth Lywodraeth y DU, ac oddi wrth Tata, yw bod y trafodaethau yn digwydd, ac iddyn nhw fod yn gadarnhaol, ac y gallai canlyniad fod ger ein bron ni'n fuan. Ond, yn amlwg, mae pob diwrnod a gollir yn cynyddu'r pryder o fewn y gweithlu, ac felly, mae'n rhaid bwrw ymlaen â'r trafodaethau hynny mor gyflym â phosibl. Ac mae'n hynod bwysig, fel yr wyf i wedi crybwyll, o ran agenda lefelu ar i fyny, o ystyried bod gweithfeydd Tata Steel mewn rhai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig yn y Deyrnas Unedig ac mae hynny'n gofyn am ymyrraeth uniongyrchol gan y wladwriaeth i'w galluogi nhw i werthfawrogi lefel uwch o ffyniant.

Nawr, mae Helen Mary Jones yn codi nifer o gwestiynau am y technolegau a ddefnyddir a'r modelau o berchnogaeth y gellid eu hystyried. Nid wyf i heddiw am fynegi barn ar y posibilrwydd o ddefnyddio ffwrnais hydrogen neu ffwrnais arc trydan, oherwydd, ar hyn o bryd, rydym ni'n canolbwyntio ar sicrhau bod Tata Steel yn cael y cyllid angenrheidiol oddi wrth Lywodraeth y DU mewn cytundeb, at ddiben cyffredin, i drosglwyddo'r safleoedd i sefyllfa o fod yn gystadleuol yn fyd-eang. A gadewch i mi sicrhau'r Aelodau mai Tata Steel sy'n cyflogi'r gweithlu dur mwyaf medrus, y gweithlu dur gorau yn Ewrop, os nad yn y byd. O ystyried yr offer a'r buddsoddiad priodol, fe all gweithrediadau Tata Steel yn y DU fod yn fwy nag unrhyw gyfleuster arall drwy'r byd. Felly, fe all Llywodraeth y DU fod yn ysgogydd i'r sector hynod bwysig hwn fod yr un gorau yn y byd.

Nawr, yn ystod fy nghyfnod i yn y swydd hon, rwyf wedi gweithio gyda phedwar Ysgrifennydd Gwladol gwahanol yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, ac mae pob un ohonyn nhw wedi rhoi sicrwydd i mi eu bod nhw'n awyddus i weld y sector dur yn cael ei godi i sefyllfa lle mae'n gystadleuol iawn, a lle bod yna ddyfodol cryf a chynaliadwy iddo. Fe allai'r pedwerydd Ysgrifennydd Gwladol yr wyf wedi bod yn gweithio gydag ef, Alok Sharma, fod yr un a fydd yn cyflawni'r gorchwyl. Ac mae hynny'n gwbl hanfodol er budd y gweithwyr, nid yn unig y rhai a gyflogir yn uniongyrchol gan Tata, ond yn y gadwyn gyflenwi hefyd.

Nawr, wrth grybwyll gwladoli Tata, nid wyf i o'r farn mai dyna'r ateb i'r cwestiwn a gaiff ei ofyn i ni ar hyn o bryd. Y cwestiwn cyfredol yw: sut y gall gweithrediadau Tata bontio yng nghyd-destun ein dyheadau ni o ran sero net? Sut all gweithrediadau Tata Steel weithio mewn ffordd sy'n gystadleuol o ystyried costau anghymesur ynni o ran y model busnes? A phe byddech chi'n gwladoli'r gweithfeydd neu beidio, fe fyddech chi'n wynebu'r costau hynny o hyd o ran ynni, na all neb ond Llywodraeth y DU wneud rhywbeth yn eu cylch nhw, a'r angen i ddatgarboneiddio yn ogystal â hynny. Ac, felly, mewn gwirionedd, mae'r model perchnogaeth yn ddadl, sy'n ddiddorol iawn i ni—ac rwyf i newydd wladoli'r rheilffyrdd yn ddiweddar—ond gallaf ddweud nad yw'n berthnasol i'r her sy'n ein hwynebu ni ar hyn o bryd, y mae dur yn ei hwynebu ar hyn o bryd. Yr her fawr sy'n ein hwynebu ni nawr yw sicrhau bod y newid yn ddiogel ac y gellir ei gyflwyno mewn ffordd sy'n gwarantu'r nifer fwyaf posibl o swyddi, yn dibynnu ar fewnforion oddi wrth gynhyrchwyr eraill sy'n llygru'r blaned, ond i ni fod â chyfnod pontio diogel ar waith i ddiogelu swyddi, a sicrhau y gallwn ni, mewn ffordd ddiogel, fodloni ein huchelgeisiau o ran sero net. 

15:30

I'm grateful to the Minister for his statement this afternoon. Ebbw Vale, of course, is synonymous with steel, and many other communities within my constituency, and other people's constituencies, were built on steel, and people employed both in steelworks and in allied industry. Steel matters to all of us, and all of us in Blaenau Gwent have seen the impact of steel closures—the impact on people, on families, on the community as a whole. And we also know that steel remains central to our future. It remains central to the economy of Blaenau Gwent and other parts of this country, and it is essential that an activist Government works with the different owners and businesses to ensure the future of steel. And I'm glad that the Conservatives recognised that during this session this afternoon.

Deputy Presiding Officer, I was interested by the Minister's response to Helen Mary Jones, to Plaid Cymru, and what he said there about the role of energy and the role of sustainability, in terms of the business model that Tata currently has. I recognise what he says about the importance of ensuring that there is a business available to Tata over the coming years, and that we have a business model available to sustain steel, but I also think that there are ways in which the Welsh Government can take a more activist approach. The point the Minister makes about energy is absolutely critical and central to the future of this industry, but we also know that this Government can take an activist approach to ensure that we have energy supplies that are based on renewables, based on sustainability, and also delivered at a price that businesses and consumers can afford to pay.

So I hope the Minister, in responding to the statement this afternoon, and responding to what is happening in Tata at the moment, will take that longer view of the industry and our foundational economic industries, because they all share some of the same and similar challenges and an activist Government can invest in that—not only that industry, but in that economy, to create an economy that is sustainable in market terms, sustainable in financial terms, and sustainable in environmental terms as well.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad ef y prynhawn yma. Mae Glynebwy, wrth gwrs, yn gyfystyr â dur, ac fe adeiladwyd llawer o gymunedau eraill yn fy etholaeth i, ac etholaethau pobl eraill, oherwydd dur, a phobl yn cael eu cyflogi mewn gweithfeydd dur a diwydiannau cysylltiedig. Mae dur yn bwysig i bob un ohonom ni, ac mae pob un ohonom ni ym Mlaenau Gwent wedi gweld effaith cau'r gweithfeydd dur—effaith hynny ar bobl, ar deuluoedd, ar y gymuned gyfan. Ac fe wyddom ni hefyd fod dur yn parhau i fod yn ganolog i'n dyfodol ni. Mae'n parhau i fod yn ganolog i economi Blaenau Gwent a rhannau eraill o'r wlad hon, ac mae'n hanfodol bod Llywodraeth weithredol yn gweithio gyda'r perchenogion a'r busnesau amrywiol i sicrhau dyfodol dur. Ac rwy'n falch bod y Ceidwadwyr wedi cydnabod hynny yn ystod y sesiwn hwn y prynhawn yma.

Dirprwy Lywydd, roedd ymateb y Gweinidog i Helen Mary Jones, i Blaid Cymru, yn ennyn fy niddordeb i a'r hyn a ddywedodd ef am swyddogaeth ynni a swyddogaeth cynaliadwyedd, o ran y model busnes sydd gan Tata ar hyn o bryd. Rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedodd am bwysigrwydd sicrhau bod yna fusnes ar gael i Tata dros y blynyddoedd nesaf, a bod gennym fodel busnes ar gael i gynnal dur, ond rwy'n credu bod yna ffyrdd eraill i Lywodraeth Cymru gymryd dull mwy gweithredol hefyd. Mae'r pwynt a wnaeth y Gweinidog am ynni yn un cwbl dyngedfennol ac yn ganolog i ddyfodol y diwydiant hwn, ond fe wyddom ni hefyd y gall y Llywodraeth hon fynd ati'n weithredol i sicrhau y ceir cyflenwadau o ynni ar sail ynni adnewyddadwy, sy'n seiliedig ar gynaliadwyedd, ac a gaiff ei gyflenwi am bris y gall busnesau a defnyddwyr fforddio ei dalu hefyd.

Felly rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog, wrth ymateb i'r datganiad y prynhawn yma, a chan ymateb i'r hyn sy'n digwydd yn Tata ar hyn o bryd, yn cymryd yr olwg bellach honno ar y diwydiant a'n diwydiannau economaidd sefydledig ni, oherwydd yr un heriau a heriau tebyg sydd ganddyn nhw i gyd ac fe all Llywodraeth weithredol fuddsoddi yn hynny—nid yn unig yn y diwydiant hwnnw, ond yn yr economi honno, a chreu economi sy'n gynaliadwy o ran y farchnad, yn gynaliadwy yn ariannol, ac sy'n cynnal yr amgylchedd hefyd.

15:35

Can I thank Alun Davies for his questions? And he's absolutely right that Ebbw Vale, like many other communities in Wales, was built on steel. We're often very sentimental about the past, about the role that steel has played in shaping our communities, our culture, our heritage in Wales. But I think we should be equally enthusiastic about the future of the sector in Wales. Because as I've said, with the tools, with the investment, with some of the challenges that the sector has faced for many years in terms of energy costs, with those addressed, the sector has a very strong future indeed. And I know all too well—just as the Member Alun Davies has outlined—the pain that can be caused when jobs are lost from steel facilities. I was a youngster when more than 8,000 jobs were lost in a single day at Shotton steel, but I very much, very much recall the pain, the suffering that it caused immediately, and also the ongoing scars that it dealt to the wider community.

Alun Davies is absolutely right that energy is a crucial consideration in how we support Tata and the wider steel sector. I continually raise the need for action on high electric prices faced by UK steel makers and energy-intensive industries. According to UK Steel—and, again, I'd point to the latest news data, which is incredibly informative—our UK steel makers pay 80 per cent more than their French counterparts; they pay 62 per cent more than our German counterparts. So, it demonstrates just how uncompetitive, due to the energy prices, some parts of our processes are in the UK. And of course, other energy-intensive sectors and businesses also face those disparities.

Now, the UK Government—and I welcome this—has stepped forward with an industrial energy transformation fund; I do welcome that. However, the fund is only worth just over £300 million, and the support that is required for Tata is support that goes beyond the energy price issue, that goes beyond sector-wide transformation. It needs specific business support from the UK Government. And in our many meetings with Tata, we are always open to requests for support, in order to help the transition, the transformation of their businesses. But we are always reminded that the key player is the UK Government, with the ability, the capabilities to be able to invest in a way that provides that safe transition.

And renewables—. Alun Davies is absolutely right: the Welsh Government's role in promoting renewable energy is going to be hugely important, not just to steel but for other intense-energy operators in Wales. And there's massive potential in terms of onshore and offshore renewable energy. For my part, I'm particularly excited about the development of floating offshore wind, which could be worth billions of pounds to the Welsh economy and, if we promote it in the right way, if we attract the right investors in—and we are working incredibly closely with the sector—we could not just deploy floating offshore wind, but we could also manufacture those turbines. We could also ensure that the research and development capabilities are secured in Wales as well, linked to the wider manufacturing families, including, of course, the steel sector. 

A gaf i ddiolch i Alun Davies am ei gwestiynau ef? Ac mae yn llygad ei le mai dur yw'r rheswm pam mae Glynebwy, fel llawer o gymunedau eraill yng Nghymru, yn bodoli. Rydym ni'n aml yn ordeimladwy wrth edrych i'r gorffennol, o ran swyddogaeth dur wrth lunio ein cymunedau ni, ein diwylliant ni, ein treftadaeth ni yng Nghymru. Ond rwy'n credu y dylem fod yr un mor angerddol o ran dyfodol y sector yng Nghymru. Oherwydd fel y dywedais i, gyda'r arfau, gyda'r buddsoddiad, gyda rhai o'r heriau a wynebodd y sector ers blynyddoedd lawer o ran costau ynni, ar ôl ymateb i'r rhain, mae gan y sector ddyfodol disglair iawn wir. Ac mae'r gwewyr a achosir—yn union fel yr amlinellodd yr Aelod Alun Davies—pan gaiff swyddi eu colli o'r gweithfeydd dur yn gyfarwydd iawn i mi. Ifanc oeddwn i pan gollwyd dros 8,000 o swyddi mewn un diwrnod yng ngwaith dur Shotton, ond rwy'n cofio'r gwewyr yn arbennig iawn, a'r dioddefaint a achosodd hynny ar unwaith, a'r creithiau parhaol a roddodd hynny i'r gymuned ehangach.

Mae Alun Davies yn gwbl gywir yn nodi bod ynni'n ystyriaeth hollbwysig o ran sut y byddwn ni'n cefnogi Tata a'r sector dur yn ehangach. Rwy'n parhau i ddweud bod angen gwneud rhywbeth o ran y prisiau uchel am drydan y mae cynhyrchwyr dur y DU a diwydiannau sy'n defnyddio llawer o ynni yn eu talu. Yn ôl UK Steel—ac, unwaith eto, fe hoffwn i dynnu sylw at y data newyddion diweddaraf, sy'n hynod o addysgiadol—mae ein gwneuthurwyr dur ni yn y DU yn talu 80 y cant yn fwy na'u cymheiriaid nhw yn Ffrainc; maen nhw'n talu 62 y cant yn fwy na'u cymheiriaid nhw yn yr Almaen. Felly, mae hyn yn dangos pa mor anghystadleuol, oherwydd y prisiau am ynni, yw rhai rhannau o'n prosesau ni yn y DU. Ac wrth gwrs, mae sectorau a busnesau eraill sy'n defnyddio llawer o ynni yn wynebu'r amrywiaethau hyn hefyd.

Nawr, mae Llywodraeth y DU—ac rwy'n croesawu hyn—wedi dod i'r adwy gyda'r gronfa trawsnewid ynni diwydiannol; rwy'n croesawu hynny. Serch hynny, ychydig dros £300 miliwn yn unig yw maint y gronfa, ac mae'r cymorth sydd ei angen ar Tata yn gymorth sy'n ymestyn y tu hwnt i fater prisiau ynni, sy'n ymestyn y tu hwnt i drawsnewid y sector cyfan. Mae angen cymorth busnes arbennig gan Lywodraeth y DU ar y cwmni. Ac yn ein cyfarfodydd niferus ni gyda Tata, rydym yn agored bob amser i geisiadau am gymorth, i gynorthwyo'r newid, y trawsnewid gyda'u busnesau nhw. Ond cawn ein hatgoffa trwy'r amser mai gan Lywodraeth y DU y mae'r brif ran yn hyn o beth, gyda'r gallu, y galluoedd o ran buddsoddi mewn modd sy'n cyflawni'r newid cadarn hwnnw.

Ac ynni adnewyddadwy—. Mae Alun Davies yn llygad ei le: fe fydd swyddogaeth Llywodraeth Cymru o ran hyrwyddo ynni adnewyddadwy yn eithriadol o bwysig, nid yn unig ar gyfer dur ond ar gyfer cynhyrchwyr eraill yng Nghymru sy'n defnyddio llawer o ynni. Ac fe geir posibiliadau enfawr o ran ynni adnewyddadwy ar dir ac ar fôr. O'm rhan i fy hun, mae datblygiadau melinau gwynt yn nofio ar wyneb y môr yn gyffrous iawn, ac fe allen nhw fod yn werth biliynau o bunnoedd i economi Cymru ac, os ydym ni'n hyrwyddo hyn yn y ffordd iawn, os byddwn ni'n denu'r buddsoddwyr priodol—ac rydym ni'n gweithio'n eithriadol o agos gyda'r sector—fe allem ni ddefnyddio mwy na dim ond melinau gwynt yn nofio ar wyneb y môr, fe allem ni fod yn gweithgynhyrchu'r tyrbinau hynny hefyd. Fe allem sicrhau bod y galluoedd ymchwil a datblygu yn ymsefydlu yng Nghymru hefyd, yn gysylltiedig â'r teuluoedd gweithgynhyrchu ehangach, gan gynnwys, wrth gwrs, y sector dur. 

15:40

Thank you for your statement, Minister. Steel workers and their families in my region are deeply concerned with the decision by Tata to split the UK and Netherlands businesses. Do you agree that it is important that we make it a priority to ensure Tata's operations in the UK are self-financing? We must ensure that Port Talbot has a future role in providing the UK's steel needs. Minister, what steps are you taking to ensure that steel produced in Port Talbot is used in major infrastructure investments by the Welsh and UK Governments? What role does the Tata plant have in providing the steel for the south Wales metro and road improvement schemes, such as the Heads of the Valleys dualling? And, finally, Minister, what actions has the Welsh Government taken to assist Tata with decarbonisation and reducing their energy costs, both of which are vital to ensuring the sustainability of all its UK operations? Diolch.

Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae'r gweithwyr dur a'u teuluoedd yn fy rhanbarth i'n pryderu llawer iawn am benderfyniad Tata i wahanu busnesau'r DU a'r Iseldiroedd. A ydych chi'n cytuno â mi ei bod yn bwysig i ni ei gwneud yn flaenoriaeth i sicrhau bod gweithfeydd Tata yn y DU yn hunangyllidol? Mae'n rhaid sicrhau bod gan Bort Talbot swyddogaeth yn y dyfodol o ran darparu anghenion dur y DU. Gweinidog, pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod y dur a gynhyrchir ym Mhort Talbot yn cael ei ddefnyddio mewn buddsoddiadau seilwaith mawr gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU? Pa swyddogaeth sydd i waith Tata o ran darparu'r dur ar gyfer Metro'r De a chynlluniau i wella ffyrdd, megis deuoli priffordd Blaenau'r Cymoedd? Ac, yn olaf, Gweinidog, pa gamau a gymerodd Llywodraeth Cymru i gynorthwyo Tata i ddatgarboneiddio a lleihau eu costau ynni, y mae'r ddeubeth yn hanfodol i sicrhau cynaliadwyedd ei holl weithfeydd yn y DU? Diolch.

Can I thank Caroline Jones for her questions? I'd agree entirely that the announcement will cause deep concern for workers, but we have to assure those workers that we are all—we are all—determined to safeguard their jobs, to provide the support that's required in order to see Tata's UK facilities become more competitive in the global market, provide more steel for the UK and for other nations. And for the reasons that I've already outlined, I'm confident that Tata are truly committed to the UK.

But, as I've said, also, an early indication will come of their commitment in the form of some of the consultation that will take place now during the company's separation process, including how Tata responds to the needs within the UK for research and development, sales, procurement, digital functions to be re-established. Once we see the re-establishment of those particular capabilities, then we can have even more confidence that Tata is on the right path to securing UK operations and to make them self-financing. Making them self-financing is a considerable ambition, but I think it's one that's necessary to secure all of the UK's plants for the long term. But it will require, as I've said on repeated occasions, direct intervention by the UK Government, and those discussions are ongoing, but I would urge UK Government Ministers to bring those negotiations to a swift and positive conclusion as soon as possible.

Steel workers in Wales and across the UK employed by Tata have suffered anxiety for far too many years now, and it's time that they're given the assurance that, even with those other challenges we face in terms of decarbonisation and Brexit, they will have a future in that sector. Transport for Wales has engaged directly with businesses across Wales, including with Tata Steel, in terms of opportunities for businesses through the metro transformation programme. Other businesses in the steel sector in Wales, the likes of Liberty Steel, for example, they produce a significant amount of steel for Network Rail's operations. So, there are obvious opportunities there with the metro for steel businesses in Wales.

And I've already answered the questions regarding energy, the energy prices, the need for steel businesses in Wales to become competitive. There is the industrial energy transformation fund that I've already pointed to, but we have been ready to work with steel businesses, through some of the research and development and innovation centres that we've been funding, to ensure that they can reduce their carbon emissions, to ensure that they can undergo the transformation that's required to make them competitive globally.

A gaf i ddiolch i Caroline Jones am ei chwestiynau hi? Fe fyddwn i'n cytuno'n llwyr y bydd y cyhoeddiad yn peri pryder mawr i weithwyr, ond mae'n rhaid inni gysuro'r gweithwyr hynny ein bod ni i gyd—ein bod ni i gyd—yn benderfynol o ddiogelu eu swyddi, a rhoi'r cymorth sydd ei angen ar gyfer gweld gweithfeydd Tata yn y DU yn mynd yn fwy cystadleuol yn y farchnad fyd-eang, gan gyflenwi mwy o ddur i'r DU a gwledydd eraill. Ac am y rhesymau a amlinellais i eisoes, rwy'n hyderus bod Tata yn llwyr ymrwymedig i'r DU.

Ond, fel y dywedais i, hefyd, fe fydd yna arwydd cynnar o'u hymrwymiad nhw yn dod yn sgil rhywfaint o'r ymgynghoriad a fydd yn digwydd nawr yn ystod y broses o wahanu'r cwmni, gan gynnwys sut mae Tata yn ymateb i anghenion y DU ar gyfer ail-sefydlu ymchwil a datblygu, gwerthu, caffael, a swyddogaethau digidol. Pan welwn ni ail-sefydlu'r prosesau penodol hynny, yna fe allwn ni fod hyd yn oed yn fwy hyderus bod Tata ar y trywydd iawn i sicrhau gweithrediadau'r DU a'u gwneud nhw'n hunangyllidol. Mae eu gwneud nhw'n hunangyllidol yn uchelgais sylweddol, ond rwy'n credu ei bod yn un sy'n angenrheidiol i ddiogelu holl weithfeydd y DU yn yr hirdymor. Ond fel y dywedais i droeon, fe fydd angen ymyrraeth uniongyrchol gan Lywodraeth y DU, ac mae'r trafodaethau hynny'n digwydd ar hyn o bryd, ond fe fyddwn i'n annog Gweinidogion Llywodraeth y DU i ddirwyn y trafodaethau hynny i ben yn gyflym ac yn gadarnhaol cyn gynted â phosibl.

Mae'r gweithwyr dur yng Nghymru a ledled y DU, sy'n cael eu cyflogi gan Tata, wedi bod yn bryderus ers gormod o lawer o flynyddoedd bellach, ac mae'n hen bryd iddyn nhw fod â'r sicrwydd, hyd yn oed gyda'r heriau eraill hynny sy'n ein hwynebu o ran datgarboneiddio a Brexit, y bydd yna ddyfodol iddyn nhw yn y sector hwnnw. Mae Trafnidiaeth Cymru wedi ymgysylltu'n uniongyrchol â busnesau ledled Cymru, gan gynnwys gyda Tata Steel, o ran cyfleoedd i fusnesau drwy raglen drawsnewid y metro. Mae busnesau eraill yn y sector dur yng Nghymru, fel Liberty Steel, er enghraifft, yn cynhyrchu cryn dipyn o ddur ar gyfer gwaith y mae Network Rail yn ei wneud. Felly, fe ddaw yna gyfleoedd amlwg i fusnesau dur yng Nghymru gyda'r metro.

Ac rwyf eisoes wedi ateb y cwestiynau ynghylch ynni, prisiau ynni, yr angen i fusnesau dur yng Nghymru fod yn gystadleuol. Mae'r gronfa trawsnewid ynni diwydiannol y cyfeiriais i ati ar gael eisoes, ond rydym wedi bod yn barod i weithio gyda busnesau dur, drwy rai o'r canolfannau ymchwil a datblygu ac arloesi a ariannwyd gennym, i sicrhau y gallan nhw leihau eu hallyriadau carbon, i sicrhau y gallan nhw weld y trawsnewid sydd ei angen i'w gwneud nhw'n gystadleuol yn fyd-eang.

Thank you. We've had one speaker from each of the four groupings here today. So, can I now ask for brevity, and that includes brevity in the answers as well, Minister, perhaps? We've got a number of questions.

Diolch. Rydym wedi cael un siaradwr o bob un o'r pedwar grŵp yma heddiw. Felly, a gaf i ofyn i bawb fod yn gryno nawr, ac mae hynny'n cynnwys atebion cryno hefyd, Gweinidog, efallai? Mae gennym nifer o gwestiynau.

It's all right, but we've got a number of questions which we intend to get through. So, Mark Isherwood.

Popeth yn iawn, ond mae gennym nifer o gwestiynau yr ydym ni'n bwriadu mynd trwyddyn nhw. Felly, Mark Isherwood.

15:45

Diolch, Llywydd. The Secretary of State for Wales, Simon Hart, and the UK Minister for Business and Industry, Nadhim Zahawi, met Tata Steel early last Friday, ahead of the company's announcement on its commercial operations in mainland Europe. It was agreed that both UK Government and Tata Steel would continue to work together to protect the future of high-quality and sustainable steel making in the UK. I therefore welcome your engagement with them.

Tata Steel Colours in Shotton remains a key part of the north-east Wales economy. They told me five years ago that they were critically dependent upon the supply chain for sustainable British steel and that they were reliant on feedstock from the heavy end in south Wales, as they described it. What consideration will you therefore give to this during your engagement with both the UK Government and Tata Steel? There are still 700 employees at Tata Steel in Shotton, with its hot-dip galvanising, organic coating, panel line for building systems and its apprenticeship programme. What consideration will you therefore give to these key issues during your engagement with both UK Government and Tata Steel? Tata Steel in Shotton is also in the running to host a Heathrow logistics hub. What consideration will you therefore give to this during your engagement with both UK Government and Tata Steel?

And finally, reference was made to the Dŵr Cymru model. As you're aware, I previously worked in the mutual sector for over two decades, for the building society that actually merged with the Shotton steel building society—the John Summers Building Society—and I know that, unless mutuals make a surplus, they go out of business, just like a for-profit business. Do you therefore agree with me that the priority must be keeping them in business, with whichever model can best deliver this, rather than putting the models first?

Diolch, Llywydd. Bu Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Simon Hart, a Gweinidog Busnes a Diwydiant y DU, Nadhim Zahawi, mewn cyfarfod â Tata Steel yn gynnar ddydd Gwener diwethaf, cyn cyhoeddiad y cwmni am ei weithrediadau masnachol ar gyfandir Ewrop. Fe gytunwyd y byddai Llywodraeth y DU a Tata Steel yn parhau i gydweithio i ddiogelu dyfodol cynhyrchiant cynaliadwy i ddur o ansawdd uchel yn y DU. Rwy'n croesawu eich ymgysylltiad chi â nhw, felly.

Mae Tata Steel Colours yn Shotton yn parhau i fod yn rhan allweddol o economi'r Gogledd-ddwyrain. Roedden nhw'n dweud wrthyf i bum mlynedd yn ôl eu bod yn gwbl ddibynnol ar y gadwyn gyflenwi ar gyfer cynhyrchiant cynaliadwy o ddur ym Mhrydain a'u bod nhw'n dibynnu ar borthiant o'r pen trwm yn y De, eu disgrifiad nhw. Pa ystyriaeth a roddwch chi i hynny, felly, wrth ichi ymgysylltu â Llywodraeth y DU a Tata Steel? Mae 700 o weithwyr yn Tata Steel yn Shotton o hyd, gyda'i systemau galfaneiddio dip twym, cotio organig, a chynhyrchu paneli adeiladu, a'r rhaglen brentisiaethau. Pa ystyriaeth y byddwch chi'n ei rhoi felly i'r materion allweddol hyn wrth ichi ymgysylltu â Llywodraeth y DU a Tata Steel? Mae Tata Steel yn Shotton hefyd yn y gystadleuaeth i gynnal canolfan logisteg i Heathrow. Pa ystyriaeth y byddwch chi'n ei rhoi i hyn felly wrth i chi ymgysylltu â Llywodraeth y DU a Tata Steel?

Ac yn olaf, fe gyfeiriwyd at fodel Dŵr Cymru. Fel y gwyddoch, fe fûm i'n gweithio cyn hyn yn y sector cydfuddiannol am dros ddau ddegawd, i'r gymdeithas adeiladu a ymunodd mewn gwirionedd â chymdeithas adeiladu dur Shotton—Cymdeithas Adeiladu John Summers—ac fe wn i, os nad oes gan gwmnïau cydfuddiannol rywbeth dros ben, fe fydd yr hwch yn mynd drwy'r siop, yn union yr un fath â busnes sydd er elw. A ydych chi'n cytuno â mi, felly, bod yn rhaid rhoi'r flaenoriaeth i gynnal eu busnes, gyda pha fodel bynnag a all gyflawni hyn orau, yn hytrach na rhoi sylw i'r modelau yn gyntaf?

Can I thank Mark Isherwood for his questions and his contribution, and agree with him that discussion over ownership models is actually a distraction right now from what has to be done? And I think we have to focus right now on supporting Tata to undergo the transformation that I've outlined that is necessary to make them more competitive and to secure the long-term future of the facilities in Wales and across the UK. 

I've spoken on numerous occasions now with the Secretary of State for Wales, Simon Hart, since the announcement, and I've also spoken, as I said, with Nadhim Zahawi, and I'm seeking further discussion with the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy, Alok Sharma. I'm keen to make sure that the Welsh Government is able to support the UK Government in providing the finances to Tata Steel UK's businesses, primarily Tata Steel here in Wales, by adding value—by adding value. And the role that we can play in the Welsh Government in adding value is to support the workers to undergo skills training and to ensure that the right research and development capabilities are developed. That's our key role, and that's why I think it's really important that those ongoing discussions involve Welsh Government wherever possible. 

Mark Isherwood asked a number of questions specific to the Tata Shotton site, the Shotton Colours site, which employs 760 highly skilled people. That site has enormous potential—huge potential. It's my understanding that demand for products from that site had returned, prior to the announcement, to pre-COVID levels, demonstrating just how competitive that site is, just how high the quality of those products is. And I remain very excited indeed about the potential for the Tata site in becoming a logistics hub—not just a logistics hub for Heathrow, but for other businesses across multiple sectors. And my officials are working incredibly closely with Tata Steel to understand some of the barriers that need to be overcome in forming that logistics hub at the Shotton site and, in particular, how we can open up a third access to the site. That would be vitally important in securing the site as a logistics hub serving not only Heathrow but potentially many other sectors and, as I've already mentioned, floating offshore wind. I think there could be an opportunity there for renewable energy manufacturing or logistics as well.  

A gaf i ddiolch i Mark Isherwood am ei gwestiynau a'i gyfraniad ef, ac rwyf i'n cytuno ag ef fod trafodaeth ynghylch modelau perchnogaeth mewn gwirionedd yn tynnu sylw oddi wrth yr hyn y mae'n rhaid ei wneud nawr? Ac rwy'n credu bod yn rhaid inni ganolbwyntio ar gefnogi Tata nawr i wireddu'r trawsnewid a amlinellais i sy'n angenrheidiol i'w wneud yn fwy cystadleuol a sicrhau dyfodol hirdymor y cyfleusterau yng Nghymru a ledled y DU.

Rwyf wedi siarad droeon erbyn hyn gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Simon Hart, ers y cyhoeddiad hwn, ac rwyf wedi siarad hefyd, fel y dywedais i, â Nadhim Zahawi, ac rwy'n ceisio cael trafodaeth bellach gyda'r Ysgrifennydd Gwladol Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, Alok Sharma. Rwy'n awyddus i wneud yn siŵr y gall Llywodraeth Cymru gefnogi Llywodraeth y DU i gyflwyno'r arian i fusnesau Tata Steel UK, Tata Steel yma yng Nghymru yn bennaf, drwy ychwanegu gwerth—drwy ychwanegu gwerth. A'r rhan y gallwn ni ei chwarae yn Llywodraeth Cymru wrth ychwanegu gwerth yw cefnogi'r gweithwyr i ymgymryd â hyfforddiant sgiliau a sicrhau bod y galluoedd cywir o ran ymchwil a datblygu yn cael eu meithrin. Dyna yw ein swyddogaeth allweddol ni, a dyna pam rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod y trafodaethau parhaus hynny'n cynnwys Llywodraeth Cymru lle bynnag y bo hynny'n bosibl.

Fe ofynnodd Mark Isherwood nifer o gwestiynau a oedd yn ymwneud yn benodol â safle Tata Shotton, safle Shotton Colours, sy'n cyflogi 760 o weithwyr medrus iawn. Mae gan y safle hwnnw botensial enfawr—potensial enfawr. Fy nealltwriaeth i yw bod y galw am gynnyrch o'r safle hwnnw wedi dychwelyd, cyn y cyhoeddiad, i lefelau cyn COVID, gan ddangos pa mor gystadleuol yw'r safle hwnnw, pa mor dda yw ansawdd y cynhyrchion a ddaw ohono. Ac rwy'n parhau i deimlo'n gyffrous iawn o ran posibiliadau safle Tata ar gyfer bod yn ganolfan logisteg—nid yn unig yn ganolfan logisteg i Heathrow, ond i fusnesau eraill ar draws sawl sector. Ac mae fy swyddogion i'n cydweithio'n arbennig o agos gyda Tata Steel i ddeall rhai o'r rhwystrau y mae angen eu goresgyn wrth ffurfio'r ganolfan logisteg honno ar safle Shotton ac, yn benodol, sut y gallwn ni agor trydedd fynedfa i'r safle. Fe fyddai hynny'n hanfodol bwysig o ran sefydlu canolfan logisteg ar y safle sy'n gwasanaethu nid dim ond Heathrow yn unig ond llawer o sectorau eraill o bosibl ac, fel y soniais eisoes, felinau gwynt sy'n arnofio ar wyneb y môr. Rwy'n credu y gallai hwn fod yn gyfle i sefydlu gweithgynhyrchu neu logisteg ynni adnewyddadwy hefyd.

Minister, can I thank you for your statement this afternoon? I find it very encouraging, the position that you've taken. Can I also thank you for all the support that the Welsh Government has given to the steel industry over the years? Steelworkers in my constituency are very grateful for that support and, as you quite rightly pointed out earlier in your contribution, they are the best in the world and they have given much to the industry, and now they want the industry to continue honouring their commitment to them and to their families.

In relation to your points made, I think that it's important that the UK Government now takes this opportunity—and I see it as an opportunity—to actually get a steel industry for the United Kingdom, which will provide a foundation for other manufacturing across the country. And this is a chance, I think, for them to step up to the plate and become an active player in the industrial strategy of the UK. I hope they take it.

Now, in your statement, you indicated that the funding support from Tata Steel India in the future is not going to be needed. That's their focus—they want to make it sustainable. But have you had any indication as to to when they will continue supporting it and at what point they expect to be self-sustaining, so that we have at least a target we can look towards in ensuring that industry becomes self-sustaining?

Also, on the decarbonisation agenda, everyone talks about hydrogen. That is some years down the line, as the technology is not quite there yet. But one thing that is available is carbon capture and storage. Are you looking at further research and development in that area to ensure that there's a possibility of decarbonising the industry in Port Talbot in particular, because, clearly, that's where the heavy end is, and that's where the large carbon emissions would be? Have you had good discussions with your colleague in the Cabinet, Lesley Griffiths, regarding the emissions trading scheme that is being put into place to replace the European emissions trading scheme to ensure this is not going to be detrimental to the steel industry in the future and that the UK model will be very supportive and useable for the UK steel sector?

We talked about skills and the separation of the businesses into a Dutch component and a UK component. And we do know that the elements are currently based in Holland, because they did go from Port Talbot over to Holland—the R&D and the sales. What discussions will you be having for the skills agenda to ensure that those come back? And how are you working with the research and development, particularly Swansea—because I know that Tata work with Swansea and Warwick, but particularly Swansea and the Steel and Metal Institute—to ensure that that's the centre for R&D for steel in the UK and it becomes critical for Tata to work with them?

Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma? Rwy'n cael eich safbwynt chi yn galonogol iawn yn hyn o beth. A gaf i ddiolch ichi hefyd am yr holl gefnogaeth a roddodd Llywodraeth Cymru i'r diwydiant dur dros y blynyddoedd? Mae gweithwyr dur yn fy etholaeth i yn ddiolchgar iawn am y gefnogaeth honno ac, fel yr oeddech chi'n dweud yn gwbl briodol yn gynharach yn eich cyfraniad, y nhw yw'r goreuon yn y byd ac maen nhw wedi cyfrannu llawer i'r diwydiant, ac maen nhw'n dymuno i'r diwydiant barhau nawr i anrhydeddu eu hymrwymiad nhw a'u teuluoedd iddo.

O ran y pwyntiau a wnaethoch, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod Llywodraeth y DU yn manteisio ar y cyfle hwn nawr—ac rwy'n gweld cyfle yn hyn—i ennill diwydiant dur i'r Deyrnas Unedig, a fydd yn gosod sylfaen ar gyfer gweithgynhyrchu fel arall ledled y wlad. Ac mae hwn yn gyfle, yn fy marn i, i gamu i'r bwlch a bod â rhan weithgar yn strategaeth ddiwydiannol y DU. Rwy'n gobeithio y byddan nhw'n manteisio arno.

Nawr, yn eich datganiad chi, roeddech chi'n dweud na fydd angen cymorth ariannol gan Tata Steel India yn y dyfodol. Maen nhw'n canolbwyntio ar hynny—maen nhw'n awyddus iddo fod yn weithgarwch cynaliadwy. Ond a ydych chi wedi cael unrhyw amcan am ba hyd y byddan nhw'n parhau i'w gefnogi a pha bryd y maen nhw'n disgwyl iddo fod yn hunangynhaliol, fel bod gennym ni o leiaf darged i anelu ato wrth sicrhau bod y diwydiant yn mynd yn hunangynhaliol?

Hefyd, o ran yr agenda datgarboneiddio, mae pawb yn sôn am hydrogen. Ymhen rhai blynyddoedd eto y daw hynny, gan nad yw'r dechnoleg ar gael hyd yn hyn. Ond un peth sydd ar gael nawr yw dal a storio carbon. A ydych chi'n ystyried ymchwil a datblygu pellach yn y maes hwnnw i sicrhau bod posibilrwydd o ddatgarboneiddio'r diwydiant ym Mhort Talbot yn arbennig felly, oherwydd, yn amlwg, dyna lle mae'r pen trwm, a dyna lle y byddai'r allyriadau carbon mwyaf? A gawsoch chi drafodaethau buddiol gyda'ch cyd-Aelod yn y Cabinet, Lesley Griffiths, ynglŷn â'r cynllun masnachu allyriadau sy'n cael ei roi ar waith i ddisodli'r cynllun masnachu allyriadau Ewropeaidd i sicrhau na fydd hyn yn niweidiol i'r diwydiant dur yn y dyfodol ac y bydd model y DU yn gefnogol ac yn ddefnyddiol iawn i sector dur y DU?

Fe fuom ni'n siarad am sgiliau a gwahanu'r busnesau'n ddwy ran, un i'r Iseldiroedd a'r llall i'r DU. Ac fe wyddom ni mai yn yr Iseldiroedd y lleolir yr elfennau ar hyn o bryd, oherwydd fe wnaethon nhw symud o Bort Talbot draw i'r Iseldiroedd—yr ymchwil a datblygu, a'r gwerthiant. Pa drafodaethau y byddwch yn eu cael o ran yr agenda sgiliau i sicrhau bod y rhain yn dychwelyd? A sut ydych chi'n gweithio o ran yr ymchwil a'r datblygu, yn enwedig yn Abertawe—oherwydd fe wn i fod Tata yn gweithio gydag Abertawe a Warwick, ond gydag Abertawe a'r Sefydliad Dur a Metel yn arbennig—i sicrhau mai dyna'r ganolfan ymchwil a datblygu ar gyfer dur yn y DU ac y bydd hyn hollbwysig i Tata weithio gyda nhw?

15:50

Can you bring your—[Interruption.]—to a conclusion?

A wnewch chi ddod â'ch—[Torri ar draws.]—i derfyn?

I will conclude, but, as I'm sure you're aware, Deputy Presiding Officer, this is critical to my constituency and my workforce there.

Rwyf i ar fin dod i ben, ond, fel y gwyddoch chi, rwy'n siŵr, Dirprwy Lywydd, mae hwn yn fater difrifol i'm hetholaeth i a'r gweithlu sydd gennyf yn y fan honno.

My final point, though, is—there's a lot of talk about levelling up by the UK Government. You mentioned in your press release on Friday that the First Minister was seeking a phone call with the Prime Minister. Has he returned that phone call, and has he agreed to make sure the levelling up applies to Wales and the steel sector as well as anywhere else?

Fy mhwynt olaf i, serch hynny, yw—mae llawer o sôn am lefelu ar i fyny gan Lywodraeth y DU. Roeddech chi'n sôn yn eich datganiad chi i'r wasg ddydd Gwener fod Prif Weinidog Cymru yn ceisio cael galwad ffôn gyda Phrif Weinidog y DU. A yw ef wedi galw'n ôl eto, ac a yw wedi cytuno i sicrhau bod y lefelu ar i fyny yn berthnasol i Gymru a'r sector dur yn ogystal ag yn unrhyw le arall?

Can I thank Dai Rees for his questions and say that he is a powerful and passionate advocate for Port Talbot and for the steel sector as a whole in Wales? I very much welcome his contribution today, and I would agree with him that this does present the UK Government with an enormous opportunity to demonstrate a commitment, a true commitment, to levelling up, but also to secure what I think is a nationally strategic interest for the United Kingdom. I think steel is important to our national security. I don't think it's possible to imagine a scenario where, as we reach the end of the transition period, we could possibly tolerate the idea that steel making could be lost from the United Kingdom. That is simply unimaginable. And the UK Government can therefore take this opportunity to guarantee that we will have a viable, secure future for the sector across the United Kingdom, and there are many, many opportunities I've already outlined, in terms of procurement as well, with demand purely within the UK estimated to almost double over the course of this decade—huge opportunities if procurement is sorted to make sure that we capture as much of the public spend as possible for UK steel operations.

I'm working with Tata and also, I have to say, with Community. I had a very, very good discussion, a constrictive discussion, with Roy Rickhuss today at Community. I can say that we are perfectly aligned with the Community union. There is not a cigarette paper between us in terms of our belief in the sector, our commitment to Tata, our desire to make sure that steel in the UK has a strong and viable future, and we're going to be working together with Tata in understanding exactly what the move towards becoming self-sustaining means, and how that can be reached and when it will be reached.

Carbon capture could have an important role in terms of meeting our obligations on carbon emissions, and, in terms of the emissions trading scheme, Deputy Llywydd, I'm afraid I could talk for quite some time about the ETS, but I'll just say that—

A gaf i ddiolch i Dai Rees am ei gwestiynau a dweud ei fod ef yn ddadleuwr grymus ac angerddol dros Bort Talbot a'r sector dur yn ei gyfanrwydd yng Nghymru? Rwy'n croesawu ei gyfraniad heddiw yn fawr, ac rwy'n cytuno ag ef y ceir cyfle enfawr i Lywodraeth y DU ddangos ymrwymiad, ymrwymiad gwirioneddol, i lefelu am i fyny, ond i ddiogelu'r hyn sydd yn fuddiant strategol cenedlaethol i'r Deyrnas Unedig hefyd. Rwy'n credu bod dur yn bwysig i'n diogelwch cenedlaethol ni. Nid wyf yn credu ei bod hi'n bosibl inni ddychmygu na goddef, wrth inni gyrraedd diwedd y cyfnod pontio, y sefyllfa o gynhyrchu dur yn diflannu o'r Deyrnas Unedig. Ni ellir dychmygu hynny, wir. Ac fe all Llywodraeth y DU fanteisio ar y cyfle hwn felly i warantu y bydd gennym ddyfodol hyfyw a diogel i'r sector ledled y Deyrnas Unedig. Ac mae yna lawer o gyfleoedd fel yr amlinellais i eisoes, o ran caffael hefyd, gyda'r galw o fewn y DU yn unig yn dyblu yn ystod y degawd hwn—cyfleoedd enfawr os bydd caffael yn cael ei drefnu i sicrhau ein bod ni'n diogelu cymaint o'r gwariant cyhoeddus â phosibl ar gyfer gweithrediadau dur y DU.

Rwy'n gweithio gyda Tata a hefyd, mae'n rhaid imi ddweud, gydag undeb Community. Cefais drafodaeth dda iawn, trafodaeth gyfyngol, gyda Roy Rickhuss yn undeb Community. Gallaf ddweud ein bod ni'n cyd-fynd yn gyfan gwbl ag undeb Community. Nid oes lled blewyn o wahaniaeth rhyngom o ran ein ffydd ni yn y sector, ein hymrwymiad ni i Tata, ein hawydd ni i sicrhau y ceir dyfodol cryf a hyfyw i ddur yn y DU. Ac fe fyddwn ni'n cydweithio gyda Tata i ddeall yn union yr hyn y mae'r symudiad tuag at fod yn hunangynhaliol yn ei olygu, a sut y gellir ymgyrraedd at hynny a phryd y daw hynny i fod.

Fe allai dal carbon fod â swyddogaeth bwysig o ran cyflawni ein rhwymedigaethau ni o ran allyriadau carbon, ac, o ran y cynllun masnachu allyriadau, Dirprwy Lywydd, mae arnaf i ofn y gallwn i siarad am gryn amser am y System Masnachu Allyriadau, ond rwyf am ddweud—

15:55

—the Welsh Government, working with the UK Government and, obviously, other devolved administrations, has developed that UK emissions trading scheme; it's going to operate as a stand-alone scheme, or it's going to link to the EU ETS, and the legislation is now in place for that scheme to become operational on 1 January 2021. That's vitally important.

Then finally, in terms of further support that could be brought forward in terms of research and development, there is, obviously, the Swansea bay city deal, and Swansea University has proposals to further develop steel expertise in Wales through the city deal. And in terms of the phone call, I am not aware that that phone call has taken place yet, but I will inform Members as and when it happens.

—mae Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda Llywodraeth y DU ac, yn amlwg, weinyddiaethau datganoledig eraill, wedi datblygu cynllun masnachu allyriadau'r DU; bydd yn gweithredu fel cynllun annibynnol, neu bydd yn gysylltiedig â chynllun masnachu allyriadau yr UE, ac mae'r ddeddfwriaeth bellach ar waith i'r cynllun hwnnw fod yn weithredol ar 1 Ionawr 2021. Mae hynny'n hanfodol bwysig.

Yna, yn olaf, o ran cymorth pellach y gellid ei gyflwyno o ran ymchwil a datblygu, mae bargen ddinesig bae Abertawe, yn amlwg, ac mae gan Brifysgol Abertawe gynigion i ddatblygu arbenigedd dur yng Nghymru ymhellach drwy'r fargen ddinesig. Ac o ran yr alwad ffôn, nid wyf yn ymwybodol y cafwyd yr alwad ffôn honno eto, ond hysbysaf yr Aelodau pan ac os daw'r alwad honno. 

Minister, I was very pleased to hear you open with comments on the skills base of the steel industry in Wales. I think people overlook the fact that it's a constantly modernising industry and that's why it's such an important player in those institutions such as the Swansea bay city deal that you mentioned and Swansea University. But I'm quite keen to make sure that we don't overlook the opportunities for apprenticeships in this as well. Tata's a huge contributor in that particular field, and I'd be grateful to know what reassurances you've had about the opportunities for apprenticeships during this nervous time. Thank you.

Gweinidog, roeddwn yn falch iawn o'ch clywed yn agor gyda sylwadau ynglŷn â sylfaen sgiliau'r diwydiant dur yng Nghymru. Rwy'n credu bod pobl yn anwybyddu'r ffaith ei fod yn ddiwydiant sy'n moderneiddio'n gyson a dyna pam ei fod yn elfen mor bwysig yn y sefydliadau hynny fel bargen ddinesig bae Abertawe y sonioch chi amdani a Phrifysgol Abertawe. Ond rwy'n eithaf awyddus i wneud yn siŵr nad ydym ni'n anwybyddu'r cyfleoedd ar gyfer prentisiaethau yn hyn o beth hefyd. Mae Tata yn gyfrannwr enfawr yn y maes penodol hwnnw, a byddwn yn ddiolchgar o wybod pa sicrwydd yr ydych chi wedi'i gael am y cyfleoedd ar gyfer prentisiaethau yn ystod y cyfnod ansicr hwn. Diolch.

Can I thank Suzy Davies for her question? And she's absolutely right: people employed by Tata are amongst the most skilled in Europe in terms of the steel sector, and, as a Welsh Government, we've been pleased to be able to invest £11.7 million in terms of skills training funding since 2016. Apprenticeships have played a key role across all of the Tata sites, and our understanding is that Tata remain fully committed to providing apprenticeship opportunities even in these uncertain times, and, of course, the Welsh Government has recently announced an incentive for businesses to take on apprentices, including, importantly, young apprentices. So, for every young apprentice aged under 25 that a business takes on, they'll receive an incentive of £3,000, and this could prove hugely important to larger employers like Tata in retaining or taking on apprentices during the course of the pandemic and then the recovery. But I'll happily write to Members with further details of Tata's plans for their apprenticeship provision.

A gaf i ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiwn? Ac mae hi'n llygad ei lle: mae pobl a gyflogir gan Tata ymhlith y rhai mwyaf medrus yn Ewrop o ran y sector dur, ac rydym ni, Llywodraeth Cymru, wedi bod yn falch o allu buddsoddi £11.7 miliwn o ran cyllid hyfforddiant sgiliau ers 2016. Bu gan brentisiaethau ran allweddol yn holl safleoedd Tata, a deallwn fod Tata yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i ddarparu cyfleoedd prentisiaeth hyd yn oed yn y cyfnod ansicr hwn, ac, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cymhelliad yn ddiweddar i fusnesau gyflogi prentisiaid, gan gynnwys, yn bwysig, prentisiaid ifanc. Felly, i bob prentis ifanc o dan 25 oed y mae busnes yn ei gyflogi, byddant yn cael cymhelldal o £3,000, a gallai hyn fod yn hynod bwysig i gyflogwyr mwy fel Tata wrth gadw neu gyflogi prentisiaid yn ystod y pandemig ac yna'r adferiad. Ond byddaf yn falch o ysgrifennu at yr Aelodau gyda rhagor o fanylion am gynlluniau Tata ar gyfer eu darpariaeth prentisiaeth.

Can I thank the Minister for his statement? And can I also pay tribute to the workforce at Shotton steelworks, including my fellow Community and Unite union members? Their hard work and skill really does produce the best steel, making the Shotton site actually profitable.

Minister, you've already commented on the offsite logistics hub, which I've been a long-standing supporter of, and you've just commented on the apprenticeship programme at Tata; I look forward to receiving more information on that. Perhaps today you could comment on the wider training of staff, which is something that Welsh Government provides funding for, and also the opportunity to use the world's best steel and most sustainable steel as part of a green manufacturing recovery from COVID, especially as the Shotton site is looking to transition towards being carbon neutral.

Now, I must say, Deputy Llywydd, finally, this support from this Welsh Labour Government and the support they've offered in the past is in stark contrast to the UK Conservative Government, who have been far too often missing, and I must say—. I hear tutting, but I must say my community—my community—is still devastated from what happened during the Thatcher Government, and it is long, long from forgotten. So, Minister, could you update the Chamber on how confident you are that UK Ministers get the need to provide urgent support for Welsh sustainable steel, and have a strategy in place to do so?

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad? Ac a gaf i hefyd dalu teyrnged i'r gweithlu yng ngwaith dur Shotton, gan gynnwys fy nghyd-aelodau yn undebau Community ac Unite? Mae eu gwaith caled a'u medrusrwydd yn cynhyrchu'r dur gorau mewn gwirionedd, gan wneud safle Shotton yn broffidiol a dweud y gwir. 

Gweinidog, rydych chi eisoes wedi gwneud sylwadau ynglŷn â'r ganolfan logisteg oddi ar y safle, yr wyf wedi bod yn gefnogwr ohono ers tro byd, ac rydych chi newydd wneud sylwadau ynglŷn â rhaglen brentisiaethau Tata; edrychaf ymlaen at gael rhagor o wybodaeth am hynny. Efallai heddiw y gallech chi sôn am hyfforddiant ehangach staff, sy'n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid ar ei gyfer, a hefyd y cyfle i ddefnyddio dur gorau a mwyaf cynaliadwy'r byd yn rhan o'r adferiad gweithgynhyrchu gwyrdd o COVID, yn enwedig gan fod safle Shotton yn ceisio trawsnewid i fod yn garbon niwtral.

Nawr, mae'n rhaid imi ddweud, Dirprwy Lywydd, yn olaf, mae'r gefnogaeth hon gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru a'r gefnogaeth y maen nhw wedi'i chynnig yn y gorffennol yn gwrthgyferbynnu'n llwyr â Llywodraeth Geidwadol y DU, sydd wedi bod ar goll yn rhy aml o lawer, ac mae'n rhaid imi ddweud—. Clywaf dwt-twtio, ond mae'n rhaid imi ddweud bod fy nghymuned—fy nghymuned i—yn dal i ddioddef oherwydd yr hyn a ddigwyddodd yn ystod Llywodraeth Thatcher, ac mae ymhell bell o fod wedi'i anghofio. Felly, Gweinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ynghylch pa mor ffyddiog yr ydych chi god Gweinidogion y DU yn deall yr angen i ddarparu cymorth brys i ddur cynaliadwy yng Nghymru, ac i fod â strategaeth ar waith i wneud hynny?

Can I thank Jack Sargeant for his questions, and can I just recognise, put on record, my thanks to Jack Sargeant for the enormous amount of work that he's done in supporting the Shotton Tata facility in developing the plans for a logistics hub? And my officials have been working with Tata Shotton in developing that master plan, but I know how much work Jack has contributed to this particular agenda, and I thank him for it. I'm also grateful for the acknowledgement of the support that Welsh Government has given to Tata over many years, and I would say that, looking to the future, let's describe this as an opportunity for the UK Government to demonstrate—very soon, actually—that it is fully committed to levelling up the UK, by providing that vital support that Tata require in order to undergo the transformation that it wishes to proceed with, and to ensure that it becomes more competitive.

In terms of what could be produced at the Shotton site, well, we know that its products are amongst the highest quality in the market, and that they're already contributing to energy efficiency schemes, particularly in the construction centre. But, obviously, given the recyclability of steel, it will become an even more prominent feature of our aspiration to reuse and to renew as we seek a green recovery. So, I am in no doubt that the 760 employees at the Shotton site can feel proud and can feel optimistic that they will be contributing, as an industry of tomorrow, to a greener economy.

A gaf i ddiolch i Jack Sargeant am ei gwestiynau, ac a gaf i ddiolch, ar goedd, i Jack Sargeant am y gwaith enfawr y mae wedi'i wneud i gefnogi cyfleuster Shotton Tata wrth ddatblygu'r cynlluniau ar gyfer canolfan logisteg? Mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio gyda Tata Shotton i ddatblygu'r prif gynllun hwnnw, ond rwy'n gwybod faint o waith y mae Jack wedi'i gyfrannu at yr agenda benodol hon, a diolchaf iddo am hynny. Rwyf hefyd yn ddiolchgar am y gydnabyddiaeth o'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i Tata dros flynyddoedd lawer, a byddwn yn dweud, wrth edrych tua'r dyfodol, gadewch inni ddisgrifio hyn fel cyfle i Lywodraeth y DU ddangos—yn fuan iawn, mewn gwirionedd—ei bod wedi ymrwymo'n llwyr i gael cydraddoldeb yn y DU, drwy ddarparu'r cymorth hanfodol hwnnw y mae ar Tata ei angen er mwyn trawsnewid fel y mae'n dymuno gwneud, ac i sicrhau y daw yn fwy cystadleuol.

O ran yr hyn y gellid ei gynhyrchu ar safle Shotton, wel, fe wyddom fod ei gynhyrchion ymhlith y rhai gorau ar y farchnad, a'u bod eisoes yn cyfrannu at gynlluniau effeithlonrwydd ynni, yn enwedig yn y ganolfan adeiladu. Ond, yn amlwg, o ystyried ailgylchadwyedd dur, bydd yn dod yn nodwedd fwy amlwg byth o'n dyhead i ailddefnyddio ac adnewyddu wrth inni geisio adferiad gwyrdd. Felly, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth na all y 760 o weithwyr ar safle Shotton deimlo'n falch a theimlo'n obeithiol y byddant yn cyfrannu, fel un o ddiwydiannau yfory, at economi fwy gwyrdd. 

16:00

The Minister talks about steel being endlessly recyclable and the need to support your low-carbon aspirations, but doesn't that imply the use of arc furnaces, rather than the current production method with blast furnaces at Port Talbot? Isn't there an inevitable tension between decarbonising the electricity supply, including ways of preventing use of cheaper ways of producing electricity, albeit there have been some improvements? And there's a question as to whether the consumer or the taxpayer pays that higher price and what that proportion is, but isn't there that tension? And does Welsh Government support UK Government with its reported proposals to pay £500 million, or thereabouts, towards converting production to arc furnaces? Is that something that he supports, or does he prefer to stay with the blast furnaces, notwithstanding any carbon implications of that? And isn't it about time we recognised that the reason we're in this problem is, last summer, the European Commission vetoed the merger of Thyssenkrupp's European interests with Tata Steel, which would have allowed Dutch and Port Talbot plants to work together, and instead they're having to be separated in response to that European Commission decision?

Mae'r Gweinidog yn sôn am y ffaith bod ailgylchu dur yn ddiddiwedd a'r angen i gefnogi eich dyheadau carbon isel, ond onid yw hynny'n awgrymu defnyddio ffwrneisi arc trydanol, yn hytrach na'r dull cynhyrchu presennol gyda ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot? Onid oes tensiwn anochel rhwng datgarboneiddio'r cyflenwad trydan, gan gynnwys dulliau o atal defnyddio ffyrdd rhatach o gynhyrchu trydan, er y bu rhai gwelliannau? Ac mae cwestiwn ynghylch a yw'r defnyddiwr neu'r trethdalwr yn talu'r pris mwy hwnnw a beth yw'r gyfran honno, ond onid oes y tensiwn hwnnw? Ac a yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi Llywodraeth y DU gyda'r cynigion a gofnodwyd ganddi i dalu £500 miliwn, neu oddeutu hynny, tuag at newid y dull cynhyrchu i ddefnyddio ffwrneisi arc trydanol? A yw hynny'n rhywbeth y mae'n ei gefnogi, neu a yw'n well ganddo aros gyda'r ffwrneisi chwyth, er gwaethaf unrhyw oblygiadau i hynny o ran carbon? Ac onid yw'n bryd inni gydnabod mai'r rheswm pam mae'r broblem hon gyda ni yw oherwydd, yr haf diwethaf, i'r Comisiwn Ewropeaidd wahardd uno buddiannau Ewropeaidd Thyssenkrupp gyda Tata Steel, a fyddai wedi caniatáu i weithfeydd yr Iseldiroedd a Phort Talbot weithio gyda'i gilydd, ac yn hytrach mae'n rhaid eu gwahanu mewn ymateb i'r penderfyniad hwnnw gan y Comisiwn Ewropeaidd?

Well, on that final point—and can I thank Mark Reckless for his questions—on that final point, the merger would not have addressed the challenge that UK steel operations currently face. They would have remained, and those challenges can only be answered through collaboration with UK Government.

In terms of the tension that exists, I would acknowledge fully that that tension is there, it is problematic, but the fact of the matter is that currently, at present, blast furnace generated steel is about the only steel that can be used in certain sectors, for example, in the automotive sector. And that is why Tata Steel in the UK provides steel to about a third of the demand of the automotive sector. Now, over time, new technology could be developed, refined and finessed to provide that grade of steel but, at the moment, it is simply not there. Now, I'm not going to be drawn on the type of technology that could be used in the future, whether it be based on hydrogen or electric arc furnace, a combination, whether there's a hybrid model that could be adopted. All I would say is that whatever transition takes place should happen over a period of time that secures the workforce, and secures all of the Tata Steel operations in Wales. And we will support, not just Tata, but the UK Government and the unions, in working together to that end goal.

Wel, ynglŷn â'r sylw olaf yna—ac a gaf i ddiolch i Mark Reckless am ei gwestiynau—ynglŷn â'r sylw olaf yna, ni fyddai'r uno wedi mynd i'r afael â'r her y mae gweithrediadau dur y DU yn ei hwynebu ar hyn o bryd. Yr un fyddai'r heriau, a dim ond drwy gydweithio â Llywodraeth y DU y gellir ateb yr heriau hynny.

O ran y tensiwn sy'n bodoli, rwy'n cydnabod yn llwyr fod y tensiwn hwnnw yn bodoli, mae hynny yn broblem, ond y gwir amdani yw ar hyn o bryd, dur a gynhyrchir mewn ffwrneisi chwyth yw'r unig ddur y gellir ei ddefnyddio bron iawn mewn rhai sectorau, er enghraifft, yn y sector modurol. A dyna pam mae Tata Steel yn y DU yn darparu tua thraean o'r dur y mae'r sector modurol yn galw amdano. Nawr, dros amser, gellid datblygu, mireinio a pherffeithio technoleg newydd i ddarparu'r radd honno o ddur ond, ar hyn o bryd, nid oes modd gwneud hynny. Nawr, nid wyf am gael fy nargyfeirio i drafod y math o dechnoleg y gellid ei defnyddio yn y dyfodol, pa un a fyddai hynny'n seiliedig ar ffwrneisi hydrogen neu ffwrneisi arc trydanol, cyfuniad, neu a oes model cyfun y gellid ei fabwysiadu. Y cwbl a ddywedaf yw y dylai'r trawsnewid hwnnw ddigwydd dros gyfnod o amser, sy'n diogelu'r gweithlu ac yn sicrhau holl weithrediadau Tata Steel yng Nghymru. A byddwn yn cefnogi, nid yn unig Tata, ond Llywodraeth y DU a'r undebau, i gydweithio tuag at y nod terfynol hwnnw.

Minister, amongst the strong areas in Wales in terms of steel tradition is Newport, of course, with Llanwern—excuse me—and Liberty Steel. We did have Orb, but, sadly, that's now gone, and there's a host of smaller players. So, I would like some reassurance today that that steel tradition and those steel sites will have a strong part in the future of steel in Wales and the UK. There are a lot of skills and experience in the area, currently employed and recently made redundant, that could be utilised. And, of course, Liberty Steel, for example, has some very clear ideas on green steel and how that might be taken forward, as well as some ideas on the energy aspects.

You have already referred, Minister, to—if we are going to have a distinct Tata Steel operation in the UK—the need for some of the existing functions, such as research and development, procurement, sales and, indeed, some of the digital aspects, to be part of that distinct UK operation. Some of that has been concentrated in the Netherlands. Llanwern has hosted some of those functions. I'm just wondering if you could say a little bit about the role that Llanwern might play in hosting those functions again, and about some of the implications for training in the area, and the role that organisations like Coleg Gwent and the University of South Wales might play.

Gweinidog, ymhlith yr ardaloedd cryf yng Nghymru o ran traddodiad dur y mae Casnewydd, wrth gwrs, a Llanwern—esgusodwch fi—a Liberty Steel. Roedd gennym ni Orb, ond, yn anffodus, mae hynny wedi diflannu erbyn hyn, ac mae llu o gwmnïau llai. Felly, hoffwn gael rhywfaint o sicrwydd heddiw y bydd gan y traddodiad dur hwnnw a'r safleoedd dur hynny ran gref yn nyfodol dur yng Nghymru a'r DU. Mae llawer o bobl fedrus a phrofiadol yn yr ardal, rhai a gyflogir ar hyn o bryd a rhai a ddiswyddwyd yn ddiweddar, y gellid eu defnyddio. Ac, wrth gwrs, mae gan Liberty Steel, er enghraifft, syniadau clir iawn am ddur gwyrdd a sut y gellid bwrw ymlaen â hynny, yn ogystal â rhai syniadau ar yr agweddau ar ynni.

Rydych chi eisoes wedi cyfeirio, Gweinidog,—os bydd gennym ni waith Tata Steel ar wahân yn y DU—at yr angen am rai o'r swyddogaethau presennol, megis ymchwil a datblygu, caffael, gwerthu ac, yn wir, rai o'r agweddau digidol, i fod yn rhan o'r gweithredu unigryw hwnnw yn y DU. Mae rhywfaint o hynny wedi'i ganoli yn yr Iseldiroedd. Mae Llanwern wedi cynnal rhai o'r swyddogaethau hynny. Tybed a allech chi ddweud ychydig am y rhan y gallai fod i Lanwern wrth gynnal y swyddogaethau hynny eto, ac am rai o'r goblygiadau i hyfforddiant yn yr ardal, ac am y swyddogaeth y gallai fod i sefydliadau fel Coleg Gwent a Phrifysgol De Cymru. 

16:05

Can I thank John Griffiths for his questions and also recognise the incredible interest that he has shown in steel-making facilities in the Newport area and the wider region over many, many years? He is a great supporter of the sector.

Llanwern employs currently around 960 highly skilled individuals, providing steel for the automotive sector and, therefore, relying clearly on Port Talbot. Tata were at pains—they were at pains—to express their determination to secure UK operations when I spoke with them on Friday. We now look to see those functions that John Griffiths and others have identified to be re-established, or to be returned, back to Wales. We may well see a return of those jobs here from the Netherlands. If not, then I would expect new capabilities to be established here in Wales.

I don't think that it would be for me to speculate over exactly which functions might be based in which of the steel facilities. But, I would imagine that, given the prominent role that the Llanwern site plays in terms of the automotive sector, there may be an opportunity there to develop some of the sales functions. Obviously, we will be working with Tata to look at how we can support the re-establishment of those facilities and capabilities here in Wales. We want to capture as many job opportunities as possible. But, as I have said, we will look very, very soon at those functions, once Tata begin the process of re-establishing them or returning them here to Wales, and we will support them in any way that we can.

A gaf i ddiolch i John Griffiths am ei gwestiynau a chydnabod hefyd y diddordeb anhygoel y mae wedi'i ddangos mewn cyfleusterau cynhyrchu dur yn ardal Casnewydd a'r rhanbarth ehangach dros flynyddoedd lawer? Mae'n gefnogwr mawr i'r sector.

Ar hyn o bryd mae Llanwern yn cyflogi tua 960 o bobl fedrus iawn, gan ddarparu dur ar gyfer y sector modurol ac, felly, yn dibynnu'n glir ar Bort Talbot. Roedd Tata yn eiddgar iawn—roedden nhw yn eiddgar iawn—i fynegi eu penderfyniad i sicrhau dyfodol eu gweithfeydd yn y DU pan siaradais â nhw ddydd Gwener. Ceisiwn nawr weld y swyddogaethau hynny y mae John Griffiths ac eraill wedi nodi yn cael eu hail-sefydlu yng Nghymru neu eu dychwelyd yma. Mae'n ddigon posib y gwelwn ni ddychwelyd y swyddi hynny yma o'r Iseldiroedd. Os na, yna byddwn yn disgwyl i alluoedd newydd gael eu sefydlu yma yng Nghymru.

Nid wyf yn credu mai mater i mi fyddai dyfalu pa swyddogaethau'n union a allai fod wedi'u lleoli ym mha rai o'r cyfleusterau dur. Ond, byddwn yn dychmygu, o ystyried swyddogaeth flaenllaw Llanwern o ran y sector modurol, y gallai fod cyfle yno i ddatblygu rhai o'r swyddogaethau gwerthu. Yn amlwg, byddwn yn gweithio gyda Tata i ystyried sut y gallwn ni gefnogi'r gwaith o sefydlu'r cyfleusterau a'r galluoedd hynny yma yng Nghymru. Rydym ni eisiau sicrhau cynifer o gyfleoedd gwaith â phosib. Ond, fel yr wyf wedi dweud, byddwn yn edrych yn fuan iawn ar y swyddogaethau hynny, pan fydd Tata yn dechrau'r broses o'u hail sefydlu neu eu dychwelyd yma i Gymru, a byddwn yn eu cefnogi mewn unrhyw ffordd y gallwn ni.

4. Datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth: Llwybr Newydd—Strategaeth Drafnidiaeth Newydd i Gymru
4. Statement by the Deputy Minister for Economy and Transport: Llwybr Newydd—A New Wales Transport Strategy

Item 4 on the agenda this afternoon is a statement by the Deputy Minister for Economy and Transport on 'Llwybr Newydd—a new Wales transport strategy'. I call on the Deputy Minister, Lee Waters.

Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â 'Llwybr Newydd—strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru'. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Lee Waters.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. The coronavirus pandemic has reminded us that there are many things that we once took for granted that we now no longer do. The ability to easily go places, to see family, to work, or to socialise, are things that none of us need reminding of the importance of as 2020 comes to an end. Despite huge advances in using digital communications, there's nothing like connecting with people face to face. And, as we begin to look to the other side of the pandemic, the future shape of the transport system is very much in our minds.

Today we are launching the consultation for a new Wales transport strategy: a vision for transport in Wales that shows how we can rebuild connections between people in the short term, while reshaping our transport networks to respond to the challenges of climate change. This time next year, the Welsh Government will need to produce the next iteration of a low-carbon plan. It will need to set out how we will achieve the ambitious targets that this Senedd has committed ourselves to, to significantly reduce carbon emissions.

Transport has a big role to play in getting us onto a lower carbon path, and our new strategy will need to have modal shift at its centre: fewer car journeys and a much greater share of trips by sustainable forms of transport. Now, that is easier to say than it is to do, and this consultation needs to focus all our minds on how each of us can make a contribution to our shared challenge.

We have made a start. The early development plans for reliable and affordable regional metro systems across Wales have helped us imagine the future that we need. The steps that we have taken in recent times to bring our Wales and borders rail network back into public ownership, and to take greater control over planning the nation's bus network, and the work that we are doing to invest in networks for active forms of travel are all important long-term steps that have contributed.

We are also setting targets to encourage people to work flexibly and remotely to reduce the need to travel in the first place. And, in the spirit and of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, we have made hard decisions too, taking the time to rethink the need for an M4 relief road, in recognition that when the facts change, actions have to change too. We look forward, next week, to the final report of the South East Wales Transport Commission, under Lord Burns's chairmanship, for detailed recommendations of how to address congestion along the M4 around Newport.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae pandemig y coronafeirws wedi ein hatgoffa y ceir llawer o bethau yr oeddem ni ar un adeg yn eu cymryd yn ganiataol nad ydym yn eu gwneud mwyach. Mae'r gallu i fynd i leoedd yn hawdd, i weld teulu, gweithio, neu gymdeithasu, yn bethau nad oes angen atgoffa yr un ohonom ni o'u pwysigrwydd wrth i 2020 ddod i ben. Er gwaethaf datblygiadau enfawr o ran defnyddio cyfathrebu digidol, does dim byd tebyg i gysylltu â phobl wyneb yn wyneb. Ac, wrth i ni ddechrau edrych y tu hwnt i'r pandemig, mae siâp y system drafnidiaeth yn y dyfodol yn ein meddyliau i raddau helaeth.

Heddiw rydym ni yn lansio'r ymgynghoriad ar gyfer strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru: gweledigaeth ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru sy'n dangos sut y gallwn ni ailadeiladu cysylltiadau rhwng pobl yn y tymor byr, gan ail-lunio ein rhwydweithiau trafnidiaeth i ymateb i heriau newid yn yr hinsawdd. Yr adeg hon y flwyddyn nesaf, bydd angen i Lywodraeth Cymru gynhyrchu'r cam nesaf o lunio cynllun carbon isel. Bydd angen iddi nodi sut y byddwn yn cyrraedd y targedau uchelgeisiol y mae'r Senedd hon wedi ein hymrwymo iddyn nhw, er mwyn lleihau allyriadau carbon yn sylweddol.

Mae gan drafnidiaeth swyddogaeth fawr o ran ein cael ar lwybr carbon is, a bydd angen i'n strategaeth newydd fod â newid dulliau teithio wrth ei gwraidd: llai o deithiau mewn ceir a chyfran fwy o lawer o deithiau drwy fathau cynaliadwy o drafnidiaeth. Nawr, mae hynny'n haws ei ddweud nag ydyw i'w wneud, ac mae angen i'r ymgynghoriad hwn ganolbwyntio ein holl feddyliau ni ar sut y gall pob un ohonom gyfrannu at ein her gyffredin.

Rydym ni wedi dechrau. Mae'r cynlluniau datblygu cynnar ar gyfer systemau metro rhanbarthol dibynadwy a fforddiadwy ledled Cymru wedi ein helpu i ddychmygu'r dyfodol sydd ei angen arnom ni. Mae'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn ddiweddar i ddod â rhwydwaith rheilffyrdd Cymru a'r gororau yn ôl i berchnogaeth gyhoeddus, ac i gymryd mwy o reolaeth dros gynllunio rhwydwaith bysiau'r genedl, a'r gwaith yr ydym ni yn ei wneud i fuddsoddi mewn rhwydweithiau ar gyfer teithio llesol i gyd yn gamau hirdymor pwysig sydd wedi cyfrannu.

Rydym ni hefyd yn gosod targedau i annog pobl i weithio'n hyblyg ac o bell i leihau'r angen i deithio yn y lle cyntaf. Ac, yn ysbryd ac yn unol â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, rydym ni wedi gwneud penderfyniadau anodd hefyd, gan neilltuo amser i ailystyried yr angen am ffordd liniaru'r M4, gan gydnabod, pan fydd y ffeithiau'n newid, fod yn rhaid i gamau gweithredu newid hefyd. Edrychwn ymlaen, yr wythnos nesaf, at adroddiad terfynol Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru, dan gadeiryddiaeth yr Arglwydd Burns, am argymhellion manwl ynghylch sut i fynd i'r afael â thagfeydd ar hyd yr M4 o amgylch Casnewydd.

The strategy we launch today marks the start of a genuine conversation we all need to have about how our transport networks need to change over the next generation, and when Members read the consultation documents, they will see they are the product of deep engagement with key stakeholders in the spirit of co-production that the future generations Act requires. The next step is an even wider conversation with the people of Wales, because we will only achieve change if people choose to change.

Over the last 50 years, we have created a transport system that has prioritised car use. It has allowed individual freedoms and flexibilities that we all value, but it has also locked in deep inequalities and environmental harms. We have created a culture of car dependency that will not be easy to change. Our draft strategy sets out to achieve accessibility and sustainability: more efficient movement of goods and people by tackling congestion; setting targets for modal shift to free up road space for more attractive public transport; and creating a system that doesn't just cater for those with cars, but also serves the 23 per cent of people in this country who have no access to a car.

Of course, it's not just about changing what we say; the imperative is about changing what we do. This means a fundamental change to the way we make transport decisions and investments. It means embedding a new sustainable transport hierarchy, to put provision for walking, cycling and public transport ahead of provision and investment for private motor vehicles. If that strategy is agreed, then we will need to set out specific projects and interventions in a detailed five-year national transport delivery plan. Today is about the overall direction.

Delivering on the vision we have set out will be challenging. It will require joined-up policies, not only within the Welsh Government, but from partners, too—in particular from local government who, if the Senedd agrees, will have a critical role, through corporate joint committees, to set out regional plans. We have discussed many times in this Chamber that Wales has not seen the level of investment in our rail network that our population and our share of network infrastructure deserve. The UK Government has a role in helping address this, and today I make an offer to work with them constructively as they seek to deliver on their commitment to level up the UK, if they, in turn, commit to respecting the devolution settlement.

We cannot achieve our aims without behaviour change, and that will require difficult political choices and strong leadership—not just at a Government level, but at a local level too. You, as Members of the Senedd, will have a critical role in helping to support some of the tough local decisions needed along the way. There are elements of this that will need to be drawn out in the fundamental, national debate that we now need to have. For example, what role might road user charging play? As we made clear earlier in the year, the Welsh Government has no fixed view on this yet. There is no secret plan in a desk drawer within Government ready for implementing road user charging, but we do have a responsibility to consider how it might be used to effect behaviour change in a fair, just and equitable way.   

As the Chancellor has indicated in recent days, the move away from fuel engines also means a move away from fuel tax, and we now need to work out how we fill the gap that will be left. As a first step in that debate, Dirprwy Lywydd, I am today placing in the Members' Library a report entitled, 'The Independent Review of Road User Charging in Wales', undertaken by Derek Turner. This suggests, as a first step, the development of a national framework for how road user charging decisions can be made, and I look forward to engaging with Members in more detail on this issue as we undertake the consultation.

There are those who say that the future is too uncertain to be making such plans, or that electric cars will solve all our problems, and I believe that such a laissez-faire approach is not an effective transport strategy for the twenty-first century. In fact, it is no strategy at all. It won't solve our congestion problems. It won't solve our air quality issues. It won't solve our obesity crisis. It won't make us a fairer nation. The new Wales transport strategy is a clear signal that, whatever tomorrow holds, the Welsh Government sees integrated and high-quality public transport as a vital and critical part of our future.

Dirprwy Lywydd, we stand at an important moment. Our climate is in crisis. New technology is disrupting the way we think about travel,  and coronavirus is severely testing the financial and economic foundations of public transport models. This is a once-in-a-generation opportunity to put public transport and sustainable transport at the heart of the Wales that we want to build, to put us on a new path. Diolch.

Mae'r strategaeth yr ydym ni yn ei lansio heddiw yn nodi dechrau sgwrs wirioneddol y mae angen i bob un ohonom ni ei chael ynglŷn â sut y mae angen i'n rhwydweithiau trafnidiaeth newid dros y genhedlaeth nesaf, a phan fydd Aelodau'n darllen y dogfennau ymgynghori, byddant yn gweld eu bod yn deillio o ymgysylltu dwfn â rhanddeiliaid allweddol yn ysbryd cyd-gynhyrchu sydd ei angen gan Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol. Y cam nesaf yw sgwrs ehangach fyth gyda phobl Cymru, oherwydd dim ond os bydd pobl yn dewis newid y byddwn yn cyflawni newid.

Dros y 50 mlynedd diwethaf, rydym ni wedi creu system drafnidiaeth sydd wedi blaenoriaethu defnyddio ceir. Mae wedi caniatáu rhyddid a hyblygrwydd unigol yr ydym ni i gyd yn eu gwerthfawrogi, ond bu hefyd yn fodd i wreiddio anghydraddoldebau dwfn a niwed amgylcheddol. Rydym ni wedi creu diwylliant o ddibyniaeth ar geir na fydd yn hawdd ei newid. Nod ein strategaeth ddrafft yw sicrhau hygyrchedd a chynaliadwyedd: symud nwyddau a phobl yn fwy effeithlon drwy fynd i'r afael â thagfeydd; gosod targedau ar gyfer newid sut mae pobl yn teithio fel bod mwy o le ar y ffordd ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus fwy deniadol; a chreu system nad yw'n darparu dim ond ar gyfer y rhai sydd â cheir, ond sydd hefyd yn gwasanaethu'r 23 y cant o bobl yn y wlad hon nad oes ganddyn nhw gar.

Wrth gwrs, nid yw'n ymwneud â newid dim ond yr hyn a ddywedwn ni; mae'r rheidrwydd yn ymwneud â newid yr hyn a wnawn ni. Mae hyn yn golygu newid sylfaenol i'r ffordd yr ydym ni'n gwneud penderfyniadau ynglŷn â thrafnidiaeth ac yn buddsoddi ynddi. Mae'n golygu sefydlu hierarchaeth drafnidiaeth gynaliadwy newydd, i ddarparu ar gyfer cerdded, beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus cyn darparu a buddsoddi ar gyfer cerbydau modur preifat. Os cytunir ar y strategaeth honno, yna bydd angen inni nodi prosiectau ac ymyriadau penodol mewn cynllun cyflawni trafnidiaeth cenedlaethol pum mlynedd manwl. Mae heddiw'n ymwneud â'r cyfeiriad cyffredinol.

Bydd cyflawni'r weledigaeth yr ydym ni wedi'i nodi yn heriol. Bydd angen polisïau cydgysylltiedig, nid yn unig o fewn Llywodraeth Cymru, ond gan bartneriaid hefyd—yn enwedig gan lywodraeth leol, y bydd ganddi os cytuna'r Senedd, swyddogaeth hollbwysig, drwy gyd-bwyllgorau corfforaethol, i ddynodi cynlluniau rhanbarthol. Rydym ni wedi trafod droeon yn y Siambr hon nad yw Cymru wedi gweld y buddsoddiad yn ein rhwydwaith rheilffyrdd y mae ein poblogaeth a'n cyfran o seilwaith y rhwydwaith yn ei haeddu. Mae gan Lywodraeth y DU swyddogaeth o ran helpu i fynd i'r afael â hyn, a heddiw rwy'n cynnig gweithio yn adeiladol gyda nhw wrth iddyn nhw geisio cyflawni eu hymrwymiad i sicrhau cydraddoldeb yn y DU, os ydyn nhw, yn eu tro, yn ymrwymo i barchu'r setliad datganoli.

Ni allwn ni gyflawni ein nodau heb newid ymddygiad, a bydd hynny'n gofyn am ddewisiadau gwleidyddol anodd ac arweinyddiaeth gref—nid yn unig gan y Llywodraeth, ond yn lleol hefyd. Bydd gennych chi, fel Aelodau'r Senedd, swyddogaeth hollbwysig o ran helpu i gefnogi rhai o'r penderfyniadau lleol anodd sydd eu hangen er mwyn gwireddu hynny. Bydd angen gwyntyllu elfennau o hyn yn y ddadl sylfaenol, genedlaethol y mae angen inni ei chael nawr. Er enghraifft, pa ran a allai fod i godi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd? Fel yr oeddem yn ei gwneud yn glir yn gynharach yn y flwyddyn, nid oes gan Lywodraeth Cymru farn benodol ar hyn eto. Nid oes cynllun cyfrinachol mewn drôr desg gan y Llywodraeth yn barod ar gyfer codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, ond mae gennym ni gyfrifoldeb i ystyried sut y gellid ei ddefnyddio i sicrhau newid ymddygiad mewn ffordd deg, gyfiawn a chyfartal.

Fel y mae'r Canghellor wedi dweud yn y dyddiau diwethaf, mae symud oddi wrth beiriannau tanwydd hefyd yn golygu symud oddi wrth dreth danwydd, ac mae angen inni nawr benderfynu sut yr ydym yn llenwi'r bwlch a adewir gan hynny. Fel cam cyntaf yn y ddadl honno, Dirprwy Lywydd, rwyf heddiw'n rhoi adroddiad yn Llyfrgell yr Aelodau o'r enw 'Adolygiad annibynnol o godi tâl ar ddefnyddwyr y ffyrdd yng Nghymru', a gynhaliwyd gan Derek Turner. Mae hyn yn awgrymu, fel cam cyntaf, y dylid datblygu fframwaith cenedlaethol ar gyfer sut y gellir gwneud penderfyniadau ynghylch codi tâl ar ddefnyddwyr y ffyrdd, ac edrychaf ymlaen at ymgysylltu'n fanylach ag Aelodau ar y mater hwn wrth inni gynnal yr ymgynghoriad.

Mae yna rai sy'n dweud bod y dyfodol yn rhy ansicr i wneud cynlluniau o'r fath, neu y bydd ceir trydan yn datrys ein holl broblemau, a chredaf nad yw dull laissez-faire o'r fath, yn strategaeth drafnidiaeth effeithiol ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Yn wir, nid yw'n strategaeth o gwbl. Ni fydd yn datrys ein problemau tagfeydd. Ni fydd yn datrys ein problemau ansawdd aer. Ni fydd yn datrys ein hargyfwng gordewdra. Ni fydd yn ein gwneud yn genedl decach. Mae strategaeth drafnidiaeth newydd Cymru yn arwydd clir bod Llywodraeth Cymru, beth bynnag sydd gan yfory i'w gynnig, yn gweld trafnidiaeth gyhoeddus integredig o ansawdd uchel yn rhan hanfodol ac allweddol o'n dyfodol.

Dirprwy Lywydd, rydym ni mewn cyfnod tyngedfennol. Mae ein hinsawdd mewn argyfwng. Mae technoleg newydd yn amharu ar y ffordd yr ydym ni'n meddwl am deithio, ac mae'r coronafeirws yn brawf difrifol ar sylfeini ariannol ac economaidd modelau trafnidiaeth gyhoeddus. Mae hwn yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i roi trafnidiaeth gyhoeddus a thrafnidiaeth gynaliadwy wrth wraidd y Gymru yr ydym ni eisiau ei hadeiladu, i'n rhoi ar lwybr newydd. Diolch.

16:15

Minister, can I thank you for the advance copy of your statement and also for the technical briefing yesterday, which was hosted by yourself, to opposition spokespeople? That was very much appreciated.

As this strategy is quite wide-ranging, I'm sure that Members will want to consider it in detail during the forthcoming consultation period. Myself, I certainly think that the transport strategy is well overdue. I do have a number of questions. I would be grateful if you could set out the timescales for the delivery of the transport strategy and the Welsh Government's approach to delivering the strategy. You talked about the national five-year plan. Will that be in association with local government via their local or regional transport plans? And just to have some dates around some of the context of what you talked about today.

The Economy, Infrastructure and Skills Committee has considered the decarbonisation of transport—a report that, as it happens, we'll be debating in this Senedd in a couple of weeks' time. You've outlined today, to an extent, how the Wales transport strategy will support the aims of decarbonising transport, but can I ask in particular: how will you ensure that the freight sector and Cardiff Airport will play a role in addressing the pre-COVID gaps, which were found in the Welsh Government's plans for decarbonisation? And how will you address the findings that high capital costs of investing in electric vehicles are a real barrier for operators and local authorities? I appreciate that you've talked about that particular area not being the be-all and end-all. In your statement, you did mention that

'We have created a culture of car dependency that will not be easy to change.'

To change people's travel preferences, mindsets need to change, because mindsets determine behaviour. I think the EIS committee has recently concluded in its report on decarbonisation that Wales cannot afford to miss the opportunity for a permanent culture shift in the way we travel as lockdown eases. So, I think we're in general agreement on that aspect, but I'm also conscious as well that large parts of the geography of Wales are very rural and people have no alternative but to use cars; there's no alternative for them. Also, there are those who have disabilities who also have no other choice but to travel by car. So, I suspect that we're in agreement, but I'm just conscious that we take that balanced approach, as well, and your comments on that would be appreciated.

How has the Welsh Government incorporated COVID-19 and the recovery from the pandemic into its plans? We've got homeworking and changes in working patterns. Also, as a result of social distancing and the potential long-term reluctance by some people to use public transport again, how have you considered the implications that this could have on the capacity, demand and viability of the network? You've previously told us that you don't want people to be discouraged from using public transport, but how will the Wales transport strategy encourage people back onto public transport when we know that many are turning back to the private car? And I say there as well—. I'll leave that due to time.

The threat of penalising the motorist is certainly not the way forward, in my view. Therefore, how will the draft Wales strategy seek to create an attractive and convenient alternative to the car, which will incentivise the behavioural change that is necessary? The National Infrastructure Commission wasn't mentioned at all, or rather, I couldn't see much mention of the National Infrastructure Commission—I won't say 'at all'; I haven't had time to read it all in detail. But I'm just conscious that that was set up as a body to look at infrastructure for the long term, and I'm just wondering how the National Infrastructure Commission fits into your plans in terms of the strategy and the plans that will follow.

And finally, do you agree that the performance of Wales's road transport network will be a crucial enabler of future sustained productivity and competitiveness? Road transport corridors are the arteries of domestic and international trade and boost the overall competitiveness of the Welsh economy, and I'd welcome your perspective on that statement as well.

Gweinidog, a gaf i ddiolch ichi am gopi ymlaen llaw o'ch datganiad a hefyd am y briff technegol ddoe, a gynhaliwyd gennych chi eich hun, i lefarwyr y gwrthbleidiau? Gwerthfawrogwyd hynny'n fawr.

Gan fod y strategaeth hon yn eithaf eang, rwy'n siŵr yr hoffai Aelodau ei hystyried yn fanwl yn ystod y cyfnod ymgynghori sydd i ddod. O'm rhan i, rwy'n sicr yn credu ei bod hi'n hen bryd cael y strategaeth drafnidiaeth. Mae gennyf nifer o gwestiynau. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi nodi'r amserlenni ar gyfer cyflawni'r strategaeth drafnidiaeth a dull Llywodraeth Cymru o gyflawni'r strategaeth. Fe wnaethoch chi sôn am y cynllun pum mlynedd cenedlaethol. A fydd hynny ar y cyd â llywodraeth leol drwy eu cynlluniau trafnidiaeth lleol neu ranbarthol? A byddai'n dda cael rhai dyddiadau ynghylch peth o gyd-destun yr hyn y buoch chi'n sôn amdano heddiw.

Mae Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi ystyried datgarboneiddio trafnidiaeth—adroddiad y byddwn, fel y mae'n digwydd, yn ei drafod yn y Senedd hon ymhen ychydig wythnosau. Rydych chi wedi amlinellu heddiw, i raddau, sut y bydd strategaeth drafnidiaeth Cymru yn cefnogi nodau datgarboneiddio trafnidiaeth, ond a gaf i ofyn yn benodol: sut y byddwch chi'n sicrhau y bydd y sector cludo nwyddau a Maes Awyr Caerdydd yn chwarae rhan yn y gwaith o fynd i'r afael â'r bylchau a oedd yn bodoli cyn COVID, a ganfuwyd yng nghynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer datgarboneiddio? A sut y byddwch yn mynd i'r afael â'r canfyddiadau bod costau cyfalaf sylweddol buddsoddi mewn cerbydau trydan yn rhwystr gwirioneddol i gwmnïau ac awdurdodau lleol? Rwy'n sylweddoli eich bod wedi sôn bod mwy i'r maes penodol hwnnw na dim ond hynny. Yn eich datganiad, fe wnaethoch chi ddweud:

Rydym ni wedi creu diwylliant o ddibyniaeth ar geir na fydd yn hawdd ei newid.

Er mwyn newid y ffyrdd y mae pobl yn dewis teithio, mae angen newid meddylfryd, oherwydd mae meddylfryd yn pennu ymddygiad. Credaf fod Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi dod i'r casgliad yn ddiweddar yn ei adroddiad ar ddatgarboneiddio na all Cymru fforddio colli'r cyfle i weld newid diwylliant parhaol yn y ffordd yr ydym ni'n teithio wrth i'r cyfyngiadau symud liniaru. Felly, rwy'n credu ein bod yn cytuno'n gyffredinol ar yr agwedd honno, ond rwyf hefyd yn ymwybodol yn ogystal bod rhannau helaeth o ddaearyddiaeth Cymru yn wledig iawn ac nad oes gan bobl ddewis ond defnyddio ceir; does dim dewis arall iddyn nhw. Hefyd, mae yna rai sydd ag anableddau nad oes ganddyn nhw ddewis arall ond teithio mewn car. Felly, rwy'n tybio ein bod yn cytuno, ond rwy'n ymwybodol y dylem ni fynd ati yn y ffordd gytbwys honno hefyd, a byddai eich sylwadau ynglŷn â hynny'n cael eu gwerthfawrogi.

Sut mae Llywodraeth Cymru wedi ymgorffori COVID-19 a'r adferiad o'r pandemig yn ei chynlluniau? Mae gennym ni bobl yn gweithio o gartref a newidiadau mewn patrymau gwaith. Hefyd, o ganlyniad i gadw pellter cymdeithasol a'r amharodrwydd hirdymor posib gan rai pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus eto, sut ydych chi wedi ystyried y goblygiadau posib hyn ar gapasiti, galw a hyfywedd y rhwydwaith? Rydych chi wedi dweud wrthym ni o'r blaen nad ydych chi eisiau i bobl gael eu hannog i beidio â defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ond sut y bydd strategaeth drafnidiaeth Cymru yn annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus drachefn pan wyddom ni fod llawer yn troi'n ôl at y car preifat? A dywedaf yn hynny o beth hefyd—. Gadawaf hynny oherwydd amser.

Yn sicr, nid y bygythiad o gosbi'r modurwr yw'r ffordd ymlaen, yn fy marn i. Felly, sut y bydd strategaeth ddrafft Cymru yn ceisio creu dewis amgen deniadol a chyfleus yn hytrach na defnyddio'r car, a fydd yn cymell y newid ymddygiad sydd ei angen? Ni soniwyd am y Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol o gwbl, neu yn hytrach, ni allwn i weld llawer o sôn am y Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol—ni ddywedaf 'o gwbl'; dydw i ddim wedi cael amser i ddarllen y cyfan yn fanwl. Ond rwy'n ymwybodol y sefydlwyd hwnnw fel corff i edrych ar seilwaith ar gyfer y tymor hir, a meddwl ydw i tybed sut mae'r Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol yn cyd-fynd â'ch cynlluniau o ran y strategaeth a'r cynlluniau a fydd yn dilyn.

Ac yn olaf, a ydych chi'n cytuno y bydd perfformiad rhwydwaith trafnidiaeth ffyrdd Cymru yn galluogi cynhyrchiant a chystadleurwydd parhaus yn y dyfodol? Coridorau trafnidiaeth ffyrdd yw rhydwelïau masnach ddomestig a rhyngwladol ac maen nhw'n hybu cystadleurwydd cyffredinol economi Cymru, a byddwn yn croesawu eich safbwynt ar y datganiad hwnnw hefyd.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

16:20

Thank you. There was a significant number of questions there. I'll do my best to try and answer them as quickly as I can. In terms of timescales, this is a 20-year vision but it sets out five-year priorities, and then the detailed delivery of that will be delivered through a national delivery plan, supported by regional transport plans, which will be developed by the joint transport committees. So, as I say, the important part of today is setting out—pardon the pun—the direction of travel, and, to weave in your penultimate question, the National Infrastructure Commission has been heavily involved in our consultation with officials to get us to this point, as, indeed, many others have. And the whole point now of the 10-week consultation is to go into a richer conversation to inform the final document that we publish before the end of this term.

There are in fact, for the first time, within the strategy, mini plans for different modes of transport, so the questions that Russell George asks about freight and air travel are indeed covered by discrete mini plans within the strategy that have bespoke approaches to each of those. The question of electric car infrastructure is important and is covered within the overall vision. That's not just the role of the Government to do that; the Government doesn't provide petrol stations and nor should we be expected to provide all the infrastructure. I think, as always, we should look at where we can step in where the market may not act and put our support in where it can have greatest effect.

The point on rural areas and people with disabilities is a point well made, and, in fact, a point reflected in the strategy. In fact, priority 4 makes just the point that many people, including those in rural areas and disabled people, may not have the options that others have. But the premise of this strategy is that we have to do things differently than the way we have been doing things. Even in rural areas, a large number of journeys are within towns and to towns, and there is much that can be done there. We only have to look at our European neighbours to know they too have rural areas and yet have a significantly different approach to sustainable transport than we do. So, it can be done. The way is there; I think the question that remains is whether the will is there across the Chamber. 

And on his final point on the road network as arteries of trade, as he calls it—of course, and maintaining our road infrastructure and adapting it to the challenges of climate change. We saw, at the beginning of this year, the impact flooding has on road and rail infrastructure, and it's crucial that we invest more than we have been on maintaining our road network, precisely for the reason Russell George sets out. But getting congestion off the roads, getting unnecessary car journeys off the roads frees up the road network for those necessary journeys where there aren't alternatives.

Diolch. Roedd nifer sylweddol o gwestiynau yn y fan yna. Gwnaf fy ngorau i geisio eu hateb cyn gynted ag y gallaf. O ran amserlenni, gweledigaeth 20 mlynedd yw hon ond mae'n amlinellu blaenoriaethau pum mlynedd, ac yna caiff cyflawniad manwl hynny ei gyflawni drwy gynllun cyflawni cenedlaethol, wedi'i ategu gan gynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol, a gaiff eu datblygu gan y cyd-bwyllgorau trafnidiaeth. Felly, fel y dywedais, y rhan bwysig o heddiw yw amlinellu—a maddeuwch y chwarae ar eiriau—cyfeiriad y daith, ac, i gynnwys eich cwestiwn olaf ond un, mae'r Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol wedi bod yn ymwneud yn helaeth â'n hymgynghoriad â swyddogion i'n cael ni i'r fan yma, fel y mae llawer o rai eraill wedi, yn wir. A holl ddiben yr ymgynghoriad 10 wythnos nawr yw dechrau ar sgwrs fwy trylwyr i fod yn sail i'r ddogfen derfynol y byddwn yn ei chyhoeddi cyn diwedd y tymor hwn.

Mewn gwirionedd, am y tro cyntaf, fe geir yn y strategaeth gynlluniau bach ar gyfer gwahanol fathau o drafnidiaeth, felly mae'r cwestiynau y mae Russell George yn eu gofyn am gludo nwyddau a theithiau awyr wedi eu cwmpasu yn wir gan gynlluniau bach ar wahân o fewn y strategaeth sydd â dulliau pwrpasol o ymdrin â phob un o'r rheini. Mae'r cwestiwn o seilwaith ceir trydan yn bwysig ac mae wedi ei gynnwys yn y weledigaeth gyffredinol. Nid lle y Llywodraeth yn unig yw gwneud hynny; nid yw'r Llywodraeth yn darparu gorsafoedd petrol ac ni ddylid disgwyl i ni ychwaith ddarparu'r holl seilwaith. Credaf, fel arfer, y dylem ni edrych ar ble y gallwn ni ymyrryd lle na fydd y farchnad efallai'n gweithredu a chefnogi yn y mannau hynny lle gellir cael yr effaith fwyaf.

Mae'r sylw am ardaloedd gwledig a phobl ag anableddau yn un da, ac, mewn gwirionedd, yn sylw a adlewyrchir yn y strategaeth. Yn wir, mae blaenoriaeth 4 yn gwneud yr union sylw nad oes gan lawer o bobl, gan gynnwys y rheini mewn ardaloedd gwledig a phobl anabl, y dewisiadau sydd gan eraill. Ond hanfod y strategaeth hon yw bod yn rhaid i ni wneud pethau'n wahanol i'r ffordd y buom ni'n gwneud pethau. Hyd yn oed mewn ardaloedd gwledig, mae nifer fawr o deithiau mewn trefi ac i drefi, ac mae llawer y gellir ei wneud yn hynny o beth. Nid oes ond rhaid inni edrych ar ein cymdogion Ewropeaidd i wybod bod ganddyn nhw ardaloedd gwledig ac eto mae ganddyn nhw ddull gwahanol iawn o ymdrin â thrafnidiaeth gynaliadwy nag sydd gennym ni. Felly, mae hi yn bosib gwneud hynny. Mae yna ffordd; credaf mai'r cwestiwn sy'n aros yw a yw'r ewyllys yno ar draws y Siambr.

Ac ynglŷn â'i sylw olaf ar y rhwydwaith ffyrdd fel rhydwelïau masnach, fel y mae'n ei alw—wrth gwrs, a chynnal ein seilwaith ffyrdd a'i addasu i heriau newid yn yr hinsawdd. Gwelsom, ddechrau eleni, yr effaith y mae llifogydd yn ei chael ar seilwaith ffyrdd a rheilffyrdd, ac mae'n hanfodol ein bod yn buddsoddi mwy nag y buom ni ar gynnal ein rhwydwaith ffyrdd, am y rheswm y mae Russell George yn ei nodi. Ond mae cael traffig oddi ar y ffyrdd, cael teithiau ceir diangen oddi ar y ffyrdd yn rhyddhau'r rhwydwaith ffyrdd ar gyfer y teithiau angenrheidiol hynny lle nad oes dewisiadau eraill.

I'd like to thank the Deputy Minister for his statement today and for the technical briefing that he provided to us as opposition Members yesterday. I'd also like to thank his officials. It was very helpful and very enlightening. Of course, this is a very wide-ranging set of proposals. I think we all need to take time to consider them properly and to respond to the consultation, but they are ambitious, and we very much, on the Plaid Cymru benches, welcome that. And I'd associate myself with everything the Minister said about we've got to do things differently, and nobody thinks that's going to be easy. There will be challenges and there will be difficult and perhaps unpopular decisions to be made.

The work that's been done to prepare this draft will, in our opinion, provide a strong basis for whoever forms the next Government to move this agenda forward, and it is my impression, Llywydd, that the Deputy Minister will get broad support. We might have a difference of opinion about detail, but he will get broad support across this Chamber, and I think that's important. Because to deliver change on this scale may need many Governments and many terms of Government and maybe Governments of different colours, but I think people in the sector and key partners need to understand that we all understand the importance of decarbonising transport and of making sure that our public transport system works.

I have a few specific questions I'd like to raise with the Deputy Minister today—some about the process and potentially the process going forward, but also some specifics about the content. But if the Deputy Minister doesn't have immediate answers, then these are conversations that we will undoubtedly continue to have.

The Deputy Minister in his statement refers to the spirit of the well-being of future generations Act on a number of occasions. Can he tell us this afternoon the extent to which this legislation has provided the legal underpinning for the preparation of this consultation document and the actions within it? It seems to me that, particularly when there are difficult decisions to be made, a clear legal underpinning for where that's coming from can be of assistance.

The documents themselves and the Minister in his statement make reference to accessibility. That term is used in a number of ways, and I would agree that it's obviously crucially important. Can I specifically ask the Deputy Minister if he agrees with me that physical accessibility is still a real barrier for people accessing public transport, whether that's a parent with a pram or people living with a range of physical impairments? We know, for example, how many of our stations you just can't get into because there are so many steps. Can I ask the Deputy Minister if disabled people have been consulted in the preparation of this draft and how he and his officials will ensure that they're enabled to respond to the consultation?

I agree with the Deputy Minister when he says that electric cars won't solve all our problems, but as Russell George has said, they do have a role to play, and electric vehicles will be important, potentially, in rural communities particularly. I welcome the commitment in the draft to an electric vehicle charging plan, and I hear what the Deputy Minister says about not necessarily providing all the infrastructure, but is it the Deputy Minister's intention that the plan will enable an acceleration of the current roll-out, particularly in rural areas? I would put it to the Deputy Minister that we can't really wait for market failure, because we don't know how long it will take for us to know that the market has failed.

Now, I know the Deputy Minister will agree with me that if we are to facilitate behaviour change, we need real transformations in the way in which the modes of active travel and public transport connect with each other. Does he agree with me that the current proposed draft buses Bill will need to be reviewed and strengthened to ensure that it gives whoever forms the next Welsh Government sufficient power over bus services to ensure that bus companies comply with the need for that effective connectivity of modes?

And finally, does the Deputy Minister agree with me that if we are to convince people to get out of their cars—and we've talked a lot about convenience here, but for some people, it's beyond convenience—we have to ensure that both active travel and public transport modes both are safe and feel safe, particularly to potentially vulnerable users? So, can I ask the Deputy Minister what consideration has been given during the preparation of this draft to the importance of ensuring the safety of potentially vulnerable users of active travel modes and public transport, particularly women and girls? I'm thinking, obviously, here, particularly of night-time travel, people returning from late shifts at work, those kinds of issues, where I know that many women are very reluctant to use our current public transport modes, because whether or not they actually are safe, they don't feel very safe to use.

Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad heddiw ac am y briff technegol a roddodd i ni, Aelodau'r gwrthbleidiau, ddoe. Hoffwn ddiolch hefyd i'w swyddogion. Roedd yn ddefnyddiol iawn ac yn hynod ddiddorol. Wrth gwrs, mae hon yn gyfres eang iawn o gynigion. Credaf fod angen i bob un ohonom ni gymryd amser i'w hystyried yn iawn ac ymateb i'r ymgynghoriad, ond maen nhw yn uchelgeisiol, ac rydym ni, ar feinciau Plaid Cymru, yn croesawu hynny yn fawr iawn. Ac rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd y Gweinidog ynglŷn â bod yn rhaid i ni wneud pethau'n wahanol, ac nid oes neb yn credu y bydd hynny'n hawdd. Bydd heriau a bydd penderfyniadau anodd ac amhoblogaidd efallai i'w gwneud.

Bydd y gwaith sydd wedi'i wneud i baratoi'r drafft hwn, yn ein barn ni, yn sylfaen gref i bwy bynnag sy'n ffurfio'r Llywodraeth nesaf i symud yr agenda hon yn ei blaen, a'm hargraff i, Llywydd, yw y bydd cefnogaeth eang i'r Dirprwy Weinidog. Efallai fod gennym ni wahaniaeth barn am fanylion, ond caiff gefnogaeth eang ar draws y Siambr hon, a chredaf fod hynny'n bwysig. Oherwydd efallai y bydd angen llawer o Lywodraethau a llawer tymor Llywodraeth ac efallai Llywodraethau o wahanol liwiau ar gyfer newid ar y raddfa hon, ond credaf fod angen i bobl yn y sector a phartneriaid allweddol ddeall ein bod ni i gyd yn deall pwysigrwydd datgarboneiddio trafnidiaeth a sicrhau bod ein system trafnidiaeth gyhoeddus yn gweithio.

Mae gennyf ychydig o gwestiynau penodol yr hoffwn i eu gofyn i'r Dirprwy Weinidog heddiw—rhai am y broses ac o bosibl y broses yn y dyfodol, ond hefyd rhai manylion am y cynnwys. Ond os nad oes gan y Dirprwy Weinidog atebion ar unwaith, yna mae'r rhain yn sgyrsiau y byddwn yn sicr yn parhau i'w cael.

Mae'r Dirprwy Weinidog yn ei ddatganiad yn cyfeirio at ysbryd Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol droeon. A all ddweud wrthym ni y prynhawn yma i ba raddau y mae'r ddeddfwriaeth hon wedi darparu'r sail gyfreithiol ar gyfer paratoi'r ddogfen ymgynghori hon a'r camau gweithredu oddi mewn iddi? Mae'n ymddangos i mi, yn enwedig pan fydd penderfyniadau anodd i'w gwneud, y gall sail gyfreithiol glir o ran y cyd-destun fod o gymorth.

Mae'r dogfennau eu hunain a'r Gweinidog yn ei ddatganiad yn cyfeirio at hygyrchedd. Defnyddir y term hwnnw mewn nifer o ffyrdd, ac rwy'n cytuno ei fod yn amlwg yn hollbwysig. A gaf i ofyn yn benodol i'r Dirprwy Weinidog a yw'n cytuno â mi fod hygyrchedd corfforol yn dal yn rhwystr gwirioneddol i bobl ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, boed hynny'n rhiant â phram neu bobl sy'n byw gydag amrywiaeth o namau corfforol? Gwyddom, er enghraifft, faint o'n gorsafoedd na allwch chi eu defnyddio oherwydd bod cynifer o risiau. A gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog a ymgynghorwyd â phobl anabl wrth baratoi'r drafft hwn a sut y bydd yntau a'i swyddogion yn sicrhau y galluogir nhw i ymateb i'r ymgynghoriad?

Cytunaf â'r Dirprwy Weinidog pan ddywed na fydd ceir trydan yn datrys ein holl broblemau, ond fel y dywedodd Russell George, mae ganddyn nhw swyddogaeth bwysig, a bydd cerbydau trydan yn bwysig, o bosib, mewn cymunedau gwledig yn arbennig. Croesawaf yr ymrwymiad yn y drafft i gynllun gwefrio cerbydau trydan, a chlywaf yr hyn a ddywed y Dirprwy Weinidog am beidio â darparu'r holl seilwaith o reidrwydd, ond ai bwriad y Dirprwy Weinidog yw y bydd y cynllun yn fodd o gyflymu'r broses sy'n mynd rhagddi ar hyn o bryd o gyflwyno'r seilwaith, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig? Byddwn yn dweud wrth y Dirprwy Weinidog na allwn ni aros am fethiant yn y farchnad mewn gwirionedd, oherwydd nid ydym ni'n gwybod faint o amser a gymer hi i ni wybod bod y farchnad wedi methu.

Nawr, rwy'n gwybod y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi, os ydym ni eisiau hwyluso newid ymddygiad, fod angen trawsnewidiad gwirioneddol arnom ni yn y ffordd y mae'r dulliau teithio llesol a thrafnidiaeth gyhoeddus yn cysylltu â'i gilydd. A yw'n cytuno â mi y bydd angen adolygu a chryfhau'r Bil bysiau drafft arfaethedig presennol er mwyn sicrhau ei fod yn rhoi digon o rym i bwy bynnag sy'n ffurfio Llywodraeth nesaf Cymru dros wasanaethau bysiau i sicrhau bod cwmnïau bysiau'n cydymffurfio â'r angen am y cysylltedd effeithiol hwnnw rhwng y gwahanol ffyrdd o deithio?

Ac yn olaf, a yw'r Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi, os ydym ni eisiau argyhoeddi pobl i adael eu ceir gartref—ac rydym ni wedi siarad llawer am gyfleustra yn hyn o beth, ond i rai pobl, mae y tu hwnt i gyfleustra—rhaid inni sicrhau bod ffyrdd llesol o deithio a thrafnidiaeth gyhoeddus yn ddiogel ac yn teimlo'n ddiogel, yn enwedig i ddefnyddwyr a allai fod yn agored i niwed? Felly, a gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog pa ystyriaeth sydd wedi'i rhoi wrth baratoi'r drafft hwn i bwysigrwydd sicrhau diogelwch pobl sy'n defnyddio dulliau teithio llesol a thrafnidiaeth gyhoeddus ac a allai fod yn agored i niwed, yn enwedig menywod a merched? Rwy'n meddwl, yn amlwg, yma, yn enwedig am deithio yn ystod y nos, pobl sy'n dychwelyd o sifftiau hwyr yn y gwaith, y mathau hynny o faterion, lle rwy'n gwybod fod llawer o fenywod yn amharod iawn i ddefnyddio ein dulliau trafnidiaeth gyhoeddus presennol, oherwydd p'un a ydyn nhw'n ddiogel ai peidio, nid ydyn nhw'n teimlo'n ddiogel iawn i'w defnyddio.

16:25

Thank you very much for those questions and for the offer of broad support, particularly for the principle of decarbonising transport. I agree this is a cross-party agenda and it will take multiple terms of the Senedd to implement, and I welcome her comments.

In terms of the legal underpinning, then, of course, the future generations Act underpins the approach we set out, among other pieces of legislation, but that is one that's been central, certainly to the way we've gone about the consultation about involving, co-operating and thinking long term, and collaborating with users and with others. So, that certainly has infused the approach we've taken.

On the question of physical accessibility and the involvement of disabled people, well, they certainly have been involved. There have been a number of sessions with equalities groups, and I think you will find when you read priority 1 in the consultation that it is very much reflecting the priorities of that sector—less, in a sense, a statement of the Government's position, more, really, a reflection of that. So we've chosen their framing to go out to consultation on. So, I think that does reflect the sincerity of our engagement with the sector.

The issue, really, of physical barriers to public transport does tie in with the question Helen Mary asks about bus connectivity as well, because that is about getting a loosely regulated private market to engage in public goods, which is difficult to do within the current legislative framework, for all the competition laws and impediments that will be very familiar to her and others in this Chamber, which is why we wanted to bring forward legislation in this term to put a strategic footing for public transport, which we haven't been able to because of COVID.

Now, through the terms and conditions we are setting for our bus support grants in responding to COVID—because, in effect, these bus companies would go bust without them—we have given significant financial support and we are requiring co-operation in return, and that includes, for some of those, particularly around the ability for us to co-ordinate. That's work in progress, and we still think there's a role for legislation, and we are preparing a piece of legislation for whoever forms the next Government to take that forward if they wish to. But we think the requirement for that is definitely there.

On her point on electric charging in rural areas, she is right: there is more that needs to be done. The UK Government have set out what they call the ultra-low emission vehicles, which is a decarbonised transport fund for electric vehicles, which is too modest currently, at around £29 million—it needs to be far more than that—and I think that is one of the things that we need to be looking at when it comes to the delivery plan, about how we prioritise our investment for that against other things.

Her final point on the perception of safety and the reality of safety, I think, is a really important one, and it goes to the heart of everything we do here, really, because perceptions of public transport are one of the impediments. We know from research that people think public transport takes longer to get to your destination than it actually does, people perceive it to be less safe than it actually is, and one of the behaviour change devices we need to see to make this work is to change people's perceptions by encouraging them to try public transport, to change their perceptions, and of course, in doing that, you have safety in numbers. The more people use active travel networks or public transport networks, the safer it feels and the safer it becomes. So, in a sense, this is a chicken-and-egg argument, and it's why the whole modal shift movement, which goes beyond decarbonising—we've talked in the past about decarbonising the transport system; well, that's essential, but modal shift goes beyond that, because it's saying, 'We'll have a greener powered electric system, but we need to get more people using it, and fewer people using individual cars.'

Diolch yn fawr am y cwestiynau yna ac am y cynnig o gefnogaeth eang, yn enwedig ynglŷn â'r egwyddor o ddatgarboneiddio trafnidiaeth. Cytunaf fod hon yn agenda drawsbleidiol a bydd yn cymryd sawl tymor o'r Senedd i'w gweithredu, a chroesawaf ei sylwadau.

O ran y sail gyfreithiol, yna, wrth gwrs, mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn sail i'r dull a nodwyd gennym ni, ymhlith darnau eraill o ddeddfwriaeth, ond mae honno'n un sydd wedi bod yn ganolog, yn sicr i'r ffordd yr ydym ni wedi mynd ati i ymgynghori ynghylch cynnwys, cydweithredu a meddwl yn y tymor hir, a chydweithio â defnyddwyr a gydag eraill. Felly, mae hynny'n sicr wedi dylanwadu ar sut yr ydym ni wedi mynd ati.

O ran hygyrchedd corfforol a chyfranogiad pobl anabl, wel, maen nhw yn sicr wedi cymryd rhan. Cafwyd nifer o sesiynau gyda grwpiau cydraddoldeb, a chredaf y gwelwch chi pan ddarllenwch chi flaenoriaeth 1 yn yr ymgynghoriad ei fod yn adlewyrchu blaenoriaethau'r sector hwnnw'n fawr—mae'n llai, ar un ystyr, o ddatganiad o safbwynt y Llywodraeth, ac yn fwy, mewn gwirionedd, o adlewyrchiad o hynny. Felly rydym wedi dewis sut yn union i ymgynghori ar yr agweddau hynny. Felly, credaf fod hynny'n adlewyrchu'r ffaith bod ein hymgysylltiad â'r sector yn gwbl ddidwyll.

Mae'r mater, mewn gwirionedd, o rwystrau corfforol i drafnidiaeth gyhoeddus yn cyd-fynd â'r cwestiwn y mae Helen Mary yn ei ofyn am gysylltedd bysiau hefyd, oherwydd mae a wnelo hynny â chael marchnad breifat a reoleiddir yn llac i ymwneud â nwyddau cyhoeddus, sy'n anodd ei wneud o fewn y fframwaith deddfwriaethol presennol, ar gyfer yr holl ddeddfau cystadlu a rhwystrau a fydd yn gyfarwydd iawn iddi hi ac eraill yn y Siambr hon, a dyna pam yr oedd arnom ni eisiau deddfwriaeth yn y tymor hwn i roi sylfaen strategol ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus, nad ydym ni wedi gallu ei wneud oherwydd COVID.

Nawr, drwy'r telerau a'r amodau yr ydym ni yn eu gosod ar gyfer ein grantiau cymorth bysiau wrth ymateb i COVID—oherwydd, i bob diben, byddai'r cwmnïau bysiau hyn yn mynd i'r wal hebddynt—rydym ni wedi rhoi cymorth ariannol sylweddol ac mae  angen cydweithrediad arnom ni yn gyfnewid am hynny, ac mae hynny'n cynnwys, i rai o'r rheini, yn enwedig, y gallu inni gydlynu. Mae hynny'n waith sy'n mynd rhagddo, ac rydym yn dal i gredu bod swyddogaeth i ddeddfwriaeth, ac rydym ni yn paratoi darn o ddeddfwriaeth i bwy bynnag sy'n ffurfio'r Llywodraeth nesaf i ddatblygu hynny os dymunant. Ond credwn fod y gofyniad am hynny yn bendant yn bodoli.

O ran ei sylw am wefrio ceir trydan mewn ardaloedd gwledig, mae hi'n gywir: mae angen gwneud mwy. Mae Llywodraeth y DU wedi nodi'r hyn y maen nhw'n ei alw'n gerbydau allyriadau hynod isel, sy'n gronfa drafnidiaeth wedi'i datgarboneiddio ar gyfer cerbydau trydan, sy'n rhy fach ar hyn o bryd, sef tua £29 miliwn—mae angen iddi fod yn llawer mwy na hynny—a chredaf fod hynny'n un o'r pethau y mae angen inni ei ystyried o ran y cynllun cyflawni, am y ffordd yr ydym ni'n blaenoriaethu ein buddsoddiad ar gyfer hynny o'u cymharu â phethau eraill.

Credaf fod ei sylw olaf am y canfyddiad o ddiogelwch a realiti diogelwch yn un pwysig iawn, ac mae'n mynd at wraidd popeth a wnawn ni yma, mewn gwirionedd, oherwydd tybiaethau pobl ynghylch trafnidiaeth gyhoeddus yw un o'r rhwystrau. Gwyddom o ymchwil fod pobl yn credu bod trafnidiaeth gyhoeddus yn cymryd mwy o amser i gyrraedd eich cyrchfan nag y mae mewn gwirionedd, mae pobl yn ei ystyried yn llai diogel nag ydyw mewn gwirionedd, ac un o'r dyfeisiau newid ymddygiad y mae angen i ni ei weld i wneud i hyn weithio yw newid canfyddiadau pobl drwy eu hannog i roi cynnig ar drafnidiaeth gyhoeddus, newid eu canfyddiadau, ac wrth gwrs, wrth wneud hynny, mae gennych chi ddiogelwch mewn niferoedd. Po fwyaf o bobl sy'n defnyddio rhwydweithiau teithio llesol neu rwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus, y mwyaf diogel y mae'n ei deimlo a'r mwyaf diogel y daw. Felly, ar un ystyr, dadl yr iâr a'r wy yw hon, a dyna pam y mae'r holl ymgyrch i newid sut mae pobl yn teithio, sy'n mynd y tu hwnt i ddatgarboneiddio—rydym ni wedi siarad yn y gorffennol am ddatgarboneiddio'r system drafnidiaeth; wel, mae hynny'n hanfodol, ond mae newid sut mae pobl yn teithio yn mynd y tu hwnt i hynny, oherwydd mae'n dweud, 'bydd gennym ni system drydan fwy gwyrdd, ond mae angen inni gael mwy o bobl yn ei defnyddio, a llai o bobl yn defnyddio ceir unigol.'

16:30

I welcome the statement and I'm grateful to the Minister for that. People in Blaenau Gwent want a transport system that provides effective connectivity for all of us, connecting us with people, places, services and jobs. We need a vision for public transport that sees transport as a public service and not simply a failing business that puts profit ahead of public need. We saw, Presiding Officer, how Margaret Thatcher destroyed the bus services that we enjoyed across the whole of the Valleys, and then we saw how John Major destroyed the rail network, and we've seen since then how we have not had the investment in rail that we all require.

But I would like to see this strategy be one that is rooted in people's experience and people's needs. We need the integration of buses and train services. We need the re-regulation of bus services. We need the Williams review of rail investment across the United Kingdom to lead to the devolution of rail infrastructure investment, to enable this Government to ensure that we're able to invest in the services that meet the needs of the people, and services that are integrated with other public transport options.

We need to look into services that serve people in towns. I fear that, all too often, we hear of policy initiatives that work well in cities, but don't deliver for towns. Most people in Wales live in small towns, wherever they may be, whether they're in rural Montgomeryshire, rural Dyfed—perhaps I shouldn't use that term—or the Valleys of south Wales, and it is the towns that will be the acid test for this policy. Can somebody travel from Cwm to Rassau to get to work at 8 o'clock in the morning? Can somebody travel from Sirhowy to the bottom end of town to visit a doctor? How will we visit friends and neighbours who are in the Grange hospital in Cwmbran? These are the tests of a transport strategy, and these are the tests that I will be placing on this transport strategy when it is introduced by the Government. Thank you.

Rwy'n croesawu'r datganiad ac rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am hynny. Mae pobl ym Mlaenau Gwent eisiau system drafnidiaeth sy'n darparu cysylltedd effeithiol i bob un ohonom ni, gan ein cysylltu â phobl, lleoedd, gwasanaethau a swyddi. Mae angen gweledigaeth arnom ni ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus sy'n ystyried trafnidiaeth yn wasanaeth cyhoeddus ac nid fel dim ond busnes methedig sy'n rhoi elw o flaen angen y cyhoedd. Gwelsom, Llywydd, sut y dinistriodd Margaret Thatcher y gwasanaethau bysiau yr oeddem ni'n eu mwynhau ar draws y Cymoedd i gyd, ac yna gwelsom sut y dinistriodd John Major y rhwydwaith rheilffyrdd, ac rydym ni wedi gweld ers hynny sut na chawsom ni y buddsoddiad yn y rheilffyrdd y mae arnom ni i gyd ei angen.

Ond hoffwn weld fod y strategaeth hon yn un sydd wedi'i gwreiddio ym mhrofiad pobl ac anghenion pobl. Mae angen i ni gyfuno'r gwasanaethau bysiau a thrên. Mae angen i ni ail-reoleiddio gwasanaethau bysiau. Mae arnom ni angen i adolygiad Williams o fuddsoddi mewn rheilffyrdd ledled y Deyrnas Unedig arwain at ddatganoli'r buddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd, er mwyn galluogi'r Llywodraeth hon i sicrhau y gallwn ni fuddsoddi yn y gwasanaethau sy'n diwallu anghenion y bobl, a gwasanaethau sydd wedi'u cyfuno â dewisiadau eraill o ran trafnidiaeth gyhoeddus.

Mae angen inni ymchwilio i wasanaethau sy'n gwasanaethu pobl mewn trefi. Ofnaf ein bod, yn rhy aml o lawer, yn clywed am fentrau polisi sy'n gweithio'n dda mewn dinasoedd, ond nad ydyn nhw'n cyflawni ar gyfer trefi. Mae'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru'n byw mewn trefi bach, ble bynnag y bônt, boed yng nghefn gwlad Sir Drefaldwyn, Dyfed wledig—efallai na ddylwn i ddefnyddio'r term hwnnw—neu Gymoedd y de, a'r trefi fydd y prawf ar gyfer y polisi hwn. A all rhywun deithio o Gwm i Rasa i gyrraedd y gwaith am 8 o'r gloch yn y bore? A all rhywun deithio o Sirhywi i ben isaf y dref i ymweld â meddyg? Sut y byddwn yn ymweld â ffrindiau a chymdogion sydd yn ysbyty'r Grange yng Nghwmbrân? Dyma'r hyn fydd yn profi llwyddiant y strategaeth drafnidiaeth, a dyma sut y byddaf innau'n profi'r strategaeth drafnidiaeth hon pan gaiff ei chyflwyno gan y Llywodraeth. Diolch.

Thank you. I agree with Alun Davies that those are the tests, and I welcome his challenge to make sure that Government meet those tests, because unless we can meet those tests, then public transport will not be a realistic alternative to the car, and, on that basis, our vision and our strategy will fail. So, I completely agree with the aspiration there. Of course, operationalising that within a fragmented, privately owned transport system has been what has devilled us to date, which is why we do need to address the regulation, as he says, and we do need to address the co-ordination. Now, I think the creation of corporate joint committees will help that. I think giving Transport for Wales a greater role as the co-ordinating mind behind our public transport system will address that, as well as creating the capability and the capacity of professionals who are able to operate the networks and plan them and co-ordinate them in that way will be essential to achieving that, too. 

As well as embracing innovations. Alun Davies will know from chairing the Valleys taskforce the aspiration to have a demand-responsive bus service in Blaenau Gwent and in other places that is able to move beyond the timetabled service towards one that responds to consumer demand. And I'm pleased to say, from that work that he began, we now have the flexi service being piloted in five, I think, communities across Wales, coming soon to Blaenau Gwent. It's currently being trialled in Newport and proving very successful. So, I think that partly answers his test about how to get from different places in a flexible way by changing our concept of what buses are and what they look like. And I certainly think that there's much more that we can do about that. 

His point on rail is well made, and this is where the UK Government really does need to play its part. I said in the statement that we want to constructively engage with the UK Government. The Burns report, coming out next week, as we know from its teasers, is going to focus heavily on rail as a solution to congestion around Newport, and that is going to require the UK Government to step up to the plate in a way it hasn't done on the electrification and it hasn't done on overall rail investment. We've seen HS2 pursued to the negative effect on the Welsh economy, and we need to make sure that we do get our share of rail investment to enable us to achieve our ambitions. 

Diolch. Cytunaf ag Alun Davies mai dyna'r profion, a chroesawaf ei her i sicrhau bod y Llywodraeth yn llwyddo yn y profion hynny, oherwydd oni allwn ni lwyddo â'r profion hynny, yna ni fydd trafnidiaeth gyhoeddus yn ddewis amgen realistig i'r car, ac, ar y sail honno, bydd ein gweledigaeth a'n strategaeth yn methu. Felly, cytunaf yn llwyr â'r dyhead yn hynny o beth. Wrth gwrs, gweithredu hynny o fewn system drafnidiaeth ddarniog sy'n eiddo preifat yw'r hyn sydd wedi ein llesteirio ni hyd yma, a dyna pam y mae angen inni fynd i'r afael â'r rheoliad, fel y dywed, ac mae angen inni fynd i'r afael â'r cydgysylltu. Nawr, credaf y bydd creu cyd-bwyllgorau corfforaethol yn helpu hynny. Credaf y bydd rhoi mwy o ran i Drafnidiaeth Cymru fel y meddwl cydlynu y tu ôl i'n system trafnidiaeth gyhoeddus yn mynd i'r afael â hynny, yn ogystal â meithrin gweithwyr proffesiynol medrus ac abl sy'n gallu gweithredu'r rhwydweithiau a bydd eu cynllunio a'u cydgysylltu yn y ffordd honno, yn hanfodol i gyflawni hynny hefyd.

Yn ogystal â chroesawu datblygiadau arloesol. Bydd Alun Davies yn gwybod o gadeirio tasglu'r Cymoedd am y dyhead i gael gwasanaeth bws sy'n ymateb i'r galw ym Mlaenau Gwent ac mewn mannau eraill sy'n gallu symud y tu hwnt i'r gwasanaeth wedi'i amserlennu tuag at un sy'n ymateb i alw defnyddwyr. Ac rwy'n falch o ddweud, o'r gwaith hwnnw a ddechreuodd, fod y gwasanaeth hyblyg sydd ar brawf gennym ni bellach mewn pump o gymunedau ledled Cymru, rwy'n credu, yn dod yn fuan i Flaenau Gwent. Mae ar brawf yng Nghasnewydd ar hyn o bryd ac yn llwyddiannus iawn. Felly, credaf fod hynny'n ateb ei faen prawf yn rhannol ynglŷn â sut i fynd o wahanol leoedd mewn ffordd hyblyg drwy newid ein cysyniad o beth yw bysiau a sut olwg sydd arnyn nhw. Ac rwy'n sicr yn credu bod llawer mwy y gallwn ni ei wneud ynghylch hynny.

Mae ei bwynt am y rheilffyrdd yn un da, a dyma lle mae gwir angen i Lywodraeth y DU wneud ei rhan. Dywedais yn y datganiad ein bod ni eisiau trafod yn adeiladol â Llywodraeth y DU. Bydd adroddiad Burns, a gyhoeddir yr wythnos nesaf, fel y gwyddom ni o'r hysbysiad yn ei gylch, yn rhoi pwyslais mawr ar y rheilffyrdd fel ateb i dagfeydd o amgylch Casnewydd, ac mae hynny'n mynd i'w gwneud hi'n ofynnol i Lywodraeth y DU ymateb mewn ffordd nad yw wedi'i wneud o ran trydaneiddio ac nad yw wedi gwneud o ran buddsoddiad cyffredinol yn y rheilffyrdd. Rydym ni wedi gweld y pwyslais ar HS2 a'r sgileffaith negyddol ar economi Cymru, ac mae angen i ni sicrhau y cawn ni ein cyfran o fuddsoddiad rheilffyrdd i'n galluogi i gyflawni ein huchelgeisiau. 

16:35

I think we all have to acknowledge that reforming the transport infrastructure in Wales is a very considerable task, but I think we all agree that we do have to have a fundamental shift in our transport usage, especially the need to encourage the public away from the use of the private car. It is a little bit unfortunate that your statement included a hint that you would be considering a charging system for private cars, because after all, it's the UK Government, the Treasury, that will be losing the revenue as we transfer from carbon-using vehicles to electric vehicles. So, can I suggest that, before any charges are introduced, we make sure that we have a first-class public transport system in place in Wales, and that public transport infrastructure is affordable, even for the most economically disadvantaged in our society? I don't want to be negative in any way about this, but I think we all have to acknowledge that, whatever public transport system is in place, there will still be many thousands, particularly in our rural communities, who will not have any other alternative but to use cars to get to work. So, any charging system that you might have will have to take that into account.

I'm sure, actually, reading your statement, Deputy Minister, we welcome the considerable efforts that you'll be making to consult with the general public, and I think that it's fundamental that we bring the general public along with us on this journey. There has to be both the carrot and the stick if we're going to achieve exactly what we want to achieve here. And I think that, across the Chamber, we all accept that we cannot go on in the way that we have over the last decades, because we all suffer from the traffic jams, et cetera, that are happening, and that's a huge economic cost to Wales as well. So, can I ask, in your consultation with the general public, that we can have your assurance that you will take their suggestions and ideas into account, even if they don't accord with the Government aspirations?

Credaf fod yn rhaid i bob un ohonom ni gydnabod bod diwygio'r seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru yn dasg sylweddol iawn, ond credaf ein bod ni i gyd yn cytuno bod yn rhaid inni gael newid sylfaenol yn ein defnydd o drafnidiaeth, yn enwedig yr angen i annog y cyhoedd i ddefnyddio llai ar eu ceir eu hunain. Mae braidd yn anffodus bod eich datganiad yn cynnwys awgrym y byddech yn ystyried system i godi tâl ar gyfer ceir preifat, oherwydd wedi'r cyfan, Llywodraeth y DU, y Trysorlys, fydd yn colli'r refeniw wrth inni drosglwyddo o gerbydau sy'n defnyddio carbon i gerbydau trydan. Felly, a gaf i awgrymu, cyn cyflwyno unrhyw daliadau, ein bod yn sicrhau bod gennym ni system drafnidiaeth gyhoeddus o'r radd flaenaf yng Nghymru, a bod seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus yn fforddiadwy, hyd yn oed i'r rhai mwyaf difreintiedig yn economaidd yn ein cymdeithas? Nid wyf eisiau bod yn negyddol mewn unrhyw ffordd ynghylch hyn, ond credaf fod yn rhaid i bob un ohonom ni gydnabod, pa system drafnidiaeth gyhoeddus bynnag sydd ar waith, y bydd miloedd lawer o hyd, yn enwedig yn ein cymunedau gwledig, heb unrhyw ddewis arall ond defnyddio ceir i gyrraedd y gwaith. Felly, bydd yn rhaid i unrhyw system godi tâl a allai fod gennych chi, ystyried hynny.

Rwy'n siŵr, mewn gwirionedd, wrth ddarllen eich datganiad, Dirprwy Weinidog, ein bod yn croesawu'r ymdrechion sylweddol y byddwch yn eu gwneud i ymgynghori â'r cyhoedd, a chredaf ei bod yn hanfodol ein bod yn sicrhau cefnogaeth y cyhoedd i'r fenter hon. Mae'n rhaid cael yr abwyd a'r ffon os ydym ni'n mynd i gyflawni yn union yr hyn y mae arnom ni eisiau ei gyflawni yma. A chredaf ein bod ni i gyd, ar draws y Siambr, yn derbyn na allwn ni barhau yn y ffordd y buom ni dros y degawdau diwethaf, oherwydd rydym i gyd yn dioddef o'r tagfeydd traffig, ac ati, sy'n digwydd, ac mae hynny'n gost economaidd enfawr i Gymru hefyd. Felly, a gaf i ofyn, yn eich ymgynghoriad â'r cyhoedd, y gallwn ni gael sicrwydd gennych chi y byddwch yn ystyried eu hawgrymiadau a'u syniadau, hyd yn oed os nad ydyn nhw'n cyd-fynd â dyheadau'r Llywodraeth?

16:40

Thank you. I think David Rowlands perfectly outlines the dilemma there. He says, on the one hand, 'We need to have a carrot and a stick', but then he bristles at the stick. You do need to have them both together. The point about road-user charging is the current model that we rely on—the Treasury relies on, as you rightly say, to bring in revenue—will fall away as we move to electric charging, because you're not filling up at the pumps, and the whole taxation model we've had for many years disintegrates. So, there does need to be a different way of raising revenue.

Now, I think, in principle, a way that raises revenue based on how often you use your car—bearing in mind that one in four households don't have a car and the system needs to be equitable to them—I think, in principle, makes sense. Now, the Turner review that we've published was set about because, you will remember, that Cardiff council set out plans for road-user charging in Cardiff, and we wanted to make sure that there was a national framework that guided decisions about road-user charging so that we didn't have different councils going off and doing different things. So, the report itself is nothing to get too excited by, frankly. We'll place a copy of it in the Library and publish it. It's quite a conservative analysis of a way of dealing with this issue sensibly. So, I don't think there's anything to get excited about in the review itself, but it does raise the issue that we do need to think differently about how we raise revenue and how, as you say, we can't go on as we have over the last decade. That is right. And what role does a disincentive play alongside an incentive? And you need to have both.

But you're absolutely right: it needs to be done in a way that brings people with us, and in my view, it shouldn't be the first thing we do. We should focus on service improvement first, and then, through disincentives, try to lock in behaviour change, because there's no shortage of people who will look to exploit this, to whip up hostility about what we're trying to do, and we mustn't let them do it, because, done properly, this is a way to get us where we want to go.

Diolch. Credaf fod David Rowlands yn amlinellu'n berffaith y cyfyng-gyngor yn y fan yna. Dywed, ar y naill law bod angen inni gael abwyd a ffon, ond yna mae'n gwingo wrth sôn am y ffon. Mae angen i chi gael y ddau gyda'i gilydd. Y sylw am godi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yw'r model presennol yr ydym yn dibynnu arno—y mae'r Trysorlys yn dibynnu arno, fel y dywedwch chi yn gywir, i godi refeniw—a bydd hynny'n gostwng wrth inni ddechrau gwefrio ceir trydan, oherwydd nid ydych chi yn llenwi wrth y pympiau, a bydd yr holl fodel trethiant y bu gennym ni ers blynyddoedd lawer yn chwalu. Felly, mae angen ffordd wahanol o godi refeniw.

Nawr, rwy'n credu, mewn egwyddor, bod ffordd sy'n codi refeniw yn seiliedig ar ba mor aml yr ydych chi'n defnyddio eich car—o gofio nad oes gan un o bob pedair aelwyd gar a bod angen i'r system fod yn deg iddyn nhw—credaf, mewn egwyddor, fod hynny'n gwneud synnwyr. Nawr, cafodd adolygiad Turner yr ydym ni wedi'i gyhoeddi ei gynnal oherwydd, fe gofiwch chi, fod cyngor Caerdydd wedi gosod cynlluniau ar gyfer codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yng Nghaerdydd, ac roeddem ni eisiau sicrhau bod fframwaith cenedlaethol a fyddai'n sail i benderfyniadau am godi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd fel nad oedd gennym ni wahanol gynghorau'n gwneud pethau gwahanol. Felly, nid yw'r adroddiad ei hun yn ddim i gyffroi'n ormodol yn ei gylch, a dweud y gwir. Byddwn yn rhoi copi ohono yn y Llyfrgell ac yn ei gyhoeddi. Mae'n ddadansoddiad eithaf ceidwadol o sut i ymdrin â'r mater hwn yn synhwyrol. Felly, nid wyf yn credu bod unrhyw beth i gyffroi yn ei gylch yn yr adolygiad ei hun, ond mae yn codi'r mater bod angen i ni feddwl yn wahanol ynglŷn â sut yr ydym ni yn codi refeniw ac fel y dywedwch chi, ni allwn ni barhau fel y gwnaethom dros y degawd diwethaf. Mae hynny'n gywir. A pha le sydd i anghymhelliant ochr yn ochr â chymhelliant? Ac mae angen i chi gael y ddau beth yna.

Ond rydych chi'n llygad eich lle: mae angen ei wneud mewn ffordd sy'n ennill calonnau pobl, ac yn fy marn i, nid dyma'r peth cyntaf y dylem ni ei wneud. Fe ddylem ni ganolbwyntio ar wella gwasanaethau yn gyntaf, ac yna, drwy anghymhellion, geisio ymwreiddio newid ymddygiad, oherwydd nid oes prinder pobl a fydd yn ceisio manteisio ar hyn, i ennyn gelyniaeth ynghylch yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud, a rhaid inni beidio â gadael iddyn nhw wneud hynny, oherwydd, wedi'i wneud yn iawn, mae hon yn ffordd o wireddu'n dyheadau. 

[Anghlywadwy.]—darllen y ddogfen yn llawn, ond ydy'r Dirprwy Weinidog yn gallu ein diweddaru ni o ran bwriadau'r Llywodraeth i ailagor y rheilffordd rhwng Caerfyrddin ac Aberystwyth, ac ymestyn ymlaen ar hyd y gorllewin, wrth gwrs, i Gaernarfon a Bangor?

Ydych chi hefyd yn gallu rhoi syniad i ni ynglŷn â'ch gweledigaeth chi ar gyfer pentrefi? Roedd Alun Davies wedi sôn am drefi, ond yn arbennig pentrefi mewn ardaloedd gwledig, er enghraifft o ran llwybrau seiclo, lle dyw hi ddim yn bosibl seiclo ar yr heol—rydw i'n gwybod hynny yn byw yn nyffryn Tywi. Ond mae yna gynlluniau cyffrous i greu llwybr rhwng Caerfyrddin a Llandeilo. Ydy'r Llywodraeth yn cefnogi hynny?

Pedair blynedd yn ôl, roedd y Llywodraeth wedi addo cyhoeddi strategaeth ar gyfer metro i fae Abertawe a Chymoedd y gorllewin, gan gynnwys dyffryn Aman a chwm Gwendraeth. Ydych chi'n gallu ein diweddaru ni ynglŷn â hynny?

Ac yn olaf, ydych chi hefyd yn dal yn ymrwymo i ddelifro addewid arall o ran creu ffordd osgoi yn Llandeilo, lle mae llygredd aer a'r dystiolaeth ddiweddaraf ynglŷn ag effaith hynny, er enghraifft, ar alluoedd ymenyddol, yn peri llawer iawn o bryder i rieni yn yr ardal?

I haven't had time to read the document in full, but can the Deputy Minister give us an update in terms of the Government's intentions in terms of reopening the rail line between Carmarthen and Aberystwyth, and then extending along west Wales to Caernarfon and Bangor?

Can you also give us some idea as to your vision on villages? Alun Davies mentioned towns, but I'm particularly thinking of villages in rural areas, particularly in terms of cycle paths, where it isn't possible to use the roads—I know that living in the Towy valley. But there are exciting plans to create a cycle route between Carmarthen and Llandeilo. Does the Government support that?

Four years ago, the Government had pledged to publish a strategy for a metro for Swansea bay and the western Valleys, including the Amman and Gwendraeth valleys. Can you give us an update on that?

And finally, are you still committed to delivering another pledge in terms of creating the Llandeilo bypass, where air pollution and the latest evidence on the impact of that, for example, on intellectual abilities, is causing great concern to people, and parents particularly, in the area?

Diolch yn fawr am y cwestiynau.

Thank you very much for the questions.

A number of points there. In terms of connecting villages, I absolutely agree, and as I mentioned to Alun Davies, the flexi system of demand-responsive transport, which is also being piloted in Pembrokeshire in a rural setting at the moment, I think, does offer us a way of being able to supplement the scheduled bus service with a more malleable form of public transport that is able to respond, based, of course, on the Bwcabus service that's been piloted in north Carmarthenshire and Ceredigion for some time. It's that model in a more up-to-date form. So, I think, that, from a public transport point of view, is one of the easiest ways we can achieve those objectives.

Adam Price mentions the Towy valley path in his constituency, which I'm very familiar with. As I've discussed with him previously, one of the challenges we have around active travel is where we focus our investment. Now, active travel is for purposeful, everyday journeys. It's not cycling as a leisure activity, it's cycling to get people from A to B so we achieve modal shift, and I think there is a strong argument for saying we should focus our efforts where we're going to get the maximum impact, especially in the early stages, to show people this is an agenda that can deliver modal shift. So, routes like the Towy Valley one, which have primarily been leisure routes and tourist routes, have great value, especially for getting people to return to cycling as a family activity, but, as a day-to-day activity, tend not to score the highest in terms of return on investment. So, there's a challenge for us, and this is a challenge that I've posed to Dafydd Trystan, who I've established as our independent active travel commissioner, to think where the balance lies between investment for leisure cycling and investment for daily, purposeful cycling, Because I think it is a tricky one, where we put scarce resource to have the greatest climate impact. But I can absolutely recognise the value of the scheme. I've just not been—. I think there are more valuable schemes in his constituency for achieving the objectives of this transport strategy. I'd much rather see urban networks in Ammanford and in Carmarthen and in other villages and towns, rather than primarily leisure routes. But that is a debate I think that we need to keep having, because it's not a straightforward one.

The Swansea bay metro—he is absolutely right; I fully support that. We had left that to the local councils to take the lead on it in the area. We've now brought that into Transport for Wales to take the lead to try and up the pace. It is probably the least developed of the regional metros that we have, and I hope that is something that we can accelerate. The initial scoping has been done and it is part of Transport for Wales's mission to build that metro up in the next period.

And in terms of the Llandeilo bypass, as I mentioned in the statement, today is not about individual schemes; it's about direction of travel. The commitment to the Llandeilo bypass remains as was set out in the summer. We have had disruptions to lots of capital schemes because of COVID, which have delayed things, and there is a WelTAG process that is being gone through, but there is nothing today that suggests any of the schemes we're committed to will be other than we've announced. I think the question will then come for the next Government in the delivery plan as to how the principles that have been set out in this plan, if they're accepted, apply at a scheme level.

Roedd sawl sylw yn y fan yna. O ran cysylltu pentrefi, cytunaf yn llwyr, ac fel y soniais wrth Alun Davies, mae'r system hyblyg o drafnidiaeth sy'n ymateb i'r galw, sydd hefyd yn cael ei threialu yn sir Benfro mewn lleoliad gwledig ar hyn o bryd, rwy'n credu, yn cynnig ffordd inni allu ategu'r gwasanaeth bysiau a drefnwyd gyda math mwy hydrin o drafnidiaeth gyhoeddus sy'n gallu ymateb, wedi'i seilio, wrth gwrs, ar y gwasanaeth Bwcabus a dreialwyd yng ngogledd Sir Gaerfyrddin a Cheredigion ers peth amser. Dyna fydd y model ond ar ffurf fwy diweddar. Felly, credaf, o safbwynt trafnidiaeth gyhoeddus, mai dyna un o'r ffyrdd hawsaf y gallwn ni gyflawni'r amcanion hynny.

Mae Adam Price yn sôn am lwybr dyffryn Tywi yn ei etholaeth, ac rwy'n gyfarwydd iawn â hwnnw. Fel rwyf wedi trafod gydag ef o'r blaen, un o'r heriau sydd gennym ni o ran teithio llesol yw lle i fuddsoddi fwyaf. Nawr, mae teithio llesol ar gyfer teithiau pwrpasol, bob dydd. Nid beicio fel gweithgaredd hamdden ydyw, ond beicio i gael pobl o A i B fel ein bod yn cyflawni newid mewn dulliau teithio, a chredaf fod dadl gref dros ddweud y dylem ni ganolbwyntio ein hymdrechion lle byddwn yn cael yr effaith fwyaf posibl, yn enwedig yn y camau cynnar, i ddangos i bobl fod hon yn agenda sy'n gallu sicrhau newid dulliau teithio. Felly, mae gan lwybrau fel yr un yn Nyffryn Tywi, sydd wedi bod yn llwybrau hamdden a llwybrau twristiaeth yn bennaf, werth mawr, yn enwedig o ran cael pobl i ddychwelyd i feicio fel gweithgaredd teuluol, ond, fel gweithgaredd beunyddiol, tueddant i beidio â chael y sgôr uchaf o ran adenillion ar fuddsoddiad. Felly, mae her i ni, ac mae hon yn her yr wyf wedi'i rhoi i Dafydd Trystan, yr wyf wedi'i sefydlu fel ein comisiynydd teithio llesol annibynnol, i feddwl ynghylch ble mae'r cydbwysedd rhwng buddsoddi ar gyfer beicio hamdden a buddsoddi ar gyfer beicio dyddiol, pwrpasol, oherwydd rwy'n credu ei fod yn un anodd, lle yr ydym yn buddsoddi adnoddau prin i gael yr effaith fwyaf ar yr hinsawdd. Ond gallaf gydnabod gwerth y cynllun yn llwyr. Nid wyf wedi bod—. Credaf fod cynlluniau mwy gwerthfawr yn ei etholaeth ar gyfer cyflawni amcanion y strategaeth drafnidiaeth hon. Byddai'n well o lawer gennyf weld rhwydweithiau trefol yn Rhydaman ac yng Nghaerfyrddin ac mewn pentrefi a threfi eraill, yn hytrach na llwybrau hamdden yn bennaf. Ond mae honno'n ddadl rwy'n credu bod angen i ni barhau i'w chael, oherwydd nid yw'n un syml.

Metro bae Abertawe—mae'n llygad ei le; rwy'n llwyr gefnogi hynny. Roeddem ni wedi gadael hynny i'r cynghorau lleol arwain arno yn yr ardal. Rydym ni bellach wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru arwain y gwaith er mwyn ceisio cyflymu pethau. Mae'n debyg mai dyma'r lleiaf datblygedig o'r metros rhanbarthol sydd gennym ni, a gobeithiaf fod hynny'n rhywbeth y gallwn ni ei gyflymu. Mae'r gwaith cwmpasu cychwynnol wedi'i wneud ac mae'n rhan o genhadaeth Trafnidiaeth Cymru i adeiladu'r metro hwnnw yn y cyfnod nesaf.

Ac o ran ffordd osgoi Llandeilo, fel y soniais yn y datganiad, nid yw heddiw'n ymwneud â chynlluniau unigol; mae'n ymwneud â chyfeiriad y teithio. Mae'r ymrwymiad i ffordd osgoi Llandeilo yn parhau fel y nodwyd yn yr haf. Rydym ni wedi gweld amharu ar lawer o gynlluniau cyfalaf oherwydd COVID, sydd wedi oedi pethau, ac mae proses WelTAG i'w dilyn, ond nid oes dim heddiw sy'n awgrymu y bydd unrhyw un o'r cynlluniau yr ydym ni wedi ymrwymo iddyn nhw yn ddim byd gwahanol i'r hyn a gyhoeddwyd gennym. Credaf y bydd y cwestiwn wedyn yn dod i'r Llywodraeth nesaf yn y cynllun cyflawni ynghylch sut mae'r egwyddorion sydd wedi'u nodi yn y cynllun hwn, os cânt eu derbyn, yn berthnasol ar lefel cynllun.

16:45

Thank you for your statement, Deputy Minister, and, while I know absolutely the emphasis of your statement, it would be remiss of me at this point not to welcome the recent announcement regarding the contract for the A465 Heads of the Valleys improvements. That is a strategic and regionally important decision to ensure safe and well-managed transport infrastructure is delivered, and it shows the importance of both shaping and holding to a long-term vision. And of course, as you recognise, a good-quality road network has to be part of any strategy, because other forms of transport—particularly some active travel options—are not always practical for everyone in some Valleys communities, where topography can make that very, very difficult, although I accept absolutely that that doesn't necessarily mean that we throw decarbonisation out the window—far from it.

But the draft strategy does emphasise one of the key lessons of the pandemic, which is the importance of local transport infrastructure, and there's no doubt that the COVID-19 period has shown us the true value of our local bus network. Now, thankfully, in Merthyr Tydfil, we have the development of the new bus station to reinforce this message, but we do need to move beyond just a new bus station, and, while I think you've already dealt with a number of the questions on this subject, I, like others, regret that we had to lose the buses Bill from this Senedd's legislative programme, although, like others, I hope we'll see it back after the election next year.

But, while I think, as I say, you've already largely dealt with my question to a large degree, I'd like to know how the improvement of the infrastructure of our local bus networks, developing ever smarter and more responsive transport in our communities, will sit within this strategy, and how much of the work of the Valleys taskforce that you referenced in your answers to Alun Davies will form part of your thinking in this respect.

Diolch ichi am eich datganiad, Dirprwy Weinidog, ac, er fy mod yn gwybod yn hollol beth yw pwyslais eich datganiad, byddai'n esgeulus ohonof yn y fan yma i beidio â chroesawu'r cyhoeddiad diweddar am y contract ar gyfer gwelliannau i ffordd A465 Blaenau'r Cymoedd. Mae hwnnw'n benderfyniad strategol a rhanbarthol bwysig i sicrhau y darperir seilwaith trafnidiaeth diogel sy'n cael ei reoli'n dda, ac mae'n dangos pwysigrwydd llunio gweledigaeth hirdymor a glynu wrthi. Ac wrth gwrs, fel yr ydych chi'n cydnabod, rhaid i rwydwaith ffyrdd o ansawdd da fod yn rhan o unrhyw strategaeth, oherwydd nid yw mathau eraill o drafnidiaeth—yn enwedig rhai dewisiadau teithio llesol—bob amser yn ymarferol i bawb mewn rhai cymunedau yn y Cymoedd, lle gall topograffeg wneud hynny'n anodd iawn, iawn, er fy mod yn derbyn yn llwyr nad yw hynny o reidrwydd yn golygu ein bod yn diystyru datgarboneiddio yn llwyr—i'r gwrthwyneb.

Ond mae'r strategaeth ddrafft yn pwysleisio un o wersi allweddol y pandemig, sef pwysigrwydd seilwaith trafnidiaeth lleol, ac nid oes amheuaeth nad yw cyfnod COVID-19 wedi dangos gwir werth ein rhwydwaith bysiau lleol i ni. Nawr, diolch byth, ym Merthyr Tudful, mae gennym ni ddatblygiad yr orsaf fysiau newydd i atgyfnerthu'r neges hon, ond mae angen inni symud y tu hwnt i orsaf fysiau newydd yn unig, ac, er fy mod yn credu eich bod eisoes wedi ymdrin â nifer o'r cwestiynau ar y pwnc hwn, mae'n ofid i mi, fel eraill, fod yn rhaid i ni golli'r Bil bysiau o raglen ddeddfwriaethol y Senedd hon, er fy mod, fel eraill, yn gobeithio y byddwn yn ei weld yn ôl yn dilyn yr etholiad y flwyddyn nesaf.

Ond, er fy mod yn credu, fel y dywedais, eich bod eisoes wedi ateb fy nghwestiwn i raddau helaeth, hoffwn wybod sut y bydd gwella seilwaith ein rhwydweithiau bysiau lleol, datblygu trafnidiaeth fwy chwim a mwy ymatebol yn ein cymunedau, yn rhan o'r strategaeth hon, a faint o waith tasglu'r Cymoedd y cyfeiriwyd ato yn eich atebion i Alun Davies fydd yn rhan o'ch meddwl yn hyn o beth.

Thank you to Dawn for her question, and I must pay tribute to her as a member of the Valleys taskforce and the chair of the transport subgroup that's been leading the work on the Fflecsi demand-responsive scheme. And as I say, we are trialling it in four or five different areas at the moment and the results are very encouraging. And particularly in Newport, we think there is an early opportunity to try and ramp that up at scale to try and learn lessons to see whether or not it lives up to its early potential. So, certainly, it is our intent, as part of this strategy, Dawn, that schemes like the Fflecsi bus offer a real alternative to car use for everyday journeys in rural and urban areas. It's, as the title suggests, flexy.

She's entirely right, of course, that we're putting significant investment into the Heads of the Valleys road, and one of the things we now need to make sure is that we maximise the return on investment for that and we use it as a lever for economic development across the Heads of the Valleys, and that's something the Valleys taskforce is continuing to look at.

Diolch i Dawn am ei chwestiwn, ac mae'n rhaid imi dalu teyrnged iddi fel aelod o dasglu'r Cymoedd a chadeirydd yr is-grŵp trafnidiaeth sydd wedi bod yn arwain y gwaith ar y cynllun Fflecsi ar alw. Ac fel y dywedais, mae'r cynllun ar brawf gennym ni mewn pedwar neu bum ardal wahanol ar hyn o bryd ac mae'r canlyniadau'n galonogol iawn. Ac yn enwedig yng Nghasnewydd, credwn fod cyfle cynnar i geisio cynyddu hynny ar raddfa fawr i geisio dysgu gwersi i weld a yw'n cyflawni ei botensial cynnar ai peidio. Felly, yn sicr, ein bwriad ni, yn rhan o'r strategaeth hon, Dawn, yw bod cynlluniau fel y bws Fflecsi yn cynnig dewis amgen gwirioneddol i ddefnyddio ceir ar gyfer teithiau bob dydd mewn ardaloedd gwledig a threfol. Mae'n hyblyg, fel yr awgryma'r teitl.

Mae hi'n llygad ei lle, wrth gwrs, ein bod yn buddsoddi'n sylweddol yn ffordd Blaenau'r Cymoedd, ac un o'r pethau y mae angen i ni ei wneud nawr yw ein bod yn sicrhau'r elw mwyaf posibl ar fuddsoddiad ar gyfer hynny a'n bod yn ei ddefnyddio fel sbardun ar gyfer datblygu economaidd ar draws Blaenau'r Cymoedd, ac mae hynny'n rhywbeth y mae tasglu'r Cymoedd yn parhau i'w ystyried. 

16:50

Minister, you say that when the facts changed, actions had to change too, about the M4 relief road, but what's changed? The environmental value of the Gwent levels has been there for centuries and millennia. You talked a lot about climate change in your remarks now, but the 11-page decision notice on the M4 relief road didn't mention climate change, didn't mention a climate crisis. I think the line was that there wasn't enough capital in the budget to do it, yet, when we hear suggestions UK Government might pay for it, you respond with outrage. 

When you say 'setting targets for modal shift to free up road space', does that mean blocking roads off so cars can't use them? You say on the rail nationalisation—you seem to have quite some pride about having nationalised it and made a start and the steps you've taken, but surely that's a crisis response to a collapse in demand and revenue. Now that Transport for Wales is providing services, you're funding them, and now those services are nationalised, how do you deal with the tension of having a substantial amount of borders network that's within England? Should Welsh taxpayers be paying for frequency of service at small stations for people in England going into Birmingham or Shrewsbury—to what extent is that a priority for Welsh taxpayers? And I agree with you there's a tension between having the devolution of the rail services but rail infrastructure not devolved—couldn't that tension be resolved by the UK Government taking back oversight of the rail services?

Gweinidog, rydych chi'n dweud, pan newidiodd y ffeithiau, fod yn rhaid i gamau gweithredu newid hefyd, ynghylch ffordd liniaru'r M4, ond beth sydd wedi newid? Bu gwerth amgylcheddol lefelau Gwent yno ers cannoedd a miloedd o flynyddoedd. Fe wnaethoch chi sôn llawer am newid hinsawdd yn eich sylwadau nawr, ond nid oedd yr hysbysiad penderfynu 11 tudalen ar ffordd liniaru'r M4 yn sôn am newid hinsawdd, heb sôn am argyfwng yn yr hinsawdd. Rwy'n credu mai'r safbwynt oedd nad oedd digon o gyfalaf yn y gyllideb i'w gyflawni, ac eto, pan glywn awgrymiadau y gallai Llywodraeth y DU dalu amdano, rydych yn ymateb yn ddig.

Pan fyddwch yn dweud 'gosod targedau ar gyfer newid dulliau teithio i ryddhau lle ar y ffordd', a yw hynny'n golygu rhwystro ffyrdd fel na all ceir eu defnyddio? Rydych chi'n dweud ynglŷn â gwladoli'r rheilffyrdd—mae'n ymddangos bod gennych chi gryn falchder o fod wedi eu gwladoli a dechrau arni a'r hyn yr ydych chi wedi ei wneud, ond siawns nad yw hynny'n ymateb argyfwng i gwymp yn y galw a refeniw. Gan fod Trafnidiaeth Cymru bellach yn darparu gwasanaethau, rydych yn eu hariannu, a nawr fod y gwasanaethau hynny wedi eu gwladoli, sut ydych chi'n ymdrin â'r tensiwn o gael rhwydwaith sylweddol ar y gororau yn Lloegr? A ddylai trethdalwyr Cymru fod yn talu am amlder y gwasanaeth mewn gorsafoedd bach i bobl yn Lloegr sy'n mynd i Birmingham neu'r Amwythig—i ba raddau y mae hynny'n flaenoriaeth i drethdalwyr Cymru? Ac rwy'n cytuno â chi fod tensiwn rhwng datganoli'r gwasanaethau rheilffyrdd a'r ffaith nad yw'r seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli—oni allai Llywodraeth y DU ddatrys y tensiwn hwnnw drwy adhawlio goruchwyliaeth o'r gwasanaethau rheilffyrdd?

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Well, thank you for those questions. As he said, when the facts change, you change your mind. When he was responsible for writing the UKIP manifesto, he was against the black route, and then the facts changed, he changed parties and he changed his mind. So, you know, I think he's putting that principle into practice there. What did change, to answer the question, is that the costs changed. At the time of the 2016 election, the M4 relief road was priced at around £700 million, and, by the time the First Minister made the decision, it was priced at £2 billion. Now, there's a massive opportunity cost from investing £2 billion in 40 miles of road through protected wetlands, which means you can't spend it on other things. And he's wrong to say that climate change—. Sorry, Deputy Llywydd, he's continuing to heckle; I'm happy to have an informed conversation with him, but it's hard to respond to it when I can't hear what he's muttering away about. There was strongly, in the First Minister's justification, the case around biodiversity loss, which wasn't properly judged in the inspector's inquiry, and that is absolutely intrinsically linked to climate change.

His characterisation of modal shift being about blocking off roads I think signals the sort of politics that we can expect from Mark Reckless. It's not about blocking off roads at all. It's about allocating road space to the sort of modes we want to see. We've seen this during the coronavirus pandemic response, where we have created additional space in town centres for people to be able to socially distance on pavements. We have seen, during the pandemic, people cycling and walking in a way they didn't before, because there was less traffic on the roads. And we want to try and lock in that behaviour, because there's a lot of evidence, if he's interested in it, from the sustainable travel towns in England over a period of years, showing that you can bring about behaviour change, but the way you sustain that behaviour change is by reallocating road space, so you encourage more people to do it. So, it's not about blocking off roads; it's about enabling behaviour change.

And in terms of rail nationalisation, yes, it was something that came out of a crisis, but, in a crisis, we had choices, and those choices were informed by our values. We faced exactly the same crisis as the Department for Transport faced in England. They took a choice to use the operator-of-last-resort mechanism to keep those franchises being run in the private sector for a fee and a profit. We took the choice to bring those within Transport for Wales, an option that they don't have in England, so we don't have profit being taken out by the private sector, but we have it run in the public interest.

Wel, diolch am y cwestiynau yna. Fel y dywedodd, pan fo'r ffeithiau'n newid, rydych chi'n newid eich meddwl. Pan roedd yn gyfrifol am ysgrifennu maniffesto UKIP, roedd yn erbyn y llwybr du, ac yna newidiodd y ffeithiau, newidiodd blaid a newidiodd ei feddwl. Felly, wyddoch chi, rwy'n credu ei fod yn rhoi'r egwyddor honno ar waith yn y fan yma. Yr hyn a newidiodd, i ateb y cwestiwn, yw bod y costau wedi newid. Adeg etholiad 2016, pris ffordd liniaru'r M4 oedd oddeutu £700 miliwn, ac, erbyn i'r Prif Weinidog wneud y penderfyniad, roedd y pris yn £2 biliwn. Nawr, mae cost cyfle enfawr o fuddsoddi £2 biliwn mewn 40 milltir o ffordd drwy wlyptiroedd gwarchodedig, sy'n golygu na allwch chi ei wario ar bethau eraill. Ac mae'n anghywir yn dweud bod newid yn yr hinsawdd—. Mae'n ddrwg gennyf, Dirprwy Lywydd, mae'n parhau i heclo; rwy'n hapus i gael sgwrs wybodus gydag ef, ond mae'n anodd ymateb iddo pan na allaf glywed am beth mae'n mwmial yn ei gylch. Roedd yr achos cryf, yng nghyfiawnhad y Prif Weinidog, ynghylch colli bioamrywiaeth, na chafodd ei farnu'n briodol yn ymchwiliad yr arolygydd, ac mae cysylltiad llwyr rhwng hynny a newid yn yr hinsawdd.

Mae ei ffordd o nodweddu newid dulliau teithio fel rhwystro ffyrdd yn arwydd rwy'n credu o'r math o wleidyddiaeth y gallwn ni ei disgwyl gan Mark Reckless. Nid yw'n ymwneud â rhwystro ffyrdd o gwbl. Mae'n ymwneud â dyrannu lle ar y ffordd i'r math o ddulliau trafnidiaeth yr hoffem ni eu gweld. Rydym ni wedi gweld hyn yn ystod yr ymateb i bandemig y coronafeirws, pryd yr ydym ni wedi creu lle ychwanegol yng nghanol trefi i bobl allu cadw pellter cymdeithasol ar balmentydd. Rydym ni wedi gweld, yn ystod y pandemig, bobl yn beicio ac yn cerdded mewn ffordd nad oedden nhw o'r blaen, oherwydd bod llai o draffig ar y ffyrdd. Ac rydym ni eisiau ceisio ymwreiddio'r arferion hynny, oherwydd mae llawer o dystiolaeth, os oes ganddo ddiddordeb ynddi, o'r trefi teithio cynaliadwy yn Lloegr dros gyfnod o flynyddoedd, sy'n dangos y gallwch chi sicrhau newid ymddygiad, ond y ffordd yr ydych chi'n cynnal y newid ymddygiad hwnnw yw drwy ailddyrannu lle ar y ffordd, felly rydych chi'n annog mwy o bobl i wneud hynny. Felly, nid yw'n ymwneud â rhwystro ffyrdd; mae'n ymwneud â galluogi newid ymddygiad.

Ac o ran gwladoli rheilffyrdd, oedd, roedd yn rhywbeth a ddeilliodd o argyfwng, ond, mewn argyfwng, roedd gennym ni ddewisiadau, a chafodd y dewisiadau hynny eu llywio gan ein gwerthoedd. Roeddem yn wynebu'r un argyfwng yn union ag yr oedd yr Adran Drafnidiaeth yn ei wynebu yn Lloegr. Fe wnaethon nhw ddewis defnyddio'r dull gweithredwr pan fetho popeth arall i gadw'r masnachfreintiau hynny ar waith yn y sector preifat am ffi ac elw. Fe wnaethom ni ddewis dod â'r rheini o fewn Trafnidiaeth Cymru, dewis nad oes ganddyn nhw yn Lloegr, felly nid oes gennym ni elw a gaiff ei dynnu allan gan yn sector preifat, ond mae gennym ni elw er budd y cyhoedd.

16:55

Minister, devolution has presented us with tremendous opportunities in respect of developing the integrated transport system. I think that we should actually celebrate that we actually now have, for the first time in decades, an opportunity to completely re-evaluate our public transport sector. Can I say how pleased I am that Pontypridd is going to be the hub of Transport for Wales? The prospect of a train every five minutes going through Pontypridd is not only good, I think, in terms of the Valleys transport system, but also the way that it is actually contributing to the regeneration of the town, the creation of jobs and so on.

Can I also say that the tremendous opportunity that we have, since Beeching, of looking at the reopening of railway lines—? In the Taff-Ely area, as the Member will know, we have some of the largest growth, and planned growth, of housing in any part of Wales. The road network can no longer provide a means of those persons travelling around the area, social engagements and also travelling to work. So, the possibility of reopening some of the railway lines that used to exist many decades ago, where, fortunately, we have still retained most of those lines, really offers a whole new opportunity. I really welcome the £0.5 million that's being invested to look at the business plan for the reopening of the north-west Cardiff corridor, or, as I refer to it, the Cardiff to Llantrisant railway line. I think that we should actually be celebrating that we have now that opportunity to do something really, really unique.

Can I also raise the issue, then, of the bus and taxi transport aspect? I live in Tonyrefail. There is no bus direct into Pontypridd, which is incredible, or from Gilfach Goch into Pontypridd. When you ask the operators, they say, 'Well, there isn't the demand.' Well, of course, these are self-fulfilling prophecies. Until you actually provide the opportunity, the demand doesn't actually exist. So, the opportunity now to actually integrate where people live and work properly, on a service basis as opposed to a short-term profit basis, I think is really exciting. But I wonder if you could comment on your thoughts on the role that taxis might actually play within that. I know that that's an issue that is emerging as one of some importance during COVID.

Can I also make just one point? Because I welcome the fact—  

Gweinidog, mae datganoli wedi rhoi cyfleoedd aruthrol inni o ran datblygu'r system drafnidiaeth integredig. Rwy'n credu y dylem ni ddathlu mewn gwirionedd fod gennym ni gyfle nawr, am y tro cyntaf ers degawdau, i ail-werthuso ein sector trafnidiaeth gyhoeddus yn llwyr. A gaf i ddweud mor falch yr wyf i mai Pontypridd fydd canolfan Trafnidiaeth Cymru? Mae'r posibilrwydd y bydd trên yn mynd drwy Bontypridd bob pum munud nid yn unig yn dda, rwy'n credu, o ran system drafnidiaeth y Cymoedd, ond hefyd o ran y ffordd y mae'n cyfrannu mewn gwirionedd at adfywio'r dref, creu swyddi ac ati.

A gaf i ddweud hefyd fod y cyfle gwych sydd gennym ni, ers Beeching, i edrych ar ailagor rheilffyrdd—? Yn ardal Taf Elái, fel y gŵyr yr Aelod, mae gennym ni rai enghreifftiau o'r twf mwyaf, a'r twf arfaethedig mwyaf ym maes tai mewn unrhyw ran o Gymru. Ni all y rhwydwaith ffyrdd bellach fod yn fodd i'r bobl hynny deithio o amgylch yr ardal, i ddigwyddiadau cymdeithasol a hefyd i deithio i'r gwaith. Felly, mae'r posibilrwydd o ailagor rhai o'r rheilffyrdd a arferai fodoli ddegawdau lawer yn ôl, lle'r ydym ni, yn ffodus, wedi cadw'r rhan fwyaf o'r cledrau hynny, yn cynnig cyfle newydd sbon. Rwy'n croesawu'n fawr y £0.5 miliwn sy'n cael ei fuddsoddi i edrych ar y cynllun busnes ar gyfer ailagor coridor gogledd-orllewin Caerdydd, neu, fel y cyfeiriaf i ato, rheilffordd Caerdydd i Lantrisant. Rwy'n credu y dylem ni fod yn dathlu bod gennym ni'r cyfle hwnnw nawr i wneud rhywbeth gwirioneddol unigryw.

A gaf i hefyd godi'r mater ynghylch trafnidiaeth bysiau a thacsis? Rwy'n byw yn Nhonyrefail. Nid oes bws yn mynd yn uniongyrchol i Bontypridd, sy'n anhygoel, nac o Gilfach Goch i Bontypridd. Pan ofynnwch chi i'r gweithredwyr, dywedant, 'Wel, nid oes galw amdanynt.' Wel, wrth gwrs, proffwydoliaethau sy'n cyflawni eu hunain yw'r rhain. Nes i chi roi'r cyfle, nid yw'r galw'n bodoli mewn gwirionedd. Felly, mae'r cyfle nawr i integreiddio'n iawn lle mae pobl yn byw a lle maen nhw'n gweithio, ar sail gwasanaeth yn hytrach na sail elw tymor byr, rwy'n credu yn gyffrous iawn. Ond tybed a wnewch chi fynegi eich barn am y rhan y gallai tacsis ei chwarae mewn gwirionedd yn hynny. Gwn fod hwnnw'n fater sy'n amlygu ei hun fel un gweddol bwysig yn ystod COVID.

A gaf i hefyd wneud un pwynt yn unig? Oherwydd, rwy'n croesawu'r ffaith—

Can you just wind up as well, please? Thank you.

A wnewch chi ddirwyn i ben hefyd, os gwelwch yn dda? Diolch.

—that we are going to have the consultation. That is that, in consideration of congestion charging, we have to look at where transport is coming from, and it mustn't be seen as a tax on the Valleys, and I know that that is very much in the Minister's mind. The very final point is: will the Government be campaigning for the revocation of section 25, now, of the Railways Act, so that the issue of public ownership of our transport system isn't one that just has to revert back to old, defunct, out-of-date legislation?

—ein bod yn mynd i gael yr ymgynghoriad. Hynny yw, wrth ystyried codi tâl am dagfeydd, bod yn rhaid inni ystyried o ble y daw'r drafnidiaeth, ac ni ddylid ei weld fel treth ar y Cymoedd, a gwn fod hynny ar feddwl y Gweinidog i raddau helaeth iawn. Y pwynt olaf un yw: a fydd y Llywodraeth nawr yn ymgyrchu dros ddirymu adran 25 o'r Ddeddf Rheilffyrdd, fel nad yw mater perchnogaeth gyhoeddus ar ein system drafnidiaeth yn un sydd dim ond yn mynd i ddychwelyd i hen ddeddfwriaeth, ddi-rym sydd wedi dyddio?

Thank you very much. I completely agree with him that the location of the headquarters of TfW in Pontypridd offers a real opportunity for regeneration of the town, and I think is a really good example of the principle of 'town centre first', which the Government has adopted for public sector location of offices. It's unfortunate that the offices are ready at a time when people aren't using offices, but I think it does show the real potential, once people start returning—and I must pay tribute to him for the way that he has campaigned to take an eyesore of a shopping centre into a really first-class building, which has lifted one of the principal towns in his constituency.

I also similarly applaud his role in campaigning for the reopening of the railway line to Llantrisant. As he said, the study is going on as part of that. It's why we have been really keen to ensure—. One of the reasons why we've brought the rail contract in-house, rather than following the English model, is to try and maintain the development of the metro that's been going on. Even though people are staying away from the railways in the short term, we think it would be remarkably short sighted of us to choke off investment in metro development, which will be there in the years to come, when people do return to the railways. That creates a short-term financial challenge, but it is, I think, a key strategic investment.

He's absolutely right to point to the role that taxis have, and we do set out within the national transport plan a mini plan for taxis and public service vehicles, highlighting that we see taxis as a key part of an integrated transport network. It says in the mini plan that we hope to develop national standards for taxis and for dealing with issues like public hire vehicles, the suitability of applicants, safety vehicle measures, vehicle testing, driver training. There is a huge reform agenda that we had hoped to take forward in legislation this term. We will now look to do it in the next term if we are in the position to form a Government. Simplifying the licensing system is one of the key demands, I know, of taxi drivers and their unions, and that is a key part of what we want to achieve. So, I completely agree with him that taxis form a really important backbone, and we know that taxi drivers are having a really hard time at the moment, as many of their customers are not using their services. There is economic support available to them through the economic resilience fund, but I think more work needs to be done to help them to understand how to access that. I know Ken Skates, the Minister, met with transport unions this morning to discuss what support we can give to the taxi industry in this incredibly difficult time.

And a final couple of points. Road user charging: we absolutely don't want it to be presented as a tax on the Valleys, as he puts it, which is why we have encouraged a regional response, and why, through the publication of this report today, we want to see that as part of a national framework. If this is to be done, it will be done in an orderly and sensible way.

And just a final point on the legislative basis. We anticipate that the rail industry is going to be under emergency measures for some time to come. As I say, this is not just a Welsh situation; this is a UK situation. We do think that the legislation does need to change for us then to put the basis on which we've put the rail industry in the short term on a longer term footing, and that will require legislation at Westminster, and that's something we hope to discuss with the UK Government.

Diolch yn fawr iawn. Cytunaf yn llwyr ag ef fod lleoli pencadlys Trafnidiaeth Cymru ym Mhontypridd yn cynnig cyfle gwirioneddol i adfywio'r dref, a chredaf ei bod yn enghraifft dda iawn o'r egwyddor 'canol trefi yn gyntaf', y mae'r Llywodraeth wedi'i mabwysiadu ar gyfer lleoli swyddfeydd yn y sector cyhoeddus. Mae'n anffodus bod y swyddfeydd yn barod ar adeg pan nad yw pobl yn defnyddio swyddfeydd, ond credaf ei fod yn dangos y potensial gwirioneddol, unwaith y bydd pobl yn dechrau dychwelyd—a rhaid imi dalu teyrnged iddo am y ffordd y mae wedi ymgyrchu i droi canolfan siopa a oedd yn hen adeilad hyll yn adeilad o'r radd flaenaf, sydd wedi rhoi hwb i un o'r prif drefi yn ei etholaeth.

Rwyf hefyd yn yr un modd yn cymeradwyo ei waith yn ymgyrchu dros ailagor y rheilffordd i Lantrisant. Fel y dywedodd, mae'r astudiaeth yn mynd ymlaen yn rhan o hynny. Dyna pam yr ydym ni wedi bod yn awyddus iawn i sicrhau—. Un o'r rhesymau pam rydym ni wedi gwneud y contract rheilffordd yn un mewnol, yn hytrach na dilyn model Lloegr, yw i geisio cynnal datblygiad y metro sydd wedi bod ar waith. Er bod pobl yn cadw draw o'r rheilffyrdd yn y tymor byr, credwn y byddai'n hynod o annoeth inni lyffetheirio buddsoddiad yn natblygiad y metro, a fydd yno yn y blynyddoedd i ddod, pan fydd pobl yn dychwelyd at y rheilffyrdd. Mae hynny'n creu her ariannol tymor byr, ond credaf ei fod yn fuddsoddiad strategol allweddol.

Mae'n llygad ei le i dynnu sylw at y rhan sydd gan dacsis i'w chwarae, ac rydym ni yn amlinellu cynllun bach o fewn y cynllun trafnidiaeth cenedlaethol ar gyfer tacsis a cherbydau gwasanaeth cyhoeddus, gan dynnu sylw at y ffaith ein bod yn gweld tacsis fel rhan allweddol o rwydwaith trafnidiaeth integredig. Mae'n dweud yn y cynllun bach ein bod yn gobeithio datblygu safonau cenedlaethol ar gyfer tacsis ac ar gyfer ymdrin â materion fel cerbydau llogi cyhoeddus, addasrwydd ymgeiswyr, mesurau cerbydau diogelwch, profi cerbydau, hyfforddi gyrwyr. Mae agenda ddiwygio enfawr yr oeddem ni wedi gobeithio ei datblygu mewn deddfwriaeth y tymor hwn. Byddwn nawr yn ceisio gwneud hynny yn y tymor nesaf os ydym yn y sefyllfa i ffurfio Llywodraeth. Symleiddio'r system drwyddedu yw un o ofynion allweddol gyrwyr tacsi a'u hundebau, mi wn, ac mae hynny'n rhan allweddol o'r hyn yr ydym ni eisiau ei gyflawni. Felly, cytunaf yn llwyr ag ef fod tacsis yn asgwrn cefn gwirioneddol bwysig, a gwyddom fod gyrwyr tacsi'n cael amser caled iawn ar hyn o bryd, gan nad yw llawer o'u cwsmeriaid yn defnyddio eu gwasanaethau. Mae cymorth economaidd ar gael iddyn nhw drwy'r gronfa cadernid economaidd, ond credaf fod angen gwneud mwy o waith i'w helpu nhw i ddeall sut i gael gafael ar hwnnw. Gwn fod Ken Skates, y Gweinidog, wedi cyfarfod ag undebau trafnidiaeth y bore yma i drafod pa gymorth y gallwn ei roi i'r diwydiant tacsis yn y cyfnod hynod anodd hwn.

Ac un neu ddau o bwyntiau yn olaf. Codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd: nid ydym ni eisiau iddo gael ei gyflwyno fel treth ar y Cymoedd, fel y dywedodd, a dyna pam rydym ni wedi annog ymateb rhanbarthol, a pham, drwy gyhoeddi'r adroddiad hwn heddiw, rydym ni eisiau gweld hynny yn rhan o fframwaith cenedlaethol. Os gwneir hyn, caiff ei wneud mewn ffordd drefnus a synhwyrol.

A phwynt i orffen ar y sail ddeddfwriaethol. Rhagwelwn y bydd y diwydiant rheilffyrdd dan fesurau brys am beth amser i ddod. Fel y dywedais, nid sefyllfa yng Nghymru yn unig yw hon; mae'n sefyllfa yn y DU gyfan. Credwn fod angen i'r ddeddfwriaeth newid er mwyn i ni wedyn roi'r sail y rhoddwyd y diwydiant rheilffyrdd arni yn y tymor byr ar sylfaen tymor hwy, a bydd hynny'n gofyn am ddeddfwriaeth yn San Steffan, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n gobeithio ei drafod gyda Llywodraeth y DU.

17:00

Okay, fine. I was getting mixed messages there. Thank you very much for calling me.

I just want to welcome your hierarchy of priorities. Twenty-five per cent of people in this country have no access to a car, but in many of the communities I represent over half the households do not have a car, and therefore we are very grateful for the bus drivers who've kept going to enable people to get to work and school and to do their shopping. People with disabilities don't necessarily have a car at all. I can think of many of my constituents who have to struggle up the hill with their shopping despite their disabilities. So, we really do need to have a think about those who are least able in our communities, and I want to ask you, Deputy Minister, about this 20-year strategy, because I think we can't wait 20 years for change. For example, we could have more safe zones around schools by closing off or confining roads to the use of pupils getting safely to and from school by bicycle or by walking at the beginning and the end of the school. We could be thinking about road user charging, because we have to think about the impact on the health of people who live on the main artery roads into Cardiff. They don't have any choice about living there. They don't choose to live there. They live there because they have to live there, and we are shortening their lives by not doing more to clean up our air. So, 20 years is far too long to wait.

If we travel by train, we don't expect to travel for free, so why not having to—. Car drivers need to also think about whether they actually need to travel by car when there are other modes of transport available, and there are, within Cardiff, other modes of transport available. Therefore, I think it is right and proper that we do control the use of cars travelling around our city, because otherwise it will be unliveable. So, I wondered how long you think it's going to take before we get that change by having this regional approach. I am extremely concerned that this could mean no change.

O'r gorau, iawn. Roeddwn yn cael negeseuon cymysg yn y fan yna. Diolch yn fawr am fy ngalw.

Rwyf eisiau croesawu eich hierarchaeth o flaenoriaethau. Nid oes gan 25 y cant o bobl yn y wlad hon gar, ond mewn llawer o'r cymunedau yr wyf yn eu cynrychioli nid oes gan dros hanner yr aelwydydd gar, ac felly rydym yn ddiolchgar iawn am y gyrwyr bysiau sydd wedi dal ati i alluogi pobl i gyrraedd y gwaith a'r ysgol ac i siopa. Nid oes gan bobl ag anableddau o reidrwydd gar o gwbl. Gallaf feddwl am lawer o'm hetholwyr sy'n gorfod ymdrechu'n galed i ddringo'r bryn gyda'u siopa er gwaethaf eu hanableddau. Felly, mae gwir angen inni feddwl am y rheini sydd leiaf abl yn ein cymunedau, ac rwyf eisiau gofyn ichi, Dirprwy Weinidog, am y strategaeth 20 mlynedd hon, oherwydd nid wyf yn credu y gallwn ni aros 20 mlynedd am newid. Er enghraifft, gallem gael mwy o barthau diogel o amgylch ysgolion drwy gau neu neilltuo ffyrdd ar gyfer disgyblion i fynd a dod o'r ysgol yn ddiogel ar feic neu drwy gerdded ar ddechrau a diwedd diwrnod ysgol. Gallem ystyried codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, oherwydd mae'n rhaid inni feddwl am yr effaith ar iechyd pobl sy'n byw ar hyd y prif ffyrdd i mewn i Gaerdydd. Does ganddyn nhw ddim dewis ynglŷn â byw yno. Dydyn nhw ddim yn dewis byw yno. Maen nhw'n byw yno oherwydd bod yn rhaid iddyn nhw fyw yno, ac rydym yn byrhau eu bywydau drwy beidio â gwneud mwy i lanhau ein haer. Felly, mae 20 mlynedd yn llawer rhy hir i aros.

Os ydym yn teithio ar y trên, nid ydym yn disgwyl teithio am ddim, felly beth am orfod—. Mae angen i yrwyr ceir hefyd ystyried a oes angen iddyn nhw deithio mewn car pan fo dulliau eraill o deithio ar gael, ac mae dulliau eraill o deithio ar gael yng Nghaerdydd. Felly, credaf ei bod yn iawn ac yn briodol ein bod yn rheoli'r defnydd o geir sy'n teithio o amgylch ein dinas, oherwydd fel arall ni fydd modd byw ynddi. Felly, tybed faint o amser ydych chi'n ei gredu a gymer hi cyn i ni gael y newid hwnnw drwy gael y dull gweithredu rhanbarthol hwn. Rwy'n bryderus iawn y gallai hyn olygu dim newid.

17:05

Well, I agree with Jenny Rathbone that there is an enormous social justice element to the transport system. The poorest people are more likely to live in an area where they are subjected to higher levels of pollution; the poorest people are more likely to be involved in a collision and hit by a car; and the poorest people are forced to dedicate more of their household incomes towards the cost of running a car, because services are located at places where they have little choice. That's the transport system that we have developed over many decades and that's what needs to change by having a far more equitable transport system that tackles both inequalities and environmental hazards.

So, her suggestion of clean air zones around schools, I think, has considerable merit. This is a consultation exercise and I'd strongly encourage her and others to respond to it with ideas for how we could put the principles that we've laid out in this document into practical effect in as fast a way as possible. I completely agree with her. Twenty years is not—this is not the minimum time we're setting for this strategy; this is the time frame, the horizon we're looking at. The climate doesn't have 20 years. We know from the warnings of every report that the UN panel on climate change has issued that this is an urgent matter, and we simply don't have a long time to turn around our transport system; we have to make changes urgently.

As I said, the low-carbon plan that the next Welsh Government will have to publish next year, of whatever colour, is going to have to meet considerably more demanding climate change targets for transport. This is an attempt to try and get ahead of that, to try and shape thinking of all parties of how we meet those challenges that we've all signed up for. Every party that signed up for those climate targets of a 95 per cent reduction in carbon emissions have all signed up to that pathway of decreasing emissions from all sectors, including transport. And all of us have to put our heads together to come up with ways as to how we're going to do that.

Now, it's not easy. As we've seen in the Chamber today, that can be exploited by people who want to exploit it, but if we do it properly, it'll bring benefits to all parts of society.

Wel, cytunaf â Jenny Rathbone fod elfen enfawr o gyfiawnder cymdeithasol yn rhan o'r system drafnidiaeth. Mae'r bobl dlotaf yn fwy tebygol o fyw mewn ardal lle maen nhw'n dioddef mwy o lygredd; mae'r bobl dlotaf yn fwy tebygol o fod mewn damwain a chael eu taro gan gar; a gorfodir y bobl dlotaf i neilltuo mwy o incwm eu haelwydydd tuag at gost rhedeg car, oherwydd mae gwasanaethau wedi'u lleoli mewn mannau lle nad oes ganddyn nhw fawr o ddewis. Dyna'r system drafnidiaeth yr ydym ni wedi'i datblygu dros ddegawdau lawer a dyna sydd angen ei newid drwy gael system drafnidiaeth llawer tecach sy'n mynd i'r afael ag anghydraddoldebau a pheryglon amgylcheddol.

Felly, mae cryn rinwedd i'w hawgrym o barthau aer glân o amgylch ysgolion. Ymgynghoriad yw hwn a byddwn yn ei hannog hi ac eraill yn gryf i ymateb iddo gyda syniadau ynghylch sut y gallem ni roi grym ymarferol i'r egwyddorion yr ydym ni wedi'u nodi yn y ddogfen hon cyn gynted â phosib. Cytunaf yn llwyr â hi. Nid yw ugain mlynedd—nid dyma'r isafswm amser yr ydym yn ei bennu ar gyfer y strategaeth hon; dyma'r amserlen, y gorwel yr ydym ni'n edrych arno. Nid oes gan yr hinsawdd 20 mlynedd. Gwyddom o rybuddion pob adroddiad y mae panel y Cenhedloedd Unedig ar newid hinsawdd wedi eu cyhoeddi bod hwn yn fater brys, ac nid oes gennym ni amser hir i drawsnewid ein system drafnidiaeth; rhaid inni wneud newidiadau ar frys.

Fel y dywedais, bydd yn rhaid i'r cynllun carbon isel y bydd yn rhaid i Lywodraeth nesaf Cymru ei gyhoeddi y flwyddyn nesaf, o ba liw bynnag, gyrraedd targedau newid hinsawdd llawer mwy heriol ar gyfer trafnidiaeth. Mae hon yn ymgais i geisio achub y blaen ar hynny, er mwyn ceisio llywio ffordd o feddwl bob plaid ynghylch sut yr ydym yn ymateb i'r heriau hynny yr ydym ni i gyd wedi ymrwymo iddyn nhw. Mae pob plaid a gytunodd ar y targedau hinsawdd hynny o ostyngiad o 95 y cant mewn allyriadau carbon i gyd wedi ymrwymo i'r llwybr hwnnw o leihau allyriadau o bob sector, gan gynnwys trafnidiaeth. Ac mae'n rhaid i ni gyd roi ein pennau at ei gilydd i ganfod ffyrdd i ni wneud hynny.

Nawr, nid yw'n hawdd. Fel y gwelsom ni yn y Siambr heddiw, gall pobl sydd eisiau manteisio arno fanteisio arno, ond os byddwn yn ei wneud yn iawn, bydd yn dod â manteision i bob rhan o gymdeithas.

5. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd: Model Buddsoddi Cydfuddiannol
5. Statement by the Minister for Finance and Trefnydd: The Mutual Investment Model

Item 5 on the agenda this afternoon is a statement by the Minister for Finance and Trefnydd on the mutual investment model, and I call on the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans.

Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd ar y model buddsoddi cydfuddiannol yw eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans.

Thank you. Earlier this year, I welcomed the report of the Finance Committee into sources of capital funding and its recommendations regarding the mutual investment model. A lot has happened since that time. Hard on the heels of a decade of Westminster-imposed austerity, from which our capital budget has barely recovered, a pandemic has struck Wales—twin threats that we must address by delivering projects that will drive forward our economic recovery, creating employment, training and supply chain opportunities. The mutual investment model will help us do just that, accelerating investment in projects that would not otherwise have been affordable.

Our strict approach to the use of MIM remains unchanged. We use conventional capital first to fund public infrastructure and we will we use every penny of it. We'll then use our limited borrowing powers. We have also enabled local authority and housing association borrowing to maximise support for the urgent needs that our communities face. But even that is not enough to cover those urgent needs.

We have developed a carefully designed model to meet those needs in the face of a decade of austerity, which we must remember began with dramatic cuts to capital budgets at a UK level. And so, today, I want to set out how the model will contribute to our economic recovery while delivering stretching community benefits, without putting further strain on our limited capital budgets. I also want to say a few words about how the Development Bank of Wales is acting as the public shareholder in MIM schemes, increasing transparency and improving value for money for the public sector.

I am delighted to report that, at the end of last month, we awarded a contract to the Future Valleys consortium to complete sections 5 and 6 of the A465 dualling project. This scheme will complete the dualling of the A465—a long-standing commitment of the Welsh Government—and ensure that the full range of benefits are realised for the region. It will complete a continuous, high-standard alternative route to the M4, improve the critical northern cross-valley link for the south Wales metro, provide reliable access into the metro hubs and contribute to modal shift. The scheme will improve accessibility to jobs, key public services and facilities for active travel in the region.

Diolch. Yn gynharach eleni, croesawais adroddiad y Pwyllgor Cyllid ar ffynonellau cyllid cyfalaf a'i argymhellion ynglŷn â'r model buddsoddi cydfuddiannol. Mae llawer wedi digwydd ers hynny. Mae pandemig wedi taro Cymru'n galed yn dilyn degawd o gyni a orfodwyd gan San Steffan, nad yw ein cyllideb gyfalaf wedi gwella ohono—bygythiadau dwbl y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hwy drwy gyflawni prosiectau a fydd yn hybu ein hadferiad economaidd, gan greu cyfleoedd o ran gwaith, hyfforddiant a'r gadwyn gyflenwi. Bydd y model buddsoddi cydfuddiannol yn ein helpu i wneud yr union beth hwnnw, gan gyflymu buddsoddiad mewn prosiectau na fydden nhw fel arall wedi bod yn fforddiadwy.

Mae ein dull gweithredu caeth o ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol yn aros yn ddigyfnewid. Rydym yn defnyddio cyfalaf confensiynol yn gyntaf i ariannu seilwaith cyhoeddus a byddwn yn defnyddio pob ceiniog ohono. Byddwn wedyn yn defnyddio ein pwerau benthyca cyfyngedig. Rydym ni hefyd wedi galluogi awdurdodau lleol a chymdeithasau tai i fenthyca er mwyn sicrhau'r gefnogaeth fwyaf posib i'r anghenion brys y mae ein cymunedau'n eu hwynebu. Ond nid yw hynny hyd yn oed yn ddigon i ddiwallu'r anghenion brys hynny.

Rydym ni wedi datblygu model wedi'i gynllunio'n ofalus i ddiwallu'r anghenion hynny yn wyneb degawd o gyni, y mae'n rhaid inni gofio iddo ddechrau gyda thoriadau sylweddol i gyllidebau cyfalaf ar lefel y DU. Ac felly, heddiw, rwyf eisiau nodi sut y bydd y model yn cyfrannu at ein hadferiad economaidd tra bydd yn sicrhau manteision cymunedol eang, heb roi mwy o straen ar ein cyllidebau cyfalaf cyfyngedig. Hoffwn ddweud ychydig eiriau hefyd am y modd y mae Banc Datblygu Cymru yn gweithredu fel y cyfranddaliwr cyhoeddus yng nghynlluniau'r model buddsoddi cydfuddiannol, gan gynyddu tryloywder a gwella gwerth am arian ar gyfer y sector cyhoeddus.

Mae'n bleser gennyf adrodd ein bod, ddiwedd y mis diwethaf, wedi dyfarnu contract i gonsortiwm Cymoedd y Dyfodol i gwblhau adrannau 5 a 6 o brosiect deuoli'r A465. Bydd y cynllun hwn yn cwblhau'r gwaith o ddeuoli'r A465—ymrwymiad hirsefydlog gan Lywodraeth Cymru—ac yn sicrhau bod yr ystod lawn o fanteision yn cael eu gwireddu ar gyfer y rhanbarth. Bydd yn cwblhau ffordd barhaus o safon uchel amgen i’r M4, yn gwella'r cyswllt gogleddol hanfodol ar draws gogledd y Cymoedd ar gyfer metro de Cymru, yn darparu mynediad dibynadwy i'r canolfannau metro ac yn cyfrannu at newid dulliau teithio. Bydd y cynllun yn gwella hygyrchedd swyddi, gwasanaethau cyhoeddus allweddol a chyfleusterau ar gyfer teithio llesol yn y rhanbarth.

The successful completion of this groundbreaking MIM procurement demonstrates what Wales can achieve in difficult times when we address challenges with creativity. Namely, it's the first public-private partnership project of this scale to be signed in the UK since the outbreak of COVID-19. And it's the first PPP project of this scale where negotiations were completed remotely, and these innovations show Wales leading the way.

A wide range of community benefits will also be delivered through the scheme, supporting the objectives of the Valleys taskforce. These benefits include contractual targets for training and jobs for local people, and local supply chain opportunities. An estimated £400 million of project spend will be in Wales, with £170 million within the Heads of the Valleys region, generating a projected value of £675 million for the wider Welsh economy.

Maximising youth employment and skills development is key to our priorities for the reconstruction effort. The A465 re-dualling will provide over 120 apprenticeships, 60 traineeships, over 320 internships and over 1,600 national qualifications, leaving a legacy of improved skills. Our commitment to decarbonisation is also reflected in the contract award. Construction carbon will be offset by planting an additional 30,000 trees. Pre-construction ecological surveys and site clearance will start almost immediately, with construction due to begin in earnest next spring. Construction is due to be completed by mid 2025.

Turning now to our education programme: at the end of September, the Welsh Government established the Welsh Education Partnership Company, known as WEPCo. WEPCo is a joint venture between Meridiam, our private sector delivery partner, and the public sector. WEPCo will be responsible for facilitating the design and delivery of up to £500 million of additional investment in new educational facilities using the standard MIM contract. There are currently around 30 schools and colleges in the programme's pipeline to be delivered over the next seven years—a crucial investment in our future generations in the wake of austerity, delivered during a pandemic that would not have been possible without this funding model. Each project will be competitively tendered by WEPCo, through platforms such as Sell2Wales, providing opportunities for construction contractors and the wider supply chain while maximising job opportunities for people in Wales. WEPCo is contractually required to commit to minimum levels of engagement with the local supply chain on every project.

The WEPCo model will focus on delivery against key Government policies and agendas, including the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, the Curriculum for Wales, and the drive towards carbon neutrality, as well as compliance with the code of practice on ethical employment. WEPCo's performance and objectives are managed and monitored by a strategic partnering board made up of the Welsh Government, local authorities and further education institutions. A full suite of community benefits will also be delivered. WEPCo has already begun working with the University of Wales Trinity St David to introduce the Welsh education partnership academy, an online resource to enhance skills and capability in the sector.

Work has begun on the first MIM school, a new all-through school in Flintshire, which will co-locate two existing schools onto a single site, ensuring the efficient use of public funding alongside the delivery of community benefits. The Welsh Government also continues to support the Velindre NHS University Trust to deliver the new Velindre cancer centre. This clinical model, proposed by the trust for the scheme, is currently subject to independent advice, and the outcome of the advice is expected by the end of November. We will of course keep Members updated on progress.

An important innovation of the MIM is a public sector shareholding of up to 20 per cent of the risk capital in each scheme. This shareholding provides transparency whilst ensuring that the public sector participates in any return on investment. The Development Bank of Wales is using financial instruments to make significant contributions in areas extending beyond business support, including housing, energy and tourism. So, given its expertise, the Welsh Government determined that the Development Bank of Wales would act as the public sector shareholder in MIM schemes, carrying out due diligence on proposed investments and managing the investments over the long term. As the public sector shareholder, the bank will nominate a director to the board of each MIM project company. DBW will monitor the performance of each investment, provide expert oversight and ensure early warning of potential issues that might impact on the recoverability of the investments.

So, to conclude, the successful deployment of the mutual investment model is making an important contribution to our efforts to kick-start the economic recovery. The model will also deliver stretching community benefits, whilst fostering over £1 billion-worth of urgently needed investment in public infrastructure in Wales. In reaching these groundbreaking agreements, Wales is at the forefront of international efforts to modernise the concept of public-private partnership.

Mae cwblhau'r broses o gaffael y model buddsoddi cydfuddiannol arloesol hon yn llwyddiannus yn dangos yr hyn y gall Cymru ei gyflawni mewn cyfnod anodd pan fyddwn yn mynd i'r afael â heriau gyda chreadigrwydd. Yn wir, dyma'r prosiect partneriaeth cyhoeddus-preifat cyntaf o'r raddfa hon i'w lofnodi yn y DU ers yr achosion cyntaf o COVID-19. A dyma'r prosiect cyhoeddus-preifat cyntaf ar y raddfa hon lle cwblhawyd trafodaethau o bell, ac mae'r datblygiadau arloesol hyn yn dangos Cymru'n arwain y ffordd.

Caiff ystod eang o fanteision cymunedol hefyd eu cyflawni drwy'r cynllun, gan gefnogi amcanion tasglu'r Cymoedd. Mae'r manteision hyn yn cynnwys targedau contractiol ar gyfer hyfforddiant a swyddi i bobl leol, a chyfleoedd o ran y gadwyn gyflenwi leol. Amcangyfrifir y bydd £400 miliwn o wariant prosiectau yng Nghymru, gyda £170 miliwn yn rhanbarth Blaenau'r Cymoedd, yn cynhyrchu gwerth rhagamcanol o £675 miliwn ar gyfer economi ehangach Cymru.

Mae sicrhau'r manteision gorau o ran cyflogi pobl ifanc a datblygu sgiliau yn allweddol i'n blaenoriaethau ar gyfer yr ymdrech ailadeiladu. Bydd ail-ddeuoli'r A465 yn darparu dros 120 o brentisiaethau, 60 o hyfforddeiaethau, dros 320 o interniaethau a thros 1,600 o gymwysterau cenedlaethol, gan adael gwaddol o sgiliau gwell. Adlewyrchir ein hymrwymiad i ddatgarboneiddio hefyd yn y dyfarniad contract. Bydd carbon yn sgil adeiladu yn cael ei wrthbwyso drwy blannu 30,000 o goed ychwanegol. Bydd arolygon ecolegol cyn adeiladu a chlirio safleoedd yn dechrau bron ar unwaith, a bydd y gwaith adeiladu'n dechrau o ddifrif y gwanwyn nesaf. Disgwylir i'r gwaith adeiladu gael ei gwblhau erbyn canol 2025.

Gan droi nawr at ein rhaglen addysg: ddiwedd mis Medi, sefydlodd Llywodraeth Cymru Gwmni Partneriaeth Addysg Cymru, a adwaenir fel WEPCo. Mae WEPCo yn fenter ar y cyd rhwng Meridiam, ein partner cyflenwi yn y sector preifat, a'r sector cyhoeddus. Bydd WEPCo yn gyfrifol am hwyluso'r gwaith o gynllunio a darparu hyd at £500 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol mewn cyfleusterau addysgol newydd gan ddefnyddio'r contract model buddsoddi cydfuddiannol safonol. Ar hyn o bryd mae tua 30 o ysgolion a cholegau ar y gweill yn y rhaglen i'w cyflenwi dros y saith mlynedd nesaf—buddsoddiad hollbwysig yng nghenedlaethau ein dyfodol yn sgil cyni, a ddarperir yn ystod pandemig na fyddai wedi bod yn bosibl heb y model ariannu hwn. Caiff pob prosiect ei dendro'n gystadleuol gan WEPCo, drwy lwyfannau fel GwerthwchiGymru, gan ddarparu cyfleoedd i gontractwyr adeiladu a'r gadwyn gyflenwi ehangach gan sicrhau'r manteision gorau o ran cyfleoedd gwaith i bobl yng Nghymru. Mae'n ofynnol yn unol â'r contract i WEPCo ymrwymo i lefelau gofynnol o ymgysylltu â'r gadwyn gyflenwi leol ymhob prosiect.

Bydd model WEPCo yn canolbwyntio ar gyflawni yn unol â pholisïau ac agendâu allweddol y Llywodraeth, gan gynnwys Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, Cwricwlwm Cymru, a'r ymgyrch i fod yn garbon niwtral, yn ogystal â chydymffurfio â'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol. Mae perfformiad ac amcanion WEPCo yn cael eu rheoli a'u monitro gan fwrdd partneriaeth strategol sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a sefydliadau addysg bellach. Caiff cyfres lawn o fanteision cymunedol hefyd eu cyflawni. Mae WEPCo eisoes wedi dechrau gweithio gyda Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant i gyflwyno academi partneriaeth addysg Cymru, adnodd ar-lein i wella sgiliau a gallu yn y sector.

Mae gwaith wedi dechrau ar yr ysgol model buddsoddi cydfuddiannol gyntaf, ysgol gyfan newydd yn Sir y Fflint, a fydd yn cydleoli dwy ysgol bresennol ar un safle, gan sicrhau bod arian cyhoeddus yn cael ei ddefnyddio'n effeithlon ochr yn ochr â sicrhau manteision cymunedol. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn parhau i gefnogi Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Felindre i ddarparu canolfan ganser newydd Felindre. Mae'r model clinigol hwn, a gynigir gan yr ymddiriedolaeth ar gyfer y cynllun, yn destun cyngor annibynnol ar hyn o bryd, a disgwylir canlyniad y cyngor erbyn diwedd mis Tachwedd. Wrth gwrs, byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd.

Un enghraifft bwysig o arloesedd yn y model buddsoddi cydfuddiannol yw cyfranddaliad sector cyhoeddus o hyd at 20 y cant o'r cyfalaf risg ym mhob cynllun. Mae'r cyfranddaliad hwn yn darparu tryloywder gan sicrhau bod y sector cyhoeddus yn cyfranogi mewn unrhyw elw ar fuddsoddiad. Mae Banc Datblygu Cymru yn defnyddio offerynnau ariannol i wneud cyfraniadau sylweddol mewn meysydd sy'n ymestyn y tu hwnt i gymorth busnes, gan gynnwys tai, ynni a thwristiaeth. Felly, o ystyried ei arbenigedd, penderfynodd Llywodraeth Cymru y byddai Banc Datblygu Cymru yn gweithredu fel cyfranddaliwr y sector cyhoeddus yng nghynlluniau'r model buddsoddi cydfuddiannol, gan gynnal diwydrwydd dyladwy ar fuddsoddiadau arfaethedig a rheoli'r buddsoddiadau dros y tymor hir. Fel cyfranddaliwr y sector cyhoeddus, bydd y banc yn enwebu cyfarwyddwr i fwrdd pob cwmni prosiect y model buddsoddi cydfuddiannol. Bydd Banc Datblygu Cymru'n monitro perfformiad pob buddsoddiad, yn goruchwylio'n arbenigol ac yn sicrhau y rhoddir rhybudd cynnar ynghylch materion posibl a allai effeithio ar y gallu i adennill buddsoddiadau.

Felly, i gloi, mae defnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol yn llwyddiannus yn gwneud cyfraniad pwysig i'n hymdrechion i roi hwb cychwynnol i'r adferiad economaidd. Bydd y model hefyd yn sicrhau manteision cymunedol eang, tra bo'n meithrin gwerth dros £1 biliwn o fuddsoddiad sydd ei angen ar frys mewn seilwaith cyhoeddus yng Nghymru. Wrth lunio'r cytundebau arloesol hyn, mae Cymru ar flaen y gad o ran ymdrechion rhyngwladol i foderneiddio'r cysyniad o bartneriaeth cyhoeddus-preifat.

17:15

Thank you, Minister, for your statement this afternoon and for welcoming the Finance Committee's report regarding the mutual investment model. I did listen to your opening comments, but I think even you would have to admit that what you called 'Westminster-imposed austerity' has certainly come to an end—well, certainly recently this year, when you look at the massive amounts of additional investment that have been coming from Westminster to the Welsh Government to deal with the COVID pandemic crisis.

You mentioned the awarding of the contract to the Future Valleys consortium to complete sections 5 and 6 of the A465 dualling. We are well aware, all of us, of some of the long-standing issues that have plagued the current Clydach gorge section of that project, significantly over budget and over time. Can you give assurances that sections 5 and 6 will be better managed as this MIM scheme proceeds? Also, if you could say a little bit more about the community benefits, as I've been asked by constituents in the Gilwern area about those, and they're eager to know that those benefits do actually come on the ground, within good time and do deliver what is initially promised by contract.

You mentioned decarbonisation in your contribution, and specifically the planting of 30,000 trees. This is great news, by the way—I'm all for the planting of trees, particularly with road projects—but what is the timescale for this planting, and can you give us an estimated carbon recovery from that tree planting? We often talk about the need to input carbon budgeting into the normal budget process, but we don't often then hear the figures about the carbon recovery that's anticipated. So, either if you can give us that today, or if your officers can work it out—I think many Members would agree that carbon sinks are the way ahead. So, we need to see some figures for that.

You mentioned education and the tendering of projects using MIM contracts by WEPCo. This sounds a good opportunity for contractors. Will you be ensuring that there is an even playing field for contractors to bid? Often, in the past, this sounds great on the face of it, and we all see the importance of public sector procurement, but too often, in practice, contractors don't feel that they do have an even playing field to bid on, or the process could be better. It may be a commitment to minimum levels of supply chain engagement, which you talked about, but we want to aim higher than that, don't we? This isn't just about minimum standards, this is about reaching a higher level and, of course, having an ambition. Even if, at the start, that ambition seems too high, it's something that we should be aiming for.

I'm pleased that the future generations Act is included in your statement. Too often, it's seen as an add-on, and something that isn't incorporated into all departments in early parts of the decision-making process. So, I'm pleased to see that there. How are you ensuring that the delivery of that Act is central to the MIM model? I know there were similarities with private finance initiatives, some bad, some good, but I know that MIM does have several advantages over that. But I think if we can incorporate the future generations legislation fully into the MIM process, then that's beneficial to the way we proceed.

You've mentioned online resources. Now, in the past, I think that probably would have been less significant than it is now, but, clearly, at the moment online resources are all-important with the pandemic and lockdowns going on. So, could you tell us more about COVID-19 adaptations of the MIM process, certainly over the next couple of years?

Thanks for the update on the Velindre cancer centre. Please keep us updated on that and when that independent advice will be received. You mentioned the Development Bank of Wales and Welsh Government determining that that would act as a public shareholder in MIM schemes. That sounds eminently sensible to me, but can you give us an assurance that due diligence will be carried and it will be integral to the use of the development bank?

Finally, what safeguards can you give us that due diligence is being properly exercised across all of these potential MIM projects? Because we know what happened with the Heads of the Valleys scheme—a very ambitious scheme, something we all support, but at the end of the day, over time and over budget, and due diligence does seem to have failed there. So, what safeguards are you incorporating into the MIM system to make sure that doesn't happen on the next sections?

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma ac am groesawu adroddiad y Pwyllgor Cyllid ynglŷn â'r model buddsoddi cydfuddiannol. Gwrandewais ar eich sylwadau agoriadol, ond credaf y byddai'n rhaid i chi hyd yn oed gyfaddef bod yr hyn a alwyd gennych yn 'gyni a orfodwyd gan San Steffan' yn sicr wedi dod i ben—wel, yn sicr yn ddiweddar eleni, pan edrychwch chi ar y symiau enfawr o fuddsoddiad ychwanegol sydd wedi dod o San Steffan i Lywodraeth Cymru i ymdrin ag argyfwng pandemig COVID.

Fe wnaethoch chi sôn am ddyfarnu'r contract i gonsortiwm Cymoedd y Dyfodol i gwblhau adrannau 5 a 6 o'r gwaith o ddeuoli'r A465. Rydym yn ymwybodol iawn, pob un ohonom ni, o rai o'r materion hirsefydlog sydd ar hyn o bryd wedi plagio rhan ceunant Clydach o'r prosiect hwnnw, mae wedi mynd dros y gyllideb yn sylweddol ac mae hefyd ar ei hôl hi. A allwch chi roi sicrwydd y bydd rhannau 5 a 6 yn cael eu rheoli'n well wrth i'r cynllun model buddsoddi cydfuddiannol hwn fynd rhagddo? Hefyd, a wnewch chi ddweud ychydig mwy am y manteision cymunedol, gan fod etholwyr yn ardal Gilwern wedi gofyn imi am y rheini, ac maen nhw'n awyddus i wybod bod y manteision hynny'n dod i lawr gwlad, mewn da bryd ac yn cyflawni'r hyn a addawyd i ddechrau drwy'r contract.

Fe wnaethoch chi sôn am ddatgarboneiddio yn eich cyfraniad, ac yn benodol am blannu 30,000 o goed. Mae hyn yn newyddion gwych, gyda llaw—rwy'n hollol gefnogol i blannu coed, yn enwedig gyda phrosiectau ffyrdd—ond beth yw'r amserlen ar gyfer y plannu hwn, ac a allwch chi roi amcangyfrif ynghylch adferiad carbon i ni yn sgil y plannu coed hwnnw? Rydym yn sôn yn aml am yr angen i gynnwys cyllidebu carbon ym mhroses arferol y gyllideb, ond nid ydym ni yn aml yn clywed y ffigurau o ran yr adferiad carbon a ragwelir. Felly, os gallwch chi roi'r ffigurau hynny inni heddiw, neu os gall eich swyddogion eu cyfrifo—rwy'n credu y byddai llawer o Aelodau'n cytuno mai dalfeydd carbon yw'r ffordd ymlaen. Felly, mae angen inni weld rhai ffigurau ar gyfer hynny.

Fe wnaethoch chi sôn am addysg a thendro prosiectau gan ddefnyddio contractau model buddsoddi cydfuddiannol gan WEPCo. Mae hyn yn swnio'n gyfle da i gontractwyr. A fyddwch yn sicrhau y byddwch yn trin pob contractwr yn yr un modd o ran gwneud ceisiadau? Yn aml, yn y gorffennol, mae hyn yn swnio'n wych ar yr wyneb, ac rydym ni i gyd yn gweld pwysigrwydd caffael yn y sector cyhoeddus, ond yn rhy aml, yn ymarferol, nid yw contractwyr yn teimlo eu bod yn cael eu trin yn yr un modd wrth wneud cais, neu y gallai'r broses fod yn well. Efallai ei fod yn ymwneud ag ymrwymiad i lefelau gofynnol o ymgysylltu â'r gadwyn gyflenwi, y sonioch chi amdanyn nhw, ond rydym ni eisiau anelu'n uwch na hynny, onid ydym ni? Nid yw hyn yn ymwneud â safonau gofynnol yn unig, mae hyn yn ymwneud â chyrraedd lefel uwch ac, wrth gwrs, bod ag uchelgais. Hyd yn oed os yw'r uchelgais hwnnw, ar y dechrau, yn ymddangos yn rhy uchel, mae'n rhywbeth y dylem ni fod yn anelu ato.

Rwy'n falch bod Deddf cenedlaethau'r dyfodol wedi'i chynnwys yn eich datganiad. Yn rhy aml, mae'n cael ei hystyried yn ychwanegiad, ac yn rhywbeth nad yw wedi'i hymgorffori ym mhob adran yn rhannau cynnar o'r broses o wneud penderfyniadau. Felly, rwy'n falch o weld hynny wedi ei chynnwys. Sut ydych chi'n sicrhau bod cyflawni'r Ddeddf honno'n ganolog i'r model buddsoddi cydfuddiannol? Gwn fod elfennau tebyg mewn mentrau cyllid preifat, rhai yn ddrwg, rhai yn dda, ond gwn fod gan y model buddsoddi cydfuddiannol sawl mantais dros hynny. Ond rwy'n credu os gallwn ni ymgorffori deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol yn llawn yn y broses model buddsoddi cydfuddiannol, yna bydd hynny o fudd i'r ffordd yr ydym ni'n bwrw iddi.

Rydych chi wedi sôn am adnoddau ar-lein. Nawr, yn y gorffennol, rwy'n credu y byddai hynny wedi bod yn llai arwyddocaol nag yw ar hyn o bryd, mae'n debyg, ond, yn amlwg, ar hyn o bryd mae adnoddau ar-lein yn hollbwysig gyda'r pandemig a'r cyfyngiadau symud. Felly, a wnewch chi ddweud mwy wrthym ni ynglŷn â sut mae proses y model buddsoddi cydfuddiannol wedi ei addasu i COVID-19, yn sicr dros yr ychydig flynyddoedd nesaf?

Diolch am yr wybodaeth ddiweddaraf am ganolfan ganser Felindre. Parhewch i roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am hynny a phryd y caiff y cyngor annibynnol hwnnw ei dderbyn. Fe wnaethoch chi sôn am Fanc Datblygu Cymru a Llywodraeth Cymru yn penderfynu y byddai hwnnw'n gweithredu fel cyfranddaliwr cyhoeddus yng nghynlluniau'r model buddsoddi cydfuddiannol. Mae hynny'n swnio'n synhwyrol iawn i mi, ond a allwch chi roi sicrwydd inni y bydd diwydrwydd dyladwy'n cael ei arfer ac y bydd yn rhan annatod o ddefnyddio'r banc datblygu?

Yn olaf, pa sicrwydd allwch chi ei roi inni fod diwydrwydd dyladwy yn cael ei arfer yn briodol ar draws yr holl brosiectau model buddsoddi cydfuddiannol posibl hyn? Oherwydd rydym ni'n gwybod beth a ddigwyddodd gyda chynllun Blaenau'r Cymoedd—cynllun uchelgeisiol iawn, rhywbeth yr ydym ni i gyd yn ei gefnogi, ond yn y pen draw, a oedd ar ei hôl hi a thros y gyllideb, ac mae'n ymddangos bod diwydrwydd dyladwy wedi methu yn y fan yna. Felly, pa fesurau diogelu ydych chi yn eu cynnwys yn y system model buddsoddi cydfuddiannol i sicrhau nad yw hynny'n digwydd yn y rhannau nesaf?

17:20

Thank you very much to Nick Ramsay for his questions, and also his particular interest in this agenda. Of course, I can't resist referring to Nick Ramsay's first comments about austerity, and the fact that the taps have finally been turned on in terms of investment, but it's unfortunate that it's taken a pandemic for that to happen, and it does show that austerity has been a political choice all along.

But given the helpful nature of Nick's questions, I won't push that any further, and I'll turn now to the question that was about the difference between the previous parts of the A465 and why this scheme is different to what's preceded it. That's because the A465 section 2 scheme, to which he referred, where there have been issues in terms of the timetabling particularly, is not a MIM scheme. That's an early contractor involvement scheme, and so there are some really significant differences between the two, and we shouldn't see those issues that we saw with the section 2 scheme with the MIM, because MIM is essentially a fixed-price contract. Good risk transfer has been achieved contractually, and that means, with a small number of exceptions, the majority of the programme and the cost risk sits fully with Future Valleys. Future Valleys, of course, I referred to in my statement as being the organisation, if you like, with which we have entered into the contract. Future Valleys won't get paid until the service is operational, and that, of course, incentivises them to meet their construction programme. The contract includes strict restrictions on the extent of traffic management and road closures—I know that's a particular concern locally.

There are stringent financial penalties for non-conformity with the contract restrictions, and again, this is all very different to the approach that preceded it. During the tender stage, over £7 million of surveys have been undertaken, and the scope of the investigations was developed jointly by the Welsh Government and the bidders, comprising ground investigations and intrusive structural investigation of the existing structures. Those investigations have enabled Future Valleys to understand better the nature of the site, and therefore to accurately price the risks. So, I think that this scheme is very different to that which preceded it, and it brings with it a number of important benefits as a result.

Nick Ramsay was particularly interested in the community benefits, and especially those that relate to the A465. The contract will provide over 120 apprenticeships, 60 traineeships, over 320 internships and 1,600 national qualifications. That's really delivering on our priority of maximising our contribution to youth employment and skills development, especially at such an important time. The project will also help us redress some of the inequalities that have been exacerbated by the pandemic through providing employment where it's needed most, and it will also, in the construction phase alone, generate the equivalent of 59.6 years of work for those who are in the NEET or long-term unemployed category, and 125 years of work for workers from disadvantaged backgrounds. I think that's really important in terms of those benefits. And over 80 per cent of the total estimated spend on goods, services and overheads during the construction period will be spent on businesses based in Wales. Again, that's something, I think, that we will all want to welcome.

I'm very conscious of the importance of building schemes that are environmentally sustainable, and the MIM scheme will certainly be built with long-term sustainability in mind, in accordance with the well-being of future generations Act. For example, to provide environmental sustainability, key design principles for Velindre cancer centre include the use of natural resources and energy efficiency in all possible areas. The A465, while improving the safety, connectivity and congestion of the local area will also improve the resilience of other Welsh roads by becoming an alternative route during periods of congestion, maintenance or major incidents. And obviously, new learning environments will also be built through the twenty-first century schools programme, and they must achieve the EPC rating of A and the Building Research Establishment environmental assessment method 'excellent'. So these things are very much at the front of our minds as well.

And then, finally, there were questions relating to monitoring our investments and DBW's performance. Well, having a public sector-nominated director on the board of companies delivering the public assets will provide a high degree of transparency. Furthermore, public investment in MIM schemes will also ensure a flow of shareholder information about the performance of the company back to Welsh Ministers. And Welsh Government has entered into a loan agreement with DBW in relation to the MIM investment that requires DBW to provide quarterly reports on the project company's performance, the performance of the investment and any current key risks. I think that that is important in terms of transparency and good management of the projects as well. Thank you. 

Diolch yn fawr iawn i Nick Ramsay am ei gwestiynau, a hefyd am ei ddiddordeb arbennig yn yr agenda hon. Wrth gwrs, ni allaf beidio â chyfeirio at sylwadau cyntaf Nick Ramsay am gyni, a'r ffaith bod y tapiau wedi'u hagor o'r diwedd o ran buddsoddi, ond mae'n anffodus ei bod wedi cymryd pandemig cyn i hynny ddigwydd, ac mae'n dangos mai dewis gwleidyddol oedd cyni ar hyd yr amser.

Ond o ystyried natur ddefnyddiol cwestiynau Nick, ni fyddaf yn gwthio hynny ymhellach, a byddaf yn troi nawr at y cwestiwn a oedd yn ymwneud â'r gwahaniaeth rhwng rhannau blaenorol yr A465 a pham mae'r cynllun hwn yn wahanol i'r hyn a'i rhagflaenodd. Y rheswm am hynny yw nad yw cynllun adran 2 yr A465, y cyfeiriodd ato, lle bu problemau o ran amserlennu'n arbennig, yn gynllun model buddsoddi cydfuddiannol. Cynllun cynnwys contractwyr cynnar yw hwnnw, ac felly mae rhai gwahaniaethau gwirioneddol arwyddocaol rhwng y ddau, ac ni ddylem ni weld y problemau hynny a welsom ni gyda chynllun adran 2 gyda'r model buddsoddi cydfuddiannol, oherwydd contract pris sefydlog yw model buddsoddi cydfuddiannol yn ei hanfod. Mae trosglwyddo risg da wedi'i gyflawni drwy gontractau, ac mae hynny'n golygu, gyda nifer fach o eithriadau, fod y rhan fwyaf o'r rhaglen a'r risg o ran costau yn cyd-fynd yn llawn â Chymoedd y Dyfodol. Cymoedd y Dyfodol, wrth gwrs, y cyfeiriais ato yn fy natganiad fel y sefydliad, os mynnwch chi, yr ydym ni wedi ymrwymo i'r contract gydag ef. Ni fydd Cymoedd y Dyfodol yn cael eu talu nes bydd y gwasanaeth yn weithredol, ac mae hynny, wrth gwrs, yn eu cymell i gyflawni eu rhaglen adeiladu. Mae'r contract yn cynnwys cyfyngiadau llym ar faint o reoli traffig a chau ffyrdd—gwn fod hynny'n bryder penodol yn lleol.

Mae cosbau ariannol llym am beidio â chydymffurfio â chyfyngiadau'r contract, ac eto, mae hyn i gyd yn wahanol iawn i'r dull gweithredu a'i rhagflaenodd. Yn ystod y cam tendro, cynhaliwyd dros £7 miliwn o arolygon, a datblygwyd cwmpas yr ymchwiliadau ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a'r cynigwyr, gan gynnwys ymchwiliadau tir ac ymchwiliadau strwythurol ymwthiol i'r strwythurau presennol. Mae'r ymchwiliadau hynny wedi galluogi Cymoedd y Dyfodol i ddeall natur y safle'n well, ac felly i brisio'r risgiau'n gywir. Felly, credaf fod y cynllun hwn yn wahanol iawn i'r hyn a'i rhagflaenodd, ac mae'n dod â nifer o fanteision pwysig yn ei sgil.

Roedd gan Nick Ramsay ddiddordeb arbennig yn y manteision cymunedol, ac yn enwedig y rheini sy'n ymwneud â'r A465. Bydd y contract yn darparu dros 120 o brentisiaethau, 60 o hyfforddeiaethau, dros 320 o interniaethau a 1,600 o gymwysterau cenedlaethol. Mae hynny'n cyflawni ein blaenoriaeth o sicrhau'r manteision gorau o ran ein cyfraniad at gyflogi pobl ifanc a datblygu sgiliau, yn enwedig ar adeg mor bwysig. Bydd y prosiect hefyd yn ein helpu i unioni rhai o'r anghydraddoldebau sydd wedi'u gwaethygu gan y pandemig drwy ddarparu cyflogaeth lle mae ei angen fwyaf, a bydd hefyd, yn y cyfnod adeiladu yn unig, yn cynhyrchu'r hyn sy'n cyfateb i 59.6 mlynedd o waith i'r rhai sydd yn y categori NEET neu'n ddi-waith yn hirdymor, a 125 mlynedd o waith i weithwyr o gefndiroedd difreintiedig. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn o ran y manteision hynny. A bydd dros 80 y cant o gyfanswm y gwariant amcangyfrifedig ar nwyddau, gwasanaethau a gorbenion yn ystod y cyfnod adeiladu yn cael ei wario ar fusnesau sydd wedi'u lleoli yng Nghymru. Unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth, rwy'n credu, y byddwn i gyd eisiau ei groesawu.

Rwy'n ymwybodol iawn o bwysigrwydd cynlluniau adeiladu sy'n amgylcheddol gynaliadwy, a bydd y cynllun model buddsoddi cydfuddiannol yn sicr yn cael ei adeiladu gyda chynaliadwyedd hirdymor mewn golwg, yn unol â Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Er enghraifft, er mwyn darparu cynaliadwyedd amgylcheddol, mae egwyddorion dylunio allweddol canolfan ganser Felindre yn cynnwys defnyddio adnoddau naturiol ac effeithlonrwydd ynni ym mhob rhan posibl. Bydd yr A465, er ei bod yn gwella diogelwch, cysylltedd a thagfeydd yr ardal leol hefyd yn gwella cydnerthedd ffyrdd eraill Cymru drwy ddod yn llwybr amgen yn ystod cyfnodau o dagfeydd, gwaith cynnal a chadw neu ddigwyddiadau mawr. Ac yn amlwg, bydd amgylcheddau dysgu newydd hefyd yn cael eu hadeiladu drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, a rhaid iddyn nhw gyflawni sgôr A yn null asesu 'Yr Amgylchedd, Cynllunio a Chefn Gwlad' a 'rhagorol' yn null asesu'r Sefydliad Ymchwil Adeiladu. Felly mae'r pethau hyn ar flaen ein meddyliau hefyd.

Ac yna, yn olaf, roedd cwestiynau'n ymwneud â monitro ein buddsoddiadau a pherfformiad Banc Datblygu Cymru. Wel, bydd cael cyfarwyddwr a enwebwyd gan y sector cyhoeddus ar y bwrdd o gwmnïau sy'n darparu'r asedau cyhoeddus yn rhoi cryn dryloywder. At hynny, bydd buddsoddiad cyhoeddus mewn cynlluniau model buddsoddi cydfuddiannol hefyd yn sicrhau llif o wybodaeth gan cyfranddalwyr ynglŷn â pherfformiad y cwmni yn ôl i Weinidogion Cymru. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi llunio cytundeb benthyca gyda Banc Datblygu Cymru mewn cysylltiad â'r buddsoddiad model buddsoddi cydfuddiannol sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i'r banc ddarparu adroddiadau chwarterol ar berfformiad cwmni'r prosiect, perfformiad y buddsoddiad ac unrhyw risgiau allweddol cyfredol. Credaf fod hynny'n bwysig o ran tryloywder a rheolaeth dda dros y prosiectau hefyd. Diolch.

17:25

Thank you, Minister, for that statement. Let's begin with some positives and areas that we would agree on. I'm pleased to hear you saying that your strict approach to the use of MIM remains unchanged and that conventional capital should be used first, then that you would use limited borrowing powers—'limited' being the operative word—and then, only then, look at the possibility of using MIM. And in that context, I think MIM does have its attractions. It has its drawbacks also, though. It is not PFI. We're very pleased that Wales used PFI less, but it is ultimately another partnership that allows profit on some things that we shouldn't be needing companies to profit from. I'm sure Mike Hedges, when he makes his contribution to the debate later, will be saying some similar things. 

We heard the Minister saying that the successful completion of the groundbreaking MIM procurement demonstration on the Heads of the Valleys road shows what Wales can achieve in difficult times when we address challenges with creativity. Well, no; what it does is it shows what Welsh Government can do when it has no choice, when the UK Treasury decides what can be spent, what can be borrowed and when. Welsh Government is out of step—or Wales, I should say, is out of step—with what's happening in most other countries in going down this MIM route, and I'm sure the Minister would have to agree that, for example, an independent Wales would be able to finance through more conventional means, through borrowing at record low levels. So that's what we should be celebrating, but in the context that we are in, this is a slightly better option than PFI that can be useful. 

Transparency, though, is a word that the Minister used. Heads of the Valleys—yes, we absolutely need to have robustness in that road across the Heads of the Valleys. I'm told it will cost about £550 million, but for the sake of transparency, can we just have a figure from the Minister today as to how much we will actually pay from Welsh Government coffers over the decades for that project?

Moving on to schools, I'm deeply uncomfortable about Wales being a nation that is unable to finance new schools through conventional means. I'm sure Meridiam is a fine company with a global record, as it does, but to be working with an international company on the delivery of schools here in Wales is something, as I say, that I'm uncomfortable about. Surely this is something that should be able to happen from conventional borrowing, except we're not allowed to, of course. It should be able to happen from current budgets, too. But, again, on transparency, will the Minister provide a link to where the final agreement entered into with Meridiam as part of the new WEPCo vehicle may be found? That's a question asked by Adam Price earlier this month. The answer from the Minister for Education:

'The agreement was signed on 30 September 2020. As it contains commercially sensitive information we would not look to publish the document.'

Where is the transparency on the agreements that we are entering into?

And on another project that I'm very, very supportive of, a new Velindre hospital, I am very, very aware of concerns over whether the right clinical model is being pursued for the delivery of a new hospital. Can I ask, whilst that investigation is going on into the appropriateness of the choice of that clinical model, whether the finance Minister has looked at ensuring that decisions on the clinical model are not clouded, not influenced in any way, by which would be the best commercial deal or the best property deal for the partners involved—partners that are looking to make a profit out of this, otherwise they wouldn't be a part of it? Thank you.

Diolch, Gweinidog, am y datganiad yna. Gadewch i ni ddechrau gyda rhai pethau cadarnhaol a meysydd y byddem yn cytuno arnyn nhw. Rwy'n falch o'ch clywed yn dweud bod eich dull gweithredu llym o ddefnyddio model buddsoddi cydfuddiannol yn aros yn ddigyfnewid ac y dylid defnyddio cyfalaf confensiynol yn gyntaf, yna y byddech yn defnyddio pwerau benthyca cyfyngedig—'cyfyngedig' yw'r gair allweddol—ac yna, dim ond bryd hynny, yn ystyried y posibilrwydd o ddefnyddio model buddsoddi cydfuddiannol. Ac yn y cyd-destun hwnnw, rwy'n credu bod gan fodel buddsoddi cydfuddiannol elfennau atyniadol. Ond mae ganddo ei anfanteision hefyd. Nid menter cyllid preifat mohono. Rydym yn falch iawn bod Cymru wedi gwneud llai o ddefnydd o fenter cyllid preifat, ond yn y pen draw mae'n bartneriaeth arall sy'n caniatáu elw ar rai pethau na ddylai fod angen i gwmnïau elwa arnyn nhw. Rwy'n siŵr y bydd Mike Hedges, pan fydd yn gwneud ei gyfraniad i'r ddadl yn nes ymlaen, yn dweud rhai pethau tebyg.

Clywsom y Gweinidog yn dweud bod cwblhau'r enghraifft o gaffael model buddsoddi cydfuddiannol arloesol ar ffordd Blaenau'r Cymoedd yn llwyddiannus yn dangos yr hyn y gall Cymru ei gyflawni mewn cyfnod anodd pan fyddwn yn mynd i'r afael â heriau gyda chreadigrwydd. Wel, na; yr hyn y mae'n ei wneud yw dangos beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud pan nad oes ganddi ddewis, pan fydd Trysorlys y DU yn penderfynu beth y gellir ei wario, beth y gellir ei fenthyg a phryd. Mae Llywodraeth Cymru yn anghydwedd—neu mae Cymru, dylwn i ddweud, yn anghydwedd—â'r hyn sy'n digwydd yn y rhan fwyaf o wledydd eraill wrth fabwysiadu'r model buddsoddi cydfuddiannol hwn, ac rwy'n siŵr y byddai'n rhaid i'r Gweinidog gytuno, er enghraifft, y byddai Cymru annibynnol yn gallu ariannu drwy ddulliau mwy confensiynol, drwy fenthyca ar y lefelau isaf erioed. Felly dyna y dylem ni fod yn ei ddathlu, ond yn y cyd-destun yr ydym ni ynddo, mae hwn yn ddewis ychydig yn well na menter cyllid preifat a all fod yn ddefnyddiol.

Mae tryloywder, serch hynny, yn air a ddefnyddiodd y Gweinidog. Blaenau'r Cymoedd—oes, mae angen inni gael cadernid yn y ffordd honno ar draws Blaenau'r Cymoedd. Dywedir wrthyf y bydd yn costio tua £550 miliwn, ond er mwyn tryloywder, a allwn ni gael ffigur gan y Gweinidog heddiw ynghylch faint y byddwn yn ei dalu o goffrau Llywodraeth Cymru dros y degawdau ar gyfer y prosiect hwnnw?

Gan symud ymlaen at ysgolion, rwy'n anghyfforddus iawn bod Cymru'n genedl nad yw'n gallu ariannu ysgolion newydd drwy ddulliau confensiynol. Rwy'n siŵr bod Meridiam yn gwmni gwych sydd ag hanes byd-eang, ond mae gweithio gyda chwmni rhyngwladol ar ddarparu ysgolion yma yng Nghymru yn rhywbeth, fel y dywedais, yr wyf yn anghyfforddus yn ei gylch. Siawns nad yw hyn yn rhywbeth a ddylai ddigwydd drwy fenthyca confensiynol, ond nid ydym yn cael gwneud hynny, wrth gwrs. Dylai ddigwydd o gyllidebau cyfredol hefyd. Ond, unwaith eto, o ran tryloywder, a wnaiff y Gweinidog ddarparu dolen i safle lle gellir dod o hyd i'r cytundeb terfynol a wnaed gyda Meridiam fel rhan o'r cyfrwng newydd gyda WEPCo? Mae hwnnw'n gwestiwn a ofynnwyd gan Adam Price yn gynharach y mis hwn. Ateb y Gweinidog Addysg oedd:

Llofnodwyd y cytundeb ar 30 Medi 2020. Gan ei fod yn cynnwys gwybodaeth fasnachol sensitif ni fyddem yn bwriadu cyhoeddi'r ddogfen.

Ble mae'r tryloywder o ran y cytundebau yr ydym yn ymrwymo iddynt?

Ac ar brosiect arall rwy'n gefnogol iawn iddo, ysbyty newydd Felindre, rwy'n ymwybodol iawn o bryderon ynghylch a yw'r model clinigol cywir yn cael ei ddilyn ar gyfer darparu ysbyty newydd. A gaf i ofyn, er bod yr ymchwiliad hwnnw'n mynd rhagddo i briodoldeb dewis y model clinigol hwnnw, a yw'r Gweinidog cyllid wedi ystyried sicrhau nad yw penderfyniadau ar y model clinigol yn cael eu cymylu, na ddylanwadir arnyn nhw mewn unrhyw ffordd gan y cwestiwn beth fyddai'r fargen fasnachol orau neu'r fargen eiddo orau i'r partneriaid dan sylw—partneriaid sy'n ceisio gwneud elw o hyn, neu fel arall na fydden nhw'n rhan ohono? Diolch.

17:30

Well, I'm grateful to Rhun ap Iorwerth for raising those issues, and we've talked several times before about the Welsh Government's approach to investment in public infrastructure and maximising the publicly available sources of capital funding and the least expensive forms of capital before we use these more complex and more expensive forms of investment. And I know this is something that the Finance Committee has signalled its approval of in terms of a way forward in the past.

Rhun is correct that MIM is not PFI, and I think that's really important to recognise. It incorporates the best of the Scottish non-profit distributing model, such as optimum-risk allocation, whole-of-life costings and performance-based payments, whilst also ensuring that the new investment is classified to the private sector. And private partners, as I've said to Nick Ramsay, will be obligated to help the Government deliver on our objectives in the well-being of future generations Act. So, they'll need to deliver those stretching community benefits, and there will be penalties for the non-delivery of those benefits. They'll also need to commit to the Welsh Government's ethical employment code, and I think that that is very important as well, as well as building with long-term sustainability and environmental efficiency in mind. And MIM differs from the traditional PFI projects also because it won't be used to finance soft services, such as cleaning and catering, which, obviously, were things which led to expensive and inflexible contracts in the historic PFI model, nor will it be used for the financing of capital equipment.

It's also different because the Welsh Government will invest a small amount of risk capital in each scheme, ensuring then that the public sector will participate in any return on investment. And also different again because the public-sector-appointed director will manage the public shareholdings and promote the public interest more widely on those discussions on the board. And the post of a public-sector-appointed director ensures that there's transparency about costs and the performance of private partners as well. But MIM, I think, differs most profoundly and clearly in its active promotion of well-being, value for money and transparency, and it's really instructive, I think, that the United Nations, which has its own agenda for the promotion of people-first PPPs, has included the MIM in its compendium of such schemes, promoting what we're doing here in Wales across the world.

Rhun also talked about profits. Well, of course, there's always an element of profit when we procure infrastructure, however that infrastructure is procured. However, the precise amount of profit will be determined by the performance of the company over the life of the contract. We've run robust procurement processes, and contracts have been awarded to the most advantageous tenders. Furthermore, appropriate allocation of risk, alongside good contract management, will ensure that any profit generated is reasonable. And we're also investing, as I've mentioned, that proportion of risk capital in those MIM schemes to ensure that we can also benefit, on equal terms with private equity investors, on any returns on those investments.

Rhun also asked for some figures, in terms of how much. So, in terms of the A465 scheme, the construction cost value of the A465 scheme is £550 million, excluding non-recoverable VAT. The annual service payment will be in the region of £38 million a year at current prices, excluding that non-recoverable VAT, for 30 years following construction. And this payment is linked to performance, with deductions levied should Future Valleys fail to meet the contract performance requirements. And, of course, the Development Bank of Wales has invested 15 per cent of the required risk capital on equal terms with the other investors, and in due course then will earn a commensurate return, which will then be, of course, reinvested in public services here in Wales.

Wel, rwy'n ddiolchgar i Rhun ap Iorwerth am godi'r materion yna, ac rydym ni wedi siarad sawl gwaith o'r blaen am ddull Llywodraeth Cymru o fuddsoddi mewn seilwaith cyhoeddus a manteisio i'r eithaf ar ffynonellau cyllid cyfalaf sydd ar gael i'r cyhoedd a'r mathau rhataf o gyfalaf cyn i ni ddefnyddio'r mathau mwy cymhleth a drutach hyn o fuddsoddiad. A gwn fod hyn yn rhywbeth y mae'r Pwyllgor Cyllid wedi nodi ei fod yn ei gymeradwyo o ran y ffordd ymlaen yn y gorffennol.

Mae Rhun yn gywir nad menter cyllid preifat yw model buddsoddi cydfuddiannol, a chredaf fod hynny'n bwysig iawn i'w gydnabod. Mae'n ymgorffori'r gorau o fodel dosbarthu di-elw'r Alban, megis y dyraniad risg mwyaf ffafriol, costau gydol oes a thaliadau sy'n seiliedig ar berfformiad, gan sicrhau hefyd bod y buddsoddiad newydd yn cael ei ddosbarthu i'r sector preifat. A bydd yn ofynnol i bartneriaid preifat, fel yr wyf wedi dweud wrth Nick Ramsay, helpu'r Llywodraeth i gyflawni ein hamcanion yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Felly, bydd angen iddyn nhw sicrhau'r manteision cymunedol ehangach hynny, a bydd cosbau am beidio â darparu'r manteision. Bydd angen iddyn nhw hefyd ymrwymo i god cyflogaeth foesegol Llywodraeth Cymru, a chredaf fod hynny'n bwysig iawn hefyd, yn ogystal ag adeiladu gan ystyried cynaliadwyedd hirdymor ac effeithlonrwydd amgylcheddol. Ac mae model buddsoddi cydfuddiannol yn wahanol i'r prosiectau menter cyllid preifat traddodiadol hefyd am na chaiff ei ddefnyddio i ariannu gwasanaethau meddal, megis glanhau ac arlwyo, a oedd, yn amlwg, yn bethau a arweiniodd at gontractau drud ac anhyblyg yn y model menter cyllid preifat hanesyddol, ac ni chaiff ei ddefnyddio ychwaith i ariannu offer cyfalaf.

Mae hefyd yn wahanol oherwydd bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi ychydig o gyfalaf risg ym mhob cynllun, gan sicrhau y bydd y sector cyhoeddus yn cyfranogi mewn unrhyw elw ar fuddsoddiad. A hefyd yn wahanol eto oherwydd bydd y cyfarwyddwr a benodir gan y sector cyhoeddus yn rheoli'r cyfranddaliadau cyhoeddus ac yn hybu budd y cyhoedd yn ehangach ar y trafodaethau hynny ar y bwrdd. Ac mae swydd cyfarwyddwr a benodir gan y sector cyhoeddus yn sicrhau bod tryloywder ynghylch costau a pherfformiad partneriaid preifat hefyd. Ond mae'r ffaith fod y model buddsoddi cydfuddiannol yn hybu llesiant, gwerth am arian a thryloywder yn amlwg yn ei wneud yn wahanol iawn, ac mae'n addysgiadol iawn, rwy'n credu, fod y Cenhedloedd Unedig, sydd â'i agenda ei hun ar gyfer hyrwyddo partneriaethau cyhoeddus-preifat pobl yn gyntaf, wedi cynnwys y model buddsoddi cydfuddiannol yn ei gompendiwm o gynlluniau o'r fath, gan hyrwyddo'r hyn yr ydym ni yn ei wneud yma yng Nghymru ar draws y byd.

Soniodd Rhun hefyd am elw. Wel, wrth gwrs, mae elfen o elw bob amser pan fyddwn yn caffael seilwaith, sut bynnag y caiff y seilwaith hwnnw ei gaffael. Fodd bynnag, bydd yr union elw yn cael ei bennu gan berfformiad y cwmni dros oes y contract. Rydym wedi cynnal prosesau caffael cadarn, ac mae contractau wedi'u dyfarnu i'r tendrau mwyaf manteisiol. At hynny, bydd dyrannu risg yn briodol, ochr yn ochr â rheoli contractau'n dda, yn sicrhau bod unrhyw elw a gynhyrchir yn rhesymol. Ac rydym ni hefyd yn buddsoddi, fel yr wyf wedi crybwyll, y gyfran honno o gyfalaf risg yn y cynlluniau model buddsoddi cydfuddiannol hynny i sicrhau y gallwn ni hefyd elwa, ar delerau cyfartal â buddsoddwyr ecwiti preifat, ar unrhyw enillion ar y buddsoddiadau hynny.

Gofynnodd Rhun hefyd am rai ffigurau, o ran faint. Felly, o ran cynllun yr A465, gwerth cost adeiladu cynllun yr A465 yw £550 miliwn, ac eithrio TAW na ellir ei hadennill. Bydd y taliad gwasanaeth blynyddol tua £38 miliwn y flwyddyn yn seiliedig ar brisiau cyfredol, ac eithrio'r TAW na ellir ei hadennill, am 30 mlynedd ar ôl ei hadeiladu. Ac mae'r taliad hwn yn gysylltiedig â pherfformiad, gyda didyniadau'n cael eu codi pe na bai Cymoedd y Dyfodol yn bodloni gofynion perfformiad y contract. Ac, wrth gwrs, mae Banc Datblygu Cymru wedi buddsoddi 15 y cant o'r cyfalaf risg gofynnol ar delerau cyfartal â'r buddsoddwyr eraill, a maes o law bydd yn ennill elw cymharol, a fydd wedyn, wrth gwrs, yn cael ei ailfuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru.

Can I also thank the Minister for her statement? Can I just explain to Rhun ap Iorwerth that borrowing rates are low in Britain, they're not low in the rest of the world? In Armenia, it's over 6 per cent; in Egypt, it's over 10 per cent; in Argentina, it's over 30 per cent. So, although we have low interest rates, it's not low all over the world, because the British economy is considered to be quite stable.

Can I start off by saying I'm sceptical of the mutual investment model, especially its revenue cost down the line? I have some general comments on MIM. To quote from a private briefing, the only difference financially between MIM and PFI is there's no facilities management portion of the contract. Companies will borrow at best at 1.5 per cent to 2 per cent above the base rate. Some will borrow at 5 per cent or more above base rate. They will also add a profit, I would suggest, of 5 per cent or 10 per cent of the minimum required. This is adding cost. While the aim is to pass risk onto the private sector, what will happen is that a single-purpose minimum investment company will be formed, and, if there is a problem with the contract, it will liquidate it and the expenditure incurred for the work done will be claimed by the liquidator. The community benefits are factored into the cost. We're actually paying for them—or the Welsh Government are paying for them. The question I've got is: when will the Wales Audit Office be able to look at these contracts and report back?   

A gaf i ddiolch hefyd i'r Gweinidog am ei datganiad? A gaf i egluro i Rhun ap Iorwerth fod cyfraddau benthyca yn isel ym Mhrydain, dydyn nhw ddim yn isel yng ngweddill y byd? Yn Armenia, mae dros 6 y cant; yn yr Aifft, mae dros 10 y cant; yn yr Ariannin, mae dros 30 y cant. Felly, er bod gennym ni gyfraddau llog isel, nid yw'n isel ar draws y byd, oherwydd ystyrir bod economi Prydain yn eithaf sefydlog.

A gaf i ddechrau drwy ddweud fy mod yn amheus o'r model buddsoddi cydfuddiannol, yn enwedig ei gost refeniw yn nes ymlaen? Mae gennyf rai sylwadau cyffredinol am y model buddsoddi cydfuddiannol. I ddyfynnu o friff preifat, yr unig wahaniaeth yn ariannol rhwng model buddsoddi cydfuddiannol a menter cyllid preifat yw nad oes cyfran rheoli cyfleusterau i'r contract. Bydd cwmnïau'n benthyca ar 1.5 y cant i 2 y cant yn uwch na'r gyfradd sylfaenol ar y gorau. Bydd rhai'n benthyca ar 5 y cant neu fwy uwchben y gyfradd sylfaenol. Byddant hefyd yn ychwanegu elw, byddwn yn awgrymu, o 5 y cant neu 10 y cant o'r isafswm gofynnol. Mae hyn yn ychwanegu cost. Er mai'r nod yw trosglwyddo risg i'r sector preifat, yr hyn a fydd yn digwydd yw y bydd isafswm cwmni buddsoddi un pwrpas yn cael ei ffurfio, ac, os oes problem gyda'r contract, bydd yn ei ddiddymu a bydd y gwariant a ysgwyddir ar gyfer y gwaith a wnaed yn cael ei hawlio gan y diddymwr. Mae'r manteision cymunedol yn cael eu cynnwys yn y gost. Rydym yn talu amdanyn nhw mewn gwirionedd—neu mae Llywodraeth Cymru yn talu amdanyn nhw. Y cwestiwn sydd gennyf i yw: pryd y bydd Swyddfa Archwilio Cymru yn cael edrych ar y contractau hyn ac adrodd yn ôl?

17:35

I thank Mike Hedges for raising those issues. And of course I'm familiar with Mike's scepticism over the MIM approach, and I think it is helpful to have that level of challenge, because we've had some excellent discussions in Finance Committee particularly, but also several times here in the Senedd, when we've explored the MIM model.

There was a particular question regarding borrowing and why Welsh Government—not a question, really; a comment as to borrowing. And some people have asked, 'Well, why doesn't Welsh Government borrow to deliver the A465 or more of these school schemes?' Well, as Mike's aware, the borrowing limit is very modest, only £150 million a year, and, obviously, we've already got really ambitious investment plans: housing, health, other parts of our school agenda, the metro, responding to the Burns report, which is due next week as well. So, borrowing really is necessary to ensure that we can deliver on these, and this is one of the reasons I'm grateful for the cross-party support and the support of the Finance Committee in terms of our efforts to extend or expand our borrowing capability and get that agreement from the UK Government.

Just a couple of words on the cost of the projects from the school side—so, we've committed to delivering new schools and colleges with a capital value of up to £500 million through the Welsh education partnership. Total annual service payment for that won't yet be known until the projects are in operation, and we do expect those projects to be delivered over the next seven years. So, when we've agreed our contracts with Meridian, what we haven't done is entered into a contract for one partner to deliver the project, but one partner to assemble the project. So, there will be the opportunity then for local contractors to bid for those projects. We'll be advertising on Sell2Wales, and of course we want local businesses to come together as partners and as groups in which to bid for those projects if they are too small players to bid on their own for those. I think that's important as well.

And the Development Bank of Wales will be a shareholder in each of the project companies established for the schools and colleges project. And we intend to—well, we have provided a very modest working capital facility to establish WEPCo, equating to 20 per cent of the latter's working capital needs. So, that's putting the situation on the record as it is at the moment, but of course there'll be opportunities in due course, once things have progressed further, for that in-depth level of scrutiny.

Diolch i Mike Hedges am godi'r materion yna. Ac wrth gwrs rwy'n gyfarwydd ag amheuon Mike ynghylch y dull model buddsoddi cydfuddiannol, ac rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol cael y lefel honno o her, oherwydd rydym ni wedi cael rhai trafodaethau rhagorol yn y Pwyllgor Cyllid yn arbennig, ond hefyd sawl gwaith yma yn y Senedd, pan oeddem yn archwilio'r model buddsoddi cydfuddiannol.

Roedd cwestiwn penodol ynghylch benthyca a pham mae Llywodraeth Cymru—nid cwestiwn, mewn gwirionedd; sylw ynghylch benthyca. Ac mae rhai pobl wedi gofyn, 'Wel, pam nad yw Llywodraeth Cymru yn benthyca i ddarparu'r A465 neu fwy o'r cynlluniau ysgol hyn?' Wel, fel y gŵyr Mike, mae'r terfyn benthyca'n fach iawn, dim ond £150 miliwn y flwyddyn, ac, yn amlwg, mae gennym ni gynlluniau buddsoddi uchelgeisiol iawn eisoes: tai, iechyd, rhannau eraill o'n hagenda ysgolion, y metro, ymateb i adroddiad Burns, a fydd yn cael ei gyhoeddi yr wythnos nesaf hefyd. Felly, mae angen benthyca mewn gwirionedd i sicrhau y gallwn ni gyflawni'r rhain, a dyma un o'r rhesymau pam rwyf yn ddiolchgar am y gefnogaeth drawsbleidiol a chefnogaeth y Pwyllgor Cyllid o ran ein hymdrechion i ymestyn neu ehangu ein gallu benthyca a chael y cytundeb hwnnw gan Lywodraeth y DU.

Dim ond ychydig eiriau am gost y prosiectau o ochr yr ysgol—rydym ni wedi ymrwymo i ddarparu ysgolion a cholegau newydd sydd â gwerth cyfalaf o hyd at £500 miliwn drwy bartneriaeth addysg Cymru. Ni fydd cyfanswm y taliad gwasanaeth blynyddol ar gyfer hynny'n hysbys eto nes bydd y prosiectau ar waith, ac rydym yn disgwyl i'r prosiectau hynny gael eu cyflawni dros y saith mlynedd nesaf. Felly, pan fyddwn wedi cytuno ar ein contractau gyda Meridiam, yr hyn na fyddwn ni wedi'i wneud yw ymrwymo i gontract i un partner gyflawni'r prosiect, ond yn hytrach un partner i roi'r prosiect at ei gilydd. Felly, bydd cyfle bryd hynny i gontractwyr lleol wneud cais am y prosiectau hynny. Byddwn yn hysbysebu ar GwerthwchiGymru, ac wrth gwrs rydym eisiau i fusnesau lleol ddod at ei gilydd fel partneriaid ac fel grwpiau i wneud cais am y prosiectau hynny os ydyn nhw'n fusnesau rhy fach i wneud cais ar eu pennau eu hunain am y rheini. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig hefyd.

A bydd Banc Datblygu Cymru yn gyfranddaliwr ym mhob un o'r cwmnïau prosiect a sefydlwyd ar gyfer y prosiect ysgolion a cholegau. A bwriadwn—wel, rydym wedi darparu cyfleuster cyfalaf gweithio cymedrol iawn i sefydlu WEPCo, sy'n cyfateb i 20 y cant o anghenion ei gyfalaf gweithio. Felly, dyna egluro'r sefyllfa fel y mae ar hyn o bryd, ond wrth gwrs bydd cyfleoedd maes o law, unwaith y bydd pethau wedi datblygu ymhellach, ar gyfer y lefel fanwl honno o graffu.

6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip: Nodi Wythnos Rhyngffydd
6. Statement by the Deputy Minister and Chief Whip: Marking Interfaith Week

Item 6 on the agenda this afternoon is a statement by the Deputy Minister and Chief Whip on marking Interfaith Week, and I call on the Deputy Minister and the Chief Whip, Jane Hutt. Jane.

Datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ynglŷn â nodi Wythnos Rhyngffydd yw eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt. Jane.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Interfaith Week celebrates the contribution people of faith across this country have made to their communities. It's hard to imagine when than in the recent history of the COVID-19 pandemic this contribution has been more necessary or more appreciated by so many, and it is at times like this, times of adversity, that care and compassion in people and communities of faith and no faith shine through. It's no surprise that a great many of those who have come forward have been from our faith communities.

In Wales, we have a unique opportunity to bring our faiths together in the interfaith council, which co-exists alongside our interfaith forum, which has played a vital role in the collective response to the pandemic.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae Wythnos Rhyngffydd yn dathlu'r cyfraniad y mae pobl â ffydd ledled y wlad hon wedi'i wneud i'w cymunedau. Mae'n anodd dychmygu cyfnod heblaw cyfnod diweddar y pandemig COVID-19 pryd y mae'r cyfraniad hwn wedi bod yn fwy angenrheidiol neu wedi'i werthfawrogi'n fwy gan gymaint o bobl, ac ar adegau fel hyn, adegau o drallod, mae gofal a thosturi pobl a chymunedau ffydd a rhai heb ffydd yn disgleirio. Nid yw'n syndod bod llawer iawn o'r rhai a ddaeth i'r amlwg wedi dod o'n cymunedau ffydd.

Yng Nghymru, mae gennym ni gyfle unigryw i ddod â'n crefyddau at ei gilydd yn y cyngor rhyngffydd, sy'n cydfodoli ochr yn ochr â'n fforwm rhyngffydd, sydd wedi chwarae rhan hanfodol yn yr ymateb ar y cyd i'r pandemig.

In February, communities were devastated by storm Dennis, Ciara and Jorge, and, just a few weeks later, we moved into a national lockdown that brought unprecedented and extraordinary restrictions on every aspect of our lives. The critical need for such restrictions has never diminished, however difficult they have been. As we know, the virus is cruel, spreading from loved one to loved one, through our most human need to see family and friends, as well as the spiritual needs so clearly expressed by our faith communities. So little of our lives has been left untouched, including those of faith communities, who were asked for a long period not to congregate, not to open their places of worship, not to mark their important festivals in the way they usually would. No Member here would underestimate how great an ask that was, neither will any Member be surprised to know that these restrictions did not diminish the efforts and spirit of our faiths in Wales. And while the physical doors were shut, the work did not stop. In fact—and I speak directly to the faith community now— your resourcefulness and energy to find ways to keep in touch with your own worshippers has been remarkable. You've reached out to the wider community, and you hold both the gratitude and the admiration of this Government and the Senedd as a whole.

This response to adversity is reflected at times of crisis. After the February flooding in Pontypridd, the churches of Castle Square and St David's Uniting helped to clean up the local area and raised over £2,000 for local flood victims. Community House, Newport, has been bringing people together from all ages, backgrounds, races and religions for over half a century. It provides a home for many groups and activities, including a Caribbean church, an Ethiopian church and two east European churches. And many of the people who attend Community House are from black, Asian and minority ethnic communities, experiencing the profound and disproportionate impact of coronavirus. Community House has arranged regular Zoom meetings to get community leaders in touch with people who are in need of help. They've provided food parcels, computers and internet access for children, in partnership with the Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales, 'With Me In Mind', and a community connector. I urge faith groups to take the opportunity to apply for the funding I've made available from the COVID-19 third sector response fund and through the community facilities programme. And I hope this will help them to provide continued support to their communities.

Food banks across Wales, often hosted by places of worship, have continued to share food with those in need, and new ones have opened. Churches like Gateway in Abergavenny have provided hot meals for children while the school was closed, and also provided a hot meal for NHS staff for 11 weeks through lockdown—around 1,200 cooked meals. They've also given school bags and stationery to children as they return to school. I've heard of many examples of support being given over the phone, with members being encouraged to ring each other, contact those in care homes, and providing opportunities to pray by phone. 

Each year, Interfaith Week is usually marked by gatherings, a walk and a concert, last year featuring the interfaith choir. This year, I joined a virtual 'Music and the Spoken Word' event, organised by the Interfaith Council for Wales. I was delighted to see the interfaith council's suggestions for personal and social daily exchanges through Interfaith Week, from planting something, doing a kind deed for someone, and to write three things that make us feel grateful. It was also an opportunity to hear directly from people about how they're coping through the pandemic. 

During these past months, the interfaith council has supported the project run by the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints to donate 11,300 hygiene bags to the patients of the hospitals and care homes across Wales, so that people had access to basic essentials when their family members, friends and neighbours were not able to visit them. Deputy Llywydd, these are just a few of the examples from our communities across Wales.

During Interfaith Week, there was an LGBT+ event hosted by the Swansea Unitarian Church and the university faith team. The virtual gathering gave people an opportunity to share, connect and make friends. I'm also aware of the work by faith groups to stand in solidarity with Black Lives Matter and against the scourge of racism. And during a time when key festivals such as Eid, Easter, Hanukkah, the Jewish new year, and, more recently, the Feasts of All Saints and the Feast of All Souls, will or have been disrupted, you've worked to ensure people can still mark these occasions. This year, we marked Diwali with inspiring online events. I'm pleased that the Hindu and Sikh faith communities in Wales who celebrate Diwali participated in the events that the Welsh Government organised to mark Diwali, such as the digital Diwali celebrations from 9-13 November.

Fundraising for good causes has continued. Outreach has not stopped, and the support for some of the most vulnerable people across our country has been kept strong. During national volunteering week, I met with people who told me about their volunteering work during Ramadan, helping those around their community during these difficult times, with food parcels and care for the elderly throughout this pandemic.

The way the Government and the faith communities have been able to work together during the past months is testimony to the strength and importance of the faith communities forum. It reflects the long-standing, multicultural and multifaith traditions that are deeply rooted in communities across Wales, and has enabled us to keep an open and constructive dialogue. So, I'd like to thank all volunteers in every village, town and city across Wales for your tireless work. I don't underestimate the magnitude of your task, comforting others and supporting vulnerable people, and I hope that all Members will join me in marking Interfaith Week and celebrating the outstanding work of our communities of faith and no faith in this extraordinary year.

Ym mis Chwefror, cafodd cymunedau eu dinistrio gan storm Dennis, Ciara a Jorge, ac, ychydig wythnosau'n ddiweddarach, roeddem o dan gyfyngiadau symud cenedlaethol a roddodd gyfyngiadau digynsail ac eithriadol ar bob agwedd ar ein bywydau. Nid yw'r angen critigol am gyfyngiadau o'r fath wedi lleihau o gwbl, ni waeth pa mor anodd y maen nhw wedi bod. Fel y gwyddom, mae'r feirws yn greulon, yn lledaenu o anwyliaid i anwyliaid, drwy ein hangen mwyaf dynol i weld teulu a ffrindiau, yn ogystal â'r anghenion ysbrydol a fynegir mor glir gan ein cymunedau ffydd. Nid oes llawer o elfennau o'n bywydau na fu effaith arnyn nhw, gan gynnwys cymunedau ffydd, y gofynnwyd iddyn nhw dros gyfnod hir i beidio ag ymgynnull, nac agor eu mannau addoli, na nodi eu gwyliau pwysig yn y ffordd y bydden nhw fel arfer. Ni fyddai'r un Aelod yma yn gwadu pa mor fawr oedd y gofyn hwnnw, ac ni fydd unrhyw Aelod yn synnu ychwaith o wybod nad oedd y cyfyngiadau hyn yn lleihau ymdrechion ac ysbryd ein crefyddau yng Nghymru. Ac er bod y drysau ffisegol ar gau, ni ddaeth y gwaith i ben. Yn wir—ac rwy'n siarad yn uniongyrchol â'r gymuned ffydd nawr—mae eich dyfeisgarwch a'ch egni i ddod o hyd i ffyrdd o gadw mewn cysylltiad â'ch addolwyr eich hun wedi bod yn rhyfeddol. Rydych chi wedi estyn allan i'r gymuned ehangach, ac mae'r Llywodraeth hon a'r Senedd gyfan yn ddiolchgar i chi ac yn eich edmygu.

Adlewyrchir yr ymateb hwn i drallod ar adegau o argyfwng. Ar ôl llifogydd mis Chwefror ym Mhontypridd, helpodd eglwysi Sgwâr y Castell ac Undebol Dewi Sant i lanhau'r ardal leol a chodi dros £2,000 i ddioddefwyr llifogydd lleol. Mae Tŷ Cymunedol, Casnewydd, wedi bod yn dod â phobl at ei gilydd o bob oed, cefndir, hil a chrefydd ers dros hanner canrif. Mae'n darparu cartref i lawer o grwpiau a gweithgareddau, gan gynnwys eglwys Garibïaidd, eglwys Ethiopaidd a dwy eglwys dwyrain Ewrop. Ac mae llawer o'r bobl sy'n mynychu'r Tŷ Cymunedol yn dod o gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, sy'n teimlo effaith ddwys ac anghymesur y coronafeirws. Mae Tŷ Cymunedol wedi trefnu cyfarfodydd Zoom rheolaidd i alluogi arweinwyr cymunedol i gysylltu â phobl y mae angen cymorth arnyn nhw. Maen nhw wedi darparu parseli bwyd, cyfrifiaduron a mynediad i'r rhyngrwyd i blant, mewn partneriaeth â 'With Me in Mind' Tîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru, a chysylltydd cymunedol. Rwy'n annog grwpiau ffydd i fanteisio ar y cyfle i wneud cais am yr arian yr wyf i wedi ei ddarparu o gronfa ymateb y trydydd sector i COVID-19 a thrwy'r rhaglen cyfleusterau cymunedol. Ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn eu helpu i roi cymorth parhaus i'w cymunedau.

Mae banciau bwyd ledled Cymru, a gynhelir yn aml gan fannau addoli, wedi parhau i rannu bwyd i'r rhai mewn angen, ac mae rhai newydd wedi agor. Mae eglwysi fel Gateway yn y Fenni wedi darparu prydau poeth i blant pan oedd yr ysgol ar gau, ac wedi darparu prydau poeth hefyd i staff y GIG am 11 wythnos yn ystod y cyfyngiadau symud—tua 1,200 o brydau wedi'u coginio. Maen nhw hefyd wedi rhoi bagiau ysgol a deunyddiau ysgrifennu i blant wrth iddyn nhw ddychwelyd i'r ysgol. Rwyf i wedi clywed am lawer o enghreifftiau o roi cymorth dros y ffôn, wrth i aelodau gael eu hannog i ffonio ei gilydd, cysylltu â'r rhai mewn cartrefi gofal, a darparu cyfleoedd i weddïo dros y ffôn.

Bob blwyddyn, mae'r Wythnos Rhyngffydd fel arfer yn cael ei nodi gan gynulliadau, taith gerdded a chyngerdd, a oedd yn cynnwys y côr rhyngffydd y llynedd. Eleni, ymunais i â digwyddiad rhithwir 'Cerddoriaeth a'r Gair Llafar', a drefnwyd gan Gyngor Rhyngffydd Cymru. Roeddwn i wrth fy modd o weld awgrymiadau'r cyngor rhyngffydd ar gyfer cyfnewid syniadau personol a chymdeithasol yn ddyddiol drwy Wythnos Rhyngffydd, gan gynnwys plannu rhywbeth, gwneud gweithred garedig i rywun, ac ysgrifennu tri pheth sy'n gwneud i ni deimlo'n ddiolchgar. Roedd hefyd yn gyfle i glywed yn uniongyrchol oddi wrth bobl ynghylch sut y maen nhw'n ymdopi drwy'r pandemig.

Yn ystod y misoedd diwethaf hyn, mae'r cyngor rhyngffydd wedi cefnogi'r prosiect a gynhaliwyd gan Eglwys Iesu Grist Saint y Dyddiau Diwethaf i roi 11,300 o fagiau hylendid i gleifion ysbytai a chartrefi gofal ledled Cymru, fel bod pobl yn gallu cael gafael ar hanfodion sylfaenol pan nad oedd aelodau eu teulu, eu ffrindiau na'u cymdogion yn gallu ymweld â nhw. Dirprwy Lywydd, dim ond ychydig o'r enghreifftiau o'n cymunedau ledled Cymru yw'r rhain.

Yn ystod Wythnos Rhyngffydd, cynhaliwyd digwyddiad LGBT+ gan Eglwys Undodaidd Abertawe a thîm ffydd y brifysgol. Rhoddodd y cynulliad rhithwir gyfle i bobl rannu, cysylltu a gwneud ffrindiau. Rwyf i hefyd yn ymwybodol o'r gwaith gan grwpiau ffydd i sefyll mewn undod â Black Lives Matter ac yn erbyn melltith hiliaeth. Ac yn ystod cyfnod pan fu neu fydd tarfu ar wyliau allweddol fel Eid, y Pasg, Hanukkah, y flwyddyn newydd Iddewig, ac, yn fwy diweddar, Gŵyl yr Holl Saint a Gŵyl yr Holl Eneidiau, rydych chi wedi gweithio i sicrhau bod pobl yn dal i allu nodi'r achlysuron hyn. Eleni, fe wnaethom ni nodi Diwali trwy ddigwyddiadau ar-lein ysbrydoledig. Rwy'n falch bod cymunedau ffydd Hindŵaidd a Sikh yng Nghymru sy'n dathlu Diwali wedi cymryd rhan yn y digwyddiadau a drefnwyd gan Lywodraeth Cymru i nodi Diwali, fel y dathliadau digidol Diwali rhwng 9 a 13 Tachwedd.

Mae codi arian ar gyfer achosion da wedi parhau. Nid yw allgymorth wedi dod i ben, ac mae'r gefnogaeth i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed ledled ein gwlad wedi'i chadw'n gryf. Yn ystod yr wythnos wirfoddoli genedlaethol, fe wnes i gyfarfod â phobl a ddywedodd wrthyf am eu gwaith gwirfoddoli yn ystod Ramadan, gan helpu'r rhai hynny o amgylch eu cymuned yn ystod y cyfnod anodd hwn, gyda pharseli bwyd a gofal i'r henoed drwy gydol y pandemig hwn.

Mae'r ffordd y mae'r Llywodraeth a'r cymunedau ffydd wedi gallu cydweithio yn ystod y misoedd diwethaf yn dyst i gryfder a phwysigrwydd y fforwm cymunedau ffydd. Mae'n adlewyrchu'r traddodiadau hirsefydlog, amlddiwylliannol ac aml-ffydd sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn mewn cymunedau ledled Cymru, ac sydd wedi ein galluogi ni i gynnal deialog agored ac adeiladol. Felly, hoffwn i ddiolch i bob gwirfoddolwr ym mhob pentref, tref a dinas ledled Cymru am eich gwaith diflino. Nid wyf i'n tanbrisio maint eich tasg, yn cysuro eraill ac yn cefnogi pobl sy'n agored i niwed, ac rwy'n gobeithio y bydd pob Aelod yn ymuno â mi i nodi Wythnos Rhyngffydd ac yn dathlu gwaith rhagorol ein cymunedau ffydd a'r rhai heb ffydd yn y flwyddyn ryfeddol hon.

17:45

Thank you, Deputy Minister. I welcome this statement today on Interfaith Week, which aims to build on good relationships and working partnerships between people of different faiths and beliefs. Over generations, we have built a successful, multiracial, multifaith democracy. This week provides a focal point for interfaith activity, so that more people are aware of its importance and are able to take part. Each year, Interfaith Week begins on Remembrance Sunday. This is significant, as we should always remember the contribution of people who came from countries that now form part of the Commonwealth to fight for us. One and a half million volunteers came from the Indian sub-continent, 15,000 volunteers from the West Indies, 5,000 men from Africa.

In these days of increasing racial prejudice and discrimination, it is right to take the time to reflect on this fact. In cemeteries across the world are the graves of people of all races and faiths, or no faith, who fought side by side to defend the freedoms that we enjoy today. Interfaith Week celebrates and builds on the contribution that distinct faith communities continue to make to their neighbourhoods and to wider society. Progress is definitely being made. In the latest national survey for Wales, 75 per cent agreed that they now belonged to their area—they feel like they belong to their area—and that people from different backgrounds get on well with each other, treating each other with respect. This is up from 52 per cent the previous year.

But problems still remain. Hate crime is an increasing problem in the UK, and sadly Wales is no exception. Police forces in England and Wales recorded a 3 per cent increase in recorded religious hate crime incidents in 2018-19. Although the majority of religious hate crimes are conducted against Muslims, the rise of antisemitism is a major concern, with the number of reported incidents against Jews doubling from 2018 to 2019. While it is likely that the increase in hate crime has been driven by improvements in recording by police and a growing awareness of hate crime, there is no doubt that the problem is escalating.

Interfaith Week is an essential part of increasing understanding between people of religious and non-religious beliefs. Faith groups have been brought together to meet the challenge presented by the coronavirus pandemic. They have reached out to help the elderly and those most at risk, such as pregnant women and people with chronic conditions within our communities. By doing so, they provide much needed support to the vulnerable, whilst tackling the loneliness and isolation that lockdown regulations entail. An amazing example of this that I went to visit was Feed Newport in Pill in Newport. It was well worth a visit, Deputy Minister, for what they're doing. They're not just providing food to people; there are so many other services that they've incorporated in that. It's something definitely worth looking at and something to roll out across Wales.

Bringing communities together is a key part of Interfaith Week, and I fully support its intention to promote greater understanding and better relationships between faith communities in Wales. We will all be stronger if we work together, play together and live together. Thank you.

Diolch, Dirprwy Weinidog. Croesawaf y datganiad hwn heddiw ar Wythnos Rhyngffydd, sy'n ceisio datblygu'n fwy y berthynas dda a'r partneriaethau gwaith rhwng pobl o wahanol grefyddau a chredoau. Dros genedlaethau, rydym ni wedi datblygu democratiaeth amlhiliol, aml-ffydd lwyddiannus. Mae'r wythnos hon yn ganolbwynt ar gyfer gweithgarwch rhyngffydd, fel bod mwy o bobl yn ymwybodol o'i bwysigrwydd ac yn gallu cymryd rhan. Bob blwyddyn, mae Wythnos Rhyngffydd yn dechrau ar Sul y Cofio. Mae hyn yn arwyddocaol, oherwydd dylem ni gofio bob amser gyfraniad pobl a ddaeth o wledydd sydd bellach yn rhan o'r Gymanwlad i ymladd drosom ni. Daeth un miliwn a hanner o wirfoddolwyr o is-gyfandir India, 15,000 o wirfoddolwyr o India'r Gorllewin, 5,000 o ddynion o Affrica.

Yn y dyddiau hyn o gynnydd mewn rhagfarn hiliol a gwahaniaethu, mae'n iawn cymryd yr amser i fyfyrio ar y ffaith hon. Mewn mynwentydd ledled y byd mae beddi pobl o bob hil a ffydd, neu ddim ffydd, a fu'n ymladd ochr yn ochr â'i gilydd i amddiffyn y rhyddid yr ydym ni'n ei fwynhau heddiw. Mae Wythnos Rhyngffydd yn dathlu ac yn datblygu mwyfwy y cyfraniad y mae cymunedau ffydd penodol yn parhau i'w wneud i'w cymdogaethau ac i gymdeithas ehangach. Mae cynnydd yn bendant yn cael ei wneud. Yn yr arolwg cenedlaethol diweddaraf i Gymru, cytunodd 75 y cant eu bod yn perthyn i'w hardal bellach—maen nhw'n teimlo eu bod yn perthyn i'w hardal—a bod pobl o wahanol gefndiroedd yn cyd-dynnu'n dda â'i gilydd, gan drin ei gilydd â pharch. Mae hyn wedi codi o 52 y cant y flwyddyn flaenorol.

Ond mae problemau'n parhau o hyd. Mae troseddau casineb yn broblem gynyddol yn y DU, ac yn anffodus nid yw Cymru'n eithriad. Cofnododd heddluoedd yng Nghymru a Lloegr gynnydd o 3 y cant yn nifer yr achosion o droseddau casineb crefyddol a gofnodwyd yn 2018-19. Er bod y rhan fwyaf o droseddau casineb crefyddol yn cael eu cynnal yn erbyn Mwslimiaid, mae'r cynnydd mewn gwrthsemitiaeth yn bryder mawr, wrth i nifer y digwyddiadau a gofnodwyd yn erbyn Iddewon ddyblu rhwng 2018 a 2019. Er ei bod yn debygol bod y cynnydd mewn troseddau casineb wedi'i ysgogi gan welliannau mewn gwaith cofnodi gan yr heddlu ac ymwybyddiaeth gynyddol o droseddau casineb, nid oes amheuaeth nad yw'r broblem yn gwaethygu.

Mae Wythnos Rhyngffydd yn rhan hanfodol o gynyddu dealltwriaeth rhwng pobl o gredoau crefyddol ac anghrefyddol. Mae grwpiau ffydd wedi eu dwyn at ei gilydd i ateb yr her a gyflwynwyd gan y pandemig coronafeirws. Maen nhw wedi estyn allan i helpu'r henoed a'r rhai sydd fwyaf mewn perygl, fel menywod beichiog a phobl â chyflyrau cronig yn ein cymunedau. Drwy wneud hynny, maen nhw'n darparu cymorth y mae mawr ei angen i'r rhai sy'n agored i niwed, gan fynd i'r afael â'r unigrwydd a'r ynysigrwydd a ddaw yn sgil rheoliadau cyfyngiadau symud. Enghraifft anhygoel o hyn yr es i i ymweld â hi oedd Feed Newport ym Mhilgwenlli yng Nghasnewydd. Roedd yn werth mynd draw, Dirprwy Weinidog, i weld yr hyn maen nhw'n ei wneud. Nid dim ond darparu bwyd i bobl maen nhw; mae cymaint o wasanaethau eraill maen nhw wedi eu cynnwys yn hynny. Mae'n sicr yn rhywbeth sy'n werth ei weld ac yn rhywbeth i'w gyflwyno ledled Cymru.

Mae dod â chymunedau at ei gilydd yn rhan allweddol o'r Wythnos Rhyngffydd, ac rwy'n llwyr gefnogi ei bwriad i hybu gwell dealltwriaeth a gwell perthynas rhwng cymunedau ffydd yng Nghymru. Byddwn ni i gyd yn gryfach os byddwn yn gweithio gyda'n gilydd, yn chwarae gyda'n gilydd ac yn byw gyda'n gilydd. Diolch.

Thank you very much, Laura Anne Jones, for those very positive comments and contributions, acknowledging the importance of Interfaith Week. I'm glad you mentioned the fact that Interfaith Week actually coincides and starts with Remembrance Day, and in fact I was very privileged, and I'm sure that everyone was aware of the fact that Race Council Cymru, for the second year running, organised a memorial service in Alexandra gardens in Cathays for ethnic minority servicemen and women. We laid wreaths on that Saturday. It was the second year, and we were particularly pleased that we had very socially distanced representation there across all the faiths who attended. So, wreaths were laid by the Muslim Council of Wales, the Hindu Council of Wales, the Jewish community, the Christian community—they were all there expressing their faith and their support for Remembrance Day. And people can see that all-important plaque that was placed there last year, supported by the Royal British Legion as well.

I also feel that it's very important that you recognise that attitudes are changing, and you see that through the surveys in terms of the views of the people of Wales, through our national surveys, but we know that we can't take that for granted.

Now, I mentioned the virtual event that I attended on Thursday that the Interfaith Council for Wales organised, and what was very interesting, again, were the views that came from all of the different faiths represented. One participant from the Hindu faith said that people of faith are right out at the front in terms of the response to the coronavirus pandemic. The temple closing was such a shock—these were two young Hindus who used to meet every week—but they said, 'We've now learnt new skills to keep our faith alive online, and also to look out to the community to see how we could share. We closed our doors, but this led to the opening of our hearts. We grow a lot and we've grown closer together'. Of course, that also is very connected with the Sikh participant at the event who said, 'Faith has taught me to trust. I taught myself to put others before myself. We are all one'. And there were many other expressions of that kind at that event, which, of course, I would have liked many more to have been part of that. It was very revealing in terms of that commitment.

I think we also have to face the fact that there is hate crime. Only a few weeks ago, we had the Hate Crime Awareness Week, and it was very important that we looked at the statistics. I had a statement here today in the Chamber, and, following the statement that I made, I met with ambassadors of Victim Support Cymru who launched their hate crime charter, focusing on the rights of victims of hate crime. We signed up, as a Welsh Government, to the charter, showing our commitment to playing our part in tackling hate crime, also recognising that we looked at statistics from the past year and there was actually a decrease in religious hate crime. But we know that it is also about people coming forward, feeling that they're confident to report. I made the point that no person in Wales should have to tolerate prejudice or hate crime, and everyone has the right to respect and should be able to go through their lives without being insulted, harassed or attacked.

So, we have to use Interfaith Week as an opportunity to really share and embrace how people are working together, coming together and learning together, and the project in Pill, I'm sure, will be just one of the many examples we could give today.

Diolch yn fawr iawn, Laura Anne Jones, am y sylwadau a'r cyfraniadau cadarnhaol iawn yna, gan gydnabod pwysigrwydd Wythnos Rhyngffydd. Rwy'n falch eich bod chi wedi sôn am y ffaith bod Wythnos Rhyngffydd mewn gwirionedd yn cyd-daro ac yn dechrau gyda Diwrnod y Cofio, ac yn wir roedd yn fraint fawr i mi, ac rwy'n siŵr bod pawb yn ymwybodol o'r ffaith bod Cyngor Hil Cymru, am yr ail flwyddyn yn olynol, wedi trefnu gwasanaeth coffa yng ngerddi Alexandra yn Cathays ar gyfer milwyr o leiafrifoedd ethnig. Fe wnaethom ni osod torchau ar y dydd Sadwrn hwnnw. Hon oedd yr ail flwyddyn, ac roeddem yn arbennig o falch bod gennym ni gynrychiolaeth o bellter cymdeithasol iawn yno o bob crefydd a oedd yn bresennol. Felly, gosodwyd torchau gan Gyngor Mwslimaidd Cymru, Cyngor Hindŵaidd Cymru, y gymuned Iddewig, y gymuned Gristnogol—roedden nhw i gyd yno yn mynegi eu ffydd a'u cefnogaeth i Ddiwrnod y Cofio. A gall pobl weld y plac hollbwysig hwnnw a gafodd ei osod yno y llynedd, gyda chefnogaeth y Lleng Brydeinig Frenhinol hefyd.

Rwyf i o'r farn hefyd ei bod yn bwysig iawn eich bod yn cydnabod bod agweddau yn newid, ac rydych yn gweld hynny drwy'r arolygon o ran barn pobl Cymru, drwy ein harolygon cenedlaethol, ond rydym yn gwybod na allwn ni gymryd hynny'n ganiataol.

Nawr, soniais am y digwyddiad rhithwir yr oeddwn yn bresennol ynddo ddydd Iau a drefnwyd gan Gyngor Rhyngffydd Cymru, a'r hyn a oedd yn ddiddorol iawn, unwaith eto, oedd y farn a fynegwyd gan yr holl grefyddau gwahanol a gynrychiolwyd. Dywedodd un cyfranogwr o'r ffydd Hindŵaidd fod pobl â ffydd allan ar y blaen o ran yr ymateb i'r pandemig coronafeirws. Roedd cau'r deml yn gymaint o sioc—dau Hindŵ ifanc oedd y rhain a fyddai'n arfer cyfarfod bob wythnos—ond fe wnaethon nhw ddweud, 'Rydym ni bellach wedi dysgu sgiliau newydd i gadw ein ffydd yn fyw ar-lein, a hefyd i edrych allan i'r gymuned i weld sut y gallem ni rannu. Fe wnaethom ni gau ein drysau, ond arweiniodd hyn at agor ein calonnau. Rydym ni'n tyfu llawer ac rydym ni wedi tyfu'n nes at ein gilydd.' Wrth gwrs, mae cysylltiad agos yno hefyd â chyfranogwr Sikhaidd yn y digwyddiad a ddywedodd, 'Mae ffydd wedi fy nysgu i ymddiried. Dysgais fy hun i roi eraill cyn fi fy hun. Rydym ni i gyd yn un.' Ac roedd llawer o gyfraniadau eraill o'r fath yn y digwyddiad hwnnw, y byddwn i wedi hoffi pe byddai llawer mwy wedi bod yn rhan ohono. Roedd yn ddadlennol iawn o ran yr ymrwymiad hwnnw.

Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wynebu'r ffaith hefyd fod troseddau casineb. Ychydig wythnosau yn ôl, cawsom yr Wythnos Ymwybyddiaeth o Droseddau Casineb, ac roedd yn bwysig iawn i ni edrych ar yr ystadegau. Cefais i ddatganiad yma heddiw yn y Siambr, ac, yn dilyn y datganiad a wnes i, fe wnes i gyfarfod â llysgenhadon Cymorth i Ddioddefwyr Cymru a lansiodd eu siarter troseddau casineb, yn canolbwyntio ar hawliau dioddefwyr troseddau casineb. Fe wnaethom ni ymrwymo, fel Llywodraeth Cymru, i'r siarter, gan ddangos ein hymrwymiad i chwarae ein rhan i fynd i'r afael â throseddau casineb, gan gydnabod hefyd ein bod ni wedi edrych ar ystadegau o'r flwyddyn ddiwethaf a bod gostyngiad mewn troseddau casineb crefyddol mewn gwirionedd. Ond rydym ni'n gwybod ei bod yn ymwneud â phobl yn dod ymlaen hefyd, a theimlo eu bod yn hyderus i adrodd. Fe wnes i'r pwynt na ddylai neb yng Nghymru orfod goddef rhagfarn na throseddau casineb, a bod gan bawb yr hawl i barch ac y dylen nhw allu mynd trwy fywyd heb gael eu sarhau, eu haflonyddu na'u beirniadu.

Felly, mae'n rhaid i ni ddefnyddio Wythnos Rhyngffydd fel cyfle gwirioneddol i rannu a chroesawu sut y mae pobl yn gweithio gyda'i gilydd, yn dod at ei gilydd ac yn dysgu gyda'i gilydd, a bydd y prosiect ym Mhilgwenlli, rwy'n siŵr, yn un o'r enghreifftiau niferus y gallem ni eu rhoi heddiw.

17:50

Gaf i, yn y lle cyntaf, ddiolch yn fawr iawn i Jane Hutt, Dirprwy Weinidog, am ddatganiad bendigedig, mae'n rhaid imi ddweud? Dwi'n ymuno efo hi yn ei geiriau croesawgar. Dŷn ni yma yn nodi Wythnos Rhyngffydd, ond fel mae'r Dirprwy Weinidog eisoes wedi'i nodi, nid yn unig nodi ond dathlu cyfraniad ein cymunedau o ffydd, yn enwedig yn ystod pandemig y misoedd diwethaf yma pan nad yw cynulleidfaoedd wedi gallu cyfarfod yn eu modd traddodiadol, bydded hynny mewn capel, eglwys, mosg neu fangre arall; dŷn ni wedi bod yn cyfarfod ar-lein.

Fel rhywun, yn bersonol felly, sydd yn bregethwr lleyg, dwi'n gweld yr holl waith caled gwirfoddol yn wastadol sydd yn mynd ymlaen o hyd, ac yn rhyfeddu ato, mae’n rhaid i fi ddweud, fel mae’r Dirprwy Weinidog wedi olrhain, ac nid dim ond, wrth gwrs, yn ein capeli ac yn ein heglwysi Cristnogol, ond hefyd cyfraniad allweddol cyfeillion o gefndiroedd ffydd eraill—dŷn ni i gyd yn cymysgu efo’n gilydd yn ein dinasoedd. Mae’r gwaith gwirfoddol sy’n mynd ymlaen ar lawr gwlad yn wirioneddol ryfeddol. A gyda’r ymateb i’r pandemig, mae wedi codi i lefel arall dŷn ni ddim wedi ei weld erioed o’r blaen, a hefyd cyn hynny i'r ymateb i’r llifogydd gynt y gwnaeth y Dirprwy Weinidog sôn amdanyn nhw. Mae’r gwaith caib a rhaw sydd yn cael ei gyflawni yn haeddu bod yn destun dathliad, a dyna pam dwi’n croesawu'r datganiad yma mor frwd y prynhawn yma. Darparu bwydydd i fanciau bwyd, darparu parseli o fwyd i unigolion a theuluoedd bregus, mae’r ymateb wedi bod yn rhyfeddol; darparu dillad, celfi, carpedi sych, teganau i’r plant, popeth.

Wrth gwrs, yn y cyfnod clo, nid oeddem yn gallu cynnal oedfaon yn ein capeli a’n heglwysi na’n mosgiau, fel dwi wedi dweud eisoes. Ac, wrth gwrs, roedd yna gyfyngiadau llym ar angladdau a phriodasau, ac, er hynny, roedd yna gydweithio rhyfeddol yn digwydd ar y llawr. Bu i mi bregethu am y tro cyntaf dros Zoom—dyna brofiad newydd i rai ohonon ni—cyn mynd nôl i’r pulpud y Sul diwethaf yma. Ac wedi’r cyfnod clo diwethaf yma, mae ein capeli a’n heglwysi ni wedi ailagor eto, ac mae ein capeli a’n heglwysi wedi’u diheintio mewn modd nas gwelwyd erioed o’r blaen. Mae yna waith rhyfeddol yn mynd ymlaen. Mae tâp argyfwng coch a gwyn yn cadw pawb o leiaf 2m ar wahân yn y seddi tu mewn i’n capeli, gyda hylif diheintio wrth y drws, pawb yn gwisgo mygydau tu mewn, dim canu emynau, gyda system olrhain a diogelu mewn lle, yn ysgrifenedig a thrwy ap COVID-19—sganiwch eich ffôn wrth y drws wrth fynd i mewn i’r capel neu’r eglwys. Mae’r newidiadau wedi bod yn rhyfeddol, a’r glanhau parhaol wrth i’r gwahanol fudiadau cymdeithasol ddefnyddio ein festrïoedd ni a’n neuaddau ni yn ystod yr wythnos. Mae’r heriau wedi bod yn enfawr, yn wir, fel mae’r Dirprwy Weinidog wedi dweud eisoes.

A dwi hefyd yn diolch i’r Dirprwy Weinidog am beth mae wedi'i ddweud am yr arian sydd ar gael i fudiadau ffydd i gyflawni rhagor o weithgareddau lleol i gefnogi ein pobl fwyaf bregus, achos nid bob tro yn y gorffennol mae'r fath botiau o arian wedi bod ar gael i fudiadau ffydd. Felly, a allaf i jest ofyn faint o fudiadau ffydd, yn wir, sydd wedi gwneud cais dan y cynllun hwn dŷch chi wedi'i olrhain y prynhawn yma?

Ond i orffen, felly, Dirprwy Lywydd, yn yr wythnos bwysig yma, dŷn ni i gyd wedi bod yn talu teyrngedau lu, ac yn haeddiannol iawn, i weithwyr y gwasanaeth iechyd, gofal cymdeithasol, gweithwyr llywodraeth leol a hefyd i ofalwyr ac ati, ac weithiau dŷn ni’n anghofio sôn am ein cymunedau ffydd a’r holl waith gwirfoddol sydd yn mynd ymlaen ar y llawr, yn ddistaw bach y tu ôl i'r llenni, heb i neb wybod, a hefyd diolch i’r sawl sydd heb gefndir ffydd sydd hefyd yn ein helpu ni allan. Felly, diolch yn fawr iawn i’r Gweinidog, a diolch yn fawr iawn i bawb am eu gwaith dygn a chaled—testun dathlu yn wir.

May I first of all thank Jane Hutt, the Deputy Minister, for a wonderful statement? I join with her in her welcoming words. We're here noting Interfaith Week, but as the Deputy Minister has already said, we're not only noting but celebrating the contributions made by our faith communities, particularly during the pandemic over these past few months when congregations haven't been able to come together in their traditional way, be that in a chapel, church, mosque or other place of worship; we have been meeting online, of course.

As one who is a lay preacher, I do see all of the hard work that is done on a voluntary basis, and I'm astonished by it, I have to say, as the Deputy Minister has already outlined. And it's not just in our Christian chapels and churches, but it's also the vital contributions from other faith backgrounds, as we all come together in our towns and cities, and the voluntary work that happens on the ground is truly astonishing. And given the response to the pandemic, it has gone up to another level that we've never seen before, and also in response to the flooding that the Deputy Minister mentioned. The hard work done on the ground deserves celebrating, and that's why I welcome this statement so enthusiastically today. Providing food to food banks, providing food parcels to individuals and families who are vulnerable, the response has been quite staggering; providing furniture, clothes, dry carpets, toys for children, everything you can think of.

And, of course, during lockdown, we couldn't hold services in our churches, chapels or mosques, as I've already mentioned. And, of course, there were strict restrictions in terms of weddings and funerals, but despite that, there was great collaboration happening. I had my first experience of being a lay preacher on Zoom, before returning to the pulpit just last Sunday. Following this recent lockdown, our chapels and churches have reopened, and they have been disinfected in a way that has never been seen before. There is incredible work happening. The red and white tape is keeping everyone 2m apart in the pews in our chapels, with hand sanitiser at the door, everyone wearing masks, no singing of hymns, with test and trace in place, both in written form and through the COVID-19 app, where you scan your phone at the door as you enter the chapel or church. These changes have been quite incredible, as has the ongoing cleaning as various community organisations use our vestries and halls during the week. The challenges have been immense, indeed, as the Deputy Minister has already said.

And I also want to thank the Deputy Minister for what she said about the funding available to our communities of faith to deliver more at a local level to support our most vulnerable people, because such pots of money haven't always been available to faith organisations. So, can I just ask you how many such organisations have made applications under the scheme that you've outlined this afternoon?

But, to conclude, Deputy Presiding Officer, in this important week, we've all been paying numerous, well-deserved tributes to NHS workers, workers in social care and local government staff, as well as carers, and we occasionally forget to mention our faith communities and all the voluntary work that happens on the ground, quietly and behind the scenes, without anyone realising it. And I would also like to thank those who have no faith background who also help our communities. So, I thank the Minister, and I thank everyone for their hard work—it is a cause for celebration indeed.

17:55

Diolch yn fawr, Dai Lloyd, and thank you so much for your very positive, enthusiastic and sincere response to this statement, and I know how much it means to you personally as a lay preacher, a Senedd Member, a long-standing colleague, and recognising over the years how important the development of the Interfaith Council for Wales has been for Wales. In fact, I just wonder, Dai Lloyd, whether you were able to watch S4C's Dechrau Canu, Dechrau Canmol on Sunday night? It was about Interfaith Week, and there was a very interesting discussion about the links between devolution and interfaith communities. Many will have seen Aled Edwards, of course, speaking on these points, but also recognising how the interfaith council is celebrating Wales as a multi-ethnic country, and the asylum seeker Joseph Gnabo coming to Wales as an asylum seeker, making Wales his home and saying in Welsh on the programme, 'I feel safe here in Wales.' That programme is worth watching, if anyone hasn't had the opportunity to see it.

But I think it's important if I just say one word of thanks to the Faith Communities Forum and the reopening places of worship task and finish group. Because, very quickly, we convened the Faith Communities Forum, which I co-chair with the First Minister, and we've met four times in 2020—we don't usually meet so regularly. It's a valuable opportunity to see the concerns of different communities, because you have talked about the challenges for churches, chapels, mosques and temples, as we have done in those arenas in the Faith Communities Forum. So, the reopening places of worship task and finish group is a sub-group. They worked very closely with officials to help plan the safe reopening of places of worship. They've provided advice on the development of Welsh Government's guidance for places of worship. In fact, I met them during the recent firebreak lockdown, and it has been about hearing their concerns, but seeking the advice and guidance as we move and ease out of the restrictions. I think it has been formidable, the engagement and the learning from each other, from Muslim to Hindu to Christian to Jewish across that interfaith forum.

I will finally say that funding for faith groups is available through our third sector resilience fund. We have had a great many applications for this resilience fund, and the emergency fund as well, but also lots of councils' voluntary services at a council level—for you, it would be Swansea—have also had funding from the Welsh Government to help local groups as well. So, it's cascaded down through Welsh Government to the local level. But I have worked particularly hard to ensure that the communities facilities programme, that's that capital—and many of you know those capital grants are very much sought after for conversions of chapels, churches—I have opened this up to make sure that mosques and temples and non-Christian faith venues can access this. But they have particularly been looking at purchasing ICT equipment to allow staff and volunteers to work remotely to continue to deliver services and to, obviously, provide some of those kinds of equipment such as video-conferencing facilities. But I would be very happy, again, to give a bit more of an outline on how that funding, both revenue and capital, has reached our faith and non-faith groups in those community settings.

Diolch yn fawr, Dai Lloyd, a diolch yn fawr i chi am eich ymateb cadarnhaol, brwdfrydig a diffuant iawn i'r datganiad hwn, ac rwy'n gwybod gymaint y mae'n ei olygu i chi'n bersonol fel pregethwr lleyg, Aelod o'r Senedd, cyd-Aelod ers tro byd, ac yn cydnabod dros y blynyddoedd pa mor bwysig y mae datblygiad Cyngor Rhyngffydd Cymru wedi bod i Gymru. Yn wir, tybed, Dai Lloyd, a oeddech chi wedi gallu gwylio Dechrau Canu, Dechrau Canmol ar S4C nos Sul? Roedd yn ymwneud ag Wythnos Rhyngffydd, a chafwyd trafodaeth ddiddorol iawn ynghylch y cysylltiadau rhwng datganoli a chymunedau rhyngffydd. Bydd llawer wedi gweld Aled Edwards, wrth gwrs, yn siarad am y pwyntiau hyn, ond hefyd yn cydnabod sut y mae'r cyngor rhyngffydd yn dathlu Cymru fel gwlad aml-ethnig, a'r ceisiwr lloches Joseph Gnabo yn dod i Gymru fel ceisiwr lloches, yn gwneud Cymru'n gartref iddo ac yn dweud yn Gymraeg ar y rhaglen, 'Rwy'n teimlo'n ddiogel yma yng Nghymru.' Mae'r rhaglen honno'n werth ei gwylio, os nad oes unrhyw un wedi cael cyfle i'w gweld.

Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig i mi ddweud un gair o ddiolch i'r Fforwm Cymunedau Ffydd a'r grŵp gorchwyl a gorffen ailagor mannau addoli. Oherwydd, yn gyflym iawn, fe wnaethom ni gynnull y Fforwm Cymunedau Ffydd, yr wyf i'n ei gyd-gadeirio â'r Prif Weinidog, ac rydym ni wedi cyfarfod pedair gwaith yn ystod 2020—nid ydym yn cyfarfod mor rheolaidd fel arfer. Mae'n gyfle gwerthfawr i weld pryderon gwahanol gymunedau, oherwydd eich bod chi wedi trafod yr heriau i eglwysi, capeli, mosgiau a themlau, fel yr ydym ni wedi ei wneud yn y meysydd hynny yn y Fforwm Cymunedau Ffydd. Felly, is-grŵp yw'r grŵp gorchwyl a gorffen ailagor mannau addoli. Buon nhw'n gweithio'n agos iawn gyda swyddogion i helpu i gynllunio trefniadau ailagor mannau addoli yn ddiogel. Maen nhw wedi rhoi cyngor ar ddatblygu canllawiau Llywodraeth Cymru ar gyfer mannau addoli. Yn wir, fe wnes i gyfarfod â nhw yn ystod y cyfnod atal byr diweddar, ac mae wedi bod yn ymwneud â chlywed eu pryderon, ond ceisio'r cyngor a'r arweiniad wrth i ni symud a gweithio ein ffordd allan o'r cyfyngiadau. Rwy'n credu y bu'n aruthrol, yr ymgysylltu a'r dysgu oddi wrth ein gilydd, yn Fwslimaidd, yn Hindŵiaid, yn Gristnogion, yn Iddewon ar draws y fforwm rhyngffydd hwnnw.

I gloi byddaf i'n dweud bod cyllid ar gael i grwpiau ffydd trwy ein cronfa cadernid y trydydd sector. Rydym ni wedi cael llawer iawn o geisiadau i'r gronfa cadernid hon, a'r gronfa frys hefyd, ond hefyd mae llawer o wasanaethau gwirfoddol cynghorau ar lefel y cyngor—i chi, Abertawe fyddai hynny—wedi cael arian gan Lywodraeth Cymru hefyd i helpu grwpiau lleol. Felly, mae wedi ei raeadru i lawr drwy Lywodraeth Cymru i'r lefel leol. Ond rwyf i wedi gweithio'n arbennig o galed i sicrhau bod y rhaglen cyfleusterau cymunedau, sef y cyfalaf hwnnw—ac mae llawer ohonoch yn gwybod bod galw mawr am y grantiau cyfalaf hynny ar gyfer addasu capeli, eglwysi—rwyf i wedi ehangu hyn i sicrhau y gall mosgiau a themlau a lleoliadau ffydd nad ydyn nhw'n Gristnogol gael gafael ar hyn. Ond maen nhw wedi bod yn edrych yn arbennig ar brynu offer TGCh i ganiatáu i staff a gwirfoddolwyr weithio o bell i barhau i ddarparu gwasanaethau ac, yn amlwg, i ddarparu rhai o'r mathau hynny o offer fel cyfleusterau fideo-gynadledda. Ond byddwn i'n hapus iawn, unwaith eto, i roi ychydig mwy o fanylion am sut y mae'r cyllid hwnnw, refeniw a chyfalaf, wedi cyrraedd ein grwpiau ffydd a grwpiau nad ydyn nhw'n rhai ffydd yn y lleoliadau cymunedol hynny.

18:00

Can I thank the Deputy Minister for her statement and can I say you'll be pleased to know I'm not going to repeat anything that Dai Lloyd said, but I generally agree with everything he just said? As the Deputy Minister said, Interfaith Week celebrates the contribution people of faith across the country have made to our communities and the importance of some of the work done by our faith communities who don't make a fuss about it. They go out there and they do it. But the generosity of the faith community is phenomenal, and I just think of how much the small chapel I attend has collected for the foodbank, how much will be collected for Mr X in the next couple of weeks, how much is collected every time there's a call for money. It's phenomenal. These are not rich people, but these are people of faith who care about their fellow human being.

Will the Minister join with me in thanking those people in all the faith communities within Swansea East for their running of and support for foodbanks, without which many people would go hungry, and their support for schemes like Mr X in Swansea, which provides presents for children at Christmas who otherwise would not have anything at all? But the faith community stepped up to the plate, provides food, provides presents and helps people who are less fortunate than themselves, and in many cases, the people helping people less fortunate themselves are not amongst the most fortunate in society.

A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad ac a gaf i ddweud y byddwch chi'n falch o wybod nad wyf i'n mynd i ailadrodd unrhyw beth a ddywedodd Dai Lloyd, ond rwy'n cytuno ar y cyfan â phopeth y mae newydd ei ddweud? Fel y dywedodd y Dirprwy Weinidog, mae Wythnos Rhyngffydd yn dathlu'r cyfraniad y mae pobl â ffydd ledled y wlad wedi ei wneud i'n cymunedau a phwysigrwydd rhywfaint o'r gwaith y mae ein cymunedau ffydd yn ei wneud heb iddyn nhw wneud ffwdan amdano. Maen nhw'n mynd allan yno ac maen nhw'n ei wneud. Ond mae haelioni'r gymuned ffydd yn rhyfeddol, ac rwy'n meddwl faint y mae'r capel bach yr wyf i'n ei fynychu wedi ei gasglu ar gyfer y banc bwyd, faint fydd yn cael ei gasglu ar gyfer Mr X dros yr wythnosau nesaf, faint sy'n cael ei gasglu bob tro y bydd galw am arian. Mae'n rhyfeddol. Nid pobl gyfoethog yw'r rhain, ond pobl â ffydd yw'r rhain sy'n poeni am eu cyd-ddyn.

A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i ddiolch i'r bobl hynny yn yr holl gymunedau ffydd yn Nwyrain Abertawe am gynnal a chefnogi banciau bwyd, y byddai llawer o bobl yn mynd yn llwglyd hebddyn nhw, ac am eu cefnogaeth i gynlluniau fel Mr X yn Abertawe, sy'n darparu anrhegion i blant adeg y Nadolig na fyddai ganddyn nhw unrhyw beth o gwbl fel arall? Ond mae'r gymuned ffydd wedi camu i'r adwy, yn darparu bwyd, yn darparu anrhegion ac yn helpu pobl sy'n llai ffodus na nhw eu hunain, ac mewn llawer o achosion, nid yw'r bobl sy'n helpu pobl llai ffodus ymhlith y rhai mwyaf ffodus mewn cymdeithas eu hunain.

Thank you very much indeed, Mike Hedges, and I would like to say thank you for the generosity of all those in Swansea East, from your local chapel to all the other faith communities who have shown their generosity of faith, as you have said, in terms of responding to the coronavirus. We've had other examples of that in response to the flooding, as well, pre COVID—so often it was the churches and chapels who opened up their doors. I saw it in Llanhilleth, just on the terrible flooding before the lockdown. But I specifically want to just thank the people of Swansea East, because that's just one constituency, one area of Wales where we know that can be replicated across Wales. I particularly thank the people of your community, your chapel, not just for raising the money and the goods for foodbanks—and often, as you say, the ones who don't have the greatest resources are the ones who give first—but also for the scheme to provide presents for children at Christmas.

Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges, a hoffwn i ddweud diolch am haelioni pawb yn Nwyrain Abertawe, o'ch capel lleol chi a'r holl gymunedau ffydd eraill sydd wedi dangos haelioni eu ffydd, fel yr ydych wedi ei ddweud, o ran ymateb i'r coronafeirws. Rydym ni wedi cael enghreifftiau eraill o hynny mewn ymateb i'r llifogydd, hefyd, cyn COVID—mor aml yr eglwysi a'r capeli a agorodd eu drysau. Fe'i gwelais yn Llanhiledd, gyda'r llifogydd ofnadwy cyn y cyfyngiadau symud. Ond hoffwn i ddiolch yn benodol i bobl Dwyrain Abertawe, oherwydd dim ond un etholaeth yw honno, un ardal o Gymru lle rydym ni'n gwybod y gellir ailadrodd hynny ledled Cymru. Diolchaf yn arbennig i bobl eich cymuned, eich capel, nid yn unig am godi'r arian a'r nwyddau ar gyfer banciau bwyd—ac yn aml, fel yr ydych wedi ei ddweud, y rhai nad oes ganddyn nhw lawer o adnoddau yw'r rhai sy'n rhoi yn gyntaf—ond hefyd am y cynllun darparu anrhegion i blant adeg y Nadolig.

18:05

Can I thank you also, Minister, for your statement—

A gaf i ddiolch i chi hefyd, Gweinidog, am eich datganiad—

No, Caroline Jones, sorry, not Darren Millar. Caroline Jones.

Nage, Caroline Jones, mae'n ddrwg gen i, nid Darren Millar. Caroline Jones.

Pardon me. It asked me to unmute. I couldn't hear properly.

Maddeuwch i mi. Gofynnodd i mi ddad-dawelu. Nid oeddwn i'n gallu clywed yn iawn.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for your statement, Deputy Minister. Interfaith Week provides us with the opportunity to increase understanding between the faiths, and also with those with no religious beliefs at all. Deputy Minister, do you agree that interfaith disputes have been the root cause of the majority of armed conflicts, and increasing understanding is absolutely vital to avoiding conflict and loss of life? What role do you envision the Welsh Government playing in promoting understanding and awareness between the faiths as well as those in secular society? With a number of different faiths running in schools in Wales, how will the Welsh Government ensure that interfaith awareness will play a part of the religious teaching at those schools throughout the year? And finally, Deputy Minister, Interfaith Week is a great introduction to interfaith understanding and co-operation, but how will the Welsh Government ensure that this happens every week of the year, and not just one week in November? I too would like to give thanks to the faith community for always being there, not just as COVID has taken many lives and has been needed more than ever, but for coming together with the flooding and the foodbanks. Thank you so much to the faith community for always being there, particularly now. Diolch yn fawr.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi am eich datganiad, Dirprwy Weinidog. Mae Wythnos Rhyngffydd yn rhoi cyfle i ni gynyddu dealltwriaeth rhwng y crefyddau, a hefyd gyda'r rhai heb unrhyw gredoau crefyddol o gwbl. Dirprwy Weinidog, ydych chi'n cytuno mai anghydfodau rhyngffydd fu prif achos y rhan fwyaf o wrthdaro arfog, a bod cynyddu dealltwriaeth yn gwbl hanfodol er mwyn osgoi gwrthdaro a cholli bywyd? Pa ran ydych chi'n rhagweld y bydd Llywodraeth Cymru yn ei chwarae o ran hybu dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth rhwng y crefyddau yn ogystal â'r rhai mewn cymdeithas seciwlar? Gyda nifer o wahanol grefyddau'n cael eu harddel mewn ysgolion yng Nghymru, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd ymwybyddiaeth ryngffydd yn chwarae rhan yn yr addysg grefyddol yn yr ysgolion hynny drwy gydol y flwyddyn? Ac yn olaf, Dirprwy Weinidog, mae Wythnos Rhyngffydd yn gyflwyniad gwych i ddealltwriaeth a chydweithrediad rhyngffydd, ond sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod hyn yn digwydd bob wythnos o'r flwyddyn, ac nid dim ond un wythnos ym mis Tachwedd? Hoffwn innau ddiolch i'r gymuned ffydd am fod yno bob amser, nid yn unig oherwydd bod COVID wedi cymryd llawer o fywydau ac y bu mwy o angen amdani nag erioed, ond am ddod ynghyd ar gyfer y llifogydd a'r banciau bwyd. Diolch yn fawr iawn i'r gymuned ffydd am fod yno bob amser, yn enwedig yn awr. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Caroline Jones, for your support for Interfaith Week, which is not just for the week, as you say, it is for 365, the whole of the year. And we do embrace those principles and those values of understanding, sharing, tackling hate crime and raising awareness of the strength of our faith communities. I think what is very important is that we look to this when we start with our children and young people. In fact, I'll just say—very rarely do I say a personal thing, but my granddaughter, who is only two, was actually last week apparently listening to hear about Diwali, and that is at nursery level. It's early years through. We have a wonderful opportunity, of course, with our new curriculum to ensure that that celebration and understanding and awareness raising is embedded in our curriculum. But of course, it is about how we work together to ensure that we can see that this is the real opportunity, and the collective view and values of Wales. I think that will of course help us to address conflict, prejudice and particularly the issues that we are concerned about, with the impact of coronavirus, where so many have lost their opportunities, perhaps, in terms of faith gatherings, but actually have turned to each other and turned to the volunteers who come with faith and no faith to their doors to support them.

Diolch yn fawr iawn, Caroline Jones, am eich cefnogaeth i Wythnos Rhyngffydd, sydd yn fwy nag am wythnos yn unig, fel yr ydych wedi ei ddweud, mae am 365, drwy gydol y flwyddyn. Ac rydym ni yn croesawu'r egwyddorion hynny a'r gwerthoedd hynny o ddeall, rhannu, mynd i'r afael â throseddau casineb a chodi ymwybyddiaeth o gryfder ein cymunedau ffydd. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig iawn yw ein bod yn edrych ar hyn wrth i ni ddechrau gyda'n plant a'n pobl ifanc. Yn wir, i ddweud yn fyr—yn anaml iawn yr wyf i'n dweud rhywbeth personol, ond yr oedd fy wyres, sydd ond yn ddwy flwydd oed, yn gwrando i glywed am Diwali yr wythnos diwethaf, yn ôl y sôn, ac mae hynny ar lefel feithrin. Mae'n mynd o'r blynyddoedd cynnar trwyddo i'r pen arall. Mae gennym ni gyfle gwych, wrth gwrs, gyda'n cwricwlwm newydd i sicrhau bod y dathlu hwnnw a'r ddealltwriaeth a'r codi ymwybyddiaeth yn rhan annatod o'n cwricwlwm. Ond wrth gwrs, mae'n ymwneud â sut yr ydym yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau y gallwn weld mai hwn yw'r cyfle gwirioneddol, a barn a gwerthoedd Cymru ar y cyd. Rwy'n credu y bydd hynny, wrth gwrs, yn ein helpu i fynd i'r afael â gwrthdaro, rhagfarn ac yn enwedig y materion yr ydym yn pryderu yn eu cylch, gydag effaith y coronafeirws, pan fo cynifer o bobl wedi colli eu cyfleoedd, efallai, o ran cynulliadau ffydd, ond sydd wedi troi at ei gilydd ac wedi troi at y gwirfoddolwyr sy'n dod â ffydd a'r rhai heb ffydd i'w drysau i'w cefnogi.

18:10

Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I thank you, Minister, for your statement? I'm absolutely delighted that you're making a statement to mark Interfaith Week, and I very much hope that this will become an annual fixture on the Welsh Government's business in Plenary. As you've said, there has been significant disruption to faith communities during the pandemic, and the inability to meet in a place of worship has obviously caused significant hardship for many individuals who rely very much on that communication with other people in their congregations for their own spiritual strength. Clearly, it's been a very difficult time, but I'm glad that our places of worship are now back open and I very much have enjoyed being part of online services, but there's nothing like being back in a place of worship, being able to see people in the flesh in the same way that we're able to see people in the flesh in other walks of life. 

I think I just wanted to ask you, if I may: can you continue to assure the Senedd of the Welsh Government's ongoing support for chaplaincy—publicly funded chaplaincy services? We've seen, obviously, significant numbers of people who have experienced bereavement as a result of the coronavirus and, because of the pandemic, many people haven't even had the opportunity to say their final goodbyes to many of their relatives at the bedside in the way that they might have been able to at other times. So, clearly, bereavement services in particular are something that many hospital chaplains are able to provide to people, as first responders in many respects. And I would very much appreciate—I've always appreciated the support that the Welsh Government has given to NHS chaplaincy services, but I wonder whether you could just put on record today and join me in thanking those chaplains across Wales who have done such important work at what I'm sure has been a very difficult time for them and those that they've been supporting. 

In addition to that, you've made reference to the interfaith councils and the interfaith forum, and I also want to recognise them for their significant contribution to the faith communities and to the social life of Wales. But will you also join me in thanking those individuals who are also participating in the cross-party group on faith, who work so hard to ensure that topics that are of interest to the faith community are on the agenda for all of us in the Senedd, and to really make sure that we listen to that diversity of voices that comes from the faith community? It's been a pleasure to chair that cross-party group over the past 12 years, I think it is now. It never ceases to amaze or encourage me the way that people with very diverse opinions are able to get on and work together collaboratively in the interests of the people of Wales on that group. So I hope that you'll join me in thanking them for the contribution that they make. 

And one final question, if I may. The interfaith forum, which has been such a successful forum that's able to engage directly with the Welsh Government, I think would benefit greatly from an additional member, if I may say so, and that is in the form of a representative of Wales's pentecostal denominations. There are over 120 pentecostal churches from the three main pentecostal denominations here in Wales. They have over 17,000 people attending those congregations each year, and many of them do a great deal of good work in their local communities. I wonder, Minister, whether it's time now for the Welsh Government to recognise the significant contribution of the pentecostal denominations by affording them a seat at the table on the interfaith forum so that they can make a positive contribution in the way that they do in their communities to the nation of Wales and the good work that you and the Welsh Government are doing to improve faith relationships. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad? Rwy'n falch iawn eich bod yn gwneud datganiad i nodi Wythnos Rhyngffydd, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hyn yn dod yn ymddangos yn flynyddol ar fusnes Llywodraeth Cymru yn y Cyfarfod Llawn. Fel yr ydych wedi ei ddweud, bu tarfu sylweddol ar gymunedau ffydd yn ystod y pandemig, ac mae'n amlwg bod yr anallu i gyfarfod mewn man addoli wedi achosi cryn galedi i lawer o unigolion sy'n dibynnu'n fawr ar y cyfathrebu hwnnw â phobl eraill yn eu cynulleidfaoedd am eu cryfder ysbrydol eu hunain. Yn amlwg, mae wedi bod yn gyfnod anodd iawn, ond rwy'n falch bod ein mannau addoli yn ôl ar agor bellach ac rwyf i wedi mwynhau bod yn rhan o wasanaethau ar-lein yn fawr, ond nid oes dim byd tebyg i fod yn ôl mewn man addoli, gallu gweld pobl yn y cnawd yn yr un modd ag y gallwn weld pobl yn y cnawd mewn agweddau eraill ar fywyd.

Rwy'n credu yr hoffwn i ofyn i chi, os caf i: allwch barhau i roi sicrwydd i'r Senedd y bydd cymorth Llywodraeth Cymru ar gyfer caplaniaeth—gwasanaethau caplaniaeth a ariennir yn gyhoeddus yn parhau? Rydym ni wedi gweld, yn amlwg, niferoedd sylweddol o bobl sydd wedi cael profedigaeth o ganlyniad i'r coronafeirws ac, oherwydd y pandemig, nid yw llawer o bobl wedi cael cyfle hyd yn oed i ddweud ffarwel am y tro olaf i lawer o'u hanwyliaid wrth ochr y gwely yn y ffordd y bydden nhw wedi gwneud o bosibl ar adegau eraill. Felly, yn amlwg, mae gwasanaethau profedigaeth yn arbennig yn rhywbeth y mae llawer o gaplaniaid ysbytai yn gallu eu darparu i bobl, fel ymatebwyr cyntaf ar lawer ystyr. A byddwn i'n gwerthfawrogi'n fawr—rwyf i wastad wedi gwerthfawrogi'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i wasanaethau caplaniaeth y GIG, ond tybed a wnewch chi ei roi ar gofnod heddiw ac ymuno â mi i ddiolch i'r caplaniaid hynny ledled Cymru sydd wedi gwneud gwaith mor bwysig yn ystod cyfnod sydd wedi bod yn anodd iawn iddyn nhw rwy'n siŵr a'r rhai y maen nhw wedi bod yn eu cefnogi.

Yn ogystal â hynny, rydych chi wedi cyfeirio at y cynghorau rhyngffydd a'r fforwm rhyngffydd, ac rwyf i hefyd eisiau eu cydnabod am eu cyfraniad sylweddol at y cymunedau ffydd ac at fywyd cymdeithasol Cymru. Ond a wnewch chi ymuno â mi hefyd i ddiolch i'r unigolion hynny sydd hefyd yn cymryd rhan yn y grŵp trawsbleidiol ar ffydd, sy'n gweithio mor galed i sicrhau bod pynciau sydd o ddiddordeb i'r gymuned ffydd ar yr agenda i bob un ohonom yn y Senedd, ac i sicrhau yn wirioneddol ein bod yn gwrando ar yr amrywiaeth hwnnw o leisiau sy'n dod o'r gymuned ffydd? Mae wedi bod yn bleser cadeirio'r grŵp trawsbleidiol hwnnw dros y 12 mlynedd diwethaf, rwy'n credu erbyn hyn. Mae o hyd yn fy rhyfeddu ac yn fy nghalonogi sut y gall pobl sydd â safbwyntiau amrywiol iawn gyd-dynnu a chydweithio er budd pobl Cymru yn y grŵp hwnnw. Felly rwy'n gobeithio y byddwch yn ymuno â mi i ddiolch iddyn nhw am y cyfraniad y maen nhw'n ei wneud. 

Ac un cwestiwn olaf, os caf i. Byddai'r fforwm rhyngffydd, sydd wedi bod yn fforwm mor llwyddiannus sy'n gallu ymgysylltu'n uniongyrchol â Llywodraeth Cymru, yn elwa'n fawr, yn fy marn i, ar aelod ychwanegol, os caf i ddweud hynny, ac mae hynny ar ffurf cynrychiolydd o enwadau pentecostaidd Cymru. Mae dros 120 o eglwysi pentecostaidd o'r tri phrif enwad pentecostaidd yma yng Nghymru. Mae ganddyn nhw dros 17,000 o bobl yn mynychu'r cynulleidfaoedd hynny bob blwyddyn, ac mae llawer ohonyn nhw'n gwneud llawer iawn o waith da yn eu cymunedau lleol. Tybed, Gweinidog, a yw'n bryd yn awr i Lywodraeth Cymru gydnabod cyfraniad sylweddol yr enwadau pentecostaidd drwy roi sedd iddyn nhw ger bwrdd y fforwm rhyngffydd er mwyn iddyn nhw allu gwneud cyfraniad cadarnhaol fel maen nhw'n ei wneud yn eu cymunedau at genedl Cymru a'r gwaith da yr ydych chi a Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella cydberthnasau ffydd. Diolch.

Thank you very much, Darren Millar. Can I start by thanking you for the work that you do in chairing the cross-party group on faith? I also just recall that wonderful event that we had in the Senedd last year, a Holocaust Memorial Day event, where we all came, with the cross-party group very much leading that event, as you have done. I think it is important to just look at some of these difficult decisions that have been made with the restrictions. From 22 June, places of worship were able to open. Over the summer, restrictions were relaxed and types of activities were allowed to increase. But during the firebreak, of course, they were closed again for communal worship, but open for funerals, weddings and for broadcasting of services. As you say, so many are so pleased now that they're back open for communal worship, ceremonies including funerals and marriages, and supervised children's activities.394

You make an important point about bereavement services and the role of chaplains, which I'm sure has come to the fore in terms of our health service, and we need to look at that contribution. But I would like to mention the ceremonies group. This has been playing a very key part. It's a new name for a group that's looking at faith, burials and cremations, and it has now additional focus on weddings and similar events. And they've come together, again looking with faith leaders within Wales, and representatives of those of no faith, and community representatives, looking at the key issues in relation to the impact of coronavirus. And they have also looked, of course—they have been a sub-group of the COVID-19 moral and ethical advisory group.

You do make an important point about our faith communities forum, on which, actually, we were having a membership review just before the impact of the pandemic, and there are other parts of other faiths as well who are interested in coming. You've mentioned Pentecostal—and there are others who are interested in joining that. It is a very vibrant and sincere and close-knit group, and the interfaith forum feeds into our faith communities forum, which I chair.

But I want to just say that it's not just us as Ministers meeting them. Officials have met with members of the task and finish group regularly over the past six months, and they held online question and answer sessions, attracting up to 125 people to each, with faith leaders, and volunteers asking questions about practical issues that have been mentioned, about reopening buildings, cleaning and safe environments. So, I think there's a whole new understanding and awareness that has come as a result of not just the infrastructure we already had, that close working relationship, but how our faith communities, and those of no faith, and their communities and interests, have responded to the coronavirus.

I just have to finally say that it's just one of the ways in which we come back to some of the words that were said to me last week. In fact, this was from a Muslim, who said, 'With hardship comes ease, and with this comes unity'.

Diolch yn fawr iawn, Darren Millar. A gaf i ddechrau trwy ddiolch i chi am y gwaith yr ydych yn ei wneud wrth gadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar ffydd? Rwyf i newydd gofio hefyd y digwyddiad gwych hwnnw a gawsom yn y Senedd y llynedd, digwyddiad Diwrnod Cofio'r Holocost, y daethom ni i gyd iddo, gyda'r grŵp trawsbleidiol yn arwain y digwyddiad hwnnw i raddau helaeth, fel yr ydych wedi ei wneud. Rwy'n credu ei bod yn bwysig edrych ar rai o'r penderfyniadau anodd hyn sydd wedi eu gwneud gyda'r cyfyngiadau. O 22 Mehefin, roedd mannau addoli yn cael agor. Dros yr haf, roedd y cyfyngiadau wedi eu llacio ac roedd mathau o weithgareddau yn cael cynyddu. Ond yn ystod y cyfnod atal byr, wrth gwrs, fe wnaethon nhw gau eto ar gyfer addoli cymunedol, ond ar agor ar gyfer angladdau, priodasau ac i ddarlledu gwasanaethau. Fel yr ydych wedi ei ddweud, mae llawer o bobl mor falch erbyn hyn eu bod nhw ar agor eto ar gyfer addoli cymunedol, seremonïau gan gynnwys angladdau a phriodasau, a gweithgareddau plant dan oruchwyliaeth.

Rydych yn gwneud pwynt pwysig ynghylch gwasanaethau profedigaeth a swyddogaeth caplaniaid, sydd wedi dod i'r amlwg o ran ein gwasanaeth iechyd, rwy'n siŵr, ac mae angen i ni ystyried y cyfraniad hwnnw. Ond hoffwn i sôn am y grŵp seremonïau. Mae hwn wedi bod yn chwarae rhan allweddol iawn. Mae'n enw newydd ar grŵp sy'n trafod ffydd, claddedigaethau ac amlosgiadau, ac erbyn hyn mae ganddo bwyslais ychwanegol ar briodasau a digwyddiadau tebyg. Ac maen nhw wedi dod at ei gilydd, unwaith eto i ystyried gydag arweinwyr ffydd yng Nghymru, a chynrychiolwyr y rhai hynny heb ffydd, a chynrychiolwyr cymunedol, i ystyried y materion allweddol o ran effaith y coronafeirws. Ac maen nhw wedi ystyried hefyd, wrth gwrs—maen nhw wedi bod yn is-grŵp o grŵp cynghori ar faterion moesol a moesegol COVID-19.

Rydych chi yn gwneud pwynt pwysig ynghylch ein fforwm cymunedau ffydd, yr oeddem ni, mewn gwirionedd, yn adolygu ei aelodaeth ychydig cyn effaith y pandemig, ac mae rhannau eraill o grefyddau eraill hefyd sydd â diddordeb mewn ymuno. Rydych chi wedi sôn am Bentecostaidd—ac mae eraill sydd â diddordeb mewn ymuno â hynny. Mae'n grŵp bywiog a diffuant ac agos iawn, ac mae'r fforwm rhyngffydd yn cyfrannu at ein fforwm cymunedau ffydd, yr wyf i'n ei gadeirio.

Ond hoffwn i ddweud nad dim ond ni fel Gweinidogion sy'n cwrdd â nhw. Mae swyddogion wedi cyfarfod ag aelodau o'r grŵp gorchwyl a gorffen yn rheolaidd yn ystod y chwe mis diwethaf, ac fe wnaethon nhw gynnal sesiynau holi ac ateb ar-lein, gan ddenu hyd at 125 o bobl i bob un, gydag arweinwyr ffydd, a gwirfoddolwyr yn gofyn cwestiynau ynghylch materion ymarferol sydd wedi eu crybwyll, ynghylch ailagor adeiladau, glanhau ac amgylcheddau diogel. Felly, rwy'n credu bod dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth newydd gyfan sydd wedi datblygu o ganlyniad nid yn unig i'r seilwaith a oedd gennym ni eisoes, y berthynas waith agos honno, ond sut y mae ein cymunedau ffydd, a'r rhai heb ffydd, a'u cymunedau a'u diddordebau, wedi ymateb i'r coronafeirws.

Mae'n rhaid i mi ddweud i gloi mai dim ond un ffordd yw hon yr ydym yn dod yn ôl at rai o'r geiriau a gafodd eu dweud wrthyf yr wythnos diwethaf. Yn wir, roedd hyn gan Fwslim, a ddywedodd: Gyda chaledi daw esmwythder, a gyda hyn daw undod.

18:15

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

7. Gorchymyn Cynrychiolaeth y Bobl (Eithrio Treuliau Etholiad) (Cymru) (Diwygio) 2020
7. The Representation of the People (Election Expenses Exclusion) (Wales) (Amendment) Order 2020

Rŷn ni nawr yn cyrraedd eitem 7, sef Gorchymyn Cynrychiolaeth y Bobl (Eithrio Treuliau Etholiad) (Cymru) (Diwygio) 2020, a dwi'n galw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig yma—Julie James. 

That brings us to item 7, the Representation of the People (Election Expenses Exclusion) (Wales) (Amendment) Order 2020, and I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motion—Julie James. 

Cynnig NDM7468 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Gorchymyn Cynrychiolaeth y Bobl (Eithrio Treuliau Etholiad) (Cymru) (Diwygio) 2020 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Hydref 2020.

Motion NDM7468 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Representation of the People (Election Expenses Exclusion) (Wales) (Amendment) Order 2020 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 7 October 2020.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I'm very pleased to bring this Order before you today, which will exclude from elections expenses costs that relate to a candidate's disability and Welsh translation of campaign materials.

Currently, any expenses incurred by a candidate, or a political party, as a result of reasonable adjustments relating to an impairment, such as the need for the provision of a British Sign Language interpreter, are included in either the candidate's expenses or the political party's overall campaign expenditure limits. By introducing this Order for Senedd and local government elections in Wales, disabled candidates will no longer be disadvantaged by having to declare the costs of their necessary support against their expense limits. The Order will also exclude from the expenses regime the cost of translating campaign materials to or from Welsh for candidates or political parties campaigning in devolved elections in Wales. This will support existing Welsh language legislation in ensuring that English and Welsh are treated equally.

The Welsh Government has considered many different sources of evidence in developing this policy, including its own Diversity in Democracy programme, the Senedd Commission's consultation paper 'Creating a Parliament for Wales' and UK and Scottish Government funding schemes for disabled candidates. Alongside our recently announced pilot access to elected office fund, which will support disabled candidates in Wales to stand for election, this Order will facilitate a more diverse democratic representation. More disabled candidates may be inclined to stand for election if spending on reasonable adjustments does not have to be included within their expenses limits.

This Order contributes to the well-being of future generations in Wales. It promotes equality, ensuring that elected representatives can reflect the diversity of the area that they serve. It supports the goal of a thriving Welsh language, by ensuring that translation costs are no longer a barrier to candidacy and bilingual campaigning. So I'm very pleased to bring this Order before you today, so that we might better support disabled candidates, improve democratic representation in the future, and facilitate the use of Welsh in the democratic process. Since laying the Order, we have been made aware of a minor non-operative correction that is required. Assuming the Order is passed today, the correction will be carried out before the Order is made. Therefore, it will not be incorrect when put into effect. I look forward to hearing the views of Members. Diolch.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o ddod â'r Gorchymyn hwn ger eich bron heddiw, a fydd yn eithrio costau treuliau etholiadau sy'n ymwneud ag anabledd ymgeisydd a chostau cyfieithu deunyddiau ymgyrchu i'r Gymraeg.

Ar hyn o bryd, mae unrhyw dreuliau a ysgwyddir gan ymgeisydd, neu blaid wleidyddol, o ganlyniad i addasiadau rhesymol sy'n ymwneud â nam, fel yr angen i ddarparu cyfieithydd Iaith Arwyddion Prydain, wedi eu cynnwys naill ai yn nhreuliau'r ymgeisydd neu derfynau gwariant cyffredinol ymgyrch y blaid wleidyddol. Trwy gyflwyno'r Gorchymyn hwn ar gyfer etholiadau'r Senedd a llywodraeth leol yng Nghymru, ni fydd ymgeiswyr anabl o dan anfantais mwyach drwy orfod datgan costau eu cymorth angenrheidiol yn erbyn eu terfynau treuliau. Bydd y Gorchymyn hefyd yn eithrio cost cyfieithu deunyddiau ymgyrchu i neu o'r Gymraeg i ymgeiswyr neu bleidiau gwleidyddol sy'n ymgyrchu mewn etholiadau datganoledig yng Nghymru o'r gyfundrefn dreuliau. Bydd hyn yn cefnogi deddfwriaeth bresennol y Gymraeg i sicrhau bod y Gymraeg a'r Saesneg yn cael eu trin yn gyfartal.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ystyried llawer o wahanol ffynonellau tystiolaeth wrth ddatblygu'r polisi hwn, gan gynnwys ei rhaglen Amrywiaeth mewn Democratiaeth ei hun, papur ymgynghori Comisiwn y Senedd 'Creu Senedd i Gymru' a chynlluniau ariannu Llywodraeth y DU a'r Alban ar gyfer ymgeiswyr anabl. Ochr yn ochr â'r gronfa dreialu mynediad i swyddogaethau etholedig a gyhoeddwyd yn ddiweddar, a fydd yn helpu ymgeiswyr anabl yng Nghymru i sefyll mewn etholiad, bydd y Gorchymyn hwn yn hwyluso cynrychiolaeth ddemocrataidd fwy amrywiol. Efallai y bydd mwy o ymgeiswyr anabl yn dymuno sefyll mewn etholiad os nad oes angen cynnwys gwariant ar addasiadau rhesymol o fewn eu terfynau treuliau.

Mae'r Gorchymyn hwn yn cyfrannu at lesiant cenedlaethau'r dyfodol yng Nghymru. Mae'n hybu cydraddoldeb, gan sicrhau y gall cynrychiolwyr etholedig adlewyrchu amrywiaeth yr ardal y maen nhw'n ei gwasanaethu. Mae'n cefnogi'r nod o ran iaith Gymraeg ffyniannus, drwy sicrhau nad yw costau cyfieithu yn rhwystr i ymgeiswyr ac ymgyrchu dwyieithog mwyach. Felly rwy'n falch iawn o ddod â'r Gorchymyn hwn ger eich bron heddiw, fel y gallem ni gefnogi ymgeiswyr anabl yn well, gwella cynrychiolaeth ddemocrataidd yn y dyfodol, a hwyluso'r defnydd o'r Gymraeg yn y broses ddemocrataidd. Ers gosod y Gorchymyn, rydym ni wedi cael gwybod am fân gywiriad nad yw'n weithredol sy'n ofynnol. Gan dybio bod y Gorchymyn yn cael ei basio heddiw, bydd yn cael ei gywiro cyn i'r Gorchymyn gael ei wneud. Felly, ni fydd yn anghywir pan gaiff ei roi ar waith. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau. Diolch.

18:20

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nesaf, Mick Antoniw.

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.

Mick Antoniw. Can the microphone be unmuted? Yes. There you go.

Mick Antoniw. A oes modd dad-dawelu'r meicroffon? Ie. Dyna chi.

There was a delay in the sign coming up. Diolch, Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee considered the Order at our meeting on 19 October and our report contains only one merits point. As the Minister has outlined, the Order makes amendments to three items of election-related legislation. The amendments being made have the effect of exempting expenses relating to a candidate's disability, as she indicated, from a candidate's election expenses, for local government and for Senedd elections. The amendments also have the effect of excluding the costs incurred by or attributable to the translation of anything from English to Welsh, or vice versa, from both the candidate's expenses and a political party's campaign expenditure limits. This is in accordance with the principle that Welsh should be treated no less favourably than English, as provided by the Welsh Language Act 1993. Our merits point, a reporting point, noted the range of consultation undertaken by the Welsh Government on this Order, in particular the Government's consultation with the Electoral Commission. Diolch, Llywydd.

Bu oedi cyn i'r arwydd ymddangos. Diolch, Llywydd. Ystyriodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y Gorchymyn yn ein cyfarfod ar 19 Hydref ac mae ein hadroddiad yn cynnwys un pwynt rhinwedd yn unig. Fel yr amlinellodd y Gweinidog, mae'r Gorchymyn yn gwneud diwygiadau i dair eitem o ddeddfwriaeth sy'n ymwneud ag etholiadau. Effaith y gwelliannau sy'n cael eu gwneud yw eithrio treuliau sy'n ymwneud ag anabledd ymgeisydd, fel y nododd, o dreuliau etholiad ymgeisydd, ar gyfer etholiadau llywodraeth leol a rhai y Senedd. Effaith arall y gwelliannau yw eithrio'r costau a ysgwyddir wrth gyfieithu unrhyw beth o'r Saesneg i'r Gymraeg neu i'r gwrthwyneb neu a briodolir i hynny, o dreuliau'r ymgeisydd a therfynau gwariant ymgyrch plaid wleidyddol. Mae hyn yn unol â'r egwyddor na ddylid trin y Gymraeg yn llai ffafriol na'r Saesneg, fel y darperir gan Ddeddf yr Iaith Gymraeg 1993. Nododd ein pwynt rhinwedd, pwynt adrodd, yr ystod o ymgynghori y cynhaliodd Llywodraeth Cymru ar y Gorchymyn hwn, yn enwedig ymgynghoriad y Llywodraeth â'r Comisiwn Etholiadol. Diolch, Llywydd.

Does gyda fi neb arall sydd eisiau siarad ar yr eitem yma. Ydy'r Gweinidog eisiau ymateb o gwbl?

I have no other speakers on this item. Does the Minister wish to respond?

Ocê. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes—dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad. Ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Okay. The proposal is we agree the motion. Does any Member object? I see no objections, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig (Toiledau Cyhoeddus)
8. Legislative Consent Motion on the Non-Domestic Ratings (Public Lavatories) Bill

Eitem 8 yw'r eitem nesaf, a'r eitem hynny yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig (Toiledau Cyhoeddus). Rwy'n galw ar y Gweinidog cyllid i wneud y cynnig—Rebecca Evans.

Item 8 is our next item, and that is the LCM on the Non-Domestic Rating (Public Lavatories) Bill. I call on the Minister for finance to move the motion—Rebecca Evans.

Cynnig NDM7476 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Ardrethu Annomestig (Toiledau Cyhoeddus), i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru.

Motion NDM7476 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Non-Domestic Rating (Public Lavatories) Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I welcome this opportunity to explain the background for this legislative consent motion. I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for considering the LCM, and for the report that it's produced. The committee considers there is no impediment to the Senedd agreeing to the legislative consent motion.

The UK Government introduced the Non-Domestic Rating (Public Lavatories) Bill on 18 March. A similar Bill was introduced in June 2019, and the legislative consent motion for that Bill was agreed in Plenary in July last year. That Bill fell when Parliament was prorogued. The new Bill is a short, single-purpose Bill, which will reduce the rates liability for stand-alone public lavatories to zero, from 1 April 2020. Due to the timing of the Bill, the changes it introduced will be applied retrospectively.

The provisions apply to all stand-alone public lavatories made available for public use, irrespective of who owns or operates the facilities. The Bill will also provide public health benefits, by reducing running costs and therefore reducing the risk of public toilets being closed. Closures could adversely affect groups such as older people, disabled people and people with young children. As this will contribute to our public health objectives in Wales, provisions for Wales were included in the Bill on introduction.

I believe these provisions fall within the legislative competence of the Senedd. However, as no suitable legislative vehicle is available to make these changes in Wales for implementation from April 2020, I'm content that these provisions should be made in a Bill covering England and Wales. I therefore move the motion and ask the Senedd to approve it.

Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle hwn i egluro cefndir y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried y Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol, ac am yr adroddiad y mae wedi ei lunio. Mae'r pwyllgor o'r farn nad oes unrhyw rwystr i'r Senedd gytuno i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol.

Cyflwynodd Llywodraeth y DU y Bil Ardrethu Annomestig (Toiledau Cyhoeddus) ar 18 Mawrth. Cyflwynwyd Bil tebyg ym mis Mehefin 2019, a chytunwyd ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil hwnnw yn y Cyfarfod Llawn ym mis Gorffennaf y llynedd. Cwympodd y Bil hwnnw pan gafodd y Senedd ei gohirio. Bil byr, un pwrpas yw'r Bil newydd, a fydd yn lleihau'r rhwymedigaeth ardrethi ar gyfer toiledau cyhoeddus annibynnol i sero, o 1 Ebrill 2020. Oherwydd amseriad y Bil, bydd y newidiadau a gyflwynodd yn cael eu cymhwyso'n ôl-weithredol.

Mae'r darpariaethau yn berthnasol i bob toiled cyhoeddus annibynnol sydd ar gael i'r cyhoedd ei ddefnyddio, ni waeth pwy sy'n berchen ar y cyfleusterau neu'n eu gweithredu. Bydd y Bil hefyd yn cynnig buddion iechyd cyhoeddus, trwy leihau costau cynnal ac felly lleihau'r risg y bydd toiledau cyhoeddus yn cael eu cau. Gallai cau toiledau gael effaith andwyol ar grwpiau fel pobl hŷn, pobl anabl a phobl â phlant ifanc. Gan y bydd hyn yn cyfrannu at ein hamcanion iechyd cyhoeddus yng Nghymru, cafodd darpariaethau ar gyfer Cymru eu cynnwys yn y Bil wrth eu cyflwyno.

Rwyf i'n credu bod y darpariaethau hyn wedi'u cynnwys o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Fodd bynnag, gan nad oes cyfrwng deddfwriaethol addas ar gael i wneud y newidiadau hyn yng Nghymru i'w gweithredu o fis Ebrill 2020, rwy'n fodlon y dylid gwneud y darpariaethau hyn mewn Bil sy'n cwmpasu Cymru a Lloegr. Felly, cynigiaf y cynnig a gofynnaf i'r Senedd ei gymeradwyo.

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.

Diolch, Llywydd. Another short report from the Legislation, Justice and Constitution Committee. We considered this LCM at our meetings on 8 and 15 June, and subsequently laid our report on 17 June. Our report noted the Welsh Government's assessment of the provisions in the Bill that require Senedd consent and the Welsh Government's reasons as to why, in its view, making provision for Wales in the Bill is appropriate. We also noted the retrospective effect of the Bill as, once enacted, the legislation will have effect in relation to financial years beginning on or after 1 April 2020. Diolch, Llywydd.

Diolch, Llywydd. Adroddiad byr arall gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Fe wnaethom ni ystyried y Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol hwn yn ein cyfarfodydd ar 8 a 15 Mehefin, ac wedyn cyflwyno ein hadroddiad ar 17 Mehefin. Nododd ein hadroddiad asesiad Llywodraeth Cymru o'r darpariaethau yn y Bil y mae angen cydsyniad y Senedd arnyn nhw a'r rhesymau pam, ym marn Llywodraeth Cymru, y mae gwneud darpariaeth ar gyfer Cymru yn y Bil yn briodol. Fe wnaethom ni nodi hefyd effaith ôl-weithredol y Bil oherwydd, ar ôl iddi ddod i rym, bydd y ddeddfwriaeth yn cael effaith o ran blynyddoedd ariannol sy'n dechrau ar neu ar ôl 1 Ebrill 2020. Diolch, Llywydd.

18:25

I have no speakers in this item. I don't know whether the Minister wants to respond.

Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr yn yr eitem hon. Wn i ddim pa un a yw'r Gweinidog yn dymuno ymateb?

I'll just reiterate my thanks, Llywydd, to the committee for their work.

Hoffwn ddiolch unwaith eto, Llywydd, i'r pwyllgor am eu gwaith.

Okay. Thank you for doing that.

Iawn. Diolch i chi am wneud hynna.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw wrthwynebiad? Does dim gwrthwynebiad i'r cynnig, felly, ac mae'n cael ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I see no objections, and it's therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. Dadl: Ail Gyllideb Atodol 2020-21
9. Debate: The Second Supplementary Budget 2020-21

Yr eitem nesaf felly yw'r ddadl ar ail gyllideb atodol 2020-21, a dwi'n galw ar y Gweinidog cyllid i wneud y cynnig yma—Rebecca Evans.

The next item is the debate on the second supplementary budget for 2020-21 and I call on the Minister for finance to move the motion—Rebecca Evans.

Cynnig NDM7443 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.30, yn cymeradwyo'r Ail Gyllideb Atodol ar gyfer y flwyddyn ariannol 2020-21 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ddydd Mawrth, 20 Hydref 2020.

Motion NDM7443 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.30, approves the Second Supplementary Budget for the financial year 2020-21 laid in the Table Office on Tuesday, 20 October 2020.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Due to the exceptional circumstances of this financial year as a result of the coronavirus pandemic, I published this interim supplementary budget to provide an update on the Welsh Government's fiscal position. It ensures that the Welsh Government's financial position remains transparent. I'd like to thank the Finance Committee for its consideration of this budget and for the publication of its report and I'm pleased to note that it welcomes the transparency afforded to the Senedd in bringing forward this additional supplementary budget. I will provide a detailed response to each of the committee's recommendations in due course.

The purpose of this supplementary budget is to reflect the changes that have arisen as a result of the measures taken to respond to the immediate impact of the pandemic since the first supplementary budget was published in May. It includes allocations from reserves agreed since the first supplementary budget that relate to the acute end of the crisis, consequentials due as a result of UK Government announcements in respect of COVID interventions including the funding guarantee, and revisions to the land transaction tax forecast and block grant adjustment for stamp duty land tax, arising from the temporary changes to these taxes.

This supplementary budget increases the overall Welsh resources by £2.5 billion. This is a further 11 per cent increase on the position set out in the first supplementary budget some five months ago. Since the final budget was approved in March 2020, Welsh resources fro 2020-21 have increased by more than 22 per cent. In response to the immediate impact of the coronavirus pandemic, this supplementary budget allocates over £1.5 billion, including £800 million for an NHS stabilisation package to help the Welsh NHS to continue to respond to the impact of COVID-19.

We recognise the massive and unprecedented challenges the pandemic is having on our health service here in Wales. This funding will support NHS organisations across Wales to prepare for the anticipated challenges that winter will bring, responding to a second wave of the virus alongside normal winter pressures whilst continuing to further increase access to essential services. This funding takes the total amount of Welsh Government COVID-19 support for NHS organisations to more than £1.3 billion and £264 million has been allocated to support local authorities for the remainder of this financial year. This will meet the ongoing need for additional support in response to the pandemic, covering the additional costs, loss of income and the general financial position of local authorities.

Fifty-three million pounds has been provided for the cultural recovery fund to help support and sustain the sector during the ongoing challenges resulting from the pandemic, £113 million has been allocated to ensure train services continue to operate on the Wales and borders network for key workers and others who rely on the train to travel, and £50 million to support Welsh university and college students to provide skills and learning in response to the economic impact of the virus.

The focus of this budget is to ensure that the Welsh Government's financial position is transparent. Whilst we continue to respond to the impact of the coronavirus pandemic, it is right that I bring an update in the form of this supplementary budget before the Senedd at this time. We are the only Government within the UK to have published a second update to our in-year budget and to provide transparency of our funding decisions in this way. 

Of course, the fiscal position continues to change. On 6 October, I announced a further substantial package of funding, totalling £320 million, to help people and businesses to survive the challenging times ahead, when, only a few weeks ago, the UK Government announced a further increase of £600 million to the additional funding guaranteed for this year. I continue to carefully monitor our financial position, and will table a third supplementary budget, reflecting all of these changes, later in the year, and I ask Members to support this motion. 

Oherwydd amgylchiadau eithriadol y flwyddyn ariannol hon o ganlyniad i bandemig y coronafeirws, cyhoeddais y gyllideb atodol interim hon i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sefyllfa ariannol Llywodraeth Cymru. Mae'n sicrhau bod sefyllfa ariannol Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn dryloyw. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am ei ystyriaeth o'r gyllideb hon ac am gyhoeddi ei adroddiad ac rwy'n falch o nodi ei fod yn croesawu'r tryloywder a roddir i'r Senedd wrth gyflwyno'r gyllideb atodol ychwanegol hon. Byddaf yn rhoi ymateb manwl i bob un o argymhellion y pwyllgor maes o law.

Diben y gyllideb atodol hon yw adlewyrchu'r newidiadau sydd wedi codi o ganlyniad i'r mesurau a gymerwyd i ymateb i effaith uniongyrchol y pandemig ers cyhoeddi'r gyllideb atodol gyntaf ym mis Mai. Mae'n cynnwys dyraniadau o gronfeydd wrth gefn y cytunwyd arnyn nhw ers y gyllideb atodol gyntaf sy'n ymwneud ag agweddau acíwt yr argyfwng, symiau canlyniadol sy'n ddyledus o ganlyniad i gyhoeddiadau Llywodraeth y DU yn gysylltiedig ag ymyraethau COVID gan gynnwys y warant ariannu, a diwygiadau i ragolygon y dreth trafodiadau tir ac addasiad grant bloc ar gyfer treth tir y dreth stamp, sy'n deillio o'r newidiadau dros dro i'r trethi hyn.

Mae'r gyllideb atodol hon yn cynyddu adnoddau cyffredinol Cymru gan £2.5 biliwn. Mae hwn yn gynnydd ychwanegol o 11 y cant ar y sefyllfa a nodwyd yn y gyllideb atodol gyntaf tua phum mis yn ôl. Ers i'r gyllideb derfynol gael ei chymeradwyo ym mis Mawrth 2020, mae adnoddau Cymru o 2020-21 wedi cynyddu gan fwy na 22 y cant. Mewn ymateb i effaith uniongyrchol pandemig y coronafeirws, mae'r gyllideb atodol hon yn dyrannu dros £1.5 biliwn, gan gynnwys £800 miliwn ar gyfer pecyn sefydlogi'r GIG i helpu GIG Cymru i barhau i ymateb i effaith COVID-19.

Rydym ni'n cydnabod yr heriau enfawr a digynsail y mae'r pandemig yn eu hachosi i'n gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Bydd y cyllid hwn yn cynorthwyo sefydliadau'r GIG ledled Cymru i baratoi ar gyfer yr heriau a ragwelir yn ystod y gaeaf, ymateb i ail don o'r feirws ochr yn ochr â phwysau arferol y gaeaf gan hefyd barhau i gynyddu ymhellach y gallu i gael gafael ar wasanaethau hanfodol. Mae'r cyllid hwn yn golygu bod cyfanswm cymorth COVID-19 Llywodraeth Cymru i sefydliadau'r GIG yn fwy nag £1.3 biliwn ac mae £264 miliwn wedi ei ddyrannu i gefnogi awdurdodau lleol am weddill y flwyddyn ariannol hon. Bydd hyn yn diwallu'r angen parhaus am gymorth ychwanegol mewn ymateb i'r pandemig, gan dalu costau ychwanegol, colled incwm a sefyllfa ariannol gyffredinol awdurdodau lleol.

Mae 53 miliwn o bunnoedd wedi ei ddarparu ar gyfer y gronfa adferiad diwylliannol i helpu i gefnogi a chynnal y sector yn ystod yr heriau parhaus sy'n deillio o'r pandemig, dyrannwyd £113 miliwn i sicrhau bod gwasanaethau trên yn parhau i weithredu ar rwydwaith Cymru a'r gororau ar gyfer gweithwyr allweddol ac eraill sy'n dibynnu ar y trên i deithio, a £50 miliwn i gefnogi myfyrwyr prifysgol a cholegau Cymru i ddarparu sgiliau a dysgu mewn ymateb i effaith economaidd y feirws.

Pwyslais y gyllideb hon yw sicrhau bod sefyllfa ariannol Llywodraeth Cymru yn dryloyw. Wrth i ni barhau i ymateb i effaith pandemig y coronafeirws, mae'n iawn fy mod yn dod â'r wybodaeth ddiweddaraf ar ffurf y gyllideb atodol hon gerbron y Senedd ar yr adeg hon. Ni yw'r unig Lywodraeth yn y DU sydd wedi cyhoeddi ail ddiweddariad i'n cyllideb yn ystod y flwyddyn ac i sicrhau tryloywder ein penderfyniadau ariannu yn y modd hwn.

Wrth gwrs, mae'r sefyllfa ariannol yn parhau i newid. Ar 6 Hydref, cyhoeddais becyn arall o gyllid sylweddol, sef cyfanswm o £320 miliwn, i helpu pobl a busnesau i oroesi'r cyfnod heriol sydd o'n blaenau, ac yna, ychydig wythnosau yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth y DU gynnydd arall o £600 miliwn i'r cyllid ychwanegol gwarantedig ar gyfer eleni. Rwy'n parhau i fonitro ein sefyllfa ariannol yn ofalus, a byddaf yn cyflwyno trydedd cyllideb atodol, gan adlewyrchu'r holl newidiadau hyn, yn ddiweddarach yn y flwyddyn, a gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig hwn.

18:30

Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Llyr Gruffydd.  

Chair of the Finance Committee, Llyr Gruffydd. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a dwi'n falch iawn i gael y cyfle i gyfrannu i'r ddadl yma ar ran y pwyllgor, wrth gwrs. Mi gafodd y pwyllgor gyfarfod ar 2 Tachwedd i drafod ail gyllideb atodol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21. Ac, wrth gwrs, un o'r pethau rydym ni yn ei wneud yw cydnabod bod yr ail gyllideb atodol yma yn anarferol, o ran ei hamseriad, ond rydym ni, wrth gwrs, fel mae'r Gweinidog wedi cyfeirio ato ef yn gynharach, yn croesawu'r tryloywder sy'n cael ei roi i ni yn y Senedd drwy gyflwyno'r gyllideb ychwanegol hon.

Mae llawer o'n hargymhellion ni'n ymwneud â mater tryloywder. Mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig, wrth gwrs, fel rydym yn gwybod, wedi cynnig gwarant cyllido. Ond dyw hi ddim yn glir, wrth gwrs, pan wneir cyhoeddiadau newydd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, a fydd y rhain yn arwain at gyllid ychwanegol ar gyfer Cymru. Tra bod problemau tryloywder amlwg, felly, o ran cyllid Llywodraeth y Deyrnas Unedig, rydym ni hefyd wedi galw am ragor o dryloywder gan Lywodraeth Cymru, ac wedi gofyn am ragor o fanylion am ambell beth yn benodol: yn gyntaf, mwy o fanylion am y cyllid ar gyfer digomisiynu Ysbyty Calon y Ddraig; yn ail, rydym wedi gofyn am ddadansoddiadau o'r cyllid sy'n cael ei ddarparu i sefydliadau'r gwasanaeth iechyd gwladol ac sy'n cael ei hawlio gan awdurdodau lleol; rydym ni hefyd wedi gofyn am fanylion ynglŷn â lefel y cyllid y mae darparwyr trafnidiaeth yn ei gyrchu a disgwyliadau o ran rhagor o gyllid ar gyfer y sector; a hefyd, yn bedwerydd, rhagor o fanylion am gronfeydd wrth gefn Llywodraeth Cymru i gefnogi’r adferiad yn sgil COVID, ac, wrth gwrs, diwedd y cyfnod pontio Ewropeaidd.

Nawr, mae'n amlwg mai brwydro yn erbyn COVID yw'r flaenoriaeth gyntaf, ond mae diwedd cyfnod pontio'r Undeb Ewropeaidd, wrth gwrs,  bron â chyrraedd, ac mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar hyn hefyd. Mae angen sicrwydd arnom ni ynglŷn â chyllid ac rydym wedi pwyso ar Lywodraeth Cymru i drio cael manylion am y gronfa ffyniant gyffredin, wrth gwrs, ac i gael y manylion hynny ar frys.

Yn olaf, fe bwysleisiodd y Gweinidog yr angen am hyblygrwydd, o ran diwedd y flwyddyn ariannol, ac rydym yn cefnogi'r cais yma'n llwyr. Gallwn ni ddim rhagweld beth fydd llwybr COVID-19, ac felly byddai cael hyblygrwydd, o ran terfynau benthyca a chronfeydd wrth gefn, yn helpu Llywodraeth Cymru wrth gynllunio. Diolch.

Thank you, Llywydd, and I'm pleased to contribute to this debate today on behalf of the committee. The committee met on 2 November to discuss the Welsh Government’s second supplementary budget for 2020-21. One of the things we do is to recognise that this supplementary budget is unusual in its timing, but, of course, as the Minister has already mentioned, we do welcome the transparency afforded to us in the Senedd by bringing forward this additional budget.

Many of our recommendations cover the issue of transparency. The UK Government, of course, has offered a funding guarantee. But when the UK Government makes new announcements, it's not clear whether these will lead to additional funding for Wales. Whilst there are clearly transparency issues with UK Government funding, we've also called for greater transparency from the Welsh Government, and have sought further details on a few specifics. First of all, more detail on funding for decommissioning the Dragon’s Heart Hospital; second, we've asked for breakdowns of funding provided to NHS organisations and claimed by local authorities; we've also requested details on the level of funding accessed by transport providers and expectations for further funding for the sector; and, fourthly, further details on the Welsh Government’s reserves to support COVID recovery and the end of the EU transition period.

Now, clearly, battling COVID is the immediate priority, but the end of the EU transition period is nearly upon us, and we must focus on this too. We need certainty over funding and we have pressed the Welsh Government to try and obtain details on the shared prosperity fund, and to have those details as a matter of urgency. 

Finally, the Minister stressed the need for end-of-year flexibility, and we fully support this request. We cannot predict the path COVID will take, and having flexibility, in terms of borrowing limits and reserves, would help the Welsh Government in its planning. Thank you. 

Thank you, Gweinidog, for your statement. The second supplementary budget allocates over £1.5 billion and sets out £1 billion of unallocated funding, as we saw on the Finance Committee. We do, of course, welcome—I know you've recognised—additional funding from the UK Government. Given your comments in Plenary on 6 October, that there did remain uncertainty over that level of funding, I wonder if you can confirm to us, Minister, whether there's greater clarity on that funding now, particularly in relation to the guarantee and particularly in relation to additional allocations for the pandemic.

We welcome recommendation 3 of the report, which asks for a breakdown of the £1.3 billion provided to NHS organisations for COVID-19 and a breakdown of the stabilisation package that you mentioned. You've previously said, or perhaps it's the health Minister who said, that the write-off of the NHS health boards' debt was dependent on them breaking even this year. I think I'm right in saying that. So, I wonder if you could confirm that we are on course for, at least this year, breaking even.

Can I ask you about the guarantee of funding for Wales? You said previously that it lacked transparency, but you were expecting some more details from the UK Government and the Treasury. Have you had any of those details yet? I'm pleased that the Treasury is now trying to help provide you with a bit more certainty. That was certainly welcomed and recognised as important by the Finance Committee, and I did like, to quote your phrase, that,

'the guarantee is a better problem than the one we had previously'

which is a good way of putting it. I know that the guarantee does answer many questions, but, of course, it raises questions as well.

Turning to the biggest slice of the budget—health—the first supplementary budget increased allocations by £481.2 million compared to the final budget. I understand that this budget increases allocations by £901.5 million. I'd be grateful if you could confirm this. You're working with the health service, you say, to better understand the requirements for personal protective equipment. This is, obviously, with the pandemic, a very important aspect of the health budget at the moment. Do you have any specific figures? I know you're liaising with health boards, but do you have any specific figures about the allocations which are being provided for PPE at this time?

In terms of local government, on 17 August, the Minister announced additional funding of £264 million. There's now a further £306.6 million for the local authority hardship fund. How are you ensuring that this is fairly distributed and will be well spent by local authorities? I think that's an important thing for us to see.

And just finally, Presiding Officer, moving on to the issue raised previously about funding flexibility, and in response to the £1.2 billion UK Government guarantee. I appreciate the Treasury has not provided some of the budget flexibilities that you required, but you have received considerable amounts of funding, and I know that your requirement now to want to veer over capital and revenue funding isn't so necessary because of that additional support that has been received from the UK Government. You also have a range of fiscal tools at your disposal, more than ever before in Wales. Key to that is tax-raising powers. This does give you a certain amount of flexibility. So, do you recognise that, with powers does come accountability and responsibility, and flexibility isn't just something that needs to be provided at the other end of the M4 by the Treasury—it's also something that should be at the heart of the Welsh Government's budget-setting process? We are living in new times, with the pandemic and with greater powers. Let's look more at the flexibility that we have here in Wales to deal with some of the issues that we're faced with here. Diolch.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'r ail gyllideb atodol yn dyrannu dros £1.5 biliwn ac yn nodi £1 biliwn o gyllid heb ei ddyrannu, fel y gwelsom ar y Pwyllgor Cyllid. Rydym ni, wrth gwrs, yn croesawu—rwy'n gwybod eich bod chi wedi cydnabod—arian ychwanegol gan Lywodraeth y DU. O gofio eich sylwadau yn y Cyfarfod Llawn ar 6 Hydref, fod ansicrwydd o hyd ynghylch y lefel honno o gyllid, tybed a allwch chi gadarnhau i ni, Gweinidog, pa un a oes mwy o eglurder ynghylch y cyllid hwnnw yn awr, yn enwedig o ran y warant ac yn enwedig o ran dyraniadau ychwanegol ar gyfer y pandemig.

Rydym ni'n croesawu argymhelliad 3 yr adroddiad, sy'n gofyn am ddadansoddiad o'r £1.3 biliwn a ddarparwyd i sefydliadau'r GIG ar gyfer COVID-19 a dadansoddiad o'r pecyn sefydlogi y gwnaethoch chi sôn amdano. Rydych chi wedi dweud o'r blaen, neu efallai mai'r Gweinidog iechyd a ddywedodd, bod dileu dyled byrddau iechyd y GIG yn dibynnu arnyn nhw yn talu eu costau eleni. Rwy'n credu fy mod i'n iawn wrth ddweud hynny. Felly, tybed a allech chi gadarnhau ein bod ar y trywydd iawn, o leiaf eleni, i gadw ein pen uwchlaw'r dŵr.

A gaf i eich holi am warantu cyllid i Gymru? Fe wnaethoch chi ddweud o'r blaen nad oedd yn dryloyw, ond eich bod yn disgwyl rhagor o fanylion gan Lywodraeth y DU a'r Trysorlys. A ydych chi wedi cael unrhyw rai o'r manylion hynny eto? Rwy'n falch bod y Trysorlys bellach yn ceisio helpu i roi ychydig mwy o sicrwydd i chi. Yn sicr, croesawyd hynny a'i gydnabod fel bod yn bwysig gan y Pwyllgor Cyllid, ac roeddwn i yn hoffi, i ddyfynnu eich ymadrodd chi, bod:

y warant yn broblem well na'r un a oedd gennym ni yn flaenorol

sy'n ffordd dda o'i gyfleu. Rwy'n gwybod bod y warant yn ateb llawer o gwestiynau, ond, wrth gwrs, mae'n codi cwestiynau hefyd.

Gan droi at y darn mwyaf o'r gyllideb—iechyd—fe wnaeth y gyllideb atodol gyntaf gynyddu'r dyraniadau gan £481.2 miliwn  o'i chymharu â'r gyllideb derfynol. Rwy'n deall bod y gyllideb hon yn cynyddu'r dyraniadau gan £901.5 miliwn. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi gadarnhau hyn. Rydych chi'n gweithio gyda'r gwasanaeth iechyd, meddech chi, i ddeall yn well y gofynion ar gyfer cyfarpar diogelu personol. Mae hyn, yn amlwg, oherwydd y pandemig, yn agwedd bwysig iawn ar y gyllideb iechyd ar hyn o bryd. A oes gennych chi unrhyw ffigurau penodol? Rwy'n gwybod eich bod chi'n cysylltu â byrddau iechyd, ond a oes gennych chi unrhyw ffigurau penodol ynglŷn â'r dyraniadau sy'n cael eu darparu ar gyfer cyfarpar diogelu personol ar hyn o bryd?

O ran llywodraeth leol, ar 17 Awst, cyhoeddodd y Gweinidog gyllid ychwanegol o £264 miliwn. Erbyn hyn ceir £306.6 miliwn arall ar gyfer cronfa galedi awdurdodau lleol. Sut ydych chi'n sicrhau bod hwn yn cael ei ddosbarthu yn deg ac y caiff ei wario'n ddoeth gan awdurdodau lleol? Rwy'n credu bod hynny'n beth pwysig i ni ei weld.

Ac yn olaf, Llywydd, gan symud ymlaen at y mater a godwyd yn flaenorol ynghylch hyblygrwydd ariannu, ac mewn ymateb i warant Llywodraeth y DU o £1.2 biliwn. Rwy'n sylweddoli nad yw'r Trysorlys wedi darparu rhywfaint o'r hyblygrwydd cyllidebol yr oedd ei angen arnoch chi, ond rydych chi wedi cael symiau sylweddol o gyllid, ac rwy'n gwybod nad yw eich gofyniad chi yn awr i ddymuno mynd dros gyllid cyfalaf a refeniw mor angenrheidiol oherwydd y cymorth ychwanegol hwnnw a gafwyd gan Lywodraeth y DU. Mae gennych chi hefyd amrywiaeth o arfau cyllidol ar gael i chi, yn fwy nag erioed o'r blaen yng Nghymru. Yn allweddol i hynny mae pwerau codi trethi. Mae hyn yn rhoi rhywfaint o hyblygrwydd i chi. Felly, a ydych chi'n cydnabod, bod pwerau yn dod gydag atebolrwydd a chyfrifoldeb hefyd, ac nad rhywbeth y mae angen i'r Trysorlys ei ddarparu ar ben arall yr M4 yn unig yw hyblygrwydd—mae hefyd yn rhywbeth a ddylai fod wrth wraidd proses Llywodraeth Cymru o bennu cyllidebau? Rydym ni'n byw mewn cyfnod newydd, gyda'r pandemig a chyda mwy o bwerau. Gadewch i ni edrych mwy ar yr hyblygrwydd sydd gennym ni yma yng Nghymru i ymdrin â rhai o'r materion sy'n ein hwynebu ni yn y fan yma. Diolch.

18:35

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad y prynhawn yma. Mae hon yn flwyddyn ddigynsail, wrth gwrs, a dwi'n sylweddoli'r pwysau sydd ar Weinidogion a swyddogion wrth ddelio efo materion cyllidol mewn amgylchiadau anodd tu hwnt. Gaf i hefyd ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am eu hadroddiad nhw? Dwi'n barod iawn i ategu'r argymhellion sy'n cael eu gwneud gan y pwyllgor. Mae nifer ohonyn nhw yn rhai pwysig iawn, yn cynnwys yr angen am wella'r ffordd mae gwybodaeth yn cael ei rhannu o gwmpas y gyllideb, hynny ar amser lle mae'r ffaith bod y darlun yn newid mor sydyn ac mor sylweddol yn gallu ei gwneud hi'n anodd mesur beth sy'n mynd ymlaen weithiau, o ran dyraniad cyllidebau. Mae'r pwyllgor y gofyn am eglurder a dadansoddiad gwell ar nifer o feysydd gwariant hefyd o gyllid sydd wedi'i roi i awdurdodau lleol, i gyllid i gwmnïau trafnidiaeth, ac yn y blaen.

Ond mae yna hefyd anogaeth yma i'r Llywodraeth barhau i wthio am fwy o ryddid a hyblygrwydd cyllidol, a dwi, unwaith eto, fel dwi wedi'i wneud droeon o'r blaen, yn cynnig fy nghefnogaeth i'r Gweinidog yn fan hyn i fynd ar ôl y mater yma ymhellach efo Llywodraeth Prydain a'r Trysorlys. Mae hyn yn rhywbeth dwi a Phlaid Cymru wedi bod yn ei bwysleisio yn gyson achos ein bod ni'n credu y dylai gwlad normal gael y math yma o ryddid. Mae o'n rhywbeth y gwnes i gyfeirio ato fo'n gynharach heddiw yn fy ymateb i'r datganiad ar y model buddsoddi cydfuddiannol. Dwi ddim yn meddwl y byddai Cymru fel gwlad annibynnol, efo'r rhyddid sydd gan wlad annibynnol, angen defnyddio model cyllidol felly ar hyn o bryd oherwydd amgylchiadau mor ffafriol i fenthyg arian.

Ond yn ôl at y presennol a'r pandemig yma, mae cael mwy o hyblygrwydd o ran terfynu benthyca ac o ran defnyddio arian wrth gefn yn fwy pwysig nag erioed rŵan o ran y gallu i ymateb i'r pandemig ei hun, ond hefyd i gynllunio'r adferiad a'r buddsoddiad mawr fydd ei angen ar gyfer hynny yn y cyfnod sydd i ddod. A hefyd, wrth gwrs, mae'r diffyg hyblygrwydd yna'n cael ei adlewyrchu yn faint o arian heb ei ddynodi sydd wedi cael ei gynnwys yn yr ail gyllideb atodol yma.

Beth sydd gennym ni yn fan hyn ydy Llywodraeth sydd yn ansicr am ei chyllidebau yn y cyfnod sydd i ddod, ddim efo'r hyblygrwydd i wneud penderfyniadau ei hun ac yn gorfod cadw arian sylweddol wrth gefn, a tasai'r Llywodraeth yn gwybod bod ganddyn nhw'r gallu i fenthyg, i gario arian ymlaen o flwyddyn i flwyddyn ac ati, mi fyddan nhw'n gallu cymryd agwedd wahanol, dwi'n meddwl, at arian wrth gefn.

Ambell i bwynt penodol ynglŷn â beth sydd yma neu beth sydd ddim yma; mae yna'n dal sectorau o fusnes sy'n methu cael cefnogaeth, efo pwysau arbennig ar fusnesau sy'n methu gweithredu o gwbl, sy'n dal â chostau sefydlog sylweddol. Mi fyddwn i'n annog defnyddio cyllidebau i dargedu'n ofalus iawn y cwmnïau hynny'n sy'n disgyn drwy'r rhwyd, yn cynnwys nifer o gwmnïau yn y maes lletygarwch, er enghraifft, sydd â gwerth ardrethiannol mawr, sy'n cael eu hystyried, am wn i, i fod yn gwmnïau mawr, ond a dweud y gwir, cwmnïau cymharol fach, lleol, ydyn nhw, sydd wedi methu cael cefnogaeth hyd yn hyn.

At faterion sydd ddim yn ymwneud â COVID: does yna ddim newid yn y dyraniad ar—wel, na, mae hwn yn un COVID, a dweud y gwir—does yna ddim newid yn y dyraniad ar gyfer y rhaglen tlodi tanwydd er gwaetha'r ffaith y bydd pobl yn dal i ynysu gartref efo'r potensial o gynyddu biliau tanwydd dros y gaeaf. Ydy hyn yn rhywbeth mae'r Llywodraeth wedi ei ystyried?

Ac un sydd ddim yn ymwneud â COVID: does yna chwaith ddim cyllid ychwanegol ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer rheolaeth llifogydd yn benodol. Rydyn ni wedi dioddef llifogydd yn fy etholaeth i yn y blynyddoedd diweddar. Mae yna sawl rhan o Gymru wedi dioddef yn drwm iawn yn y flwyddyn yma, yn cynnwys Rhondda Cynon Taf, a Conwy hefyd. Oes yna fwriad i gynyddu'r gwariant ar hynny mewn blwyddyn mor heriol? Dwi'n meddwl mae pobl angen gwybod bod y Llywodraeth yn gwneud popeth i drio atal pwysau ychwanegol ar eu cymunedau nhw allai ddod yn sgil methiant i reoli llifogydd.

Thank you to the Minister for this afternoon's statement. This is an unprecedented year, of course, and I do realise and understand the pressures on Ministers and officials in dealing with fiscal issues in very difficult circumstances. May I also thank the Finance Committee for its report? I'm happy to endorse the recommendations made by the committee. Many of them are extremely important, including the need to improve the way in which information is shared on the budget at a time when the fact that the picture is changing so very rapidly and significantly can make it difficult to assess what's sometimes going on in terms of budget allocations. The committee is seeking clarity and a better analysis of a number of areas of expenditure from funding to local authorities, to funding to transport companies, and so on.

But there is also encouragement for the Government to continue to push for more freedom and fiscal flexibility and, as I've done on a number of other occasions, would give my support to the Minister in pursuing this issue further with the UK Government and the Treasury. This is something that I and Plaid Cymru have been emphasising regularly because we do believe that any normal nation should have that kind of flexibility, and I referred to it earlier today in my response to the statement on the mutual investment model. I don't think Wales as an independent nation, with the freedoms provided to independent nations, would need to use such a fiscal model at the moment given the favourable circumstances in terms of borrowing.

But to return to the present and this pandemic, having greater flexibility in terms of borrowing limits and in terms of using reserves is more important than ever now in terms of the ability to respond to the pandemic itself, but also to plan the recovery and the major investment that will be required for that recovery in time to come. And, of course, that lack of flexibility is reflected in the amount of unallocated funding included in the second supplementary budget.

What we have here is a Government that is uncertain in terms of its budget in future years, doesn't have flexibility to make its own decisions, and has to keep significant reserves, and if the Government knew that they had the ability to borrow, to carry funds over from year to year, then they could take a different approach to reserves in that scenario.

A few specific points on what's included, or rather what's not included: there are still sectors of business who cannot access support, particular pressures on businesses that can't operate at all and still face significant standing costs, and I would encourage the use of budgets to very carefully target those companies that are slipping through the net at the moment, including a number of hospitality companies who have a high rateable value, and are considered to be large companies, but in fact, they're relatively small, local companies, who haven't been able to access support to date.

To other issues not related to COVID—well, this is a COVID issue, actually—but there's no change in the allocation for the fuel poverty programme despite the fact that people will still have to self-isolate at home with the potential of seeing increased bills. Is this something that the Government has considered?

And one that isn't related to COVID: there is no additional funding for Natural Resources Wales for flood management specifically. We've suffered flooding in my constituency over recent years, and a number of other areas of Wales have suffered very badly over the last 12 months, including Rhondda Cynon Taff, and Conwy. Is there any intention to increase expenditure in that area in such a challenging year? I think people do need to know that the Government is doing everything it can to try and prevent those additional pressures on their communities that could emerge as a failure to manage flooding.

18:40

Can I thank the Minister for her statement? My second supplementary budget speeches for the last nine years have up until now been very similar, and also very short. The second supplementary budget traditionally dealt with small in-year changes, and very little has happened. That is definitely not the case this year.

Some general comments. I do not underestimate the difficulty in dealing with a budget in these difficult times. Not only for the Welsh Government, but also health boards, councils, and other public bodies like Natural Resources Wales. I welcome the transparency afforded to the Senedd in bringing forward this additional supplementary budget, and believe the approach of additional supplementary budgets in extraordinary years needs to continue. I am pleased that the Finance Minister was able to confirm in the Finance Committee that the money announced by the Westminster Government equated to the money expected by the Welsh Government, because we had some concerns initially that the Welsh Government and the Westminster Government were not talking about the same sums, but that has apparently now ended, and we are talking about the same amounts. That was obviously a cause for concern, because Westminster announcements need to be partly the same as the receipts by the Welsh Government. The agreement now makes budgeting much easier.

One thing I'm not convinced of is the Welsh Government having two reserves: the general uncommitted expenditure and the health reserve held by the health Minister. I would urge the Welsh Government to hold all uncommitted expenditure centrally. This is not about taking money out of health, or giving money to health; it's about transparency and knowing where money is and how it's being taken out. I remember those Members in budget debates in previous Senedd budget meetings, who would urge councils to use their reserves when they were needed. This is the bad time. I would argue now is the time reserves are needed in the councils, which ignored the previous advice, made the right decision. If they thought that was a bad time, I'm not sure what this is, but this would be an extremely very bad time.

Welsh Government needs to provide a breakdown of the funding claimed by each local authority against the additional funding the Welsh Government has made available. Also, a report on council projected reserves, excluding schools' delegated budgets, would be helpful, and an update on schools' delegated budgets and the number projected to go into deficit this year would also be helpful. And this is only anecdotal, but I know a number of schools in my own constituency who have concerns about going into a budget deficit during this year, because of all sorts of things that have happened over which they've had no control. I believe we will need of a third supplementary budget in the new year, possibly a fourth, to deal with things such as further details on any subsequent funding for track, trace and protect, particularly the protect element of the strategy, as well as further business support payments. It would be helpful to have a table of how reserves have been earmarked, in terms of what has been allocated to the COVID-19 reserve, what the unallocated reserves are, when they are likely to be allocated, and where the money is expected to be spent—e.g. is it on health, by health boards, or on economic support, or in other areas?

And what is available for the end of the EU transition period, and what has been considered to be the priority for this expenditure? A 'no deal' Brexit could cause serious problems to some areas of the Welsh economy, such as sheep farming. If farmers have European Union tariffs, that will have a huge effect on sheep farmers—tariffs would vary between about 30 and 60 per cent, so they would have very little European market. China, which is the biggest sheep market, as I mentioned last week—they have already got free-trade agreements with New Zealand and Australia, so we may well have serious problems with that.

And—it was mentioned earlier by Rhun ap Iorwerth—what reserves are in place in the event of another winter producing the flooding that we had this year? We are seeing climate change, we're seeing additional flooding. We've probably seen more flooding in the first 20 years of this century than in the first 50 or 60 years of the last century. We are seeing substantial flooding, so these will need to be dealt with.

These are difficult times, and I know there are always more claims than there are financial resources available—that's why we have a Minister for Finance. COVID has just made this all the more difficult. I support the supplementary budget, but, as I say, I don't expect it to be the last supplementary budget in this financial year, and I commend the Minister on the openness of bringing these supplementary budgets to us.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad? Hyd yma, mae fy areithiau ail gyllideb atodol dros y naw mlynedd diwethaf wedi bod yn debyg iawn, a hefyd yn fyr iawn. Yn draddodiadol, roedd yr ail gyllideb atodol yn ymdrin â newidiadau bach yn ystod y flwyddyn, ac ychydig iawn sydd wedi digwydd. Yn sicr, nid yw hynny'n wir eleni.

Rhai sylwadau cyffredinol. Nid wyf yn bychanu'r anhawster wrth ymdrin â chyllideb yn y cyfnod anodd hwn. Nid yn unig i Lywodraeth Cymru, ond hefyd i fyrddau iechyd, cynghorau a chyrff cyhoeddus eraill fel Cyfoeth Naturiol Cymru. Rwy'n croesawu'r tryloywder a roddir i'r Senedd wrth gyflwyno'r gyllideb atodol ychwanegol hon, ac rwy'n credu bod angen parhau â'r dull o ymdrin â chyllidebau atodol ychwanegol mewn blynyddoedd eithriadol. Rwy'n falch bod y Gweinidog Cyllid wedi gallu cadarnhau yn y Pwyllgor Cyllid fod yr arian a gyhoeddwyd gan Lywodraeth San Steffan yn cyfateb i'r arian yr oedd Llywodraeth Cymru yn ei disgwyl, oherwydd yr oedd gennym ni rai pryderon ar y cychwyn nad oedd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth San Steffan yn sôn am yr un symiau, ond mae'n ymddangos bod hynny wedi dod i ben erbyn hyn, ac rydym ni yn sôn am yr un symiau. Roedd hynny yn amlwg yn destun pryder, oherwydd mae angen i gyhoeddiadau San Steffan fod yr un fath yn rhannol â derbyniadau Llywodraeth Cymru. Mae'r cytundeb bellach yn gwneud cyllidebu yn llawer haws.

Un peth nad wyf wedi fy argyhoeddi yn ei gylch yw bod gan Lywodraeth Cymru ddwy gronfa wrth gefn: y gwariant cyffredinol heb ei neilltuo a'r gronfa iechyd a ddelir gan y Gweinidog iechyd. Byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i gadw'r holl wariant sydd heb ei neilltuo yn ganolog. Nid yw hyn yn ymwneud â chymryd arian allan o iechyd, na rhoi arian i iechyd; mae'n ymwneud â thryloywder a gwybod ble mae arian a sut mae'n cael ei dynnu allan. Rwy'n cofio'r Aelodau hynny mewn dadleuon ar y gyllideb yng nghyfarfodydd cyllideb blaenorol y Senedd, a fyddai'n annog cynghorau i ddefnyddio eu cronfeydd wrth gefn pan oedd eu hangen. Dyma'r amser gwael. Byddwn i'n dadlau mai nawr yw'r amser y mae angen y cronfeydd wrth gefn ar y cynghorau, a anwybyddodd y cyngor blaenorol, a wnaeth y penderfyniad cywir. Os oedden nhw'n credu bod hwnnw'n amser gwael, nid wyf yn siŵr beth yw hwn, ond byddai hwn yn gyfnod eithriadol iawn o wael.

Mae angen i Lywodraeth Cymru ddarparu dadansoddiad o'r arian a gaiff ei hawlio gan bob awdurdod lleol o'i gymharu â'r arian ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi ar gael. Hefyd, byddai adroddiad ar gronfeydd rhagweladwy cynghorau, ac eithrio cyllidebau dirprwyedig ysgolion, yn ddefnyddiol, a byddai diweddariad ar gyllidebau dirprwyedig ysgolion a'r nifer y rhagwelir y byddan nhw'n mynd i ddiffyg eleni hefyd yn ddefnyddiol. A dim ond anecdotaidd yw hyn, ond rwy'n gwybod am nifer o ysgolion yn fy etholaeth i fy hun sydd â phryderon am fynd i ddiffyg yn y gyllideb yn ystod y flwyddyn hon, oherwydd pob math o bethau sydd wedi digwydd na fu ganddyn nhw unrhyw reolaeth drostynt. Rwy'n credu y bydd angen trydedd cyllideb atodol arnom yn y flwyddyn newydd, pedwaredd o bosibl, i ymdrin â phethau fel rhagor o fanylion am unrhyw gyllid dilynol ar gyfer profi, olrhain a diogelu, yn enwedig elfen ddiogelu y strategaeth, yn ogystal â rhagor o daliadau cymorth busnes. Byddai'n ddefnyddiol cael tabl o sut y clustnodwyd cronfeydd wrth gefn, o ran yr hyn sydd wedi'i ddyrannu i gronfa wrth gefn COVID-19, beth yw'r cronfeydd wrth gefn heb eu dyrannu, pryd y maen nhw'n debygol o gael eu dyrannu, a ble y disgwylir i'r arian gael ei wario—e.e. ai ar iechyd, gan fyrddau iechyd, neu ar gymorth economaidd, neu mewn meysydd eraill?

A beth sydd ar gael ar gyfer diwedd cyfnod pontio yr UE, a'r hyn a ystyriwyd yn flaenoriaeth ar gyfer y gwariant hwn? Gallai Brexit 'dim cytundeb' achosi problemau difrifol i rai rhannau o economi Cymru, fel ffermio defaid. Os bydd gan ffermwyr dariffau'r Undeb Ewropeaidd, bydd hynny'n cael effaith enfawr ar ffermwyr defaid—byddai tariffau'n amrywio rhwng oddeutu 30 a 60 y cant, felly ychydig iawn o farchnad Ewropeaidd a fyddai ganddyn nhw. Mae gan Tsieina, sef y farchnad ddefaid fwyaf, fel y soniais yr wythnos diwethaf—gytundebau masnach rydd eisoes gyda Seland Newydd ac Awstralia, felly mae'n ddigon posibl y cawn ni broblemau difrifol â hynny.

Ac—fe'i crybwyllwyd yn gynharach gan Rhun ap Iorwerth—pa gronfeydd wrth gefn sydd ar waith pe byddai gaeaf arall yn cynhyrchu'r llifogydd a gawsom eleni? Rydym ni'n gweld newid yn yr hinsawdd, rydym ni'n gweld mwy o lifogydd. Mae'n debyg ein bod wedi gweld mwy o lifogydd yn 20 mlynedd gyntaf y ganrif hon nag yn 50 neu 60 mlynedd gyntaf y ganrif ddiwethaf. Rydym ni'n gweld llifogydd sylweddol, felly bydd angen ymdrin â'r rhain.

Mae hwn yn gyfnod anodd, ac rwy'n gwybod bod mwy o hawliadau bob amser na'r adnoddau ariannol sydd ar gael—dyna pam mae gennym Weinidog Cyllid. Mae COVID wedi gwneud hyn yn anoddach fyth. Rwy'n cefnogi'r gyllideb atodol, ond, fel yr wyf yn ei ddweud, nid wyf yn disgwyl mai hon fydd y gyllideb atodol olaf yn y flwyddyn ariannol hon, ac rwy'n cymeradwyo y Gweinidog am fod mor agored a dod â'r cyllidebau atodol hyn atom ni.

18:45

Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl—Rebecca Evans.

The Minister to respond to the debate—Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. This second supplementary budget is an important part of the budget process, but, as Mike Hedges says, it is a very, very different supplementary budget to the one that we would normally bring forward in a more regular year.

Following scrutiny, approval of this supplementary budget will authorise the revised spending plans of the Welsh Government and, crucially, it will allow cash to be drawn down from the Welsh consolidated fund to support that spending, so I thank Members for their contributions and for their support today. Some of the comments that I'd like to respond directly to relate to the supplementary budget and the fact that this is the second—.

Sorry, I can't concentrate, Llywydd, with the discussions going on on the—

Diolch, Llywydd. Mae'r ail gyllideb atodol hon yn rhan bwysig o broses y gyllideb, ond, fel y dywed Mike Hedges, mae'n gyllideb atodol wahanol iawn i'r un y byddem ni fel arfer yn ei chyflwyno mewn blwyddyn fwy arferol.

Ar ôl craffu, bydd cymeradwyo'r gyllideb atodol hon yn awdurdodi cynlluniau gwariant diwygiedig Llywodraeth Cymru ac, yn hollbwysig, bydd yn caniatáu i arian parod gael ei dynnu i lawr o gronfa gyfunol Cymru i gefnogi'r gwariant hwnnw, felly rwy'n diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau ac am eu cefnogaeth heddiw. Mae rhai o'r sylwadau yr hoffwn i ymateb yn uniongyrchol iddyn nhw yn ymwneud â'r gyllideb atodol a'r ffaith mai dyma'r ail—.

Mae'n ddrwg gen i, alla i ddim canolbwyntio, Llywydd, gyda'r trafodaethau sy'n mynd rhagddynt ar—

Two-metre distancing and chit-chatting doesn't work in the Chamber, so if you can refrain from doing so. Sorry.

Nid yw cadw pellter o ddau fetr a chael sgwrs yn gweithio yn y Siambr, felly os wnewch chi ymatal rhag gwneud hynny. Mae'n ddrwg gen i.

Okay. So, as I was saying, of course, this supplementary budget looks back at the spending that has been undertaken. And I'm very keen to bring forward that third supplementary budget, to which some colleagues have referred, in order to be very clear about the additional spending that will take place throughout the rest of the financial year. However, we have a really important opportunity next week, when we have the spending review reporting on 25 November, to have those discussions about thinking forward for the budget for the future year as well, and certainly some of the contributions were very much along the lines of spend that we would like to see, and colleagues would like to see, happen in the next financial year. 

There were a number of comments and questions regarding our unallocated resources. The figures published in our extraordinary supplementary budget stand at levels before the announcement of the £320 million reconstruction package and the actions that we're taking for the firebreak. And I think this really does reflect the significant pace and scale of the changes that we're facing in responding to the pandemic and, alongside the decisions that we need to take in response to that on a very frequent and fast-paced basis, I'll be providing formal details on those in our third supplementary budget.

But responding to the point on provision of any further funding from reserves for other items of spend, for example, we've made some provision, should a further firebreak be needed, to be able to support businesses to a similar level. And of the £1.6 billion that has been unallocated, £924 million is held in the reserve that is created for the pandemic response, and, of that, we've already allocated £240 million, including funding for the firebreak, and the remaining balance is set aside for future costs associated with the pandemic. We have a further £280 million set aside for other revenue costs outside of the current plans, and our capital reserves within that £1.6 billion total £250 million, but, of course, we have already committed that balance to the pandemic recovery projects in the remainder of the year, and you will remember that I issued a statement on this fairly recently, and my colleague the Minister with responsibility for European transition has also made some comments on this in terms of the work he was doing on the reconstruction effort across Government.

Iawn. Felly, fel yr oeddwn i'n dweud, wrth gwrs, mae'r gyllideb atodol hon yn edrych yn ôl ar y gwariant sydd wedi ei wneud. Ac rwy'n awyddus iawn i gyflwyno'r drydedd gyllideb atodol honno, y mae rhai cyd-Aelodau wedi cyfeirio ati, er mwyn bod yn glir iawn am y gwariant ychwanegol a fydd yn digwydd drwy weddill y flwyddyn ariannol. Fodd bynnag, mae gennym ni gyfle pwysig iawn yr wythnos nesaf, pan fydd yr adolygiad o wariant yn adrodd ar 25 Tachwedd, i gael y trafodaethau hynny am feddwl ymlaen am y gyllideb ar gyfer y flwyddyn i ddod hefyd, ac yn sicr roedd rhai o'r cyfraniadau yn cyd-fynd yn agos iawn â'r hyn yr hoffem ni ei weld, ac yr hoffai cyd-Aelodau ei weld, yn digwydd yn y flwyddyn ariannol nesaf.

Cafwyd nifer o sylwadau a chwestiynau ynglŷn â'n hadnoddau heb eu dyrannu. Mae'r ffigurau a gyhoeddwyd yn ein cyllideb atodol eithriadol yn dal i fod ar y lefelau cyn cyhoeddi'r pecyn ailadeiladu gwerth £320 miliwn a'r camau yr ydym ni'n eu cymryd ar gyfer y cyfnod atal byr. Ac rwy'n credu bod hyn wir yn adlewyrchu cyflymder a graddfa sylweddol y newidiadau yr ydym ni'n eu hwynebu wrth ymateb i'r pandemig ac, ochr yn ochr â'r penderfyniadau y mae angen i ni eu gwneud mewn ymateb i hynny yn aml iawn ac yn gyflym iawn, byddaf yn darparu manylion ffurfiol am y rheini yn ein trydedd gyllideb atodol.

Ond i ymateb i'r pwynt ar ddarparu unrhyw gyllid pellach o gronfeydd wrth gefn ar gyfer eitemau eraill o wariant, er enghraifft, rydym ni wedi gwneud rhywfaint o ddarpariaeth, pe byddai angen cyfnod atal byr arall, er mwyn gallu cefnogi busnesau i lefel debyg. Ac o'r £1.6 biliwn sydd heb ei ddyrannu, mae £924 miliwn yn cael ei gadw yn y gronfa wrth gefn sydd wedi ei chreu ar gyfer yr ymateb i'r pandemig, ac, o hwnnw, rydym ni eisoes wedi dyrannu £240 miliwn, gan gynnwys cyllid ar gyfer y cyfnod atal byr, ac mae'r gweddill wedi'i neilltuo ar gyfer costau sy'n gysylltiedig â'r pandemig yn y dyfodol. Mae gennym ni £280 miliwn arall wedi ei neilltuo ar gyfer costau refeniw eraill y tu allan i'r cynlluniau presennol, ac mae ein cronfeydd cyfalaf wrth gefn o fewn y cyfanswm hwnnw o £1.6 biliwn yn gyfanswm o £250 miliwn, ond, wrth gwrs, rydym ni eisoes wedi ymrwymo'r balans hwnnw i brosiectau adfer y pandemig yn ystod gweddill y flwyddyn, a byddwch yn cofio fy mod wedi cyhoeddi datganiad ar hyn yn weddol ddiweddar, ac mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog sy'n gyfrifol am bontio Ewropeaidd, hefyd wedi gwneud rhai sylwadau ar hyn o ran y gwaith yr oedd yn ei wneud ar yr ymdrech ailadeiladu ar draws y Llywodraeth.

So, just turning to some of the specific areas where there is a high degree of interest, one is the £800 million package of support for the NHS in order to help it stabilise and prepare for the anticipated challenges that the next few months will bring. You'll see that reflected in this supplementary budget, alongside £45 million for the COVID-19 contact tracing workforce, £22 million to meet adult care social providers' costs in relation to healthcare that they provide for the second six months of the year, and also funding to support unpaid carers, funding to support the childcare offer, and funding to support the new Cardiff and Vale COVID-19 facility to manage any potential increases there over the course of the winter.

And of course, all of that is reflected in the supplementary budget, alongside the additional funding for housing and local government, where I know there's also a great deal of interest. So, that includes £264 million for local authorities to support them for the remainder of this financial year, and it includes funding for, again, adult social care providers, funding to ensure that the local government hardship fund is able to meet the needs of local authorities, and funding to ensure that local authorities are not badly impacted by the impact of COVID-19 on council tax applications and the extension of the council tax reduction scheme to people who haven't previously been claiming for it.

So, those are several of the things that are reflected in this particular supplementary budget. This year, undoubtedly, is one of uncertainty, and the extra funding that we've received from the UK Government has been essential to help us deal with the immediate response to the crisis, but we do need consistent and sustained investment above existing pre-COVID levels to deal with the long-term impacts of the pandemic on services, businesses and individuals, and the UK Government will have the opportunity to provide that in the comprehensive spending review next week.

I've been really clear as well that our response to the pandemic is not just an immediate response to the direct health harms caused by the pandemic itself, but it's also about alleviating the wider impacts caused by the unprecedented social and economic measures that we've taken to protect people's lives and reduce the spread of the virus. A significant focus of the action that we've taken has been on preventing harm to the most disadvantaged and preventing wider negative impacts on the people of Wales and the wider economy. We've evolved and collaborated across the public services, the private sector and the third sector at pace in developing and delivering the interventions to respond to this pandemic.

The First Minister has also outlined, given the speed at which things can change and the nature of the virus that we face, that we can't offer any kind of guarantee as to what the future might hold. But what we can say is that the economy is now in one of the deepest recessions in living memory, with uncertainty over the shape and the pace of the economic recovery and a lack of clarity over future trading relations with the European Union impacting on people and businesses. Public services in Wales are still responding to the pandemic, as well as now facing longer term impacts, so it's really imperative that the UK Government continues its substantive fiscal and economic interventions using its macro-economic levers, including welfare benefits, taxation and support schemes. The UK Government should continue to borrow while interest rates are lower than before the crisis, and are actually lower than the rate of inflation, because it's the only way to protect the economy's capacity to produce the goods and services that we need to emerge from the crisis.

So, Llywydd, the measures in this supplementary budget are by no means the end of the story. As I said, last month I announced an investment package of £320 million for projects and schemes over the next six months to maximise the impact of our available resources this financial year to support our recovery, and those, of course, include our support for young people, who were so badly affected by the lockdown, including additional catch-up support for learners in years 11, 12 and 13; capital investment, for example in low-carbon housing, schools and primary care, to create and safeguard jobs, deliver homes and better public services; and tackling inequalities, particularly in respect of BAME people who have been severely impacted by COVID-19. So, we will continue to closely monitor and assess the position in Wales, and I will bring forward that third supplementary budget before the Senedd before the end of the financial year.

Felly, gan droi at rai o'r meysydd penodol lle mae llawer o ddiddordeb, un ohonyn nhw yw'r pecyn cymorth gwerth £800 miliwn i'r GIG er mwyn ei helpu i sefydlogi a pharatoi ar gyfer yr heriau a ragwelir y byddant yn dod yn ystod y misoedd nesaf. Fe welwch chi hynny'n cael ei adlewyrchu yn y gyllideb atodol hon, ochr yn ochr â £45 miliwn ar gyfer gweithlu olrhain cysylltiadau COVID-19, £22 miliwn i dalu costau darparwyr gofal cymdeithasol i oedolion yn gysylltiedig â gofal iechyd y maen nhw'n ei ddarparu ar gyfer ail chwe mis y flwyddyn, a hefyd cyllid i gefnogi gofalwyr di-dâl, cyllid i gefnogi'r cynnig gofal plant, a chyllid i gefnogi cyfleuster newydd COVID-19 Caerdydd a'r Fro i reoli unrhyw gynnydd posibl yno yn ystod y gaeaf.

Ac wrth gwrs, adlewyrchir hynny i gyd yn y gyllideb atodol, ochr yn ochr â'r cyllid ychwanegol ar gyfer tai a llywodraeth leol, ac rwy'n gwybod bod llawer iawn o ddiddordeb yn hynny hefyd. Felly, mae hynny'n cynnwys £264 miliwn ar gyfer awdurdodau lleol i'w cefnogi am weddill y flwyddyn ariannol hon, ac mae'n cynnwys cyllid ar gyfer, unwaith eto, darparwyr gofal cymdeithasol i oedolion, cyllid i sicrhau bod cronfa galedi llywodraeth leol yn gallu diwallu anghenion awdurdodau lleol, a chyllid i sicrhau na effeithir yn wael ar awdurdodau lleol gan effaith COVID-19 ar geisiadau y dreth gyngor ac ymestyn cynllun gostyngiadau y dreth gyngor i bobl nad ydyn nhw wedi bod yn ei hawlio o'r blaen.

Felly, dyna sawl un o'r pethau sy'n cael eu hadlewyrchu yn y gyllideb atodol benodol hon. Mae eleni, yn ddi-os, yn un o ansicrwydd, ac mae'r cyllid ychwanegol yr ydym ni wedi ei gael gan Lywodraeth y DU wedi bod yn hanfodol i'n helpu ni i ymdrin â'r ymateb uniongyrchol i'r argyfwng, ond mae angen buddsoddiad cyson a pharhaus arnom ni y tu hwnt i lefelau a oedd yn bodoli cyn-COVID presennol i ymdrin ag effeithiau hirdymor y pandemig ar wasanaethau, busnesau ac unigolion, a chaiff Llywodraeth y DU gyfle i ddarparu hwnnw yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yr wythnos nesaf.

Rwyf wedi bod yn glir iawn hefyd nad ymateb ar unwaith i'r niwed uniongyrchol i iechyd a achosir gan y pandemig ei hun yn unig yw ein hymateb i'r pandemig, ond mae hefyd yn ymwneud â lliniaru'r effeithiau ehangach a achosir gan y mesurau cymdeithasol ac economaidd digynsail yr ydym ni wedi eu cymryd i ddiogelu bywydau pobl a lleihau lledaeniad y feirws. Mae'r camau yr ydym ni wedi eu cymryd wedi canolbwyntio'n sylweddol ar atal niwed i'r bobl mwyaf difreintiedig ac atal effeithiau negyddol ehangach ar bobl Cymru a'r economi ehangach. Rydym ni wedi esblygu a chydweithio ar draws y gwasanaethau cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector yn gyflym wrth ddatblygu a darparu'r ymyraethau i ymateb i'r pandemig hwn.

Mae'r Prif Weinidog hefyd wedi amlinellu, o ystyried pa mor gyflym y gall pethau newid a natur y feirws sy'n ein hwynebu, na allwn ni gynnig unrhyw fath o warant ynghylch beth allai ddigwydd yn y dyfodol. Ond yr hyn y gallwn ni ei ddweud yw bod yr economi bellach yn un o'r dirwasgiadau dyfnaf o fewn cof, gydag ansicrwydd ynghylch ffurf a chyflymder yr adferiad economaidd a diffyg eglurder ynghylch cysylltiadau masnachu â'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol, sy'n effeithio ar bobl a busnesau. Mae gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn dal i ymateb i'r pandemig, yn ogystal â wynebu effeithiau tymor hwy erbyn hyn, felly mae'n hanfodol iawn bod Llywodraeth y DU yn parhau â'i hymyraethau cyllidol ac economaidd sylweddol gan ddefnyddio ei hysgogiadau macro-economaidd, gan gynnwys budd-daliadau lles, trethi a chynlluniau cymorth. Dylai Llywodraeth y DU barhau i fenthyca tra bod cyfraddau llog yn is na chyn yr argyfwng, ac mewn gwirionedd maen nhw'n is na chyfradd chwyddiant, oherwydd dyma'r unig ffordd o ddiogelu gallu'r economi i gynhyrchu'r nwyddau a'r gwasanaethau y mae eu hangen arnom er mwyn dod allan o'r argyfwng.

Felly, Llywydd, nid yw'r mesurau yn y gyllideb atodol hon yn ddiwedd y stori o bell ffordd. Fel y dywedais i, fis diwethaf cyhoeddais becyn buddsoddi o £320 miliwn ar gyfer prosiectau a chynlluniau dros y chwe mis nesaf i sicrhau bod yr adnoddau sydd ar gael i ni yn y flwyddyn ariannol hon yn cael yr effaith fwyaf posibl i gefnogi ein hadferiad, ac mae'r rheini, wrth gwrs, yn cynnwys ein cefnogaeth i bobl ifanc, yr effeithiwyd arnyn nhw mor wael gan y cyfyngiadau symud, gan gynnwys cymorth dal i fyny ychwanegol ar gyfer dysgwyr ym mlynyddoedd 11, 12 a 13; buddsoddiad cyfalaf, er enghraifft mewn tai carbon isel, ysgolion a gofal sylfaenol, i greu a diogelu swyddi, darparu cartrefi a gwell gwasanaethau cyhoeddus; a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau, yn enwedig o ran pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig y mae COVID-19 wedi effeithio'n ddifrifol arnyn nhw. Felly, byddwn ni'n parhau i fonitro ac asesu'r sefyllfa yng Nghymru yn ofalus, a byddaf yn cyflwyno'r drydedd gyllideb atodol honno gerbron y Senedd cyn diwedd y flwyddyn ariannol.

18:55

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod bleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections, and I will therefore defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Bydd yna doriad byr nawr tra bod yna newidiadau yn digwydd yn y Siambr, ac fe fyddwn ni'n ailgychwyn mewn ychydig funudau.

We will now take a short break whilst there are changeovers in the Chamber, and we will recommence in a few moments.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:55.

Plenary was suspended at 18:55.

19:00

Ailymgynullodd y Senedd am 19:02, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 19:02, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

So, we move to the proposal under Standing Order 12.24 to debate agenda items 10 and 11 together, but with separate voting. In accordance with Standing Order 12.24, that's what I propose. I don't see any objections. Does any Member have any objection? No. Therefore, we will, as I say, debate the two regulations but vote separately.

Felly, symudwn at y cynnig o dan Reol Sefydlog 12.24 i ddadlau eitemau 10 ac 11 ar yr agenda gyda'i gilydd, ond gyda phleidleisio ar wahân. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, dyna yr wyf yn ei gynnig. Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau. A oes gan unrhyw Aelod unrhyw wrthwynebiad? Na. Felly, byddwn ni, fel y dywedais, yn cael dadl ar y ddau reoliad ond yn pleidleisio ar wahân.

10. & 11. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 4) (Cymru) 2020 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Cymru) 2020
10. & 11. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 4) (Wales) Regulations 2020 and The Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (Wales) Regulations 2020

Can I now call on the Minister for Health and Social Services to move the regulations? Vaughan Gething.

A gaf i yn awr alw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y rheoliadau? Vaughan Gething.

Cynnig NDM7470 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 4) (Cymru) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 5 Tachwedd 2020.

Motion NDM7470 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 4) (Wales) Regulations 2020 laid in the Table Office on 5 November 2020.

Cynnig NDM7469 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Cymru) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Tachwedd 2020.

Motion NDM7469 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (Wales) Regulations 2020 laid in the Table Office on 9 November 2020.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motions before us for the relevant sets of regulations.

We introduced the firebreak as we believed that we had to act early and decisively in the face of a real and increasing public health threat from a virus that was spreading across our nation and threatening to overwhelm our NHS. We won’t see the full impact of the firebreak for another week or two, but there are encouraging signs that it has broken chains of transmission, leading to falling numbers of positive new cases. That is particularly clear in areas of high incidence, such as Rhondda Cynon Taf, Blaenau Gwent and Merthyr Tydfil.

We made a promise to the people of Wales that this firebreak was going to be sharp but short, and that is a promise that we kept. We also promised that we would come out of the firebreak with a new set of national measures that would be as simple, fair and clear as possible. National restrictions are simpler and easier for people to follow, but, as we have seen, coronavirus can flare up rapidly in a local area, and, if it does, there are a range of local actions that could be taken in those areas.

However, more important than any rules, regulations or guidance is the way that each one of us responds to the virus. Our new laws will only be successful if we all do our best to reduce our exposure to the virus by keeping the contacts we have with other people to a minimum at home, in work and when we go out. There is only so much that any Government can do. Our communications effort will continue to focus on asking people to think carefully about their choices and actions and the consequences that those will have.

As with the first lockdown, we have taken a cautious approach, relaxing restrictions gradually. None of us should want to lose the hard-won gains that we are now starting to see reflected from the firebreak. We continue to try to take a balanced and equitable approach to rules on meeting people indoors, tightening where we have to do, relaxing where we can, so that people in different personal circumstances can benefit. This is not easy and it cannot fit neatly with every situation. Two households can now form an extended household or bubble. We know that there is a high risk of transmission when people are at their most relaxed and at home. We listened to people, especially young people, who told us that the rules on household bubbles didn't always work for them and that meeting people outside their homes is important for their well-being. We have therefore enabled up to four people from different households to meet outdoors in regulated places like pubs, bars, cafes and restaurants. At the same time, we all have to remember that this is a legal maximum not a target number. As I said, we're relying on the choices that people make and asking people to consider the risks and meet as few as possible and, if possible, to meet the same people each time.

In relation to organised activity, up to 15 people can take part in indoor activity and up to 30 outdoors, as long as all COVID safety measures are followed. This should help people who are unable to take part in activities remotely. The word 'organised' is key here, as activities can only take place if a responsible body such as a management committee of a community centre has done a risk assessment and put in place all of the appropriate mitigating measures.

Another change is there are no longer any travel restrictions inside Wales as infection has ceded across the nation. But during the month-long lockdown in England, travel will not be permitted outside Wales without a reasonable excuse. Members will be aware that, in June, the Welsh Government made provisions in the Health Protection (Coronavirus, International Travel) (Wales) Regulations 2020 to ensure that travellers entering Wales from certain countries and territories must isolate for 14 days and provide their contact details. Since then, we have, together with other UK nations, reviewed and amended the list of exempt countries and territories every week, and we review the regulations themselves every 28 days. The most stringent restriction is on people from Denmark, who are now refused entry into Wales and the UK following the discovery of a new mutated strain of coronavirus in mink. As a precautionary measure, we took the most restrictive approach within the UK—isolation requirements for people who came back from Denmark before the ban.

Moving away from travel to education, all schools, colleges and universities have reopened. We've provided schools with further guidance and support on blended and online learning provision for classes or groups required to self-isolate. Businesses, sports facilities, museums and cinemas have all reopened, as did local authority services and places of worship. It is hugely important, though, that people work from home where it is possible.

We recognise the terrible impact that this virus is continuing to have on the Welsh economy. The latest unemployment and GDP statistics, published last week, are stark. That is why we mobilised a significant package for businesses during the firebreak. However, what would help them most and what we and they can all help to achieve is a period of stability where businesses can trade up to Christmas. If we can achieve this, we will see fewer people falling ill and fewer families losing loved ones. Nobody can guarantee that tighter restrictions won't be necessary in the future. However, if we all play our part and reduce our contacts, we will give ourselves the best chance for a positive festive season. The news about the vaccine is encouraging, but it is not a magic bullet. We will have many months before we're able to deploy a vaccine successfully across the whole population. Coronavirus is still with us; now is not the time for us to go back to normal and undo all the hard work that we have achieved together during the firebreak. I ask Members to support the motions before us.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynigion sydd ger ein bron ar gyfer y cyfresi perthnasol o reoliadau.

Cyflwynwyd y cyfnod atal byr gennym gan ein bod yn credu bod yn rhaid i ni weithredu yn gynnar ac yn bendant yn wyneb bygythiad gwirioneddol a chynyddol i iechyd y cyhoedd gan feirws a oedd yn lledaenu ar draws ein gwlad ac yn bygwth llethu ein GIG. Ni fyddwn yn gweld effaith lawn y cyfnod atal byr am wythnos neu ddwy arall, ond mae arwyddion calonogol ei fod wedi torri cadwyni trosglwyddo, gan arwain at ostyngiad yn nifer yr achosion positif newydd. Mae hynny'n arbennig o glir mewn ardaloedd lle ceir llawer o achosion, fel Rhondda Cynon Taf, Blaenau Gwent a Merthyr Tudful.

Fe wnaethom addewid i bobl Cymru y byddai'r cyfnod atal byr hwn yn llym ond yn fyr, ac mae hwnnw'n addewid a gadwyd gennym. Fe wnaethom addo hefyd y byddem ni'n dod allan o'r cyfnod atal byr gyda chyfres newydd o fesurau cenedlaethol a fyddai mor syml, teg a chlir ag sy'n bosibl. Mae cyfyngiadau cenedlaethol yn symlach ac yn haws i bobl eu dilyn, ond, fel y gwelsom, gall y coronafeirws gynyddu'n gyflym mewn ardal leol, ac, os gwna hynny, mae amrywiaeth o gamau lleol y gellid eu cymryd yn yr ardaloedd hynny.

Fodd bynnag, yr hyn sy'n bwysicach nag unrhyw reolau, rheoliadau na chanllawiau yw'r ffordd y mae pob un ohonom ni yn ymateb i'r feirws. Bydd ein cyfreithiau newydd yn llwyddiannus dim ond os byddwn ni i gyd yn gwneud ein gorau i leihau ein hamlygiad i'r feirws drwy gadw'r cysylltiadau a gawn â phobl eraill cyn lleied â phosibl gartref, yn y gwaith a phan fyddwn ni'n mynd allan. Dim ond hyn a hyn y gall unrhyw Lywodraeth ei wneud. Bydd ein hymdrech gyfathrebu yn parhau i ganolbwyntio ar ofyn i bobl feddwl yn ofalus am eu dewisiadau a'u gweithredoedd a'r canlyniadau a gaiff y rheini.

Fel gyda'r cyfyngiadau symud cyntaf, rydym ni wedi arfer dull gofalus, gan lacio'r cyfyngiadau yn raddol. Ni ddylai'r un ohonom ni fod eisiau colli yr hyn a fu'n anodd ei gyflawni yr ydym ni yn awr yn dechrau ei weld yn cael ei adlewyrchu yn sgil y cyfnod atal byr. Rydym ni'n parhau i geisio mynd ati'n gytbwys ac yn gyfartal i ymdrin â rheolau ar gwrdd â phobl o dan do, tynhau lle mae'n rhaid i ni wneud hynny, llacio lle y gallwn ni, fel y gall pobl mewn gwahanol amgylchiadau personol elwa. Nid yw hyn yn hawdd ac ni all gyd-fynd yn daclus â phob sefyllfa. Caiff dwy aelwyd bellach ffurfio cartref estynedig neu swigen. Gwyddom fod risg uchel o drosglwyddo pan fydd pobl ar eu mwyaf hamddenol ac yn y cartref. Buom yn gwrando ar bobl, yn enwedig pobl ifanc, a ddywedodd wrthym nad oedd y rheolau ar swigod aelwydydd bob amser yn gweithio iddyn nhw a bod cwrdd â phobl y tu allan i'w cartrefi yn bwysig i'w lles. Rydym, felly, wedi galluogi hyd at bedwar o bobl o wahanol aelwydydd i gyfarfod yn yr awyr agored mewn mannau a reolir fel tafarndai, bariau, caffis a bwytai. Ar yr un pryd, mae'n rhaid i ni i gyd gofio mai uchafrif cyfreithiol yw hwn, nid rhif targed. Fel y dywedais i, rydym ni'n dibynnu ar y dewisiadau y mae pobl yn eu gwneud ac yn gofyn i bobl ystyried y risgiau a chwrdd â chyn lleied â phosibl ac, os oes modd, i gwrdd â'r un bobl bob tro.

O ran gweithgareddau wedi'u trefnu, caiff hyd at 15 o bobl gymryd rhan mewn gweithgarwch o dan do a hyd at 30 yn yr awyr agored, cyn belled â bod yr holl fesurau diogelwch COVID yn cael eu dilyn. Dylai hyn helpu pobl nad ydyn nhw'n gallu cymryd rhan mewn gweithgareddau o bell. Mae'r geiriau 'wedi'u trefnu' yn allweddol yn y fan yma, gan mai dim ond os yw corff cyfrifol fel pwyllgor rheoli canolfan gymunedol wedi cynnal asesiad risg ac wedi sefydlu'r holl fesurau lliniaru priodol y ceir cynnal gweithgareddau.

Newid arall yw nad oes unrhyw gyfyngiadau teithio y tu mewn i Gymru mwyach gan fod yr haint wedi ymwreiddio ledled y wlad. Ond yn ystod y cyfyngiadau symud am fis yn Lloegr, ni chaniateir teithio y tu allan i Gymru heb esgus rhesymol. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod Llywodraeth Cymru, ym mis Mehefin, wedi gwneud darpariaethau yn Rheoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol) (Cymru) 2020 i sicrhau bod yn rhaid i deithwyr sy'n dod i Gymru o wledydd a thiriogaethau penodol ynysu am 14 diwrnod a rhoi eu manylion cyswllt. Ers hynny, rydym, ynghyd â gwledydd eraill y DU, wedi adolygu a diwygio'r rhestr o wledydd a thiriogaethau eithriedig bob wythnos, ac rydym yn adolygu'r rheoliadau eu hunain bob 28 diwrnod. Mae'r cyfyngiad llymaf ar bobl o Ddenmarc, y gwrthodir iddyn nhw ddod i Gymru a'r DU bellach ar ôl darganfod math newydd o'r coronafeirws mewn mincod. Fel mesur rhagofalus, fe wnaethom ni arfer y dull mwyaf cyfyngol yn y DU—gofynion ynysu ar gyfer pobl a ddaeth yn ôl o Ddenmarc cyn y gwaharddiad.

Gan symud oddi wrth deithio i addysg, mae pob ysgol, coleg a phrifysgol wedi ailagor. Rydym ni wedi rhoi arweiniad a chymorth pellach i ysgolion ar ddarpariaeth dysgu gyfunol ac ar-lein ar gyfer dosbarthiadau neu grwpiau y mae angen iddyn nhw hunanynysu. Mae busnesau, cyfleusterau chwaraeon, amgueddfeydd a sinemâu i gyd wedi ailagor, fel y gwnaeth gwasanaethau awdurdodau lleol a mannau addoli. Mae'n hynod bwysig, serch hynny, bod pobl yn gweithio gartref pan fo hynny'n bosibl.

Rydym ni'n cydnabod yr effaith echrydus y mae'r feirws hwn yn parhau i'w chael ar economi Cymru. Mae'r ystadegau diweithdra a chynnyrch domestig gros diweddaraf, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, yn llwm. Dyna pam y gwnaethom ni weithredu pecyn sylweddol i fusnesau yn ystod y cyfnod atal byr. Fodd bynnag, yr hyn a fyddai'n eu helpu fwyaf a'r hyn y gallwn ni a hwythau i gyd helpu i'w gyflawni yw cyfnod o sefydlogrwydd lle gall busnesau fasnachu hyd at y Nadolig. Os gallwn ni gyflawni hyn, byddwn ni'n gweld llai o bobl yn mynd yn sâl a llai o deuluoedd yn colli anwyliaid. Ni all neb warantu na fydd angen cyfyngiadau llymach yn y dyfodol. Fodd bynnag, os byddwn ni i gyd yn chwarae ein rhan ac yn lleihau ein cysylltiadau, byddwn ni'n rhoi'r cyfle gorau i ni ein hunain gael tymor Nadolig cadarnhaol. Mae'r newyddion am y brechlyn yn galonogol, ond nid yw'n ateb ein holl broblemau. Bydd gennym ni fisoedd lawer cyn y gallwn ni  ddefnyddio brechlyn yn llwyddiannus ar draws y boblogaeth gyfan. Mae'r coronafeirws yn dal gyda ni; nid dyma'r amser i ni fynd yn ôl i normal a dadwneud yr holl waith caled yr ydym ni wedi ei gyflawni gyda'n gilydd yn ystod y cyfnod atal byr. Rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi'r cynigion sydd ger ein bron.

19:05

Thank you. Can I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw?

Diolch. A gaf i alw ar Mick Antoniw, Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad?

Thank you, Dirprwy Lywydd. In respect of items 10 and 11 taken together, as Members will know, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 3) (Wales) Regulations 2020 expired on 8 November. From 9 November, the No. 4 regulations impose the restrictions and requirements in response to public health risks arising from coronavirus. And Members will also be aware that the No. 4 regulations must be reviewed by 19 November, at least once between 20 November and 3 December, then again at least one time between 4 December and 17 December, followed by at least once every 21 days after that. The No. 4 regulations will expire on 19 February 2021, unless revoked before that date.

The committee considered the No. 4 regulations at our meeting yesterday and our report identified four merits points. The first three noted the justification for any potential interference with human rights, that there has been no formal consultation on the regulations and that only a summary integrated impact assessment has been prepared. Our fourth merits point asked the Welsh Government to set out the evidence that showed that restrictions and requirements should be imposed on a pan-Wales basis. In particular, we asked for evidence to show why areas of Wales with the highest prevalence of COVID-19 should be subject to the easing of restrictions and requirements upon the expiry of the No. 3 regulations. For example, according to data published by Public Health Wales, the number of cases per 100,000 population for Merthyr Tydfil and Rhondda Cynon Taf were the highest in Wales on 9 November. We note the Welsh Government's response to this point, which was received yesterday after we met. It advises that the evidence for adopting a national approach included data, coupled with advice from the chief medical officer, showing that COVID-19 infections in Wales are geographically widespread, with the majority of local authority areas experiencing increasing trends in confirmed case incidents and percentage of positive testing episodes for COVID-19.

I turn now to the Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (Wales) Regulations 2020, which we also considered and reported on yesterday. These regulations extend the existing restrictions relating to persons travelling to Wales from Denmark. Members will be aware that, from 4 a.m. on 7 November, both the returning traveller and any member of their household will now be required to isolate for 14 days.

Our report identified four technical points relating to defective drafting and inconsistency between the meaning of the English and the Welsh texts. We note the Welsh Government's response to these points, which was received after we met. It advises of the drafting errors that have been rectified and notes that this is being achieved through the Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (No. 2) (Wales) Regulations 2020, which were made and laid before the Senedd on 13 November 2020. The Welsh Government's response also advises that there has been no need for recourse to the relevant enforcement powers nor the criminal offence provisions prior to the corrections being made.

Our two merits points on the No. 4 regulations noted the lack of consultation on the regulations and raised an issue on human rights. On this point, we noted that the regulations prescribed a more limited set of circumstances in which persons may temporarily leave isolation than are applicable to persons required to isolate other than by reason of having arrived in Wales from Denmark. We therefore ask the Welsh Government to explain the reasoning for this increased interference with individual rights under the Human Rights Act 1998 and the European charter of fundamental rights. In its response, the Welsh Government said that the health risks presented by the possibility of importing a new strain of coronavirus into Wales are, in the Welsh Government's opinion, so severe that the increased interference in the rights of a very small cohort of individuals is proportionate in pursuit of the legitimate aim of protecting public health in Wales, and we just draw these comments to the attention of the Senedd. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch, Dirprwy Lywydd. O ran eitemau 10 ac 11 gyda'i gilydd, fel y gŵyr yr Aelodau, daeth Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 3) (Cymru) 2020 i ben ar 8 Tachwedd. O 9 Tachwedd ymlaen, mae rheoliadau Rhif 4 yn gosod y cyfyngiadau a'r gofynion mewn ymateb i risgiau iechyd y cyhoedd sy'n deillio o'r coronafeirws. A bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol bod yn rhaid adolygu rheoliadau Rhif 4 erbyn 19 Tachwedd, o leiaf unwaith rhwng 20 Tachwedd a 3 Rhagfyr, yna eto o leiaf unwaith rhwng 4 Rhagfyr a 17 Rhagfyr, ac yna o leiaf unwaith bob 21 diwrnod ar ôl hynny. Bydd rheoliadau Rhif 4 yn dod i ben ar 19 Chwefror 2021, oni chânt eu dirymu cyn y dyddiad hwnnw.

Ystyriodd y pwyllgor reoliadau Rhif 4 yn ein cyfarfod ddoe a nododd ein hadroddiad bedwar pwynt rhinwedd. Nododd y tri cyntaf y cyfiawnhad dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol, na fu ymgynghori ffurfiol ar y rheoliadau ac mai dim ond asesiad effaith integredig cryno sydd wedi ei baratoi. Gofynnodd ein pedwerydd pwynt rhinwedd i Lywodraeth Cymru nodi'r dystiolaeth a oedd yn dangos y dylid gosod cyfyngiadau a gofynion ar sail Cymru gyfan. Yn arbennig, fe wnaethom ni ofyn am dystiolaeth i ddangos pam y dylai ardaloedd yng Nghymru sydd â'r nifer fwyaf o achosion o COVID-19 fod yn destun llacio cyfyngiadau a gofynion pan ddaw rheoliadau Rhif 3 i ben. Er enghraifft, yn ôl data a gyhoeddwyd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, roedd nifer yr achosion fesul 100,000 o'r boblogaeth ar gyfer Merthyr Tudful a Rhondda Cynon Taf yr uchaf yng Nghymru ar 9 Tachwedd. Nodwn ymateb Llywodraeth Cymru i'r pwynt hwn, a ddaeth i law ddoe ar ôl i ni gyfarfod. Mae'n dweud bod y dystiolaeth ar gyfer mabwysiadu dull gweithredu cenedlaethol yn cynnwys data, ynghyd â chyngor gan y prif swyddog meddygol, sy'n dangos bod heintiau COVID-19 yng Nghymru yn eang yn ddaearyddol, a bod y rhan fwyaf o ardaloedd awdurdodau lleol yn profi tueddiadau cynyddol mewn achosion a gadarnhawyd a chanran yr achosion o brofion cadarnhaol ar gyfer COVID-19.

Trof yn awr at Reoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Cymru) 2020, y gwnaethom ni eu hystyried ac adrodd arnyn nhw ddoe hefyd. Mae'r rheoliadau hyn yn ymestyn y cyfyngiadau presennol sy'n ymwneud â phersonau sy'n teithio i Gymru o Ddenmarc. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol, o 4 a.m. ar 7 Tachwedd, y bydd yn ofynnol bellach i'r teithiwr sy'n dychwelyd ac unrhyw aelod o'u aelwyd ynysu am 14 diwrnod.

Nododd ein hadroddiad bedwar pwynt technegol yn ymwneud â drafftio diffygiol ac anghysondeb rhwng ystyr y testun Cymraeg a'r testun Saesneg. Nodwn ymateb Llywodraeth Cymru i'r pwyntiau hyn, a ddaeth i law ar ôl i ni gyfarfod. Mae'n nodi'r gwallau drafftio sydd wedi eu cywiro ac yn nodi bod hyn yn cael ei gyflawni drwy Reoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Rhif 2) (Cymru) 2020, a wnaed ac a osodwyd gerbron y Senedd ar 13 Tachwedd 2020. Mae ymateb Llywodraeth Cymru hefyd yn dweud na fu angen troi at y pwerau gorfodi perthnasol na'r darpariaethau trosedd cyn i'r cywiriadau gael eu gwneud.

Nododd ein dau bwynt rhinwedd ar reoliadau Rhif 4 y diffyg ymgynghori ar y rheoliadau a chododd fater ar hawliau dynol. Ar y pwynt hwn, nodwyd bod y rheoliadau yn rhagnodi cyfres fwy cyfyngedig o amgylchiadau lle y gall personau adael eu hynysu dros dro nag sy'n berthnasol i bersonau y mae'n ofynnol iddyn nhw ynysu am reswm heblaw oherwydd eu bod wedi cyrraedd Cymru o Ddenmarc. Felly, gofynnwn i Lywodraeth Cymru egluro'r rhesymau dros yr ymyrraeth gynyddol hon â hawliau unigolyn o dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998 a siarter hawliau sylfaenol Ewrop. Yn ei hymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru fod y risgiau iechyd a gyflwynir gan y posibilrwydd o fewnforio math newydd o goronafeirws i Gymru, ym marn Llywodraeth Cymru, mor ddifrifol fel bod yr ymyrraeth gynyddol i hawliau carfan fach iawn o unigolion yn gymesur wrth geisio'r nod cyfreithlon o ddiogelu iechyd y cyhoedd yng Nghymru, ac rydym newydd dynnu sylw'r Senedd at y sylwadau hyn. Diolch, Dirprwy Lywydd.

19:10

On the regulations this afternoon, from the Conservative point of view, we will be abstaining on the first set of regulations that are covered in agenda item 10, and we will be supporting agenda item 11 with the travel restrictions when it comes to Denmark. If I could trouble the Minister, maybe, to give us an update on the Denmark situation. As the Chair of the constitution and legal affairs committee highlighted, the troubling news coming from Denmark some two weeks ago that gave rise to these restrictions was that there was potential for a new strain of COVID-19 to be developing in Denmark. Since these restrictions have come in, I can't recall much mention of how progress is going on to contain the new strain, and I think it would be a matter of public interest if the Minister did have information, so that he could update us on that situation in respect of the restrictions that have been put in place for Denmark.

In respect of agenda item 10, which is the undoing of the lockdown, firebreak—call it what you will—obviously, we did not support the original restrictions that were put in place, but we do have concerns in relation to the lifting of those restrictions, namely the travel restrictions that are contained and which do not allow extended households to stay with each other if they go on holiday, for example, yet they can stay in each other's homes if they're part of the extended household. This seems to be contradictory advice, and I'd be grateful to understand why the Minister has sought to keep this regulation given the damage that it is continuing to do to the Welsh tourism sector, when we talk about the economic damage that has been done by some of these restrictions that have been brought forward earlier by the Welsh Government.

Secondly, our concern that leads us to abstain on these regulations is in relation to the national travel guidance that is now available—that people can move from high infection rates to low infection rates—when, at least since the end of August, the beginning of September, all Government advice has been supposedly led by the science, which has brought localised measures in to restrict travel movements. This seems to fly contrary to all the advice that the Government has been giving out since the start of the pandemic, and I'd be grateful again to understand what scientific advice the First Minister, or indeed the health Minister, has when introducing these national guidelines around travel, considering now it is appropriate for people, with infection rates in the hundreds per 100,000, to travel anywhere within Wales to lower infection rates. This does seem to be contrary to everything that's gone on prior to these new regulations being laid, and so I'd be grateful, in his response, if the Minister could come forward with the scientific advice that supports these regulations. Thank you.

O ran y rheoliadau y prynhawn yma, o safbwynt y Ceidwadwyr, byddwn ni'n ymatal ar y gyfres gyntaf o reoliadau a gwmpesir yn eitem 10 ar yr agenda, a byddwn ni'n cefnogi eitem 11 ar yr agenda sef y cyfyngiadau teithio o ran Denmarc. Os gaf i ofyn yn garedig i'r Gweinidog, efallai, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am sefyllfa Denmarc. Fel y nododd Cadeirydd y pwyllgor cyfansoddiad a materion cyfreithiol, y newyddion gofidus a oedd yn dod o Ddenmarc tua phythefnos yn ôl a arweiniodd at y cyfyngiadau hyn oedd bod potensial fod straen newydd o COVID-19 yn datblygu yn Nenmarc. Ers i'r cyfyngiadau hyn ddod i rym, ni allaf gofio llawer o sôn am y cynnydd o ran cyfyngu ar y straen newydd, ac rwy'n credu y byddai'n fater o ddiddordeb i'r cyhoedd pe byddai gan y Gweinidog wybodaeth, er mwyn iddo allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y sefyllfa honno o ran y cyfyngiadau sydd wedi eu rhoi ar waith ar gyfer Denmarc.

O ran eitem 10 ar yr agenda, sef dadwneud y cyfyngiadau symud, y cyfnod atal byr—galwch ef beth bynnag y dymunwch—yn amlwg, nid oeddem yn cefnogi'r cyfyngiadau gwreiddiol a roddwyd ar waith, ond mae gennym ni bryderon ynglŷn â chodi'r cyfyngiadau hynny, sef y cyfyngiadau teithio sydd wedi'u cynnwys ac nad ydyn nhw'n caniatáu i aelwydydd estynedig aros gyda'i gilydd os byddan nhw'n mynd ar wyliau, er enghraifft, ond eto cawn nhw aros yng nghartrefi ei gilydd os ydyn nhw'n rhan o'r aelwyd estynedig. Mae'n ymddangos bod hwn yn gyngor anghyson, a byddwn i'n ddiolchgar o gael deall pam mae'r Gweinidog wedi ceisio cadw'r rheoliad hwn o gofio'r niwed y mae'n parhau i'w wneud i sector twristiaeth Cymru, pan fyddwn ni'n sôn am y niwed economaidd a wnaed gan rai o'r cyfyngiadau hyn a gyflwynwyd yn gynharach gan Lywodraeth Cymru.

Yn ail, mae ein pryder sy'n ein harwain i ymatal ar y rheoliadau hyn yn ymwneud â'r canllawiau teithio cenedlaethol sydd ar gael yn awr—y caiff pobl symud o ardaloedd â chyfraddau heintio uchel i ardaloedd â chyfraddau heintio isel—pan, o leiaf ers diwedd mis Awst, dechrau mis Medi, mae'r holl gyngor gan y Llywodraeth wedi ei arwain gan y wyddoniaeth, yn ôl pob sôn, sydd wedi cyflwyno mesurau lleol i gyfyngu ar symudiadau teithio. Mae'n ymddangos bod hyn yn groes i'r holl gyngor y mae'r Llywodraeth wedi bod yn ei roi ers dechrau'r pandemig, a byddwn i'n ddiolchgar eto i ddeall pa gyngor gwyddonol sydd gan y Prif Weinidog, neu'r Gweinidog iechyd yn wir, wrth gyflwyno'r canllawiau cenedlaethol hyn ynghylch teithio, gan ystyried ei bod yn awr yn briodol i bobl, â chyfraddau heintio yn y cannoedd fesul 100,000, i deithio i unrhyw le yng Nghymru i gyfraddau heintio is. Mae'n ymddangos bod hyn yn groes i bopeth sydd wedi digwydd cyn i'r rheoliadau newydd hyn gael eu gosod, ac felly byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog, yn ei ymateb, gyflwyno'r cyngor gwyddonol sy'n ategu'r rheoliadau hyn. Diolch.

19:15

Gwnaf i ddechrau efo eitem agenda 11. Does gen i ddim sylwadau pellach i'w gwneud am hynny, ond i ddweud ein bod ni'n cefnogi'r newid synhwyrol yna i'r rheoliadau.

At eitem 10, mi fyddwn ni hefyd yn pleidleisio o blaid y rheoliadau yma oherwydd dwi'n credu eu bod nhw'n rhoi mewn lle set resymol o reolau sylfaenol—hynny ydy, y lleiafswm o reoliadau y gallwn ni ddisgwyl i unrhyw un fod yn eu hwynebu yng Nghymru ar hyn o bryd, o ystyried ein bod ni'n dal i fyw efo pandemig peryglus iawn. Ni ddylai neb ar hyn o bryd allu bod yn edrych ymlaen at fywyd normal o fewn dyddiau; mae yna fisoedd tan hynny. Er gwaethaf mor bositif ydy'r newyddion ar frechlyn, mae yna beth amser i fynd at hynny eto.

Felly, yn y rheoliadau yma, oes, mae yna reolau rhesymol sydd yn perthyn i bawb, ond dwi'n dal yn methu â gweld y rheoliadau eraill, os liciwch chi, y byddwn i'n dymuno gweld y Llywodraeth yn eu cyflwyno i ni, yn egluro beth ydy'r cam uwch y byddan nhw'n barod i'w cyflwyno mewn ardaloedd lle rydyn ni'n gwybod bod yna achosion llawer uwch. Rydyn ni'n gwybod beth ydy'r ardaloedd hynny—ardaloedd yng Nghymoedd y de ydy nifer ohonyn nhw. Gofyn ydyn ni, yn syml iawn, am lefel uwch o gefnogaeth i'r ardaloedd hynny allu helpu eu hunain drwy sicrhau bod yna gymorth ychwanegol i bobl sicrhau eu bod nhw'n ynysu pan fyddan nhw fod i wneud, a chefnogaeth ariannol i wneud hynny, lle mae yna gefnogaeth i bobl drwy gyflwyno profion cyflymach gyda mwy o frys, lle mae yna brofion universal yn digwydd ar draws yr ardaloedd hynny. Dyna sydd ar goll, dwi'n ofni, a dwi'n dal i chwilio am hynny er, fel dwi'n dweud, byddwn ni'n cefnogi'r rheoliadau yma, achos, ar gyfer rhywbeth sylfaenol i Gymru gyfan, maen nhw'n iawn.

Yr un peth dwi'n nodi, wrth gwrs, ydy bod y rheoliadau yma yn mynd ymlaen, oni bai eu bod nhw'n cael eu diwygio, tan fis Chwefror. Gaf i, felly, sicrwydd eto yn fan hyn—er ei fod o wedi cyfeirio at hynny droeon—gan y Gweinidog y bydd yna reoliadau gwahanol dros y Nadolig a fydd yn caniatáu i deuluoedd, gobeithio, allu dod at ei gilydd yn y cyfnod hwn mewn ffordd sydd mor bwysig i lesiant? Mae yna fwy nag un haen i beryglon y pandemig yma, ac un ydy'r perygl iechyd uniongyrchol gan feirws peryglus, ond mae yna beryglon eraill yn dod, wrth gwrs, o broblemau llesiant ac unigrwydd a phobl yn cadw ar wahân. Dros y Nadolig, mae pobl angen y gefnogaeth o fod efo'i gilydd. 

I will start with agendum 11. I have no further comments to make on it, other than to say that we will be supporting that sensible change to the regulations.

In turning now to item 10, we will also vote in favour of these regulations, because I do believe they put in place a reasonable set of fundamental rules—the minimum that we could expect anyone to face in Wales at the moment, given that we are still living through a very dangerous pandemic. Nobody, at this moment in time, should be looking forward to normal life within days; it will be months before that can happen. Despite the positive news on a vaccine, it’s some time until we can deliver that.

So, in these regulations, yes, there are some reasonable rules that apply to everyone, but I still can’t see the other regulations that I would wish to see the Government presenting to us, explaining what that higher level would be in areas where we know that prevalence is far greater. We know where those areas are—many are in the south Wales Valleys. What we’re asking for is a higher level of support for those areas in order for them to help themselves by ensuring that there is additional support available to enable people to isolate when they need to do so, and that they are given financial support to do so, where there is support for people through the introduction of swifter testing, where there is universal testing happening across those areas too. So, that’s what’s missing, to my mind, and I am still seeking that, although, as I have said, we will be supporting these regulations because, in terms of their application across Wales, they are quite right.

The one thing I would note is that these regulations will be in place until February unless amended. Can I also seek an assurance again, although the Minister’s made reference to this on a number of occasions, that different regulations will be in place over Christmas that will allow families, hopefully, to be able to come together at that time, because it is so very important to well-being? There are many layers to the dangers of this pandemic, and one, of course, is the very real health risks of the virus, but there are also risks arising from well-being and loneliness issues as people continue to be apart. Over Christmas, people need that support of coming together.

19:20

Minister, you said that one single set of national regulations was easier for people to understand and increased compliance. How much more that would be true if it were a single national UK set of regulations, rather than one specifically for Wales intended to divide Wales from England. You exploit devolution, described by the Prime Minister as one of his predecessor’s worst mistakes, to state build. The most obvious example of that in these regulations, set four, is the imposition of a border, and enforcement of that, between Wales and England without reference to public health considerations or the level of prevalence of the virus. Constituents from Merthyr can go to Monmouth without any restrictions, despite the very high, still, I’m afraid, level of prevalence of the virus within Merthyr. However, people from Ross-on-Wye cannot go to Monmouth, despite the far lower level of prevalence there. Similarly, people from Monmouth cannot go to Hereford or Ross-on-Wye, because they’re in England and we’re in Wales and because these regulations use that to try to enforce difference, to try to state build and to try to separate more and more Wales from England by using—[Interruption.] Because I believe in the United Kingdom.

Having said that, may I say, for the international travel regulations, I would like to congratulate Ministers on this one, because there seems to be a huge improvement in how these have been set out? There used to be different announcements on the same day or the following day from three or four different administrations with very, very slightly different rules for different countries around the world, all inspected, judged and assessed independently and in a conflicting way, and then announced through the media, confusing everyone and reducing compliance. That has greatly improved with this new process of a 28-day review and all countries deciding together, such that the nations decide on a UK basis, which I think is a great improvement. Similarly, I trust you’re able to deliver a similar approach to Christmas regulations in the way that’s been suggested. Thank you.

Gweinidog, fe wnaethoch chi ddweud bod un gyfres unigol o reoliadau cenedlaethol yn haws i bobl eu deall ac yn cynyddu cydymffurfiad. Byddai hynny cymaint yn fwy gwir pe byddai'n un cyfres genedlaethol o reoliadau yn y DU, yn hytrach nag un yn benodol ar gyfer Cymru sydd â'r bwriad o wahanu Cymru oddi wrth Lloegr. Rydych chi'n camddefnyddio datganoli, a ddisgrifiwyd gan y Prif Weinidog fel un o gamgymeriadau gwaethaf ei ragflaenydd, i ddatblygu gwladwriaeth. Yr enghraifft amlycaf o hynny yn y rheoliadau hyn, cyfres pedwar, yw gosod ffin, a gorfodi honno, rhwng Cymru a Lloegr heb gyfeirio at ystyriaethau iechyd y cyhoedd na nifer achosion y feirws. Caiff etholwyr o Ferthyr fynd i Drefynwy heb unrhyw gyfyngiadau, er gwaethaf lefel uchel iawn y feirws ym Merthyr o hyd, mae arnaf i ofn. Fodd bynnag, ni all pobl o Rosan ar Wy fynd i Drefynwy, er gwaethaf y nifer llawer is o achosion yn y fan honno. Yn yr un modd, ni chaiff pobl o Drefynwy fynd i Henffordd na Rhosan ar Wy, oherwydd eu bod yn Lloegr a'n bod ni yng Nghymru ac oherwydd bod y rheoliadau hyn yn defnyddio hynny i geisio gorfodi gwahaniaeth, i geisio datblygu gwladwriaeth a cheisio gwahanu Cymru yn fwy a mwy oddi wrth Lloegr drwy ddefnyddio—[Torri ar draws.] Oherwydd fy mod i'n credu yn y Deyrnas Unedig.

Wedi dweud hynny, a gaf i ddweud, am y rheoliadau teithio rhyngwladol, hoffwn i longyfarch Gweinidogion ar hyn, oherwydd mae'n ymddangos bod gwelliant enfawr yn y ffordd y mae'r rhain wedi eu nodi? Arferai fod cyhoeddiadau gwahanol ar yr un diwrnod neu'r diwrnod canlynol gan dair neu bedair gweinyddiaeth wahanol gyda rheolau ychydig bach iawn yn wahanol ar gyfer gwahanol wledydd ledled y byd, pob un yn cael eu harolygu, eu barnu a'u hasesu'n annibynnol ac mewn ffordd anghyson, ac yna'n cael eu cyhoeddi drwy'r cyfryngau, yn drysu pawb ac yn lleihau cydymffurfiad. Mae hynny wedi gwella'n fawr gyda'r broses newydd hon o adolygiad 28 diwrnod a phob gwlad yn penderfynu gyda'i gilydd, fel bod y gwledydd yn penderfynu ar sail y DU, sydd, yn fy marn i, yn welliant mawr. Yn yr un modd, rwy'n hyderu eich bod yn gallu darparu dull tebyg o ymdrin â rheoliadau'r Nadolig yn y modd a awgrymwyd. Diolch.

Thank you. I have no Members who have requested to make an intervention, despite the fact that there have been mutterings from certain quarters of the Chamber, which is unfair to those people who are on virtually, and this is supposed to be an equality Senedd. So I will ask you just to think about that. So I now call on the Minister for Health and Social Services to reply to the debate. Vaughan Gething.

Diolch. Nid oes gennyf unrhyw Aelodau sydd wedi gofyn am gael gwneud ymyriad, er gwaethaf y ffaith y bu mwmian mewn  rhannau penodol o'r Siambr, sy'n annheg i'r bobl hynny sydd yma yn rhithwir, ac mae hon i fod yn Senedd sy'n arddel cydraddoldeb. Felly rwy'n gofyn i chi feddwl am hynny. Felly galwaf yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I won’t trouble myself with the deliberately offensive comments of the last speaker, and the factually incorrect comments.

I thank the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny and for the summary of that scrutiny in his contributions. We continue to take seriously the points they raise and it does lead to changes in drafting. I think it’s a good thing that we do then respond to the merits points that they raise. Even if we don’t always agree there is, I think, a clear explanation of the differing positions, and I think that’s important.

I note the agreement from the Welsh Conservatives on the restrictions in respect of Denmark. The four Governments within the United Kingdom have met again. I participated in those meetings. We’ve had conversations between our respective chief medical officer departments. We’ve agreed to maintain and review the position in Denmark in another two weeks’ time. That’s because we should then have more evidence about how successful those restrictions in Denmark have been, but also to have more evidence on the epidemiology and the sharing of information. I should say the Government of Denmark, I think, have been responsible and very good partners in identifying the issue and acting promptly and working with us and other countries.

I find myself in an odd position with Conservatives who were originally opposed to travel restrictions but who are now concerned over the lifting of the restrictions that they opposed in the first place. But, as Andrew R.T. Davies knows, we set out previously and indeed in my contribution again today that coronavirus is seeded across the country. We said that before the firebreak, when that was doubted by Conservatives. We then saw rates increase in every county of the country despite the stay at home measures that people observed.

The national measures are easy to follow. That's the advice we had from our scientific committee, the technical advisory cell. That was set out in the report beforehand, but also in the regular summaries that we're providing each week as well. That also set out that local restrictions had made a difference, but that a network of different local measures were no longer coherent, and people were finding it more difficult to follow the guidance. And, again, we need to move away from a wholly rules-based approach and actually get to where people behave, and encourage people to think differently and behave differently, because that is going to be essential to us in terms of our combating of the virus before, in the months ahead—and it is months ahead—we do expect to get a vaccine.

On Rhun ap Iorwerth's points, a number of points he made are really policy questions in terms of the support. Of course, we're having a debate tomorrow with a range of suggestions, but the £500 payment applications have started this week. They're going to be backdated to the start of the firebreak, 23 October, so progress is being made. I expect to make more progress on testing policy over the next week or so, and I'll confirm that in a statement to Members. Now, that, of course, doesn't require a change in the regulations; that's actually a policy and implementation matter.

In terms of the longer term challenges, we do need to see—. We said before that it'll take two to three weeks from the end of the firebreak to understand where we are, and then to see if we do need to take additional measures in any other part of Wales. And I tried to set that out again in opening today. So, it's not a matter that we have simply put from our minds. It's always possible we'll need to come back to this. And that brings me back to Christmas. And, again, I note what Rhun ap Iorwerth said in his contribution, that this is a dangerous pandemic. This is indeed a dangerous pandemic. It's a highly infectious virus that is taking lives in every single community across the country. The vaccine is in the future. It is not in the here and now. The choices we make in the here and now will come back to us in the next few weeks. So, the choices we make about the people we see and the contact we have with them, the time we spend with them, make a huge difference. The vaccine is not a cause to loosen our grip and throw away the gains that we've made. And our foresight, and looking ahead to the festive season at the end of the year, should make us all think about what we're prepared to do, because if we can't collectively do the right thing together, then, actually, we may find ourselves in a position that, before we get to the middle of December, the virus may have taken off again and caused such harm that there may be a need to intervene further. That is not what the Government wants to see happen. We want to see people take responsibility and to think about their choices, to measure their own risk and the risk they present to other people, because if we can't do that together, then we will be faced and potentially forced into making really difficult and unpleasant choices. And I do not want to intervene in people's lives any more than I have to to keep the country safe.

So, I thank Members for their contributions in today's debate. I commend both sets of regulations to Members and ask you to support them. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ni fyddaf yn mynd i drafferth i ymateb i sylwadau bwriadol sarhaus y siaradwr diwethaf, a'r sylwadau ffeithiol anghywir.

Diolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith craffu ac am y crynodeb o'r gwaith craffu hwnnw yn ei gyfraniadau. Rydym ni'n parhau i gymryd o ddifrif y pwyntiau y maen nhw'n eu codi ac mae hynny'n arwain at newidiadau wrth ddrafftio. Rwy'n credu ei fod yn beth da ein bod ni wedyn yn ymateb i'r pwyntiau rhinwedd y maen nhw'n eu codi. Hyd yn oed os nad ydym ni bob amser yn cytuno, ceir, rwy'n credu, esboniad clir o'r gwahanol safbwyntiau, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig.

Rwy'n nodi y cytundeb gan y Ceidwadwyr Cymreig ar y cyfyngiadau o ran Denmarc. Mae'r pedair Llywodraeth yn y Deyrnas Unedig wedi cyfarfod eto. Cymerais i ran yn y cyfarfodydd hynny. Rydym ni wedi cael sgyrsiau rhwng ein priod adrannau prif swyddogion meddygol. Rydym ni wedi cytuno i gynnal ac adolygu'r sefyllfa yn Nenmarc ymhen pythefnos arall. Y rheswm am hynny yw y dylem ni wedyn fod â mwy o dystiolaeth ynghylch pa mor llwyddiannus fu'r cyfyngiadau hynny yn Nenmarc, ond hefyd i fod â mwy o dystiolaeth ar yr epidemioleg a rhannu gwybodaeth. Dylwn i ddweud bod Llywodraeth Denmarc, rwy'n credu, wedi bod yn bartneriaid cyfrifol a da iawn wrth nodi'r mater a gweithredu'n brydlon a gweithio gyda ni a gwledydd eraill.

Rwy'n canfod fy hun mewn sefyllfa ryfedd gyda'r Ceidwadwyr a oedd yn gwrthwynebu cyfyngiadau teithio yn wreiddiol ond sydd bellach yn pryderu am godi'r cyfyngiadau yr oedden nhw'n eu gwrthwynebu iyn y lle cyntaf. Ond, fel y gŵyr Andrew R.T. Davies, fe wnaethom ni nodi yn flaenorol ac yn wir yn fy nghyfraniad i unwaith eto heddiw fod y coronafeirws wedi ymwreiddio ledled y wlad. Fe wnaethom ni ddweud hynny cyn y cyfnod atal byr, pan oedd y Ceidwadwyr yn amau hynny. Yna fe welsom ni gynnydd yn y cyfraddau ym mhob sir yn y wlad er gwaethaf y mesurau aros gartref a ddilynwyd gan bobl.

Mae'r mesurau cenedlaethol yn hawdd eu dilyn. Dyna'r cyngor a gawsom ni gan ein pwyllgor gwyddonol, y gell cyngor technegol. Nodwyd hynny yn yr adroddiad ymlaen llaw, ond hefyd yn y crynodebau rheolaidd yr ydym ni'n eu darparu bob wythnos hefyd. Roedd hynny hefyd yn dangos bod cyfyngiadau lleol wedi gwneud gwahaniaeth, ond nad oedd rhwydwaith o wahanol fesurau lleol yn gydlynol mwyach, a bod pobl yn ei chael hi'n anoddach i ddilyn y canllawiau. Ac, unwaith eto, mae angen i ni symud oddi wrth ddull gweithredu sy'n gyfan gwbl seiliedig ar reolau a chyrraedd sefyllfa lle mae pobl yn ymddwyn, ac annog pobl i feddwl yn wahanol ac ymddwyn yn wahanol, oherwydd bydd hynny'n hanfodol i ni o ran ymladd y feirws cyn y gallwn ni, yn y misoedd sydd i ddod—ac mae'n fisoedd i ddod—ddisgwyl cael brechlyn.

O ran pwyntiau Rhun ap Iorwerth, mae nifer o'r pwyntiau a wnaeth yn gwestiynau polisi mewn gwirionedd o ran y gefnogaeth. Wrth gwrs, rydym ni'n cael dadl yfory gydag amrywiaeth o awgrymiadau, ond mae'r ceisiadau am daliadau o £500 wedi dechrau yr wythnos hon. Maen nhw'n mynd i gael eu ôl-ddyddio i ddechrau'r cyfnod atal byr, 23 Hydref, felly mae cynnydd yn cael ei wneud. Rwy'n disgwyl gwneud mwy o gynnydd o ran profi polisi dros yr wythnos neu ddwy nesaf, a byddaf yn cadarnhau hynny mewn datganiad i'r Aelodau. Nawr, nid yw hynny, wrth gwrs, angen newid yn y rheoliadau; mater o bolisi a gweithredu yw hynny mewn gwirionedd.

O ran yr heriau tymor hwy, mae angen i ni weld—. Fe wnaethom ni ddweud o'r blaen y byddai hi'n cymryd dwy i dair wythnos o ddiwedd y cyfnod atal byr i ddeall ble'r ydym ni, ac yna i weld a oes angen i ni gymryd camau ychwanegol mewn unrhyw ran arall o Gymru. A cheisiais nodi hynny unwaith eto yn fy sylwadau agoriadol heddiw. Felly, nid yw'n fater yr ydym ni wedi ei roi o'n meddyliau. Mae bob amser yn bosibl y bydd angen i ni ddod yn ôl i hyn. Ac mae hynny'n dod â mi yn ôl at y Nadolig. Ac, unwaith eto, rwy'n nodi yr hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth yn ei gyfraniad ef, fod hwn yn bandemig peryglus. Mae hwn wir yn bandemig peryglus. Mae'n feirws heintus iawn sy'n cymryd bywydau ym mhob un cymuned ledled y wlad. Mae'r brechlyn yn y dyfodol. Nid yw ar gael ar hyn o bryd. Bydd y dewisiadau y byddwn ni'n eu gwneud ar hyn o bryd yn dod yn ôl atom yn ystod yr wythnosau nesaf. Felly, mae'r dewisiadau y byddwn ni'n eu gwneud am y bobl y byddwn ni'n eu gweld a'r cyswllt sydd gennym â nhw, yr amser yr ydym yn ei dreulio gyda nhw, yn gwneud gwahaniaeth enfawr. Nid yw'r brechlyn yn rheswm i lacio ein gafael a gwastraffu'r enillion yr ydym ni wedi eu gwneud. A dylai ein rhagwelediad, ac edrych ymlaen at dymor y Nadolig ddiwedd y flwyddyn, wneud i ni i gyd feddwl am yr hyn yr ydym ni'n barod i'w wneud, oherwydd os na allwn ni wneud y peth iawn gyda'n gilydd, yna, mewn gwirionedd, efallai y byddwn yn canfod ein hunain mewn sefyllfa lle y gallai'r feirws fod wedi cynyddu unwaith eto, cyn i ni gyrraedd canol mis Rhagfyr, ac achosi cymaint o niwed fel y gallai fod angen ymyrryd ymhellach. Nid dyna y mae'r Llywodraeth yn dymuno ei weld yn digwydd. Rydym ni eisiau i bobl gymryd cyfrifoldeb a meddwl am eu dewisiadau, i fesur eu risg eu hunain a'r risg y maen nhw yn ei chyflwyno i bobl eraill, oherwydd os na allwn ni wneud hynny gyda'n gilydd, yna byddwn ni'n wynebu, ac o bosibl yn cael ein gorfodi, i wneud dewisiadau anodd ac annymunol iawn. Ac nid wyf i'n dymuno ymyrryd ym mywydau pobl mwy nag y mae'n rhaid i mi i gadw'r wlad yn ddiogel.

Felly, rwy'n diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau yn y ddadl heddiw. Rwy'n cymeradwyo y ddwy gyfres o reoliadau i'r Aelodau ac yn gofyn i chi eu cefnogi.

19:25

Thank you. The proposal is to agree the motion under item 10. Does any Member object? [Objection.] I see an objection. Okay, thank you. Therefore, we defer voting under this item until voting time. 

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig o dan eitem 10. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rwy'n gweld gwrthwynebiad. Iawn, diolch. Felly, gohiriwn ni'r pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

The proposal is to agree the motion under item 11. Does any Member object? [Objection.] I do see an objection to item 11. Therefore, we defer that voting until voting time. 

Y cynnig yw derbyn y cynnig o dan eitem 11. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rwy'n gweld gwrthwynebiad i eitem 11. Felly, gohiriwn ni'r pleidleisio hwnnw tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

12. Memorandwm Cydsyniad Offeryn Statudol ar Reoliadau Ymadael â'r Undeb Ewropeaidd (Addasiadau Canlyniadol) (Ymadael â'r UE) 2020
12. Statutory Instrument Consent Memorandum on The European Union Withdrawal (Consequential Modifications) (EU Exit) Regulations 2020

Item 12 on the agenda is the Statutory Instrument Consent Memorandum on the European Union Withdrawal (Consequential Modifications) (EU Exit) Regulations 2020, and I call on the Counsel General and the Minister for European Transition to move the motion. Jeremy Miles.

Eitem 12 ar yr agenda yw'r Memorandwm Cydsyniad Offeryn Statudol ar Reoliadau Ymadael â’r Undeb Ewropeaidd (Addasiadau Canlyniadol) (Ymadael â'r UE) 2020, a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd i wneud y cynnig. Jeremy Miles.

Cynnig NDM7475 Jeremy Miles

Cynnig bod y Senedd yn cytuno, yn unol â Rheol Sefydlog 30A.10, fod yr Ysgrifennydd Gwladol yn gwneud Rheoliadau Ymadael â’r Undeb Ewropeaidd (Addasiadau Canlyniadol) (Ymadael â’r UE) 2020, yn unol â'r drafft a oaodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Tachwedd 2020. 

Motion NDM7475 Jeremy Miles

To propose that the Senedd agrees, in accordance with Standing Order 30A.10, that the Secretary of State makes the European Union Withdrawal (Consequential Modifications) (EU Exit) Regulations 2020, in accordance with the draft laid in Table Office on 2 November 2020.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle yma i egluro cefndir y cynnig cydsyniad offeryn statudol sy'n ymwneud â'r Rheoliadau Ymadael â'r Undeb Ewropeaidd (Addasiadau Canlyniadol) (Ymadael â'r UE) 2020. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei waith yn craffu ar y memorandwm cydsyniad offeryn statudol, ac am ei adroddiad a gyhoeddwyd ar 12 Tachwedd.

Mae'r memorandwm a osodwyd gerbron y Senedd ar 2 Tachwedd, ynghyd â'r datganiad ysgrifenedig, yn crynhoi darpariaethau'r rheoliadau ac yn nodi'r newidiadau i ddeddfwriaeth sylfaenol y ceisir cydsyniad ar eu cyfer. Mae hwn yn offeryn statudol technegol iawn, heb unrhyw oblygiadau polisi. Ei ddiben yw sicrhau bod llyfr statud y Deyrnas Gyfunol yn gweithio mewn ffordd gydlynol ac effeithiol ar ôl diwedd y cyfnod pontio. Mae'n egluro sut y dylid dehongli rhai termau, gan gynnwys diffiniadau sy'n gysylltiedig â'r Undeb Ewropeaidd, mewn deddfwriaeth ddomestig ar ôl diwedd eleni.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome this opportunity to explain the background to this statutory instrument consent motion relating to the European Union Withdrawal (Consequential Modifications) (EU Exit) Regulations 2020. I’d also like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny work on this issue and for the report published on 12 November.

The memorandum laid before the Senedd on 2 November, along with the written statement, summarises the provisions of the regulations and notes changes to primary legislation that we seek consent for. This is a very technical statutory instrument without any policy implication. The aim is to ensure that the UK statute book works coherently and effectively following the end of the transition period. It clarifies how certain terms, including EU-related definitions, should be interpreted in domestic legislation after the end of the transition period.

These regulations include amendments to primary legislation that are within the legislative competence of the Senedd. They amend the Interpretation Act 1978 and the Legislation (Wales) Act 2019, in relation to the interpretation of references to relevant separation agreement law.

This is a new body of law, defined by section 7(c) of the European Union (Withdrawal) Act 2018. It captures domestic law created by the withdrawal agreement with the EU, the related EEA EFTA separation agreement, and the Swiss citizens' rights agreement, under domestic implementation of those agreements. The amendment to the Interpretation Act sets out how references in domestic legislation to an instrument that has effect as relevant separation agreement law are to be interpreted. After the end of the transition period, references to instruments that have effect as relevant separation agreement law are to be interpreted as those instruments that are applied and have effect under the terms of the withdrawal agreement or the EEA EFTA separation agreement, or the Swiss citizens' rights agreement.

The regulations also make equivalent amendment to the Interpretation and Legislative Reform (Scotland) Act 2010 and the Interpretation Act (Northern Ireland) 1954. The Ministers of devolved Governments do not have equivalent powers to UK Ministers to make the relevant consequential amendments. As the amendments need to be made by the end of the transition period, a United Kingdom statutory instrument is the only realistic way to make the necessary amendment. There is no divergence between the Welsh Government and the UK Government on the amendments. Furthermore, making the necessary consequential amendments in one instrument helps to promote the accessibility of the law during this period of substantial change.

It is on this basis that the statutory instrument consent motion is placed before you for approval, and I move the motion.

Mae'r rheoliadau hyn yn cynnwys diwygiadau i ddeddfwriaeth sylfaenol sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Maen nhw'n diwygio Deddf Dehongli 1978 a Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019, o ran dehongli cyfeiriadau at y gyfraith cytundebau gwahanu perthnasol.

Corff newydd o gyfreithiau yw hwn, wedi'i ddiffinio gan adran 7(c) o Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018. Mae'n cynnwys cyfraith ddomestig wedi'i chreu drwy'r cytundeb ymadael â'r UE, cytundeb gwahanu'r AEE EFTA cysylltiedig, a chytundeb hawliau dinasyddion y Swistir, o dan weithrediad domestig y cytundebau hynny. Mae'r diwygiad i'r Ddeddf Dehongli yn nodi sut y dylai cyfeiriadau mewn deddfwriaeth ddomestig at offeryn sy'n cael effaith fel cyfraith cytundeb gwahanu perthnasol gael ei ddehongli. Ar ôl diwedd y cyfnod pontio, mae cyfeiriadau at offerynnau sy'n cael effaith fel cyfraith cytundeb gwahanu perthnasol i'w dehongli fel yr offerynnau hynny sy'n cael eu cymhwyso ac sy'n cael effaith o dan delerau'r cytundeb ymadael neu gytundeb gwahanu'r AEE EFTA, neu gytundeb hawliau dinasyddion y Swistir.

Mae'r rheoliadau hefyd yn gwneud diwygiad cyfatebol i Ddeddf Dehongli a Diwygio Deddfwriaethol (Yr Alban) 2010 a Deddf Dehongli (Gogledd Iwerddon) 1954. Nid oes gan Weinidogion Llywodraethau datganoledig bwerau cyfatebol i Weinidogion y DU i wneud y diwygiadau canlyniadol perthnasol. Gan fod angen gwneud y gwelliannau erbyn diwedd y cyfnod pontio, offeryn statudol y Deyrnas Unedig yw'r unig ffordd realistig o wneud y gwelliant angenrheidiol. Nid oes gwahaniaeth rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar y gwelliannau. At hynny, mae gwneud y diwygiadau canlyniadol angenrheidiol mewn un offeryn yn helpu i hyrwyddo hygyrchedd y gyfraith yn ystod y cyfnod hwn o newid sylweddol.

Ar y sail hon mae'r cynnig cydsyniad offeryn statudol yn cael ei osod ger eich bron i'w gymeradwyo, ac rwy'n cynnig y cynnig.

19:30

Thank you. Can I call the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw?

Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw?

Diolch, Dirprwy Lywydd. The committee considered the statutory instrument consent memorandum for the European Union Withdrawal (Consequential Modifications) (EU Exit) Regulations 2020 at our meeting on 9 November, and we laid our report on 12 November. We noted that the objective of the regulations is to ensure that the UK statute book works coherently and effectively, following the end of the transition period. The regulations, as has been stated, aim to achieve this objective by amending the Interpretation Act 1978 and the equivalent interpretation Acts passed by the devolved legislatures, including the Legislation (Wales) Act 2019, passed by the Senedd last year, in relation to the interpretation of references to relevant separation agreement law.

The regulations also amend the European Union (Withdrawal) Act 2018, to provide for how existing references to EU instruments that form part of relevant separation agreement law and existing non-ambulatory references to direct EU legislation should be read following the end of the transition period. The regulations also make new interpretation provisions in the light of the European Union (Withdrawal Agreement) Act 2020, to remove uncertainty about which version of an EU instrument applies. In addition, they make consequential amendments to the European Union (Withdrawal) Act 2018 (Consequential Modifications and Repeals and Revocations) (EU Exit) Regulations 2019.

Now, Members may appreciate that this sounds a complex task, and it is. On this point, and before closing, I would like to add a note of caution and concern regarding how complicated the interpretation rules for the Welsh and UK laws have become as a result of these regulations, and as a result of EU exit more generally. This is not a political statement, it's a fact of exiting the EU and disentangling over 40 years of law.

My final comments relate to the approach being taken by the Welsh Government to the Senedd granting consent to the UK Government to make a statutory instrument that amends primary legislation in a devolved area. This is an area that has concerned the committee on a number of occasions now. Our committee has, for more than two years, consistently raised concerns with the Welsh Government about its handling of statutory instrument consent motions. We welcome the Welsh Government's decision to bring forward a motion today in relation to these relevant regulations being made by the UK Government. However, the Welsh Government is choosing which instruments are to be subject to the consent process and those that are not. This means that in many cases, the Welsh Ministers are agreeing to the UK Government amending primary legislation in devolved areas and consent for that decision is not being provided by the Senedd. In the vast majority of cases, we are finding ourselves in the position where the Welsh Government is saying that the only way consent from the Senedd may be sought is where a Senedd Member intervenes. We again repeat that, in the view of the committee, this is neither appropriate nor within the spirit of Standing Order 30A and it unnecessarily draws the executive into conflict with the legislature. We will be writing on this matter again to the Llywydd to seek a resolution of this important constitutional matter. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ystyriodd y pwyllgor y memorandwm cydsyniad offeryn statudol ar gyfer Rheoliadau Ymadael â'r Undeb Ewropeaidd (Addasiadau Canlyniadol) (Ymadael â'r UE) 2020 yn ein cyfarfod ar 9 Tachwedd, a gwnaethom ni osod ein hadroddiad gerbron ar 12 Tachwedd. Roeddem ni wedi nodi mai amcan y rheoliadau yw sicrhau bod llyfr statud y DU yn gweithio'n gydlynol ac yn effeithiol, ar ôl diwedd y cyfnod pontio. Nod y rheoliadau, fel y maen nhw wedi'u nodi, yw cyflawni'r amcan hwn drwy ddiwygio Deddf Dehongli 1978 a'r Deddfau dehongli cyfatebol a basiwyd gan y deddfwrfeydd datganoledig, gan gynnwys Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019, a oedd wedi'u cymeradwyo gan y Senedd y llynedd, o ran dehongli cyfeiriadau at gyfraith cytundebau gwahanu perthnasol.

Mae'r rheoliadau hefyd yn diwygio Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018, i ddarparu ar gyfer sut y dylai cyfeiriadau presennol at offerynnau'r UE sy'n rhan o gyfraith cytundeb gwahanu perthnasol a chyfeiriadau presennol nad ydyn nhw'n diweddaru’n awtomatig at ddeddfwriaeth uniongyrchol yr UE gael eu darllen ar ôl diwedd y cyfnod pontio. Mae'r rheoliadau hefyd yn gwneud darpariaethau dehongli newydd yn sgil Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Cytundeb Ymadael) 2020, er mwyn dileu ansicrwydd ynghylch pa fersiwn o offeryn UE sy'n gymwys. Yn ogystal â hyn, maen nhw'n gwneud diwygiadau canlyniadol i Reoliadau Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018 (Addasiadau a Diddymiadau a Dirymiadau Canlyniadol) (Ymadael â'r UE) 2019.

Nawr, efallai y bydd yr Aelodau'n sylweddoli bod hyn yn swnio'n dasg gymhleth, ac y mae hi. Ar y pwynt hwn, a chyn cloi, hoffwn i ychwanegu nodyn o rybudd a phryder ynghylch pa mor gymhleth y mae'r rheolau dehongli ar gyfer cyfreithiau Cymru a'r DU wedi dod o ganlyniad i'r rheoliadau hyn, ac o ganlyniad i ymadael â'r UE yn fwy cyffredinol. Nid datganiad gwleidyddol yw hwn, mae'n ffaith o ymadael â'r UE a datgysylltu dros 40 mlynedd o gyfraith.

Mae fy sylwadau olaf yn ymwneud â'r dull y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio i'r Senedd roi caniatâd i Lywodraeth y DU wneud offeryn statudol sy'n diwygio deddfwriaeth sylfaenol mewn maes datganoledig. Mae hwn yn faes sydd wedi peri pryder i'r pwyllgor droeon erbyn hyn. Ers dros ddwy flynedd, mae ein pwyllgor wedi mynegi pryderon yn gyson gyda Llywodraeth Cymru ynghylch y ffordd y mae'n ymdrin â chynigion cydsyniad offerynnau statudol. Rydym ni'n croesawu penderfyniad Llywodraeth Cymru i gyflwyno cynnig heddiw o ran y rheoliadau perthnasol hyn sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth y DU. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn dewis pa offerynnau sydd i fod yn destun y broses gydsynio a'r rhai nad ydyn nhw. Mae hyn yn golygu bod Gweinidogion Cymru, mewn llawer o achosion, yn cytuno i Lywodraeth y DU ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol mewn meysydd datganoledig ac nad yw'r Senedd yn rhoi caniatâd ar gyfer y penderfyniad hwnnw. Yn y mwyafrif helaeth o achosion, rydym ni'n ein cael ein hunain yn y sefyllfa lle mae Llywodraeth Cymru yn dweud mai'r unig ffordd y mae modd ceisio caniatâd gan y Senedd yw pan fydd Aelod o'r Senedd yn ymyrryd. Rydym ni'n dweud eto, nad yw hyn yn briodol nac o fewn ysbryd Rheol Sefydlog 30A, ym marn y pwyllgor, ac mae'n tynnu'r weithrediaeth i wrthdaro â'r ddeddfwrfa yn ddiangen. Byddwn ni'n ysgrifennu at y Llywydd eto ynghylch y mater hwn i geisio datrys y mater cyfansoddiadol pwysig hwn. Diolch, Dirprwy Lywydd.

19:35

Thank you. I have no speakers and I have no Members who wish to make an intervention. Therefore, I call on the Counsel General and Minister for European Transition to reply to the debate. Jeremy Miles.

Diolch. Nid oes gennyf i unrhyw siaradwyr ac nid oes gennyf i Aelodau sy'n dymuno ymyrryd. Felly, rwy'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd i ymateb i'r ddadl. Jeremy Miles.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I thank Mick Antoniw for his contribution on behalf of the committee. I echo the points he makes about the increasing complexity of Welsh law as a consequence of some of these amendments, which need to be introduced just to make the statute book function effectively. And I know the committee understands that making the amendments in one set of regulations contributes at least to the extent that it's within our control to do so—to keep the complexity to a minimum. 

I acknowledge the point that he makes about the introduction of opportunity for Members to debate motions on consent. It is of course open to Members to bring those motions in the usual way. The alternative to the mechanism that we are proposing here, of course, in the absence of Ministers' powers to make these amendments ourselves in Wales, would, in practical terms, have been primary legislation on a comparatively narrow issue here for the statute book in Wales. But I commend the motion to the Senedd, Dirprwy Lywydd.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i Mick Antoniw am ei gyfraniad ar ran y pwyllgor. Rwy'n ategu'r pwyntiau y mae ef yn eu gwneud ynghylch cymhlethdod cynyddol cyfraith Cymru o ganlyniad i rai o'r gwelliannau hyn, y mae angen eu cyflwyno dim ond er mwyn gwneud i'r llyfr statud weithredu'n effeithiol. A gwn i fod y pwyllgor yn deall bod gwneud y gwelliannau mewn un set o reoliadau yn cyfrannu o leiaf i'r graddau ei bod o fewn ein rheolaeth ni i wneud hynny—er mwyn sicrhau cyn lleied â phosibl o gymhlethdod.

Rwy'n cydnabod y pwynt y mae'n ei wneud ynghylch cyflwyno cyfle i Aelodau drafod cynigion ar gydsyniad. Wrth gwrs, mae'n agored i'r Aelodau gyflwyno'r cynigion hynny yn y ffordd arferol. Byddai'r dewis arall yn lle'r dull yr ydym ni'n ei gynnig yma, wrth gwrs, yn absenoldeb pwerau Gweinidogion i wneud y gwelliannau hyn ein hunain yng Nghymru, yn ymarferol, wedi bod yn ddeddfwriaeth sylfaenol ar fater cymharol gul yma ar gyfer y llyfr statud yng Nghymru. Ond rwy'n cymeradwyo'r cynnig i'r Senedd, Dirprwy Lywydd.

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I see no objections. Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Y cwestiwn yw a ddylai'r cynnig gael ei dderbyn. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf i unrhyw wrthwynebiadau. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

13. Dadl: Adroddiad y Grŵp Cynllunio Etholiadau
13. Debate: The Report of the Elections Planning Group

Item 13 is a debate on the report of the elections planning group, and I call on the First Minister to move the motion—Mark Drakeford.

Dadl ar adroddiad y grŵp cynllunio etholiadau yw eitem 13, ac rwy'n galw ar y Prif Weinidog i gynnig y cynnig—Mark Drakeford.

Cynnig NDM7467 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi adroddiad y Grŵp Cynllunio Etholiadau.

Motion NDM7467 Rebecca Evans

To propose that the Senedd:

Notes the Report of the Elections Planning Group.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Byddai etholiad y Senedd yn 2021 wedi bod yn un hanesyddol beth bynnag. Dyma'r etholiad cyntaf i'w gynnal o dan gyfreithiau wedi eu gwneud yma yng Nghymru. Am y tro cyntaf yng Nghymru, bydd gan bobl ifanc 16 a 17 oed a phobl o wledydd tramor yr hawl ddemocrataidd i bleidleisio ar eu dyfodol. Ond erbyn hyn, mae pandemig y coronafeirws wedi creu heriau mawr o safbwynt cynnal diogelwch a chywirdeb yr etholiad, ac i wneud y sefyllfa’n fwy cymhleth, mae Llywodraeth y DU wedi gohirio'r etholiadau ar gyfer comisiynwyr yr heddlu a throseddu, felly byddant yn cael eu cynnal ar yr un diwrnod ag etholiad y Senedd. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud unwaith eto mai bwriad clir y Llywodraeth yw cynnal yr etholiad ar 6 Mai y flwyddyn nesaf. Yn nes ymlaen yn y mis hwn, byddwn yn gosod deddfwriaeth i wneud gwelliannau 'busnes fel arfer' i'r Gorchymyn ymddygiad sy'n nodi'r rheolau ar gyfer yr etholiad.

Yn sgil y pandemig ym mis Mehefin, sefydlwyd y grŵp cynllunio etholiadau i ystyried effaith y coronafeirws ac yn benodol pa newidiadau deddfwriaethol a allai fod angen eu gwneud. Roedd y grŵp yn cynnwys nifer o bartneriaid a chynrychiolwyr pleidiau gwleidyddol. Hoffwn ddiolch i holl aelodau’r grŵp am eu trafodaethau meddylgar ac adeiladol. Rwyf i wedi cael sgyrsiau defnyddiol gydag arweinwyr y pleidiau gwleidyddol ar y grŵp er mwyn trafod rhai o’r materion hyn yn fanylach. Mae Cabinet Llywodraeth Cymru hefyd wedi trafod yr adroddiad. Rwy'n falch bod y grŵp wedi gallu dod i gonsensws ar nifer o faterion pwysig. Roedden nhw'n cytuno â Llywodraeth Cymru mai'r bwriad o hyd ddylai fod cynnal etholiadau'r Senedd ar 6 Mai ac, er mwyn cyflawni hyn, dylid ystyried gwneud y trefniadau etholiadol yn fwy hyblyg a chadarn gan ddilyn cyngor iechyd cyhoeddus ar y ffordd orau o sicrhau diogelwch a lles pawb sy'n cymryd rhan. 

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The Senedd elections in 2021 would have been historic anyway. This is the first election held under laws made here in Wales. For the first time in Wales, young people of 16 and 17 years of age and qualifying foreign nationals will have a democratic right to vote on their future. But, the coronavirus pandemic has posed major challenges in terms of the safety and accuracy of the election, and to make the situation yet more complex, the UK Government has postponed elections for police and crime commissioners and so they will be held on the same day as the Senedd elections. I would like to take this opportunity to say once again that it’s the Government’s clear intention to hold the elections on 6 May next year. Later this month, we will be bringing forward legislation to make business-as-usual changes to the conduct Order, which notes the rules and regulations for the elections.

In light of the pandemic, in June, the elections planning group was established to consider the impact of the coronavirus and specifically what legislative changes could be necessary. The group included a number of partners as well as representatives of political parties, and I would like to thank all group members for their thoughtful and constructive contributions. I have had useful conversations with leaders of the political parties on the group in order to discuss some of these issues in greater detail. The Welsh Government Cabinet has also discussed the report. I’m pleased that the group was able to reach consensus on a number of important issues. They agreed with the Welsh Government that the continuing aim should still be for the Senedd elections to be held on 6 May and that, in order to achieve this, consideration should be given to making election operations more flexible and resilient following the public health advice on how best to protect the safety and well-being of everyone participating.

Mae Gweinidogion wedi gofyn i'n swyddogion weithio gyda phartneriaid i weithredu'r camau y daeth y grŵp i gonsensws arnynt, sef: annog pleidleiswyr bregus i ystyried gwneud cais am bleidlais bost, annog eraill hefyd i ystyried pleidlais bost, a gwneud cais yn gynnar os oes modd; mwy o hyblygrwydd o ran enwebu ymgeiswyr, pleidleisio drwy'r post a phleidleisio drwy ddirprwy; a sicrhau nad yw rheoliadau'r coronafeirws yn achosi rhwystr i bleidleisio. Rydym hefyd yn parhau i ystyried amseriad yr hysbysiad etholiadol. Awgrymodd y grŵp y gallai gael ei gyflwyno'n gynt o bosib. Fe wnaeth y grŵp ystyried hefyd sut y gallai gorsafoedd pleidleisio a lleoliadau cyfri weithredu'n ddiogel. Bydd Llywodraeth Cymru'n gwneud popeth y gallwn ni i helpu swyddogion canlyniadau i wneud y trefniadau angenrheidiol. 

Dirprwy Lywydd, rydym yn canolbwyntio ar alluogi'r etholiad i ddigwydd yn ôl y bwriad, ond byddai'n anghyfrifol i ni beidio â gwneud cynlluniau wrth gefn rhag ofn bydd y pandemig mor ddifrifol ym mis Mai'r flwyddyn nesaf fel nad yw'n ddiogel cynnal yr etholiad. Ddoe, cyflwynodd Llywodraeth yr Alban Fil a fyddai'n galluogi Llywydd Senedd yr Alban i ohirio'r etholiad os bydd angen gwneud hynny oherwydd y coronafeirws. Gallaf gadarnhau ein bod ninnau, hefyd, yn paratoi i ddrafftio Bil i wneud darpariaeth debyg. Bydd hyn yn caniatáu i ni gyflwyno'r ddeddfwriaeth i'r Senedd os yw'r sefyllfa ar ôl y Nadolig yn awgrymu y bydd angen gwneud hyn fel dewis olaf. Rydym ni'n cynllunio i gael y Bil yn barod i'w gyflwyno i'r Llywydd erbyn dechrau mis Ionawr. 

Rwy'n sylweddoli y bydd rhoi'r pŵer i'r Llywydd i ohirio'r etholiad am hyd at chwe mis yn gam cyfansoddiadol mawr, felly, pe bai'n angenrheidiol, byddwn yn ystyried mesurau diogelu priodol. Gallai'r rhain gynnwys gofynion ymgynghori i sicrhau bod y Llywydd yn cael y wybodaeth a'r cyngor diweddaraf am iechyd y cyhoedd, a hefyd cadarnhad gan y Senedd drwy bleidlais fwyafrif o ddwy ran o dair cyn i'r pŵer gael ei arfer. Rwy'n rhagweld hefyd, os bydd angen defnyddio'r Bil, y bydd yn berthnasol i etholiad y flwyddyn nesaf yn unig. Rydym ni hefyd yn ystyried beth fyddai mantais cwtogi'r cyfnod diddymu. Bydd hyn yn galluogi'r Senedd i barhau i gyflawni ei rôl hanfodol wrth ymateb i'r pandemig am gyhyd â phosibl. Byddai hefyd yn galluogi'r Llywydd i arfer ei phŵer mor agos â phosibl at yr adeg bleidleisio.  

Mae'n rhaid i'r Senedd gwrdd am y tro cyntaf o fewn 14 diwrnod ar ôl yr etholiad, ac fe hoffwn i ddiogelu hynny. Pleidleisiodd yr Aelodau i ymestyn y cyfnod hwn o saith diwrnod yn ddiweddar iawn yn y Ddeddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, a gafodd Gydsyniad Brenhinol ym mis Ionawr. Mae'r cyfnod o 14 diwrnod yn cael ei gyfrif o ddiwrnod y bleidlais, sy'n rhagdybio bod y cyfri yn cael ei gynnal dros nos. Yn ein barn ni, dylid diwygio hyn i gydnabod y gallai cyfri gael ei ohirio oherwydd y gofynion cadw pellter cymdeithasol.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn bwysleisio ein bod yn benderfynol o wneud popeth y gallwn ni i sicrhau bod pobl yn gallu pleidleisio pan fydd yr etholiad yn digwydd. Rwy'n arbennig o bryderus y gallai pobl fod yn awyddus i bleidleisio, ond yn ofni mentro i orsaf bleidleisio ar ddiwrnod yr etholiad. Mae llawer o waith cyfathrebu wedi'i gynllunio i annog pleidleisio drwy'r post ac i bwysleisio y bydd gorsafoedd pleidleisio yn ddiogel.

Yn ogystal, mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn ysgrifennu at swyddogion canlyniadau, y Comisiwn Etholiadol a Chymdeithas y Gweinyddwyr Etholiadol i'w hysbysu ein bod yn ystyried sefydlu canolfannau pleidleisio cynnar. Byddai'r rhain yn cael eu sefydlu mewn adeiladau dinesig i roi cyfle i bobl bleidleisio yn ystod y dyddiau cyn yr etholiad. Byddai hyn yn rhoi mwy o ddewis ac yn lleihau'r siawns o orfod ciwio mewn gorsafoedd pleidleisio. Mae'r dull hwn yn gweithio'n llwyddiannus mewn rhannau eraill o'r byd ac, yn y cyfnod anarferol hwn, rwyf am i Gymru gael yr opsiwn hefyd os bydd hynny'n ymarferol. Rwy'n gwybod y bydd hyn yn rhoi cyfrifoldeb arall ar dimau etholiadau sydd eisoes â llawer i ddelio ag ef, ond rwy'n credu bod yn rhaid inni edrych ar bob opsiwn i alluogi pobl i ddefnyddio'u hawl democrataidd yn wyneb coronafeirws.

Mae llawer o ystyriaethau cyfansoddiadol ac ymarferol yn yr hyn rwyf wedi'i amlinellu ac rwy'n edrych ymlaen at glywed barn yr Aelodau am y materion pwysig hyn. Diolch yn fawr.

Ministers have asked officials to work with partners in order to implement the steps that the group came to consensus on, namely: encouraging vulnerable voters to consider a postal vote, to encourage others, also, to consider a postal vote, and to make an early application wherever possible; more flexibility in terms of nominees, postal voting and voting via delegate; and also ensuring that coronavirus regulations don’t create barriers to voting. We are also continuing to consider the timing of the notice of elections. The group suggested that it could be brought forward sooner, possibly. The group also considered how polling stations and counting halls could work safely and effectively. The Welsh Government will do everything within its power to help returning officers make the necessary arrangements.

Deputy Presiding Officer, we are focused on enabling the elections to happen as planned, but it would be irresponsible of us not to make plans in case the pandemic is so serious in May of next year where it wouldn’t be safe to hold an election. Yesterday, the Scottish Government introduced a Bill that would enable the Speaker of the Scottish Parliament to postpone the election if necessary because of coronavirus. I can confirm that we, too, are preparing to draft a Bill in order to make similar provision. This will allow us to bring forward legislation to the Senedd if the situation after Christmas suggests that we will need to do this as a final resort. We are planning to have the Bill ready to be presented to the Llywydd by the beginning of January.

I realise that providing powers to the Llywydd to postpone the elections for up to six months will be a major constitutional step, and therefore, if necessary, we will consider measures to safeguard the situation. These could include requirements for consultation in order to ensure that the Llywydd receives the most recent advice and information on public health issues, and also confirmation from the Senedd through a supermajority vote—a two-thirds majority vote—before that power could be exercised. I also anticipate that if we need to make use of the Bill, it would relate only to next year’s elections. We are also considering the benefits of reducing the dissolution period. This will enable the Senedd to continue to carry out its crucial role in responding to the pandemic for as long as possible. It will also enable to Llywydd to exercise her powers as close as possible to the date of voting.

The Senedd must meet for the first time within 14 days of the election and we would like to ensure that that is safeguarded. Members voted to extend this period from seven days very recently in the Senedd and Elections (Wales) Act 2020, which received Royal Assent in January. The period of 14 days is counted from the day of polling, which anticipates that counts can be held overnight. In our view, this should be amended to recognise the fact that counting could be delayed because of the social distancing requirements.

Finally, Deputy Presiding Officer, I’d like to emphasise that we are determined to do everything that we can to ensure that people can vote when the election is held. I am particularly concerned that people could be eager to vote, but may be fearful of going to a polling station on election day. Much communications work has been planned in order to encourage postal voting and to emphasise that polling stations will be safe.

The Minister for Housing and Local Government is also writing to returning officers, the Electoral Commission and the Association of Electoral Administrators in order to inform them that we are considering the establishment of early voting centres. These would be established in civic buildings in order to allow people to vote in the days prior to the election. This would provide more options and reduce the chance of queues forming in polling stations. This approach works successfully in other parts of the world and, in these unusual times, I want Wales also to have this option if that is practical. I know that this will place another responsibility on electoral teams that already have a great deal to deal with, but I do believe that we must look at all options in order to enable people to use their democratic rights in the face of coronavirus.

Many constitutional and practical considerations are entailed in what I have outlined today and I look forward to hearing the views of Members on these important issues. Thank you.

19:45

On behalf of the Welsh Conservatives, I'd also like to thank the Members of the elections planning group for their vital work on this very important matter. From the report, it is clear that there was consensus on a range of issues. Crucially, there is agreement that the elections should take place on 6 May next year. There's no reason why the elections can't take place on 6 May given that Spain, Poland, France and South Korea held some elections safely during this pandemic. In some of these areas that have held elections, virus transmission rates did not go up, but, of course, I accept that, here in Wales, we need to put measures in place to ensure that these elections are safe and secure.

Whilst there have been two UK general elections in the last few years, it will have been five years since voters were able to have their say on the Welsh Government and us as their representatives. Therefore, it's crucial that action is being taken to ensure that voting next year can go ahead safely, and I'd be grateful if the First Minister could perhaps update us in his response to this debate on the action that his officials are currently considering. It would also be useful to have detailed information on how the Government plans to implement some of the areas of consensus in the report, and how it intends to work with others to deliver some of the proposals in the report.

The report refers to encouraging people who were shielding to sign up for a postal vote, which makes absolute sense. Perhaps the First Minister can confirm in his reply when the programme will begin to encourage those that have been shielding in the past to sign up for a postal vote and who will be responsible for this, and how many people in each area may likely sign up. As the Welsh Conservatives made clear in our written evidence to the planning group, whilst we welcome some of the flexibilities in the report around postal and proxy voting, it's essential that the correct checks and balances are in place to ensure that voters and those participating in the election have confidence in the process. And so, I hope the First Minister will take the opportunity to make it clear that the Welsh Government does not endorse any plans to extend proxy voting to enable a non-family member to act as a proxy for more than two people, even if an entire household is self-isolating, so that there is no potential abuse of the system.

Of course, the second half of the report focuses on the areas where the planning group could not reach a consensus. These areas are fundamental to the running of elections and to ensure clarity to voters. Firstly, we have made it very clear that no legislation should be introduced in this place to enable the date of the election to be changed, because we believe that the election should take place on 6 May. We're all aware that voter turnout in Welsh parliamentary elections has not been higher than 46 per cent in the lifetime of this place. If we are to work as political parties to improve participation and turnout, then we need to know the rules now in order to give the people of Wales certainty going forward. That means not allowing confusion to thrive by further discussing the date of the election or to allow a last-minute change of date. By having a fixed date for the election on 6 May, we can ensure that all aspects of the election process can be as safe and secure as possible. The people of Wales need that guarantee, so I'm extremely concerned that the First Minister is now looking to introduce legislation to potentially postpone next year's elections. Welsh Government officials must not needlessly waste resources looking at legislation, but instead, focus their efforts on providing a safe and secure election process next May. As I said earlier, other countries have managed to hold elections in these challenging circumstances, so I don't see why we here in Wales cannot hold those elections next year.

Now, aside from changing the date of the election, the planning group explored options in changing the times and days that people can vote on. I'm sure the First Minister will agree with me, it's very unlikely that people will be voting at five or six in the morning or as late as 11 or 12 in the evening. There will be also be further confusion if the days that people can vote on are actually separated. I understand the desire to have the most vulnerable to COVID-19, such as the elderly and those with underlying health conditions, vote on one day and everyone else on another day, and that might help towards protecting those most susceptible to the virus, but there will also be a great impact on those participating in the election as well.

The opening up of polling stations on multiple days will also have a detrimental impact on the services being provided by local authorities, who will have to find and pay staff to manage the polling stations for an extended period of time. And there will also be questions around security of the ballots, for example, where will ballot boxes be stored overnight in-between polling days and then the count, and who will be allowed to observe the transfer of those boxes? So, I hope the First Minister will address these valid concerns by committing to ensure that polling will actually take place on 6 May between 7 a.m and 10 p.m? Dirprwy Llywydd, with that, can I again thank the members of the elections planning group for their work on this report? I look forward to working constructively with all parties on this matter over the coming weeks and coming months.

Ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, hoffwn i ddiolch hefyd i Aelodau'r grŵp cynllunio etholiadau am eu gwaith hanfodol ar y mater pwysig iawn hwn. O'r adroddiad, mae'n amlwg bod consensws ar amrywiaeth o faterion. Yn hollbwysig, mae cytundeb y dylai'r etholiadau gael eu cynnal ar 6 Mai y flwyddyn nesaf. Nid oes rheswm pam na all yr etholiadau gael eu cynnal ar 6 Mai o ystyried bod Sbaen, Gwlad Pwyl, Ffrainc a De Korea wedi cynnal rhai etholiadau'n ddiogel yn ystod y pandemig hwn. Yn rhai o'r ardaloedd hyn sydd wedi cynnal etholiadau, ni wnaeth cyfraddau trosglwyddo'r feirws wedi cynyddu, ond, wrth gwrs, rwy'n derbyn bod angen i ni, yma yng Nghymru, roi mesurau ar waith i sicrhau bod yr etholiadau hyn yn ddiogel.

Er y bu dau etholiad cyffredinol yn y DU yn ystod y blynyddoedd diwethaf, bydd wedi bod yn bum mlynedd ers i bleidleiswyr allu mynegi eu barn ar Lywodraeth Cymru a ni fel eu cynrychiolwyr. Felly, mae'n hanfodol bod camau'n cael eu cymryd i sicrhau y gall pleidleisio fynd rhagddo'n ddiogel y flwyddyn nesaf, a byddwn i'n ddiolchgar os gallai'r Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni efallai yn ei ymateb i'r ddadl hon ynghylch y camau y mae ei swyddogion yn eu hystyried ar hyn o bryd. Byddai hefyd yn ddefnyddiol cael gwybodaeth fanwl o ran sut y mae'r Llywodraeth yn bwriadu gweithredu rhai o'r meysydd consensws yn yr adroddiad, a sut y mae'n bwriadu gweithio gydag eraill i gyflawni rhai o'r cynigion yn yr adroddiad.

Mae'r adroddiad yn cyfeirio at annog pobl a oedd yn gwarchod eu hunain i gofrestru i bleidleisio drwy'r bost, sy'n gwneud synnwyr llwyr. Efallai y gall y Prif Weinidog gadarnhau yn ei ateb pryd y bydd y rhaglen yn dechrau annog y rheini sydd wedi bod yn gwarchod eu hunain yn y gorffennol i gofrestru ar gyfer pleidlais drwy'r post a phwy a fydd yn gyfrifol am hyn, a faint o bobl ym mhob ardal a allai fod yn debygol o gofrestru. Fel yr awgrymodd y Ceidwadwyr Cymreig yn ein tystiolaeth ysgrifenedig i'r grŵp cynllunio, er ein bod yn croesawu rhywfaint o'r hyblygrwydd yn yr adroddiad ynghylch pleidleisio drwy'r post a phleidleisio drwy ddirprwy, mae'n hanfodol bod y dulliau cywir o ddiogelu ar waith i sicrhau bod gan bleidleiswyr a'r rhai sy'n cymryd rhan yn yr etholiad ffydd yn y broses. Ac felly, rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn manteisio ar y cyfle i'w gwneud yn glir nad yw Llywodraeth Cymru yn cymeradwyo unrhyw gynlluniau i ymestyn pleidleisio drwy ddirprwy i alluogi aelod nad yw'n aelod o'r teulu i weithredu fel ddirprwy i fwy na dau berson, hyd yn oed os yw aelwyd gyfan yn hunan-ynysu, fel na fydd y system yn cael ei cham-drin o bosibl.

Wrth gwrs, mae ail hanner yr adroddiad yn canolbwyntio ar y meysydd lle na allai'r grŵp cynllunio ddod i gonsensws. Mae'r meysydd hyn yn hanfodol i gynnal etholiadau ac i sicrhau eglurder i bleidleiswyr. Yn gyntaf, rydym ni wedi'i gwneud yn glir iawn na ddylai deddfwriaeth gael ei chyflwyno yn y lle hwn i alluogi newid dyddiad yr etholiad, oherwydd ein barn ni yw y dylid cynnal yr etholiad ar 6 Mai. Rydym ni i gyd yn ymwybodol nad yw'r ganran sy'n pleidleisio yn etholiadau seneddol Cymru wedi bod yn uwch na 46 y cant yn ystod oes y lle hwn. Os ydym ni eisiau gweithio fel pleidiau gwleidyddol i wella cyfranogiad a'r nifer sy'n pleidleisio, yna mae angen i ni wybod y rheolau nawr er mwyn rhoi sicrwydd i bobl Cymru wrth symud ymlaen. Mae hynny'n golygu peidio â chaniatáu dryswch drwy drafod dyddiad yr etholiad ymhellach na chaniatáu newid dyddiad funud olaf. Drwy gael dyddiad penodol ar gyfer yr etholiad ar 6 Mai, gallwn ni sicrhau y gall pob agwedd ar broses yr etholiad fod mor ddiogel â phosibl. Mae angen y warant honno ar bobl Cymru, felly rwy'n bryderus iawn bod y Prif Weinidog yn awr yn bwriadu cyflwyno deddfwriaeth i ohirio etholiadau'r flwyddyn nesaf o bosibl. Ni ddylai swyddogion Llywodraeth Cymru wastraffu adnoddau'n ddi-angen yn edrych ar ddeddfwriaeth, ond yn hytrach, dylen nhw ganolbwyntio eu hymdrechion ar ddarparu proses etholiad ddiogel fis Mai nesaf. Fel y dywedais i'n gynharach, mae gwledydd eraill wedi llwyddo i gynnal etholiadau o dan yr amgylchiadau heriol hyn, felly nid wyf i'n gweld pam na allwn ni yma yng Nghymru gynnal yr etholiadau hynny y flwyddyn nesaf.

Nawr, ar wahân i newid dyddiad yr etholiad, archwiliodd y grŵp cynllunio opsiynau o ran newid yr amseroedd a'r dyddiau y gall pobl bleidleisio arnyn nhw. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno â mi, mae'n annhebygol iawn y bydd pobl yn pleidleisio am bump neu chwech yn y bore na mor hwyr ag 11 neu 12 y nos. Bydd dryswch pellach hefyd os yw'r dyddiau y gall pobl bleidleisio arnyn nhw wedi'u gwahanu mewn gwirionedd. Rwy'n deall yr awydd i gael y bobl fwyaf agored i niwed o COVID-19, fel pobl hŷn a'r rhai â chyflyrau iechyd sylfaenol, bleidleisio ar un diwrnod a phawb arall ar ddiwrnod arall, a gallai hynny helpu i ddiogelu'r rhai sydd fwyaf agored i'r feirws, ond bydd effaith fawr hefyd ar y rhai sy'n cymryd rhan yn yr etholiad yn ogystal.

Bydd agor gorsafoedd pleidleisio ar sawl diwrnod hefyd yn cael effaith andwyol ar y gwasanaethau y mae awdurdodau lleol yn eu darparu, a fydd yn gorfod dod o hyd i staff a thalu iddyn nhw reoli'r gorsafoedd pleidleisio am gyfnod estynedig. A bydd cwestiynau hefyd ynghylch diogelwch y pleidleisiau, er enghraifft, ble bydd blychau pleidleisio'n cael eu storio dros nos rhwng diwrnodau pleidleisio ac yna'r cyfrif, a phwy fydd yn cael gweld trosglwyddo'r blychau hynny? Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn mynd i'r afael â'r pryderon dilys hyn drwy ymrwymo i sicrhau y bydd y pleidleisio'n digwydd ar 6 Mai rhwng 7 a.m a 10 p.m? Dirprwy Lywydd, gyda hynny, a gaf i ddiolch eto i aelodau'r grŵp cynllunio etholiadau am eu gwaith ar yr adroddiad hwn? Rwy'n edrych ymlaen at weithio'n adeiladol gyda phob plaid ar y mater hwn dros yr wythnosau nesaf a'r misoedd nesaf.

19:50

Yn y lle cyntaf, hoffwn i ddiolch i aelodau'r grŵp cynllunio etholiadau am eu gwaith, ac roedd fy mhlaid i'n hapus iawn i gymryd rhan yn y gwaith hwnnw. Er gwaethaf rhai o'r penawdau sydd wedi bod o gwmpas y grŵp yma, mae'n bwysig cofio bod gwaith y grŵp a nifer o argymhellion yr adroddiad, sydd eisoes wedi ei gyhoeddi, yn canolbwyntio'n bennaf ar y trefniadau y dylid eu rhoi ar waith i sicrhau y gall yr etholiad fynd yn ei flaen, a hynny'n ddiogel.

Mae'n rhaid dweud, mae'n anodd rhagweld sefyllfa lle byddai'n rhaid gohirio etholiadau'r Senedd erbyn hyn. Mae etholiadau wedi parhau o amgylch y byd yn ystod y misoedd diwethaf fel dŷn ni eisoes wedi clywed, o Belarus i Wlad y Basg, o Serbia i Singapore, ac wrth gwrs yn America yn fwyaf diweddar, lle atgoffwyd ni mewn modd pwerus iawn o bwysigrwydd etholiadau rhydd, a grym y bobl i ddefnyddio'u llais a bwrw'u pleidlais, fel y gwnaeth pobl yr Unol Daleithiau drwy ddewis cyfeiriad newydd yn nhywyllwch y pandemig. Er hynny, fel mae profiad y misoedd diwethaf wedi dangos i ni allwn ni ddim cymryd dim byd yn ganiataol.

Felly, mae'n rhesymol bod gennym ni'r gallu yng Nghymru i ymateb i bob sefyllfa all ein hwynebu, waeth pa mor fychan yw'r tebygolrwydd o hynny bellach. Mae'r gallu hwnnw eisoes gan Weinidogion San Steffan, ac fe'i defnyddiwyd, wrth gwrs, yn achos etholiadau lleol yn Lloegr ac etholiadau comisiynwyr heddlu Cymru oedd i fod i fynd rhagddynt ym mis Mai eleni. Ac ar y nodyn hynny, wrth gwrs, mae'n siomedig, ond nad yn annisgwyl efallai, i weld bod Llywodraeth Prydain wedi dod at y mater yma mewn modd anghydweithredol, gyda'r Gweinidog Chloe Smith yn ysgrifennu at bob swyddog canlyniadau yng Nghymru tra oedd y grŵp cynllunio yma yn dal i gyfarfod—gyda'r Blaid Geidwadol yn rhan ohono fe—i ddatgan y byddai etholiadau comisiynwyr heddlu yng Nghymru yn mynd yn eu blaenau fel y cynlluniwyd, doed a ddelo, heb lawn gydnabod, mae'n ymddangos, arwyddocâd y ffaith mai etholiad cyffredinol Cymreig sydd gennym ni wedi'i gynllunio yng Nghymru y flwyddyn nesaf, gydag etholiadau'r comisiynwyr heddlu yn digwydd bod yn syrthio ar yr un pryd oherwydd y gohirio eleni. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth Prydain mewn meddylfryd cwbl wahanol. Yn sgil cyndynrwydd Llywodraeth Prydain i ystyried unrhyw fath o newid i etholiadau'r comisiynwyr heddlu, deallaf fod hynny wedi cyfyngu ar yr opsiynau posib roedd y grŵp yn eu hystyried ar gyfer cyflwyno canolfannau pleidleisio cynnar, gan ymestyn, fel y clywsom ni, nifer y diwrnodau y bydd pleidleisio, i hwyluso pleidleisio i grwpiau bregus—syniad roedd y gweinyddwyr etholiad yng Nghymru yn llwyr gefnogol iddo. Beth yw bwriad Llywodraeth Cymru neu farn Llywodraeth Cymru o ran symud y syniad yma yn ei flaen yn wyneb gwrthwynebiad Llywodraeth Prydain o ran efelychu'r un peth gyda'r etholiadau comisiynwyr heddlu?

Hoffwn i glywed, yn yr un modd, gan y Prif Weinidog, am yr effaith bosib o anghydweld rhwng Llywodraethau Cymru a Phrydain ar bleidleisiau procsi. Yn ymarferol, rwy'n credu bydd pobl Cymru am inni sicrhau cymaint o gysondeb rhwng y ddau etholiad, ac eu bod mor rhwydd â phosib i bobl gymryd rhan ynddynt, dim ots lle mae'r grym dros yr etholfraint yn gorwedd ar ddiwedd y dydd. Byddai'n rhyfedd iawn, er enghraifft, pe bai'r procsi'n gallu gweithredu ar ran pedwar neu bump o bobl yn etholiadau'r Senedd, ond dim ond ar gyfer dau o bobl yn etholiadau'r comisiynwyr heddlu.

I gloi, mae'r Prif Weinidog yn sôn am y posibilrwydd o ddeddfwriaeth ym mis Ionawr i'r Senedd, a fyddai'n ymestyn gallu'r Llywydd i ohirio dyddiad etholiadau'r Senedd o'r mis presennol i hyd at chwe mis. Mae Llywodraeth yr Alban wedi cyflwyno deddfwriaeth debyg gerbron Senedd yr Alban. Heddiw, mae'n briodol mai'r Llywydd fyddai'n parhau i ddal y grym yma, gan adlewyrchu natur amhleidiol y swyddogaeth, ond mae'n bwysig bod y Senedd yn cael cyfle i graffu ar ddeddfwriaeth arfaethedig yn llawn, felly gorau po gynted i'w chyflwyno i'r Senedd mewn ffurf drafft. Mae deddfwriaeth yr Alban yn cynnwys darpariaeth ar gyfer pleidleisiau post yn unig ar gyfer ailgynnal etholiad petai'r etholiad ym mis Mai yn cael ei ohirio. Nid oedd adroddiad y grŵp yng Nghymru yn argymell hyn, felly gall y Prif Weinidog gadarnhau a fydd darpariaeth Mesur drafft Llywodraeth Cymru ynghylch pleidleisiau post? Byddwn i'n cytuno gyda'r awgrym y dylid rhoi amod dwy ran o dair i basio unrhyw newid, gan ddiogelu'r egwyddor y dylai fod yna gefnogaeth eang y tu hwnt i'r blaid lywodraethol i wneud unrhyw newid i drefniadau etholiadol.

First of all, I'd like to thank the elections planning group for its work. My party was pleased to participate in that work. Despite some of the headlines around this group, it's important to bear in mind that the work of the group, and many of the recommendations in the report that's already been published focus mainly on the arrangements that should be put in place in order to ensure that the election can take place safely.

I do have to say that it's difficult to anticipate a situation where Senedd elections would have to be postponed. Elections around the world have taken place from Belarus to the Basque Country, from Serbia to Singapore, and also in the United States most recently, where we were reminded in powerful terms of the importance of free elections and the power of people to raise their voice and use their vote, as the people of the United States did in choosing a new direction through the dark days of the pandemic. Having said that, as the experience of the past few months has demonstrated to us we can't take anything for granted. 

Therefore, it is reasonable that we should have the ability in Wales to respond to all scenarios that may face us, never mind how unlikely that may be now. The Ministers of Westminster already have those powers, and they were used in the case of local elections in England and in police and crime commissioner elections, which should have taken place in May of this year. And on that note, of course, it is disappointing, but not unexpected perhaps, to see that the UK Government has approached this issue in a non-compliant way, with Minister Chloe Smith writing to all returning officers whilst this planning group continued to meet—with the Conservative Party part of those discussions—to state that police and crime commissioners in Wales would proceed, come what way, without fully recognising the significance of the fact that we had planned a Welsh general election for next year, with the Police and Crime Committee's elections happening to fall on the same date because of the postponement this year. It appears that the UK Government's thinking is entirely different. Following the reluctance of the UK Government to consider any sort of change to police and crime commissioner elections, I understand that that had restricted the possible options considered by the group for introducing early-voting centres, extending the number of days where votes could take place, to facilitate voting for vulnerable groups, which is an idea that election administrators were fully supportive of. So, what's the Government's intention or the Government's view in terms of progressing this in light of the opposition of the UK Government in terms of doing the same with police and crime commissioners elections?

I would like to hear from the First Minister on the possible impact of disagreement between the UK and Welsh Governments on proxy voting. Practically, I think the people of Wales will want us to ensure as much consistency as possible between the two elections, and that it should be as easy possible for people to participate, wherever the power for the franchise lies at the end of the day. It would be very strange, for example, if a proxy could be exercised on behalf of four or five people in Senedd elections, but only for two people in the police and crime commissioner elections.

To conclude, the First Minister mentioned the possibility of legislation in January, which would extend the powers of the Llywydd to postpone the date of Senedd elections from the current month to up to six months. The Scottish Government has introduced similar legislation in the Scottish Parliament. It's appropriate that the Llywydd should continue to hold this power, representing the impartial nature of the function, but it's important that the Senedd has opportunity to fully scrutinise proposed legislation, so the sooner it's introduced to the Senedd, the better, in draft form. Scottish legislation includes provision for postal voting only in order to re-stage an election if the election in May had to be postponed. The report of the group in Wales didn't recommend this, so can the First Minister confirm whether similar provisions will appear in the Welsh Government's draft legislation? I would agree with the suggestion that a two-thirds majority should be required to pass any change, safeguarding the principle that there should be broad-ranging support beyond the party of Government in making any changes to electoral arrangements.

19:55

I find myself in a rather curious situation of agreeing with elements of what the First Minister said, but also the leader of Plaid Cymru and the leader of the Conservatives; I think there were some strong points made in all of those opening remarks. I hope that we will be able to find an agreed way forward on this. I don't believe this should be a matter for partisan debate. I think this should be putting our democracy ahead of all other considerations. I hope there is also—and I believe there is—a quiet majority in this place to ensure that we have elections every four years, and not every five years. I've never supported the move to five years, and I hope that before dissolution, we will have the opportunity, Deputy Presiding Officer, to debate this wider matter as well.

I have heard no persuasive argument that we need the powers to delay an election for up to six months. My view is that the election simply must take place in May. This place has sat for too long. It has outlived what I believe should be its term and its mandate. We need an election and the people of Wales have a right to that election, and we should not be seeking different ways of that election not taking place at the proper time. I do not believe it is credible for anyone to argue that we can visit a crowded supermarket or even have a meal in a pub, but that we are unable to visit a polling station. I do not believe that the people of Wales will accept that argument. 

So, we need to look for ways in which this election can take place in a safe and proper manner, and this is where I do take issue with the leader of the opposition, because I do believe there are means and methods for that to happen. I've long believed that the tradition of holding elections on a Thursday is an anachronism that we should look beyond. For me, I would prefer elections to take place, for example, on a weekend, on Saturday and Sunday, to enable people to vote in a way that doesn't feel pressured around work and other family responsibilities, and I believe that we can do that.

I do not share the concerns of the leader of the opposition, but I do recognise his concerns, about the security of the ballot box. We already do, of course, allow voting to take place over a number of weeks with postal votes, and the security of that has never been brought into consideration. And so, I do believe there are means and mechanisms we can use to protect the security of the ballot, and I would like to see voting taking place over a number of days, if that is needed.

I would also like to see—and this is where I agree with the leader of Plaid Cymru—legislation that would enable an all-postal election to take place, if that is required. Now, I recognise that there are some very practical issues with that, and some very practical hurdles, but I do not believe that they are insurmountable. We have seen, in recent weeks, how the advent of a greater number of postal votes has driven turnout in the United States of America, and despite the efforts of Donald Trump and Darren Millar, the election is considered to be one of the most secure elections that's been held in that country's history. So, I do believe that we need to look at ways of doing this.

The final point I'd like to make is that not only do we require a safe election, but we require a clean election. Although this has not been discussed by the election planning group, I am significantly concerned—and I've just debated and discussed this matter with the First Minister in private—about the manipulation of data, the use and misuse of social media, and the dark money that is sometimes used in election campaigns. I do not believe that the way we regulate our elections in Wales and the United Kingdom is secure and provides for the regulation that should be required in a democracy. We're seen a report in today's Western Mail about a rather sleazy organisation called the Centre for Welsh Studies, which is using data in all sorts of different ways. Now, I don't know what is happening there, but I know enough to know that I am deeply, deeply uncomfortable with where we are. So, we need a safe, secure election, but we also need a clean election. But we must have an election. That election must come. This place must be dissolved, and the people must have their say.

Rwyf mewn sefyllfa braidd yn rhyfedd o gytuno ag elfennau o'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog, ond hefyd arweinydd Plaid Cymru ac arweinydd y Ceidwadwyr; rwy'n credu bod rhai pwyntiau cryf wedi'u gwneud ym mhob un o'r sylwadau agoriadol hynny. Gobeithio y byddwn ni'n gallu dod o hyd i ffordd gytûn ymlaen ar hyn. Nid wyf yn credu y dylai hyn fod yn fater i'w drafod yn bleidiol. Rwy'n credu y dylai hyn fod yn rhoi ein democratiaeth o flaen yr holl ystyriaethau eraill. Gobeithio hefyd—ac rwy'n credu bod—mwyafrif tawel yn y lle hwn i sicrhau ein bod yn cael etholiadau bob pedair blynedd, ac nid bob pum mlynedd. Nid wyf erioed wedi cefnogi'r symudiad i bum mlynedd, a gobeithio y cawn gyfle, Dirprwy Lywydd, cyn y diddymiad, i drafod y mater ehangach hwn hefyd.

Nid wyf wedi clywed unrhyw ddadl argyhoeddiadol bod angen y pwerau arnom i ohirio etholiad am hyd at chwe mis. Yn fy marn i, mae'n rhaid cynnal yr etholiad ym mis Mai. Mae'r lle hwn wedi eistedd yn rhy hir. Mae wedi bodoli'n hirach na'r hyn y dylai fod ei dymor a'i fandad yn fy marn i. Mae angen etholiad arnom ac mae gan bobl Cymru hawl i'r etholiad hwnnw, ac ni ddylem ni fod yn chwilio am wahanol ffyrdd o beidio â chynnal yr etholiad hwnnw ar yr adeg briodol. Nid wyf yn credu ei bod yn gredadwy i unrhyw un ddadlau y gallwn ni ymweld ag archfarchnad poblog neu hyd yn oed cael pryd o fwyd mewn tafarn, ond na allwn ni ymweld â gorsaf bleidleisio. Nid wyf yn credu y bydd pobl Cymru yn derbyn y ddadl honno.

Felly, mae angen i ni chwilio am ffyrdd y gall yr etholiad hwn ddigwydd mewn modd diogel a phriodol, a dyma le yr wyf i'n anghytuno ag arweinydd yr wrthblaid, oherwydd rwy'n credu bod ffyrdd a dulliau i hynny ddigwydd. Rwyf wedi credu ers tro byd fod y traddodiad o gynnal etholiadau ar ddydd Iau yn anacroniaeth y dylem ni edrych y tu hwnt iddo. I mi, byddai'n well gennyf i etholiadau gael eu cynnal, er enghraifft, ar benwythnos, ddydd Sadwrn a dydd Sul, i alluogi pobl i bleidleisio mewn ffordd nad yw'n teimlo dan bwysau o amgylch gwaith a chyfrifoldebau teuluol eraill, ac rwy'n credu y gallwn ni wneud hynny.

Nid wyf yn rhannu pryderon arweinydd yr wrthblaid, ond rwy'n cydnabod ei bryderon, ynghylch diogelwch y blwch pleidleisio. Rydym ni eisoes, wrth gwrs, yn caniatáu i bleidleisio digwydd dros nifer o wythnosau gyda phleidleisiau post, ac nid yw diogelwch hynny erioed wedi'i ystyried. Ac felly, rwy'n credu bod ffyrdd a dulliau y gallwn ni eu defnyddio i ddiogelu diogelwch y bleidlais, a hoffwn i weld pleidleisio'n digwydd dros nifer o ddyddiau, os oes angen hynny.

Hoffwn i hefyd weld—a dyma lle yr wyf i'n cytuno ag arweinydd Plaid Cymru—ddeddfwriaeth a fyddai'n galluogi etholiad yn gyfan gwbl drwy'r post, os oes angen hynny. Nawr, rwy'n cydnabod bod rhai materion ymarferol iawn gyda hynny, a rhai rhwystrau ymarferol iawn, ond nid wyf yn credu eu bod yn anorchfygol. Rydym ni wedi gweld, yn yr wythnosau diwethaf, sut y mae dyfodiad nifer fwy o bleidleisiau post wedi sbarduno'r nifer a bleidleisiodd yn Unol Daleithiau America, ac er gwaethaf ymdrechion Donald Trump a Darren Millar, ystyrir mai'r etholiad hwnnw yw un o'r etholiadau mwyaf diogel a gynhaliwyd yn hanes y wlad honno. Felly, rwy'n credu bod angen i ni edrych ar ffyrdd o wneud hyn.

Y pwynt olaf yr hoffwn i ei wneud yw bod angen nid yn unig etholiad diogel arnom ni, ond bod angen etholiad glân arnom ni. Er nad yw grŵp cynllunio'r etholiad wedi trafod hyn, rwy'n pryderu'n fawr—ac rwyf newydd drafod y mater hwn gyda'r Prif Weinidog yn breifat—am gamddefnyddio data, defnyddio a chamddefnyddio cyfryngau cymdeithasol, a'r arian tywyll a ddefnyddir weithiau mewn ymgyrchoedd etholiadol. Nid wyf yn credu bod y ffordd yr ydym ni yn rheoleiddio ein hetholiadau yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig yn ddiogel nac yn darparu ar gyfer y rheoliad y dylai fod yn ofynnol mewn democratiaeth. Rydym ni wedi gweld adroddiad yn y Western Mail heddiw am sefydliad braidd yn amheus o'r enw y Centre for Welsh Studies, sy'n defnyddio data mewn pob math o wahanol ffyrdd. Nawr, dydw i ddim yn gwybod beth sy'n digwydd yno, ond rwy'n gwybod digon i wybod fy mod i'n anghyfforddus iawn, yn anghyfforddus iawn â'n sefyllfa ni. Felly, mae angen etholiad diogel arnom ni, ond mae angen etholiad glân arnom ni hefyd. Ond mae'n rhaid i ni gael etholiad. Mae'n rhaid i'r etholiad hwnnw ddod. Mae'n rhaid diddymu'r lle hwn, ac mae'n rhaid i'r bobl gael dweud eu dweud.

20:00

Alun Davies made some sensible points about the security of the ballot, but then went into the wider reaches of conspiracy around data and dark money and elections not being under control. Unless he knows the Centre for Welsh Studies and exactly what they're doing with the data, then 'dark forces are risking our democracy'—they're not my accounts. It is frankly ludicrous for the Member to trade in such conspiracies. The election will be secure. There is a consensus around our election systems, and I think that's something that should be supported. I would also like to thank the members of the committee or panel that was working with the First Minister on these issues. I think it came up with a number of sensible ideas to support turnout and a safe election amidst COVID. Some of those are difficult to implement without co-ordination with the UK Government because, of course, we have the police and crime commissioner elections scheduled for the same day. Adam Price said that the UK Government could delay elections—yes, in terms of the police and crime commissioner elections, but of course the House of Commons is constrained by the Fixed-term Parliaments Act 2011 in terms of the five-year term there.

I would like to say I was grateful to the First Minister for the way that he consulted openly around this process and for the time he gave me to discuss these matters with him. I don't consider that he is doing this or proposing potentially to take powers from a partisan perspective, and I make no such suggestion. But the election should go ahead on 6 May next year; it will be five years since the last election.

Now, we had devolution described by the Prime Minister as a disaster, yet these powers to set our own parliamentary term, just have a vote here on the proposal of the Welsh Government or the Llywydd or a 50 per cent or two-thirds majority, whatever we decide—we just extend our own term—was that envisaged when devolution began? Was Boris asleep at the wheel when he was Foreign Secretary and the Wales Act 2017 was agreed? If you don't want to see this term extended and these powers used in this way, why on earth did you devolve them?

I think it is wrong that we should take or use those powers, whatever the precise mechanism. And a two-thirds majority, I guess, is better than not having a two-thirds majority, but, last time, that two-thirds majority, when we renamed this institution, was obtained through the Llywydd and the Deputy Llywydd voting, in my view—well, I note what the Standing Orders say in terms of impartiality, but what happened then. Is it envisaged again that the Llywydd and Deputy Llywydd may again join with Labour and Plaid to give this majority of two thirds? There should be an election on 6 May. There should not be legislation to delay it. It is wrong; we should not do it.

Gwnaeth Alun Davies rai pwyntiau synhwyrol am ddiogelwch yr etholiad, ond yna aeth i'r agweddau ehangach ar gynllwynio ynghylch data ac arian tywyll ac etholiadau nad ydyn nhw o dan reolaeth. Oni bai ei fod yn adnabod unigolion y Centre for Welsh Studies a beth yn union y maen nhw'n ei wneud gyda'r data, yna 'mae grymoedd tywyll yn peryglu ein democratiaeth'—nid dyna fy marn i. A dweud y gwir, mae'n chwerthinllyd i'r Aelod gredu mewn cynllwyn o'r fath. Bydd yr etholiad yn ddiogel. Mae consensws ynghylch ein systemau etholiadol, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylid ei gefnogi. Hoffwn i ddiolch hefyd i aelodau'r pwyllgor neu'r panel a oedd yn gweithio gyda'r Prif Weinidog ar y materion hyn. Rwy'n credu ei fod wedi cynnig nifer o syniadau synhwyrol i gefnogi'r nifer sy'n bwrw pleidlais ac etholiad diogel o ran COVID. Mae'n anodd gweithredu rhai o'r rheini heb gydgysylltu â Llywodraeth y DU oherwydd, wrth gwrs, mae etholiadau'r comisiynydd heddlu a throseddu wedi'u trefnu ar gyfer yr un diwrnod. Dywedodd Adam Price y gallai Llywodraeth y DU ohirio etholiadau—ie, o ran etholiadau'r comisiynydd heddlu a throseddu, ond wrth gwrs mae Tŷ'r Cyffredin wedi'i gyfyngu gan Ddeddf Seneddau Cyfnod Penodol 2011 o ran y tymor pum mlynedd yno.

Hoffwn ddweud fy mod yn ddiolchgar i'r Prif Weinidog am y ffordd y gwnaeth ymgynghori yn agored ynghylch y broses hon ac am yr amser a roddodd i mi i drafod y materion hyn gydag ef. Nid wyf o'r farn ei fod yn gwneud hyn nac yn cynnig o bosibl i gymryd pwerau o safbwynt pleidiol, ac nid wyf yn gwneud unrhyw awgrym o'r fath. Ond dylai'r etholiad fynd yn ei flaen ar 6 Mai y flwyddyn nesaf; bydd yn bum mlynedd ers yr etholiad diwethaf.

Nawr, fe wnaeth Prif Weinidog y DU ddisgrifio datganoli fel trychineb, ac eto'r pwerau hyn i bennu ein tymor seneddol ein hunain, dim ond cael pleidlais yma ar gynnig Llywodraeth Cymru neu'r Llywydd neu fwyafrif o 50 y cant neu ddwy ran o dair, beth bynnag y penderfynwn ni—rydym ni newydd ymestyn ein tymor ein hunain—a ragwelwyd hynny pan ddechreuodd datganoli? A oedd Boris yn cysgu wrth yr olwyn pan oedd yn Ysgrifennydd Tramor a chytunwyd ar Ddeddf Cymru 2017? Os nad ydych chi eisiau gweld y tymor hwn yn cael ei ymestyn a'r pwerau hyn yn cael eu defnyddio fel hyn, pam ar y ddaear y gwnaethoch chi eu datganoli?

Rwy'n credu ei bod yn anghywir i ni gymryd neu ddefnyddio'r pwerau hynny, beth bynnag fo'r union ddull. Ac mae mwyafrif o ddwy ran o dair, rwy'n dyfalu, yn well na pheidio â bod â mwyafrif o ddwy ran o dair, ond, y tro diwethaf, y mwyafrif o ddwy ran o dair, pan ailenwyd y sefydliad hwn, drwy'r Llywydd a'r Dirprwy Lywydd yn pleidleisio, yn fy marn i—wel, rwy'n nodi yr hyn y mae'r Rheolau Sefydlog yn eu dweud o ran didueddrwydd, ond beth ddigwyddodd felly. A ragwelir eto y caiff y Llywydd a'r Dirprwy Lywydd ymuno â Llafur a Phlaid Cymru unwaith eto i roi'r mwyafrif hwn o ddwy ran o dair? Dylid cael etholiad ar 6 Mai. Ni ddylid bod â deddfwriaeth i'w ohirio. Mae'n anghywir; ni ddylem ni wneud hynny.

20:05

I'll just begin with agreeing with Mark Reckless there that there should, indeed, be an election on 6 May. I think, in many ways, we're all agreed with that. The problem is that it's—what was that phrase by Donald Rumsfeld—the known unknowns and the unknown unknowns as well. We realise that we could be in a situation here where something makes it impossible to hold that election on 6 May. I want it to go ahead; I think everybody here in the Senedd wants that election to go ahead.

I agree with Alun's point, which is that we're at that point where there needs to be a refresh, a renewal and a democratic mandate for a new Welsh Senedd—absolutely right. But I do think we need also to have that belt-and-braces option in the background in case we are in the position where we literally cannot do it safely. Now, I don't anticipate that that will happen. I think there are ways to do this safely and it's been remarked upon already that there are other countries that have been able to do this, even in the midst of the COVID pandemic. But I think, given that option, albeit that it has to be an utter last resort when everything else is exhausted, when it simply cannot be done safely, I think it's probably the sensible thing to do, because wouldn't it be ridiculous to get to that point and find that we haven't given ourselves the tools to take that option if a Senedd supermajority so determined?

But I just want to thank the members of the elections planning group, including the political leaders who engaged with us, because I think it has come forward with a pragmatic set of proposals, most of which I agree with—some, I'd probably suggest, could go a little bit forward. I'm glad, in a pragmatic way, they've looked at giving greater flexibility around applying for postal and proxy voting, whilst putting the safeguards in place. I think that's a sensible way forward to make sure that we can indeed deliver that election on 6 May.

I'm glad, but I'd be interested in the timescale for this, that they're going to look at promoting postal voting in order to take some of the weight off the actual polling day—or polling days, as we now understand—so that, particularly, people with vulnerable health conditions or of a certain age will not have to, if they're worried, march down to a polling station, they can, indeed, vote by post. But I would be interested, as others have said, in when that's going to happen and when that push to persuade people that that is a viable option is going to happen.

But I'd like to touch on a couple of things that the First Minister picked up on. It was interesting that you've touched on, First Minister, the fact that you may look at additional polling days in advance of the actual date of the election. Curiously, I was going to argue, as I've traditionally argued, that we should, as Alun Davies would say, actually look at not doing it simply on one day but on two or three days that would be more convenient for people. Democracy, I think, nowadays, okay it has to be a—it's not just a right, it's a responsibility, but people should be given the options of being able to do this easily, particularly in the middle of COVID. But you've suggested there that you will give additional days in advance of the election date. I think that is really sensible and pragmatic. It does mean that people can make a choice, in order to make this election happen on the date we've already decided and not go for an extension, that they could go in earlier and avoid the fears they might have of standing in a queue or risking their health in any way. So, I think that's really sensible indeed.

The part I'd agree with Alun on is—I am curious as to why we've jettisoned entirely the idea of going even further on the postal votes themselves. Because if we are in a situation where the choice is between actually delaying an election for six months or having actually having gone for encouraging people to sign up en masse to postal voting, I know which one I'd prefer. It's on the basis that we should be carrying this election out on the day we've decided that I'd be pushing even further for more postal voting in advance. But, failing that, I think the backstop is the right one—the backstop of having to come back to the Senedd. What I would ask in that situation, First Minister, is whether, then, a date needs to be put to the Senedd, because it's up to six months. My preference would be it should be the shortest term possible, based on the medical and scientific advice available at that time, based on projections, but that a date would actually be put to the Senedd within that proposal from the Llywydd, if it was to be put.

But, in closing, let me just thank those who've brought this together. This is a difficult one, because it's right that we have to renew our democratic mandate. It's absolutely right that we try and aim for 6 May. Where I would depart from Mark Reckless and also from the Conservative spokesman earlier on, is saying I think we also need to take a backstop here, because we may find ourselves in a position that we cannot actually run the election on 6 May. I don't think it's probable at the moment, but it's possible, and, as such, we need to have a pragmatic step in place that would allow us to get beyond, if necessary. Thanks very much, Dirprwy Lywydd.

Fe wnaf ddechrau trwy gytuno â Mark Reckless y dylid cynnal etholiad, yn wir, ar 6 Mai. Rwy'n credu, mewn sawl ffordd, ein bod ni i gyd yn cytuno ar hynny. Y broblem yw—beth oedd yr ymadrodd hwnnw gan Donald Rumsfeld—y pethau anhysbys hysbys a'r pethau anhysbys anhysbys hefyd. Rydym yn sylweddoli y gallem ni fod mewn sefyllfa yma lle mae rhywbeth yn ei gwneud yn amhosibl cynnal yr etholiad hwnnw ar 6 Mai. Rwyf eisiau iddo fynd yn ei flaen; rwy'n credu bod pawb yma yn y Senedd eisiau i'r etholiad hwnnw fynd yn ei flaen.

Rwy'n cytuno â phwynt Alun, sef ein bod wedi cyrraedd pwynt lle mae angen adfywiad, adnewyddiad a mandad democrataidd ar gyfer Senedd newydd i Gymru—yn gwbl gywir. Ond rwy'n credu bod angen i ni hefyd fod â'r opsiwn sicrwydd wrth gefn hwnnw yn y cefndir rhag ofn ein bod yn y sefyllfa lle na allwn ni ei gynnal yn ddiogel. Nawr, nid wyf i'n rhagweld y bydd hynny'n digwydd. Rwy'n credu bod ffyrdd o wneud hyn yn ddiogel a soniwyd eisoes bod gwledydd eraill sydd wedi gallu gwneud hyn, hyd yn oed yng nghanol pandemig COVID. Ond rwy'n credu, o ystyried yr opsiwn hwnnw, er ei bod yn rhaid iddo fod yn ddewis olaf llwyr pan fydd popeth arall wedi methu, pan na ellir ei gynnal yn ddiogel, rwy'n credu mai dyma'r peth synhwyrol i'w wneud, mae'n debyg, oherwydd oni fyddai'n hurt cyrraedd y pwynt hwnnw a gweld nad ydym ni wedi rhoi'r dulliau i ni'n hunain gymryd yr opsiwn hwnnw pe byddai mwyafrif llethol y Senedd yn penderfynu hynny?

Ond hoffwn i ddiolch i aelodau'r grŵp cynllunio etholiadau, gan gynnwys yr arweinwyr gwleidyddol a ymgysylltodd â ni, oherwydd rwy'n credu ei fod wedi cyflwyno cyfres ymarferol o gynigion, ac rwy'n cytuno â'r rhan fwyaf ohonyn nhw—gallai rhai, mae'n debyg, fynd yn eu blaen ychydig. Rwy'n falch, mewn ffordd ymarferol, eu bod nhw wedi ystyried rhoi mwy o hyblygrwydd o ran gwneud cais i bleidleisio drwy'r post a phleidleisio drwy ddirprwy, wrth roi'r mesurau diogelu ar waith. Rwy'n credu bod hynny'n ffordd synhwyrol ymlaen i sicrhau y gallwn ni yn wir gynnal yr etholiad hwnnw ar 6 Mai.

Rwy'n falch, ond byddai gennyf ddiddordeb yn yr amserlen ar gyfer hyn, eu bod yn mynd i edrych ar hyrwyddo pleidleisio drwy'r post er mwyn tynnu rhywfaint o'r pwysau oddi ar y diwrnod pleidleisio—neu'r diwrnodau pleidleisio, fel y deallwn ni yn awr—fel na fydd yn rhaid i bobl â chyflyrau iechyd sy'n agored i niwed neu o oedran penodol, os ydyn nhw'n poeni, fynd i orsaf bleidleisio, gallan nhw, yn wir, bleidleisio drwy'r post. Ond byddai gennyf i ddiddordeb, fel y mae eraill wedi ei ddweud, mewn gwybod pryd fydd hynny'n digwydd a phryd bydd yr ymgyrch hwnnw i argyhoeddi pobl bod hynny'n opsiwn ymarferol yn mynd i ddigwydd.

Ond hoffwn i sôn am un neu ddau o bethau y gwnaeth y Prif Weinidog sylwadau arnyn nhw. Roedd yn ddiddorol eich bod wedi crybwyll, Prif Weinidog, y ffaith y gallech chi edrych ar ddiwrnodau pleidleisio ychwanegol cyn union ddyddiad yr etholiad. Yn rhyfedd iawn, roeddwn i'n mynd i ddadlau, fel yr wyf i wedi dadlau'n draddodiadol, y dylem ni, fel y dywedodd Alun Davies, edrych mewn gwirionedd ar beidio â'i wneud ar un diwrnod yn unig ond ar ddau neu dri diwrnod a fyddai'n fwy cyfleus i bobl. Rwy'n credu bod democratiaeth, y dyddiau hyn, iawn mae'n rhaid iddi fod—nid hawl yn unig ydyw, mae'n gyfrifoldeb, ond dylid rhoi'r opsiynau i bobl allu gwneud hyn yn hawdd, yn enwedig yng nghanol COVID. Ond rydych chi wedi awgrymu yn y fan yna y byddwch chi'n rhoi diwrnodau ychwanegol cyn dyddiad yr etholiad. Rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol synhwyrol ac ymarferol. Mae'n golygu y gall pobl wneud dewis, er mwyn gwneud i'r etholiad hwn ddigwydd ar y dyddiad yr ydym ni eisoes wedi penderfynu arno a pheidio â mynd am estyniad, y gallen nhw fynd i mewn yn gynharach ac osgoi'r ofnau a allai fod ganddyn nhw o sefyll mewn ciw neu beryglu eu hiechyd mewn unrhyw ffordd. Felly, rwy'n credu bod hynny'n synhwyrol iawn.

Y rhan yr wyf yn cytuno ag Alun arno yw—rwy'n chwilfrydig ynghylch pam yr ydym wedi dileu'n llwyr y syniad o fynd ymhellach fyth ar y pleidleisiau drwy'r post eu hunain. Oherwydd os ydym ni mewn sefyllfa lle mae'r dewis rhwng gohirio etholiad am chwe mis neu fod wedi annog pobl i gofrestru i bleidleisio drwy'r post yn eu miloedd, rwy'n gwybod pa un y byddai'n well gennyf i. Ar y sail y dylem ni fod yn cynnal yr etholiad hwn ar y diwrnod yr ydym ni wedi penderfynu arno y byddwn i'n pwyso ymhellach fyth am fwy o bleidleisio drwy'r post ymlaen llaw. Ond, yn absenoldeb hynny, rwy'n credu mai'r cynllun wrth gefn yw'r un iawn—y cynllun wrth gefn o orfod dod yn ôl i'r Senedd. Yr hyn y byddwn i'n ei ofyn yn y sefyllfa honno, Prif Weinidog, yw pa un ag oes angen cyflwyno dyddiad i'r Senedd, felly, oherwydd mae hwnnw hyd at chwe mis. Fy newis i fyddai'r tymor byrraf posibl, yn seiliedig ar y cyngor meddygol a gwyddonol sydd ar gael bryd hynny, yn seiliedig ar ragamcaniadau, ond y byddai dyddiad yn cael ei gyflwyno i'r Senedd o fewn y cynnig hwnnw gan y Llywydd, pe bai'n cael ei gyflwyno.

Ond, i gloi, gadewch i mi ddiolch i'r rhai hynny sydd wedi dod â hyn at ei gilydd. Mae hwn yn un anodd, oherwydd mae'n gywir bod yn rhaid i ni adnewyddu ein mandad democrataidd. Mae'n gwbl iawn ein bod ni'n ceisio anelu at 6 Mai. Y meysydd lle y byddwn yn gwyro oddi wrth Mark Reckless a hefyd oddi wrth lefarydd y Ceidwadwyr yn gynharach, yw dweud fy mod yn credu bod angen i ni hefyd gymryd cynllun wrth gefn yma, oherwydd efallai y cawn ni ein hunain mewn sefyllfa lle na allwn ni gynnal yr etholiad ar 6 Mai. Dydw i ddim yn credu ei fod yn debygol ar hyn o bryd, ond mae'n bosibl, ac, o'r herwydd, mae angen i ni fod â cham ymarferol ar waith a fyddai'n caniatáu i ni fynd y tu hwnt, os oes angen. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.

20:10

Thank you. I have no people who want to intervene, and therefore I will call the First Minister to respond to the debate—Mark Drakeford.

Diolch. Nid oes gennyf i unrhyw un sydd eisiau ymyrryd, ac felly galwaf ar y Prif Weinidog i ymateb i'r ddadl—Mark Drakeford.

Sorry, Llywydd, the mute wasn't willing to disengage. So, thank you very much to all those who've taken part in the debate. My starting point is the one that I set out in my opening remarks: I want an election on 6 May. I think that is the right thing to do. I think the Senedd badly needs a democratic refresh. I think it is right for people in Wales to be able to choose the representatives they want for the years ahead and to do it in accordance with the normal timetable. That is very much my starting point.

If we are to hold elections in May next year, we will still be holding them under the shadow of coronavirus. It will not have gone away, it will still be playing a very significant role in everybody's life, and that is why we propose to amend the rules for an election in May to give people further opportunities to participate and to exercise their democratic rights, whether that is through postal voting or proxy voting, or through having extended days in which voting can take place. It simply isn't good enough for the leader of the opposition to argue for an election in May of next year and then to ignore the conditions under which it will be held. I couldn't believe the weakness of his argument against extended days of voting. If we have to give up a badminton court for a couple of days in order to allow people in Wales to vote safely, I don't think that is a price that we should shy away from. These things are completely practical in that way.

Mae'n ddrwg gennyf, Llywydd, doedd y botwm dad-dawelu ddim yn fodlon gweithio. Felly, diolch yn fawr i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Fy man cychwyn yw'r un a nodais yn fy sylwadau agoriadol: rwyf eisiau bod ag etholiad ar 6 Mai. Rwy'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Rwy'n credu bod angen adnewyddiad democrataidd ar y Senedd. Rwy'n credu ei bod yn iawn i bobl yng Nghymru allu dewis y cynrychiolwyr y maen nhw eu heisiau ar gyfer y blynyddoedd sydd i ddod a'i wneud yn unol â'r amserlen arferol. Dyna fy man cychwyn yn sicr.

Os ydym ni i gynnal etholiadau ym mis Mai y flwyddyn nesaf, byddwn ni yn dal i'w cynnal nhw dan gysgod y coronafeirws. Ni fydd wedi diflannu, bydd yn dal i fod â rhan bwysig iawn ym mywyd pawb, a dyna pam yr ydym ni'n cynnig diwygio'r rheolau ar gyfer etholiad ym mis Mai i roi cyfleoedd pellach i bobl gymryd rhan ac arfer eu hawliau democrataidd, boed hynny drwy bleidleisio drwy'r post neu bleidleisio drwy ddirprwy, neu drwy gael dyddiau estynedig ar gyfer pleidleisio. Nid yw'n ddigon da i arweinydd yr wrthblaid ddadlau dros etholiad ym mis Mai y flwyddyn nesaf ac yna anwybyddu'r amodau ar gyfer ei gynnal. Doeddwn i ddim yn gallu credu gwendid ei ddadl yn erbyn mwy o ddyddiau i bleidleisio. Os bydd yn rhaid i ni gau cwrt badminton am ychydig o ddyddiau er mwyn caniatáu i bobl yng Nghymru bleidleisio'n ddiogel, nid wyf yn credu bod hynny'n bris y dylem ni ei osgoi. Mae'r pethau hyn yn gwbl ymarferol yn y modd hwnnw.

We know that there are people in Wales who fear for their own health because of coronavirus. I hope they will use a postal vote, but, for some people, going to the polling station and casting your vote in person is a very important part of their contribution to democracy, and I want them to be able to do that in May of next year free of the fear that they may put themselves at risk by doing so, and extended days of being able to vote simply offer people those options to go at quieter times, not to feel that they will be queueing up with lots of other people. It's a very simple—. I think it was probably Huw Irranca-Davies who said it was just a pragmatic extension to making sure that such an election can be conducted safely.

I don't share the leader of the opposition's concerns about extended proxy voting, but he echoes, we know, that voter-suppression theme that his party has adopted from their friends over in America. I am determined that, in holding an election in May of next year, we will do everything we can to make sure that every single Welsh citizen who wishes to participate can do so and can exercise their democratic rights, and that is the side of the argument that the Welsh Government will weigh in on.

Of course, the Welsh Government doesn't run the elections, nor should we. Elections are run by returning officers in the different local authorities, and a number of the questions that have been asked during the debate are not for me. It would be quite improper if they were for me. They are for the people who are responsible, who are not members of any political party and have no interest of that sort in an election, to make those practical decisions. Part of the reason for setting up a group that combined political parties with election administrators is to make sure that those who, in the end, have to conduct our elections do so informed by the views of those of us who take part in the practical business of democracy.

The biggest difference in the discussion is whether or not we need to take the precaution of bringing a Bill before the Senedd, against the maybe remote, but impossible to ignore possibility that circumstances in May of next year may be so difficult that it would not be possible to run a safely and democratically open election. Again, the leader of the opposition says he can see no reason why it couldn't take place, yet his Government, earlier this year, saw every reason why elections for English local authorities, mayors, police and crime commissioners had to be postponed.

All we are saying is that the Senedd should have the same fallback arrangement against the day that it might be necessary. We are barely two weeks out of the firebreak period we had here in Wales, where people were enjoined to stay at home and not to leave their homes other than for a very limited number of reasons. Is it possible for anybody in this Senedd to be so completely confident that they know the course of coronavirus over the months ahead that they can say to us without any doubt at all that we may not face those sorts of difficulties again next year? I absolutely hope that we do not, I absolutely want an election on 6 May, but it would not be responsible—it would simply not be responsible not to come to the Senedd with proposals that would allow our election to take place in a safe way, in an orderly way, and with the best possible chance that people in Wales will feel able to take part in it. Adam Price said we can't take anything for granted, and I just agree with that. I think it is a sensible, responsible precaution to take. We are building safeguards into it, as I suggested in my opening remarks. The Llywydd would have to bring forward proposals, they'd have to secure a two-thirds majority on the floor of the Senedd, and all Members would have an opportunity to have their say at the time, were those circumstances to pertain.

Finally, Llywydd, a number of Members have raised the issue of an all-postal election. It wasn't raised by any political party during the group's considerations, as far as I know. There's certainly nothing about it in the group's report, so it's not a matter where I can advise the Senedd because it hasn't, as far as I know, been considered by the group that was established to give thought to this. I do know that not everybody is willing to vote by post, and, while all-postal elections may have some attractions, I don't think we should make an easy assumption that they are all pluses and no minuses. Certainly I would want to see the advice of returning officers and those people who would have to make a practical reality of that ambition before advising Members here of them.

In the meantime, Members are asked to note the report of the group, and I echo the thanks that others have given both to the representatives of political parties, but particularly to those who are responsible for the safe and proper conduct of elections, for the advice that they are giving to us. We will, I'm sure, return to this issue over the months ahead.

Rydym ni'n gwybod bod yna bobl yng Nghymru sy'n ofni am eu hiechyd eu hunain oherwydd y coronafeirws. Gobeithio y byddan nhw'n defnyddio pleidlais bost, ond, i rai pobl, mae mynd i'r orsaf bleidleisio a bwrw eich pleidlais yn bersonol yn rhan bwysig iawn o'u cyfraniad i ddemocratiaeth, ac yr wyf i eisiau iddyn nhw allu gwneud hynny ym mis Mai y flwyddyn nesaf heb ofni y gallan nhw beryglu eu hunain drwy wneud hynny, ac mae dyddiau estynedig o allu pleidleisio dim ond yn cynnig yr opsiynau hynny i bobl fynd ar adegau tawelach, nid i deimlo y byddan nhw'n ciwio gyda llawer o bobl eraill. Mae'n syml iawn—. Rwy'n credu mai Huw Irranca-Davies a ddywedodd mai estyniad ymarferol ydoedd i sicrhau y gellir cynnal etholiad o'r fath yn ddiogel.

Nid wyf yn rhannu pryderon arweinydd yr wrthblaid am fwy o bleidleisio trwy ddirprwy, ond mae ef yn adleisio, fe wyddom ni, y thema atal pleidleiswyr y mae ei blaid wedi'i mabwysiadu gan eu ffrindiau yn America. Rwy'n benderfynol y byddwn ni, wrth gynnal etholiad ym mis Mai y flwyddyn nesaf, yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau y gall pob dinesydd o Gymru sy'n dymuno cymryd rhan wneud hynny ac y gallan nhw arfer eu hawliau democrataidd, a dyna ochr y ddadl y bydd Llywodraeth Cymru yn pwyso a mesur.

Wrth gwrs, nid Llywodraeth Cymru sy'n cynnal yr etholiadau, ac ni ddylem ni ychwaith. Cynhelir etholiadau gan swyddogion canlyniadau yn y gwahanol awdurdodau lleol, ac nid fy lle i yw ateb nifer o'r cwestiynau a ofynnwyd yn ystod y ddadl. Byddai'n gwbl amhriodol pe byddem nhw ar fy nghyfer i. Mater i'r bobl sy'n gyfrifol, nad ydyn nhw'n aelodau o unrhyw blaid wleidyddol ac nad oes ganddyn nhw fuddiant o'r math hwnnw mewn etholiad, yw gwneud y penderfyniadau ymarferol hynny. Rhan o'r rheswm dros sefydlu grŵp a oedd yn cyfuno pleidiau gwleidyddol â gweinyddwyr etholiadau yw sicrhau bod y rhai hynny y mae'n rhaid iddyn nhw, yn y pen draw, gynnal ein hetholiadau, yn gwneud hynny wedi'u llywio gan farn y rheini ohonom ni sy'n cymryd rhan ym musnes ymarferol democratiaeth.

Y gwahaniaeth mwyaf yn y drafodaeth yw a oes angen i ni gymryd y cam rhagofalus o ddod â Bil gerbron y Senedd ai peidio, yn erbyn y posibilrwydd sydd o bosib yn fach, ond sy'n amhosibl ei anwybyddu y gallai amgylchiadau ym mis Mai y flwyddyn nesaf fod mor anodd fel na fyddai'n bosibl cynnal etholiad yn ddiogel ac yn agored yn ddemocrataidd. Unwaith eto, mae arweinydd yr wrthblaid yn dweud na all weld unrhyw reswm pam na allai ddigwydd, ac eto roedd ei Lywodraeth ef, yn gynharach eleni, yn gweld pob rheswm pam y bu'n rhaid gohirio etholiadau ar gyfer awdurdodau lleol, meiri, comisiynwyr yr heddlu a throseddu yn Lloegr.

Y cyfan yr ydym ni'n ei ddweud yw y dylai'r Senedd fod â'r un trefniant wrth gefn rhag ofn y gallai fod yn angenrheidiol. Prin ein bod bythefnos allan o'r cyfnod atal byr a gawsom ni yma yng Nghymru, lle'r oedd pobl wedi'u gorchymyn i aros gartref a pheidio â gadael eu cartrefi heblaw am nifer cyfyngedig iawn o resymau. A yw'n bosibl i unrhyw un yn y Senedd hon fod mor gwbl hyderus fel eu bod yn gwybod am drywydd y coronafeirws dros y misoedd i ddod fel y gallan nhw ddweud wrthym heb unrhyw amheuaeth o gwbl na fyddwn ni efallai'n wynebu'r mathau hynny o anawsterau eto'r flwyddyn nesaf? Rwy'n gobeithio'n llwyr na fyddwn ni, rwyf i yn sicr eisiau bod ag etholiad ar 6 Mai, ond ni fyddai'n gyfrifol—ni fyddai'n gyfrifol o gwbl i beidio â dod i'r Senedd gyda chynigion a fyddai'n caniatáu i'n hetholiad gael ei gynnal mewn ffordd ddiogel, mewn ffordd drefnus, a chyda'r cyfle gorau posibl y bydd pobl yng Nghymru'n teimlo y gallan nhw gymryd rhan ynddo. Dywedodd Adam Price na allwn ni gymryd unrhyw beth yn ganiataol, ac rwy'n cytuno â hynny. Rwy'n credu ei fod yn gam rhagofalus synhwyrol a chyfrifol i'w gymryd. Rydym ni'n cynnwys mesurau diogelu ynddo, fel yr awgrymais yn fy sylwadau agoriadol. Byddai'n rhaid i'r Llywydd gyflwyno cynigion, byddai'n rhaid iddyn nhw sicrhau mwyafrif o ddwy ran o dair ar lawr y Senedd, a byddai pob Aelod yn cael cyfle i ddweud eu dweud ar y pryd pe byddai'r amgylchiadau hynny'n berthnasol.

Yn olaf, Llywydd, mae nifer o'r Aelodau wedi codi mater etholiad a fyddai'n gyfan gwbl drwy'r post. Ni chafodd ei godi gan unrhyw blaid wleidyddol yn ystod ystyriaethau'r grŵp, hyd y gwn i. Yn sicr, nid oes unrhyw beth yn ei gylch yn adroddiad y grŵp, felly nid yw'n fater lle gallaf gynghori'r Senedd gan nad yw, hyd y gwn i, wedi'i ystyried gan y grŵp a sefydlwyd i ystyried hyn. Rwy'n gwybod nad yw pawb yn barod i bleidleisio drwy'r post, ac, er y gall fod rhai manteision i etholiadau sy'n gyfan gwbl drwy'r post, nid wyf yn credu y dylem ni wneud rhagdybiaeth hawdd taw dim ond manteision sydd yna ac nad oes anfanteision. Yn sicr, hoffwn i weld cyngor swyddogion canlyniadau a'r bobl hynny y byddai'n rhaid iddyn nhw wireddu'r uchelgais hwnnw'n ymarferol cyn cynghori Aelodau yma ohonynt.

Yn y cyfamser, gofynnir i'r Aelodau nodi adroddiad y grŵp, ac rwy'n ategu y diolchiadau y mae eraill wedi'u rhoi i gynrychiolwyr pleidiau gwleidyddol, ond yn enwedig i'r rheini sy'n gyfrifol am gynnal etholiadau'n ddiogel ac yn briodol, am y cyngor y maen nhw'n ei roi i ni. Rwy'n siŵr y byddwn yn dychwelyd at y mater hwn dros y misoedd sydd i ddod.

20:20

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Object, therefore we defer voting under this item until voting time.

Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad, felly gohiriwn bleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

In accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting now before proceeding to voting time, and IT support will be on hand to help with any issues during this time.

Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn gohirio'r cyfarfod yn awr cyn symud ymlaen i'r cyfnod pleidleisio, a bydd cymorth TGCh wrth law i helpu gydag unrhyw faterion yn ystod y cyfnod hwn.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 20:21.

Ailymgynullodd y Senedd am 20:25, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 20:21.

The Senedd reconvened at 20:25, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

20:25
14. Cyfnod Pleidleisio
14. Voting Time

The first vote this evening is on the second supplementary budget, and so I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 29, 21 abstentions, four against. Therefore, the motion is agreed.

Mae'r bleidlais gyntaf heno ar yr ail gyllideb atodol, ac felly galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. 29 o blaid y cynnig, 21 ymataliad, pedwar yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.

Dadl: Ail Gyllideb Atodol 2020-21: O blaid: 29, Yn erbyn: 4, Ymatal: 21

Derbyniwyd y cynnig

Debate: The Second Supplementary Budget 2020-21: For: 29, Against: 4, Abstain: 21

Motion has been agreed

The next vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 4) (Wales) Regulations 2020, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 37, 13 abstentions, four against. Therefore, the motion is agreed.

Mae'r bleidlais nesaf yn ymwneud â Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 4) (Cymru) 2020, a galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. 37 o blaid y cynnig, 13 ymataliad, pedwar yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.

Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 4) (Cymru) 2020: O blaid: 37, Yn erbyn: 4, Ymatal: 13

Derbyniwyd y cynnig

The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 4) (Wales) Regulations 2020: For: 37, Against: 4, Abstain: 13

Motion has been agreed

We now move to vote on the Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (Wales) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 50, three abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.

Symudwn yn awr i bleidleisio ar Reoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Cymru) 2020. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. 50 o blaid y cynnig, tri ymataliad, un yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.

Rheoliadau Diogelu Iechyd (Coronafeirws, Teithio Rhyngwladol a Chyfyngiadau) (Diwygio) (Cymru) 2020: O blaid: 50, Yn erbyn: 1, Ymatal: 3

Derbyniwyd y cynnig

The Health Protection (Coronavirus, International Travel and Restrictions) (Amendment) (Wales) Regulations 2020: For: 50, Against: 1, Abstain: 3

Motion has been agreed

The final vote this evening is on the report of the elections planning group, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 47, six abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.

Mae'r bleidlais olaf heno ar adroddiad y grŵp cynllunio etholiadau, a galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. 47 o blaid y cynnig, chwe ymataliad, un yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.

Dadl: Adroddiad y Grŵp Cynllunio Etholiadau: O blaid: 47, Yn erbyn: 1, Ymatal: 6

Derbyniwyd y cynnig

Debate: The Report of the Elections Planning Group: For: 47, Against: 1, Abstain: 6

Motion has been agreed

And that brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Ac mae hynny'n dod â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 20:28.

The meeting ended at 20:28.