Y Cyfarfod Llawn

Plenary

11/01/2023

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd
1. Questions to the Minister for Climate Change

Prynhawn da. Croeso i'r Cyfarfod Llawn o'r Senedd y prynhawn yma. Eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Huw Irranca-Davies.

Good afternoon. Welcome to this Senedd Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Huw Irranca-Davies.

Gwella Bioamrywiaeth Afonydd
Improving River Biodiversity

1. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i wella bioamrywiaeth yn afonydd Cymru? OQ58924

1. What steps is the Minister taking to improve biodiversity in the rivers of Wales? OQ58924

I am committed to improving biodiversity in Welsh rivers through tackling poor water quality. This includes reducing phosphate pollution and improving river habitats for migratory fish through the Rivers4Life project. Following the biodiversity deep-dive, I am also working with stakeholders to identify catchment-scale solutions to drive water quality improvements.

Rwyf wedi ymrwymo i wella bioamrywiaeth yn afonydd Cymru drwy fynd i’r afael ag ansawdd dŵr gwael. Mae hyn yn cynnwys lleihau llygredd ffosffad a gwella cynefinoedd afonydd ar gyfer pysgod mudol drwy brosiect Pedair Afon LIFE. Yn dilyn yr archwiliad dwfn bioamrywiaeth, rwyf hefyd yn gweithio gyda rhanddeiliaid i nodi atebion ar raddfa dalgylchoedd i ysgogi gwelliannau yn ansawdd dŵr.

Okay, I'd better declare my interest here as the Atlantic salmon champion, but biodiversity in our rivers is intrinsically tied up with issues of pollution, and the causes of pollution in our rivers are myriad, and resolving the problem will require a myriad of co-ordinated approaches, which I'm sure the Minister will want to see taken forward by the Wales better river quality taskforce. Agricultural pollution from nitrates and slurry run-off, combined sewage overflows and Victorian pipework now routinely, daily discharge effluent as we face increasing storm surges, and phosphates from poorly managed construction projects and more. Every river and watercourse is different and every package of solutions must also be different. So, Minister, can I ask you how and when you'll regularly update the Senedd on progress in line with the Water Environment (Water Framework Directive) (England and Wales) Regulations 2017, but also, and specifically, how you'll work with, and ultimately compel, all stakeholders to play their part in effort and investment in cleaning up our rivers and river catchments, restoring the richness of our biodiversity, including the salmon and the sewin, which two of us here in this Senedd champion?

Iawn, byddai’n well imi ddatgan buddiant yma fel hyrwyddwr eogiaid yr Iwerydd, ond mae cysylltiad annatod rhwng problemau llygredd a bioamrywiaeth yn ein hafonydd, ac mae achosion llygredd yn ein hafonydd yn niferus a bydd angen nifer o ddulliau gweithredu cydgysylltiedig i ddatrys y broblem, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog am i dasglu gwella ansawdd afonydd Cymru ddatblygu'r dulliau hynny. Mae llygredd amaethyddol o nitradau a slyri ffo, gorlifoedd carthffosiaeth cyfunol a phibwaith o oes Fictoria yn gollwng elifion yn gyson bellach, yn ddyddiol, wrth inni wynebu ymchwydd stormydd cynyddol, a ffosffadau o brosiectau adeiladu a reolir yn wael a mwy. Mae pob afon a chwrs dŵr yn wahanol, ac mae'n rhaid i bob pecyn o atebion fod yn wahanol hefyd. Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn i chi sut a phryd y byddwch yn diweddaru'r Senedd yn rheolaidd ar gynnydd yn unol â Rheoliadau’r Amgylchedd Dŵr (y Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr) (Cymru a Lloegr) 2017, ond hefyd, ac yn benodol, sut y byddwch yn gweithio gyda, ac yn y pen draw, yn gorfodi, pob rhanddeiliad i chwarae eu rhan o ran ymdrech a buddsoddiad yn y broses o lanhau ein hafonydd a’n dalgylchoedd afonydd, gan adfer cyfoeth ein bioamrywiaeth, yn cynnwys yr eog a’r sewin, y mae'r ddau ohonom yn hyrwyddwyr ar eu rhan yma yn y Senedd?

I should also say, of course, I'm the native oyster champion, which requires good, clean water to be able to thrive as well. It's a very important question, Huw, and thank you for asking it. As you know, the better river quality taskforce has been established to evaluate the current approach to the management and regulation of overflows in Wales and to set out detailed plans to drive rapid change and improvement. The taskforce has Welsh Government, NRW, water companies and industry stakeholders providing independent advice to the taskforce and offering insight. Back in July, they published a storm overflows road map for Wales, setting out clear objectives and measurable outcomes for delivering improvements to overflow management for the immediate through to the longer term. And, as you’ve referenced as well, the three river basin management plans in Wales, which were produced under the Water Environment (Water Framework Directive) (England and Wales) Regulations 2017, have all now been published, which demonstrates the progress that has been made in improving water quality throughout Wales.

But, there are many reasons why some of our rivers are really failing to meet good status and they are outlined in the plans, along with the actions that need to be taken to reverse the decline. And as you absolutely rightly pointed out, all parties need to play their part. And I am absolutely determined that through fora like the Wales water management forum, the special areas of conservation rivers oversight group and the better river quality taskforce, we will be able to work together to deliver the improvements that we need to see.

In terms of how we can compel them, we all know there’s no single measure that will solve this problem. The First Minister held a summit, as you know, back in the summer, and there’s a follow-up summit happening in February. We asked each sector to stop pointing fingers at the other sectors and to come up with what they, as a sector, would be able to do to solve their part of the problem. Once we know what they are, then we can put in place the measures by which we can ensure that those sectors can indeed do what they’ve accepted and understood that they can do. And then we will have an action plan that I will be regularly updating the Senedd on and on which we can hold people’s feet to the fire—for ourselves and for NRW, but also for every other sector in Wales that’s causing this problem.

Dylwn ddweud hefyd, wrth gwrs, mai fi yw hyrwyddwr yr wystrys brodorol, sydd angen dŵr glân, da i allu ffynnu hefyd. Mae’n gwestiwn pwysig iawn, Huw, a diolch am ei ofyn. Fel y gwyddoch, sefydlwyd tasglu gwella ansawdd afonydd Cymru i werthuso’r dull presennol o reoli a rheoleiddio gorlifoedd yng Nghymru ac i nodi cynlluniau manwl i ysgogi newid a gwelliant cyflym. Mae Llywodraeth Cymru, CNC, cwmnïau dŵr a rhanddeiliaid y diwydiant yn rhoi cyngor annibynnol i’r tasglu ac yn cynnig mewnwelediad. Yn ôl ym mis Gorffennaf, fe wnaethant gyhoeddi cynllun ar gyfer gorlifoedd stormydd yng Nghymru, yn nodi amcanion clir a chanlyniadau mesuradwy ar gyfer cyflawni gwelliannau i reoli gorlifoedd yn y tymor byr iawn i'r tymor hwy. Ac fel rydych wedi'i nodi hefyd, mae'r tri chynllun rheoli basn afonydd yng Nghymru, a luniwyd o dan Reoliadau’r Amgylchedd Dŵr (y Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr) (Cymru a Lloegr) 2017, bellach wedi'u cyhoeddi, sy'n dangos y cynnydd a wnaed ar wella ansawdd dŵr ledled Cymru.

Ond mae llawer o resymau pam nad yw rhai o’n hafonydd yn cyflawni statws da, ac maent wedi’u hamlinellu yn y cynlluniau, ynghyd â’r camau y mae angen eu cymryd i wrthdroi’r dirywiad. Ac fel y dywedwch yn gwbl briodol, mae angen i bawb sydd ynghlwm wrth hyn chwarae eu rhan. Ac rwy’n gwbl benderfynol, drwy fforymau fel fforwm rheoli dŵr Cymru, y grŵp goruchwylio afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig a'r tasglu gwella ansawdd afonydd, y gallwn weithio gyda’n gilydd i gyflawni’r gwelliannau y mae angen i ni eu gweld.

O ran sut y gallwn eu gorfodi, gŵyr pob un ohonom nad oes un mesur unigol a fydd yn datrys y broblem hon. Cynhaliodd y Prif Weinidog uwchgynhadledd, fel y gwyddoch, yn ôl yn yr haf, a bydd uwchgynhadledd ddilynol yn cael ei chynnal ym mis Chwefror. Fe wnaethom ofyn i bob sector roi’r gorau i bwyntio bys at y sectorau eraill a meddwl am yr hyn y byddent hwy fel sector yn gallu ei wneud i ddatrys eu rhan hwy o’r broblem. Pan fyddwn yn gwybod beth ydynt, gallwn roi mesurau ar waith i sicrhau y gall y sectorau wneud yr hyn y maent wedi derbyn a deall y gallant ei wneud. Ac yna, bydd gennym gynllun gweithredu y byddaf yn diweddaru’r Senedd arno’n rheolaidd ac y gallwn ei ddefnyddio i roi pwysau ar bobl—arnom ni ein hunain a CNC, ond hefyd ar bob sector arall yng Nghymru sy’n achosi’r broblem hon.

Minister, despite making huge strides to clean up our rivers over recent decades, the biggest threat to biodiversity remains pollution. I would like to highlight the particular problem on the River Tawe. Natural Resources Wales has confirmed that the work to stop regular discharge of untreated sewage enter the River Tawe from Trebanos waste water treatment works in south Wales is not likely to be completed until 2030. This is unacceptable, particularly when you consider Welsh Water named the Trebanos works as No.1 on its list of the 50 worst problem sites for the company in Wales. Over recent years, we have seen an annual average of 3,500 hours of untreated sewage discharging into the Tawe from Trebanos. Minister, we cannot wait another seven or eight years for this to be sorted. Will you commit to eliminating untreated sewage discharged into this river as soon as possible? Thank you. 

Weinidog, er y camau breision a gymerwyd i lanhau ein hafonydd dros y degawdau diwethaf, llygredd yw’r bygythiad mwyaf i fioamrywiaeth o hyd. Hoffwn dynnu sylw at y broblem benodol ar afon Tawe. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cadarnhau nad yw’r gwaith i atal carthion heb eu trin rhag cael eu gollwng yn rheolaidd i mewn i afon Tawe o waith trin dŵr gwastraff Trebanos yn ne Cymru yn debygol o gael ei gwblhau tan 2030. Mae hyn yn annerbyniol, yn enwedig o ystyried bod Dŵr Cymru wedi enwi gweithfeydd Trebanos yn rhif 1 ar eu rhestr o'r 50 safle problemus gwaethaf i'r cwmni yng Nghymru. Dros y blynyddoedd diwethaf, mae cyfartaledd blynyddol o 3,500 awr o garthion heb eu trin wedi'u gollwng i afon Tawe o safle Trebanos. Weinidog, ni allwn aros saith neu wyth mlynedd arall i'r broblem hon gael ei datrys. A wnewch chi ymrwymo i sicrhau nad oes unrhyw garthion heb eu trin yn cael eu gollwng i’r afon hon cyn gynted â phosibl? Diolch.

13:35

Yes, thank you. Obviously, we want to get to the point where we don't have untreated sewage going into the rivers. We need an enormous amount of investment not just at the site that you mentioned there, but in sites right across Wales. We're currently in the negotiations with Ofwat and with the UK Government about the price review for water companies in Wales, and, of course, throughout the whole of the UK. That price review will determine the level of investment that they're able to put in, and the acceleration of the programme that we want to see. So, I, in return, would ask you to make sure that you also add your voice to ours from the Welsh Government, to Ofwat, to make sure that the price review includes the ability of a not-for-profit like Dŵr Cymru to be able to invest at the level it would like to invest, because, in the last price review, we had a real problem because the fact that it was not a company limited by shares was not taken into account by Ofwat, and that has had an effect on the ability to invest. 

I absolutely have regular meetings with the water companies, and I absolutely ask them all the time to accelerate their plans, but we are absolutely in the hands of the price review. So, we all need to act together and add our voice to that to make sure that the price mechanism allows the investment that we want to see, and, indeed, not only the investment, but the acceleration of the investment that we'd all like to see. 

Ie, diolch. Yn amlwg, hoffem gyrraedd y pwynt lle nad oes carthion heb eu trin yn mynd i mewn i'r afonydd. Mae angen buddsoddiad enfawr arnom, nid yn unig yn y safle y sonioch chi amdano, ond mewn safleoedd ledled Cymru. Ar hyn o bryd, rydym yn cael trafodaethau gydag Ofwat a Llywodraeth y DU ynglŷn â'r adolygiad pris dŵr ar gyfer cwmnïau dŵr yng Nghymru, ac wrth gwrs, ledled y DU gyfan. Bydd yr adolygiad pris hwnnw'n pennu lefel y buddsoddiad y gallant ei wneud, ac yn cyflymu'r rhaglen fel yr hoffem ei weld. Felly, yn gyfnewid, hoffwn ofyn i chi sicrhau eich bod yn ychwanegu eich llais at ein llais ni fel Llywodraeth Cymru i Ofwat, i sicrhau bod yr adolygiad pris yn cynnwys gallu cwmni nid-er-elw fel Dŵr Cymru i fuddsoddi ar y lefel yr hoffai fuddsoddi, oherwydd, yn yr adolygiad pris diwethaf, roedd gennym broblem wirioneddol am nad ystyriodd Ofwat y ffaith nad oedd yn gwmni wedi'i gyfyngu gan gyfranddaliadau, ac mae hynny wedi cael effaith ar y gallu i fuddsoddi.

Rwy’n sicr yn cael cyfarfodydd rheolaidd â’r cwmnïau dŵr, ac rwy’n sicr yn gofyn iddynt drwy’r amser i gyflymu eu cynlluniau, ond mae'r cyfan yn dibynnu ar yr adolygiad pris dŵr. Felly, mae angen inni weithio gyda'n gilydd ac ychwanegu ein llais at hynny i sicrhau bod y mecanwaith pris yn caniatáu'r buddsoddiad rydym am ei weld, ac yn wir, nid yn unig y buddsoddiad, ond cyflymu'r buddsoddiad y byddai pob un ohonom yn dymuno'i weld.

Rheilffordd y Cambrian
The Cambrian Railway Line

2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am welliannau i reilffordd y Cambrian? OQ58902

2. Will the Minister provide an update on improvements to the Cambrian railway line? OQ58902

Yes, thank you. The Welsh Government is investing £800 million on a new fleet of trains that will serve passengers across Wales. This will improve passenger comfort and facilities, and these brand-new trains are now running in north Wales, and will be introduced across the whole Welsh rail network in this year and next year. 

Ie, diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £800 miliwn ar fflyd newydd o drenau a fydd yn gwasanaethu teithwyr ledled Cymru. Bydd hyn yn gwella cyfleusterau a chyfforddusrwydd teithwyr, ac mae’r trenau newydd sbon hyn bellach yn rhedeg yng ngogledd Cymru, a byddant yn cael eu cyflwyno ar draws rhwydwaith rheilffyrdd Cymru eleni a’r flwyddyn nesaf.

I thank the Minister for his answer. What I have noticed is an increase in concerns of poor service on the Cambrian line in particular, on the Aberystwyth to Shrewsbury line. Passengers are frequently asked to change unexpectedly at Shrewsbury due to the numbers of units used for a through service. Now, as I've understood it, there are only 21 units currently available to operate on the Cambrian line—which I know the Minister will know has a unique signalling system—and services are often cancelled because of the lack of available units to cover mid and north Wales. The new trains proposed, as the Minister has outlined, will replace older units like for like, as I understand it, but won't increase the number available to operate the overall service. So, can I ask what the Government is doing to increase the number of units overall to provide an adequate train service for passengers on the Cambrian line in particular, and for any update you can provide on the hourly train service? Thank you. 

Diolch i’r Gweinidog am ei ateb. Rwyf wedi sylwi ar gynnydd yn y pryderon ynghylch gwasanaeth gwael ar reilffordd y Cambrian yn benodol, ar reilffordd Aberystwyth i Amwythig. Gofynnir yn aml i deithwyr newid yn annisgwyl yn Amwythig oherwydd nifer yr unedau a ddefnyddir ar gyfer gwasanaeth trwodd. Nawr, yn ôl yr hyn a ddeallaf, 21 o unedau yn unig sydd ar gael ar hyn o bryd i weithredu ar reilffordd y Cambrian—y gwn y bydd y Gweinidog yn gwybod bod ganddi system signalau unigryw—ac mae gwasanaethau’n cael eu canslo’n aml oherwydd prinder yr unedau sydd ar gael i wasanaethu canolbarth a gogledd Cymru. Bydd y trenau newydd arfaethedig, fel y mae’r Gweinidog wedi’i amlinellu, yn dod yn lle'r unedau hŷn ar sail debyg am debyg, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ond ni fyddant yn cynyddu’r nifer sydd ar gael i weithredu’r gwasanaeth cyffredinol. Felly, a gaf fi ofyn beth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gynyddu nifer yr unedau yn gyffredinol i ddarparu gwasanaeth trên digonol i deithwyr ar reilffordd y Cambrian yn benodol, ac am unrhyw ddiweddariad y gallwch ei ddarparu ar y gwasanaeth trên bob awr? Diolch.

Yes, thank you, and Russell George is right that there have been some difficulties on the Cambrian line. The whole rail system across the country has had a difficult autumn. The new trains that we are bringing in on the Cambrian line next year will be able to carry more passengers. There will be increased capacity, and, of course, there'll be increased frequency to hourly. We'd hoped to bring them in this year, but we will be bringing them in next year, and I believe he's recently met with Transport for Wales to discuss that. 

We also have some difficulties on the Cambrian line because West Midlands Trains have not returned to a full timetable on their services between Shrewsbury and Birmingham, and that's had a knock-on effect on our own services, plus, of course, there have been the difficulties across the industry of new staff being trained through a backlog of COVID. We've had challenges with staff not willing to work overtime, and we've had infrastructure work on the Barmouth bridge, plus, then, the limitations of the existing 158 trains, which, as you say, are the only fleet able to operate on this line, which are coming to the end of their useful life. So, I'm afraid our plea to passengers is, 'Hold on, it's going to get better'. But things are difficult at the moment, and I apologise for that. 

Ie, diolch, ac mae Russell George yn llygad ei le fod rhai anawsterau wedi bod ar reilffordd y Cambrian. Mae’r system reilffordd gyfan ledled y wlad wedi cael hydref anodd. Bydd y trenau newydd yr ydym yn eu cyflwyno ar reilffordd y Cambrian y flwyddyn nesaf yn gallu cludo mwy o deithwyr. Bydd mwy o gapasiti, ac wrth gwrs, bydd eu hamlder yn cynyddu i bob awr. Roeddem wedi gobeithio eu cyflwyno eleni, ond byddwn yn eu cyflwyno y flwyddyn nesaf, a chredaf ei fod wedi cyfarfod â Trafnidiaeth Cymru yn ddiweddar i drafod hynny.

Mae gennym hefyd rai anawsterau ar reilffordd y Cambrian am nad yw West Midlands Trains wedi dychwelyd i amserlen lawn gyda'u gwasanaethau rhwng Amwythig a Birmingham, ac mae hynny wedi cael effaith ganlyniadol ar ein gwasanaethau ninnau, ac wrth gwrs, cafwyd anawsterau yn y diwydiant drwyddo draw o ran staff newydd yn cael eu hyfforddi oherwydd ôl-groniad yn sgil COVID. Rydym wedi wynebu heriau gyda staff yn amharod i weithio goramser, ac rydym wedi cael gwaith seilwaith ar bont Abermaw, yn ogystal â chyfyngiadau’r 158 o drenau presennol, sef yr unig fflyd, fel y dywedwch, sy’n gallu gweithredu ar y rheilffordd hon, ac sy'n dod i ddiwedd eu hoes ddefnyddiol. Felly, mae arnaf ofn mai ein hapêl i deithwyr yw, 'Arhoswch damaid bach, bydd pethau'n gwella'. Ond mae pethau’n anodd ar hyn o bryd, ac rwy'n ymddiheuro am hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Natasha Asghar. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson first of all, Natasha Asghar. 

Thank you so much, Presiding Officer. Deputy Minister, yesterday we learnt that Wizz Air is ending all flights in and out of Welsh Government-owned Cardiff Airport, delivering yet another blow to its viability. Your Government described this move as, and I quote, 'surprising.' However, in August last year, your Cabinet colleague Julie James issued a written statement saying that your officials, and I quote, 

'will continue to maintain a close and open dialogue with the Airport Board'.

So, can you explain, Deputy Minister, in light of this close and open dialogue, did this announcement actually come as a surprise, or did you, your Cabinet colleague or your officials take your eye off the ball and not see this coming?

Diolch yn fawr, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, clywsom ddoe fod Wizz Air yn rhoi'r gorau i'w holl hediadau i mewn ac allan o Faes Awyr Caerdydd, sy’n eiddo i Lywodraeth Cymru, gan roi ergyd arall eto i’w hyfywedd. Dywedodd eich Llywodraeth fod y cam hwn, a dyfynnaf, yn 'syndod.' Fodd bynnag, ym mis Awst y llynedd, cyhoeddodd eich cyd-Aelod Cabinet, Julie James, ddatganiad ysgrifenedig yn dweud bod eich swyddogion, a dyfynnaf,

'yn parhau i gynnal deialog agos ac agored gyda Bwrdd y Maes Awyr'.

Felly, a wnewch chi egluro, Ddirprwy Weinidog, yng ngoleuni’r ddeialog agos ac agored hon, a oedd y cyhoeddiad hwn yn syndod mewn gwirionedd, neu a wnaethoch chi, eich cyd-Aelod Cabinet neu eich swyddogion dynnu eich llygad oddi ar y bêl a methu gweld hyn yn dod?

13:40

Thank you very much. Well, nobody saw it coming because it was a decision by the company, in the face of what they described as macroeconomic conditions, to withdraw from the airport; they've withdrawn from other airports too. The whole industry is facing significant pressures from inflation and the rising cost of energy. And also, aviation is a sector with quite a precarious business model, often operating on very small margins, so when we do have external forces like this shifting the terms of trade, that has a knock-on effect that cannot be anticipated, and certainly can't be easily mitigated by us. I don't accept that this throws into doubt our commitment to the airport, or indeed its future, and it's still on a pathway towards profitability. It's now, sadly, going to be a longer pathway, because this is a significant customer for the airport, but we are working closely with the airport management to look at alternative options.

Diolch yn fawr iawn. Wel, ni welodd unrhyw un hyn yn dod gan ei fod yn benderfyniad gan y cwmni, yn wyneb yr hyn a alwyd ganddynt yn amodau macro-economaidd, i dynnu’n ôl o’r maes awyr; maent wedi tynnu'n ôl o feysydd awyr eraill hefyd. Mae'r diwydiant cyfan yn wynebu pwysau sylweddol oherwydd chwyddiant a chostau cynyddol ynni. A hefyd, mae hedfan yn sector a chanddo fodel busnes eithaf ansicr, sy'n aml yn gweithredu ar ychydig iawn o elw, felly pan fydd gennym rymoedd allanol fel hyn yn newid telerau masnach, mae hynny'n cael effaith ganlyniadol na ellir ei rhagweld, ac yn sicr, ni allwn ni ei lliniaru'n hawdd. Nid wyf yn derbyn bod hyn yn taflu amheuaeth ar ein hymrwymiad i'r maes awyr, nac yn wir ar ei ddyfodol, ac mae'n dal i fod ar y llwybr tuag at broffidioldeb. Yn anffodus, mae bellach yn mynd i fod yn llwybr hirach, gan eu bod yn gwsmer pwysig i’r maes awyr, ond rydym yn gweithio’n agos gyda rheolwyr y maes awyr i edrych ar opsiynau amgen.

Thank you, Deputy Minister. Once again, I always feel that, whenever I speak about Cardiff Airport, it's always someone else's fault, although I can't say that I'm not surprised by you, Deputy Minister, who clearly doesn't pay much attention to the issues that you don't like. If you don't like roads, you stop building them; if you don't like planes, you stop caring about an airport that you actually own. However, on this side of the Chamber, we do care, and have produced an action plan to support the airport so that it can deliver the economic benefits that Wales so desperately needs. To refresh your memory, one aspect of our plan called for an improved road, rail and public transport to the airport. In contrast, your Labour Government has done the opposite and actually scrapped the T9 bus service. So, Deputy Minister, why didn't you bring back the bus service following the pandemic, or did it suit your narrative to just simply let it go and hope that the public forgets about it?

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Unwaith eto, rwyf bob amser yn teimlo, pan fyddaf yn siarad am Faes Awyr Caerdydd, mai rhywun arall sydd ar fai bob amser, er na allaf ddweud na chaf fy synnu gennych, Ddirprwy Weinidog, gan ei bod yn amlwg nad ydych yn talu llawer o sylw i'r pethau nad ydych yn eu hoffi. Os nad ydych yn hoffi ffyrdd, rydych yn rhoi'r gorau i'w hadeiladu; os nad ydych yn hoffi awyrennau, rydych yn rhoi'r gorau i falio am faes awyr rydych yn berchen arno. Fodd bynnag, ar yr ochr hon i’r Siambr, rydym yn malio, ac rydym wedi llunio cynllun gweithredu i gefnogi’r maes awyr fel y gall sicrhau’r manteision economaidd y mae eu hangen yn ddirfawr ar Gymru. I brocio'ch cof, roedd un agwedd ar ein cynllun yn galw am well ffyrdd, rheilffyrdd a thrafnidiaeth gyhoeddus i’r maes awyr. Mewn cyferbyniad, mae eich Llywodraeth Lafur wedi gwneud y gwrthwyneb ac wedi cael gwared ar wasanaeth bws T9. Felly, Ddirprwy Weinidog, pam na wnaethoch chi adfer y gwasanaeth bws yn dilyn y pandemig, neu a oedd yn gweddu i’ch naratif i adael iddo fynd a gobeithio bod y cyhoedd yn anghofio amdano?

Okay. Well, I completely reject that characterisation. The T9 bus service, as the Member should know, has had a significant drop in demand, as many bus services have right across the bus industry, right across the country, for every government. Passenger levels have not returned to their pre-pandemic levels, so we have to make a hard-headed judgment of where best to put the subsidy, and this is in the context of declining budgets. There is a bus service that goes from the airport into the centre of Cardiff; it takes a more circuitous route than the T9 bus service did, but it's still nonetheless perfectly functional, and we keep the future of that bus service under review.

Iawn. Wel, rwy'n gwrthod y disgrifiad hwnnw'n llwyr. Bu gostyngiad sylweddol yn y galw am wasanaeth bws T9, fel y dylai’r Aelod wybod, fel llawer o wasanaethau bysiau ar draws y diwydiant bysiau, ledled y wlad, i bob llywodraeth. Nid yw lefelau teithwyr wedi dychwelyd i lefelau cyn y pandemig, felly mae'n rhaid inni wneud penderfyniad ymarferol ynglŷn â'r lle gorau i roi’r cymhorthdal, ac mae hyn yng nghyd-destun cyllidebau sy’n lleihau. Ceir gwasanaeth bws sy'n mynd o’r maes awyr i ganol Caerdydd; mae ganddo lwybr mwy cwmpasog na gwasanaeth bws T9, ond serch hynny, mae'n dal i fod yn gwbl weithredol, ac rydym yn parhau i adolygu dyfodol y gwasanaeth bws hwnnw.

Deputy Minister, without a doubt, Cardiff Airport has been a financial drain on the taxpayer. It was bought by the Welsh Government for £52 million in 2013, and valued at only £15 million in 2021. It has continuously seen a pre-tax loss for every period since its takeover, and has required millions of pounds of taxpayers' money in the form of grants and debt repayments to remain operational. Passenger numbers have fallen by 53 per cent since 2019. Cardiff Airport requires a clear, effective and comprehensive strategy for growth to enable it to thrive as an international hub—a strategy that requires vision and entrepreneurial savvy that your Government clearly lacks. And I'm very sorry to say this, but we do actually now need a plan in place, put in place by you, to actually get some confidence for us, as well as the public, in relation to Cardiff Airport. So, Deputy Minister, my final question is: do you agree that your ownership of Cardiff Airport has proved a woefully inept use of taxpayers' money, and that the best solution right now is to remove the dead hand of the Welsh Government and return Cardiff Airport to the private sector, where it rightfully belongs?

Ddirprwy Weinidog, heb os, mae Maes Awyr Caerdydd wedi bod yn faich ariannol ar y trethdalwr. Fe’i prynwyd gan Lywodraeth Cymru am £52 miliwn yn 2013, ac yn 2021, £15 miliwn yn unig oedd y pris a roddwyd arno. Mae wedi gwneud colled cyn treth ym mhob cyfnod ers ei brynu, ac mae wedi cymryd miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr ar ffurf grantiau ac ad-daliadau dyled er mwyn iddo barhau'n weithredol. Mae nifer y teithwyr wedi gostwng 53 y cant ers 2019. Mae angen strategaeth glir, effeithiol a chynhwysfawr ar gyfer twf ar Faes Awyr Caerdydd i’w alluogi i ffynnu fel hyb rhyngwladol—strategaeth sy'n galw am weledigaeth a gallu entrepreneuraidd nad yw eich Llywodraeth yn meddu arnynt. Ac mae'n ddrwg iawn gennyf ddweud hyn, ond mae arnom angen cynllun ar waith nawr, wedi'i roi ar waith gennych chi, i roi rhywfaint o hyder i ni, yn ogystal ag i'r cyhoedd, mewn perthynas â Maes Awyr Caerdydd. Felly, Ddirprwy Weinidog, fy nghwestiwn olaf yw: a ydych yn cytuno bod eich perchnogaeth ar Faes Awyr Caerdydd wedi bod yn ddefnydd truenus o ddi-glem o arian trethdalwyr, ac mai’r ateb gorau nawr yw cael gwared ar law farw Llywodraeth Cymru a dychwelyd Maes Awyr Caerdydd i'r sector preifat, lle dylai fod?

Well, it is a staggering level of ignorance, really, about the set of realities facing us. The private sector are not interested in an airport that isn't making money. Very few airports, across the world, make money, and I would challenge Natasha Asghar to give me some examples of airports that she thinks we should model, from around the world, that are profit making. [Interruption.]

Wel, mae'r lefel o anwybodaeth yn syfrdanol, a dweud y gwir, ynglŷn â'r realiti sy’n ein hwynebu. Nid oes gan y sector preifat ddiddordeb mewn maes awyr nad yw'n gwneud arian. Ychydig iawn o feysydd awyr, ledled y byd, sy’n gwneud arian, a hoffwn herio Natasha Asghar i roi enghreifftiau i mi o feysydd awyr y mae’n credu y dylem eu modelu, o bob rhan o’r byd, sy’n gwneud elw. [Torri ar draws.]

Just carry on, Minister. The floor is yours.

Parhewch, Weinidog. Chi sydd â'r llawr.

Well, I'd rather not, Presiding Officer. It's very distracting to have these constant noises-off—to ask a question when she won't listen to the answer.

Wel, byddai’n well gennyf beidio, Lywydd. Mae'r holl synau cefndirol hyn yn mynd â sylw rhywun—gofyn cwestiwn pan nad yw'n fodlon gwrando ar yr ateb.

I feel as if I have to point out that you're a master of noises-off yourself, at various times, so disregard them. Carry on. [Laughter.]

Teimlaf fod yn rhaid imi nodi eich bod yn feistr ar synau cefndirol eich hun, ar wahanol adegau, felly anwybyddwch hwy. Parhewch. [Chwerthin.]

Touché, Presiding Officer. [Laughter.]

The extra information Natasha Asghar was trying to provide was hard to hear. The fact is, the fundamental question we need to ask ourselves is do we think Wales should have an airport. If we think Wales should have an airport, there is market failure, so the private sector by itself is not going to provide that airport. Therefore, just as with Manchester, just as with other regional airports, there is a role for us as a Government to provide that airport, and that requires investment. Now, she extraordinarily pointed out to the decline of passengers sine 2019; well, I think we all have noticed what's happened since 2019. There had been a rising growth in passengers of the airport up until the pandemic. Clearly, since the pandemic, across the world, demand for air travel has fallen and has not recovered. There is not a business model in the world that would withstand that kind of external shock. The enterprise plan that she wrote—she was telling me from a sedentary position—I would dearly love to read to see what we could learn from her wisdom. This is a collective challenge for us all. If the Conservatives have solutions rather than simply calling for us to close the airport, I'm all ears.

Touché, Lywydd. [Chwerthin.]

Roedd yn anodd clywed yr wybodaeth ychwanegol roedd Natasha Asghar yn ceisio'i darparu. Y ffaith amdani yw, y cwestiwn sylfaenol y mae angen inni ofyn i'n hunain yw a ydym yn credu y dylai Cymru gael maes awyr. Os credwn y dylai Cymru gael maes awyr, mae methiant yn y farchnad, felly nid yw’r sector preifat ynddo’i hun yn mynd i ddarparu’r maes awyr hwnnw. Felly, yn union fel gyda Manceinion, yn union fel gyda meysydd awyr rhanbarthol eraill, mae rôl i ni fel Llywodraeth ddarparu’r maes awyr hwnnw, ac mae hynny’n gofyn am fuddsoddiad. Nawr, yn rhyfeddol, tynnodd sylw at y gostyngiad yn nifer y teithwyr ers 2019; wel, credaf fod pob un ohonom wedi sylwi ar yr hyn sydd wedi digwydd ers 2019. Bu cynnydd yn nifer teithwyr y maes awyr hyd at y pandemig. Yn amlwg, ers y pandemig, ar draws y byd, mae'r galw am deithiau awyr wedi gostwng ac nid yw wedi codi'n ôl i'r un lefel. Nid oes model busnes yn y byd a fyddai’n gwrthsefyll sioc allanol o'r fath. Y cynllun menter a ysgrifennodd—y dywedodd wrthyf amdano o'i sedd—byddwn wrth fy modd yn ei ddarllen i weld beth y gallem ei ddysgu o'i doethineb. Mae hon yn her gyfunol i bob un ohonom. Os oes gan y Ceidwadwyr atebion yn hytrach na dim ond galw arnom i gau’r maes awyr, rwy’n glustiau i gyd.

13:45

Gweinidog, this week, it's been reported that global pollinator losses are causing 500,000 early deaths a year because of reduced supply of healthy food. Scientists say that about 1 per cent of all deaths can now be attributed to pollinator loss. As species champion for the shrill carder bee, one of our most endangered bumblebees, this causes me concern. It should alarm us all, because the health of our pollinators is directly linked to our own health and our planet's future. Harvard's Dr Samuel Myers has said that this link between biodiversity and human health is often missing in these discussions. So, could you set out, please, what the Government will do to protect and recreate nature-rich habitats, particularly those with an abundance of flowers? Schemes like the environmental land management schemes and the Welsh sustainable farming scheme need to be well funded, of course, to incentivise farmers. Can the Government do more, please, to tackle the use of pesticides? The EU, I know, has proposed a 50 per cent reduction in pesticide use by 2030. We should be doing at least that, I would hope. Will there be a Welsh plan to help the transition to sustainable alternatives and the use of more resilient crops, please?

Weinidog, yr wythnos hon, adroddwyd bod colli peillwyr byd-eang yn achosi 500,000 o farwolaethau cynnar y flwyddyn oherwydd lleihad y cyflenwad o fwyd iach. Dywed gwyddonwyr y gellir priodoli oddeutu 1 y cant o’r holl farwolaethau bellach i golli peillwyr. Fel hyrwyddwr rhywogaethau ar gyfer y gardwenynen feinlais, un o’n gwenyn sy'n wynebu'r perygl mwyaf o ddiflannu, mae hyn yn peri pryder i mi. Dylai ddychryn pob un ohonom, gan fod iechyd ein peillwyr yn uniongyrchol gysylltiedig â’n hiechyd ein hunain a dyfodol ein planed. Mae Dr Samuel Myers o Harvard wedi dweud bod y cysylltiad hwn rhwng bioamrywiaeth ac iechyd dynol yn aml ar goll o'r trafodaethau hyn. Felly, a wnewch chi nodi, os gwelwch yn dda, yr hyn y bydd y Llywodraeth yn ei wneud i warchod ac ail-greu cynefinoedd sy'n gyfoethog o ran eu natur, yn enwedig y rheini a chanddynt ddigonedd o flodau? Mae angen i gynlluniau fel y cynlluniau rheoli tir er lles yr amgylchedd a chynllun ffermio cynaliadwy Cymru gael eu hariannu’n dda, wrth gwrs, i gymell ffermwyr. A all y Llywodraeth wneud mwy, os gwelwch yn dda, i fynd i’r afael â’r defnydd o blaladdwyr? Gwn fod yr UE wedi cynnig gostyngiad o 50 y cant yn y defnydd o blaladdwyr erbyn 2030. Dylem fod yn gwneud hynny fan lleiaf, byddwn yn gobeithio. A fydd cynllun yng Nghymru i helpu i bontio i ddewisiadau amgen cynaliadwy a’r defnydd o gnydau mwy gwydn, os gwelwch yn dda?

Yes, Delyth, I completely agree with you. Obviously, we have to do something very dramatic to help our pollinators, and actually all of our wildlife species. It's why we did the deep dive to find out exactly what the scientific community could help us with in terms of the plans. It's why we've been speaking to local authorities across Wales about the wildlife corridors, No Mow May—I would say June and July as well—and the whole issue about planting native wildflower species along our transport routes to make the corridors necessary for the pollinators to be able to move around and to make sure that they don't have diminishing gene pools in particular sectors—all of the things that affect them. 

There's an enormous piece that we can do about people's gardens as well as just in wider agriculture. The sustainable farming scheme is all about making sure that we can farm in that sustainable way with a diminishing use of both herbicides and pesticides, both of which have a really dramatic effect on our ability to have that biodiversity that we all actually need to survive—literally need to survive. So, we have a range of measures in place. One of the things, though, that I know you'll be interested in is that I will want to see, as part of the 30x30 targets, what we can say about the diminishing use of pesticides and herbicides across the piece for ordinary things, if I can put it like that. 

We've got a re-education piece to do here as well. All of us will receive complaints from constituents about weeds on the pavement, for example, but weeds on the pavement are necessary, they're necessary for insects to hide. I think we've got to learn that neat is not good, that actually sometimes a little bit of scruff is exactly what nature needs. Trying to get people to understand that the neat pavements with no green of any description on them are not in fact neat, they're in fact dead, is a really big part of this piece. So, working with our local authorities to change the regime of weed clearance and so on and to change it into native wildflower species and that people recognise it is one of the things we really do need to do. This is all about the attitude and what we see out of our eyes when we look at nature.

Ie, Delyth, rwy’n cytuno’n llwyr â chi. Yn amlwg, mae’n rhaid inni wneud rhywbeth dramatig iawn i helpu ein peillwyr, a’n holl rywogaethau bywyd gwyllt mewn gwirionedd. Dyna pam y cynhaliwyd yr archwiliad dwfn gennym i ddarganfod beth yn union y gallai'r gymuned wyddonol ein helpu gydag ef o ran y cynlluniau. Dyna pam ein wedi bod yn siarad ag awdurdodau lleol ledled Cymru am y coridorau bywyd gwyllt, No Mow May—byddwn yn dweud mis Mehefin a mis Gorffennaf hefyd—a’r holl fater ynghylch plannu rhywogaethau blodau gwyllt brodorol ar hyd ein llwybrau trafnidiaeth i greu'r coridorau sy’n angenrheidiol i'r peillwyr allu symud o gwmpas ac i sicrhau nad oes ganddynt gronfeydd genynnau sy'n lleihau mewn sectorau penodol—yr holl bethau sy’n effeithio arnynt.

Mae rhywbeth hynod bwysig y gallwn ei wneud ynglŷn â gerddi pobl hefyd yn ogystal ag amaethyddiaeth yn gyffredinol. Mae’r cynllun ffermio cynaliadwy yn ymwneud â sicrhau ein bod yn gallu ffermio yn y ffordd gynaliadwy honno gyda llai o ddefnydd o chwynladdwyr a phlaladdwyr, gan fod y ddau ohonynt yn cael effaith wirioneddol ddramatig ar ein gallu i gael y fioamrywiaeth sydd ei hangen ar bob un ohonom i oroesi—yn llythrennol, rydym ei hangen i oroesi. Felly, mae gennym ystod o fesurau ar waith. Un o'r pethau, serch hynny, y gwn y bydd gennych ddiddordeb ynddo yw y byddaf yn awyddus i weld, yn rhan o'r targedau 30x30, beth y gallwn ei ddweud ynglŷn â llai o ddefnydd o blaladdwyr a chwynladdwyr yn gyffredinol ar gyfer pethau cyffredin, os caf ei roi felly.

Mae gennym waith i'w wneud ar ailaddysgu yma hefyd. Bydd pob un ohonom yn derbyn cwynion gan etholwyr am chwyn ar y palmant, er enghraifft, ond mae chwyn ar y palmant yn angenrheidiol, mae'n angenrheidiol i bryfed guddio. Credaf fod yn rhaid inni ddysgu nad yw taclusrwydd yn rhywbeth da, mai ychydig o flerwch weithiau yw'r union beth sydd ei angen ar natur. Rhan fawr iawn o'r gwaith hwn yw ceisio cael pobl i ddeall nad yw palmentydd taclus heb unrhyw wyrddni o gwbl arnynt yn daclus mewn gwirionedd, ond yn farw. Felly, gweithio gyda’n hawdurdodau lleol i newid y drefn o gael gwared ar chwyn ac ati a’i newid yn rhywogaethau blodau gwyllt brodorol, a bod pobl yn cydnabod bod hynny'n un o’r pethau y mae gwir angen inni eu gwneud. Mae hyn oll yn ymwneud â'r agwedd a'r hyn a welwn gyda'n llygaid pan edrychwn ar natur.

Thank you. That point about urban habitats is really important; I agree completely. I'm going to talk about something else that is in the Deputy Minister's portfolio next, but thank you very much for that, Minister.

I want to turn my final question to talk about women's safety on trains. A recent survey by Railwatch has shown that 60 per cent of women had experienced a situation where they were made to feel uncomfortable when travelling on a train in the UK because of their gender or their physical appearance. Some 35 per cent had deliberately changed the way that they looked on a train, like covering up or putting on a coat or something like that. LGBTQ women were 10 per cent to 20 per cent more likely to have these experiences. It's just the most dreadful situation. I've raised before how women can feel unsafe when travelling to and from—I don't mind who answers—trains as well. Something needs to change. The good news is that 9 out of 10 women in this survey said that they could feel safer if changes were made. If they saw changes, 60 per cent would increase how often they travel by rail. So, could you, please, tell me, Minister, what could be done to address these problems? And because it affects half the population, or it could potentially affect half the population, could a specific statement, please, be brought to the Senedd about this? Thank you.  

Diolch. Mae’r pwynt ynglŷn â chynefinoedd trefol yn wirioneddol bwysig; rwy'n cytuno'n llwyr. Rwy’n mynd i siarad am rywbeth arall ym mhortffolio’r Dirprwy Weinidog nesaf, ond diolch yn fawr iawn am hynny, Weinidog.

Hoffwn sôn yn fy nghwestiwn olaf am ddiogelwch menywod ar drenau. Dangosodd arolwg diweddar gan Railwatch fod 60 y cant o fenywod wedi bod mewn sefyllfa lle cawsant eu gwneud i deimlo’n anghyfforddus wrth deithio ar drên yn y DU oherwydd eu rhywedd neu eu hymddangosiad corfforol. Roedd oddeutu 35 y cant wedi newid y ffordd roeddent yn edrych ar drên yn fwriadol, fel gorchuddio eu cyrff neu wisgo cot neu rywbeth felly. Roedd menywod LGBTQ 10 y cant i 20 y cant yn fwy tebygol o gael y profiadau hyn. Mae'n sefyllfa ofnadwy. Rwyf eisoes wedi codi sut y gall menywod deimlo'n anniogel wrth deithio i ac o drenau hefyd—nid oes ots gennyf pwy sy'n ateb. Mae angen i rywbeth newid. Y newyddion da yw bod 9 o bob 10 menyw yn yr arolwg wedi dweud y gallent deimlo'n fwy diogel pe bai newidiadau'n cael eu gwneud. Pe byddent yn gweld newidiadau, byddai 60 y cant yn teithio ar y trên yn amlach. Felly, os gwelwch yn dda, a wnewch chi ddweud wrthyf, Weinidog, beth y gellid ei wneud i fynd i'r afael â'r problemau hyn? A chan fod hyn yn effeithio ar hanner y boblogaeth, neu gan y gallai effeithio ar hanner y boblogaeth, a ellid cyflwyno datganiad penodol ar hyn yn y Senedd os gwelwch yn dda? Diolch.

13:50

Delyth, that's something very close to my heart, and I will say I'm one of them. I've done that myself; I've put my coat around my hair, put a hat on, and tried to make myself as inconspicuous as possible, because I've been travelling alone at night on public transport and it hasn't felt safe. There are several things to say about that. First of all, I hosted a Women in Transport event just before Christmas in the Senedd, where we trying to highlight the role of women in transport—working in the transport sector, but also actually users of transport—about what changes we want to see. I would encourage everyone here to join up to the hub there, and start to try and influence it. The second thing is, of course, to make sure that with our unions we have the right level of staffing on our stations and so on, or the right level of lighting, or the right level of emergency provision. And the third thing is to make sure that our public transport is better populated, because, frankly, if you're on a well-used service, then you don't feel like that; it tends to be when you're isolated, alone in something that doesn't feel like there's anyone else around you.

I think there are a range of things that we can do that we're already doing with Transport for Wales around the way that our stations work, the way that our bus service works, the way that we have staffing on the stations, but I would encourage you very much to get involved in the Women in Transport hub. It is a really useful resource, where we can start to put that gender lens on many of the services we use. I really think it's a very important point about how different sectors of society experience different things. What we really want is a public service that welcomes everyone, and makes everyone feel safe. We could have a similar conversation about people with disabilities or other things as well. So, there is a plan in place, but I particularly want to recommend to you the Women in Transport hub, which I was very pleased to be launching in the Senedd just before Christmas. 

Delyth, mae hynny'n rhywbeth sy'n agos iawn at fy nghalon, a hoffwn ddweud fy mod yn un ohonynt. Rwyf wedi gwneud hynny fy hun; rwyf wedi rhoi fy nghot o amgylch fy ngwallt, wedi gwisgo het, a cheisio gwneud fy hun mor anamlwg â phosibl, gan fy mod wedi bod yn teithio ar fy mhen fy hun yn y nos ar drafnidiaeth gyhoeddus, ac nid yw wedi teimlo'n ddiogel. Mae sawl peth i’w ddweud am hynny. Yn gyntaf oll, cynhaliais ddigwyddiad Menywod mewn Trafnidiaeth ychydig cyn y Nadolig yn y Senedd, lle buom yn ceisio tynnu sylw at rôl menywod ym maes trafnidiaeth—gweithio yn y sector trafnidiaeth, ond defnyddwyr trafnidiaeth hefyd—am ba newidiadau rydym am eu gweld. Byddwn yn annog pawb yma i ymuno â’r hyb yno, a dechrau ceisio dylanwadu arno. Yr ail beth, wrth gwrs, yw sicrhau gyda’n hundebau fod gennym y lefel gywir o staff yn ein gorsafoedd ac ati, neu’r lefel gywir o olau, neu’r lefel gywir o ddarpariaeth frys. A'r trydydd peth yw sicrhau bod ein trafnidiaeth gyhoeddus yn fwy poblog, oherwydd, a dweud y gwir, os ydych ar wasanaeth a ddefnyddir gan lawer o bobl, nid ydych yn teimlo felly; mae'n tueddu i ddigwydd pan fyddwch wedi'ch ynysu, ar eich pen eich hun, lle nad yw'n teimlo fel pe bai unrhyw un arall o'ch cwmpas.

Credaf fod amryw o bethau y gallwn eu gwneud ac rydym eisoes yn eu gwneud gyda Trafnidiaeth Cymru ynghylch y ffordd y mae ein gorsafoedd yn gweithio, y ffordd y mae ein gwasanaeth bysiau'n gweithio, y ffordd y mae gennym staff yn y gorsafoedd, ond byddwn yn sicr yn eich annog i fynd ati i ymwneud â'r hyb Menywod mewn Trafnidiaeth. Mae’n adnodd defnyddiol iawn, lle gallwn ddechrau edrych drwy'r lens rhywedd ar lawer o’r gwasanaethau a ddefnyddiwn. Rwy'n credu'n wirioneddol ei fod yn bwynt pwysig iawn ynglŷn â phrofiad gwahanol sectorau o gymdeithas o wahanol bethau. Mae gwir angen inni gael gwasanaeth cyhoeddus sy’n croesawu pawb, ac yn gwneud i bawb deimlo’n ddiogel. Gallem gael sgwrs debyg ynglŷn â phobl ag anableddau neu bethau eraill hefyd. Felly, mae cynllun ar waith, ond yn benodol, hoffwn argymell yr hyb Menywod mewn Trafnidiaeth yr oeddwn yn falch iawn o’i lansio yn y Senedd ychydig cyn y Nadolig.

Effeitholrwydd Rhentu Doeth Cymru
The Effectiveness of Rent Smart Wales

3. Pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o effeithiolrwydd Rhentu Doeth Cymru o ran cynyddu safonau o fewn y sector rhentu? OQ58918

3. What assessment has the Government made of the effectiveness of Rent Smart Wales in increasing standards within the rental sector? OQ58918

Diolch, Peter. Rent Smart Wales has a key role in the sector, taking enforcement action on non-compliant landlords and providing training to ensure landlords are fully aware of their legal obligations. We are going to commission an evaluation of the delivery and impact of Rent Smart Wales later this year.  

Diolch, Peter. Mae gan Rhentu Doeth Cymru rôl allweddol yn y sector, wrth roi camau gorfodi ar waith i fynd i'r afael â landlordiaid nad ydynt yn cydymffurfio a darparu hyfforddiant i sicrhau bod landlordiaid yn gwbl ymwybodol o’u rhwymedigaethau cyfreithiol. Rydym yn mynd i gomisiynu gwerthusiad o ddarpariaeth ac effaith Rhentu Doeth Cymru yn ddiweddarach eleni.

Thank you, Minister, for your response. I recognise that Rent Smart Wales has an important role to play in ensuring high standards within the private rental sector in Wales, providing landlords and tenants with that important advice and support they need. However, since being elected to the Senedd, I have received numerous pieces of correspondence from local landlords and agents who have had issues with Rent Smart Wales. For example, they've spoken about the poor customer service, including the inability to speak to staff on the phone due to understaffing. Concerns have also been raised with me about the Rent Smart Wales website often being slow and inaccessible for some. Long waiting times for requests for information and help are really holding things up and stopping them complying with their statutory obligations. Due to these delays, some landlords have noted that they have experienced issues in things like registering and renewing their membership, which has caused even further issues. Minister, what assurances can you provide landlords, agents and tenants that the Government's external review—as you mentioned—of Rent Smart Wales will fully take their experiences into consideration and will learn from this? And what steps is the Government taking to help RSW to address staffing and capacity issues? 

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Rwy’n cydnabod bod gan Rhentu Doeth Cymru rôl bwysig i’w chwarae yn sicrhau safonau uchel o fewn y sector rhentu preifat yng Nghymru, gan ddarparu’r cyngor a’r cymorth pwysig sydd ei angen ar landlordiaid a thenantiaid. Fodd bynnag, ers cael fy ethol i’r Senedd, rwyf wedi cael llawer o ohebiaeth gan landlordiaid lleol ac asiantau sydd wedi cael problemau gyda Rhentu Doeth Cymru. Er enghraifft, maent wedi sôn am y gwasanaeth cwsmeriaid gwael, gan gynnwys y diffyg gallu i siarad â staff ar y ffôn oherwydd prinder staff. Clywais bryderon hefyd fod gwefan Rhentu Doeth Cymru yn aml yn araf ac yn anhygyrch i rai. Mae amseroedd aros hir ar gyfer ceisiadau am wybodaeth a chymorth yn achosi oedi gwirioneddol ac yn eu hatal rhag cydymffurfio â'u rhwymedigaethau statudol. Oherwydd yr oedi hwn, mae rhai landlordiaid wedi nodi eu bod wedi cael problemau gyda phethau fel cofrestru ac adnewyddu eu haelodaeth, sydd wedi achosi problemau pellach fyth. Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i landlordiaid, asiantau a thenantiaid y bydd adolygiad allanol y Llywodraeth—fel y sonioch chi—o Rhentu Doeth Cymru yn rhoi ystyriaeth lawn i’w profiadau ac y byddant yn dysgu gwersi o hyn? A pha gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i helpu Rhentu Doeth Cymru i fynd i'r afael â materion staffio a chapasiti?

Thank you, Peter. I'll just run through where we've been, because we absolutely acknowledge that we've had difficulty with keeping the staffing at the level we'd like it to have been all the way through, as a result of the pandemic and a number of other economic issues. Back in August 2022, Rent Smart Wales did take the decision to close the telephone lines to incoming calls, due to a severe shortage of staff during that period. That allowed them to concentrate their efforts on meeting their statutory targets for licensing landlords and agents. They deliberately made that decision to concentrate their existing staff on a body of work that they were undertaking. But all other contact from landlords was answered, and an accessibility line was introduced for those landlords who had no other means of contact, once that was drawn to our attention.

We've had significant staff recruitment and training in the meantime. The telephone line was reopened on 24 October between the hours of 09:00 and 11:00. I just want to assure everyone who's listening that if you phone before 11:00 and you're in the queue, you will be answered. So, if you want to speak to them make sure you're on that line before 11:00, and then all the calls will be answered afterwards. I'm very pleased about that. We also want to make aware that people are able to request a callback via the contact form on the website. If you don't want to sit on telephone line waiting, you can ask for a callback, and that will also be answered. So, I want to assure people that they will be responded to. We've had 12 new employees that have started with Rent Smart Wales this week, in fact, after a recruitment exercise. They're planning to extend the opening times of the contact centre further later this month, once those employees are trained and up to speed. We have seen a real improvement in the performance of Rent Smart Wales over the last few months, with response times to e-mails now down to around a week, which I'm really pleased to say.

Nearly 60,000 landlords and 10,000 agents have completed the core training, and we've had over 27,000 landlords complete the continuous professional development modules. We've written out to all registered landlords to remind them of the requirements to complete the free Renting Homes (Wales) Act 2016 training by the end of February. So, Peter, I think I'm saying I acknowledge the difficulties. We're sorry for them. There was a real, serious recruitment problem. A lot of measures have been put in place to address that. We've made sure that landlords are aware of that and that the backlog is being cleared. So, we really hope now that the service will find itself on an equilibrium and be able to roll out the training in a much more satisfactory way. And then, when we do the review—. That's why the review is later in the year; we want to get these new arrangements to bed in, and then we want to test their suitability, and of course we'll be asking landlords for their opinion once the new arrangements have bedded in.

Diolch, Peter. Rwyf am sôn ynglŷn â ble rydym wedi bod, oherwydd rydym yn llwyr gydnabod ein bod wedi'i chael hi'n anodd cadw lefel y staff yr hoffem ei chael ers y cychwyn, o ganlyniad i'r pandemig a nifer o faterion economaidd eraill. Yn ôl ym mis Awst 2022, gwnaeth Rhentu Doeth Cymru y penderfyniad i gau’r llinellau ffôn i alwadau a oedd yn dod i mewn, oherwydd prinder staff difrifol yn ystod y cyfnod hwnnw. Caniataodd hynny iddynt ganolbwyntio eu hymdrechion ar gyflawni eu targedau statudol ar gyfer trwyddedu landlordiaid ac asiantau. Gwnaethant y penderfyniad hwnnw'n fwriadol i'w staff presennol ganolbwyntio ar y corff o waith a oedd ganddynt. Ond cafodd pob cyswllt arall gan landlordiaid ei ateb, a chyflwynwyd llinell hygyrchedd ar gyfer landlordiaid nad oedd ganddynt unrhyw ffordd arall o gysylltu pan dynnwyd ein sylw at hynny.

Yn y cyfamser, rydym wedi recriwtio a hyfforddi staff. Cafodd y llinell ffôn ei hailagor ar 24 Hydref rhwng 09:00 a 11:00. Hoffwn roi sicrwydd i bawb sy'n gwrando, os byddwch yn ffonio cyn 11:00 ac yn y ciw, y caiff eich galwad ei hateb. Felly, os hoffech siarad â hwy, sicrhewch eich bod ar y llinell honno cyn 11:00, ac yna bydd pob galwad yn cael ei hateb wedyn. Rwy'n falch iawn ynglŷn â hynny. Rydym hefyd am i bobl fod yn ymwybodol y gallant wneud cais am alwad yn ôl drwy'r ffurflen gyswllt ar y wefan. Os nad ydych am aros ar y ffôn, gallwch ofyn am alwad yn ôl, a bydd honno hefyd yn cael ei hateb. Felly, hoffwn roi sicrwydd i bobl y byddant yn cael ymateb. Mae 12 o weithwyr newydd wedi dechrau gyda Rhentu Doeth Cymru yr wythnos hon a dweud y gwir, ar ôl ymarfer recriwtio. Maent yn bwriadu ymestyn oriau agor y ganolfan gyswllt ymhellach yn nes ymlaen y mis hwn pan fydd y gweithwyr hynny wedi'u hyfforddi ac yn barod. Rydym wedi gweld gwelliant gwirioneddol ym mherfformiad Rhentu Doeth Cymru dros yr ychydig fisoedd diwethaf, gydag amseroedd ymateb i e-byst bellach i lawr i oddeutu wythnos, ac rwy’n falch iawn o allu dweud hynny.

Mae bron i 60,000 o landlordiaid a 10,000 o asiantau wedi cwblhau’r hyfforddiant craidd, a dros 27,000 o landlordiaid wedi cwblhau’r modiwlau datblygiad proffesiynol parhaus. Rydym wedi ysgrifennu at bob landlord cofrestredig i'w hatgoffa o'r gofynion i gwblhau hyfforddiant rhad ac am ddim Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 erbyn diwedd mis Chwefror. Felly, Peter, rwy'n credu fy mod yn dweud fy mod yn cydnabod yr anawsterau. Mae'n ddrwg gennym amdanynt. Roedd problem wirioneddol ddifrifol gyda recriwtio. Mae llawer o fesurau wedi’u rhoi ar waith i fynd i’r afael â hynny. Rydym wedi sicrhau bod landlordiaid yn ymwybodol o hynny a'n bod yn mynd i'r afael â'r ôl-groniad. Felly, rydym yn mawr obeithio bellach y bydd y gwasanaeth ar y trywydd cywir ac yn gallu darparu'r hyfforddiant mewn ffordd lawer mwy boddhaol. Ac yna, pan fyddwn yn gwneud yr adolygiad—. Dyna pam fod yr adolygiad yn cael ei gynnal yn ddiweddarach yn y flwyddyn; rydym am i'r trefniadau newydd hyn ymwreiddio, ac yna rydym am brofi eu haddasrwydd, ac wrth gwrs, byddwn yn gofyn i landlordiaid am eu barn pan fydd y trefniadau newydd wedi ymwreiddio.

13:55
Newid Hinsawdd
Climate Change

4. Pa asesiad mae'r Gweinidog wedi ei wneud o effaith newid hinsawdd yng Ngorllewin Clwyd? OQ58920

4. What assessment has the Minister made of the impact of climate change in Clwyd West? OQ58920

Thank you, Darren Millar. I am committed to addressing the impacts of climate change in every part of Wales. As evidenced in our climate adaptation progress report, which we published in December, across the Welsh Government we continue to develop evidence and policy to address the emerging risks to our health, communities, infrastructure and natural environment.

Diolch, Darren Millar. Rwyf wedi ymrwymo i fynd i’r afael ag effeithiau newid hinsawdd ym mhob rhan o Gymru. Fel y gwelwyd yn ein hadroddiad cynnydd ar ymaddasu i newid hinsawdd, a gyhoeddwyd gennym ym mis Rhagfyr, ar draws Llywodraeth Cymru rydym yn parhau i ddatblygu tystiolaeth a pholisi i fynd i’r afael â’r risgiau newydd i’n hiechyd, ein cymunedau, ein seilwaith a’n hamgylchedd naturiol.

Thank you for that response. As you'll be aware, Minister, one of the biggest risks in my own constituency is the risk of flooding. We know that flooding is becoming a more frequent problem as a result of climate change and sea level rises. Along the coast, there's been significant investment in sea defences in recent years, and there are more planned for the Towyn and Kinmel Bay area. However, there has also been significant erosion of the beach, which is undermining the sea defences, in the Abergele, Pensarn and Belgrano areas along the coast of Clwyd West, and I'm very concerned that plans haven't yet been developed or brought forward to address those issues with beach replenishment or the raised height of the flood defences. What assurances can you give my constituents that there will be investment in those sea defences in those areas, and that the beaches will be replenished in order to protect homes and businesses from flooding?

Diolch am eich ymateb. Fel y gwyddoch, Weinidog, un o’r peryglon mwyaf yn fy etholaeth yw’r perygl o lifogydd. Gwyddom fod llifogydd yn dod yn broblem fwy cyffredin o ganlyniad i newid hinsawdd a lefel y môr yn codi. Ar hyd yr arfordir, mae buddsoddiad sylweddol wedi'i wneud mewn amddiffynfeydd môr yn y blynyddoedd diwethaf, ac mae mwy ar y gweill ar gyfer ardal Towyn a Bae Cinmel. Fodd bynnag, gwelwyd erydiad sylweddol hefyd ar y traeth, sy'n tanseilio'r amddiffynfeydd môr, yn ardaloedd Abergele, Pen-sarn a Belgrano ar hyd arfordir Gorllewin Clwyd, ac rwy'n bryderus iawn nad oes cynlluniau wedi'u datblygu na'u cyflwyno eto i fynd i'r afael â'r problemau hynny drwy adfer y traethau neu godi'r amddiffynfeydd rhag llifogydd yn uwch. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i fy etholwyr y bydd buddsoddiad yn cael ei wneud yn yr amddiffynfeydd môr yn yr ardaloedd hynny, ac y caiff y traethau eu hadfer er mwyn diogelu cartrefi a busnesau rhag llifogydd?

Thank you, Darren. This is an ongoing situation and, as we adapt to the changing climate, we're going to have to address it more and more. We've had a number of schemes already in Clwyd West, which I know you're aware of. There's Eldon Drive in Abergele; Llansannan; Top Llan Road in Glan Conwy; Kinmel Bay; the Colwyn Bay waterfront upgrade; Chapel Street; and the natural flood management for the River Clwyd catchment. I'm particularly fond of that last one—I hope you've had a chance to see it.

The risk management authority is the local authority for this purpose, and what we do is we ask them to complete an assessment of the flood arrangements, difficulties and issues in their area, and to produce a management plan for us. We then discuss the investment in that management plan with them. We expect the local authority to be undertaking that and to bring forward their list of investments, in priority order, for us to consider as part of the flood management investment.

We've invested, as part of the co-operation agreement, actually record amounts of money in flood management. Only this morning, I was having a discussion with the flood management officials here about how the programme is rolling out. So, we are working very closely with the risk management authorities, as they're called for this purpose, to make sure that we are using an agreed set of criteria to be able to assess where the risk is and in which priority they bring it forward. If you've got particular concerns about a particular area, I suggest you ask your risk management authority to specifically look at that, and I'm sure they'll flag it up to us as part of that process.

Diolch, Darren. Mae hon yn sefyllfa barhaus, ac wrth inni addasu i newid hinsawdd, bydd yn rhaid inni roi mwy a mwy o sylw iddi. Rydym wedi cael nifer o gynlluniau eisoes yng Ngorllewin Clwyd, y gwn eich bod yn ymwybodol ohonynt. Mae rhai yn Eldon Drive yn Abergele; Llansannan; Ffordd Top Llan yng Nglan Conwy; Bae Cinmel; prosiect uwchraddio glan y môr Bae Colwyn; Stryd y Capel; a rheolaeth llifogydd naturiol ar gyfer dalgylch afon Clwyd. Rwy'n arbennig o hoff o'r olaf—gobeithio eich bod wedi cael cyfle i'w weld.

Yr awdurdod rheoli risg yw’r awdurdod lleol at y diben hwn, a’r hyn rydym yn ei wneud yw gofyn iddynt gwblhau asesiad o’r trefniadau llifogydd, yr anawsterau a’r problemau yn eu hardal, a llunio cynllun rheoli ar ein cyfer. Yna, byddwn yn trafod y buddsoddiad yn y cynllun rheoli hwnnw gyda hwy. Rydym yn disgwyl i’r awdurdod lleol wneud hynny a chyflwyno eu rhestr o fuddsoddiadau, yn nhrefn blaenoriaeth, i ni eu hystyried fel rhan o’r buddsoddiad rheoli llifogydd.

Yn rhan o'r cytundeb cydweithio, rydym wedi buddsoddi'r symiau mwyaf erioed o arian mewn rheoli llifogydd. Roeddwn yn cael trafodaeth gyda’r swyddogion rheoli llifogydd y bore yma ynglŷn â sut mae’r rhaglen yn cael ei chyflwyno. Felly, rydym yn gweithio’n agos iawn gyda’r awdurdodau rheoli risg, fel y’u gelwir at y diben hwn, i sicrhau ein bod yn defnyddio set o feini prawf y cytunwyd arni i allu asesu ble mae’r risg a blaenoriaethau cyflwyno'r rhaglen. Os oes gennych bryderon penodol am ardal benodol, awgrymaf eich bod yn gofyn i'ch awdurdod rheoli risg edrych ar hynny'n benodol, ac rwy'n siŵr y byddant yn tynnu ein sylw at hynny yn rhan o'r broses honno.

Effeithlonrwydd Ynni'r Stoc Dai
Housing Stock Energy Efficiency

5. Pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i wella effeithlonrwydd ynni'r stoc dai yn Arfon? OQ58899

5. What plans does the Government have to improve the energy efficiency of the housing stock in Arfon? OQ58899

Diolch, Siân Gwenllian. There are a number of programmes designed to help improve energy efficiency of homes across Wales, including in Arfon. These include the optimised retrofit programme and the Warm Homes programme.

Diolch, Siân Gwenllian. Mae nifer o raglenni wedi'u cynllunio i helpu i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi ledled Cymru, gan gynnwys yn Arfon. Mae'r rhain yn cynnwys y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a rhaglen Cartrefi Clyd.

14:00

Fel y gwyddoch chi, dydy'r problemau a brofwyd gan rai o fy etholwyr i efo mesurau arbed ynni o dan gynllun Arbed 2 dal heb gael eu datrys. Dwi yn ddiolchgar bod eich swyddogion chi'n delio efo achosion yn ymwneud â dau gontractwr penodol, ac mi fyddai'n ddefnyddiol gwybod pryd y gallaf ddisgwyl diweddariad am hyn.

Wrth inni edrych at gynlluniau i'r dyfodol, mae'n ofnadwy o bwysig, onid ydy, fod sicrwydd ansawdd o ran y gwaith sy'n cael ei wneud yn cael ei ddiogelu. Un ffordd o wneud hynny fyddai creu gweithlu sgilgar yn lleol, a dyna ydy un nod tu ôl i fenter newydd sbon Tŷ Gwyrddfai ym Mhenygroes, sef canolfan datgarboneiddio newydd, arloesol y bûm i yn ymweld â hi yn ddiweddar. Dyma'r ganolfan gyntaf o'i fath yng Nghymru, ac, yn wir, ym Mhrydain, sy'n dwyn llawer o bartneriaid ynghyd o dan arweiniad cwmni tai Adra, ar safle ffatri a oedd wedi cau rhai blynyddoedd yn ôl, sef Northwood Hygiene.

Dwi yn gyffrous iawn am y prosiect yma a'r gwaith pwysig y gall gael ei gyflawni yno i daclo tlodi ynni a newid hinsawdd yn ogystal â chreu gweithlu sgilgar a chadwyni cyflenwi lleol ar gyfer yr agenda ddatgarboneiddio. Felly, hoffwn i, ar ran y partneriaid—partneriaid Tŷ Gwyrddfai—estyn gwahoddiad cynnes i chi ymweld â'r ganolfan, ac mi fyddai yna groeso mawr ichi yno.

As you'll know, the problems experienced by some of my constituents with energy efficiency measures under the Arbed 2 scheme still haven't been resolved. I am grateful that your officials are dealing with cases relating to two specific contractors, and it would be useful to hear when we can expect an update on this.

As we look to future schemes, it's exceptionally important, isn't it, that quality assurance is available in terms of the work that is done. One way of doing that would be to create a skilled workforce locally, and that's one aim behind a new initiative, the Tŷ Gwyrddfai initiative in Penygroes, which is a new and innovative decarbonisation centre that I visited recently. This is the first centre of its kind in Wales, and indeed in the United Kingdom, which is drawing several partners together under the Adra housing association, on a factory site that closed a few years ago, namely Northwood Hygiene.

I feel very excited about this project and the important work that could be achieved there to tackle energy poverty and climate change, as well as creating a skilled workforce and local supply chains for the decarbonisation agenda. So, I would like, on behalf of the partners—the Tŷ Gwyrddfai partners—to extend a warm welcome to you to visit the centre, and there will be a very warm welcome for you there.

Diolch, Siân. I very much want to visit, and I hope you will invite me formally and I can do that very soon. We're very pleased with the way the decarbonisation hub is working out. You've set out the history of the factory that closed and so on there. We were very pleased to be able to give £239,000 worth of a Transforming Towns placemaking grant to enable the transition into the hub—very delighted to have done that.

We know that the in-house contractor for Adra is going to do a retrofit of Adra-owned social homes and will have itself a space in the hub. As you rightly say, what we're hoping from all of these programmes that we're supporting—the optimised retrofit and these programmes—is that we will both overskill the workforce to produce the skilled workforce that you were just talking about, which we absolutely need to do, that we'll be able to identify what the skills are and where the shortages are, so that I can work with my colleague the education Minister and my colleague the economy Minister to make sure that our FE colleges are providing the right kind of provision for the workers of the future in the retrofit space, and that we can do the learning so necessary to ensure that we don't have the problems that you've rightly identified we had with previous schemes, which not only didn't always do what they said on the tin, but actually didn't even come with guarantees of the work and so on, so we've certainly learnt those lessons. We don't want to be in that position in the future. So, I'd be delighted to come and visit. I think it's a really good exemplar scheme of its type, and it is exactly the way that we're rolling out the right fit, the right tech for the right home, right across Wales, rather than the one-size-fits-all that has led to the problems in your constituency and Huw Irranca's and others', with the resulting misery to the homeowners, which we certainly wish to avoid in the future.

Diolch, Siân. Rwy'n awyddus iawn i ymweld, a gobeithio y byddwch chi'n fy ngwahodd yn ffurfiol ac y gallaf wneud hynny'n fuan iawn. Rydym yn falch iawn o'r ffordd y mae'r hyb datgarboneiddio yn gweithio. Fe wnaethoch chi nodi hanes y ffatri a gaeodd ac ati yn y fan honno. Roeddem yn falch iawn o allu rhoi gwerth £239,000 o grant creu lleoedd Trawsnewid Trefi i alluogi'r broses o drosglwyddo i'r hyb—yn falch iawn o fod wedi gwneud hynny.

Rydym yn gwybod bod contractwr mewnol Adra yn mynd i ôl-osod cartrefi cymdeithasol sy'n eiddo i Adra a bydd ganddo ei ofod ei hun yn yr hyb. Fel y dywedwch yn gywir, rydym yn gobeithio y bydd yr holl raglenni rydym yn eu cefnogi—y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a'r rhaglenni hyn—yn golygu y byddwn yn rhoi digon o sgiliau i'r gweithlu i gynhyrchu'r gweithlu medrus roeddech chi'n siarad amdano nawr—ac mae gwir angen inni wneud hynny—ac y byddwn yn gallu nodi beth yw'r sgiliau a lle mae prinder, er mwyn imi allu gweithio gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Addysg a fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr economi i wneud yn siŵr fod ein colegau addysg bellach yn darparu'r math cywir o ddarpariaeth ar gyfer gweithwyr y dyfodol ym maes ôl-osod, ac yn dysgu'r gwersi sydd mor angenrheidiol i sicrhau nad ydym yn cael y problemau a nodwyd gennych ac a gawsom gyda chynlluniau blaenorol, nad oedd bob amser yn gwneud yr hyn roeddent yn ei ddweud, ac nad oedd gwarantau ar gyfer y gwaith ac yn y blaen yn dod gyda hwy, felly rydym yn sicr wedi dysgu'r gwersi hynny. Nid ydym eisiau bod yn y sefyllfa honno yn y dyfodol. Felly, byddwn wrth fy modd yn dod i ymweld. Rwy'n credu ei fod yn gynllun enghreifftiol da iawn o'i fath, a dyma'r union ffordd yr awn ati i gyflwyno'r pethau iawn, y dechnoleg gywir ar gyfer y cartref cywir, ar draws Cymru, yn hytrach na'r un ateb i bawb sydd wedi arwain at y problemau yn eich etholaeth chi ac un Huw Irranca ac eraill, gyda'r diflastod sy'n deillio o hynny i'r perchnogion tai, ac rydym yn sicr yn awyddus i osgoi hynny yn y dyfodol.

Responding as chair of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency to your statement on improving the energy efficiency of Welsh homes on 8 November, I referred to the Equality and Social Justice Committee recommendations for the Welsh Government to ensure that the Warm Homes programme embeds the fabric and worst-first approach to retrofitting, as well as targeting the poorest households and the least efficient homes, and asked how you will ensure that the programme embeds this. Your reply concluded,

'we constantly look to see whether it's better to help more people do one thing than it is to help very much fewer people do everything, and I'm afraid that's one of the balances we're constantly wrestling with.'

I thank you for subsequently agreeing to work with the cross-party group on this, and to attend our next meeting on 13 February. But in the meantime, how do you respond to the concern raised by Gwynedd Council's fuel poverty officer at the cross-party group's last meeting in November, that there are high levels of non-compliant stock with the Welsh housing quality standard in Gwynedd?

Wrth ymateb fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni i'ch datganiad ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi Cymru ar 8 Tachwedd, cyfeiriais at argymhellion y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i Lywodraeth Cymru er mwyn sicrhau bod y rhaglen Cartrefi Clyd yn ymgorffori dull adeiladwaith a 'gwaethaf yn gyntaf' o fynd ati i ôl-osod, yn ogystal â thargedu'r aelwydydd tlotaf a'r cartrefi lleiaf effeithlon, a gofynnais sut y byddwch yn sicrhau bod y rhaglen yn ymgorffori hyn. Daeth eich ateb i'r casgliad

'rydym ni'n ystyried trwy'r amser a yw hi'n well helpu mwy o bobl i wneud un peth nag yw hi i helpu llawer iawn llai o bobl i wneud pob dim, ac mae gennyf i ofn mai dyna un enghraifft o lawer o frwydro i gael y cydbwysedd yn iawn.'

Diolch am gytuno wedyn i weithio gyda'r grŵp trawsbleidiol ar hyn, ac i fynychu ein cyfarfod nesaf ar 13 Chwefror. Ond yn y cyfamser, sut rydych chi'n ymateb i'r pryder a godwyd gan swyddog tlodi tanwydd Cyngor Gwynedd yng nghyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ym mis Tachwedd, fod yna lefelau uchel o stoc nad yw'n cydymffurfio â safon ansawdd tai Cymru yng Ngwynedd?

I would respond with some surprise, Mark, because all authorities have met the standard for the Welsh housing quality, which is EPC D, apart from what are called 'acceptable fails'. So, if you have details of why he's concerned that the stock isn't up to standard, I'd certainly like to see it. His own council has submitted returns to us saying that they are satisfied that they have rolled out the Welsh housing quality standard, so, I'd genuinely like to see what's being referred to there. So, I'd like to understand that. 

We are in the process of discussing with registered social landlords and stock holding councils right across Wales the next iteration of the Welsh housing quality standard and to what level we expect homes to be retrofitted yet again. So, we're going to bring them up from the EPC D that we currently have, which I'll remind you we were told we could never possibly do in the time but we have actually managed to do it. We're in advanced discussions about where the next stage will be—EPC B, A—what can we bring homes up to and for what level of money, and over what time period. So, it will be very important to understand any difficulties in the previous iteration, and I would really very much like to see the evidence that has been put in front of you, so that we can have a look at it. But, I assure you that our gold standard is to make sure that all homes capable of being brought to the standard of the Welsh housing quality standard are brought to that standard, and there's a rigorous investigation of why any home couldn't be brought to that standard, and the acceptable fails are minimised and we understand the reason for them, rather than not doing anything to the properties that we think couldn't come up to the full standard. So, that's the situation as it is at the moment. 

Fe fyddwn i'n ymateb gyda rhywfaint o syndod, Mark, gan fod pob awdurdod wedi cyrraedd y safon ansawdd tai Cymru, sef EPC D, ar wahân i'r hyn a elwir yn 'fethiannau derbyniol'. Felly, os oes gennych chi fanylion pam ei fod yn pryderu nad yw'r stoc yn cyrraedd y safon, byddwn yn sicr yn awyddus i'w gweld. Mae ei gyngor ei hun wedi cyflwyno ffurflenni i ni sy'n dweud eu bod yn fodlon eu bod wedi cyflwyno safon ansawdd tai Cymru, felly, byddwn yn wirioneddol awyddus i weld yr hyn y cyfeirir ato yn y fan honno. Felly, hoffwn ddeall hynny. 

Rydym yn y broses o drafod iteriad nesaf safon ansawdd tai Cymru gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a chynghorau sy'n dal stoc dai ledled Cymru ac i ba lefel y disgwyliwn i gartrefi gael eu hôl-osod unwaith eto. Felly, rydym yn mynd i'w codi o'r EPC D sydd gennym ar hyn o bryd, ac os caf eich atgoffa y dywedwyd wrthym na allem ei wneud o fewn yr amser, ond rydym wedi llwyddo i'w wneud mewn gwirionedd. Rydym mewn trafodaethau datblygedig ynglŷn â lle fydd y cam nesaf—EPC B, A—i ba safon y gallwn godi cartrefi iddi ac am faint o arian, a dros ba gyfnod o amser. Felly, bydd yn bwysig iawn deall unrhyw anawsterau yn yr iteriad blaenorol, a byddwn yn awyddus iawn i weld y dystiolaeth a roddwyd i chi, fel y gallwn edrych arni. Ond rwy'n eich sicrhau mai ein safon aur yw gwneud yn siŵr fod pob cartref y gellir eu codi i safon ansawdd tai Cymru yn cyrraedd y safon honno, ac mae ymchwiliad trylwyr ar y gweill i weld pam na allai unrhyw gartref gyrraedd y safon honno, a bod cyn lleied â phosibl o fethiannau derbyniol a'n bod yn deall y rheswm amdanynt, yn hytrach na pheidio â gwneud dim i'r eiddo y credwn na allai gyrraedd y safon yn llawn. Felly, dyna'r sefyllfa fel y mae ar hyn o bryd. 

14:05
Pont y Borth
The Menai Bridge

6. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar y gwaith i ailagor pont y Borth? OQ58910

6. Will the Minister provide an update on the work to reopen the Menai bridge? OQ58910

Cychwynnodd y rhaglen o waith brys ar gyfer ailagor Pont Menai ar 5 Ionawr. Mae disgwyl i’r rhaglen gael ei chwblhau o fewn pedair wythnos, yn amodol ar y tywydd. Bydd y terfyn pwysau o 7.5 tunnell yn parhau mewn grym pan fydd y bont yn ailagor.  

The emergency programme of works to reopen the Menai suspension bridge began on 5 January. The programme is scheduled to be completed within four weeks, subject to weather conditions. The 7.5 tonne weight limit will remain in place when the bridge reopens. 

Diolch yn fawr iawn. Mae'n bwysig, wrth gwrs, i gadw at yr amserlen yna. Mi allwn ni i gyd gytuno, gobeithio, fod profiad y misoedd diwethaf wedi profi mor fregus ydy'r isadeiledd o ran croesiadau y Fenai. Mae cau Pont y Borth a'r tagfeydd wedyn ar y Britannia wedi creu anghyfleustra mawr ac wedi effeithio ar fusnes yn drwm iawn, nid yn unig yn ardal y Fenai ond ar draws yr ynys. Ac mi wnaf i dynnu sylw'r Dirprwy Weinidog at y ffaith bod Cyngor Sir Ynys Môn wedi ysgrifennu at Weinidog yr Economi yn y dyddiau diwethaf yn gofyn am ragor o help i fusnes—rhywbeth dwi wedi ei alw amdano fo, a dwi'n hapus iawn i'w hategu eto. Ond, yn wyneb mor fregus ydy'r croesiad, mae'n amlwg bod rhaid adeiladu croesiad mwy gwydn. Yr ateb ydy deuoli croesiad Britannia neu godi trydedd pont. Fe gytunwyd i wneud hynny yn 2016, a dwi'n sylweddoli wrth gwrs bod eisiau gwneud yn siŵr o'r angen am ddatblygiadau ffyrdd newydd cyn bwrw ymlaen, ond mae'r angen yna wedi cael ei brofi rŵan. Gaf i ofyn i'r Gweinidog i wneud penderfyniad buan i fwrw ymlaen er mwyn sicrhau'r gwytnwch yna ar gyfer y dyfodol?

Thank you very much. It is very important to stick to that timetable. We can all agree, I hope, that the experience of the past few months has proven just how vulnerable the infrastructure is in terms of the Menai crossings. The closure of the Menai bridge and the traffic jams on the Britannia bridge have created great inconvenience and had a great impact on business, not only in the Menai Bridge area but across the island. And I will draw the Minister's attention to the fact that Isle of Anglesey County Council wrote to the Minister for Economy in the past few days asking for further business support—something I've also requested, and I'm happy to endorse that again. But, given how vulnerable the crossing is, it's clear that we need a more robust crossing, and the solution is to dual the Britannia crossing or to erect a third crossing, and it was agreed that that would be done in 2016. I realise, of course, that we need to secure the need for new developments before they proceed, but can I ask the Minister to make an early decision to ensure that resilience for the future?

Well, thank you. I note that we have supported, through Business Wales, some 288 businesses on the island, and I acknowledge the impact that the closure has had at a time that is already difficult for businesses and this has been another pressure on many of them. In terms of the future of the crossing, as he knows, we have a programme of works planned, which we are still confident, weather permitting, will be completed by the end of January. And then, as we've explained, a more permanent solution will be scheduled in consultation with the local council at a time that is best not to interrupt tourism trade through the course of next year. 

I noticed, over Christmas, that the Member had managed to persuade some in the media that we had changed our position on the future of the third crossing, owing to its inclusion within the Wales infrastructure investment plan, along with a number of other legacy schemes, but it also made clear that all of these were subject to the roads review. So, the position in fact has not changed at all, despite the spin that was put on it. We'll be publishing the roads review within the next month, and we'll be asking the Burns commission to look at the future of the crossing as part of its work. We are expecting an interim report from the Burns commission shortly, and I think we all need to think about the role that infrastructure has to play in achieving both economic development but also achieving our carbon targets. 

Wel, diolch. Rwy'n nodi ein bod wedi cefnogi tua 288 o fusnesau ar yr ynys drwy Busnes Cymru, ac rwy'n cydnabod yr effaith y mae'r cau wedi ei chael ar adeg sydd eisoes yn anodd i fusnesau ac mae hwn wedi bod yn bwysau arall ar lawer ohonynt. Ar ddyfodol y groesfan, fel y mae'n gwybod, mae gennym raglen waith wedi'i chynllunio, ac rydym yn dal yn hyderus, os yw'r tywydd yn caniatáu, y caiff ei chwblhau erbyn diwedd mis Ionawr. Ac yna, fel rydym wedi egluro, bydd ateb mwy parhaol yn cael ei drafod mewn ymgynghoriad â'r cyngor lleol ar yr adeg orau i osgoi tarfu ar y fasnach dwristiaeth dros y flwyddyn nesaf. 

Dros y Nadolig, sylwais fod yr Aelod wedi llwyddo i berswadio rhai yn y cyfryngau ein bod wedi newid ein safbwynt ar ddyfodol y drydedd groesfan, oherwydd ei bod wedi'i chynnwys yn y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, ynghyd â nifer o gynlluniau etifeddol eraill, ond roedd hwnnw hefyd yn ei gwneud hi'n glir fod y rhain i gyd yn ddarostyngedig i'r adolygiad ffyrdd. Felly, nid yw'r safbwynt wedi newid o gwbl mewn gwirionedd, er gwaethaf y sbin a roddwyd arno. Byddwn yn cyhoeddi'r adolygiad ffyrdd o fewn y mis nesaf, a byddwn yn gofyn i gomisiwn Burns edrych ar ddyfodol y groesfan fel rhan o'i waith. Rydym yn disgwyl adroddiad interim gan gomisiwn Burns yn fuan, ac rwy'n credu bod angen i bawb ohonom feddwl am y rôl sydd gan seilwaith i'w chwarae wrth gyflawni datblygu economaidd ond hefyd wrth gyflawni ein targedau carbon. 

I thank the Member for submitting today's important question, and I certainly support much of the sentiment expressed by the constituency Member for Ynys Môn there as well. And it is welcome news, of course, Minister, to see the work taking place to reopen the bridge. But myself and Mark Isherwood as a fellow north Wales MS, have been joining meetings with the MP Virginia Crosbie with local businesses in Menai Bridge that are expressing their continued struggle and concern with the level of business and footfall that they're seeing. And it has been welcome, of course, to see some of the interventions take place to date. But with the reopening of Menai Bridge just a few weeks away, hopefully, I wonder what activity and promotional activity you have planned to let as many people know as possible that Menai Bridge is open for business and that the bridge itself will be back open so that those businesses can flourish again very soon.

Diolch i'r Aelod am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn heddiw, ac rwy'n sicr yn cefnogi llawer o'r teimladau a fynegwyd gan Aelod etholaeth Ynys Môn yno hefyd. Ac mae'r newyddion fod gwaith ar y gweill er mwyn ailagor y bont yn newyddion i'w groesawu, wrth gwrs, Weinidog. Ond rwyf i a Mark Isherwood fel cyd-Aelod o ogledd Cymru, wedi ymuno â chyfarfodydd gyda'r AS Virginia Crosbie gyda busnesau lleol ym Mhorthaethwy sy'n mynegi eu brwydr barhaus a'u pryder ynghylch lefel y busnes a nifer yr ymwelwyr y maent yn eu gweld. A da o beth, wrth gwrs, yw gweld rhai o'r ymyriadau sydd wedi digwydd hyd yma. Ond gyda gwaith ar y gweill i ailagor pont Menai ymhen ychydig wythnosau gobeithio, tybed pa weithgaredd a gweithgareddau hyrwyddo a gynlluniwyd gennych i adael i gymaint o bobl â phosibl wybod bod Porthaethwy ar agor i fusnes ac y bydd y bont ei hun ar agor eto fel y gall y busnesau hynny ffynnu eto yn fuan iawn. 

14:10

Of course, the town of Menai Bridge has never been closed, and what's been very interesting is that the data, rather than the concerns and claims, have shown still a significant level of activity through the Patrwm project using long-range wide area network, which we've been pleased to support. So, I think it's important to put facts alongside concerns. I note that the Member of Parliament that he mentioned has been heavily ramping up the concerns. But actually, the data doesn't fully bear that out, and the nature of the custom and people staying actually longer in the town centre, has been quite striking.

But there has been, of course, an impact, we don't deny that, and mitigation measures have been put in place, including free car parking, which will remain available in Menai Bridge town and the two park-and-share sites throughout January. Also, to assist with the loss of bus services on the island, the council has provided additional stops closer to the Menai suspension bridge, which is proving successful. I was pleased that Ynys Môn had done that. Gwynedd, I think, has yet to match that level of activity on their side of the bridge, and I think they should be encouraged to do so. And some behaviour change has already started to take place with people increasingly walking across the bridge and heading beyond because of its closure. But of course, we will continue to work with the council to see what more we can do to make sure that the area is promoted, and that we are able to restore confidence in the area as quickly as possible.

Wrth gwrs, nid yw tref Porthaethwy wedi bod ar gau o gwbl, a'r hyn sydd wedi bod yn ddiddorol iawn yw bod y data, yn hytrach na'r pryderon a'r honiadau, wedi dangos lefel o weithgaredd sy'n dal i fod yn sylweddol drwy brosiect Patrwm gan ddefnyddio rhwydwaith ardal eang cyrhaeddiad hir y buom yn falch o'i chefnogi. Felly, rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig rhoi ffeithiau ochr yn ochr â phryderon. Nodaf fod yr Aelod Seneddol y soniodd amdano wedi bod yn ddiwyd yn hyrwyddo'r pryderon. Ond mewn gwirionedd, nid yw'r data'n adlewyrchu hynny'n llawn, ac mae natur masnachu, a phobl yn aros yn hirach ynghanol y dref mewn gwirionedd, wedi bod yn eithaf trawiadol.

Ond fe gafwyd effaith, wrth gwrs, nid ydym yn gwadu hynny, ac mae mesurau lliniaru wedi'u rhoi ar waith, gan gynnwys parcio am ddim, a fydd yn parhau yn nhref Porthaethwy a'r ddau safle parcio-a-rhannu drwy gydol mis Ionawr. Hefyd, i gynorthwyo gyda cholli gwasanaethau bws ar yr ynys, mae'r cyngor wedi darparu mannau aros ychwanegol yn nes at bont Menai ei hun, a bu hynny'n llwyddiant. Roeddwn yn falch fod Ynys Môn wedi gwneud hynny. Nid wyf yn credu bod Gwynedd wedi cyflawni'r lefel honno o weithgaredd ar eu hochr hwy o'r bont eto, ac rwy'n credu y dylid eu hannog i wneud hynny. Ac mae peth newid ymddygiad eisoes wedi dechrau digwydd gyda mwy o bobl yn cerdded ar draws y bont ac yn mynd ymhellach oherwydd ei bod wedi cau. Ond wrth gwrs, byddwn yn parhau i weithio gyda'r cyngor i weld beth arall y gallwn ei wneud i sicrhau bod yr ardal yn cael ei hyrwyddo, a'n bod yn gallu adfer hyder yn yr ardal cyn gynted â phosibl.

Prosiectau Egni Adnewyddadwy Lleol
Local Renewable Energy Projects

7. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i alluogi prosiectau egni adnewyddadwy lleol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ58915

7. What steps is the Welsh Government taking to facilitate local renewable energy projects in Mid and West Wales? OQ58915

Diolch, Cefin. As we move towards a more localised, renewables-based energy system, we are taking steps to ensure that the wealth from renewable energy projects remains in Wales. We are building on our support for communities and public bodies, developing additional offers for local businesses and supporting energy plans to highlight local opportunities.

Diolch, Cefin. Wrth inni symud tuag at system ynni fwy lleol, sy'n seiliedig ar ynni adnewyddadwy, rydym yn cymryd camau i sicrhau bod y cyfoeth o brosiectau ynni adnewyddadwy yn aros yng Nghymru. Rydym yn adeiladu ar ein cefnogaeth i gymunedau a chyrff cyhoeddus, yn datblygu cynigion ychwanegol i fusnesau lleol ac yn cefnogi cynlluniau ynni i nodi cyfleoedd lleol.

Diolch yn fawr iawn. Mae'r argyfwng ynni—sydd wedi cael ei waethygu, wrth gwrs, gan y rhyfel yn Wcráin—wedi pwysleisio’r angen yng Nghymru i fod yn llawer mwy gwydn o ran cynhyrchu ein hynni ni. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynhyrchu 70 y cant o drydan Cymru drwy ddulliau adnewyddol erbyn 2030, a dwi'n croesawu hynny’n fawr iawn, a'r pwyslais a roddir ar berchnogaeth leol fel rhan o hyn, ac mae gan ganolbarth a gorllewin Cymru botensial anhygoel i gyfrannu at gyrraedd y targed hwn. Fodd bynnag, fel sydd wedi cael ei nodi mewn adroddiad diweddar gan y Pwyllgor Materion Cymreig, mae capasiti'r grid cenedlaethol yng Nghymru—a dwi'n dyfynnu, 'wedi'i gyfyngu'n sylweddol'. Mae hyn yn rhwystredig iawn, wrth gwrs. Er enghraifft, mae’n rhwystr i ffermwyr yn ardal yr Elenydd i symud ymlaen gyda chynlluniau datgarboneiddio, a pheryglu datblygiadau mwy sylweddol yn y môr Celtaidd. Felly, pa drafodaethau ŷch chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol i wella capasiti’r grid fel y gall cymunedau a busnesau yng Nghymru symud ymlaen gyda'u prosiectau ynni adnewyddol?

Thank you very much. The energy crisis—which has been made worse, of course, by the war in Ukraine—has emphasised the need in Wales to be far more resilient in terms of producing our own energy. The Welsh Government is committed to producing 70 per cent of electricity in Wales through renewable means by 2030, and I welcome that very much, and the emphasis on local ownership is part of this, and mid and west Wales has incredible potential to contribute to reaching that target. However, as has been noted in a recent report by the Welsh Affairs Committee, the national grid capacity in Wales—and I quote, 'has been limited significantly'. This is very frustrating, of course. For example, it's a barrier to farmers in the Elenydd area to move forward with decarbonisation plans; it endangers more fundamental developments in the Celtic sea. So, what discussions have you had with UK Government to improve grid capacity so that communities and businesses in Wales can move ahead with their renewable energy projects?

Diolch, Cefin. Yes, a very important point. So, we have 897 MW of locally owned renewable electricity and heat capacity in Wales in 2021, which was 90 per cent of the way towards our 1 GW target for 2030, which is really good news. We've got a total of 2,201 new renewable projects commissioned across mid Wales and the Swansea bay city region in 2021. They represent a capacity increase of 31.5 MW and comprise mostly small scale and domestic installations, exactly as you said. We've been supporting a wide range of community and publicly owned renewable projects which are around 4.8 MW of capacity. I'm telling you these things because I don't want a doom and gloom effect for this industry, because I think it's pretty vibrant and people are really interested in it, and this kind of diversified community energy is very important to energy security, of course. But there's no doubt at all that the grid is a limiting factor. As I've said in this Chamber a number of times, and it still remains the case, I'm very pleased to say that the UK Government has belatedly understood the need to plan the grid. We have a process in place now to put a planned grid in place, a higher network operator arrangement, and we've got a lot of work going on to understand how and where that will be, what needs to be upgraded.

A lot hinges on a pipeline project that will be put from north to south Wales to connect the two offshore wind projects, both the fixed offshore wind and what we hope will be an enormous project of floating wind in the Celtic sea. The exact route of that pipeline is up for consideration. I have officials very much involved in that and I'll be meeting the energy Minister again soon. I've already had a really good encounter with the energy Minister, to be fair, so I think they are on this page at last. The big issue for us will be to make sure that we get the new grid we need coming down through the middle of Wales, which we absolutely do need, and that we have that in a way that allows the connections in, but we also need the grid strengthened right across south Wales and in north Wales. It's not good enough to say, 'Well, those two bits are all right'; they are not. I have to tell you that, if you live where I live in Swansea, you get brownouts quite a lot. So, we need the existing grid to be strengthened and we need the incoming energy from the new Celtic sea and from the huge investment in the north-Wales coastline to benefit the people of Wales. I want that energy to come here. I don't want it to go to Devon or the Republic of Ireland or into Liverpool or somewhere. So, we've been working very hard to make sure that that stays on track and that we get the right level of consultation and involvement in Wales, and so far so good, but watch this space.

Diolch, Cefin. Ie, pwynt pwysig iawn. Felly, mae gennym 897 MW o gapasiti trydan a gwres adnewyddadwy yng Nghymru sy'n eiddo lleol, yn 2021, a oedd yn 90 y cant o'r ffordd tuag at ein targed 1 GW ar gyfer 2030, sy'n newyddion da iawn. Mae gennym gyfanswm o 2,201 o brosiectau adnewyddadwy newydd wedi'u comisiynu ledled canolbarth Cymru a dinas-ranbarth bae Abertawe yn 2021. Maent yn darparu cynnydd o 31.5 MW yn y capasiti ac yn cynnwys gosodiadau bach a gosodiadau domestig yn bennaf, yn union fel y dywedoch chi. Rydym wedi bod yn cefnogi ystod eang o brosiectau ynni adnewyddadwy sy'n eiddo cyhoeddus neu'n eiddo i'r gymuned, ac sy'n cynhyrchu tua 4.8 MW o gapasiti. Rwy'n dweud y pethau hyn wrthych am nad wyf eisiau taflu cysgod dros y diwydiant hwn gan fy mod yn credu ei fod yn eithaf bywiog ac mae gan bobl ddiddordeb mawr ynddo, ac mae'r math hwn o ynni cymunedol amrywiol yn bwysig iawn o safbwynt diogelu ffynonellau ynni wrth gwrs. Ond nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl fod y grid yn ffactor sy'n cyfyngu. Fel y dywedais yn y Siambr hon nifer o weithiau, ac mae'n dal i fod yn wir, rwy'n falch iawn o ddweud bod Llywodraeth y DU wedi deall yr angen i gynllunio'r grid o'r diwedd. Mae gennym broses yn ei lle nawr i roi grid wedi'i gynllunio yn ei le, trefniant gweithredwr rhwydwaith uwch, ac mae gennym lawer o waith yn digwydd i ddeall sut a ble fydd hynny, beth sydd angen ei uwchraddio.

Mae llawer yn dibynnu ar brosiect pibell a fydd yn gweithredu o ogledd Cymru i dde Cymru i gysylltu'r ddau brosiect gwynt ar y môr, y prosiect ynni gwynt ar y môr sefydlog a'r hyn y gobeithiwn y bydd yn brosiect enfawr gydag ynni gwynt arnofiol yn y môr Celtaidd. Mae union lwybr y bibell honno i'w ystyried. Mae gennyf swyddogion yn gwneud llawer o waith ar hynny a byddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog ynni eto'n fuan. Rwyf eisoes wedi cael cyfarfod da iawn gyda'r Gweinidog ynni, i fod yn deg, felly rwy'n meddwl eu bod yn gefnogol o'r diwedd. Y peth mawr i ni fydd gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael y grid newydd sydd ei angen arnom i ddod i lawr drwy ganol Cymru, ac mae gwir angen hynny, a'n bod yn cael hynny mewn ffordd sy'n caniatáu'r cysylltiadau i mewn, ond mae angen inni gael y grid wedi'i gryfhau'n iawn hefyd ar draws de Cymru ac yng ngogledd Cymru. Nid yw dweud, 'Wel, mae'r ddau le hynny'n iawn' yn ddigon da; nid ydynt yn iawn. Mae'n rhaid imi ddweud wrthych, os ydych chi'n byw lle rwy'n byw yn Abertawe, rydych chi'n cael cryn dipyn o adegau pan fo'r pŵer yn wannach. Felly, mae angen cryfhau'r grid presennol ac mae angen i'r ynni sy'n dod i mewn o'r môr Celtaidd ac o'r buddsoddiad enfawr ar arfordir gogledd Cymru fod o fudd i bobl Cymru. Rwyf eisiau i'r ynni hwnnw ddod yma. Nid wyf eisiau iddo fynd i Ddyfnaint na Gweriniaeth Iwerddon nac i Lerpwl neu rywle. Felly, rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod hynny'n aros ar y trywydd iawn a'n bod yn cael y lefel gywir o ymgynghori ac ymwneud yng Nghymru, ac mae hynny'n digwydd hyd yma, ond gwyliwch y gofod hwn.

14:15

Minister, I agree with much of what you say there, so it would be great if you would join us on Tuesday evening, because Cefin and myself, Jane Dodds and Joyce Watson are hosting a reception on Tuesday evening here at the Senedd entitled the 'Haven Waterway Future Energy Cluster Reception', focusing on floating offshore wind and the opportunities available to us in Pembrokeshire, specifically on the Haven Waterway. 

In agreeing with what you've said so far, I'd be interested to know, given that we require additional infrastructure, what discussions you're having with NRW and local authorities, when it comes to the planning for this infrastructure on land, that they have the funds available, the resources available, to make sure that they're done in a timely manner. Diolch. 

Weinidog, rwy'n cytuno â llawer o'r hyn rydych chi'n ei ddweud yno, felly byddai'n wych pe baech yn ymuno â ni nos Fawrth, oherwydd mae Cefin a minnau, Jane Dodds a Joyce Watson yn cynnal derbyniad nos Fawrth yma yn y Senedd o'r enw 'Derbyniad Clwstwr Ynni'r Dyfodol yn Nyfrffordd y Ddau Gleddau', i ganolbwyntio ar ynni gwynt arnofiol ar y môr a'r cyfleoedd sydd ar gael i ni yn sir Benfro, yn benodol yn Nyfrffordd y Ddau Gleddau. 

Wrth gytuno â'r hyn rydych chi wedi'i ddweud hyd yma, ac o ystyried bod angen seilwaith ychwanegol arnom, hoffwn wybod pa drafodaethau rydych chi'n eu cael gyda CNC ac awdurdodau lleol ynglŷn â gwaith cynllunio ar gyfer y seilwaith hwn ar y tir, a bod ganddynt yr arian ar gael, yr adnoddau ar gael, i wneud yn siŵr eu bod yn cael eu gwneud mewn modd amserol. Diolch. 

Sorry, I have absolutely no idea whether I'm in the Senedd next Tuesday, but, if I am, I'll happily come along. Absolutely, but we've got to do it in the right order. So, we absolutely will want to make sure that the planning arrangements are in place, but, depending on the level that we're talking about, it might be a nationally significant infrastructure development, so it might be the UK Government that's consenting some of this stuff. The 'might be' is the important bit, isn't it, because we need to understand exactly what's being planned for, when it's being planned for, and when it will come on stream in order to get—forgive the colloquialism—our ducks in a row. So, we're very keen to make sure that the Celtic sea projects, the floating wind projects in particular, use the wealth of experience and opportunity that there is in all of the south Wales and north Wales ports, that we get the actual infrastructure build here in Wales, not just the maintenance contracts, and we actually get the wealth from the project coming here, and, in particular, we get the energy input here so that we do get the strengthening of the grid, which would then, of course, allow all of the other projects that we've got, which we know are ready to go, including all our Homes as Power Stations and all the rest of it.

So, I can assure you that all of that is very much on the table. Vaughan Gething and myself have met the Crown Estate and the energy Minister a number of times. There are a number of fingers in the pie at the moment. We've spoken to all the ports and the port authorities and so on, so we're very much in the same space as you, and what we need to do now is just make sure that we stay ahead of that game so that we get the investment we want. 

Mae'n ddrwg gennyf, nid oes gennyf unrhyw syniad a fyddaf i yn y Senedd ddydd Mawrth nesaf, ond os byddaf, rwy'n hapus i ddod. Yn sicr, ond mae'n rhaid inni ei wneud yn y drefn iawn. Felly, byddwn yn bendant eisiau sicrhau bod y trefniadau cynllunio yn eu lle, ond yn dibynnu ar y lefel rydym yn siarad amdani, gallai fod yn ddatblygiad seilwaith o bwys cenedlaethol, felly efallai mai Llywodraeth y DU sy'n cydsynio i rai o'r pethau hyn. Yr 'efallai' yw'r darn pwysig, onid e, oherwydd mae angen inni ddeall yn union beth y cynllunnir ar ei gyfer, erbyn pryd y caiff ei gynllunio, a phryd y daw'n weithredol er mwyn inni allu cael trefn ar bethau. Felly, rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod y prosiectau môr Celtaidd, y prosiectau ynni gwynt arnofiol yn enwedig, yn defnyddio'r cyfoeth o brofiad a'r cyfle sydd ym mhob un o borthladdoedd de Cymru a gogledd Cymru, ein bod yn cael y gwaith adeiladu seilwaith yma yng Nghymru, nid dim ond y contractau cynnal a chadw, a'n bod yn cael y cyfoeth o'r prosiect i ddod yma, ac yn fwyaf arbennig, ein bod yn cael y mewnbwn ynni yma fel ein bod yn cael y grid wedi'i gryfhau, gan arwain wedyn, wrth gwrs, at yr holl brosiectau eraill sydd gennym, y gwyddom eu bod yn barod i fynd, gan gynnwys ein holl gynlluniau Cartrefi fel Gorsafoedd Pŵer a'r cyfan arall.

Felly, gallaf eich sicrhau bod hynny i gyd dan ystyriaeth. Mae Vaughan Gething a minnau wedi cyfarfod ag Ystad y Goron a'r Gweinidog ynni nifer o weithiau. Mae nifer o fysedd yn y brywes ar hyn o bryd. Rydym wedi siarad â'r holl borthladdoedd ac awdurdodau porthladd ac yn y blaen, felly rydym yn bendant o'r un farn â chi, a'r hyn sydd angen inni ei wneud nawr yw sicrhau ein bod ni'n parhau'n effro i unrhyw ddatblygiadau fel ein bod yn cael y buddsoddiad rydym ei eisiau. 

Cefnogi Ynni Adnewyddadwy
Supporting Renewable Energy

8. Pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi'u cynnal gyda llywodraethau eraill er mwyn rhannu arferion da ynghylch cefnogi ynni adnewyddadwy? OQ58921

8. What discussions has the Minister held with other governments in order to share good practice in relation to supporting renewable energy? OQ58921

Diolch, Sioned. My officials and I hold regular bilateral and multilateral discussions with other Governments to share our experiences, good practice and challenges. Examples include the net zero interministerial meetings of the four UK nations, the British-Irish Council and the Under2 Coalition of state, regional and provincial Governments. So, we have quite a lot of contact, inter-government and otherwise. 

Diolch, Sioned. Mae fy swyddogion a minnau'n cynnal trafodaethau dwyochrog ac amlochrog rheolaidd gyda Llywodraethau eraill i rannu ein profiadau, ein harferion da a'n heriau. Ymhlith y rhain mae cyfarfodydd rhyngweinidiogol sero net pedair gwlad y DU, y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig a'r Gynghrair Dan2 o Lywodraethau gwladwriaethol, rhanbarthol a thaleithiol. Felly, rydym yn cael cryn dipyn o gysylltiad, yn rhynglywodraethol ac fel arall. 

Diolch, Gweinidog. Yn sgil, wrth gwrs, yr angen i ymateb i’r argyfwng hinsawdd, a’r angen, fel y clywsom gan Cefin Campbell, i gynyddu’r ynni rŷn ni’n ei gynhyrchu’n lleol, mae’n dda gweld bod y trafodaethau hyn yn mynd ymlaen. Hyd nes y bydd gennym ni system drafnidiaeth gyhoeddus sy’n gymwys i’n hanghenion cenedlaethol ni, ac a fydd yn un rhad i’w defnyddio, bydd meysydd parcio yn rhan o dirwedd pob tref yng Nghymru, dwi’n siŵr. Ond mae deddfwriaeth a gymeradwywyd ddiwedd y llynedd gan Senedd Ffrainc yn ei gwneud yn ofynnol i bob maes parcio sydd â chapasiti o 80 neu fwy o gerbydau i osod canopi o baneli solar dros y safle. Mae’r Ddeddf yn cwmpasu meysydd parcio presennol, yn ogystal â rhai newydd. Drwy osod ffermydd solar ar safleoedd fel hyn, sydd eisoes wedi’u datblygu, nod y strategaeth yw datrys un o heriau mawr ynni solar, sef yr angen am dir a allai fygwth mannau gwyrdd a thir amaeth. A wnewch chi felly, Weinidog, ymchwilio i ddichonoldeb cyflwyno cynllun tebyg ar gyfer paneli solar mewn strwythurau fel meysydd parcio yng Nghymru sydd yn nwylo cyrff cyhoeddus ac efallai cwmnïau preifat?

Thank you, Minister. Given the need to respond to the climate crisis and the need, as we heard from Cefin Campbell, to increase the energy produced locally, it's good to see that these discussions are ongoing. Until we have a public transport system that is fit for purpose and is cheap to use, car parks will be part of the landscape of every town in Wales, I'm sure. But legislation approved last year by the French Parliament makes it a requirement for every car park with a capacity of 80 or more vehicles to have a canopy of solar panels over the site. The Act includes current car parks as well as new ones. By placing solar farms on sites such as this, which are already developed, the aim of the strategy is to solve one of the great challenges of solar power—the need for land, which could threaten agricultural land and greenfield sites. So, Minister, will you look at the feasibility of introducing a similar scheme for solar panels in places such as car parks in Wales, held by public bodies and perhaps private companies too? 

14:20

Yes, I was really aware of that. It's a great idea. Obviously, if you travel in Europe at all, you'll notice that car parks have canopies over them anyway, because they're shading the vehicles from the sun. We don’t entirely have that problem in Wales yet. We have the rain problem, absolutely. The old joke about, 'Did you know that you could take your cagoule off when you go to England?’ springs to mind at that point. I’m not sure that we could justify building a canopy in order to put a solar panel on it. But I absolutely take the point that, where there is capacity to put a solar panel on an existing roof, or we're building new, deliberately, we should be doing that.

The whole issue with the grid that we were just discussing comes to play there. What would we do with that energy? If there’s a local use for it, then, okay, that’s fine. But if you are looking to feed it into the grid, then we have all of the issues that we've got. I'm actually very interested in looking to see whether that kind of system would support an EV charging network, even if it was a slow one.

So, there are some things afoot to look at that, and we are very interested in taking that forward. It’s a slightly different landscape to the one in France, but, nevertheless, I'm very interested in the project. And if you're aware of anyone who is interested in taking it forward—local authority-wise or private sector car park-wise—then do let us know, because we are very happy to talk to them.

Ie, roeddwn i'n ymwybodol iawn o hynny. Mae'n syniad gwych. Yn amlwg, os ydych chi'n teithio yn Ewrop o gwbl, fe sylwch fod canopïau dros y meysydd parcio, oherwydd eu bod yn cysgodi'r cerbydau rhag yr haul. Nid yw'r broblem honno gennym yn llwyr yng Nghymru eto. Mae gennym broblem glaw, yn sicr. Mae'r hen jôc, 'A wyddech chi y gallech chi dynnu eich cagŵl pan fyddwch chi'n mynd i Loegr?' yn dod i'r meddwl. Nid wyf yn siŵr y gallem gyfiawnhau adeiladu canopi er mwyn rhoi panel solar arno. Ond rwy'n sicr yn derbyn y pwynt, lle mae yna allu i roi panel solar ar do sy'n bodoli eisoes, neu pan fyddwn yn adeiladu o'r newydd, yn fwriadol, y dylem wneud hynny.

Mae'r holl fater roeddem yn ei drafod nawr gyda'r grid yn berthnasol. Beth y byddem yn ei wneud â'r ynni hwnnw? Os oes defnydd lleol ar ei gyfer, yna, iawn, mae hynny'n iawn. Ond os ydych chi'n awyddus i'w fwydo i mewn i'r grid, mae gennym yr holl broblemau sydd gennym. Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn edrych i weld a fyddai'r math hwnnw o system yn cefnogi rhwydwaith gwefru cerbydau trydan, hyd yn oed os yw'n un araf.

Felly, mae rhai pethau ar y gweill i edrych ar hynny, ac mae gennym ddiddordeb mawr mewn symud hynny yn ei flaen. Mae'n dirwedd ychydig yn wahanol i'r un yn Ffrainc, ond er hynny, mae gennyf ddiddordeb mawr yn y prosiect. Ac os ydych chi'n ymwybodol o unrhyw un sydd â diddordeb yn ei ddatblygu—yn awdurdodau lleol neu feysydd parcio sector preifat—rhowch wybod i ni, oherwydd byddem yn hapus iawn i siarad â hwy.

Lefelau Ffosffad
Phosphate Levels

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am lefelau ffosffad yn afonydd Cymru? OQ58928

9. Will the Minister make a statement on phosphate levels in Welsh rivers? OQ58928

Yes. Thank you, Ken. On 9 February, the First Minister will reconvene a summit of key partners in tackling excessive levels of phosphates in Welsh rivers, to discuss current progress and establish next steps. I'll set out the outcomes of that discussion, together with an action plan, in a written statement, which will go out shortly after the summit.

Ie. Diolch, Ken. Ar 9 Chwefror, bydd y Prif Weinidog yn ailymgynnull uwchgynhadledd o bartneriaid allweddol i fynd i'r afael â lefelau gormodol o ffosffadau yn afonydd Cymru, er mwyn trafod y cynnydd presennol a sefydlu'r camau nesaf. Byddaf yn nodi canlyniadau'r drafodaeth honno, ynghyd â chynllun gweithredu, mewn datganiad ysgrifenedig a gyhoeddir yn fuan ar ôl yr uwchgynhadledd.

Thank you, Minister. That’s really helpful to know. I recently met with small businesses in the house building industry, and they were raising this matter as a concern. Will the housing industry be present at that meeting on 9 February, and will you be able to give some reassurance that their concerns have been paid attention to?

Diolch, Weinidog. Mae'n dda gwybod hynny. Fe gyfarfûm â busnesau bach yn y diwydiant adeiladu tai yn ddiweddar, ac roeddent yn bryderus ynglŷn â'r mater hwn. A fydd y diwydiant tai yn bresennol yn y cyfarfod ar 9 Chwefror, ac a fyddwch chi'n gallu rhoi sicrwydd fod eu pryderon wedi cael sylw?

Yes, absolutely. So, I'll just reiterate what I said to Huw Irranca-Davies earlier on in this session. What we've asked each sector to do is to look to see what they can propose to help solve their part of the problem. So, for house building, we know that surface water drainage systems, SUDS, are part of the solution; there will be others. We have asked each sector to come back to us, and we have been working all the way through. This isn't a one-off in July, and and then another one-off in February. We had a whole series of meetings going through the piece, chaired by officials, chaired by NRW. A whole range of things have been going on. But each sector has been asked to look to its own to see what it can do. 

The house builders have absolutely been a part of that. They are part of the problem. They need to be part of the solution. I would say that about whichever sector you'd ask. So, rather than everybody saying that it is somebody else's fault, look to put your own house in order, to come forward with practical, sustainable solutions that we can help implement and fund. Then, together, we can make sure that our rivers go back to the state that we'd all like to see them in. 

Gallaf, yn bendant. Fe wnaf ailadrodd yr hyn a ddywedais wrth Huw Irranca-Davies yn gynharach yn y sesiwn hon. Rydym wedi gofyn i bob sector edrych i weld beth y gallant ei gynnig i helpu i ddatrys eu rhan hwy o'r broblem. Felly, ar gyfer adeiladu tai, rydym yn gwybod bod systemau draenio dŵr wyneb, systemau draenio cynaliadwy, SDCau, yn rhan o'r ateb; bydd yna atebion eraill. Rydym wedi gofyn i bob sector ddod yn ôl atom, ac rydym wedi bod yn gweithio'r holl ffordd drwodd. Nid un digwyddiad ar ei ben ei hun ym mis Gorffennaf a digwyddiad arall ym mis Chwefror yw hyn. Cawsom gyfres gyfan o gyfarfodydd, o dan gadeiryddiaeth swyddogion, o dan gadeiryddiaeth CNC. Mae ystod gyfan o bethau wedi bod yn digwydd. Ond gofynnwyd i bob sector edrych ar eu meysydd eu hunain i weld beth y gallant ei wneud. 

Yn sicr, mae adeiladwyr tai wedi bod yn rhan o hynny. Maent yn rhan o'r broblem. Mae angen iddynt fod yn rhan o'r ateb. Byddwn yn dweud hynny am ba sector bynnag y byddech chi'n gofyn. Felly, yn hytrach na phawb yn dweud mai bai rhywun arall yw hyn, ceisiwch roi eich tŷ eich hun mewn trefn a chynnig atebion ymarferol, cynaliadwy y gallwn helpu i'w gweithredu a'u hariannu. Yna, gyda'n gilydd, gallwn wneud yn siŵr fod ein hafonydd yn dychwelyd i'r cyflwr y byddem i gyd yn hoffi ei weld. 

Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.

I thank the Minister and the Deputy Minister.

2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg
2. Questions to the Minister for Education and Welsh Language

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Natasha Asghar.

The next item, therefore, is the questions to the Minister for Education and the Welsh Language, and the first question is from Natasha Asghar.

Gwella Canlyniadau Addysgol
Improving Educational Outcomes

1. Pa gamau fydd y Gweinidog yn eu cymryd i wella canlyniadau addysgol disgyblion ysgol yn 2023? OQ58911

1. What action will the Minister take to improve the educational outcomes of school pupils in 2023? OQ58911

The roll-out of the Curriculum for Wales continues to be central to our reforms to improve the quality of, and engagement with, learning in schools and settings. We will continue to actively promote this, alongside our focus on cross-curricular and integral skills as a foundation for all learning.  

Mae cyflwyno Cwricwlwm Cymru yn parhau i fod yn ganolog i'n diwygiadau i wella ansawdd ac ymgysylltiad â dysgu mewn ysgolion a lleoliadau. Byddwn yn parhau i hyrwyddo hyn yn weithredol, ochr yn ochr â'n ffocws ar sgiliau trawsgwricwlaidd a chyfannol fel sylfaen i bob dysgu.  

Thank you, Minister. I've recently been contacted by a constituent who is the head of science and technology at a school in Wales and who is opposed to proposals to integrate physics, chemistry and biology into one award. My constituent strongly believes that these proposals remove choices from pupils and will seriously dilute the quality of science teaching in Wales by reducing the breadth of a student's science education. One of the reasons that UK science degrees are so widely respected worldwide is because they are so specialist, and less broad than in many other countries. My constituent goes on to say that these proposals present a threat to the Welsh economy, which needs highly skilled, highly paid jobs in Wales, many of which rely on high-quality science education, which would be put under risk with these plans in place. Concerns have also been expressed by the Institute of Physics and the Royal Society of Chemistry, who fear that the core sciences will lose their identity and will mean people missing the opportunity to develop a fascination for science that would lead them to rewarding careers moving forward. What can you say, Minister, to my constituent, colleagues in the teaching profession, professional bodies, and to parents in Wales who are concerned that these proposals will seriously damage science teaching here in Wales? Thank you.

Diolch. Mae etholwr, sy'n bennaeth gwyddoniaeth a thechnoleg mewn ysgol yng Nghymru, wedi cysylltu â mi yn ddiweddar i wrthwynebu cynigion i integreiddio ffiseg, cemeg a bioleg fel un cymhwyster. Mae fy etholwr yn credu'n gryf fod y cynigion hyn yn amddifadu disgyblion o ddewisiadau ac yn gwanhau ansawdd addysgu gwyddoniaeth yng Nghymru yn ddifrifol drwy leihau ehangder addysg wyddonol myfyriwr. Un o'r rhesymau pam fod graddau gwyddoniaeth y DU yn cael eu parchu mor eang drwy'r byd yw am eu bod mor arbenigol, ac yn llai eang nag mewn llawer o wledydd eraill. Aiff fy etholwr ymlaen i ddweud bod y cynigion hyn yn fygythiad i economi Cymru, sy'n galw am swyddi medrus iawn, ar gyflogau da yng Nghymru, ac mae llawer ohonynt yn dibynnu ar addysg wyddonol o ansawdd uchel, a fyddai'n cael ei beryglu gyda'r cynlluniau hyn ar waith. Mae'r Sefydliad Ffiseg a'r Gymdeithas Gemeg Frenhinol hefyd wedi mynegi pryderon, ac maent yn nodi eu bod yn ofni y bydd y gwyddorau craidd yn colli eu hunaniaeth gan olygu bod pobl yn colli cyfle i ddatblygu diddordeb mawr mewn gwyddoniaeth a fyddai'n eu harwain at yrfaoedd boddhaus yn y dyfodol. Weinidog, beth y gallwch chi ei ddweud wrth fy etholwr, wrth gydweithwyr yn y proffesiwn addysgu, cyrff proffesiynol, a rhieni yng Nghymru sy'n pryderu y bydd y cynigion hyn yn peri niwed difrifol i addysg wyddonol yma yng Nghymru? Diolch.

14:25

Actually, the view of the two institutions that you referred to is that the proposal that Qualifications Wales has brought forward is likely to increase the number of young people learning science and going on to study science, technology, engineering and mathematics subjects. That is actually the view they've expressed to us. Qualifications Wales is currently consulting on this matter, so your constituent—I would encourage him or her to contribute to the consultation. It’s important that all voices are heard as we approach the question of recasting our qualifications in Wales.

One in five schools in Wales currently teach three separate sciences at GCSE level, so the overwhelming majority do not. The proposals that Qualifications Wales have brought forward do not combine the sciences. They will retain their separate identity, but will be taught in a way that enables the linkages between them, which is really important for those who go on to study sciences to understand the fuller context in the widest range of sciences. That is the mechanism that Qualifications Wales suggests. Qualifications Wales has done a significant amount of work with higher education institutions to ensure they understand the perspectives that they have. That work continues in the early part of this year, but I'd encourage your constituent to participate in the discussion, which Qualifications Wales is keen to encourage.

Mewn gwirionedd, barn y ddau sefydliad y cyfeirioch chi atynt yw bod y cynnig y mae Cymwysterau Cymru wedi ei gyflwyno yn debygol o gynyddu nifer y bobl ifanc sy'n dysgu gwyddoniaeth ac yn mynd yn eu blaenau i astudio pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Dyna'r farn y maent wedi'i mynegi wrthym ni mewn gwirionedd. Mae Cymwysterau Cymru yn ymgynghori ar y mater hwn ar hyn o bryd, felly byddwn yn annog eich etholwr i gyfrannu at yr ymgynghoriad. Mae'n bwysig fod pob llais yn cael ei glywed wrth inni nesáu at y cwestiwn o ail-lunio ein cymwysterau yng Nghymru.

Ar hyn o bryd mae un o bob pum ysgol yng Nghymru yn dysgu tri phwnc gwyddonol ar wahân ar lefel TGAU, felly nid yw'r mwyafrif llethol ohonynt yn gwneud hynny. Nid yw'r cynigion y mae Cymwysterau Cymru wedi eu cyflwyno'n cyfuno'r gwyddorau. Byddant yn cadw eu hunaniaeth ar wahân, ond byddant yn cael eu dysgu mewn ffordd sy'n galluogi cysylltiadau rhyngddynt, sy'n bwysig iawn i'r rhai sy'n mynd ymlaen i astudio'r gwyddorau allu deall y cyd-destun llawnach yn yr ystod ehangaf o wyddorau. Dyna'r mecanwaith y mae Cymwysterau Cymru yn ei argymell. Mae Cymwysterau Cymru wedi gwneud cryn dipyn o waith gyda sefydliadau addysg uwch i sicrhau eu bod yn deall eu safbwyntiau. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau ar ddechrau'r flwyddyn hon, ond byddwn yn annog eich etholwr i gymryd rhan yn y drafodaeth y mae Cymwysterau Cymru yn awyddus i'w hysgogi.

Addysg a Gofal Plant Cyfrwng Cymraeg
Welsh-medium Education and Childcare

2. Sut mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r ddarpariaeth o addysg a gofal plant cyfrwng Cymraeg ar draws Pen-y-bont ar Ogwr? OQ58909

2. How does the Welsh Government support the provision of Welsh-medium education and childcare across Bridgend? OQ58909

The Welsh Government is working with the local authority to deliver on its Welsh in education strategic plan commitments to expand provision of childcare and education through the medium of Welsh. Forty-two million, seven hundred thousand pounds of funding has been approved in principle through a combination of our childcare, Welsh-medium and Sustainable Communities for Learning capital grants and programmes.

Mae Llywodraeth Cymru'n gweithio gyda'r awdurdod lleol i gyflawni ei hymrwymiadau cynllun strategol y Gymraeg mewn addysg i ehangu darpariaeth gofal plant ac addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae £42.7 miliwn o gyllid wedi cael ei gymeradwyo mewn egwyddor drwy gyfuniad o'n rhaglenni a'n grantiau cyfalaf gofal plant, cyfrwng Cymraeg a Chymunedau Dysgu Cynaliadwy.

Diolch, Minister. I am really pleased with the announcement that there will be more access for learners to receive their education through the medium of Welsh across my community and Wales; it’s been very much welcomed by my constituents. I just wanted to highlight some good news, really, which is that in Bridgend there are plans to build a replacement Ysgol Gymraeg Bro Ogwr school, and they have moved now a step closer. So, even though it’s only going to move a short distance, it is going to increase the amount of pupils from 378 to 525, aged four to 11 years. On top of that, Bridgend County Borough Council have approved to also co-locate Welsh-medium childcare provision at the site. And then in Porthcawl there is going to be a Welsh-medium seedling school and care provision on the land next to Porthcawl Primary School, and that’s going to offer full care from potentially zero to four years old as well as after-school and holiday provision, so, really offering that full wraparound care in the medium of Welsh. I know as well that we’re very keen in Bridgend to make sure that there’s that choice to have those transitions from childcare to early years, primary and secondary school. So, really my question is just that I know that they’re very keen in Bridgend if you would be able to come and visit and meet with some of the existing Welsh-medium schools, and that would be wonderful. So, that’s what I’d like to ask today, Minister. Thank you.

Diolch, Weinidog. Rwy'n falch iawn o'r cyhoeddiad y bydd mwy o fynediad i ddysgwyr allu derbyn eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg ar draws fy nghymuned a ledled Cymru; mae wedi cael croeso mawr gan fy etholwyr. Roeddwn eisiau tynnu sylw at newyddion da, mewn gwirionedd, sef bod yna gynlluniau ym Mhen-y-bont ar Ogwr i adeiladu ysgol newydd ar gyfer Ysgol Gymraeg Bro Ogwr, ac maent wedi symud gam yn nes bellach. Felly, er na fydd yr ysgol ond yn symud pellter byr, mae'n mynd i gynyddu nifer y disgyblion o 378 i 525, rhwng pedair ac 11 oed. Ar ben hynny, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi cymeradwyo cynlluniau hefyd i gydleoli darpariaeth gofal plant cyfrwng Cymraeg ar y safle. Ac ym Mhorthcawl mae yna egin ysgol a darpariaeth gofal cyfrwng Cymraeg ar y tir y drws nesaf i Ysgol Gynradd Porthcawl, ac mae honno'n mynd i gynnig gofal llawn i blant rhwng dim a phedair oed yn ogystal â darpariaeth ar ôl ysgol a dros y gwyliau, felly, mae'n cynnig gofal cofleidiol llawn drwy gyfrwng y Gymraeg. Rwy'n gwybod hefyd ein bod yn awyddus iawn ym Mhen-y-bont ar Ogwr i wneud yn siŵr fod yna ddewis i bontio o ofal plant i addysg blynyddoedd cynnar, yr ysgol gynradd a'r ysgol uwchradd. Felly, mewn gwirionedd fy nghwestiwn i yw fy mod yn gwybod eu bod yn awyddus iawn ym Mhen-y-bont i chi ddod i ymweld a chyfarfod â rhai o'r ysgolion cyfrwng Cymraeg presennol, a byddai hynny'n wych. Felly, dyna rwy'n awyddus i'w ofyn heddiw, Weinidog. Diolch.

I thank Sarah Murphy for drawing attention to the positive developments happening in relation to Welsh-medium education in her area. I had a very productive meeting with both the leader of the council and the cabinet member for education a few weeks ago to discuss the Welsh in education strategic plan and their level of ambition and the importance of pursuing the proposals that are set out in the plan. The developments in Ysgol Bro Ogwr and the proposed, I think very exciting, seedling school in Porthcawl are positive, and I very much look forward to seeing them progress. That’s very much the message that I gave to the council leadership when I met with them very recently.

I’ll be visiting Ysgol Gyfun Llangynwyd next month, and, if arrangements can be made, that could provide a good opportunity to meet with cabinet members and with teachers from the Welsh-medium sector in the way that she suggests. We know that improving access to Welsh-medium education goes beyond the important question of planning school places; it requires effective co-operation across sectors, across organisations and Government at all levels, and, for my part, I will certainly ensure that the communication channels, which are so vital to delivering that, remain open between my officials and the local authority.

Diolch i Sarah Murphy am dynnu sylw at y datblygiadau cadarnhaol sy'n digwydd mewn perthynas ag addysg Gymraeg yn ei hardal hi. Cefais gyfarfod cynhyrchiol iawn gydag arweinydd y cyngor a'r aelod cabinet dros addysg ychydig wythnosau yn ôl i drafod cynllun strategol y Gymraeg mewn addysg a lefel eu huchelgais a phwysigrwydd gweithredu'r cynigion a nodwyd yn y cynllun. Mae'r datblygiadau yn Ysgol Bro Ogwr a'r egin ysgol arfaethedig ym Mhorthcawl yn gadarnhaol yn fy marn i, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at eu gweld yn datblygu. Dyna'r neges a roddais i arweinwyr y cyngor pan gyfarfûm â hwy yn ddiweddar iawn.

Fe fyddaf yn ymweld ag Ysgol Gyfun Llangynwyd fis nesaf, ac os gellir gwneud trefniadau, gallai hynny gynnig cyfle da i gyfarfod ag aelodau'r cabinet a chydag athrawon o'r sector cyfrwng Cymraeg yn y ffordd y mae hi'n awgrymu. Rydym yn gwybod bod gwella mynediad at addysg Gymraeg yn mynd y tu hwnt i'r cwestiwn pwysig o gynllunio llefydd mewn ysgolion; mae'n galw am gydweithio effeithiol ar draws sectorau, ar draws sefydliadau a'r Llywodraeth ar bob lefel, ac, o'm rhan i, byddaf yn bendant yn sicrhau bod y sianeli cyfathrebu, sydd mor hanfodol i gyflawni hynny, yn parhau ar agor rhwng fy swyddogion i a'r awdurdod lleol.

14:30

Gweinidog, er bod yr ysgolion newydd ym Mracla a Phorthcawl, y mae Sarah newydd sôn amdanyn nhw, yn werth eu croesawu, mae'n bwysig inni atgoffa ein hunain ble mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr o ran profisiwn lleoedd ysgol yn yr iaith Gymraeg. Rydym yn gwybod mai Pen-y-bont yw un o'r ardaloedd gyda'r niferoedd isaf o siaradwyr Cymraeg unrhyw le yng Nghymru, ac un o'r rhesymau am hynny yw mai dim ond pum ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg sydd yn y sir o gymharu â 52 ysgol gynradd cyfrwng Saesneg. Mae hyn yn golygu bod gan sir Ben-y-bont ar Ogwr lai o ysgolion cynradd cyfrwng Cymraeg na phob un o'i chymdogion ac nid oes unrhyw gynlluniau gwirioneddol gan y cyngor i gau'r bwlch hwnnw yn arbennig o gyflym. Felly, pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i sicrhau bod cynghorau yn cymryd yr iaith yn ddigon o ddifrif a pha gamau y mae ef yn eu cymryd i sicrhau bod pob plentyn yn gallu cael lle mewn ysgol cyfrwng Cymraeg yn eu cymuned nhw?

Minister, although the new schools in Brackla and Porthcawl, which Sarah just mentioned, are worth welcoming, it’s important to remind ourselves where Bridgend County Borough Council is in terms of the provision of Welsh-medium school places. We know that Bridgend is one of the areas with the lowest numbers of Welsh speakers anywhere in Wales, and one of the reasons for that is that there are only five Welsh-medium primary schools in the county, as compared to 52 English-medium schools. This means that Bridgend county has fewer Welsh-medium primary schools than every one of its neighbours and the council has no real plans to close that gap swiftly. So, what steps is the Minister taking to ensure that councils take the language sufficiently seriously and what steps is he taking to ensure that every pupil can get a place in a Welsh-medium school in their community?

Cwestiwn pwysig gan yr Aelod, os caf i ddweud. Dwi'n credu, yng nghyd-destun Pen-y-bont yn benodol, un o'r heriau yw bod dim digon o gynnydd wedi digwydd yn y gorffennol, ac mae hynny'n rhan bwysig o'r cyd-destun y mae'n cyfeirio ato yn ei gwestiwn. Ond rwy'n glir yn fy nhrafodaethau i gyda'r arweinyddiaeth bresennol eu bod nhw'n deall hynny a bod ymrwymiad i wneud cynnydd ar yr hyn sydd gyda nhw yn eu cynlluniau strategol. Mae hynny'n cynnwys pedwar hyb gofal plant newydd—mae dau eisoes wedi agor—a hefyd cynyddu'r nifer o lefydd cyfrwng Cymraeg mewn ysgolion meithrin, ynghyd â'r cynlluniau o ran Ysgol Bro Ogwr, Ysgol y Ferch o Sgêr ac edrych ar ehangu Ysgol Gyfun Llangynwyd hefyd. Felly, os digwydda hynny fel y mae'r cynllun yn dangos sydd angen digwydd, bydd cynnydd sylweddol yn niferoedd y llefydd plant cyfrwng Cymraeg, ac mae hynny, wrth gwrs, i'w groesawu.

Ar y cwestiwn ehangach, rwyf wedi bod yn glir gyda phob awdurdod rwyf wedi siarad â nhw fy mod yn ddiolchgar am y lefel o uchelgais ym mhob cynllun. Mae pob un sir wedi derbyn yr her rŷn ni wedi'i gosod fel Llywodraeth—ac mae hyn am y tro cyntaf gyda llaw—ac wedi derbyn yr ystod o gynnydd sydd ei angen ym mhob sir. Ac os bydd pob cyngor yn perfformio i ganol yr hyn y maen nhw wedi darogan y byddan nhw, byddwn ni'n sicr yn llwyddo i gyrraedd y nod sydd gennym ni yn 'Cymraeg 2050'. Ond un peth yw cytuno ar beth y mae'r ddogfen yn ei ddweud; peth arall yw delifro ar hynny, ac mae angen sicrhau bod hynny'n digwydd. Ac er mai cynllun 10 mlynedd yw hyn, mae angen cynnydd ym mhob blwyddyn, nid jest dros y ddegawd.

A very important question there from the Member, if I may say so. I believe, in the context of Bridgend particularly, one of the challenges is that there hasn’t been enough progress in the past, and that’s an important part of the context that he set out in his question. But I am clear from my discussions with the current leadership that they understand that and that there is a commitment to making progress in terms of what they have in their WESPs. And that includes four new childcare hubs—two have already opened—also increasing the number of Welsh-medium places in nursery provision, as well as plans in terms of Ysgol Bro Ogwr, Ysgol y Ferch o Sgêr, and looking at expanding Ysgol Gyfun Llangynwyd too. And if that happens as the plan sets out, then there will be a significant increase in the number of Welsh-medium school places, and that’s to be welcomed.

On the broader question, I’ve been clear with every authority that I’ve spoken to that I’m grateful for the level of ambition in all WESPs. Every county has taken on the challenge that we have set as a Government—and that's for the first time, by the way—and have accepted the range of progress that is needed in all counties. And if all councils deliver against what they’ve pledged, then we will certainly reach our targets in ‘Cymraeg 2050’. But it’s one thing to agree on what the document says; it’s another thing to deliver against that, and we need to ensure that that happens. Although this is a 10-year plan, we need progress every year, not just over a decade.

Wrth gwrs rwy'n croesawu'r datblygiadau ynglŷn â Phorthcawl ac Ysgol Bro Ogwr—fy hen ysgol gynradd i. Roedd yn bleser i fynd yn ôl i Fro Ogwr i weld sut oedden nhw'n darparu prydau ysgol am ddim. Roedd yr ystafelloedd yn teimlo lot yn llai nag oedden nhw pan oeddwn i'n ddisgybl fanna, ond dwi ddim yn gwybod beth mae hynny'n ei feddwl—efallai rwyf wedi rhoi bach o bwysau ymlaen ers hynny.

Ond mae sôn bod hen safle Bro Ogwr yn mynd i gael ei droi i mewn i ysgol Saesneg. Mae hyn wrth gwrs yn achosi pryder i nifer o bobl, yn enwedig i'r rheini sy'n ymgyrchu am fwy o addysg Gymraeg ym Mhen-y-bont. Felly, a fyddai'r Gweinidog yn gallu cadarnhau y bydd yn cysylltu â chyngor Pen-y-bont i sicrhau bod hen safle Bro Ogwr yn aros fel ysgol Gymraeg a ddim yn cael ei droi i mewn i ysgol Saesneg?

Of course I welcome the developments in terms of Porthcawl and Ysgol Bro Ogwr—my former primary school. It was a great pleasure for me to return to Bro Ogwr to see how they were providing free school meals. The classrooms felt a lot smaller than when I was a pupil there, but I don’t know what that means—maybe I’ve put a little bit of weight on since then.

Mention has been made that the former site of Bro Ogwr is going to be turned into an English-medium school. This causes some concern for people, particularly those campaigning for more Welsh-medium provision in Bridgend. So, could the Minister confirm that he will be contacting the council to ensure that the former Bro Ogwr site will remain a Welsh-medium school and won't be turned into an English-medium school?

Wel, rwy'n cael y cyfle i fynd i ysgolion cynradd ledled Cymru, fel y mae'r Aelod yn sôn, ac mae'n rhaid i mi ddweud ei fod yn deimlad cyffredin i fi hefyd—bod yr ysgolion llawer yn llai—felly, dwi'n rhannu'r pryder hwnnw efallai gydag e hefyd.

Beth rwy'n ymrwymo i'w wneud yw sicrhau fy mod i'n mynnu bod cynnydd yn digwydd yn ôl beth y mae'r cynllun strategol yn ei ddweud. Bydd ganddyn nhw bartner yn Llywodraeth Cymru i sicrhau bod y gefnogaeth sydd ei angen arnyn nhw wrthym ni i wneud hynny, ond mae hefyd disgwyliad arnyn nhw eu bod yn cyflawni'r hyn sydd yn y cynllun, a dwi'n ffyddiog ar sail y sgwrs rwyf i wedi'i chael eu bod nhw'n bwriadu gwneud hynny.

Well, I have an opportunity to visit primary schools throughout Wales, as the Member described, and I have to say that I also feel that schools have got a lot smaller since I was a pupil, so I possibly share that concern with him.

What I'm committed to doing is ensuring that I insist that progress is made against what's contained in the WESP. They will have a partner in the Welsh Government to ensure that the necessary support is available to them, but there is also an expectation that they deliver against their plan, and I'm confident on the basis of the conversation that I've had that they intend to do that.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Samuel Kurtz.

Questions now from party spokespeople. Conservative spokesman first, Samuel Kurtz.

Diolch, Llywydd. Blwyddyn newydd dda i chi, Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod yr un mor bryderus â minnau am y gostyngiad yn y defnydd o'r Gymraeg yn yr adroddiad a ddisgrifiwyd yng nghanlyniadau cyfrifiad 2021. Yn eich ymateb i gwestiwn gan Heledd Fychan ar y pwnc cyn y Nadolig, dywedaist ti fod rhai ffynonellau data yn dangos cynnydd yn y defnydd o'r Gymraeg, tra bod eraill, gan gynnwys y cyfrifiad, yn dangos gostyngiad. Mae'r anghysondeb yma yn y data yn broblem oherwydd mae angen gwybodaeth gywir i wneud penderfyniadau da am ddyfodol yr iaith.

Yn meddwl am hynny, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod eu holl ddulliau o gasglu data yn gywir ac yn gyson, ac ar ba ddata y dylem farnu llwyddiant polisi 'Cymraeg 2050'?

Thank you, Llywydd. Happy new year to you, Minister. I'm sure that you are as concerned as I am about the decrease in the use of the Welsh language in the report outlined in the census results for 2021. In your response to a question from Heledd Fychan on this issue before Christmas, you said that some data sources show an increase in the use of the Welsh language, whilst others, including the census, show a decline. This inconsistency in the data is a problem because we need accurate information to make good decisions about the future of the language. 

Bearing that in mind, what is the Welsh Government doing to ensure that all of the methods of gathering data are accurate and consistent, and on the basis of what data should we judge the success of 'Cymraeg 2050'?

14:35

Cwestiwn pwysig iawn, os caf ddweud hynny. Mae'r cyfrifiad yn dangos gostyngiad, yn benodol ymhlith plant ysgol pump i 15 oed, ac mae hynny, wrth gwrs, yn destun pryder. Ond, fel mae'r Aelod yn ei ddweud yn ei gwestiwn, nid dyna'r unig ffynhonnell sydd gennym ni. Mae arolwg blynyddol y boblogaeth yn dangos bod cynnydd wedi bod dros yr un cyfnod, a dyna'r tro cyntaf i'r ddwy ffynhonnell, dros yr un cyfnod, ddangos cyfeiriad gwahanol. Felly, mae hynny'n rhan bwysig o'r tirlun.

Nid Llywodraeth Cymru sy'n casglu'r data. Mae hynny'n digwydd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol; y rheini sy'n casglu'r data yn y ddwy ffynhonnell. Felly, mae'r Prif Weinidog wedi ysgrifennu at yr ystadegydd cenedlaethol am y gwahaniaethau hyn i weld beth allwn ni ei wneud i ddeall yr hyn sydd y tu ôl i hynny, a dwi'n edrych ymlaen at weld yr ONS yn cydweithio â'n hystadegwyr ni yn y Llywodraeth ar y mater. Mae'r Aelod yn gwbl iawn i ddweud, er mwyn cael sail o dystiolaeth ddibynadwy ar gyfer llunio polisi, mae'n rhaid deall pam fod ffynonellau yn dangos pethau gwahanol. Mae'r ffordd mae'r data yn cael ei gasglu, a'r cwestiynau sy'n cael eu gofyn, yn wahanol yn y ddwy ffynhonnell. Felly, mae hynny, yn sicr, yn rhan o'r esboniad, ond mae'n rhaid deall y cyd-destun ehangach hefyd.

A very important question, if I may say so. The census has shown a decrease, particularly among schoolchildren between the ages of five and 15, and that's a cause of concern. But, as the Member said in his question, that's not the only data source that we have. The annual population survey shows that there's been an increase over the same period, and that's the first time that the two sources have shown a different direction over the same period. So, that's an important part of the broader landscape.

It's not the Welsh Government that gathers the data; that is done by the Office for National Statistics. They gather the data for both sources. So, the First Minister has written to the national statistician about these differences to see what we can do to understand what underpins that, and I look forward to seeing the ONS working with our statisticians within Government on the issue. And the Member is quite right in saying that, in order to have an evidence base that is reliable for drawing up policy, we need to understand why different sources show different things. The way the data is collected, and the questions asked, are different in both data sets. So, that, certainly, is part of the explanation, but we need to understand the broader context too. 

Diolch i chi am eich ateb. Mae'n bwysig i ni yma, a phawb sydd eisiau i'r iaith lwyddo, ymddiried a gallu craffu ar y polisïau a'r data a ddefnyddir i'w cefnogi. Mae awdurdodau lleol yn defnyddio data i fesur llwyddiant eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, neu'r WESPs, fel y clywom ni yn gynharach. Os yw'r data yn annibynadwy, fe allai rwystro eu hymdrechion i ddatblygu mwy o siaradwyr Cymraeg. Yn ystod cyfarfod pwyllgor, dywedaist ti na allwch chi ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau lleol gyrraedd eu targedau neu eu hymrwymiadau o dan y WESPs, ond efallai y byddech yn ceisio rhoi mwy o awdurdod ac atebolrwydd i chi'ch hun drwy gyfrwng Bil addysg Gymraeg, os yn bosib. Os caiff y ddeddfwriaeth hon ei phasio, pa bwerau a ydych chi'n bwriadu eu rhoi i chi'ch hun i wneud yn siŵr bod y WESPs yn llwyddiant?

Thank you for your response. It's important for us here, and everyone who wants the language to succeed, to be able to scrutinise the policies and the data used to support them. Local authorities use data to measure the success of their Welsh in education strategic plans, or WESPs, as we heard earlier. If the data is unreliable, it could frustrate their attempts to increase the number of Welsh speakers. During a committee meeting, you said that you can't make it a requirement for local authorities to meet their targets or their commitments under the WESPs, but that perhaps you would try to give greater authority and accountability to yourself through a Welsh-medium education Bill, if possible. If this legislation is passed, what powers do you intend to give yourself to ensure that these WESPs succeed? 

Wel, dwi jest eisiau dweud hefyd, o ran casglu data ar lefel leol—mae e, wrth gwrs yn bwysig, fel mae'r Aelod yn dweud—mae darn o waith yn digwydd eisoes gyda grŵp bach o awdurdodau lleol i ddeall sut, er enghraifft, yng nghyd-destun sgiliau ieithyddol y gweithlu addysg lleol, beth yw hynny o ran ôl troed lleol, a sut i allu cysoni'r data yna yn genedlaethol, fel bod gennym ni ddarlun ehangach. Jest un enghraifft yw honno. Felly, mae gwaith yn digwydd eisoes o ran cysoni'r ffyrdd o gasglu a deall y data hynny.

O ran y cwestiwn arall, mae hynny'n rhan o'r trafodaethau rŷn ni'n eu cael ar hyn o bryd gyda Phlaid Cymru ynglŷn â chynnwys y Bil. Wrth gwrs, byddaf yn awyddus i sicrhau bod hynny yn cael ei drafod yn gyhoeddus, a chyn gynted ag y gallwn ni. Y bwriad yw i gael Papur Gwyn cyn ein bod ni'n deddfu, fel bod cyfle i gael trafodaeth ehangach ar y math o bwerau sydd yn addas i'r Llywodraeth eu cael yn y cyd-destun hwnnw.

Well, just in terms of gathering data at a local level—it is important, of course, as the Member said—there is a piece of work happening already with a small group of local authorities to understand, for example, in the context of the language skills of the local education workforce, what that looks like in terms of the local footprint, and how we can standardise that data nationally, so that we have a broader picture. That's just one example. So, there is some work ongoing in terms of standardising the methods of collecting and analysing that data. 

In terms of your further question, that's part of the discussion that we're currently having with Plaid Cymru on the content of the Bill. Of course, I will be eager to ensure that that is discussed publicly as soon as possible, and the intention is to have a White Paper before we legislate, so that there's an opportunity for a broader discussion on the kinds of powers that would be appropriate for the Government to hold in that context.

Diolch, Weinidog. Mae'r ddau ohonom ni eisiau i'r Gymraeg gael ei defnyddio'n hyderus ac yn naturiol ym mhob sefyllfa, megis yn y Senedd hon, ar y stryd neu yn y dosbarth. Yn anffodus, nid yw hyn bob amser yn digwydd. Er enghraifft, dim ond ar-lein y gellid cynnal cyfarfod cyngor llawn olaf sir Benfro ym mis Rhagfyr oherwydd nad oedd gwasanaethau cyfieithu amser real ar gael. Yn ogystal, mae cyfarfodydd cyngor blaenorol wedi eu rhwystro, gyda chynghorwyr Cymraeg eu hiaith yn cael eu gorfodi i siarad Saesneg oherwydd bod y gwasanaethau cyfieithu dwyieithog yn y siambr yn achosi oedi sylweddol o ran cyfieithu amser real.

Mae'n ofynnol yn ôl y gyfraith i awdurdodau lleol gynnig gwasanaethau cyfieithu. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei defnyddio'n hyderus ac yn naturiol mewn cynghorau sir a chynghorau cymuned ledled Cymru? Diolch.

Thank you, Minister. Both of us want to see the Welsh language being used confidently and naturally in every situation, for example, in this Senedd, on the street or in the classroom. Unfortunately, this doesn't always happen. For example, it was only online that the final full Pembrokeshire county council meeting could be held in December because real-time interpretation wasn't available. And, also, previous council meetings have been hindered, with Welsh-speaking councillors being forced to speak in English because the bilingual interpretation services in the chamber were causing significant delay in terms of real-time translation.

It's a requirement according to the law for local authorities to provide translation services. So, how will the Welsh Government ensure that the Welsh language is being used confidently and naturally in county councils and community councils across Wales? Thank you.

14:40

Wel, mae gan gynghorau lleol gyfrifoldebau cyfreithiol wrth gwrs yn y cyd-destun hwnnw. Felly, mae eisoes system i orfodi safonau i gael eu cytuno â nhw yn lleol. Felly, mae hynny ar waith eisoes, felly mae hawliau gan bobl, mae hawliau iddyn nhw gael hynny wedi cael ei weithredu. Un o'r pethau rŷn ni wedi bod yn ei wneud fel Llywodraeth—roedd e'n sôn am y cwestiwn o gyfarfodydd wyneb yn wyneb a chyfarfodydd ar-lein—rŷn ni wedi bod yn ceisio, fel Llywodraeth, cefnogi arloesedd yn y maes hwnnw, fel ein bod ni'n sicrhau yr ystod ehangaf bosib o ffyrdd o gael cyfarfodydd lle mae'r Gymraeg yn rhan greiddiol o hynny. Felly, yn ddiweddar, rŷn ni wedi cyhoeddi gwaith gyda Microsoft fel bod nawr functionality yn Teams, fel oedd yn Zoom—mae lot o gyrff cyhoeddus yn defnyddio Teams yn hytrach na Zoom—mae nawr yn bosib i gael cyfieithu ar y pryd drwy Teams. Dyma'r lle cyntaf yn y byd y mae hyn wedi digwydd. Ac yn sgil y gwaith rŷn ni wedi ei wneud gyda Microsoft, bydd unrhyw sefydliad rhyngwladol dwyieithog, yn unrhyw ran o'r byd, nawr yn gallu manteisio ar yr hyblygrwydd hynny. Felly, mae arloesi ym maes digidol, er mwyn sicrhau bod ystod o gyfarfodydd yn gallu digwydd, yn rhan bwysig iawn o ehangu defnydd yn y math o fywyd pob dydd sydd gan bobl nawr.

Well, local councils have legal requirements in that context of course. So, there is already a system in place to ensure that standards are complied with locally. So, that's already in place, so people do have rights, and those rights should be implemented. One of the things that we've been doing as a Government—and he mentioned that question of face-to-face meetings and online meetings—we've been working as a Government to support innovation in that area, so that we can ensure the broadest range possible of ways of holding meetings where the Welsh language is a core part of that. So, recently, we've taken forward work with Microsoft so that there's now functionality in Teams, as there was in Zoom—and lots of public bodies do use Teams rather than Zoom—and it's now possible to have interpretation through Teams. And this is the first place in the world that this has happened. And in light of our work with Microsoft, any international organisation working bilingually, in any part of the world, will now be able to take advantage of that flexibility. So, digital innovation to ensure that a range of meetings can happen is a very important part of expanding use in people's daily lives in the way they live now.

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.

Diolch, Llywydd. Mae mwyafrif asesiadau anabledd arbenigol ar gyfer myfyrwyr prifysgol sy'n gymwys ar gyfer y lwfans myfyrwyr anabl datganoledig yn cael eu cynnal ar hyn o bryd gan ganolfannau asesu arbenigol yng Nghymru, sy'n deall anghenion myfyrwyr prifysgol Cymru, a thirwedd datganoledig addysg uwch Cymru. Mae'r arbenigwyr hyn mewn canolfannau asesu sydd wedi eu lleoli yng ngwasanaethau anabledd prifysgolion Cymru yn staff profiadol, sy'n deall systemau cefnogaeth anabledd Cymreig a'r cyrsiau a'r amgylchedd addysgol y mae'r myfyrwyr Cymreig yn rhan ohonynt. Ac felly, mae'r lwfans yn cael ei dargedu'n bersonol at anghenion pob myfyriwr unigol—rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei argymell fel arfer gorau. Darperir DSA yng Nghymru gan y Cwmni Benthyciadau Myfyrwyr drwy Cyllid Myfyrwyr Cymru, ac maent yn y broses o dendro gwasanaethau DSA, gan gynnwys asesiadau, ar hyn o bryd. Er bod DSA wedi ei ddatganoli, mae'n ymddangos bod Cymru wedi ei thwlu mewn i barth gyda gorllewin a dwyrain canolbarth Lloegr ar gyfer y broses dendro, a fydd, i bob pwrpas, yn golygu y gallai gwasanaethau asesu DSA yng Nghymru gael eu cymryd mas o ddwylo'r arbenigwyr Cymreig hyn, gan efallai anfanteisio'n myfyrwyr ni. Felly, hoffwn wybod pam y mae Llywodraeth Cymru wedi caniatáu i Gymru gael ei thrin fel hyn yn y broses dendro a chaffael, a pha ran y mae'r Gweinidog wedi ei chael yn y broses, er mwyn sicrhau nad yw cyfleon myfyrwyr anabl o Gymru'n cael eu peryglu, a busnesau arbenigol yng Nghymru o dan anfantais. A hoffwn wybod hefyd sut y bydd gofynion iaith Gymraeg myfyrwyr anabl yn cael eu hasesu'n gywir yn erbyn eu hanabledd os bydd sefydliad o'r tu fas i Gymru, heb unrhyw wybodaeth arbenigol am y dirwedd addysg Gymraeg, dim gwybodaeth o ymrwymiadau ac arferion ieithyddol, yn ennill y tendr.

Thank you, Llywydd. The majority of specialist disability assessments for university students who are eligible for the devolved disabled student allowance are currently held in specialist assessment centres in Wales, who understand the needs of university students in Wales, and the devolved landscape of higher education in Wales. These experts are in assessment centres that are located in the disability services of universities in Wales, and they're experienced staff who understand the Welsh disability support systems and the courses and the educational environments that the Welsh students are part of. And so, the allowance is being targeted in a personal way to the need of every individual student—something that the Welsh Government has recommended as best practice. The DSA in Wales is provided by the Student Loans Company through Student Finance Wales, and they are in the process of tendering DSA services, including assessments, currently. Although the DSA has been devolved, it appears that Wales has been thrown into a zone with the west of England and the east midlands for the tendering process, which will, to all intents and purposes, mean that the DSA assessment services could be taken out of the hands of these Welsh experts, perhaps leading to disadvantage for our students. So, I'd like to know why the Welsh Government has allowed Wales to be treated like this in the tendering process, and what part the Minister has had in the process, in order to ensure that the opportunities for students with disabilities in Wales aren't endangered, and specialist businesses in Wales aren't under a disadvantage. I'd also like to know how the Welsh-medium requirements of disabled students will be assessed correctly with regard to their disabilities if an organisation outside Wales, without any specialist information about the educational landscape in Wales, and no knowledge of language commitments and practice, wins the tender.

Diolch i'r Aelod am godi'r cwestiwn pwysig hwn. Dwi ddim yn gwybod yr ateb i'r cwestiwn, os byddaf i'n gwbl onest â hi, ond mae'n swnio i fi fel pe bai angen edrych i mewn iddo fe. Mae'n amlwg yn destun pwysig, mae'n amlwg bod unrhyw rwystr i fyfyrwyr yng Nghymru gael mynediad llawn a hafal i'w hawliau, ac yn sicr yng nghyd-destun budd-daliadau, yn rhywbeth pwysig. Felly, mi wnaf i ymrwymo i edrych mewn i hynny.

Well, I thank the Member for raising this important question. I don't know the answer to her question, if I'm entirely honest, but it appears to me that I do need to look into this. It's clearly an important issue, and clearly any barrier to students in Wales having full and equal access to their rights, and certainly in terms of benefits, is very important. So, I will commit to looking into that.

Diolch yn fawr iawn. Roedd llawer ohonom yn bresennol yn y rali a drefnwyd gan Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru ar risiau'r Senedd ym mis Rhagfyr, ac rwy'n gwybod, Weinidog, i chi alw draw hefyd i siarad â myfyrwyr, a oedd yn adrodd i ni straeon brawychus am y ffordd y maen nhw'n cael trafferth â chostau trafnidiaeth, biliau ynni, rhent, bwyd, ac yn y blaen. Ac rwyf i wedi codi â chi o'r blaen sut y mae dysgwyr addysg bellach ac uwch a rhai mewn hyfforddiant yn cael eu taro mewn modd unigryw gan yr argyfwng costau byw, gan nad ydyn nhw'n gymwys am y rhan fwyaf o'r taliadau cymorth sydd ar gael a ddim mewn sefyllfa i fedru cynyddu eu hincwm. Ac felly, siomedig oedd y ffaith nad oedd cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â hyn, er gwaethaf effaith drychinebus costau cynyddol ar fyfyrwyr. Weinidog, sut bydd y Llywodraeth yn sicrhau bod myfyrwyr a dysgwyr ôl-16 o bob math yn cael eu cefnogi y tu hwnt i'r pecyn cymorth cyllid?

Ac o ffocysu ar brentisiaid yn benodol, gyda nifer gynyddol o bobl ifanc yn cael eu denu i swyddi isafswm cyflog cenedlaethol neu gyflog byw cenedlaethol heb hyfforddiant, beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi prentisiaid yn ystod yr argyfwng costau byw, yn enwedig y rhai ar yr isafswm cyflog cenedlaethol i brentisiaid o ddim ond £4.81 yr awr?

Thank you very much. Many of us were present at the rally organised by the National Union of Students Wales on the Senedd steps in December, and I know, Minister, that you called by to speak to the students, who told us terrifying stories about their difficulties with the cost of transport, energy bills, rent, food bills, and so on. And I've raised with you before how FE and HE students and those in training are being impacted in a unique way by the cost-of-living crisis, because they're not eligible for the majority of support payments available and they're not in a situation to be able to increase their income. And so, it was disappointing that the Welsh Government's draft budget didn't tackle this, despite the serious impact of increased costs on students. Minister, how will the Government ensure that students and post-16 learners of all kinds will be supported beyond the funding support package?

And focusing on apprenticeships particularly, with an increasing number of young people being drawn into national minimum wage posts or national living wage posts without training, what is the Welsh Government doing to support apprentices during the cost-of-living crisis, particularly those on the national minimum wage for apprentices of only £4.81 an hour?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwnnw. Fe ges i sgwrs fanwl iawn â'r myfyrwyr a oedd wedi dod i ymgyrchu y tu allan i'r Senedd, ac roedd hi'n bwysig cael y cyfle i glywed wrthyn nhw'n uniongyrchol yr hyn oedd yn eu pryderu nhw o ran pwysau costau byw.

Yn addysg bellach ac yn addysg uwch, mae gan y Llywodraeth ystod o bethau rŷn ni'n eu gwneud i gefnogi myfyrwyr. O ran addysg bellach, rŷn ni'n parhau gyda'r education maintenance allowance. Rydyn ni'n sicrhau bod ffyrdd o ehangu cyrhaeddiad yr EMA, sicrhau bod pobl yn gallu cynnig o fewn y flwyddyn os ydy eu hamgylchiadau nhw'n newid, ac yn cael gofyn wedyn am backdating o ran eu cymhwysedd nhw am y budd-dal hwnnw. Rŷn ni hefyd yn parhau gyda'r financial contingency fund. Fe wnes i ddatgan yn y Senedd yn ddiweddar fy mod i'n bwriadu cynyddu lefel hwnnw. Dyna'r bwriad o hyd. Mae hynny'n ffordd bwysig o sicrhau bod colegau'n gallu cefnogi myfyrwyr sydd mewn amgylchiadau o galedi. 

O ran addysg uwch, mae gyda ni ystod o ffyrdd rŷn ni'n cefnogi myfyrwyr. Mae gyda ni'r pecyn cefnogaeth ariannol mwyaf cefnogol yng Nghymru o unrhyw ran o'r Deyrnas Gyfunol. Fel rhan o hwnnw, fe fyddaf yn datgan yn yr wythnosau nesaf y cynnydd yn lefel y cymorth fydd yn dod i fyfyrwyr yn sgil hynny. Dwi'n bwriadu gwneud hynny cyn diwedd y mis, gobeithio. Mae pob myfyriwr yng Nghymru yn gymwys am isafswm grant a wedyn cymysgedd o grant a benthyciadau yn uwch na hynny. Ni yw'r unig ran o'r Deyrnas Gyfunol sydd yn lleihau lefel dyled myfyrwyr pan fyddan nhw'n dechrau talu hynny yn ôl, gan ryw £1,500. Rŷn ni'n gwneud hynny. Rŷn ni hefyd newydd ddatgan cronfa bellach i HEFCW i'w dosbarthu i fyfyrwyr o ran cefnogaeth ar gyfer gwasanaethau cefnogaeth ariannol a gwasanaethau gofal iechyd meddwl. Felly, mae amryw o ffyrdd rŷn ni'n mynd ati i geisio cefnogi myfyrwyr, ynghyd â'r gwaith mae'r sefydliadau eu hunain yn ei wneud ar y campws a thu hwnt i'r campws i gefnogi myfyrwyr. Ond, mae'n sicr ddigon bod y pwysau ar rai myfyrwyr yn sylweddol iawn.

Mae her benodol gan fyfyrwyr sy'n dod o dramor sydd ddim yn gallu manteisio ar y cefnogaeth ariannol rŷn ni'n ei roi fel Llywodraeth. Mae rhyw elfen o dystiolaeth y byddwn ni'n disgwyl gweld mwy a mwy o'r rheini'n cynnig am y cronfeydd caledi ac ati. Felly, mae'n sicr ddigon, a chlywais i fy hunan gan y myfyrwyr hynny, fod y sefyllfa'n gallu bod yn anodd iawn iddyn nhw. 

I thank the Member for that important question. I had a very detailed conversation with the students that had come to campaign outside the Senedd, and it was important to have that opportunity to hear their concerns directly in terms of cost-of-living pressures.

In FE and in HE, the Government has a range of things that we're doing to support students. In terms of FE, we continue with the education maintenance allowance. We're ensuring that there is a means to expand the reach of EMA, to ensure that people can apply in-year if their circumstances change, and can ask for backdating in terms of their eligibility for that benefit. We are also continuing with the financial contingency fund. I stated in the Senedd recently that I intend to increase that. That's still the intention. That's an important way of ensuring that colleges can support students who are facing hardship. 

In terms of higher education, we have a range of ways in which we support students. We have the most supportive financial support package in Wales of any part of the UK. As part of that, I will be announcing in the next weeks the increase in the level of support that will come to students. I intend to do that before the end of the month, hopefully. Every student in Wales is eligible for a minimum grant, and then there's a combination of grant and loans available to top that up. We are the only part of the UK that is reducing the student debt level when they start paying that back, by around £1,500. We are doing that. We've also announced a further fund for HEFCW to distribute to students in terms of support for financial support services and mental health care services. So, there are a number of ways in which we are seeking to support students, as well as the work that the institutions themselves do on the campus and off campus to support students. But, certainly, the pressure on some students is very significant indeed.

There is a particular challenge facing students coming from abroad who don't benefit from the financial support we give as a Government. There is some evidence that we can expect to see more and more of those applying for hardship funding. So, certainly, and I heard it myself from those students in the Senedd, the situation can be very difficult for them. 

14:45
Ysgolion a Chymunedau Gwledig
Rural Schools and Communities

3. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi'r iaith Gymraeg mewn ysgolion a chymunedau gwledig? OQ58914

3. What steps is the Welsh Government taking to support the Welsh language in rural schools and communities? OQ58914

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Fis Awst diwethaf, fe wnes i lansio comisiwn i ddiogelu dyfodol cymunedau Cymraeg. Fe wnes i gymeradwyo hefyd gynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg pob un o’r 22 awdurdod lleol, sy’n nodi sut mae’r awdurdodau lleol yn bwriadu gwella addysg cyfrwng Cymraeg dros y 10 mlynedd nesaf.

I thank the Member for the question. Last August, I launched a commission to safeguard the future of Welsh-speaking communities. I also approved all 22 local authority WESPs, which set out how local authorities intend to improve education through the medium of Welsh over the next 10 years.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog. Dwi eisiau canolbwyntio, os yw hynny'n iawn, ar y WESPs—rydych chi wedi sôn am y WESPs mewn cwestiwn arall—yn enwedig ar y rhan o'r WESPs sy'n sôn am ysgolion uwchradd a sut mae ysgolion cynradd mewn llefydd gwledig yn gallu sicrhau bod gan yr ysgolion uwchradd y rhifau o'r disgyblion i fynd i mewn i'r ysgolion uwchradd. Mae yna gydbwysedd yma, dwi'n siŵr eich bod chi'n gweld. Ym Mhowys, mae penderfyniad wedi cael ei wneud i gau ysgol Llanfihangel Rhydieithon, ysgol gynradd Saesneg sydd eisiau bod yn ysgol gynradd Gymraeg. Yn eich barn chi, sut gall y WESP i ysgolion uwchradd helpu sicrhau bod ysgolion cynradd yn goroesi mewn llefydd gwledig? Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much, Minister. I want to focus, if it's okay, on the WESPs—you've talked about the WESPs in a previous question—and particularly the part of the WESPs that mention secondary schools and how primary schools in rural areas can ensure that the secondary schools have an adequate number of pupils entering them. There is a balance to be struck here, as I'm sure you can see. In Powys, the decision has been made to close Llanfihangel Rhydithon school, an English-medium primary school that wishes to become a Welsh-medium school. How can the WESP for secondary schools ensure that primary schools survive in rural places? Thank you very much.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. O ran cau'r ysgol benodol mae'r Aelod yn sôn amdani, gwnaethpwyd y penderfyniad hwnnw yn gynharach y flwyddyn ddiwethaf. Mae'r penderfyniad wedi'i ohirio o ran ei gymryd mewn i effaith ar gyfer eleni, fel bod cyfle'n cael ei gymryd i edrych a oedd cynllun amgen ar gyfer sicrhau sefydlu ysgol cyfrwng Cymraeg yn yr ardal. Mae'r adolygiad hwnnw wedi digwydd, fel rwy'n deall, ac, yn ei gyfarfod mwyaf diweddar, mae'r cyngor wedi penderfynu parhau gyda'r penderfyniad gwreiddiol. Does gen i fel Gweinidog ddim cyfle pellach i fod yn rhan o'r broses honno. Chefais i ddim unrhyw gwynion wrth y cyhoedd o fewn y ffenestr oedd gennyf i fel Gweinidog i allu ymwneud â'r penderfyniad, felly dyw hynny bellach ddim yn opsiwn.

Fel mae'r Aelod yn dweud, mae'n bwysig, wrth edrych ar ddarpariaeth ysgolion cynradd ac ysgolion uwchradd, fod cynghorau yn mynd i'r afael gyda dosbarthiad daearyddol darpariaeth. Mae hynny'n elfen bwysig iawn. Rŷn ni wedi sôn eisoes yn y Siambr nad dim ond rhifau sy'n bwysig, ond mae'r dosbarthiad a lleoliad y ddarpariaeth yn rhannau elfennol o sicrhau ffyniant yr iaith. Rwyf wedi cwrdd â'r cyngor ym Mhowys i sôn am eu cynlluniau strategol nhw. Maen nhw wedi sôn eisoes am gynlluniau, efallai, i edrych eto ar rai o'r pethau oedd gyda nhw i'w dweud o ran darpariaeth uwchradd. Felly, mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn trafod hynny gyda nhw ar hyn o bryd. 

I thank the Member for that question. In terms of the closure of the specific school that the Member mentions, that decision was taken earlier last year. The decision has been delayed in terms of it taking effect this year, in order to consider whether it's possible to put an alternative proposal in place in order to establish a Welsh-medium school in the area. That review, as I understand it, has taken place and, at its most recent meeting, the council has decided to proceed with its original decision. I as Minister don't have any further opportunity to be part of that process. I received no complaints from the public within the window available to me as a Minister to get involved in that decision, therefore that is no longer an option.

As the Member says, it is important, when looking at the provision of primary and secondary schools, that councils do tackle the issue of geographical distribution of provision. That's a very important element. We've already mentioned in the Chamber that it's not just numbers that matter, but the distribution and location of provision are a fundamental part of ensuring the prosperity of the language. I have met with the council in Powys to discuss their own WESPs, and they've already talked about plans to look again at some of the things they had to say about secondary provision. So, Welsh Government officials are discussing that with them at the moment. 

14:50

Diolch, Gweinidog. Minister, you said this morning in the education committee that there is money available in the Welsh Government budget to establish new Welsh-medium education. That's really welcome. A political choice was taken in Powys County Council by the Liberal Democrat administration not to establish a Welsh-medium primary provision in Dolau. Minister, narrow-minded decisions like this, based on the lack of Welsh speakers in an area, are the reason why the language in Radnorshire is not being developed further. So, Minister, what I'd like to hear from you is, what can you do as the Minister for Welsh language to ensure that councils like Powys develop the language in Radnorshire and they don't make narrow-minded decisions, and actually look to the future of developing the language in rural places like Radnorshire?

Diolch, Weinidog. Weinidog, fe ddywedoch chi y bore yma yn y pwyllgor addysg fod arian ar gael yng nghyllideb Llywodraeth Cymru i sefydlu addysg cyfrwng Cymraeg newydd. Mae hynny i'w groesawu'n fawr. Mae gweinyddiaeth y Democratiaid Rhyddfrydol yng Nghyngor Sir Powys wedi gwneud dewis gwleidyddol i beidio â sefydlu darpariaeth gynradd Gymraeg yn Nolau. Weinidog, penderfyniadau cul fel hyn, wedi'u seilio ar y diffyg siaradwyr Cymraeg mewn ardal, yw'r rheswm pam nad yw'r iaith yn cael ei datblygu ymhellach yn sir Faesyfed. Felly, Weinidog, hoffwn glywed gennych chi beth y gallwch chi ei wneud fel Gweinidog y Gymraeg i sicrhau bod cynghorau fel Powys yn datblygu'r iaith yn sir Faesyfed ac nad ydynt yn gwneud penderfyniadau cul, a'u bod yn edrych tuag at y dyfodol mewn perthynas â datblygu'r iaith mewn llefydd gwledig fel sir Faesyfed?

I've been clear with every council—I'm not going to single out any one particular council—I've been clear with every council that I expect the ambitions that they have outlined in their Welsh in education strategic plans to be fulfilled, and that is obviously also the intention of the councils themselves. I have also said that we will have regard to the extent to which the WESP obligations are being fulfilled when looking at the broader requests for funding across the education estate. So, I will expect to see that progress is happening in a comparable way with the WESP, as with all other education plans, when making those funding decisions. But the point I made in committee this morning was: the Government provides funding, and indeed significant funding, to enable authorities to deliver their WESPs, and we are happy to do that. We will continue to do that, and we look forward to seeing authorities comply with the ambitious plans they've all set out. 

Rwyf wedi bod yn glir gyda phob cyngor—nid wyf am enwi unrhyw gyngor yn benodol—rwyf wedi bod yn glir gyda phob cyngor fy mod yn disgwyl iddynt gyflawni'r uchelgeisiau y maent wedi'u hamlinellu yn eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, ac yn amlwg dyna yw bwriad y cynghorau eu hunain hefyd. Rwyf hefyd wedi dweud y byddwn yn ystyried i ba raddau y mae rhwymedigaethau'r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn cael eu cyflawni wrth edrych ar y ceisiadau ehangach am gyllid ar draws yr ystad addysg. Felly, byddaf yn disgwyl gweld bod cynnydd yn digwydd mewn ffordd gymharol gyda'r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, fel gyda phob cynllun addysg arall, wrth wneud y penderfyniadau ariannu hynny. Ond y pwynt a wneuthum yn y pwyllgor y bore yma oedd: mae'r Llywodraeth yn darparu cyllid, a chyllid sylweddol yn wir, er mwyn galluogi awdurdodau i gyflawni eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, ac rydym yn hapus i wneud hynny. Byddwn yn parhau i wneud hynny, ac edrychwn ymlaen at weld awdurdodau'n cydymffurfio â'r cynlluniau uchelgeisiol y mae pob un ohonynt wedi'u nodi. 

Pynciau STEM
STEM Subjects

4. Sut bydd Llywodraeth Cymru'n cynyddu'r nifer sy'n dewis pynciau STEM ymhlith myfyrwyr Gorllewin De Cymru? OQ58908

4. How will the Welsh Government increase the take-up of STEM subjects amongst students in South Wales West? OQ58908

The Welsh Government has provided almost £1.5 million in grant funding this year to support the delivery of STEM initiatives, with the primary aims of supporting and developing STEM enrichment activities, narrowing the attainment gap and encouraging the take-up of STEM subjects both at GCSE and A-level.

Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu bron i £1.5 miliwn mewn cyllid grant eleni i gefnogi'r gwaith o gyflawni mentrau STEM, gyda'r prif nod o gefnogi a datblygu gweithgareddau cyfoethogi STEM, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad ac annog pobl i ddilyn pynciau STEM ar lefel TGAU a Safon Uwch.

Thank you, Minister. Last week, the retiring managing director of Sony Bridgend said that Wales needs to be more innovative, and that the key to our success will be in educating, nurturing and retaining talent here in Wales. Mr Dalton believes that manufacturing in Wales has a great future if we can only learn to innovate, develop green technologies and focus on untouched markets outside the EU. Minister, do you agree that we have to adapt and develop our skill strategy? How will you encourage more young people to take up science and engineering, and, above all, encourage students to study these topics at Welsh universities and then stay in Wales? 

Diolch. Yr wythnos diwethaf, dywedodd rheolwr gyfarwyddwr Sony Bridgend, sy'n ymddeol, fod angen i Gymru fod yn fwy arloesol, ac mai'r allwedd i'n llwyddiant fydd addysgu, meithrin a chadw talent yma yng Nghymru. Mae Mr Dalton yn credu bod dyfodol gwych i weithgynhyrchu yng Nghymru os gallwn ddysgu arloesi, datblygu technolegau gwyrdd a chanolbwyntio ar farchnadoedd heb eu cyffwrdd y tu allan i'r UE. Weinidog, a ydych yn cytuno bod yn rhaid inni addasu a datblygu ein strategaeth sgiliau? Sut y byddwch chi'n annog mwy o bobl ifanc i astudio gwyddoniaeth a pheirianneg, ac yn anad dim, annog myfyrwyr i astudio'r pynciau hyn ym mhrifysgolion Cymru ac yna aros yng Nghymru? 

Thank you, Altaf Hussain, for that really important question. We need to equip our learners. Whether they choose to lead on to careers in STEM subjects or not, we need to equip all our learners to face a future of rapid technological and economic change, and digital skills and the kind of adaptability and creativity that go with some of those, alongside the knowledge itself, are absolutely crucial requirements for our young people. The new Curriculum for Wales, of course, has that as a central part of the offer, whether that's through the areas of learning and experience or the specific focus on STEM careers in particular.

And it's also important, by the way, to address questions of inequality. There's still a gender bias in terms of access to STEM subjects and some of the stereotypes that go along with choosing STEM subjects. So, we talked a little bit in the earlier question with Natasha Asghar about how reforming our qualifications can encourage more people to take up STEM subjects, and that's a really important part of this. But, in addition to that, we provide significant funding to a range of initiatives aimed both at primary and secondary students, by the way. It's really important that we start that work in primary, whether it's the funding that we provide to Techniquest and Explore, for example, which encourages engagement from primary school kids, in particular, but also the funding we provide for things like the Engineering Education Scheme Wales, to Technocamps, which provide coding in schools right across Wales, the further maths support programme that we fund through Swansea University, the Stimulating Physics Network programme through the Institute of Physics. There's a range of ways in which we are encouraging young people to move into STEM subjects, and I agree with the person I think he was speaking to that there is a very bright future for young people in Wales in these sectors in Wales, and we as a Government are committed to ensuring that we support schools to do that.

Diolch am y cwestiwn hynod bwysig hwnnw, Altaf Hussain. Mae angen inni arfogi ein dysgwyr. Boed yn dewis dilyn trywydd gyrfaoedd mewn pynciau STEM neu beidio, mae angen inni arfogi ein holl ddysgwyr i wynebu dyfodol o newid technolegol ac economaidd cyflym, ac mae sgiliau digidol a'r math o hyblygrwydd a chreadigrwydd sy'n mynd gyda rhai o'r rheini, ochr yn ochr â'r wybodaeth ei hun, yn ofynion cwbl hanfodol i'n pobl ifanc. Mae hynny'n rhan ganolog, wrth gwrs, o arlwy'r Cwricwlwm newydd i Gymru, boed hynny drwy feysydd dysgu a phrofiad neu'r ffocws penodol ar yrfaoedd STEM yn enwedig.

Gyda llaw, mae hefyd yn bwysig mynd i'r afael â chwestiynau sy'n ymwneud ag anghydraddoldeb. Mae yna ragfarn ar sail rhywedd o hyd mewn perthynas â mynediad at bynciau STEM a rhai o'r stereoteipiau sy'n mynd ochr yn ochr â dewis pynciau STEM. Felly, fe wnaethom siarad ychydig yn y cwestiwn cynharach gyda Natasha Asghar ynglŷn â sut y gallai diwygio ein cymwysterau annog mwy o bobl i ddilyn pynciau STEM, ac mae hynny'n rhan bwysig iawn o hyn. Ond yn ogystal â hynny, rydym yn darparu cyllid sylweddol i amrywiaeth o fentrau sydd wedi'u hanelu at ddisgyblion cynradd ac uwchradd, gyda llaw. Mae'n bwysig iawn ein bod yn dechrau ar y gwaith hwnnw yn yr ysgolion cynradd, boed yn gyllid a ddarparwn i Techniquest ac Explore, er enghraifft, sy'n annog plant ysgolion cynradd yn enwedig i gymryd rhan, ond hefyd y cyllid a ddarparwn ar gyfer pethau fel Cynllun Addysg Beirianneg Cymru, i Technocamps, sy'n darparu codio mewn ysgolion ledled Cymru, y rhaglen gymorth mathemateg bellach rydym yn ei hariannu drwy Brifysgol Abertawe, y rhaglen Rhwydwaith Ysgogi Ffiseg drwy'r Sefydliad Ffiseg. Mae yna amrywiaeth o ffyrdd rydym yn annog pobl ifanc i astudio pynciau STEM, ac rwy'n cytuno â'r person y siaradodd ag ef, rwy'n credu, fod yna ddyfodol disglair iawn i bobl ifanc Cymru yn y sectorau hyn yng Nghymru, ac rydym ni fel Llywodraeth wedi ymrwymo i sicrhau ein bod yn cefnogi ysgolion i wneud hynny.

14:55
Addysgu Sgiliau
The Teaching of Skills

5. Sut mae'r Gweinidog yn gweithio gyda Gweinidog yr Economi i sicrhau bod y sgiliau sydd eu hangen ar ddiwydiant yn cael eu haddysgu yn system addysg Cymru? OQ58905

5. How is the Minister working with the Minister for Economy to ensure the skills that industry needs are taught in the Welsh education system? OQ58905

The economy and education departments work very closely together to ensure that skills needs are met, with a key role for regional skills partnerships. Personal learning accounts is one example in my area, with targeted interventions in areas such as net zero and heavy goods vehicle driving already delivering successful outcomes.

Mae adrannau'r economi ac addysg yn cydweithio'n agos iawn i sicrhau bod anghenion sgiliau'n cael eu diwallu, gyda rôl allweddol ar gyfer partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Mae cyfrifon dysgu personol yn un enghraifft yn fy maes i, gydag ymyriadau wedi'u targedu mewn meysydd fel sero net a gyrru cerbydau nwyddau trwm eisoes yn sicrhau canlyniadau llwyddiannus.

I'm grateful to the Minister for that answer. Companies like Airbus in my own constituency are investing in decarbonising their operations to deliver the world's first zero-emission aircraft. This requires significant skills transition for the future to ensure Wales has the right talent to deliver the green manufacture of future wings in Broughton. Minister, can I ask you how your department is working collaboratively not only with the Minister for Economy's department, but industry partners and our trade union colleagues to ensure that our education system is delivering the future talent that a net-zero Wales needs? 

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Mae cwmnïau fel Airbus yn fy etholaeth fy hun yn buddsoddi mewn gwaith i ddatgarboneiddio eu gweithrediadau i ddarparu'r awyren ddi-allyriadau gyntaf yn y byd. Er mwyn cyflawni hyn, mae angen pontio sgiliau'n sylweddol ar gyfer y dyfodol er mwyn sicrhau bod gan Gymru y doniau cywir i gynhyrchu awyrennau mewn modd gwyrdd ym Mrychdyn yn y dyfodol. Weinidog, a gaf fi ofyn i chi sut mae eich adran yn gweithio ar y cyd nid yn unig gydag adran Gweinidog yr Economi, ond gyda phartneriaid yn y diwydiant a'n cydweithwyr yn yr undebau llafur i sicrhau bod ein system addysg yn sicrhau'r doniau sydd eu hangen ar Gymru sero net yn y dyfodol? 

I think that's a really important point. That collaboration within Government and much more broadly than that is a really important part of our future in terms of skills provision in Wales. I think that collaboration between further education, higher education and big sector players like Airbus is a really exciting set of developments on the horizon, where you have technical, vocational, academic, applied research, and that offer being offered in a really joined-up, integrated way I think is a very positive future for our skills provision in Wales. 

In terms of what we're specifically doing in Government, the net-zero skills action plan that will be published by the end of February will, I think, set out much more fully the kind of questions the Member is asking today, but that presupposes close working between Government, industry, trade unions, but also schools and FE colleges as well, to make sure that this is part of the lifeblood of the entire system, really. One of the initiatives we're already doing is an e-module from September of last year. So, in this academic year, for the first time, every level 3 vocational learner is able to access a series of Net Zero Wales e-modules that are specific to their particular choice of vocation but which sets them in that broader green skills context, which is really important to give people an understanding of how what they're learning can be applied in the workplace. 

So, there is a lot of work of that sort going on, but the key to it is to break down the barriers across the economy and all the relevant contributors and actors to that, so that we can have that shared vision implemented on the ground. 

Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Mae'r cydweithio hwnnw o fewn y Llywodraeth ac yn fwy eang o lawer na hynny yn rhan wirioneddol bwysig o'n dyfodol ni o ran y ddarpariaeth sgiliau yng Nghymru. Rwy'n credu bod cydweithio rhwng addysg bellach, addysg uwch a phrif chwaraewyr y sector fel Airbus yn gyfres gyffrous iawn o ddatblygiadau ar y gorwel, lle mae gennych chi ymchwil dechnegol, alwedigaethol, academaidd, gymhwysol, ac rwy'n credu y bydd y cynnig hwnnw sy'n cael ei gynnig mewn ffordd gydgysylltiedig, integredig iawn yn arwain at ddyfodol cadarnhaol iawn ar gyfer ein darpariaeth sgiliau yng Nghymru. 

O ran yr hyn rydym yn ei wneud yn benodol yn y Llywodraeth, bydd y cynllun gweithredu sgiliau sero net a fydd yn cael ei gyhoeddi erbyn diwedd mis Chwefror, rwy'n credu, yn ateb y math o gwestiynau y mae'r Aelod yn eu gofyn heddiw yn llawnach, ond mae hynny'n rhagdybio cydweithio agos rhwng y Llywodraeth, y diwydiant, undebau llafur, ond hefyd ysgolion a cholegau addysg bellach hefyd, i wneud yn siŵr fod hyn yn rhan o wead y system gyfan mewn gwirionedd. Un o'r mentrau rydym eisoes yn eu gwneud yw e-fodiwl o fis Medi y llynedd. Felly, yn ystod y flwyddyn academaidd hon, am y tro cyntaf, mae pob dysgwr galwedigaethol lefel 3 yn gallu cael mynediad at gyfres o e-fodiwlau Cymru Sero Net sy'n benodol i'w dewis arbennig o alwedigaeth ond sy'n eu gosod yn y cyd-destun sgiliau gwyrdd ehangach hwnnw, sy'n bwysig iawn i roi dealltwriaeth i bobl o sut y gellir defnyddio'r hyn y maent yn ei ddysgu yn y gweithle. 

Felly, mae llawer o waith o'r math hwnnw ar y gweill, ond mae'n allweddol ein bod yn chwalu'r rhwystrau ar draws yr economi, a'r holl gyfranwyr a chwaraewyr perthnasol yn hynny, fel y gallwn weithredu'r weledigaeth gyffredin honno ar lawr gwlad. 

Minister, I'm grateful for your response to the Member for Alyn and Deeside, who raised a really important issue this afternoon. I am aware that the civil engineering sector are extremely concerned about the lack of suitable skills provision, particularly for groundworkers in Wales. It would appear that there is currently no provision at any of Wales's FE colleges for groundworker apprenticeships, despite, of course, construction being a high-priority sector for skills investment by both the regional skills partnerships and, of course, through Welsh Government funding for apprenticeships that are channelled through the FE sector. There does seem to be a disconnect there between Welsh Government priority skills and delivery through the regional skills partnerships and colleges in Wales. So, Minister, would you be able to look at this as a matter of urgency to make sure that those really important skills in relation to groundworks are not lost here in Wales? 

Weinidog, rwy'n ddiolchgar am eich ymateb i'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy, a gododd fater hynod o bwysig y prynhawn yma. Rwy'n ymwybodol fod y sector peirianneg sifil yn hynod bryderus am ddiffyg darpariaeth sgiliau addas, yn enwedig ar gyfer gweithwyr tir yng Nghymru. Mae'n ymddangos nad oes darpariaeth ar hyn o bryd yn unrhyw un o golegau addysg bellach Cymru ar gyfer prentisiaethau gwaith tir, er bod adeiladu, wrth gwrs, yn cael ei ystyried yn sector blaenoriaeth uchel ar gyfer buddsoddi sgiliau gan y partneriaethau sgiliau rhanbarthol ac wrth gwrs drwy gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer prentisiaethau sy'n cael eu sianelu drwy'r sector addysg bellach. Mae'n ymddangos bod yna ddiffyg cysylltiad rhwng sgiliau blaenoriaeth a chyflawniad Llywodraeth Cymru drwy'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol a'r colegau yng Nghymru. Felly, Weinidog, a fyddech yn gallu edrych ar hyn ar frys i wneud yn siŵr nad yw'r sgiliau gwirioneddol bwysig hynny mewn perthynas â gwaith tir yn cael eu colli yma yng Nghymru? 

Yes. The whole point of the regional skills partnerships is to bring in that industry data, isn't it, to the planning that FE colleges are able to make in order to provide. But also, the relationship between FE colleges themselves and the particular sectors in their footprint is absolutely vital to enable them to respond nimbly and in a way that both addresses the needs of the local labour market and gives their learners the best possible range of options. So, I'm very happy to look further into that.

Ie. Holl bwynt y partneriaethau sgiliau rhanbarthol yw casglu data'r diwydiant ar gyfer y gwaith cynllunio y mae colegau addysg bellach yn gallu ei wneud er mwyn darparu. Ond hefyd, mae'r berthynas rhwng colegau addysg bellach eu hunain a'r sectorau penodol yn gwbl hanfodol i'w galluogi i ymateb yn hyblyg ac mewn ffordd sy'n mynd i'r afael ag anghenion y farchnad lafur leol ac sy'n cynnig yr ystod orau bosibl o opsiynau i'w dysgwyr. Felly, rwy'n hapus iawn i edrych ar hynny ymhellach.

15:00

Y cwestiwn nesaf gan—drum roll—John Griffiths.

The next question is from—drum roll—John Griffiths.

Ieithoedd Tramor Modern
Modern Foreign Languages

6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer addysgu ieithoedd tramor modern? OQ58927

6. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's strategy for the teaching of modern foreign languages? OQ58927

Certainly. 'Global Futures' is our strategy for international language learning, and I announced the publication of our revised strategy towards the end of last year. That outlines how we and our 'Global Futures' partners will continue to support international languages in schools for a further three years.

Yn sicr. 'Dyfodol Byd-eang' yw ein strategaeth ar gyfer dysgu ieithoedd rhyngwladol, a chyhoeddais ein strategaeth ddiwygiedig tuag at ddiwedd y llynedd. Mae honno'n amlinellu sut y byddwn ni a'n partneriaid 'Dyfodol Byd-eang' yn parhau i gefnogi ieithoedd rhyngwladol mewn ysgolion am dair blynedd arall.

Gweinidog, the new curriculum has a commitment to making Wales a truly multilingual nation. There is also the programme for government commitment along those lines and, as you say, the 'Global Futures' strategy having recently been updated also. But despite all of that, Minister, we know that there has been a considerable drop in the number of students taking German and French at GCSE and A-level. I think the drop is roughly a half between 2015 and 2021. I'm sure there are various factors behind this, Minister, but obviously it is a trend that's very unwelcome, given the Welsh Government's stated ambitions. I'm sure all of us here want to see Wales as an international country offering opportunities to our young people in terms of work and travel and personal development. I just wonder, Minister, given the reality on the ground at the moment, what more the Welsh Government can do, working with schools, teachers and other education providers, to reverse this trend and see the sort of progress that the Welsh Government wants to see into the future.

Weinidog, mae gan y cwricwlwm newydd ymrwymiad i wneud Cymru'n genedl wirioneddol amlieithog. Hefyd, ceir yr ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i'r perwyl hwnnw ac fel y dywedwch, mae'r strategaeth 'Dyfodol Byd-eang' wedi'i diweddaru'n ddiweddar hefyd. Ond er hynny i gyd, Weinidog, gwyddom fod gostyngiad sylweddol wedi bod yn nifer y myfyrwyr sy'n astudio Almaeneg a Ffrangeg ar lefel TGAU a Safon Uwch. Rwy'n credu ei fod wedi gostwng i oddeutu hanner rhwng 2015 a 2021. Rwy'n siŵr fod yna ffactorau amrywiol y tu ôl i hyn, Weinidog, ond yn amlwg mae'n duedd anffodus iawn, o ystyried uchelgeisiau datganedig Llywodraeth Cymru. Rwy'n siŵr fod pob un ohonom yma eisiau gweld Cymru'n bod yn wlad ryngwladol sy'n cynnig cyfleoedd i'n pobl ifanc o ran gwaith a theithio a datblygiad personol. Weinidog, o ystyried y realiti ar lawr gwlad ar hyn o bryd, tybed beth yn fwy y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, gan weithio gydag ysgolion, athrawon a darparwyr addysg eraill, i wyrdroi'r duedd hon a gweld y math o gynnydd y mae Llywodraeth Cymru am ei weld yn y dyfodol.

I thank John Griffiths for that supplementary question. I do agree with him; it is concerning. We do want to make sure that young people are choosing to study modern foreign languages. He's corresponded with me in the past in particular around the decline in German provision, and I do recognise that. The pattern that we see is that, where students are enrolling for qualifications in those areas, they're still doing very well in them; it's just that the numbers in some of those areas are dropping, as he says. What we are doing as a Government is we've looked again at the strategy that we've had for the last three years, sought to identify the things that need a refocus, if you like, perhaps to take into account what we've learnt over that period. There are three priorities that we will be focusing on in the next three-year period we're committing to: obviously to support the development and delivery of international language provision across Wales—that's the underpinning objective—but in doing that, a focus on providing practitioners themselves with the skills that they need to deliver, and also challenging some of the misconceptions around language learning, which I think has a part to play in the challenge.

We'll be offering a range of support, including specific funding to primary teachers with the Open University's Teachers Learning to Teach Languages professional development programme, which offers primary teachers the opportunity to learn a new language, be that French, German, Spanish, Mandarin Chinese, and how then to teach that in the classroom. I visited my old primary school at the end of last term and heard the young people in one of the primary classes learning Spanish. I thought that was exactly the kind of thing that we need to see more of. We'll be continuing a programme that has been actually successful—the student mentoring programme—which provides direct support at a secondary level with students who are studying at Cardiff University going into the field to promote language study to GCSE and beyond, talking about their own personal experiences of that. But also, we're trying to link up the work that we do through 'Global Futures' with the work of Taith. I think there are some synergies in that area and I'm glad that that's been able to be linked up, so that we can link, in the minds of young people, the opportunity to study abroad, perhaps, with the opportunity to learn a new language and offer that more holistic opportunity.

So, I think there are a number of things that we can do. I'm very hopeful that we will see a better trend in the next three-year period than we saw in the last three-year period. But I think the point that he was starting with, the role of languages in the curriculum, over the longer term, admittedly, will make a significant contribution.

Diolch i John Griffiths am y cwestiwn atodol hwnnw. Rwy'n cytuno ag ef; mae'n bryderus. Rydym eisiau gwneud yn siŵr fod pobl ifanc yn dewis astudio ieithoedd tramor modern. Mae wedi gohebu â mi yn y gorffennol yn enwedig ynglŷn â'r dirywiad yn y ddarpariaeth Almaeneg, ac rwy'n cydnabod hynny. Y patrwm rydym yn ei weld yw, lle mae myfyrwyr yn cofrestru ar gyfer cymwysterau yn y meysydd hynny, maent yn dal i wneud yn dda iawn ynddynt, ond mae'r niferoedd yn rhai o'r meysydd hynny'n gostwng, fel y mae'n dweud. Fel Llywodraeth, rydym wedi edrych eto ar y strategaeth a fu gennym ers tair blynedd, ac wedi ceisio nodi'r pethau y mae angen ailffocysu arnynt, os hoffech, er mwyn ystyried yr hyn a ddysgwyd gennym dros y cyfnod hwnnw. Mae yna dair blaenoriaeth y byddwn yn canolbwyntio arnynt yn y cyfnod nesaf o dair blynedd yr ydym yn ymrwymo iddynt: yn amlwg, cefnogi'r gwaith o ddatblygu a chyflwyno darpariaeth ieithoedd rhyngwladol ledled Cymru—dyna'r amcan sylfaenol—ond wrth wneud hynny, canolbwyntio ar ddarparu'r sgiliau sydd eu hangen ar addysgwyr eu hunain i'w darparu, a hefyd herio rhai o'r camsyniadau sy'n ymwneud â dysgu iaith, sydd â rhan i'w chwarae yn yr her yn fy marn i.

Byddwn yn cynnig ystod o gymorth, gan gynnwys cyllid penodol i athrawon cynradd gyda rhaglen datblygiad proffesiynol y Brifysgol Agored, Teachers Learning to Teach Languages, sy'n rhoi cyfle i athrawon cynradd ddysgu iaith newydd, boed yn Ffrangeg, Almaeneg, Sbaeneg, Tsieinëeg Mandarin, a sut wedyn i ddysgu honno yn yr ystafell ddosbarth. Ymwelais â fy hen ysgol gynradd ddiwedd y tymor diwethaf a chlywais y bobl ifanc yn un o'r dosbarthiadau cynradd yn dysgu Sbaeneg. Roeddwn yn meddwl mai dyna'r union fath o beth sydd angen inni weld mwy ohono. Byddwn yn parhau â rhaglen sydd wedi bod yn llwyddiannus—y rhaglen mentora myfyrwyr—sy'n rhoi cymorth uniongyrchol ar lefel uwchradd gyda myfyrwyr sy'n astudio ym Mhrifysgol Caerdydd yn mynd i'r maes i hyrwyddo astudio iaith i fyfyrwyr TGAU a thu hwnt, gan sôn am eu profiadau personol o wneud hynny. Ond hefyd, rydym yn ceisio cysylltu'r gwaith a wnawn drwy 'Dyfodol Byd-eang' gyda gwaith Taith. Rwy'n meddwl bod rhai synergeddau yn y maes hwnnw ac rwy'n falch fod hynny wedi gallu cael ei gysylltu, fel ein bod yn gallu cysylltu, ym meddyliau pobl ifanc, y cyfle i astudio dramor, efallai, gyda'r cyfle i ddysgu iaith newydd a chynnig y cyfle mwy cyfannol hwnnw.

Felly, rwy'n meddwl bod nifer o bethau y gallwn eu gwneud. Rwy'n obeithiol iawn y gwelwn duedd well yn y cyfnod nesaf o dair blynedd na'r hyn a welsom yn y cyfnod diwethaf o dair blynedd. Ond rhaid cyfaddef, rwy'n credu y bydd y pwynt y dechreuodd gydag ef, rôl ieithoedd yn y cwricwlwm, yn gwneud cyfraniad sylweddol yn fwy hirdymor.

15:05

I strongly believe that our education system needs to adapt to reflect the needs of the future job market locally, nationally and, of course, internationally with the opportunities that now come because of Brexit and opening up ourselves to the rest of the world. Even though you've ploughed £5.7 million into your Welsh Government's 'Global Futures' programme, as John Griffiths outlined just now, we have seen that downward trend in GCSE take-up, and it is concerning. I welcome your intention in this updated plan, but if we're really serious about embedding modern foreign languages in the new curriculum and having success, we need a serious plan on how to recruit and retain modern language teachers for all age groups, across primary and secondary, and the money to follow that. Merely offering an upskilling programme to primary teachers is really not going to cut the mustard after years of failure in this area and the skills just not being available at present. So, Minister, what plans will you put in place to ensure all children have access to a fit-for-purpose modern language education, and how are you going to monitor that progress?

Credaf yn gryf fod angen i'n system addysg addasu i adlewyrchu anghenion y farchnad swyddi i'r dyfodol, a hynny'n lleol, yn genedlaethol ac, wrth gwrs, yn rhyngwladol gyda'r cyfleoedd sy'n codi nawr oherwydd Brexit ac agor ein hunain i weddill y byd. Er eich bod wedi taflu £5.7 miliwn tuag at eich rhaglen Llywodraeth Cymru, 'Dyfodol Byd-eang', fel yr amlinellodd John Griffiths nawr, rydym wedi gweld y duedd ar i lawr yn y nifer sy'n dewis y pynciau TGAU hynny, ac mae'n destun pryder. Rwy'n croesawu eich bwriad yn y cynllun diwygiedig hwn, ond os ydym o ddifrif am wreiddio ieithoedd tramor modern yn y cwricwlwm newydd a chael llwyddiant, mae angen cynllun difrifol arnom i allu recriwtio a chadw athrawon ieithoedd modern ar gyfer pob grŵp oedran, cynradd ac uwchradd, a'r arian i ddilyn hynny. Ni fydd cynnig rhaglen uwchsgilio i athrawon cynradd yn unig yn ddigon da ar ôl blynyddoedd o fethiant yn y maes hwn a'r sgiliau nad ydynt ar gael ar hyn o bryd. Felly, Weinidog, pa gynlluniau y byddwch yn eu rhoi ar waith i sicrhau bod gan bob plentyn fynediad at addysg iaith fodern sy'n addas i'r diben, a sut y byddwch yn monitro'r cynnydd hwnnw?

I thank the Member for the welcome that she's given to the work that's under way and refer her to the answer I've just given to John Griffiths in terms of the steps that we will be taking as a Government. I do think that one of the things that is really important is that the steps that we take in this policy area, as with any other, are based on the reality rather than on our particular world view. I do think that a world in which we claim that Brexit is an opportunity is unlikely to be consistent with promoting the value of European foreign languages to our young people, which is why I think it's important that we as a Government will respond to that by replacing one of the key benefits of membership of the European Union for our young people, the Erasmus programme, which they're now denied as a consequence of Brexit. I think remaking that link for our young people is a good way of solving the problem that Brexit has caused.

Diolch i'r Aelod am y croeso y mae hi wedi ei roi i'r gwaith sydd ar y gweill a hoffwn ei chyfeirio at yr ateb rwyf newydd ei roi i John Griffiths ar y camau y byddwn yn eu cymryd fel Llywodraeth. Rwy'n credu mai un o'r pethau sy'n bwysig iawn yw bod y camau a gymerwn yn y maes polisi hwn, fel gydag unrhyw un arall, yn seiliedig ar y realiti yn hytrach nag ar ein golwg fyd-eang benodol ni. Rwy'n credu bod y byd lle rydym yn honni bod Brexit yn gyfle yn annhebygol o fod yn gyson â hyrwyddo gwerth ieithoedd tramor Ewropeaidd i'n pobl ifanc, a dyna pam y credaf ei bod yn bwysig y byddwn ni fel Llywodraeth yn ymateb i hynny drwy roi rhywbeth yn lle un o fanteision allweddol ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd i'n pobl ifanc, sef rhaglen Erasmus, y cânt ei hamddifadu ohoni yn awr o ganlyniad i Brexit. Rwy'n credu bod ail-wneud y cysylltiad hwnnw i'n pobl ifanc yn ffordd dda o ddatrys y broblem y mae Brexit wedi ei hachosi.

Teithio Llesol
Active Travel

7. Sut mae'r Gweinidog yn gweithio gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd i gynyddu teithio llesol i ysgolion a cholegau? OQ58925

7. How is the Minister working with the Minister for Climate Change to increase active travel to schools and colleges? OQ58925

We want to enable more children to walk, scoot and cycle to school. We are supporting this through incorporating active travel into the appraisal of new schools and colleges funded through the sustainable communities for learning programme and by funding walking and cycling improvements through our active travel fund and the Safe Routes in Communities grant each year.

Rydym am alluogi mwy o blant i gerdded, mynd ar sgwter a beicio i'r ysgol. Rydym yn cefnogi hyn drwy ymgorffori teithio llesol yn yr arfarniad o ysgolion a cholegau newydd a ariennir drwy'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy a thrwy ariannu gwelliannau o ran cerdded a beicio drwy ein cronfa teithio llesol a'r grant Llwybrau Diogel mewn Cymunedau bob blwyddyn.

That's really good to hear. We've got a lot more work to do, I know, but Cefn Cribwr Primary School were in today and I asked them, 'How many of you scoot, walk or cycle to school?' and nine out of 10 hands went up. It's really great to see, and if we could only replicate that across every primary school. But, because of the climate crisis, because of the health and well-being challenges affecting our young people, because of air pollution and congestion problems at peak time, we really need to use that sustainable transport hierarchy—so, active travel first, but then public transport, buses. I want to ask you, Minister, in addition to the push for active travel, as part of the review into school and college transport that is currently ongoing, are you looking at the issue of the 3-mile limit—whether it should be 3 miles, 2 miles or whatever, or do we leave it to the discretion of local authorities? But also, are you looking at other models, such as those that they use in Finland and elsewhere, where you actually give young people, from a very young age, actually, vouchers or passes that they use for regular scheduled bus transport? We have to have the regular scheduled buses as well. That develops autonomy and independence in them as well as actually giving them that lifelong habit of using public transport as well as scooting, cycling or walking. Are you looking at those options?

Mae hynny'n dda iawn i'w glywed. Mae llawer mwy o waith gennym i'w wneud, rwy'n gwybod, ond roedd Ysgol Gynradd Cefn Cribwr yma heddiw a gofynnais iddynt, 'Faint ohonoch chi a wnaeth fynd ar sgwter, cerdded neu feicio i'r ysgol?' ac fe gododd naw o bob 10 eu dwylo. Mae'n wirioneddol wych i'w weld, a byddai'n wych pe gallem efelychu hynny ar draws pob ysgol gynradd. Ond oherwydd yr argyfwng hinsawdd, oherwydd yr heriau iechyd a llesiant sy'n effeithio ar ein pobl ifanc, oherwydd problemau llygredd aer a thagfeydd ar adegau prysur, mae gwir angen inni ddefnyddio'r hierarchaeth trafnidiaeth gynaliadwy honno—felly, teithio llesol yn gyntaf, ac yna trafnidiaeth gyhoeddus a bysus. Rwyf am ofyn i chi, Weinidog, yn ogystal â'r ymdrech teithio llesol, fel rhan o'r adolygiad i drafnidiaeth ysgolion a cholegau sydd ar y gweill ar hyn o bryd, a ydych yn edrych ar fater y terfyn 3 milltir—a ddylai fod yn 3 milltir, 2 filltir neu beth bynnag, neu a ydym yn ei adael i awdurdodau lleol ddewis? Ond hefyd, a ydych yn edrych ar fodelau eraill, fel y rhai y maent yn eu defnyddio yn y Ffindir ac mewn mannau eraill, lle rydych yn rhoi talebau neu basys i bobl ifanc o oedran ifanc iawn iddynt allu eu defnyddio ar gyfer cludiant bws rheolaidd wedi'i drefnu? Mae'n rhaid inni gael y bysus rheolaidd wedi'u trefnu hefyd. Mae hynny'n datblygu ymreolaeth ac annibyniaeth ynddynt yn ogystal â phlannu arferiad gydol oes o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn ogystal â mynd ar sgwter, beicio neu gerdded. A ydych yn edrych ar yr opsiynau hynny?

That's a really important question, and thank you for it. I think the distance threshold, as the Member was referring to in his question, is important. It's a key issue, but that's one of a number of considerations in the area of home-to-school transport. That now accounts for a quarter of all local authority direct spending on education, and it's going up. So, it's a significant call on public funds, and we must make sure those funds are spent in the best possible way to make sure we get our kids to school. But it's part of a broader programme of work, and the Deputy Minister is listening as attentively as I am to the Member's question. That's partly about improving operator provision and better aligning transport with other wider policy aims. I think we're all agreed that what needs to happen isn't just a tweak to the Measure, but something probably much more ambitious than that. The Government's published a White Paper, as the Member will know, which sets out an ambitious vision for transforming bus services generally in Wales. I think it's pretty clear—and I know the Deputy Minister for Climate Change also feels very strongly—that looking at home-to-school transport entirely separately from the broader bus network doesn't make sense at all. So, the kind of thing that the Member has referred to in his question, certainly personally, I would be very interested in looking at.

Mae hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn, a diolch amdano. Rwy'n credu bod y trothwy pellter, y gwnaeth yr Aelod gyfeirio ato yn ei gwestiwn, yn bwysig. Mae'n fater allweddol, ond mae hynny'n un o nifer o ystyriaethau ym maes trafnidiaeth o'r cartref i'r ysgol. Bellach, dyna yw chwarter holl wariant uniongyrchol awdurdodau lleol ar addysg, ac mae'n codi. Felly, mae'n alw sylweddol am arian cyhoeddus, ac mae'n rhaid inni sicrhau bod yr arian hwnnw'n cael ei wario yn y ffordd orau bosibl i sicrhau ein bod yn cael ein plant i'r ysgol. Ond mae'n rhan o raglen waith ehangach, ac mae'r Dirprwy Weinidog yn gwrando mor astud â minnau ar gwestiwn yr Aelod. Mae hynny'n ymwneud yn rhannol â gwella darpariaeth gweithredwyr a chysoni trafnidiaeth yn well â nodau polisi eraill ehangach. Rwy'n credu ein bod i gyd yn gytûn fod angen mwy nag addasiad bach i'r Mesur, fod angen rhywbeth llawer mwy uchelgeisiol na hynny, mae'n debyg. Cyhoeddodd y Llywodraeth Bapur Gwyn, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, sy'n cyflwyno gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer trawsnewid gwasanaethau bysus yn gyffredinol yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod yn eithaf clir—ac rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd hefyd yn teimlo'n gryf iawn am hyn—nad yw edrych ar drafnidiaeth o'r cartref i'r ysgol ar wahân yn llwyr i'r rhwydwaith bysus ehangach yn gwneud synnwyr o gwbl. Felly, yn bersonol yn sicr, byddai gennyf ddiddordeb mewn edrych ar y math o beth y mae'r Aelod wedi cyfeirio ato yn ei gwestiwn.

15:10

Minister, it's a fact that fewer than half of children walk or cycle to school. Research shows that the encouragement of active travel to school is hampered by issues related to the amount of traffic outside school gates. I've always supported 20 mph speed limits outside schools to help keep our children safe, but some councils in Wales have gone further, introducing 'school streets', where roads directly outside school gates are close to non-resident traffic during drop-off and pick-up times. This seems to me to be a sensible way of encouraging pupils to walk or cycle to school. So, what discussion have you had, Minister, with ministerial colleagues and others about encouraging local authorities all across Wales to adopt this approach to help keep our pupils safe and healthy going forward?

Weinidog, mae'n ffaith bod llai na hanner y plant yn cerdded neu'n beicio i'r ysgol. Mae ymchwil yn dangos bod annog teithio llesol i'r ysgol yn cael ei lesteirio gan faterion yn ymwneud â faint o draffig a geir y tu allan i giatiau'r ysgol. Rwyf bob amser wedi cefnogi cyfyngiadau cyflymder 20 mya y tu allan i ysgolion i helpu i gadw ein plant yn ddiogel, ond mae rhai cynghorau yng Nghymru wedi mynd ymhellach, gan gyflwyno 'strydoedd ysgol', lle mae ffyrdd sy'n uniongyrchol y tu allan i giatiau ysgol yn cau i draffig nad yw'n draffig preswyl yn ystod amseroedd gollwng a chodi plant. Mae hyn i'w weld yn ffordd gall o annog disgyblion i gerdded neu feicio i'r ysgol. Felly, Weinidog, pa drafodaeth a gawsoch gyda'ch cyd-Weinidogion ac eraill ynglŷn ag annog awdurdodau lleol ledled Cymru i fabwysiadu'r dull hwn i helpu i gadw ein disgyblion yn ddiogel ac yn iach yn y dyfodol?

We encourage each local authority to do that, and we provide some funding support in order for that to happen as well. I agree with what the Member says—it's really important that we create the environment around a school that facilitates active travel as well as setting the regulatory expectation. Setting the framework is one thing, but finding ways in which to make a difference on the ground is really what will make that practical difference, so I really commend those authorities that are making those decisions.

Rydym yn annog pob awdurdod lleol i wneud hynny, ac rydym yn darparu cymorth ariannol er mwyn i hynny ddigwydd hefyd. Rwy'n cytuno â'r hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud—mae'n bwysig iawn ein bod yn creu'r amgylchedd o amgylch ysgol sy'n hwyluso teithio llesol, yn ogystal â gosod y disgwyliad rheoleiddiol. Mae gosod y fframwaith yn un peth, ond dod o hyd i ffyrdd i wneud gwahaniaeth ar lawr gwlad fydd yn gwneud y gwahaniaeth ymarferol hwnnw, felly rwy'n cymeradwyo'r awdurdodau sy'n gwneud y penderfyniadau hynny'n fawr.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf felly yw'r cwestiynau amserol, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Jack Sargeant.

The next item is the topical questions, and the first question is from Jack Sargeant.

Yr Hawl i Streicio
The Right to Strike

1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y bydd cynlluniau Llywodraeth y DU i gyfyngu ar yr hawl i streicio yn ei chael ar weithwyr yng Nghymru? TQ704

1. What assessment has the Welsh Government made of the impact UK Government plans to limit the right to strike will have on workers in Wales? TQ704

Thank you for the question. The Strikes (Minimum Service Levels) Bill is an unjustified attack on workers' rights and trade unions. The way to resolve industrial disputes is by negotiation and agreement. It is not through ill-conceived legislation that will do lasting damage to industrial relations across the UK and interfere with devolved public services in Wales.

Diolch am y cwestiwn. Mae'r Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol) yn ymosodiad na ellir ei gyfiawnhau ar hawliau gweithwyr ac undebau llafur. Y ffordd i ddatrys anghydfodau diwydiannol yw drwy drafod a chytuno. Ni chaiff ei wneud drwy ddeddfwriaeth ddisynnwyr a fydd yn gwneud niwed parhaol i gysylltiadau diwydiannol ledled y DU ac yn ymyrryd â gwasanaethau cyhoeddus datganoledig yng Nghymru.

Can I thank the Counsel General for his answer there? And, Llywydd, I will declare an interest as a proud trade union member of Unite the Union and Community union. Let's be clear here; the decision by the UK Tories to bring a Bill forward aimed at sacking key workers is an affront to democracy. Llywydd, this piece of Tory legislation will mean that, when workers democratically vote to strike, they can be forced to work, and then sacked if they don't comply. We should be looking to work with our key workers and our trade union colleagues, not seeking to sack hard-working people. Counsel General, the Trades Union Congress say that this legislation shows that the UK Tory Government are determined to attack workers' fundamental right to strike. I wholeheartedly agree with the TUC. This disgraceful piece of legislation has shown the UK Conservatives up for what they really are—against the hard-earned freedoms of working people. Counsel General, can I ask you: what more can the Welsh Government do to protect workers’ rights in Wales?

A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb? Lywydd, rwyf am ddatgan diddordeb fel aelod undeb llafur balch o Unite the Union a Community. Gadewch inni fod yn glir yma; mae penderfyniad Torïaid y DU i gyflwyno Bil gyda'r nod o ddiswyddo gweithwyr allweddol yn sarhad ar ddemocratiaeth. Lywydd, bydd y ddeddfwriaeth Dorïaidd hon yn golygu, pan fydd gweithwyr yn pleidleisio'n ddemocrataidd i streicio, y gellir eu gorfodi i weithio, ac yna eu diswyddo os nad ydynt yn cydymffurfio. Dylem geisio gweithio gyda'n gweithwyr allweddol a'n cydweithwyr undebau llafur, nid ceisio diswyddo pobl weithgar. Gwnsler Cyffredinol, mae Cyngres yr Undebau Llafur yn dweud bod y ddeddfwriaeth hon yn dangos bod Llywodraeth Dorïaidd y DU yn benderfynol o ymosod ar hawl sylfaenol gweithwyr i streicio. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Gyngres. Mae'r ddeddfwriaeth warthus hon wedi dangos yn union beth yw Ceidwadwyr y DU mewn gwirionedd—plaid sy'n gwrthwynebu hawliau gweithwyr yr ymladdwyd yn galed i'w hennill. Gwnsler Cyffredinol, a gaf fi ofyn ichi: beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i amddiffyn hawliau gweithwyr yng Nghymru?

Thank you for that supplementary question. The Bill is indeed misnamed. It is really a 'sack the nurses Bill', it's a 'sack the ambulance worker Bill', or an 'abolition of the right to strike Bill'. It removes the sacrosanct protections to workers and trade unions that were enshrined in legislation in 1906, legislation that was introduced after the Taff Vale case in 1900 that arose from a dispute that occurred, in fact, in my constituency in Pontypridd. It led to the Trade Disputes Act 1906, which established fundamental principles. What the Tory Government is doing would take workers' rights back 120 years.

What I can say on behalf of the Welsh Government is that there's been a total lack of engagement over this legislation with the Welsh Government. The first notice we had was last Thursday, just after the UK Government's press notice. The first correspondence I had was being copied into a letter to the First Minister from Minister Hollinrake on 10 January. That was yesterday. This isn't the way to resolve disputes. This lack of engagement is really just unacceptable. The legislation is wholly unnecessary. Where there are emergency issues that need to be put in place, they have always been put in place by the trade unions. Some of you may have seen the other day the coverage of a GMB picket line in Wales—and I'm a GMB member—of ambulance workers. The moment a message came that there was an emergency call-out, they immediately left the picket line; they went and they did that particular work. That has always been the case. It is a fundamental attack on freedom, and as Welsh Government, we will give it no credence or support. The legislation, also, in my view, is unworkable. It has not worked in other countries. It will not work here. It is an attempt to avoid dealing with the real issue in this country, and that is to provide proper funding to public sector workers in England and to devolved Governments, to enable our public sector workers to be properly paid. I say it is an act of desperation from a Government that is out of touch and has lost control.

Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw. Mae'r Bil wedi ei gam-enwi'n wir. Mewn gwirionedd, 'Bil diswyddo'r nyrsys' ydyw, 'Bil diswyddo'r gweithiwr ambiwlans' ydyw, neu 'Fil diddymu'r hawl i streicio'. Mae'n dileu'r amddiffyniadau cysegredig i weithwyr ac undebau llafur a gafodd eu hymgorffori mewn deddfwriaeth ym 1906, deddfwriaeth a gyflwynwyd wedi achos Cwm Taf ym 1900, a gododd yn sgil anghydfod a ddigwyddodd yn fy etholaeth i ym Mhontypridd mewn gwirionedd. Arweiniodd at Ddeddf Anghydfodau Undebol 1906, a sefydlodd egwyddorion sylfaenol. Byddai'r hyn y mae'r Llywodraeth Dorïaidd yn ei wneud yn mynd â hawliau gweithwyr nôl i'r hyn oeddent 120 o flynyddoedd yn ôl.

Yr hyn y gallaf ei ddweud ar ran Llywodraeth Cymru yw bod yna ddiffyg ymgysylltiad llwyr wedi bod gyda Llywodraeth Cymru ynghylch y ddeddfwriaeth hon. Daeth yr hysbysiad cyntaf ddydd Iau diwethaf, ychydig wedi datganiad i'r wasg Llywodraeth y DU. Yr ohebiaeth gyntaf a gefais oedd cael fy nghopïo i mewn i lythyr at Brif Weinidog Cymru gan y Gweinidog Hollinrake ar 10 Ionawr. Ddoe oedd hynny. Nid dyma'r ffordd i ddatrys anghydfodau. Mae'r diffyg ymgysylltiad hwn yn gwbl annerbyniol. Mae'r ddeddfwriaeth yn gwbl ddiangen. Lle ceir materion brys sydd angen eu gweithredu, mae'r undebau llafur bob amser wedi eu gweithredu. Efallai y bydd rhai ohonoch wedi gweld yr eitemau y diwrnod o'r blaen am linell biced GMB yng Nghymru—ac rwy'n aelod o GMB—o weithwyr ambiwlans. Y foment y daeth neges fod yna alwad frys, fe adawsant y llinell biced yn syth; fe aethant ac fe wnaethant y gwaith penodol hwnnw. Mae hynny bob amser wedi digwydd. Mae'r ddeddfwriaeth yn ymosodiad sylfaenol ar ryddid, ac fel Llywodraeth Cymru, ni fyddwn yn rhoi unrhyw hygrededd na chefnogaeth iddi. Mae'r ddeddfwriaeth yn anymarferol hefyd yn fy marn i. Nid yw wedi gweithio mewn gwledydd eraill. Ni fydd yn gweithio yma. Ymgais ydyw i osgoi ymdrin â'r broblem go iawn yn y wlad hon, sef darparu cyllid priodol i weithwyr y sector cyhoeddus yn Lloegr ac i Lywodraethau datganoledig, er mwyn galluogi ein gweithwyr sector cyhoeddus i gael eu talu'n briodol. Yn fy marn i, mae'n weithred o anobaith gan Lywodraeth sydd wedi colli gafael ac wedi colli rheolaeth.

15:15

Counsel General, as part of your assessment, have you considered the International Labour Organization's acceptance, which the TUC subscribes to, that minimum service levels are a proportionate way of balancing the right to strike with the need to protect the wider public? Secondly, yesterday, in her oral statement, your colleague the health Minister said that, and I quote,

'the impact on capacity as a result of recent industrial action...has placed additional pressures on our systems'.

Do you agree with your Cabinet colleague's assessment? If you do, do you not therefore also agree that guaranteeing minimum service levels, which doesn't limit workers' rights to strike, would be beneficial to both workers and the services that they deliver? Thank you.

Gwnsler Cyffredinol, fel rhan o'ch asesiad, a ydych wedi ystyried y ffaith bod y Sefydliad Llafur Rhyngwladol, y mae Cyngres yr Undebau Llafur yn gefnogol iddo, wedi derbyn bod y lefelau gwasanaeth gofynnol yn ffordd gymesur o gydbwyso'r hawl i streicio â'r angen i ddiogelu'r cyhoedd yn ehangach? Yn ail, ddoe, yn ei datganiad llafar, dywedodd eich cyd-Aelod, y Gweinidog iechyd, fod

'yr effaith ar allu'r Gwasanaeth o ganlyniad i weithredu diwydiannol diweddar...wedi rhoi pwysau ychwanegol ar ein systemau ni'.

A ydych yn cytuno gydag asesiad eich cyd-Weinidog? Os ydych, onid ydych chi hefyd felly yn cytuno y byddai gwarantu lefelau gwasanaeth gofynnol, nad ydynt yn cyfyngu ar hawliau gweithwyr i streicio, yn fuddiol i'r gweithwyr a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu? Diolch.

Thank you for the question. Your interpretation of the ILO references to minimum service levels is taken completely out of context, as it refers to voluntary arrangements with trade unions, and those have always existed within the United Kingdom, and indeed within Wales, where they are necessary. This is not voluntary arrangement; this is statutory limitation of workers and the ability to respond.

It is, of course, right that industrial disputes cause disruption and pressures. That disruption and those pressures are put clearly at the door of the UK Government and its complete failure to properly engage, and its complete failure to honour the promises that it made during COVID—that, once we were through the COVID pandemic it would properly respect and reward our public sector workers.

With regard to the final point that you actually made—that it doesn't take away rights—I'm sure that you probably haven't yet read the explanatory memorandum attaching to the Bill. I'll just read out the one section on the purpose effect of the Bill: an employee who is identified in a work notice for a particular strike day and receives a copy of that work notice from the employer before that strike day loses the protection from dismissal. This is a 'sack public sector workers' Bill.

Diolch am y cwestiwn. Mae eich dehongliad o gyfeiriadau'r Sefydliad Llafur Rhyngwladol at lefelau gwasanaeth gofynnol yn cael ei gymryd allan o'u cyd-destun yn llwyr, gan ei fod yn cyfeirio at drefniadau gwirfoddol gydag undebau llafur, ac mae'r rheini wedi bodoli yn y Deyrnas Unedig erioed, ac yng Nghymru yn wir, lle maent yn angenrheidiol. Nid trefniant gwirfoddol yw hyn; dyma gyfyngiad statudol ar weithwyr a'r gallu i ymateb.

Wrth gwrs, mae'n iawn fod anghydfodau diwydiannol yn achosi aflonyddwch a phwysau. Mae'n amlwg mai bai Llywodraeth y DU yw tarfu a phwysau o'r fath oherwydd ei methiant llwyr i ymgysylltu'n briodol, a'i methiant llwyr i gadw'r addewidion a wnaeth yn ystod COVID—y byddai, ar ôl i ni ddod drwy bandemig COVID, yn parchu ac yn gwobrwyo ein gweithwyr sector cyhoeddus yn briodol.

Ar y pwynt olaf a wnaethoch—nad yw'n dileu hawliau—rwy'n siŵr nad ydych wedi darllen y memorandwm esboniadol sy'n gysylltiedig â'r Bil. Fe ddarllenaf yr adran ar effaith a diben y Bil: mae gweithiwr a enwir mewn hysbysiad gwaith ar gyfer diwrnod streic penodol ac sy'n derbyn copi o'r hysbysiad gwaith hwnnw gan y cyflogwr cyn y diwrnod streic hwnnw'n colli'r amddiffyniad rhag diswyddo. Bil 'diswyddo gweithwyr y sector cyhoeddus' yw hwn.

Today, I had the pleasure of co-sponsoring, with Carolyn Thomas, a drop-in event with Communication Workers Union members. As those who attended will know, what they had to say about Royal Mail's disregard for its employees was shocking: casualisation, pay cuts, hollowed-out conditions, even attempting to take away statutory sick pay, which is totally illegal, by the way—'Amazon on steroids', as one CWU member in Bridgend put it. Striking is central to protecting our services against this. It is central to the rights and bargaining powers of workers, and it is disgraceful, quite frankly, that, rather than actually address this systemic economic crisis, the Tories opt instead to attack workers.

It's clear to me, as it should be to everyone in this Chamber, that the rights of workers are not safe in the hands of Westminster. Workers can't continue to trust and rely on the goodwill or political make-up of Westminster, and as one CWU member put it to me, Wales might become the last bastion of fair work over the next few years. If the Government were serious about protecting workers' fundamental democratic right to strike, then the Government would support the devolution of employment law, so that we could ensure that those rights never come under attack again. Counsel General, will you?

Heddiw, gyda Carolyn Thomas, cefais y pleser o gyd-noddi digwyddiad galw heibio gydag aelodau o Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu. Fel y bydd y rhai a fynychodd y digwyddiad yn gwybod, roedd yr hyn a oedd ganddynt i'w ddweud am ddifaterwch y Post Brenhinol tuag at ei weithwyr yn frawychus: newid gwaith parhaol yn waith dros dro, toriadau cyflog, amodau dirywiol, ymgais hyd yn oed i ddileu tâl salwch statudol, sy'n gwbl anghyfreithlon, gyda llaw—'Amazon ar steroids', fel y dywedodd un aelod o'r undeb ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae streicio'n allweddol i amddiffyn ein gwasanaethau yn erbyn hyn. Mae'n allweddol i hawliau a phwerau bargeinio gweithwyr, ac mae'n warthus a dweud y gwir, fod y Torïaid, yn hytrach na mynd i'r afael â'r argyfwng economaidd systemig hwn, yn dewis ymosod ar weithwyr.

Mae'n amlwg i mi, fel y dylai fod i bawb yn y Siambr hon, nad yw hawliau gweithwyr yn ddiogel yn nwylo San Steffan. Ni all gweithwyr barhau i ymddiried a dibynnu ar ewyllys da na chyfansoddiad gwleidyddol San Steffan, ac fel y dywedodd un aelod o Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu wrthyf, efallai mai Cymru fydd y cadarnle olaf i waith teg dros y blynyddoedd nesaf. Pe bai'r Llywodraeth o ddifrif am ddiogelu hawl ddemocrataidd sylfaenol gweithwyr i streicio, byddai'r Llywodraeth yn cefnogi datganoli cyfraith cyflogaeth, fel y gallem sicrhau na fydd yr hawliau hynny dan fygythiad byth eto. Gwnsler Cyffredinol, a wnewch chi gefnogi hynny?

Thank you for those comments. They're comments that I agree with, and I can say, certainly, that as we look at the Bill, as we explore and consider its detail far more carefully, we will look at every opportunity to ensure that it does not impact on the social partnership that we have in Wales, and that the fundamental protections in respect of those devolved public services are ones that we will abide by and commit to those standards that we have already embraced with our trade union partners. I'm not aware that there are actually any employers who want to see this legislation. In fact, all the information that I see from employers is that they see not only that this is unnecessary, that it is unworkable, but that it is actually a further disruption and distraction from good collective bargaining and proper engagement with trade unions. 

I see this legislation, in some ways, as having a number of motivations. I don't actually believe that the UK Government think that it is workable. I believe that it is firstly an attempt to sully the name and reputation—somehow they think this may break the support that there is from the public for those who are currently involved in these disputes, that somehow it will give them a higher ground in that. Or secondly, that it will somehow discourage people from the sort of support and solidarity. I think it will fail on all those particular grounds. I think it is a distraction from the real obligation of Government, and the real obligation of Government is to actually engage with those trade unions when you have a dispute of this particular nature. 

We have an umbilical link, I think, to the decisions that are taken—an umbilical financial link to the decisions that are taken at a UK Government level, and that impacts on the extent to which we can engage and the things that we can actually do. But, I know amongst all my colleagues and I know from all the people I speak to, whether they are members of a political party or otherwise, that there is considerable support and sympathy out there and recognition. And I believe that it is a recognition because of the promises that were made during the COVID period that we would do things differently. And this is an example of a UK Tory Government not only out of touch but that is reverting back to its old ways. And can I just make this one comment? I think it is a real disappointment that, at a time when we have legislation like this, when we have these levels of disputes, that we have a Tory Party in Wales that is content to act solely as poodles to the diktat that is coming out of 10 Downing Street, instead of standing up for the Welsh public sector, for Welsh workers and working collectively with us to achieve that sort of change. 

Diolch am y sylwadau hynny. Maent yn sylwadau rwy'n cytuno â hwy, a gallaf ddweud, yn sicr, wrth inni edrych ar y Bil, wrth inni archwilio ac ystyried ei fanylion yn llawer mwy gofalus, y byddwn yn edrych ar bob cyfle i sicrhau nad yw'n effeithio ar y bartneriaeth gymdeithasol sydd gennym yng Nghymru, a bod yr amddiffyniadau sylfaenol i wasanaethau cyhoeddus datganoledig yn rhai y byddwn yn glynu wrthynt a byddwn yn ymrwymo i'r safonau rydym eisoes wedi'u croesawu gyda'n partneriaid yn yr undebau llafur. Nid wyf yn ymwybodol fod yna unrhyw gyflogwyr sydd eisiau gweld y ddeddfwriaeth hon. Mewn gwirionedd, mae'r holl wybodaeth a welaf gan gyflogwyr yn dangos eu bod yn ei hystyried nid yn unig yn ddiangen ac yn anymarferol, ond ei bod yn creu aflonyddwch pellach ac yn tynnu sylw oddi ar gydfargeinio da ac ymgysylltiad priodol ag undebau llafur. 

Rwy'n gweld y ddeddfwriaeth hon, mewn rhai ffyrdd, fel un sydd â nifer o gymhellion. Nid wyf yn credu bod Llywodraeth y DU yn meddwl ei bod yn ymarferol. Credaf mai ymgais ydyw yn gyntaf i lychwino enw da—rywsut, maent yn meddwl y gallai hyn dorri cefnogaeth y cyhoedd i'r rhai sy'n rhan o'r anghydfodau hyn ar hyn o bryd, y bydd rywsut yn rhoi tir uwch iddynt yn hynny. Neu'n ail, y bydd yn annog pobl i beidio â rhoi cefnogaeth o'r fath. Rwy'n credu y bydd yn methu ym mhob un o'r rheini. Rwy'n credu ei fod yn tynnu sylw oddi ar wir ddyletswydd y Llywodraeth, a gwir ddyletswydd y Llywodraeth yw ymgysylltu â'r undebau llafur hynny pan fydd gennych anghydfod o'r fath. 

Rwy'n credu bod gennym gysylltiad uniongyrchol â'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud—cyswllt ariannol uniongyrchol â'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud ar lefel Llywodraeth y DU, ac mae hynny'n effeithio ar i ba raddau y gallwn ymgysylltu a'r pethau y gallwn eu gwneud. Ond rwy'n gwybod ymhlith fy holl gyd-Aelodau ac rwy'n gwybod ymhlith yr holl bobl y siaradaf â hwy, boed yn aelodau o blaid wleidyddol neu fel arall, fod cryn gefnogaeth a chydymdeimlad allan yno, yn ogystal â chydnabyddiaeth. Ac rwy'n credu bod yna gydnabyddiaeth oherwydd yr addewidion a wnaed yn ystod cyfnod COVID y byddem yn gwneud pethau'n wahanol. A dyma enghraifft o Lywodraeth Dorïaidd yn y DU sydd nid yn unig allan o gysylltiad, ond sy'n dychwelyd at ei hen ffyrdd. Ac a gaf fi wneud un sylw? Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol siomedig, ar adeg pan fo gennym ddeddfwriaeth fel hon, pan fo gennym y lefelau hyn o anghydfod, fod gennym Blaid Dorïaidd yng Nghymru sy'n fodlon ymateb fel pwdls i'r dictad a ddaw o 10 Stryd Downing, yn lle sefyll dros y sector cyhoeddus yng Nghymru, dros weithwyr Cymru a chydweithio â ni i gyflawni'r math hwnnw o newid. 

15:20

First of all, I want to declare my membership of Unite, the trade union. I believe, as others will, that this is an ideologically led attack on workers' fundamental right to strike. They have a track record on this, and they've brought in several pieces of legislation while this Government have been in power. Let's be clear about remembering that. They're going a little bit further than Thatcher did when she tried to destroy the miners' union; this lot are trying to destroy all the public sector unions. Perhaps we could have a legal minimum safety and service level applied to the UK Government, because the current lot are dangerously incompetent. Only an exhausted party out of ideas could think that a good way to solve labour shortages and low morale in Britain's key public services is to sack workers who strike for better pay and conditions. Who do they think would replace those workers? They created an economic crisis with Liz Truss—I don't know if you can remember her. She crashed the economy, and now they're trying to crush the workers' right to strike. It's an absolute affront.

I think you're right in saying that the public will see through this for what it is and that they don't have the level of support that they're hoping to gain by moving the blame for their failure to manage the economic crisis that they created by putting the blame firmly and squarely on the people who can now no longer afford their mortgages as a consequence of what they did, can't put their heating on and are unable to feed themselves. That's what these workers are striking for, and that is why they have joined a union, so that they can have a collective voice with which they can be heard.  

Yn gyntaf oll, rwyf am ddatgan fy aelodaeth o Unite, yr undeb llafur. Credaf, fel y bydd eraill, fod hwn yn ymosodiad a arweinir gan ideoleg ar hawl sylfaenol gweithwyr i streicio. Mae ganddynt hanes o wneud hyn, ac maent wedi cyflwyno sawl darn o ddeddfwriaeth tra bod y Llywodraeth hon wedi bod mewn grym. Gadewch inni fod yn glir wrth gofio hynny. Maent yn mynd ychydig ymhellach nag y gwnaeth Thatcher pan geisiodd ddinistrio undeb y glowyr; mae'r criw hwn yn ceisio dinistrio holl undebau'r sector cyhoeddus. Efallai y gallem osod lefel diogelwch a gwasanaeth gofynnol cyfreithiol ar Lywodraeth y DU, oherwydd mae'r criw presennol yn beryglus o anghymwys. Dim ond plaid hesb a heb syniadau a allai feddwl mai ffordd dda o ddatrys prinder llafur a morâl isel yng ngwasanaethau cyhoeddus allweddol Prydain yw diswyddo gweithwyr sy'n streicio am well tâl ac amodau. Pwy maent yn meddwl fyddai'n cymryd lle'r gweithwyr hynny? Fe wnaethant greu argyfwng economaidd gyda Liz Truss—ni wn os ydych chi'n ei chofio hi. Fe chwalodd hi'r economi, a nawr maent yn ceisio chwalu hawl gweithwyr i streicio. Mae'n gwbl gywilyddus.

Rwy'n credu eich bod yn iawn i ddweud y bydd y cyhoedd yn gweld drwy hyn ac nad oes ganddynt y lefel o gefnogaeth y maent yn gobeithio ei ennill drwy symud y bai am eu methiant i reoli'r argyfwng economaidd a grëwyd ganddynt drwy daflu'r bai i gyd ar y bobl na all fforddio eu morgeisi mwyach o ganlyniad i'r hyn a wnaethant, pobl sy'n methu gwresogi eu cartref a phobl nad ydynt yn gallu bwydo eu hunain. Dyna mae'r gweithwyr hyn yn streicio amdano, a dyna pam eu bod wedi ymuno ag undeb, er mwyn i'w llais cyfunol allu cael ei glywed.  

Thank you for those comments. It is an irony, isn't it, that the UK Government is a proponent of the free market, but the free market only when it comes to maximising the profits and directors' pay. When the free market dictates that we are actually not paying our public sector workers enough, the response of UK Government is actually to interfere with that free market, to undermine it and to actually impose legislative restrictions on people's ability to do anything about it. Can I say I very much welcome the comment that you made, that, in fact, we should have a minimum service level, and it should really apply to the UK Government? And perhaps for that reason, that's why I actually welcome the commitment by the leader of the Labour Party, Sir Keir Starmer, that the next Labour Government will introduce a ban on second jobs. Maybe that'll ensure that our MPs are working fully for the interests on which they actually have been elected.

Diolch am y sylwadau hynny. Mae'n eironig, onid ydyw, fod Llywodraeth y DU o blaid y farchnad rydd, ond y farchnad rydd pan ddaw'n fater o gynyddu elw a chyflog cyfarwyddwyr yn unig. Pan fydd y farchnad rydd yn dweud nad ydym yn talu digon i'n gweithwyr yn y sector cyhoeddus, ymateb Llywodraeth y DU yw ymyrryd â'r farchnad rydd honno, i'w thanseilio ac i osod cyfyngiadau deddfwriaethol ar allu pobl i wneud unrhyw beth yn ei gylch. A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'r sylw a wnaethoch y dylem gael lefel gwasanaeth gofynnol, ac y dylid ei chymhwyso i Lywodraeth y DU mewn gwirionedd? Ac efallai mai dyna'r rheswm pam rwy'n croesawu'r ymrwymiad gan arweinydd y Blaid Lafur, Syr Keir Starmer, y bydd y Llywodraeth Lafur nesaf yn cyflwyno gwaharddiad ar ail swyddi. Efallai y bydd hynny'n sicrhau bod ein ASau yn gweithio'n llwyr dros y pethau y cawsant eu hethol i'w gwneud.

15:25

Diolch. Can I declare also that I'm a member of Unite the Union, and I was formerly a member of the Communication Workers Union as a postal worker?

Counsel General, two years ago, we were standing on our doorsteps clapping the workers, and now we see what the Tories really think, by bringing forward a Bill to sack them. As you said, the Bill is known as a 'sack the workers' Bill. It's really important that we hear the voices of workers, because very often, what we hear is selected truth. To hide their contempt for key workers, they suggest that rules exist elsewhere, not admitting that Britain already has some of the most aggressively anti-trade union laws anywhere in Europe already, making it very difficult to strike. I want to ensure that we continue to work with our key workers, such as the representatives we met today—it was a really, really good session and we had 20 MSs that attended and listened to the CWU representatives. And Counsel General, doesn't this demonstrate the importance that we continue with the social partnership Bill in Wales and the social partnership to show that we're working with the workers? Thank you.

Diolch. A gaf fi ddatgan hefyd fy mod yn aelod o Unite the Union, a gynt yn aelod o Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu fel gweithiwr post?

Gwnsler Cyffredinol, ddwy flynedd yn ôl, roeddem yn sefyll ar garreg ein drysau'n clapio i'r gweithwyr, a nawr rydym yn gweld beth mae'r Torïaid yn ei feddwl go iawn, drwy gyflwyno Bil i'w diswyddo. Fel y dywedoch chi, caiff y Bil ei adnabod fel Bil 'diswyddo'r gweithwyr'. Mae'n bwysig iawn ein bod yn clywed lleisiau gweithwyr, oherwydd yn aml iawn, yr hyn a glywn yw gwirionedd dethol. Er mwyn cuddio'u dirmyg tuag at weithwyr allweddol, maent yn awgrymu bod rheolau'n bodoli mewn mannau eraill, heb gyfaddef bod gan Brydain rai o'r deddfau gwrth-undebau llafur mwyaf ymosodol yn Ewrop eisoes, gan ei gwneud yn anodd iawn i streicio. Rwyf am sicrhau ein bod yn parhau i weithio gyda'n gweithwyr allweddol, fel y cynrychiolwyr y gwnaethom eu cyfarfod heddiw—roedd yn sesiwn dda iawn ac fe wnaeth 20 o ASau ei mynychu a gwrando ar gynrychiolwyr Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu. A Gwnsler Cyffredinol, onid yw hyn yn dangos pa mor bwysig yw parhau gyda'r Bil partneriaeth gymdeithasol yng Nghymru a'r bartneriaeth gymdeithasol i ddangos ein bod yn gweithio gyda'r gweithwyr? Diolch.

Thank you for those comments and I do agree with them, and I have the greatest of respect for the Communication Workers Union, and also for those postmen who deliver through all the bad weather. You look at the weather we have now and we have them out there in that appalling weather delivering—actually delivering now the Christmas cards that we didn't get before Christmas. I'm disappointed I wasn't able to be at that particular event, but I think that was an important expression of the support that people have in our society for the postal services, for the work that they actually do, and it is a pity that it's been being undermined and all the profitable parts of it have been, over the years, cherry-picked away and privatised, and I'm hoping that's something that will be addressed in due course.

Can I just say, in terms of the social partnership Bill, this is groundbreaking legislation that has been brought by Minister Hannah Blythyn? And I think it shows the real difference, that we will be the first part of the United Kingdom to create a statutory framework within which trade unions, employers and Government get together to solve these. It is one of the reasons why we just do not want this legislation; we do not want it to interfere in what are the relations, the constructive engagement we have to actually sort out those issues, those disagreements, and to work collectively for the common good of the people of Wales.

Diolch am y sylwadau hynny ac rwy'n cytuno â hwy, ac mae gennyf barch enfawr tuag at Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu, a'r postmyn sy'n dosbarthu drwy'r holl dywydd gwael. Rydych yn edrych ar y tywydd sydd gennym nawr ac maent allan yno mewn tywydd echrydus yn dosbarthu—yn dosbarthu'r cardiau Nadolig na wnaethom eu cael cyn y Nadolig mewn gwirionedd. Rwy'n siomedig na allwn fod yn y digwyddiad hwnnw, ond rwy'n credu ei fod yn fynegiant pwysig o gefnogaeth y bobl yn ein cymdeithas i'r gwasanaeth post, i'r gwaith a wnânt, ac mae'n drueni ei fod yn cael ei danseilio a bod yr holl rannau proffidiol ohono wedi cael eu dewis a'u dethol a'u preifateiddio dros y blynyddoedd, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth a fydd yn cael sylw maes o law.

A gaf fi ddweud, ynglŷn â'r Bil partneriaeth gymdeithasol, fod hon yn ddeddfwriaeth arloesol a gyflwynwyd gan y Gweinidog Hannah Blythyn? Ac rwy'n credu ei bod yn dangos y gwahaniaeth go iawn, mai ni fydd y rhan gyntaf o'r Deyrnas Unedig i greu fframwaith statudol lle mae undebau llafur, cyflogwyr a'r Llywodraeth yn dod at ei gilydd i ddatrys y rhain. Mae'n un o'r rhesymau pam nad ydym eisiau'r ddeddfwriaeth hon; nid ydym am iddi ymyrryd yn y cysylltiadau, yr ymgysylltiad adeiladol sydd gennym i ddatrys y materion hynny, yr anghytundebau hynny, ac i weithio gyda'n gilydd er lles cyffredin pobl Cymru.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol. Y cwestiwn nesaf i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, ac i'w ofyn gan Luke Fletcher.

I thank the Counsel General. The next question is to be answered by the Deputy Minister for Climate Change, and it's to be asked by Luke Fletcher.

Wizz Air
Wizz Air

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol Maes Awyr Caerdydd yn sgil cyhoeddiad Wizz Air ei fod yn rhoi'r gorau i weithrediadau i mewn ac allan o Gymru? TQ705

2. Will the Minister make a statement on the future of Cardiff Airport in light of Wizz Air's announcement that it is ceasing operations in and out of Wales? TQ705

Yes. We're disappointed that Wizz Air have decided to withdraw from Cardiff Airport. Our COVID recovery plan for the airport remains in place, but clearly, the current economic climate is incredibly tough for the aviation sector and this is not helped by the UK Government's lack of a recovery strategy for regional airports.

Gwnaf. Rydym yn siomedig fod Wizz Air wedi penderfynu tynnu'n ôl o Faes Awyr Caerdydd. Mae ein cynllun adfer COVID ar gyfer y maes awyr yn parhau i fod ar waith, ond yn amlwg, mae'r hinsawdd economaidd bresennol yn hynod anodd i'r sector awyrennau ac nid yw wedi'i helpu gan y ffaith nad oes gan Lywodraeth y DU strategaeth i adfer meysydd awyr rhanbarthol.

Diolch, Dirprwy Weinidog. It's a new year, but it's the same old story when it comes to Cardiff Airport. This time, it's Wizz Air; a few months ago, Qatar Airways pulled out, that after investment from Welsh Government; perhaps the Deputy Minister could confirm whether or not Welsh Government provided any similar incentives to Wizz Air. But what is it going to take for the Government to make Cardiff a better success? We need it to be a success. We want it to be a success. And can I just say, unlike the Tories, I don't believe that privatisation is the answer? If the private sector can turn a profit, then so too can the Government. The Deputy Minister mentioned earlier in answer to Natasha Asghar that the airport is on a pathway to profit, what is that pathway, and how long is it going to take?

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Mae'n flwyddyn newydd, ond yr un hen stori yw hi yn achos Maes Awyr Caerdydd. Y tro hwn, Wizz Air ydyw; ychydig fisoedd yn ôl, fe dynnodd Qatar Airways yn ôl, hynny ar ôl buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru; efallai y gallai'r Dirprwy Weinidog gadarnhau a wnaeth Llywodraeth Cymru ddarparu unrhyw gymhellion tebyg i Wizz Air ai peidio. Ond beth mae'n mynd i gymryd i'r Llywodraeth wneud Caerdydd yn fwy o lwyddiant? Mae angen iddo fod yn llwyddiant. Rydym am iddo fod yn llwyddiant. Ac a gaf fi ddweud, yn wahanol i'r Torïaid, nid wyf yn credu mai preifateiddio yw'r ateb? Os yw'r sector preifat yn gallu gwneud elw, gall y Llywodraeth wneud hynny hefyd. Soniodd y Dirprwy Weinidog yn gynharach mewn ateb i Natasha Asghar fod y maes awyr ar y trywydd i wneud elw. Beth yw'r trywydd hwnnw, a pha mor hir y mae'n mynd i gymryd?

Well, the £42.6 million rescue and recovery plan that was put in place during the pandemic remains in place, and is designed to help Cardiff Airport to become self-sustainable and profitable in the future. We are now working with the airport to understand the impact of the withdrawal of Wizz Air on the progress of that pathway. Clearly, it is a significant customer for the airport, but it's worth saying the airport remains a vibrant source of flights to other destinations. I've recently used the Belfast flight myself and found it an excellent experience; also KLM flies from the airport, TUI, Vueling, Ryanair and Loganair. 

Now, there is a problem across the whole sector, as I mentioned earlier, because of rising energy costs, because of inflation, because of the recession, and the margins that many of these operators operate within are very small. Much of the market is taken up by package holidays, which are becoming more and more competitive, meaning that the profitability is lower. So, it's a tight market and a difficult business model that we are dealing with. 

The management of the airport and the board are very strong, and we are very lucky to have them. And I met with them recently and visited the airport. I must say I have great sympathy for the range and number of challenges they've had to face over the last couple of years, and we are fortunate to have them. And we're in this for the long haul, but there are, clearly, some really difficult short-term challenges that are being faced across the sector, but by Cardiff in particular. Other airports, you will know, have closed in recent months across the UK, and this is the point I was making earlier—in the absence of a strategy for regional airports across the UK, the smaller airports face fixed costs the same as any other, larger airport. They have to maintain a full fire service, for example. There are now increasing costs through regulation about enhanced security screening equipment that all airports need to have, and the ability of a smaller airport like Cardiff to cushion that sort of cost is very challenging. Now, UK Government seems focused entirely on a London-based aviation strategy, and, clearly, from our point of view, there are tensions in the climate change department of our carbon targets on the one hand and a need to grow air travel in order to make the airport viable on the other hand. And we fully acknowledge these tensions. 

My view is that, if Cardiff Airport were to close, people would simply fly from other airports. So, from a climate change point of view, I really don't see any benefit in tackling this in a unilateral way. There needs to be an aviation strategy for the whole of the UK, on a four-nations basis, that is climate-proof, and we need to address these issues together. In the meantime, we need to make sure Cardiff is still in the game to be part of that strategy, and the UK Government recognising the needs of regional airports, the fixed costs base they face, and their willingness to help with that is essential, but, sadly, not forthcoming. 

Wel, mae'r cynllun achub ac adfer gwerth £42.6 miliwn a gafodd ei roi ar waith yn ystod y pandemig yn parhau i fod ar waith, a'i fwriad yw helpu Maes Awyr Caerdydd i ddod yn hunangynhaliol a phroffidiol yn y dyfodol. Rydym bellach yn gweithio gyda'r maes awyr i ddeall effaith dod â gwasanaeth Wizz Air i ben ar gynnydd y llwybr hwnnw. Yn amlwg, mae'n gwsmer sylweddol i'r maes awyr, ond mae'n werth dweud bod y maes awyr yn parhau i fod yn ffynhonnell fywiog o hediadau i gyrchfannau eraill. Defnyddiais yr awyren i Belfast fy hun yn ddiweddar a chael profiad ardderchog; mae KLM yn hedfan o'r maes awyr hefyd, a TUI, Vueling, Ryanair a Loganair. 

Nawr, fel y soniais yn gynharach, mae yna broblem ar draws y sector oherwydd costau ynni cynyddol, oherwydd chwyddiant, oherwydd y dirwasgiad, ac mae'r elw y mae llawer o'r gweithredwyr hyn yn gweithredu o'i fewn yn gul iawn. Mae llawer o'r farchnad yn ymwneud â gwyliau pecyn, sy'n dod yn fwy a mwy cystadleuol, gan olygu bod proffidioldeb yn is. Felly, mae'n farchnad dynn ac yn fodel busnes anodd. 

Mae rheolwyr y maes awyr a'r bwrdd yn gryf iawn, ac rydym yn lwcus iawn i'w cael. Ac fe gyfarfûm â hwy yn ddiweddar ac ymweld â'r maes awyr. Rhaid imi ddweud fy mod yn cydymdeimlo'n fawr â'r ystod a'r nifer o heriau y maent wedi gorfod eu hwynebu dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac rydym yn ffodus i'w cael. Ac rydym yn wynebu hyn am beth amser, ond yn amlwg, mae'r sector cyfan yn wynebu rhai heriau tymor byr anodd iawn, ond mae hynny'n arbennig o wir am Gaerdydd. Fel y byddwch yn gwybod, mae meysydd awyr eraill wedi cau yn ystod y misoedd diwethaf ledled y Deyrnas Unedig, a dyma'r pwynt yr oeddwn yn ei wneud yn gynharach—yn absenoldeb strategaeth ar gyfer meysydd awyr rhanbarthol ledled y DU, mae'r meysydd awyr llai'n wynebu costau sefydlog yr un fath ag unrhyw faes awyr arall, mwy o faint. Rhaid iddynt gynnal gwasanaeth tân llawn, er enghraifft. Erbyn hyn, ceir costau cynyddol drwy reoleiddio mewn perthynas â'r offer sgrinio diogelwch gwell y mae angen i bob maes awyr ei gael, ac mae gallu maes awyr llai o faint fel Caerdydd i gynnal cost o'r fath yn heriol iawn. Nawr, mae'n ymddangos bod Llywodraeth y DU yn canolbwyntio'n llwyr ar strategaeth hedfan sy'n seiliedig ar Lundain, ac yn amlwg, o'n safbwynt ni, ceir tensiynau ein targedau carbon yn yr adran newid hinsawdd ar y naill law a'r angen i dyfu teithio awyr er mwyn gwneud y maes awyr yn hyfyw ar y llaw arall. Ac rydym yn cydnabod y tensiynau hyn yn llawn. 

Yn fy marn i, pe bai Maes Awyr Caerdydd yn cau, byddai pobl yn hedfan o feysydd awyr eraill. Felly, o safbwynt newid hinsawdd, nid wyf yn gweld unrhyw fudd mewn mynd i'r afael â hyn mewn ffordd unochrog. Mae angen strategaeth hedfan ar gyfer y DU gyfan, ar sail y pedair gwlad, nad yw'n niweidiol i'r hinsawdd, ac mae angen inni fynd i'r afael â'r materion hyn gyda'n gilydd. Yn y cyfamser, mae angen inni wneud yn siŵr fod Caerdydd yn parhau i weithredu er mwyn bod yn rhan o'r strategaeth honno, a bod Llywodraeth y DU yn cydnabod anghenion meysydd awyr rhanbarthol, y sylfaen costau sefydlog y maent yn ei hwynebu, ac mae eu parodrwydd i helpu gyda hynny'n hanfodol, ond yn anffodus, nid yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd. 

15:30

I stand here with my tin hat on, because I'm taking a very radical approach, which is I don't think we should support Cardiff Airport staying open at all. Back in 2013, the Lib Dems led calls to prevent the Welsh Government buying the airport from the private sector. The airport seems to be a bottomless pit for taxpayers' cash—cash that could go into public transport. You did say, Minister, that there needs to be a strategy across the country for airports. That is unlikely to happen. We have to make decisions here in Wales, which surely should focus on the most important issue, which is the climate emergency. And airports and flying does not support our ability to tackle the climate.

We heard last night about Wizz Air, and, actually, I did hear on the radio that most people in south Wales are going to Bristol Airport to fly. So, they're actually totally bypassing Cardiff now. So, please, I would ask you: how can owning an international airport, and all the carbon emissions that come from it, fit within the important portfolios that you and the Minister are very committed to and have worked so hard on? Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

Rwy’n sefyll yma gyda fy helmed dun am fy mhen, gan fod gennyf ymagwedd radical iawn, sef nad wyf o'r farn y dylem roi cymorth i Faes Awyr Caerdydd i aros ar agor o gwbl. Yn ôl yn 2013, arweiniodd y Democratiaid Rhyddfrydol alwadau i atal Llywodraeth Cymru rhag prynu'r maes awyr gan y sector preifat. Ymddengys bod y maes awyr yn bwll diwaelod i arian trethdalwyr—arian parod a allai fynd tuag at drafnidiaeth gyhoeddus. Weinidog, fe ddywedoch chi fod angen strategaeth ar draws y wlad ar gyfer meysydd awyr. Mae hynny'n annhebygol o ddigwydd. Mae’n rhaid inni wneud penderfyniadau yma yng Nghymru a ddylai ganolbwyntio ar y mater pwysicaf, sef yr argyfwng hinsawdd. Ac nid yw meysydd awyr a hedfan yn cefnogi ein gallu i fynd i'r afael â'r hinsawdd.

Clywsom neithiwr am Wizz Air, a chlywais ar y radio fod y rhan fwyaf o bobl yn ne Cymru yn hedfan o Faes Awyr Bryste mewn gwirionedd. Felly, maent yn osgoi Caerdydd yn gyfan gwbl nawr. Felly, os gwelwch yn dda, rwy'n gofyn i chi: sut mae bod yn berchen ar faes awyr rhyngwladol, a'r holl allyriadau carbon a ddaw ohono, yn cyd-fynd â'r portffolios pwysig rydych chi a'r Gweinidog yn ymrwymedig iawn iddynt ac wedi gweithio mor galed arnynt? Diolch yn fawr iawn.

Well, I respect Jane Dodds's position, and, as I acknowledged, there are certainly policy tensions. But we take an overall view as a Government that Wales needs an airport. There are a significant number of people still flying from there who otherwise would be travelling to other airports in the UK. And from a business and economy point of view, having a regional airport remains a strong part of the offer. For example, some of the major events that are happening in the stadium in Cardiff would not be attracted to Cardiff were there not an airport here. Also, a number of the large manufacturing companies in south Wales regularly fly executives in and out of the airport—many on private planes, but, nonetheless, it's an important economic asset for the region. But there are tensions.

In terms of the quantum we spend, as I say, the rescue and recovery package was £42.6 million, and that's largely designed to be repaid. We did write off some of the debt. But put that in contrast to the £1 billion we are spending on the south Wales valley metro, and I think the claims that she makes about the public transport benefit from closing the airport are overstated. But it does remain a dilemma for us all, as we get increasingly closer to the 2050 target, given that aviation has been at growing level and has some of the most damaging emissions, then that is something—. As I say, as a UK, we need to confront the future of air travel. The industry makes increasing claims about increasing efficiencies, about biofuels, and we are of course interested in exploring them and we want Cardiff airport to play its part in that. We also want to maximise the role of Cardiff as a freight hub, and the airport management are doing a great deal to see if they can attract additional revenue streams. So, I think we should stick with them. I think there is support in Wales for maintaining an airport, but it is not straightforward by any means.

Wel, rwy’n parchu safbwynt Jane Dodds, ac fel y gwneuthum gydnabod, yn sicr, ceir rhai tensiynau polisi. Ond ein safbwynt cyffredinol fel Llywodraeth yw bod angen maes awyr ar Gymru. Mae nifer sylweddol o bobl yn dal i hedfan oddi yno a fyddai fel arall yn teithio i feysydd awyr eraill yn y DU. Ac o safbwynt busnes a’r economi, mae cael maes awyr rhanbarthol yn parhau i fod yn rhan gref o’r cynnig. Er enghraifft, ni fyddai rhai o’r digwyddiadau mawr sy’n cael eu cynnal yn y stadiwm yng Nghaerdydd yn cael eu denu i Gaerdydd oni bai bod maes awyr yma. Hefyd, mae nifer o’r cwmnïau gweithgynhyrchu mawr yn ne Cymru yn hedfan swyddogion gweithredol i mewn ac allan o’r maes awyr yn rheolaidd—llawer ohonynt ar awyrennau preifat, ond serch hynny, mae’n ased economaidd pwysig i’r rhanbarth. Ond mae yna densiynau.

O ran y swm rydym yn ei wario, fel rwy'n dweud, roedd y pecyn achub ac adfer yn £42.6 miliwn, ac mae hwnnw wedi’i gynllunio i raddau helaeth i gael ei ad-dalu. Fe wnaethom ddileu rhywfaint o'r ddyled. Ond cymharwch hynny â’r £1 biliwn rydym yn ei wario ar fetro cymoedd de Cymru, ac rwy'n credu bod yr honiadau y mae’n eu gwneud ynglŷn â'r budd i drafnidiaeth gyhoeddus yn sgil cau’r maes awyr yn gor-ddweud pethau. Ond mae'n parhau i fod yn benbleth i bob un ohonom, wrth inni ddod yn nes ac yn nes at darged 2050, o ystyried bod lefelau hedfan wedi bod yn cynyddu ac yn arwain at rai o'r allyriadau mwyaf niweidiol, mae hynny'n rhywbeth—. Fel y dywedaf, fel DU, mae angen inni feddwl am ddyfodol teithiau awyr. Mae’r diwydiant yn gwneud honiadau cynyddol am effeithlonrwydd cynyddol, am fiodanwydd, ac mae gennym ddiddordeb yn eu harchwilio wrth gwrs, ac rydym am i faes awyr Caerdydd chwarae ei ran yn hynny. Rydym hefyd am wneud y mwyaf o rôl Caerdydd fel hyb cludo nwyddau, ac mae rheolwyr y maes awyr yn gwneud llawer iawn i weld a allant ddenu ffrydiau refeniw ychwanegol. Felly, rwy'n credu y dylem sefyll gyda hwy. Rwy'n credu bod cefnogaeth yng Nghymru i gynnal maes awyr, ond nid yw’n fater syml o gwbl.

15:35
4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

The next item on our agenda is Gareth Bale. I'm sure that Gareth Bale is blissfully unaware that he's about to be the subject of not one but three 90-second statements. And I doubt that in my time as Llywydd any other person, living or dead, will merit a trio of statements. Gareth Bale has been an exceptional footballer, an exceptional leader. He has allowed us all as Welsh people to walk just that little bit taller, and we owe it to him to continue to walk tall.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda yw Gareth Bale. Rwy’n siŵr fod Gareth Bale yn hapus anymwybodol ei fod ar fin bod yn destun nid un ond tri datganiad 90 eiliad. Ac rwy’n amau, yn fy nghyfnod fel Llywydd, y bydd unrhyw unigolyn arall, byw neu farw, yn haeddu triawd o ddatganiadau. Mae Gareth Bale wedi bod yn bêl-droediwr ardderchog, yn arweinydd ardderchog. Mae wedi galluogi pob un ohonom fel Cymry i ddal ein pennau ychydig bach yn uwch, ac wrth ddiolch iddo, dylem barhau i ddal ein pennau'n uchel.

Diolch, felly, i Gareth Bale.

So, thank you to Gareth Bale.

And I'll call now on three Members to pay a tribute to our national treasure, Gareth Bale. And we'll start with Jack Sargeant.

A galwaf yn awr ar dri Aelod i dalu teyrnged i’n trysor cenedlaethol, Gareth Bale. Ac fe ddechreuwn gyda Jack Sargeant.

Diolch yn fawr, Llywydd. And as you have said, this week, we heard the news that Cymru's men's record goal scorer, Gareth Bale, is retiring from professional pêl-droed. Llywydd, statistics alone do not paint the full picture of the joy that Bale brought us all. Our proud nation will be forever grateful to have shared in his immense talent. Gareth's achievements are simply phenomenal: five Champions Leagues at club level—incredible. But, Llywydd, as he himself said, it is the dragon on his shirt that was all he really needed. I'm sure Members will have seen the press conference from Rob Page this week, where he paid tribute to Gareth, and I want to repeat what he said:

'I liken Gareth Bale to how Gary Speed was when he was captain. Everyone is equal, and he drove that environment.'

Well, Llywydd, as a young boy watching Gary Speed, he was certainly my idol as a Welsh and Newcastle United player, and I can wholeheartedly agree with Rob Page's assessment of Bale's captaincy. I'm sure I speak on behalf of this Senedd when I say,

Diolch yn fawr, Lywydd. Ac fel y dywedoch chi, yr wythnos hon, clywsom y newyddion fod y pêl-droediwr a sgoriodd y nifer fwyaf o goliau i dîm dynion Cymru, Gareth Bale, yn ymddeol o bêl-droed proffesiynol. Lywydd, nid yw'r ystadegau ar eu pennau eu hunain yn rhoi darlun llawn o’r llawenydd a roddodd Bale i bob un ohonom. Bydd ein cenedl falch yn ddiolchgar am byth o fod wedi bod yn dyst i'w ddawn aruthrol. Mae cyflawniadau Gareth yn rhyfeddol: pum Cynghrair y Pencampwyr ar lefel clwb—anhygoel. Ond Lywydd, fel y dywedodd ef ei hun, y ddraig ar ei grys oedd y cyfan roedd ei angen arno mewn gwirionedd. Rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau wedi gweld y gynhadledd i’r wasg gan Rob Page yr wythnos hon, lle talodd deyrnged i Gareth, ac rwyf am ailadrodd yr hyn a ddywedodd:

'I mi, mae Gareth Bale yn debyg i sut roedd Gary Speed pan oedd yn gapten. Mae pawb yn gyfartal, ac fe ysgogai'r amgylchedd hwnnw.'

Wel, Lywydd, fel bachgen ifanc yn gwylio Gary Speed, ef yn sicr oedd fy arwr fel chwaraewr Cymru a Newcastle United, a gallaf gytuno’n llwyr ag asesiad Rob Page o gapteniaeth Bale. Rwy’n siŵr fy mod yn siarad ar ran y Senedd hon pan ddywedaf,

diolch am bopeth, Gareth Bale.

thanks for everything, Gareth Bale.

And finally, Llywydd, viva Gareth Bale.

Ac yn olaf, Lywydd, viva Gareth Bale.

Pan wnaeth Gareth Bale ei ymddangosiad cyntaf i’w wlad, fel eilydd yn erbyn Trinidad a Tobago nôl yn 2006, roedden ni yn gwybod, onid oedden ni, fel cenedl, fod gennym ni dalent arbennig, ond doedd neb, dwi ddim yn meddwl, wedi rhagweld mor eithriadol fyddai ei gyfraniad a'i yrfa bêl-droed: torri record y byd, wrth gwrs, am ffi trosglwyddo pan aeth e i Real Madrid, ac yno fe enillodd e Gynghrair y Pencampwyr bum gwaith; ennill yr UEFA Super Cup deirgwaith; cwpan clybiau’r byd deirgwaith; ennill La Liga deirgwaith; ennill y Copa del Rey, y Supercopa, Cwpan yr MLS, wrth gwrs, yn yr Unol Daleithiau y llynedd; ennill 111 o gapiau i’w wlad—y mwyaf yn hanes pêl-droed dynion Cymru—sgorio 41 gôl i’w wlad—eto, y mwyaf yn hanes pêl-droed dynion Cymru—mynd â Chymru ddwywaith i rowndiau terfynol Pencampwriaeth Ewrop, gan gyrraedd y rownd gyn-derfynol yn 2016; ac, yn fwyaf diweddar, wrth gwrs, y greal sanctaidd i nifer ohonom ni gefnogwr pêl-droed Cymru—arwain ei wlad yn gapten i gystadlu yn nghwpan y byd. Mae e’n llysgennad godidog i Gymru, ac roedd gweld un o’r 'Galácticos' yn morio canu 'Yma o Hyd' gyda Dafydd Iwan yn foment arwyddocaol i’r iaith Gymraeg, ac yn tanlinellu bod y Gymraeg yn perthyn i bawb. Does dim geiriau all wneud cyfiawnder â chyfraniad y bachgen diymhongar oedd yn dweud mai’r ddraig ar ei grys oedd yr unig beth yr oedd ei angen arno fe.

When Gareth Bale made his first appearance for his country, as a substitute against Trinidad and Tobago back in 2006, we all knew, didn't we, as a nation, that we had a special talent on our hands, but nobody, I think, could have foreseen how exceptional his contribution and his footballing career would be: breaking the world record transfer fee, of course, when he moved to Real Madrid, and there, he won the Champions League five times; he won the UEFA Super Cup three times; the club world cup three times; he won La Liga three times; he won the Copa del Rey, the Supercopa, the MLS Cup, of course, in the United States last year; he won 111 caps for his country—the most in the history of Welsh men's football—he scored 41 goals for his country—again, the most in the history of Welsh men's football—he twice took Wales to the finals of the European Championships, reaching the semi-finals in 2016; and, most recently, of course, the holy grail for a number of us as Welsh football supporters, he led his country, as a captain, to compete in the world cup. He is a magnificent ambassador for Wales, and seeing one of the 'Galácticos' enthusiastically singing 'Yma o Hyd' with Dafydd Iwan was a watershed moment for the Welsh language, and underlined the fact that the Welsh language belongs to everyone. There are no words that can do justice to the contribution made by this modest man who said that the red dragon on his shirt was the only thing that he needed.

Diolch, Gareth, not only for making us believe, but for proving that we can. Diolch, hefyd, not only for being Welsh, but for taking Cymru with you everywhere around the world. Diolch as well for saying that you had a bad back. Viva Gareth Bale.

Diolch, Gareth, nid yn unig am wneud inni gredu, ond am brofi y gallwn. Diolch, hefyd, nid yn unig am fod yn Gymro, ond am fynd â Chymru gyda thi i bobman o amgylch y byd. Diolch hefyd am ddweud bod gennyt gefn gwael. Viva Gareth Bale.

15:40

We've been blessed, I think, in Wales with a long line of wonderful footballers, from Billy Meredith to John Charles, Mark Hughes, Ian Rush and Aaron Ramsey, to name but a few. I think, as a small nation, we've always punched above our weight with the talent that we've produced on the football field. Whilst I never saw that 1958 team play, nor do I remember the myriad of teams that came oh so close in the last century, I do remember vividly what Welsh football's last era was like, because I think we'll always look back at the first decade of this century as pre Bale. We had talented teams, great individuals and some near misses, but we never had a Bale.

Most of us can only dream of having the same skill in this Chamber as Gareth Bale possessed on a football field. His list of achievements is really quite incredible: Southampton debut at 16; a two-time Professional Footballers' Association players' player of the year; held the world record transfer fee; three La Liga titles; Copa del Rey; most Wales caps and goals for the men's team; and five—yes, five—UEFA Champions League trophies. Liverpool fans will remember that last one in particular, where Bale came off the bench in Kyiv against Liverpool and turned the game on its head with a magnificent goal and a man-of-the-match performance to near single-handedly win football's biggest trophy, outshining the likes of Cristiano Ronaldo and Mohamed Salah on the world's biggest stage.

But it was with Wales where you could tell Bale was at his best. There's a reason he held that banner that said, 'Wales. Golf. Madrid. In that order.' He was instrumental in probably the greatest summer of my life in 2016 as we overachieved beyond all our wildest dreams to take us to the Euro semi-final, and then repeated the heroics last year by taking us to our first world cup since 1958. He will be responsible for the highs that we as Wales football fans would never have thought possible pre Bale, and he's given us our confidence back, both on the football field and as a nation. I know I'm biased, but I think he's Wales's greatest ever player. There'll never be another Bale, but I'll be forever grateful we had this one. Diolch, Gareth.

Credaf ein bod wedi cael ein bendithio yng Nghymru gyda llinach hir o bêl-droedwyr bendigedig, o Billy Meredith i John Charles, Mark Hughes, Ian Rush ac Aaron Ramsey, i enwi dim ond rhai. Fel cenedl fach, credaf ein bod bob amser wedi gwneud y tu hwnt i'r disgwyl gyda'r doniau rydym wedi'u cynhyrchu ar y cae pêl-droed. Er na welais dîm 1958 yn chwarae, ac nid wyf ychwaith yn cofio'r llu o dimau a ddaeth mor agos yn y ganrif ddiwethaf, rwy'n cofio'n iawn sut olwg oedd ar gyfnod diwethaf pêl-droed Cymru, gan y credaf y byddwn bob amser yn edrych yn ôl ar ddegawd cyntaf y ganrif hon fel y cyfnod cyn Bale. Roedd gennym dimau talentog, unigolion gwych a daethom yn agos ambell dro, ond nid oedd gennym erioed Bale.

Ni all y rhan fwyaf ohonom ond breuddwydio am gael yr un sgiliau yn y Siambr hon ag a oedd gan Gareth Bale ar y cae pêl-droed. Mae ei restr o gyflawniadau'n wirioneddol anhygoel: ymddangosiad cyntaf i Southampton yn 16 oed; chwaraewr y flwyddyn Cymdeithas y Pêl-droedwyr Proffesiynol ddwy waith; y ffi trosglwyddo uchaf erioed ar y pryd; tri theitl La Liga; Copa del Rey; y nifer fwyaf o gapiau a goliau i dîm dynion Cymru; a phump—ie, pump—tlws Cynghrair y Pencampwyr UEFA. Bydd cefnogwyr Lerpwl yn cofio’r un olaf yn enwedig, lle daeth Bale oddi ar y fainc yn Kyiv yn erbyn Lerpwl a throi’r gêm ar ei phen gyda gôl odidog a pherfformiad seren y gêm i ennill tlws mwyaf y byd pêl-droed ar ei ben ei hun, bron â bod, gan adael pobl fel Cristiano Ronaldo a Mohamed Salah yn ei gysgod ar lwyfan mwyaf y byd.

Ond gallech ddweud mai gyda Chymru roedd Bale ar ei orau. Mae yna reswm pam y bu iddo ddal y faner a ddywedai, 'Cymru. Golff. Madrid. Yn y drefn honno.' Roedd yn allweddol yn haf gorau fy mywyd, mae'n debyg, yn 2016, wrth inni fynd y tu hwnt i'n holl freuddwydion a chyrraedd rownd gynderfynol pencampwriaeth yr Ewros, ac yna fe ailadroddodd yr orchest y llynedd gan fynd â ni i gwpan y byd am y tro cyntaf ers 1958. Bydd yn gyfrifol am yr uchafbwyntiau na fyddem ni fel cefnogwyr pêl-droed Cymru erioed wedi ystyried eu bod yn bosibl cyn Bale, ac mae wedi rhoi ein hyder yn ôl i ni, ar y cae pêl-droed ac fel cenedl. Gwn fy mod yn rhagfarnllyd, ond credaf mai ef yw chwaraewr gorau Cymru erioed. Ni fydd Bale arall byth, ond byddaf yn fythol ddiolchgar ein bod wedi cael yr un hwn. Diolch, Gareth.

Diolch yn fawr, Gareth Bale, and we'll look forward to what comes next for you. We'll be watching you and you'll continue to be our national treasure. Yma o hyd, I'm sure.

Diolch yn fawr, Gareth Bale, ac edrychwn ymlaen at yr hyn a ddaw nesaf i ti. Byddwn yn dy wylio a byddi'n parhau i fod yn drysor cenedlaethol i ni. Yma o hyd, rwy'n siŵr.

5. Cynnig o dan Reol Sefydlog 10.5 i benodi Cadeirydd Bwrdd Swyddfa Archwilio Cymru
5. Motion under Standing Order 10.5 to appoint the Chair of the Wales Audit Office Board

Eitem 5, felly, yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 10.5 i benodi cadeirydd bwrdd Swyddfa Archwilio Cymru. Dwi'n galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid i wneud y cynnig yma—Peredur Owen Griffiths.

Item 5 is a motion under Standing Order 10.5 to appoint the chair of the Wales Audit Office board. I call on the Chair of the Finance Committee to move the motion—Peredur Owen Griffiths.

Cynnig NDM8169 Peredur Owen Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â pharagraff 5(1) o Atodlen 1 i Ddeddf Archwilio Cyhoeddus (Cymru) 2013, ac o dan Reol Sefydlog 10.5:

Yn penodi Dr Kathryn Chamberlain yn Gadeirydd Swyddfa Archwilio Cymru o 16 Mawrth 2023 tan 15 Mawrth 2027.

Motion NDM8169 Peredur Owen Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with paragraph 5(1) to Schedule 1 of the Public Audit (Wales) Act 2013, and under Standing Order 10.5:

Appoints Dr Kathryn Chamberlain as Chair of the Wales Audit Office from 16 March 2023 until 15 March 2027.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. Mae’n bleser gen i gynnig y cynnig hwn heddiw ar ran y Pwyllgor Cyllid a gofyn i’r Senedd gytuno i benodi Dr Kathryn Chamberlain yn gadeirydd bwrdd Swyddfa Archwilio Cymru, yn unol â Deddf Archwilio Cyhoeddus (Cymru) 2013. Mae gan Dr Kathryn Chamberlain brofiad sylweddol o arwain ar lefel uwch yn y sector cyhoeddus a chefndir cryf ym maes archwilio a llywodraethu. Yn ogystal, mae ganddi brofiad helaeth o weithio ar lefel bwrdd mewn rolau uwch gweithredol ac anweithredol.

Hoffwn dynnu sylw’r Aelodau hefyd at y ffaith bod adroddiad y pwyllgor ar benodi aelodau anweithredol a chadeirydd Swyddfa Archwilio Cymru yn cynnwys rhagor o fanylion am y broses recriwtio, gan gynnwys y broses o benodi David Francis i’w ail dymor fel aelod anweithredol.

Hoffwn hefyd gofnodi diolch y pwyllgor i’r cadeirydd sy’n ymadael, sef Lindsay Foyster, gan gydnabod ei chyfraniad amhrisiadwy at waith Swyddfa Archwilio Cymru dros yr wyth mlynedd diwethaf, a hynny fel aelod anweithredol o 2015 ac fel cadeirydd ers 2020. Mae Lindsay wedi arwain bwrdd cynhwysol a chydweithredol sy’n canolbwyntio ar gyflawni blaenoriaethau statudol a strategol Swyddfa Archwilio Cymru, a hynny yn ystod cyfnod arbennig o heriol. Rydym yn ddiolchgar am ei stiwardiaeth o’r bwrdd, am ei hymroddiad anhunanol i wasanaeth cyhoeddus, ac am roi seiliau cadarn i’r rhai sy’n ei dilyn.

Gofynnaf i’r Senedd dderbyn y cynnig. Diolch yn fawr.

Thank you, Llywydd. I am pleased to move this motion today on behalf of the Finance Committee and to ask the Senedd to agree to appoint Dr Kathryn Chamberlain as chair of the Wales Audit Office board in accordance with the Public Audit (Wales) Act 2013. Dr Kathryn Chamberlain has significant senior leadership experience in the public sector, with a strong audit and governance background. She also has vast experience of board-level working in both a senior executive and non-executive capacity.

I'd also like to draw Members' attention to the fact that the committee’s report on the appointment of the non-executive members and chair of the Wales Audit Office provides further details on the recruitment process, including the appointment process for David Francis for his second term as non-executive member.

I'd also like to place on record the committee’s thanks to the outgoing chair, Lindsay Foyster, and recognise her invaluable contribution to the Wales Audit Office over the last eight years, as a non-executive member from 2015 and as chair since 2020. Lindsay has led an inclusive and collaborative board, focused on delivering the Wales Audit Office’s statutory and strategic priorities during a particularly challenging period. We are grateful for her stewardship of the board, her selfless dedication to public service, and for providing a solid foundation for those who follow.

I ask the Senedd to agree the motion. Thank you very much.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Nid oes unrhyw siaradwyr eraill. Ydych chi am ychwanegu unrhyw beth arall? Na, ocê. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

I have no other speakers. Do you wish to add anything else? No, okay. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai: 'Asedau Cymunedol'
6. Debate on the Local Government and Housing Committee Report: 'Community Assets'

Eitem 6 sydd nesaf, dadl ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Asedau Cymunedol'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.

Item 6 is next, debate on the Local Government and Housing Committee Report, 'Community Assets'. I call on the Chair of the committee to move the motion—John Griffiths.

Cynnig NDM8170 John Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, ‘Asedau Cymunedol’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 13 Hydref 2022.

Motion NDM8170 John Griffiths

To propose that the Senedd:

Notes the report of the Local Government and Housing Committee, ‘Community Assets’, which was laid in the Table Office on 13 October 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

15:45

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to open today's debate on the Local Government and Housing Committee's report on community assets. I would like to start by thanking all those who contributed to our inquiry, in particular those groups involved in the community assets we visited: Maindee Unlimited, Abergavenny Community Centre, Market Hall Cinema in Brynmawr, Antur Nantlle, Ty'n Llan, and Partneriaeth Ogwen. It was very useful indeed for us to meet with these groups to hear directly of their first-hand experiences. Their evidence helped us to better understand the benefits of community ownership, but also some of the challenges and barriers faced by communities.

Community assets make a big contribution to the lives of the people living in those communities that they serve. There are many different types of assets across Wales and many ways in which these can make a difference to people’s lives and their well-being. They can be buildings, such as community centres, leisure centres, libraries and pubs, which act as hubs for their local areas and where people can access information, services, learn new skills, come together to socialise and to share experiences. They can be places, such as parks and green spaces, where people can relax or exercise and children can play; they can even provide homes for people.

In Wales, we can be proud of the great enthusiasm and commitment demonstrated by communities across the country to maintaining local assets and ensuring their sustainability. We heard that people want to be involved in running community projects to make sure they can access amenities in their local areas, now and in the future. However, maintaining a community asset isn’t an easy task. As well as enthusiasm and commitment, plenty of time and money are also needed. We would like to make it easier for local groups to be able to get involved in running assets that are right for their communities. In our report, we made 16 recommendations, which we believe will help to maximise opportunities for greater community empowerment. Eight of those recommendations have been accepted in full and seven accepted in principle by the Welsh Government. One was rejected.

Our overarching recommendation was that the Welsh Government should establish a commission to stimulate innovative thinking on community ownership of land and assets in Wales. The evidence we heard demonstrated a need for further explanation of some issues, therefore, we recommended that such work could be undertaken by this commission. The Minister for Climate Change had already indicated that she was minded to establish such a commission, yet the recommendation is only accepted in principle. I would, therefore, like to ask the Minister to elaborate on the reasons for not accepting the recommendation in full. The Welsh Government’s written response suggested that the 12-month timescale we recommended for establishing that body may be problematic. I would, therefore, like to ask the Minister to provide more detail on the amount of time needed to establish a commission. Cwmpas have already called for a commission, and we know that other committed stakeholders are ready and willing to get involved in the necessary work. So, as a committee, we do think that work should be able to start quite quickly.

Dirprwy Lywydd, as I’ve mentioned, several of our other recommendations refer to work that we believe could be undertaken by a commission, including exploring with stakeholders the package of support that should be available to community groups who wish to run a community asset. It isn't an easy process, and groups will need different support, depending on their circumstances. And, of course, some communities may have ready access to people with the skills, knowledge and experience needed, whilst others will need to draw on external support. Whatever their circumstances, we want all communities to have the opportunity to take forward projects.

Although there are already various sources of advice and support available, we heard that these are not easily accessible, especially to newly established groups who will be less familiar with arrangements. The Welsh Government's response refers to some of the sources of information, but doesn't address the accessibility of it. We believe it's important to learn from the experiences of people directly involved in running community assets to ensure that the right advice and support are accessed, which is why we believe a commission of experts would be best placed to take this forward. When the Minister for Finance and Local Government gave evidence to us, she referred to the work being done by the Welsh Government on a new community policy, including whether a central hub for advice and information is needed. We believe the evidence presented to us has demonstrated a clear need for such a provision, and, therefore, I would ask the Minister to explain why our recommendation was not accepted in full.

We heard of the challenges often faced by groups acquiring privately owned assets. It takes time for newly formed groups to establish themselves and secure funding, and it can be difficult to compete against private individuals or businesses with access to finance. Several witnesses told us that communities in Wales have far fewer powers than those in Scotland and England. A community right to buy has been in place in Scotland since 2003, and English communities have a right to bid on assets through the Localism Act 2011. Time has moved on, and we're concerned that Welsh communities are being deprived of similar powers.

We also recommended that a commission should explore whether legislation is needed to empower communities and give them equal opportunity when competing against private investors to purchase assets of interest. So, we do believe that the establishment of a commission is key to taking forward several of our recommendations and those made by notable stakeholders, including Cwmpas and the Institute of Welsh Affairs. It is therefore crucial that work to establish a commission begins as a matter of urgency, so that Welsh communities do not miss out on opportunities to acquire and run assets that can enhance the well-being of their local populations.

We are disappointed that our recommendation to establish a community land fund for Wales has been rejected. Similar funds exist in Scotland and England, and several stakeholders called for a fund here in Wales.

As a committee, we are deeply concerned by the increasing evidence we hear around the difficulties people across Wales face in securing accommodation to rent or buy. We believe that community-led housing provides an opportunity for communities to provide their own housing solutions. While this will not be a viable option for everyone, we would like to see processes streamlined so that communities can access the land and funding they need to build appropriate homes. The Welsh Government's response refers to the social housing grant, which community-led groups can access if they partner with a registered social landlord. We are concerned that this approach has not maximised opportunities for community groups, and I ask the Welsh Government to reconsider its response to this recommendation.

Dirprwy Lywydd, access to affordable housing is a very important issue to us as a committee, and I'm sure to all of us in the Senedd and people across Wales. As a committee, we will be returning to this during the term of the sixth Senedd to see how our recommendations are being progressed. Diolch yn fawr.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar asedau cymunedol. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, yn enwedig y grwpiau sy’n ymwneud â’r asedau cymunedol y buom yn ymweld â hwy: Maindee Unlimited, Canolfan Gymunedol y Fenni, Sinema Neuadd y Farchnad ym Mryn-mawr, Antur Nantlle, Ty’n Llan, a Phartneriaeth Ogwen. Roedd yn ddefnyddiol iawn inni gyfarfod â'r grwpiau hyn i glywed yn uniongyrchol am eu profiadau uniongyrchol. Fe wnaeth eu tystiolaeth ein helpu ni i ddeall manteision perchnogaeth gymunedol yn well, yn ogystal â rhai o’r heriau a’r rhwystrau a wynebir gan gymunedau.

Mae asedau cymunedol yn gwneud cyfraniad mawr i fywydau’r bobl sy’n byw yn y cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. Mae llawer o wahanol fathau o asedau ledled Cymru a llawer o ffyrdd y gall y rhain wneud gwahaniaeth i fywydau pobl a’u llesiant. Gallant fod yn adeiladau, megis canolfannau cymunedol, canolfannau hamdden, llyfrgelloedd a thafarndai, sy'n gweithredu fel hybiau ar gyfer eu hardaloedd lleol a lle gall pobl gael mynediad at wybodaeth, gwasanaethau, dysgu sgiliau newydd, dod ynghyd i gymdeithasu a rhannu profiadau. Gallant fod yn lleoedd, fel parciau a mannau gwyrdd, lle gall pobl ymlacio neu ymarfer corff a lle gall plant chwarae; gallant hyd yn oed ddarparu cartrefi i bobl.

Yng Nghymru, gallwn fod yn falch o frwdfrydedd ac ymrwymiad gwych cymunedau ledled y wlad i gynnal asedau lleol a sicrhau eu cynaliadwyedd. Clywsom fod pobl yn awyddus i fod yn rhan o'r gwaith o redeg prosiectau cymunedol i sicrhau eu bod yn gallu cael mynediad at amwynderau yn eu hardaloedd lleol, nawr ac yn y dyfodol. Fodd bynnag, nid yw rhedeg ased cymunedol yn orchwyl hawdd. Yn ogystal â brwdfrydedd ac ymrwymiad, mae angen digon o amser ac arian hefyd. Hoffem ei gwneud yn haws i grwpiau lleol allu cymryd rhan yn y gwaith o redeg yr asedau sy’n iawn i’w cymunedau. Yn ein hadroddiad, fe wnaethom 16 o argymhellion a fydd yn ein barn ni yn helpu i sicrhau'r cyfleoedd mwyaf ar gyfer grymuso cymunedau'n well. Mae wyth o’r argymhellion hynny wedi’u derbyn yn llawn a saith wedi’u derbyn mewn egwyddor gan Lywodraeth Cymru. Gwrthodwyd un.

Ein hargymhelliad trosfwaol oedd y dylai Llywodraeth Cymru sefydlu comisiwn i ysgogi syniadau arloesol ynglŷn â pherchnogaeth gymunedol ar dir ac asedau yng Nghymru. Roedd y dystiolaeth a glywsom yn dangos bod angen esbonio rhai materion ymhellach, felly, fe wnaethom argymell y gallai’r comisiwn wneud gwaith o’r fath. Roedd y Gweinidog Newid Hinsawdd eisoes wedi nodi ei bod yn bwriadu sefydlu comisiwn o’r fath, ac eto, dim ond mewn egwyddor y derbyniwyd yr argymhelliad. Felly, hoffwn ofyn i’r Gweinidog ymhelaethu ar y rhesymau dros beidio â derbyn yr argymhelliad yn llawn. Awgrymai ymateb ysgrifenedig Llywodraeth Cymru y gallai’r amserlen o 12 mis a argymhellwyd gennym ar gyfer sefydlu’r corff hwnnw fod yn broblemus. Hoffwn ofyn, felly, i’r Gweinidog roi mwy o fanylion ynglŷn â faint o amser sydd ei angen i sefydlu comisiwn. Mae Cwmpas eisoes wedi galw am gomisiwn, a gwyddom fod rhanddeiliaid ymroddedig eraill yn barod ac yn awyddus i gyfrannu at y gwaith angenrheidiol. Felly, fel pwyllgor, credwn y dylai'r gwaith allu dechrau'n weddol gyflym.

Ddirprwy Lywydd, fel y nodais, mae nifer o'n hargymhellion eraill yn cyfeirio at waith y credwn y gellid ei wneud gan gomisiwn, gan gynnwys archwilio gyda rhanddeiliaid y pecyn cymorth a ddylai fod ar gael i grwpiau cymunedol sy'n dymuno rhedeg ased cymunedol. Nid yw'n broses hawdd, a bydd angen cymorth gwahanol ar grwpiau, yn dibynnu ar eu hamgylchiadau. Ac wrth gwrs, efallai y bydd gan rai cymunedau fynediad parod at bobl a chanddynt y sgiliau, yr wybodaeth a'r profiad sydd eu hangen, ond bydd angen i eraill ddibynnu ar gymorth allanol. Beth bynnag y bo’u hamgylchiadau, rydym am i bob cymuned gael cyfle i fwrw ymlaen â phrosiectau.

Er bod ffynonellau amrywiol o gyngor a chymorth eisoes ar gael, clywsom nad yw'n hawdd cael mynediad atynt, yn enwedig i grwpiau sydd newydd eu sefydlu ac a fydd yn llai cyfarwydd â’r trefniadau. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn cyfeirio at rai o'r ffynonellau gwybodaeth, ond nid yw'n mynd i'r afael â hygyrchedd yr wybodaeth honno. Credwn ei bod yn bwysig dysgu o brofiadau pobl sy'n cymryd rhan uniongyrchol yn y gwaith o redeg asedau cymunedol i sicrhau bod y cyngor a'r cymorth cywir ar gael, a dyna pam y credwn mai comisiwn o arbenigwyr a fyddai yn y sefyllfa orau i fwrw ymlaen â hyn. Pan roddodd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol dystiolaeth i ni, cyfeiriodd at y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar bolisi cymunedol newydd, gan gynnwys archwilio'r angen am hyb canolog ar gyfer cyngor a gwybodaeth. Credwn fod y dystiolaeth a gyflwynwyd i ni wedi dangos angen clir am ddarpariaeth o’r fath, ac felly, rwyf am ofyn i’r Gweinidog egluro pam na chafodd ein hargymhelliad ei dderbyn yn llawn.

Clywsom am yr heriau a wynebir yn aml gan grwpiau sy’n caffael asedau sydd mewn perchnogaeth breifat. Mae'n cymryd amser i grwpiau a ffurfiwyd o'r newydd i sefydlu eu hunain a sicrhau cyllid, a gall fod yn anodd cystadlu yn erbyn unigolion neu fusnesau preifat a chanddynt gyllid at eu defnydd. Dywedodd sawl tyst wrthym fod gan gymunedau yng Nghymru lawer llai o bwerau na’r rheini yn yr Alban a Lloegr. Mae hawl y gymuned i brynu wedi bod ar waith yn yr Alban ers 2003, ac mae gan gymunedau Lloegr hawl i wneud cynigion am asedau drwy Ddeddf Lleoliaeth 2011. Mae amser wedi symud yn ei flaen, ac rydym yn pryderu bod cymunedau Cymru yn cael eu hamddifadu o bwerau tebyg.

Gwnaethom argymell hefyd y dylai comisiwn archwilio a oes angen deddfwriaeth i rymuso cymunedau a rhoi cyfle cyfartal iddynt wrth gystadlu yn erbyn buddsoddwyr preifat i brynu asedau o ddiddordeb. Felly, credwn fod sefydlu comisiwn yn allweddol er mwyn bwrw ymlaen â nifer o’n hargymhellion a’r rheini a wnaed gan randdeiliaid nodedig, gan gynnwys Cwmpas a’r Sefydliad Materion Cymreig. Mae’n hollbwysig felly fod y gwaith o sefydlu comisiwn yn dechrau fel mater o frys, fel nad yw cymunedau Cymru yn colli cyfleoedd i gaffael a rhedeg asedau a all wella llesiant eu poblogaethau lleol.

Rydym yn siomedig fod ein hargymhelliad i sefydlu cronfa dir cymunedol i Gymru wedi’i wrthod. Mae cronfeydd tebyg yn bodoli yn yr Alban a Lloegr, a galwodd sawl rhanddeiliad am gronfa yma yng Nghymru.

Fel pwyllgor, rydym yn bryderus iawn ynghylch y dystiolaeth gynyddol a glywn am yr anawsterau y mae pobl ledled Cymru yn eu hwynebu wrth sicrhau llety i’w rentu neu ei brynu. Credwn fod tai a arweinir gan y gymuned yn rhoi cyfle i gymunedau ddarparu eu hatebion tai eu hunain. Er na fydd hyn yn opsiwn ymarferol i bawb, hoffem weld prosesau’n cael eu symleiddio fel bod cymunedau’n gallu cael mynediad at y tir a’r cyllid sydd ei angen arnynt i adeiladu cartrefi priodol. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn cyfeirio at y grant tai cymdeithasol, y gall grwpiau a arweinir gan y gymuned gael mynediad ato os ydynt yn partneru â landlord cymdeithasol cofrestredig. Rydym yn pryderu nad yw’r dull hwn wedi sicrhau'r cyfleoedd mwyaf posibl i grwpiau cymunedol, a gofynnaf i Lywodraeth Cymru ailystyried ei hymateb i’r argymhelliad hwn.

Ddirprwy Lywydd, mae mynediad at dai fforddiadwy yn fater pwysig iawn i ni fel pwyllgor, ac i bob un ohonom yn y Senedd, rwy'n siŵr, ac i bobl ledled Cymru. Fel pwyllgor, byddwn yn dychwelyd at hyn yn ystod tymor y chweched Senedd i weld sut mae ein hargymhellion yn cael eu datblygu. Diolch yn fawr.

15:50

Can I first put on record my thanks to the Chairman of the committee, John Griffiths, for his chairmanship and work in producing today's committee report, alongside my committee colleagues, the Ministers who gave evidence, the clerks, the committee's support team, of course, and the raft of organisations who provided evidence for the report we're considering here today?

And as in the Chairman's foreword to today's committee report on community assets, they make such a big contribution to the lives of people who live in our communities, and I think sometimes we forget about that and, sadly, we only remember that when it's too late, when those really important community buildings, assets, pieces of land are no longer available to our communities. I think it's important for all of us to take a moment and to consider those assets that are in our communities, amongst those people who we represent, to make sure they're being best used for our communities.

Throughout our committee work, we found that there are many different types of community assets across Wales, all of which bring immense benefits to the people we represent and their well-being. Those assets ranging from libraries to pubs, which we all seem to appreciate, community centres, and then we have to get ourselves down to the leisure centres as well. But such a range of these community assets make a difference. I think it's part of the challenge, when we talk about community assets, with such a broad group of things that we could be talking about here. But they are often crucial hubs in local areas, allowing people to learn new skills, come together, to socialise, to remove some of those barriers from people's lives that prevent them from meeting and being with friends. They are important for local communities in making sure that opportunities for community empowerment are maximised as well.

I was pleased to see Welsh Government accepting recommendation 2, calling on them to review and update existing guidance on community asset transfers. I think this is welcome, because there does seem to be some significant inconsistency across Wales, but also, at times, within local authorities when it comes to those asset transfers. I was also pleased that recommendation 12, which calls on the Welsh Government to establish a community asset fund, was accepted within there as well.

Of course, a key aspect of ensuring the importance and success of community assets is sharing good practice. I'll just take a few moments to focus on that sharing of good practice, because it's something that came up time and time again when, as committee members, we visited a number of these community-run assets. I had the privilege of going along to a few of these places, including Antur Nantlle, Ty'n Llan and Partneriaeth Ogwen as well, all of which had some great experience and expertise in that community asset transfer process, but all of which also said that they would like to work more closely with other organisations who've gone through similar experiences, to understand, to learn and to share some of that best practice. Because these organisations who have done it once have been through the pain, they know where the pitfalls are and are more than willing to share and work with others, because it can be quite daunting, of course, when it comes to looking to take a community asset on. So, I think there's a piece of work there that needs to be understood more, and making sure we're linking together those who've been through that experience with those who want to go through that experience as well.

We talked about the number of obstacles and challenges that face local communities when they attempt to assume control of these community assets, and, as stated by the Institute of Welsh Affairs, Welsh communities appear to be among the least empowered in Great Britain, with the limited system that is present being

'entirely driven by a top-down approach.'

There's also a concern across some local authorities—[Interruption.] Yes, sure.

A gaf fi gofnodi fy niolch yn gyntaf i Gadeirydd y pwyllgor, John Griffiths, am ei gadeiryddiaeth a’i waith yn llunio adroddiad y pwyllgor heddiw, ochr yn ochr â fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor, y Gweinidogion a roddodd dystiolaeth, y clercod, tîm cymorth y pwyllgor, wrth gwrs, a'r llu o sefydliadau a ddarparodd dystiolaeth ar gyfer yr adroddiad rydym yn ei ystyried yma heddiw?

Ac fel yn rhagair y Cadeirydd i adroddiad y pwyllgor heddiw ar asedau cymunedol, maent yn gwneud cyfraniad mor fawr i fywydau pobl sy'n byw yn ein cymunedau, a chredaf weithiau ein bod yn anghofio am hynny, ac yn anffodus, ni chofiwn hynny nes y bydd hi'n rhy hwyr, pan nad yw’r adeiladau cymunedol hynod bwysig hynny, yr asedau, y darnau o dir ar gael i’n cymunedau mwyach. Credaf ei bod yn bwysig i bob un ohonom roi eiliad i ystyried yr asedau sydd yn ein cymunedau, ynghanol y bobl rydym yn eu cynrychioli, i sicrhau eu bod yn cael eu defnyddio yn y ffordd orau ar gyfer ein cymunedau.

Drwy ein gwaith fel pwyllgor, gwelsom fod yna lawer o wahanol fathau o asedau cymunedol ledled Cymru, gyda phob un ohonynt yn darparu manteision aruthrol i’r bobl rydym yn eu cynrychioli a’u llesiant. Mae’r asedau hynny’n amrywio o lyfrgelloedd i dafarndai, y mae pob un ohonom i'n gweld yn eu gwerthfawrogi, canolfannau cymunedol, ac yna mae’n rhaid inni fynd i’r canolfannau hamdden hefyd. Ond mae ystod mor fawr o'r asedau cymunedol hyn yn gwneud gwahaniaeth. Credaf fod hynny'n rhan o’r her, pan fyddwn yn sôn am asedau cymunedol, gyda grŵp mor eang o bethau y gallem fod yn sôn amdanynt yma. Ond maent yn aml yn hybiau hollbwysig mewn ardaloedd lleol, sy'n galluogi pobl i ddysgu sgiliau newydd, i ddod at ei gilydd, i gymdeithasu, i gael gwared ar rai o'r rhwystrau ym mywydau pobl sy'n eu hatal rhag cyfarfod â ffrindiau. Maent yn bwysig i gymunedau lleol er mwyn sicrhau cymaint â phosibl o gyfleoedd i rymuso cymunedau hefyd.

Roeddwn yn falch o weld Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhelliad 2, a oedd yn galw arnynt i adolygu a diweddaru’r canllawiau presennol ar drosglwyddo asedau cymunedol. Credaf fod hyn i'w groesawu, gan yr ymddengys bod anghysondeb sylweddol ledled Cymru, ond hefyd, ar adegau, o fewn awdurdodau lleol mewn perthynas â throsglwyddo asedau. Roeddwn hefyd yn falch fod argymhelliad 12, sy’n galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cronfa asedau cymunedol, wedi’i dderbyn yno hefyd.

Wrth gwrs, un agwedd allweddol ar sicrhau pwysigrwydd a llwyddiant asedau cymunedol yw rhannu arferion da. Fe roddaf ychydig funudau i ganolbwyntio ar rannu'r arferion da hynny, gan ei fod yn rhywbeth a gododd dro ar ôl tro pan fuom, fel aelodau'r pwyllgor, yn ymweld â nifer o'r asedau hyn sy'n cael eu rhedeg gan y gymuned. Cefais y fraint o fynd draw i rai o’r lleoedd hyn, gan gynnwys Antur Nantlle, Ty’n Llan a Phartneriaeth Ogwen hefyd, ac roedd gan bob un ohonynt brofiad ardderchog ac arbenigedd mewn perthynas â'r broses o drosglwyddo asedau cymunedol, ond roedd pob un ohonynt yn dweud hefyd y byddent yn hoffi gweithio'n agosach gyda sefydliadau eraill sydd wedi mynd drwy brofiadau tebyg, i ddeall, i ddysgu ac i rannu rhywfaint o'r arferion gorau hynny. Gan fod y sefydliadau sydd wedi gwneud hyn unwaith wedi bod drwy'r boen, maent yn gwybod ble mae'r elfennau trafferthus ac maent yn fwy na pharod i rannu a gweithio gydag eraill, gan y gall fod yn eithaf brawychus, wrth gwrs, pan ddaw'n fater o gymryd rheolaeth ar ased cymunedol. Felly, credaf fod angen deall y gwaith hwnnw'n well, a sicrhau ein bod yn cysylltu'r rheini sydd wedi bod drwy'r profiad hwnnw â'r rheini sydd am fynd drwy'r profiad hwnnw hefyd.

Buom yn sôn am nifer o'r rhwystrau a'r heriau sy’n wynebu cymunedau lleol pan fyddant yn ceisio rheoli'r asedau cymunedol hyn, ac fel y nodwyd gan y Sefydliad Materion Cymreig, ymddengys bod cymunedau Cymru ymhlith y rhai sydd wedi’u grymuso leiaf ym Mhrydain, gyda’r system gyfyngedig sy'n bodoli ar hyn o bryd

'yn cael ei gyrru o’r brig i’r bôn.'

Ceir pryder hefyd ar draws rhai awdurdodau lleol—[Torri ar draws.] Iawn, wrth gwrs.

15:55

Just very briefly, do you share my concern that the Welsh Government has failed to use the powers available to it since the introduction of the UK's Localism Act 2011 to introduce a community asset register and a community right to bid, to help tackle that top-down approach you refer to?

Yn gryno iawn, a ydych yn rhannu fy mhryder fod Llywodraeth Cymru wedi methu defnyddio’r pwerau sydd ar gael iddi ers cyflwyno Deddf Lleoliaeth 2011 y DU i gyflwyno cofrestr asedau cymunedol a hawl gymunedol i wneud cynigion, i helpu i fynd i’r afael â’r dull o’r brig i’r bôn hwnnw y cyfeiriwch ato?

Yes, I think it is a real concern, and it's something that we as a committee looked into, and we're hoping the Welsh Government would be keen to look at further themselves as well. And I think, Mark Isherwood, you were absolutely right to raise it here this afternoon.

But there's also a concern across some local authorities in Wales that many are reluctant to give away or transfer their assets. I think, sometimes, rather than an asset transfer, what often takes place is a liability transfer, which is the completely wrong attitude from many local authorities. So, I welcomed seeing recommendation 4, which makes it clear that the community asset transfer process is not only applicable to local authorities, but also to all public bodies. I think there's a great opportunity across public bodies to make sure those asset transfers are taking place effectively. 

Just moving towards closing, Deputy Presiding Officer, it's clear that more needs to be done in facilitating greater power and collaboration for local communities, with local people being best placed to understand and handle local issues. I believe that there is a real need for urgency now to progress these recommendations. Public bodies, we know, are likely to face a challenging time ahead of us, during which use of assets and management of assets will be an important part of future planning. I am confident that our communities are ready, able and willing to take on these assets, but need the right tools and support. I would like to thank, once again, all those who contributed to this important report on community assets in Wales. I am looking forward to seeing these recommendations implemented as quickly as possible. Diolch yn fawr iawn.

Yn sicr, credaf fod hynny'n bryder gwirioneddol, ac mae'n rhywbeth y gwnaethom ni fel pwyllgor ymchwilio iddo, ac rydym yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru'n awyddus i edrych ymhellach arno eu hunain hefyd. A Mark Isherwood, credaf eich bod yn llygad eich lle i’w godi yma y prynhawn yma.

Ond ceir pryder hefyd mewn rhai awdurdodau lleol yng Nghymru fod llawer yn amharod i roi neu drosglwyddo eu hasedau. Weithiau, yn hytrach na throsglwyddo ased, credaf mai’r hyn sy’n digwydd yn aml yw trosglwyddo atebolrwydd, sy'n ymagwedd gwbl anghywir gan lawer o awdurdodau lleol. Felly, roedd yn dda gennyf weld argymhelliad 4, sy’n nodi'n glir fod y broses drosglwyddo asedau cymunedol nid yn unig yn berthnasol i awdurdodau lleol, ond hefyd i bob corff cyhoeddus. Credaf fod cyfle gwych ar draws y cyrff cyhoeddus i sicrhau bod yr asedau hynny'n cael eu trosglwyddo'n effeithiol.

I agosáu at y diwedd, Ddirprwy Lywydd, mae’n amlwg fod angen gwneud mwy i hwyluso mwy o rym a chydweithio i gymunedau lleol, gyda phobl leol yn y sefyllfa orau i ddeall a thrin materion lleol. Credaf fod gwir angen brys nawr i fwrw ymlaen â’r argymhellion hyn. Gwyddom fod cyrff cyhoeddus yn debygol o wynebu cyfnod heriol o’n blaenau, pan fydd defnyddio asedau a rheoli asedau'n rhan bwysig o gynllunio ar gyfer y dyfodol. Rwy’n hyderus fod ein cymunedau’n barod, yn abl ac yn awyddus i ymgymryd â'r asedau hyn, ond fod angen yr offer a’r cymorth cywir arnynt. Hoffwn ddiolch, unwaith eto, i bawb a gyfrannodd at yr adroddiad pwysig hwn ar asedau cymunedol yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at weld yr argymhellion hyn yn cael eu rhoi ar waith cyn gynted â phosibl. Diolch yn fawr iawn.

16:00

A gaf i roi datganiad diddordeb, sef fy mod i'n gyfranddalwr mewn amryw fentrau cymunedol, sydd ar y record gyhoeddus? Diolch am y cyfle i gael siarad yn y ddadl yma heddiw. Fel y gwyddoch chi, fe wnes i gyflwyno cynnig cyn yr haf y llynedd ar rymuso cymunedau—cynnig a gafodd ei basio gan y Senedd hon. Ond, er gwaethaf ein bod wedi cytuno ar y ffordd ymlaen fel Senedd, y gwir ydy nad oes yna fawr ddim wedi digwydd, a bydd dim yn digwydd yn fuan chwaith.

Roedd hi’n hyfryd cael bod yn rhan o’r ymchwiliad yma, dan gadeiryddiaeth John Griffiths, ac ymweld â rhai o’r cynlluniau cymunedol sydd ar y gweill. Dwi’n ymfalchïo yn y ffaith bod Dwyfor Meirionnydd yn arwain y gad pan fo’n dod i ddatblygu mentrau cymunedol, a bod gennym ni hanes balch iawn o hyn yng Ngwynedd, efo’r newyddion diweddaraf, er enghraifft, fod Menter y Glan ym Mhennal wedi llwyddo i godi’r pres angenrheidiol fel cymuned i brynu tafarn Glan yr Afon. Felly, llongyfarchiadau iddyn nhw.

Yn wir, gellir olrhain y cyfan yn ôl i fenter gymunedol gyntaf y Deyrnas Gyfunol, a sefydlwyd yn Llanaelhaearn—menter Aelhaearn, a ffurfiwyd gan y diweddar a’r dihafal Dr Carl Clowes a thrigolion yr ardal. Ond, er mai Cymru oedd yn arwain yn y maes yma yn ôl yn y 1970au, mae’n fy nhristáu ein bod ni bellach mor bell ar ei hôl hi, yn enwedig wrth edrych ar yr Alban a Lloegr a’r grymoedd deddfwriaethol sydd gan gymunedau yno pan fo’n dod i berchnogaeth ar asedau cymunedol a datblygu mentrau cydweithredol cymunedol.

Roedd yr ymchwiliad yma yn ddifyr oherwydd y cyfoeth o dystiolaeth y mae wedi’i thynnu ynghyd, yn dangos yn glir buddiannau hyrwyddo mentrau cymunedol yma. Er enghraifft, mae gan gymunedau sy’n profi mwy o amddifadedd ond sydd â niferoedd uwch o asedau cymunedol a gweithredoedd cymunedol ganlyniadau iechyd a lles gwell, cyfraddau cyflogaeth uwch a lefelau is o dlodi plant o gymharu ag ardaloedd difreintiedig nad oes ganddyn nhw lefelau uchel o asedau cymunedol na gweithredu cymunedol.

Mae hyn yn cydberthyn â chanfyddiadau ymchwil sydd wedi cael ei wneud gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, mewn partneriaeth â’r Oxford Consultants for Social Inclusion. Mae eu canfyddiadau yn awgrymu y bydd ardaloedd difreintiedig sydd ag asedau cymunedol a dinesig yn llai tueddol o gael eu hadnabod fel rhai sydd mewn perygl. Felly, mewn geiriau eraill, mae cymunedau difreintiedig sy'n meddu ar asedau cymunedol a dinesig cryfach fel arfer yn fwy gwydn na’r cymunedau hynny sydd heb hyn. Mae yna dystiolaeth galed i gefnogi hynny hefyd.

Dwi’n credu mai peth arall sy’n werth sôn amdano yma ydy’r hyn a wnaed yn glir yn ein sesiynau tystiolaeth, sef i ba raddau y mae cefnogaeth a chyngor ar gael i’r grwpiau cymunedol hynny sy’n ceisio ymgymryd ag ased cymunedol. Yn y pen draw, mae’r gefnogaeth ymhell o fod yn ddigonol a chyson. Mae’n amrywio ar draws Cymru. Mae’r grwpiau yn y sector wedi dweud bod angen cefnogaeth ychwanegol ddi-gost.

Hoffwn ailadrodd yr alwad am wella’r rhaglen cyfleusterau cymunedol, i edrych hefyd ar feithrin capasiti cymunedol. Mae angen inni adeiladu rhai o’r sgiliau meddalach hynny sydd eu hangen o fewn grwpiau cymunedol i hwyluso eu rhedeg parhaus, yn enwedig o ran datblygu a throsglwyddo asedau.

Mae’r adroddiad yn sôn am yr angen i greu comisiwn. Roeddwn i, yn bersonol, yn ffafrio deddfu, ond mae’r Llywodraeth wedi’i gwneud yn glir nad yw am ddeddfu yn y maes yma, er gwaethaf y ffaith ei fod wedi bod yn ymrwymiad maniffesto ganddi ers 2006. Yn absenoldeb deddfu, mae’r comisiwn i’w groesawu, ond mae taer angen ei sefydlu’n fuan a gweld gwaith yn digwydd yn syth.

Wrth inni wynebu austerity 2.0, y peryg go iawn yw y bydd ein cynghorau sir yn cael eu temtio efo fire sales o’u hasedau er mwyn dod â phres i mewn i’r coffrau, a fydd yn golygu ein bod yn colli mwy o asedau, gan dynnu grym i ffwrdd o’n cymunedau ymhellach. Felly, yn ei hymateb i’r drafodaeth hon, hoffwn glywed y Gweinidog yn ymrwymo i gyflymu sefydlu’r comisiwn a rhoi amserlen glir a buan i’r comisiwn cyn i ni golli mwy o adnoddau a cholli cyfle go iawn i rymuso ein cymunedau.

Fy nodyn olaf, wedyn, ar dai o dan arweiniad y gymuned, does dim angen dweud bod cryfhau hawliau cymunedol yn gallu helpu tyfu’r mudiad tai cymunedol. Mae angen i Lywodraeth Cymru helpu cymunedau i ddod dros rwystrau i wneud tai sy’n cael eu harwain gan y gymuned yn ffurf gyffredinol boblogaidd o dai, fel sy’n digwydd yn y rhan fwyaf o wledydd Ewrop. Trwy gyflwyno deddfwriaeth sy’n galluogi perchnogaeth gymunedol ar dir ac ar asedau, bydd cymunedau’n gallu darparu cartrefi fforddiadwy sy’n ddiogel yn yr hinsawdd yma, yn fwy effeithiol, ac sy’n cael eu datblygu gan a chyda phobl leol i ddiwallu anghenion lleol ac anghenion cenedlaethau’r dyfodol. Diolch. 

May I make a declaration of interest that I am a shareholder in many community initiatives, which is on the public record? Thank you for the opportunity to contribute to this debate this afternoon. As you know, I introduced a motion before the summer of last year on empowering communities—a motion that was passed by this Senedd. But, despite the fact that we had agreed on a way forward as a Senedd, the truth is that very little has happened, and things aren’t likely to happen soon either.

It was wonderful to be part of this inquiry, chaired by John Griffiths, and to visit some of the community initiatives in place. I take pride in the fact that Dwyfor Meirionnydd is in the vanguard when it comes to developing community initiatives, and that we have a very proud history of this in Gwynedd, with the latest news, for example, that Menter y Glan in Pennal has succeeded in raising the necessary funding as a community to purchase the Glan yr Afon pub. So, congratulations to them.

Indeed, all of this can be taken back to the UK’s first community enterprise, established in Llanaelhaearn—the Aelhaearn enterprise, formed by the late and incomparable Dr Carl Clowes and the residents of the area. Although Wales led the way in this area in the 1970s, it saddens me that we are now so far behind, particularly in looking to Scotland and England and the legislative powers that communities have there when it comes to the ownership of community assets and developing co-operatives in those areas.

This inquiry was interesting because of the wealth of evidence that it’s drawn together showing clearly the benefits of promoting these community enterprises. For example, communities that suffer more deprivation but have higher levels of community assets have better health and well-being outcomes, higher employment rates and lower levels of child poverty, as compared with deprived areas that don’t have high levels of community assets or community action.

This corresponds with research carried out by the Building Communities Trust, in collaboration with the Oxford Consultants for Social Inclusion. The results suggest that deprived areas with community assets are less likely to be identified as those being at risk. So, in other words, deprived communities that have community assets are usually more robust than those communities that don’t have these assets. There is hard evidence to support that too.   

Another thing that’s worth mentioning here is what was made clear in our evidence session, namely to what extent support and advice is available to those community groups that are trying to take on a community asset. Ultimately, the support is a long way from being adequate. It is by no means consistent, and varies across Wales. The groups in the sector have told us that they need that additional support to be available free of charge.

I would like to rehearse the call for the register of community assets to look at nurturing community skills. We need to develop some of those softer skills that are required within community groups to facilitate the ongoing running of assets, particularly in developing and transferring assets.

The report mentioned the need for the creation of a commission. Personally, I would favour legislation, but the Government has made it clear that it will not legislate in this area, despite the fact that it has been a manifesto commitment since 2006. In the absence of legislation, the commission is to be welcomed, but it truly needs to be established soon, and to see action taken soon.

As we face austerity 2.0, the very real risk is that our county councils will be tempted by fire sales of their assets in order to bring funding into the coffers, which will mean that more assets will be lost and communities will be disempowered further. So, in the response to this debate, I would like to hear the Government committing to hasten the establishment of the commission and provide a clear timetable for the commission before we lose more assets and lose real opportunities to empower our communities.

On a final note on housing and community leadership, there’s no need to say that strengthening community rights can help to grow community housing movements. The Welsh Government needs to assist communities in getting over barriers to make housing led by the community a popular form of housing, which happens in most European nations. By introducing legislation that enables community ownership of land and assets, communities can provide affordable homes that are safe in this climate, more efficient, and are developed by and with local people to meet local needs and the needs of future generations. Thank you.

16:05

I would like also to thank the Chair and committee staff who put together this report and organised visits across Wales, and to all those who contributed. Community facilities can empower communities and ensure that nobody gets left behind. They can help with sustainability and well-being. Community halls, pubs, playing fields and other areas should be protected for people and nature, such as Penrhos nature reserve in Anglesey or the old school field in Llanfynydd in Flintshire, which has just had an asset transfer. Community energy, community foods and community houses are all great initiatives that need further encouragement and investment. A great example is Partneriaeth Ogwen in Bethesda, which we visited as a committee, owning an office, shops, flats, businesses, a community library, electric vehicles, a bike repair scheme, community allotments and a community hydro scheme. It’s amazing what they’ve achieved there.

Community wealth is massive and immeasurable. Canolfan Beaumaris is a community-run leisure centre and community transport enterprise, and they’re currently advertising for staff. It’s working on its five-year plan, looking to be a centre for well-being now, rather than just being classed as a sports hall, which shows how things have moved on. Rural communities are often more greatly impacted because they do not have the same access to public services, shops and facilities, but people are often more known to each other. This was the driving force of the community taking on Ty’n Llan, I believe. For some people, the only regular person they would see would be the postman or postwoman, and that may no longer happen should Royal Mail’s dreadful proposals succeed.

The UK Government’s failure to replace important EU structural funds will impact many communities and third sector groups. It helps fund investment in village halls, innovation, community energy schemes, community agriculture, community transport, and acted as seed funding for community events. I was a member of Cadwyn Clwyd and that funding was really, really welcome. The Welsh Government’s community facilities programme funding is very welcome, and continues to make a huge difference. It would be great to see the aggregates levy fund for Wales restored, especially now that quarries that were once mothballed are being brought back into use, and quarry lorries are impacting communities that are not used to seeing them anymore. The Welsh Government’s community asset loan fund distributed through the WCVA is also really important, and it was raised how difficult it is to get loans from banks. In particular, a loan through the WCVA was welcome but quite high; I think it was at 6 per cent then, it’s probably a lot more now. Maybe it’s an area for Banc Cambria to help with.

In Flintshire there’s a really good policy for community asset transfer, and there have been many successes, but it’s not consistent right across Wales. Perhaps it would be good if there were some national guidelines and a network to enable community groups to share experience, perhaps like a website or something. A commission has been proposed and could stimulate innovative thinking on community ownerships, and also register or map community assets. Quite often at committee we have discussed the importance of cadastral mapping, which would help regarding community assets, supporting social housing, creating areas for wildlife, and also possibly land value tax, should that go forward. Ystadau Cymru was mentioned, but I think it needs to be better promoted, because I hadn’t really heard of it before.

Community social enterprises are places where wealth is shared, not stored in banks, and where happiness and well-being should be the measure of success. And they are—we saw that. But they cannot totally replace public services. Core funding and leadership is essential, and we saw that. We went out to communities that had somebody who was leading all these great initiatives. They can be just as vulnerable as other public services, especially under this present cost-of-living crisis. Thank you.

Hoffwn ddiolch hefyd i'r Cadeirydd a staff y pwyllgor a luniodd yr adroddiad hwn a threfnu ymweliadau ledled Cymru, ac i bawb a gyfrannodd. Gall cyfleusterau cymunedol rymuso cymunedau a sicrhau nad oes neb yn cael eu gadael ar ôl. Gallant helpu gyda chynaliadwyedd a llesiant. Dylid gwarchod neuaddau cymunedol, tafarndai, caeau chwarae a mannau eraill ar gyfer pobl a natur, llefydd fel gwarchodfa natur Penrhos ym Môn neu hen gae'r ysgol yn Llanfynydd yn sir y Fflint, sydd newydd fod yn destun trosglwyddo asedau. Mae ynni cymunedol, bwydydd cymunedol a thai cymunedol oll yn fentrau gwych sydd angen anogaeth a buddsoddiad pellach. Un enghraifft wych yw Partneriaeth Ogwen ym Methesda, y gwnaethom ymweld â hi fel pwyllgor, ac mae'n berchen ar swyddfa, siopau, fflatiau, busnesau, llyfrgell gymunedol, cerbydau trydan, cynllun atgyweirio beiciau, rhandiroedd cymunedol a chynllun hydro cymunedol. Mae'r hyn y maent wedi'i gyflawni yno'n anhygoel.

Mae cyfoeth cymunedol yn enfawr ac yn anfesuradwy. Mae Canolfan Biwmares yn ganolfan hamdden a menter drafnidiaeth gymunedol sy'n cael ei rhedeg gan y gymuned, ac maent yn hysbysebu am staff ar hyn o bryd. Maent yn gweithio ar eu cynllun pum mlynedd, gyda bwriad i fod yn ganolfan lesiant erbyn hyn, yn hytrach na chael ei dosbarthu fel neuadd chwaraeon yn unig, sy'n dangos sut mae pethau wedi symud yn eu blaenau. Mae cymunedau gwledig yn aml yn cael eu heffeithio'n fwy am nad oes ganddynt yr un mynediad at wasanaethau cyhoeddus, siopau a chyfleusterau, ond mae pobl yn aml yn adnabod ei gilydd yn well. Rwy'n credu mai dyma oedd grym y gymuned a brynodd Ty'n Llan. I rai pobl, yr unig berson y byddent yn ei weld yn rheolaidd fyddai'r postmon, ac efallai na fydd hynny'n digwydd mwyach os yw cynigion ofnadwy y Post Brenhinol yn llwyddo.

Bydd methiant Llywodraeth y DU i sicrhau arian yn lle cronfeydd strwythurol pwysig yr UE yn effeithio ar lawer o gymunedau a grwpiau trydydd sector. Mae'n helpu i ariannu buddsoddiad mewn neuaddau pentref, arloesedd, cynlluniau ynni cymunedol, amaethyddiaeth gymunedol, trafnidiaeth gymunedol, a gweithredai fel cyllid sbarduno ar gyfer digwyddiadau cymunedol. Roeddwn yn aelod o Gadwyn Clwyd ac roedd yr arian hwnnw'n bwysig iawn. Mae croeso mawr i gyllid rhaglen cyfleusterau cymunedol Llywodraeth Cymru, ac mae'n parhau i wneud gwahaniaeth mawr. Byddai'n wych gweld cronfa yr ardoll agregau ar gyfer Cymru'n cael ei hadfer, yn enwedig gan fod chwareli a oedd ar un adeg wedi'u cadw'n segur yn cael eu defnyddio eto erbyn hyn, ac mae lorïau chwareli'n effeithio ar gymunedau nad ydynt wedi arfer eu gweld. Mae cronfa benthyciadau asedau cymunedol Llywodraeth Cymru sy'n cael ei dosbarthu drwy Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru (CGGC) yn bwysig iawn hefyd, a nodwyd pa mor anodd yw cael benthyciadau gan fanciau. Yn fwyaf arbennig, roedd croeso i fenthyciad drwy'r CGGC ond roedd y llog yn eithaf uchel; rwy'n meddwl ei fod yn 6 y cant ar y pryd, ac mae'n debygol o fod yn llawer mwy erbyn hyn. Efallai fod hwn yn faes i Fanc Cambria helpu gydag ef.

Yn sir y Fflint ceir polisi da iawn ar gyfer trosglwyddo asedau cymunedol, a chafwyd sawl llwyddiant, ond nid yw'n gyson ar draws Cymru. Efallai y byddai'n dda pe ceid rhai canllawiau cenedlaethol a rhwydwaith i alluogi grwpiau cymunedol i rannu profiad, fel gwefan neu rywbeth efallai. Argymhellwyd y dylid cael comisiwn a allai ysgogi meddwl arloesol ynghylch perchnogaeth gymunedol, a chofrestru neu fapio asedau cymunedol. Yn aml iawn yn y pwyllgor rydym wedi trafod pwysigrwydd mapio cadastrol, a fyddai'n helpu gydag asedau cymunedol, yn cefnogi tai cymdeithasol, yn creu ardaloedd ar gyfer bywyd gwyllt, a threth gwerth tir hefyd o bosibl, pe bai hynny'n digwydd. Soniwyd am Ystadau Cymru, ond rwy'n meddwl bod angen hyrwyddo hynny'n well, oherwydd nid oeddwn i wedi clywed amdano o'r blaen.

Mae mentrau cymdeithasol cymunedol yn llefydd lle mae cyfoeth yn cael ei rannu yn hytrach na'i storio mewn banciau, a lle dylai hapusrwydd a llesiant fod yn fesur llwyddiant. Ac maent yn fesurau llwyddiant—fe welsom hynny. Ond ni allant gymryd lle gwasanaethau cyhoeddus yn llwyr. Mae cyllid craidd ac arweinyddiaeth yn hanfodol, ac fe welsom hynny. Aethom allan i gymunedau a oedd â rhywun a oedd yn arwain yr holl fentrau gwych hyn. Gallant fod yr un mor fregus â gwasanaethau cyhoeddus eraill, yn enwedig yn yr argyfwng costau byw presennol. Diolch.

16:10

I'd like to start by echoing the comments already made, and thanking John Griffiths for bringing this to debate and for all the work he does as Chair of the committee.

As someone who has spoken numerous times in this Chamber about how important it is to protect our natural heritage, to protect buildings of community importance even if they do not meet Cadw's overly strict criteria, and to protect our churches and repurpose buildings for community use, I can say that I wholeheartedly support the recommendations of this report. I believe that the effulgence of the nation comes from the pride that people have for where they live. The sad truth is that, in Wales, we have lost many significant cultural and community assets because of failure to recognise their value to the community and to the wider well-being of the nation. The Institute of Welsh Affairs has even said of Welsh communities that they appear to be some of the least empowered on this island, and this is a really sad state of affairs. As Members of this Chamber, we therefore owe it to the people of Wales to change this. 

Whilst the Government has accepted almost all of these recommendations, I do feel that there needs to be a greater emphasis on empowering communities to recognise what is of value to them, to think about what is part of their identity, and to encourage them to play a pivotal role in protecting those assets that they want to see handed down to future generations. We can talk forever about how community asset transfers are a fantastic way of helping communities come together and for developing social bonds and a sense of identity, but if communities aren't aware of what rights and mechanisms are available to them, then they can be easily put off from trying to save their community assets. 

Moreover, the Government needs to be encouraging local authorities and current asset owners to be sympathetic towards communities during the community asset transfer process. Likewise, we need to offer more protections to communities where privately and publicly owned community assets are in danger of being demolished. We have to be aware that many people who will be making asset transfer applications may have no experience whatsoever of dealing with the legal processes involved, and the whole process may be quite intimidating for them.  

We also need to make sure that communities have a much better idea of the due diligence that is needed when managing an asset, and that legal and professional help is available for them to have well-prepared business plans that lay out how they will manage the asset long term, financial and otherwise, and that communities understand fully their responsibilities. Whilst the Government has accepted in principle the setting up of a commission to help to do this, there is no current financial provision, and under these times of financial pressure, I'm not convinced that the Government will be able to find the money needed anytime soon. Therefore, in the meantime I think it's important that those looking to make community asset transfers should be able to access more funding from local authorities. 

I don't feel the need to expand on the recommendations in this report further because I feel that they speak for themselves, but I would like to emphasise that I'm glad to see that the Government has taken on the recommendations, and I look forward to seeing them actioned. Thank you. 

Hoffwn ddechrau drwy adleisio'r sylwadau a wnaed eisoes, a diolch i John Griffiths am ddod â hyn ger bron ac am yr holl waith y mae'n ei wneud fel Cadeirydd y pwyllgor.

Fel un sydd wedi siarad droeon yn y Siambr ynglŷn â pha mor bwysig yw diogelu ein treftadaeth naturiol, gwarchod adeiladau o bwysigrwydd cymunedol, hyd yn oed os nad ydynt yn cydymffurfio â meini prawf rhy llym Cadw, a gwarchod ein heglwysi ac addasu adeiladau at ddefnydd y gymuned, gallaf ddweud fy mod yn cefnogi argymhellion yr adroddiad hwn yn llwyr. Credaf fod mawredd y genedl yn deillio o'r balchder sydd gan bobl ynglŷn â ble maent yn byw. Y gwir trist yw ein bod ni yng Nghymru wedi colli llawer o asedau diwylliannol a chymunedol pwysig oherwydd methiant i gydnabod eu gwerth i'r gymuned ac i lesiant ehangach y genedl. Mae'r Sefydliad Materion Cymreig hyd yn oed wedi dweud am gymunedau Cymreig ei bod yn ymddangos mai hwy sydd wedi eu grymuso leiaf ar yr ynys hon, ac mae hon yn sefyllfa wirioneddol drist. Fel Aelodau o'r Siambr hon, mae dyletswydd arnom i bobl Cymru i newid hyn. 

Er bod y Llywodraeth wedi derbyn bron bob un o'r argymhellion, rwy'n teimlo bod angen mwy o bwyslais ar rymuso cymunedau i gydnabod yr hyn sydd o werth iddynt hwy, i feddwl am yr hyn sy'n rhan o'u hunaniaeth, ac i'w hannog i chwarae rhan ganolog yn diogelu'r asedau y maent am eu gweld yn cael eu trosglwyddo i genedlaethau'r dyfodol. Gallwn siarad yn ddiddiwedd ynglŷn â sut mae trosglwyddo asedau cymunedol yn ffordd wych o helpu cymunedau i ddod at ei gilydd a datblygu ymlyniad cymdeithasol a theimlad o hunaniaeth, ond os nad yw cymunedau'n ymwybodol o ba hawliau a mecanweithiau sydd ar gael iddynt, gallant ddigalonni'n hawdd a rhoi'r gorau i geisio achub eu hasedau cymunedol. 

Ar ben hynny, mae angen i'r Llywodraeth annog awdurdodau lleol a pherchnogion asedau presennol i fod yn ystyriol o gymunedau yn ystod y broses o drosglwyddo asedau cymunedol. Yn yr un modd, mae angen inni gynnig mwy o amddiffyniadau i gymunedau lle mae asedau cymunedol sy'n eiddo preifat a chyhoeddus mewn perygl o gael eu dymchwel. Rhaid inni fod yn ymwybodol efallai na fydd gan lawer o'r bobl a fydd yn gwneud ceisiadau trosglwyddo asedau unrhyw brofiad o gwbl o ddilyn y prosesau cyfreithiol sydd ynghlwm wrth wneud hynny, a gall yr holl broses fod yn eithaf brawychus iddynt.  

Mae angen inni wneud yn siŵr hefyd fod gan gymunedau syniad llawer gwell o'r diwydrwydd dyladwy sydd ei angen wrth reoli ased, a bod cymorth cyfreithiol a phroffesiynol ar gael iddynt gael cynlluniau busnes wedi'u paratoi'n dda sy'n nodi sut y byddant yn rheoli'r ased yn y tymor hir, yn ariannol ac fel arall, a bod cymunedau'n deall eu cyfrifoldebau'n llawn. Er bod y Llywodraeth wedi derbyn mewn egwyddor y dylid sefydlu comisiwn i helpu i wneud hyn, nid oes darpariaeth ariannol gyfredol, ac yn y cyfnod hwn o bwysau ariannol, nid wyf yn argyhoeddedig y bydd y Llywodraeth yn gallu dod o hyd i'r arian sydd ei angen yn fuan. Felly, yn y cyfamser rwy'n credu ei bod hi'n bwysig y dylai'r rhai sydd am fynd drwy'r broses o drosglwyddo asedau cymunedol allu cael mwy o gyllid gan awdurdodau lleol. 

Nid wyf yn credu bod angen egluro'r argymhellion yn yr adroddiad hwn ymhellach oherwydd rwy'n teimlo eu bod yn siarad drostynt eu hunain, ond hoffwn bwysleisio fy mod yn falch o weld bod y Llywodraeth wedi derbyn yr argymhellion, ac rwy'n edrych ymlaen at eu gweld yn cael eu gweithredu. Diolch. 

It's fitting that I follow the contribution of colleague Joel James as the Chair of the Senedd Petitions Committee that Joel also sits on. It's in that capacity today, Presiding Officer, that I wish to say a few words, focusing on a petition entitled, 'Help Welsh Communities Buy Community Assets: Implement Part 5 Chapter 3 of the Localism Act 2011'. It called on 

'the next Welsh Government to immediately introduce the provisions of Part 5 Chapter 3 of the Localism Act 2011 to ensure groups in Wales have the legal right to buy & manage community assets.'

Llywydd, this petition was submitted by Dan Evans and received 655 signatures. The last time we considered the petition as a committee, we noted this inquiry and the report from the Local Government and Housing Committee, and we agreed that we would highlight the petition and what it stands for in this debate today. It looks at community assets in a broad sense, but there have also been a number of petitions that we've considered as a committee seeking to specifically preserve local buildings, for example Cowbridge Girls School or Coleg Harlech.

Every single one of us in our communities will have a building that doesn't make enough money for its owner, a building that has become perhaps too costly to maintain, but nonetheless holds that cherished place in the hearts of our residents and the people who live in our communities. Presiding Officer, in February of last year we debated the Cowbridge Girls School petition. I argued that it was far too difficult for passionate and committed local people to buy community assets and that there must be more that all of us in this very Chamber can do to support them.

I am particularly pleased to read the Local Government and Housing Committee's report towards the end of last year, and the 16 recommendations that they have made, to drive the higher level of support, and I am pleased that the Welsh Government has accepted the majority of these recommendations and engaged with the spirit of those recommendations that it didn't accept in full. But if I may, Presiding Officer, I would urge the Minister to look again at some of those recommendations where the committee is calling for action within 12 months and the Government is saying, and I quote again, 'Resources will not support it'. I'm willing to accept—. I'm quite a practical person, I believe, and I'm willing to accept that the practical considerations of these recommendations sometimes mean that 'within 12 months' might mean 13, 14 or 15 months. But I would welcome the Minister setting a practical and real deliverable target for this type of work to ensure that it does happen for the people of these local communities who really do cherish these buildings, and setting it out as realistically as possible, and that it isn't kicked into the long grass so that we see another petition in 17, 18 months in the future that needn't be. Diolch yn fawr iawn.

Mae'n briodol fy mod yn dilyn cyfraniad fy nghyd-Aelod Joel James fel Cadeirydd Pwyllgor Deisebau'r Senedd y mae Joel hefyd yn aelod ohono. Rwy'n dymuno dweud ychydig eiriau yn rhinwedd y swydd honno heddiw, Lywydd, gan ganolbwyntio ar ddeiseb o'r enw, 'Helpwch Gymunedau yng Nghymru i Brynu Asedau Cymunedol: Gweithredwch Ran 5 o Bennod 3 o Ddeddf Lleoliaeth 2011'. Galwai ar 

'y Llywodraeth nesaf yng Nghymru i weithredu ar unwaith y darpariaethau yn Rhan 5, Pennod 3 o Ddeddf Lleoliaeth 2011 i sicrhau bod gan grwpiau yng Nghymru yr hawl gyfreithiol i brynu a rheoli asedau cymunedol.'

Lywydd, cafodd y ddeiseb hon ei chyflwyno gan Dan Evans ac mae'n cynnwys 655 o lofnodion. Y tro diwethaf inni ystyried y ddeiseb fel pwyllgor, fe wnaethom nodi'r ymchwiliad hwn a'r adroddiad gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, a chytunwyd y byddem yn tynnu sylw at y ddeiseb a'r hyn y mae'n sefyll drosto yn y ddadl hon heddiw. Mae'n edrych ar asedau cymunedol mewn modd cyffredinol, ond fel pwyllgor rydym hefyd wedi ystyried nifer o ddeisebau sy'n ceisio gwarchod adeiladau lleol penodol, er enghraifft Ysgol i Ferched y Bont-faen neu Goleg Harlech.

Bydd gan bob un ohonom adeilad yn ein cymunedau nad yw'n gwneud digon o arian i'w berchennog, adeilad sydd efallai wedi mynd yn rhy gostus i'w gynnal, ond sydd â lle er hynny yng nghalonnau ein trigolion a'r bobl sy'n byw yn ein cymunedau. Lywydd, ym mis Chwefror y llynedd, buom yn trafod deiseb Ysgol i Ferched y Bontfaen. Dadleuais ei bod yn llawer rhy anodd i bobl leol angerddol ac ymroddedig brynu asedau cymunedol a rhaid bod mwy y gall pob un ohonom yn y Siambr hon ei wneud i'w cefnogi.

Rwy'n arbennig o falch o ddarllen adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai tuag at ddiwedd y llynedd, a'r 16 argymhelliad a wnaed ganddynt, i yrru'r lefel uwch o gefnogaeth, ac rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn y mwyafrif o'r argymhellion hyn ac wedi ymroi i ysbryd yr argymhellion hynny na chafodd eu derbyn yn llawn. Ond os caf, Lywydd, hoffwn annog y Gweinidog i edrych eto ar rai o'r argymhellion lle mae'r pwyllgor yn galw am weithredu o fewn 12 mis ac mae'r Llywodraeth yn dweud, a dyfynnaf eto, 'Ni fyddai'r adnoddau presennol yn ddigon'. Rwy'n fodlon derbyn—. Rwy'n berson eithaf ymarferol, rwy'n credu, ac rwy'n fodlon derbyn bod ystyriaethau ymarferol yr argymhellion hyn weithiau'n golygu y gallai 'o fewn 12 mis' olygu 13, 14 neu 15 mis. Ond byddwn yn falch pe bai'r Gweinidog yn gosod targed ymarferol a real y gellir ei gyflawni ar gyfer y math hwn o waith i sicrhau ei fod yn digwydd i bobl y cymunedau lleol y mae'r adeiladau hyn mor annwyl iddynt, a'i nodi mor realistig â phosibl, ac nad yw'n cael ei osod naill ochr a'n bod yn gweld deiseb arall mewn 17, 18 mis heb fod angen. Diolch yn fawr iawn.

16:15

Diolch yn fawr i'r pwyllgor a'r Cadeirydd am ddod â'r ddadl yma gerbron heddiw ac am yr adroddiad pwysig yma.

Thank you very much to the committee and the Chair for bringing this debate forward today and for this important report.

Our communities have faced hardship after hardship in recent years, following over a decade of austerity from the Conservatives in Westminster, then we had Brexit, then the pandemic, and now this pervasive cost-of-living crisis. Yet, above all, we have seen that kindness in our communities has prevailed. Wales is rich not just in terms of resources or talent but in our communities. We have to foster this and ensure that we are doing all in our power so that our communities can flourish; so that services are not only provided, but become excellent services where local knowledge and skills are maximised for the community benefit.

This is why I not only welcome the recommendations of this committee report, but believe that we need to go further to empower our communities. I appreciate Welsh Government largely accepting the recommendations of the report, but I do regret the areas where the communities will be let down due to lack of commitment. For example, where Welsh Government have rejected the commitment to make a specific Welsh fund available for community housing projects. This is available for communities in England and Scotland, yet not ours here in Wales. Despite the Minister for Climate Change already stating that she is minded to agree to the establishment of a commission to stimulate innovative thinking on community ownership and assets in Wales, it is a shame, therefore, that this recommendation has only been accepted so far in principle due to current resourcing not supporting development within the recommended time frame. A common theme in this debate—and I'll reiterate the question—is: when can we expect the establishment of such a commission, if the Minister clearly acknowledges the value in it? Delaying this commission will only cause further delays in exploring a community right to buy, as recommended in the report. The lack of legislation in this area is already frustrating, compared to right-to-buy legislation in England and Scotland. Our communities are at a huge disadvantage, at the whim of individuals who can change their mind at any point, and having to compete with market forces, even in cases where there may be clear social value in prioritising community ownership.

Until we enact a community right to buy, we are leaving our communities in a situation where they may spend significant time, effort and money for it all to be potentially wasted. This is not fair on individuals, communities or local organisations, who commit themselves to the land, to buildings or facilities within their communities. Empowering our communities is not only about putting the Government-backing legislation in place, however, but also ensuring that the support and financing is available and accessible for communities to flourish. In this sense, the report clearly highlights that there are significant issues regarding community asset transfers. I agree that there is a need here to learn from best practice and encourage the creation of peer networks so that discrepancies between local authorities are minimised. For example, the Welsh Local Government Association discusses the approach of one council where the council's website includes guidance, online templates, detailed building descriptions and a single point of contact for information, all aimed at helping to ensure the smooth transfer of assets. Generally though, improved guidance is needed. To hear some local authorities have no public-facing policy on community asset transfers was seriously concerning, and, moving forward, we have to ensure that we have universal guidance across local authorities that also has some room for flexibility. It has to be proportionate to the scale of the transfer to give our communities a fair chance.

Finally, I'd like to end by noting how asset transfers and community ownership are so much more than what they could bring in financial value or in cost saving. They have a real ability to improve community life and well-being, and to bring social value while empowering and uniting our communities. Let's give our communities an opportunity by guaranteeing a right to regenerate themselves, a right to run themselves, and a right to buy those community assets that they have invested so much time and energy into over the years. Diolch yn fawr.

Mae ein cymunedau wedi wynebu caledi ar ôl caledi yn y blynyddoedd diwethaf, yn dilyn dros ddegawd o gyni dan law'r Ceidwadwyr yn San Steffan, yna fe gawsom Brexit, a'r pandemig, a'r argyfwng costau byw hollbresennol nawr. Ac eto, yn anad dim, rydym wedi gweld bod caredigrwydd yn ein cymunedau yn parhau. Mae Cymru'n gyfoethog nid yn unig mewn adnoddau neu ddoniau ond o ran ein cymunedau. Mae'n rhaid inni feithrin hyn a sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu fel y gall ein cymunedau ffynnu; fel bod gwasanaethau nid yn unig yn cael eu darparu, ond eu bod yn dod yn wasanaethau rhagorol lle gwneir y mwyaf o wybodaeth a sgiliau lleol er budd y gymuned.

Dyma pam rwy'n croesawu argymhellion adroddiad y pwyllgor hwn, ac yn credu bod angen inni fynd ymhellach i rymuso ein cymunedau. Rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhellion yr adroddiad i raddau helaeth, ond rwy'n gresynu at y meysydd lle bydd y cymunedau'n cael cam oherwydd diffyg ymrwymiad. Er enghraifft, lle mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod yr ymrwymiad i sicrhau bod cronfa Gymreig benodol ar gael ar gyfer prosiectau tai cymunedol. Mae hyn ar gael ar gyfer cymunedau yn Lloegr a'r Alban, ond nid ein cymunedau ni yma yng Nghymru. Er bod y Gweinidog Newid Hinsawdd eisoes wedi datgan ei bod â'i bryd ar gytuno i sefydlu comisiwn i ysgogi meddwl arloesol am berchnogaeth gymunedol ac asedau cymunedol yng Nghymru, mae'n drueni, felly, mai dim ond mewn egwyddor y cafodd yr argymhelliad hwn ei dderbyn hyd yma am nad yw'r adnoddau presennol yn ddigon i gefnogi datblygiad o fewn y ffrâm amser a argymhellir. Thema gyffredin yn y ddadl hon—a byddaf yn ailadrodd y cwestiwn—yw: pryd y gallwn ddisgwyl sefydlu comisiwn o'r fath, os yw'r Gweinidog yn amlwg yn cydnabod ei werth? Bydd gohirio'r comisiwn hwn yn achosi oedi pellach rhag gallu archwilio hawl cymuned i brynu, fel yr argymhellir yn yr adroddiad. Mae'r diffyg deddfwriaeth yn y maes yn rhwystredig eisoes o'i gymharu â deddfwriaeth hawl i brynu yn Lloegr a'r Alban. Mae ein cymunedau dan anfantais enfawr, ar fympwy unigolion sy'n gallu newid eu meddwl ar unrhyw adeg, ac yn gorfod cystadlu gyda grymoedd y farchnad hyd yn oed mewn achosion lle gallai fod gwerth cymdeithasol clir i flaenoriaethu perchnogaeth gymunedol.

Hyd nes y byddwn yn deddfu ar gyfer hawl y gymuned i brynu, rydym yn gadael ein cymunedau mewn sefyllfa lle gallent fod yn ymdrechu ac yn treulio cryn dipyn o amser ac yn gwario arian sylweddol i'r cyfan fod yn wastraff o bosibl. Nid yw hyn yn deg ar unigolion, cymunedau na sefydliadau lleol, sy'n teimlo ymrwymiad at dir, adeiladau neu gyfleusterau yn eu cymunedau. Mae grymuso ein cymunedau yn ymwneud â sicrhau bod cefnogaeth ac arian ar gael sy'n hygyrch i gymunedau allu ffynnu, yn ogystal â rhoi'r ddeddfwriaeth ar waith i gefnogi'r Llywodraeth. O ran hynny, mae'r adroddiad yn nodi'n glir fod yna faterion sylweddol yn codi mewn perthynas â throsglwyddo asedau cymunedol. Rwy'n cytuno bod angen dysgu o arferion gorau ac annog creu rhwydweithiau cymheiriaid fel bod anghysondebau rhwng awdurdodau lleol yn cael eu lleihau. Er enghraifft, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn trafod dull un cyngor lle mae gwefan y cyngor yn cynnwys arweiniad, templedi ar-lein, disgrifiadau manwl o adeiladau ac un pwynt cyswllt am wybodaeth, gyda'r nod o helpu i sicrhau bod asedau'n cael eu trosglwyddo'n ddidrafferth. Er hynny, at ei gilydd, mae angen gwell canllawiau. Roedd clywed nad oedd gan rai awdurdodau lleol bolisi cyhoeddus ar drosglwyddo asedau cymunedol yn destun pryder mawr, ac wrth symud ymlaen, rhaid inni sicrhau bod gennym ganllawiau cyffredinol ar draws yr awdurdodau lleol sydd hefyd yn cynnwys rhywfaint o le i hyblygrwydd. Mae'n rhaid iddo fod yn gymesur â maint y trosglwyddiad er mwyn rhoi cyfle teg i'n cymunedau.

Yn olaf, hoffwn orffen drwy nodi sut mae trosglwyddo asedau a pherchnogaeth gymunedol yn gymaint mwy na'r hyn y gallent ei gynnig mewn gwerth ariannol neu i arbed costau. Mae ganddynt allu gwirioneddol i wella bywyd a llesiant cymunedol, ac i ddod â gwerth cymdeithasol wrth rymuso ac uno ein cymunedau. Gadewch inni roi cyfle i'n cymunedau drwy warantu hawl iddynt allu adfywio eu hunain, hawl i redeg eu hunain, a hawl i brynu'r asedau cymunedol y maent wedi buddsoddi cymaint o amser ac egni ynddynt dros y blynyddoedd. Diolch yn fawr.

16:20

Thanks to the committee, its members, the clerking team and witnesses for this very important report. I've really enjoyed following the inquiry, and I agree with many of the points that it contains. As today's report reminds us, the purpose of asset transfers is, of course, to ensure that assets that are really important to a local community can remain within that community. Sometimes, this is a consequence of a decade of Tory austerity. Paddling pools in my constituency in Abercynon, Aberdare, Mountain Ash, Penrhiwceiber and Ynysybwl are now run by community groups, providing opportunities that would otherwise have been removed, but also serving as building blocks to create something bigger and better.

The Institute for Community Studies makes that point in its evidence, that communities provided that extra factor. I was proud last year to officially open the new Aquadare Splashpad and to have supported Lee Gardens Pool group as they've embarked on developing their infrastructure after community asset transfer, and really adding value to their local communities.

I think it's this point about groups being able to take on an asset to the next stage that shines a spotlight on just why this is so important. Again, a few case studies from the Cynon Valley: St Mair's was a council-run day centre in Aberdare that was successfully asset transferred over to Age Connects Morgannwg. Now, as Cynon Linc, and thanks to Welsh Government funding, it serves as a community hub offering a whole range of services and facilities, housing a GP surgery, charities and an excellent cafe. Cylch Meithrin Seren Fach took over a disused building in Mountain Ash, transforming it into a welcoming space for children and families and expanding the Welsh-medium learning through play they can offer. And A.S.D. Rainbows have taken over a community centre in Perthcelyn to develop their vision to extend the support they provide to children and their families and to provide a much-needed asset being brought back for the local community.

The committee's report succinctly evidences why we need these with, for example, the Bevan Foundation noting that asset transfers can actually drive economic development. I was also struck by the evidence from Building Communities Trust that less wealthy areas that contain lots of these community assets, driven by community ownership, have, and I quote,

'better health and wellbeing outcomes, higher rates of employment and lower levels of child poverty'

than those without. 

So, the social justice aspect of this question is undeniable. As the report makes clear, allied to the desire for a community to take over an asset must be processes and support so that the vision can be realised. In light of all the positive examples I've mentioned from my constituency, it's welcome but not a surprise to see the many references in the report to best practice, put in place by Rhondda Cynon Taf County Borough Council. The WLGA notes RCT as one of the good examples of a council putting infrastructure and information in place that leads to, and I quote, 'the smooth transfer of assets'. A single point of contact, a comparatively large officer team, and readily available guidance are noted as elements of this. As paragraph 59 of the report makes clear, the transfer process must not become too bureaucratic. Appropriately robust mechanisms must be put in place, but they shouldn't become a deterrent, and I'm pleased to see that the Coalfields Regeneration Trust makes this point in their evidence, as I know that the group has been a key driver to supporting these transfers in my constituency.

Many of the examples I have cited have referred to transfers from the public sector but, as the report reminds us, there are distinct challenges when the asset is privately owned. I'm dealing with one case at the moment, working closely with the Cwmbach Community Wetlands group as they look to take over privately owned land. The group's dedicated volunteers are using a number of innovative solutions to drive the transfer forward, such as issuing very popular community shares. However, they are encountering difficulties around volunteer time and knowledge. In part, I think solutions could be provided by the development of a peer network—as both Cwmpas and the Coalfields Regeneration Trust noted in their evidence—to share ideas, to share expertise, and to share what works and what doesn't. The positive response from the Welsh Government to these recommendations is welcome. However—and this point was again cited in the report—such support must be ongoing and not just provided when an asset is initially transferred. Things can go wrong, but access to the right information can help communities to get things back on track. Diolch.

Diolch i'r pwyllgor, ei aelodau, y tîm clercio a'r tystion am yr adroddiad pwysig hwn. Mwynheais ddilyn yr ymchwiliad, ac rwy'n cytuno gyda nifer o'r pwyntiau sydd ynddo. Fel y mae adroddiad heddiw yn ein hatgoffa, pwrpas trosglwyddo asedau, wrth gwrs, yw sicrhau bod asedau sy'n wirioneddol bwysig i gymuned leol yn gallu aros o fewn y gymuned honno. Weithiau, dyma fydd un o ganlyniadau degawd o gyni Torïaidd. Mae pyllau padlo yn fy etholaeth yn Abercynon, Aberdâr, Aberpennar, Penrhiw-ceibr ac Ynys-y-bŵl bellach yn cael eu rhedeg gan grwpiau cymunedol, gan ddarparu cyfleoedd a fyddai wedi'u colli fel arall, ond maent hefyd yn gweithredu fel cerrig sylfaen ar gyfer creu rhywbeth mwy a gwell.

Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cymunedol yn gwneud y pwynt yn ei dystiolaeth fod cymunedau'n darparu'r ffactor ychwanegol hwnnw. Roeddwn yn falch y llynedd o agor Splashpad newydd Dŵr Dâr yn swyddogol ac rwyf wedi cefnogi grŵp Pwll Lee Gardens wrth iddynt gychwyn datblygu eu seilwaith ar ôl trosglwyddo ased cymunedol, ac maent wedi ychwanegu gwerth gwirioneddol i'w cymunedau lleol.

Rwy'n credu mai'r pwynt am grwpiau'n gallu mynd ag ased i'r cam nesaf sy'n tynnu sylw orau at pam fod hyn mor bwysig. Unwaith eto, ambell astudiaeth achos o Gwm Cynon: canolfan oriau dydd a gâi ei rheoli gan y cyngor yn Aberdâr oedd Santes Fair a chafodd yr ased ei drosglwyddo'n llwyddiannus i Age Connects Morgannwg. Erbyn hyn, fel Cynon Linc, a diolch i gyllid Llywodraeth Cymru, mae'n gwasanaethu fel canolfan gymunedol sy'n cynnig amrywiaeth fawr o wasanaethau a chyfleusterau, ac mae'n gartref i feddygfa, elusennau a chaffi ardderchog. Cymerodd Cylch Meithrin Seren Fach feddiant ar adeilad segur yn Aberpennar, gan ei drawsnewid yn ofod croesawgar i blant a theuluoedd ac ehangu eu cynnig dysgu Cymraeg drwy chwarae. Ac mae A.S.D. Rainbows wedi cymryd meddiant ar ganolfan gymunedol ym Mherthcelyn i ddatblygu eu gweledigaeth i ymestyn y gefnogaeth y maent yn ei darparu i blant a'u teuluoedd ac i ddarparu ased mawr ei angen sydd wedi ei adfer i'r gymuned leol.

Mae adroddiad y pwyllgor yn dystiolaeth gryno o'r rheswm pam fod angen y rhain arnom, gyda Sefydliad Bevan, er enghraifft, yn nodi y gall trosglwyddo asedau ysgogi datblygiad economaidd mewn gwirionedd. Cefais fy nharo hefyd gan y dystiolaeth gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau fod ardaloedd llai cyfoethog sy'n cynnwys llawer o'r asedau cymunedol hyn wedi'u gyrru gan berchnogaeth gymunedol, yn dangos

'gwell canlyniadau iechyd a lles, cyfraddau cyflogaeth uwch a lefelau is o dlodi plant'

na'r rhai nad ydynt yn meddu ar lawer ohonynt. 

Felly, nid oes modd gwadu'r elfen cyfiawnder cymdeithasol yn hyn. Fel y mae'r adroddiad yn nodi'n glir, rhaid cael prosesau a chymorth i gyd-fynd ag awydd cymuned i ymgymryd ag ased er mwyn gallu gwireddu'r weledigaeth. Yn sgil yr holl enghreifftiau cadarnhaol y soniais amdanynt yn fy etholaeth, er nad ydynt yn syndod, mae'n wych gweld y cyfeiriadau niferus yn yr adroddiad at arferion da a roddwyd ar waith gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn nodi RhCT fel un o'r enghreifftiau da o gyngor yn rhoi seilwaith a gwybodaeth yn eu lle sy'n arwain at 'drosglwyddo asedau'n ddidrafferth'. Nodir un pwynt cyswllt, tîm cymharol fawr o swyddogion, ac arweiniad sydd ar gael yn rhwydd fel elfennau o hyn. Fel y mae paragraff 59 yr adroddiad yn ei nodi'n glir, rhaid i'r broses drosglwyddo beidio â bod yn rhy fiwrocrataidd. Rhaid rhoi mecanweithiau priodol o gadarn ar waith, ond ni ddylent fod yn rhwystr, ac rwy'n falch o weld bod Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo yn gwneud y pwynt hwn yn eu tystiolaeth, gan fy mod yn gwybod bod y grŵp wedi bod yn sbardun allweddol i gefnogi'r trosglwyddiadau hyn yn fy etholaeth.

Mae llawer o'r enghreifftiau a nodais wedi cyfeirio at drosglwyddiadau o'r sector cyhoeddus ond fel y mae'r adroddiad yn ein hatgoffa, ceir heriau penodol pan fo'r ased mewn perchnogaeth breifat. Rwy'n ymdrin ag un achos ar hyn o bryd, gan weithio'n agos gyda grŵp Gwlyptiroedd Cymunedol Cwmbach wrth iddynt geisio cymryd meddiant ar dir sydd mewn perchnogaeth breifat. Mae gwirfoddolwyr ymroddedig y grŵp yn defnyddio nifer o atebion arloesol i yrru'r trosglwyddiad yn ei flaen, megis cyhoeddi cyfranddaliadau cymunedol sy'n boblogaidd iawn. Fodd bynnag, maent yn wynebu anawsterau'n ymwneud ag amser a gwybodaeth gwirfoddolwyr. Yn rhannol, rwy'n credu y gellid darparu atebion drwy ddatblygu rhwydwaith cymheiriaid—fel y nododd Cwmpas ac Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo yn eu tystiolaeth—i rannu syniadau, i rannu arbenigedd, ac i rannu'r hyn sy'n gweithio a'r hyn nad yw'n gweithio. Mae'r ymateb cadarnhaol gan Lywodraeth Cymru i'r argymhellion i'w groesawu. Fodd bynnag—a nodwyd y pwynt hwn eto yn yr adroddiad—rhaid i gefnogaeth o'r fath fod yn barhaus ac nid ar y dechrau'n unig pan fydd ased yn cael ei drosglwyddo. Gall pethau fynd o chwith, ond gall mynediad at yr wybodaeth gywir helpu cymunedau i gael pethau'n ôl ar y trywydd iawn. Diolch.

16:25

Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.

I call on the Minister for Climate Change, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I begin my contribution by thanking John Griffiths for his committee's really hard work in putting this together and then for bringing the motion forward today, and also thank all Members for their contributions to this very important debate? This is clearly a topic that people feel very passionately about.

Community assets have featured in debates in this Chamber on a number of occasions this year, clearly reflecting the importance of assets and services delivered within communities. And the communities themselves are, of course, one of our greatest assets in Wales, and central to our policies and our commitments in the programme for government. Our communities policy board continues to develop policy to empower our communities in key policy areas. Their current work will help us to ensure that we have identified the right community stakeholders to feed into this specific work around community ownership of assets.

Land and property assets enable our communities to have more control over services and facilities within their communities and are of huge importance to the foundational economy. I therefore warmly welcome the report and the recommendations from the Local Government and Housing Committee. I and my Cabinet colleagues, Rebecca Evans and Jane Hutt, have accepted, in principle or in actuality, the majority of the recommendations, as everyone has reflected. We have rejected only one, and that was recommendation 14—as a number of people have mentioned—that we'd establish a specific Welsh fund for community housing projects. And the rejection is because we think our current approach is already designed to meet the objective of the recommendation. The reason we think that is because we are following the independent review of affordable housing supply recommendations from 2019 that we streamline programmes for affordable housing, and I accepted that recommendation. So, we've taken action to progress that recommendation and continue to explore ways to make funding available specifically for community-led housing developments.

Currently, we are working closely with Cwmpas on a scheme for a community land trust in Swansea. If their application for funding from the land and buildings development fund is successful, my officials will then assure that this mechanism can be used much more widely to support community-led housing projects. The fund offers an opportunity for community-led groups to access funding for early-stage work, such as site feasibility studies and option appraisals, which we have heard is a particular barrier they face. And I look forward to being able to report progress to committee, as that pilot develops. I strongly believe that partnership working is the way forward. By working in partnership with registered social landlords, community-led housing groups can also access a social housing grant. This approach also gives the community group access to the technical and professional expertise that they otherwise struggle to secure.

Turning to the other committee recommendations, they are clearly very far reaching. Our support package for community groups is a framework of guidance, funding and other support, much of which is provided by third sector partners, such as Cwmpas, the Wales Council for Voluntary Action and the Community Land Advisory Service. The recommendation that a commission be established to look in more depth at some of the barriers on how we give support recognises the complexity and importance of communities being involved in ownership or management of assets in their communities. And a little later, I will discuss the need to consider the form and scope of the commission and to consider who its support arrangements will draw on and who will be the most important stakeholders. We fully support our communities where ownership is appropriate, but this isn't always the best option, especially in economically challenging times. Alternative models can be equally empowering and by accepting the recommendations that we establish a peer network and collate case studies, we can share different experiences and learning and make sure that, in all our approaches, Dirprwy Lywydd, we do not have a one-size-fits-all approach. 

The recommendations also include a call for more guidance on social value, particularly how this can be reflected in the price community groups pay for assets. I recognise that this is seen as a major barrier to making transfers affordable to community groups. We do, however, provide generous grants and loans to communities to enable communities to buy assets. We've already invested £46.4 million in grants to 369 projects since 2015 and we've committed £19 million more in the next three years; £5 million is also available from the community loan fund run for us by the Wales Council for Voluntary Action. Each gives community groups access to up to £300,000 to purchase assets. Our guidance review will reflect on social value, including the research undertaken by Compass Cymru in connection with public procurement.

Social value is inherent in our statutory commitment in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and of course I accept the recommendation that this should be much more explicit in our guidance. This and other ongoing work around social value and sustainability will help us to act on this recommendation within the time frame the committee has set for us. Stakeholder engagement will be vital to producing guidance to meet the committee's expectations and I can confirm that officials have already started work on this. So, I can absolutely assure you this is not an attempt to kick it into the long grass—I'm very, very keen to make this happen. 

One of the most persistent barriers highlighted in the evidence presented to the committee was the lack of data available to the public. Our data-mapping platform, DataMapWales, is already available to registered users free of charge, but at the current time only shows publicly owned land. Officials are currently working with DataMapWales with a view to including the data held by HM Land Registry on privately owned land. This will increase the data to cover approximately 87 per cent of land. The land registry are also aiming to register all land by 2030, which will provide us with the data for full coverage on our mapping platforms.

The committee has recommended that a commission be established to consider a number of the 16 recommendations they have made, and I absolutely welcome this approach. This is a complex area in which there are many interests and perspectives and some difficult and persistent barriers that need to be considered in really great detail. The nature of the commission, its membership and terms of reference will be critical if the commission is to find workable solutions that empower community groups, and it is very important that stakeholders, including communities themselves, have a say in this. And as I say, work has already commenced.

So, a number of Members raised a point about the timing of this. So, just to say that we are already doing a lot of the work. The reason it's 'in principle' is that we're not doing it in quite the way that the committee set out, but we have already started it. A big issue for us will be how to get communities involved in setting up the terms of reference and the scope and size and membership of the commission. I'm very happy for Members to be involved in that or indeed for the committee to make further recommendations, John, if that's seen as appropriate. 

We'll want to ask the commission to look at how communities can be given more equal opportunities when competing against private investors, again, as a number of people, Mabon particularly, mentioned, and a number of others did. This includes consideration of whether legislation would be appropriate for Wales. So, it's very important that the commission considers the evidence of how effective the legislation has been in genuinely empowering committees where legislation has been introduced, and we are commissioning an independent review of the legislation in Scotland and England to assist the commission in its work. But, absolutely, it's not off the table. If that's what the commission recommends going forward, then we'd be very happy with that. We want to assist them to do that piece of work.

So, alongside the other pilots that have been undertaken through our communities policy board, this will provide evidence to enable the commission to consider whether similar provisions would benefit the communities in Wales. The committee has quite rightly challenged us to make asset transfers easier for our communities. It is important that we ensure those asset transfers are sustainable and enhance the resilience of our communities. And I very much thank the committee for their recommendations and I'm very happy to take this work forward alongside the committee and other Members with an interest. Diolch. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau fy nghyfraniad drwy ddiolch i John Griffiths am waith caled iawn ei bwyllgor yn rhoi hyn at ei gilydd ac am gyflwyno'r cynnig heddiw, a diolch hefyd i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau i'r ddadl hynod bwysig hon? Mae'n amlwg fod hwn yn bwnc y mae pobl yn teimlo'n angerddol iawn yn ei gylch.

Mae asedau cymunedol wedi cael sylw mewn dadleuon yn y Siambr ar sawl achlysur eleni, gan adlewyrchu'n glir pa mor bwysig yw asedau a gwasanaethau a ddarperir o fewn cymunedau. Ac mae'r cymunedau eu hunain, wrth gwrs, yn un o'n hasedau mwyaf yng Nghymru, ac yn ganolog i'n polisïau a'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu. Mae ein bwrdd polisi cymunedau yn parhau i ddatblygu polisi i rymuso ein cymunedau mewn meysydd polisi allweddol. Bydd eu gwaith presennol yn ein helpu i sicrhau ein bod wedi nodi'r rhanddeiliaid cymunedol cywir i fwydo i'r gwaith penodol hwn sy'n ymwneud â pherchnogaeth gymunedol ar asedau.

Mae asedau tir ac eiddo yn galluogi ein cymunedau i gael mwy o reolaeth dros wasanaethau a chyfleusterau o fewn eu cymunedau ac maent yn hynod o bwysig i'r economi sylfaenol. Felly, rwy'n croesawu'r adroddiad a'r argymhellion gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Rwyf i a fy nghyd-Weinidogion Cabinet, Rebecca Evans a Jane Hutt, wedi derbyn y rhan fwyaf o'r argymhellion mewn egwyddor neu'n llawn, fel y mae pawb wedi nodi. Un yn unig a wrthodwyd gennym, sef argymhelliad 14—fel y nododd nifer o bobl—y byddem yn sefydlu cronfa Gymreig benodol ar gyfer prosiectau tai cymunedol. A'r rheswm dros wrthod yw oherwydd ein bod yn credu bod ein dull presennol eisoes wedi'i gynllunio i gyflawni amcan yr argymhelliad. Ein rheswm dros gredu hynny yw ein bod yn dilyn argymhellion yr adolygiad annibynnol o'r cyflenwad tai fforddiadwy 2019 y dylem symleiddio rhaglenni ar gyfer tai fforddiadwy, ac fe wneuthum dderbyn yr argymhelliad hwnnw. Felly, rydym wedi cymryd camau i symud yr argymhelliad hwnnw yn ei flaen ac rydym yn parhau i archwilio ffyrdd o sicrhau bod cyllid ar gael yn benodol ar gyfer datblygiadau tai a arweinir gan y gymuned.

Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio'n agos gyda Cwmpas ar gynllun ar gyfer ymddiriedolaeth tir cymunedol yn Abertawe. Os yw eu cais am arian o'r gronfa datblygu tir ac adeiladau yn llwyddiannus, bydd fy swyddogion yn sicrhau wedyn y gellir defnyddio'r mecanwaith hwn yn llawer ehangach i gefnogi prosiectau tai a arweinir gan y gymuned. Mae'r gronfa'n cynnig cyfle i grwpiau a arweinir gan y gymuned gael mynediad at gyllid ar gyfer gwaith cyfnod cynnar, fel astudiaethau dichonoldeb safleoedd ac arfarniadau o opsiynau, y clywsom eu bod yn rhwystr penodol a wynebant. Ac rwy'n edrych ymlaen at allu adrodd i'r pwyllgor ar gynnydd wrth i'r peilot hwnnw ddatblygu. Credaf yn gryf mai gweithio mewn partneriaeth yw'r ffordd ymlaen. Drwy weithio mewn partneriaeth â landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, gall grwpiau tai a arweinir gan y gymuned hefyd gael mynediad at grant tai cymdeithasol. Mae'r dull hwn o weithredu hefyd yn rhoi mynediad i'r grŵp cymunedol at yr arbenigedd technegol a phroffesiynol y byddant yn ei chael hi'n anodd cael gafael arno fel arall.

I droi at argymhellion eraill y pwyllgor, maent yn amlwg yn bellgyrhaeddol iawn. Mae ein pecyn cymorth ar gyfer grwpiau cymunedol yn fframwaith o ganllawiau, cyllid a chefnogaeth arall, ac mae llawer ohono'n cael ei ddarparu gan bartneriaid yn y trydydd sector, megis Cwmpas, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a'r Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol. Mae'r argymhelliad y dylid sefydlu comisiwn i edrych yn fanylach ar rai o'r rhwystrau i sut y darparwn gymorth yn cydnabod cymhlethdod a phwysigrwydd cynnwys cymunedau mewn perthynas â pherchnogaeth gymunedol neu reoli asedau yn eu cymunedau. Ac yn y man, byddaf yn trafod yr angen i ystyried ffurf a chwmpas y comisiwn ac i ystyried beth fydd ei drefniadau cymorth yn dibynnu arno a phwy fydd y rhanddeiliaid pwysicaf. Rydym yn llwyr gefnogi ein cymunedau lle mae perchnogaeth yn briodol, ond nid dyma'r opsiwn gorau bob amser, yn enwedig mewn cyfnod heriol yn economaidd. Gall modelau eraill fod yr un mor rymusol a thrwy dderbyn yr argymhellion ein bod yn sefydlu rhwydwaith cymheiriaid ac yn casglu astudiaethau achos, gallwn rannu gwahanol brofiadau a dysgu a sicrhau nad dull un ateb i bawb sydd gennym, Ddirprwy Lywydd. 

Mae'r argymhellion hefyd yn cynnwys galwad am fwy o ganllawiau ar werth cymdeithasol, yn enwedig sut y gellir adlewyrchu hyn yn y pris y mae grwpiau cymunedol yn ei dalu am asedau. Rwy'n cydnabod bod hyn yn cael ei weld fel rhwystr mawr rhag trosglwyddo'n fforddiadwy i grwpiau cymunedol. Fodd bynnag, rydym yn darparu grantiau a benthyciadau hael i gymunedau er mwyn galluogi cymunedau i brynu asedau. Rydym eisoes wedi buddsoddi £46.4 miliwn mewn grantiau i 369 o brosiectau ers 2015 ac rydym wedi ymrwymo £19 miliwn arall yn y tair blynedd nesaf; mae £5 miliwn hefyd ar gael o'r gronfa benthyciadau cymunedol sy'n cael ei rhedeg ar ein rhan gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru. Mae pob un yn rhoi mynediad i grwpiau cymunedol at hyd at £300,000 i brynu asedau. Bydd ein hadolygiad o'r canllawiau yn ystyried gwerth cymdeithasol, gan gynnwys yr ymchwil a wnaed gan Compass Cymru mewn perthynas â chaffael cyhoeddus.

Mae gwerth cymdeithasol yn rhan annatod o'n hymrwymiad statudol yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac wrth gwrs, rwy'n derbyn yr argymhelliad y dylai hyn fod yn llawer mwy eglur yn ein canllawiau. Bydd hyn a gwaith parhaus arall ar werth cymdeithasol a chynaliadwyedd yn ein helpu i weithredu ar yr argymhelliad hwn o fewn y ffrâm amser y mae'r pwyllgor wedi'i osod i ni. Bydd ymgysylltu â rhanddeiliaid yn hanfodol er mwyn cynhyrchu canllawiau i fodloni disgwyliadau'r pwyllgor a gallaf gadarnhau bod swyddogion eisoes wedi dechrau gweithio ar hyn. Felly, gallaf eich sicrhau'n bendant nad ymgais i'w osod naill ochr yw hyn—rwy'n awyddus tu hwnt i wneud i hyn ddigwydd. 

Un o'r rhwystrau mwyaf cyson a amlygwyd yn y dystiolaeth a gyflwynwyd i'r pwyllgor oedd prinder y data a oedd ar gael i'r cyhoedd. Mae ein platfform mapio data, DataMapWales, eisoes ar gael i ddefnyddwyr cofrestredig yn rhad ac am ddim, ond ar hyn o bryd nid yw ond yn dangos tir mewn perchnogaeth gyhoeddus. Ar hyn o bryd mae swyddogion yn gweithio gyda DataMapWales gyda'r bwriad o gynnwys y data a gedwir gan Gofrestrfa Tir EF ar dir mewn perchnogaeth breifat. Bydd hyn yn cynyddu'r data i gwmpasu tua 87 y cant o dir. Mae'r gofrestrfa tir hefyd yn anelu at gofrestru'r holl dir erbyn 2030, a fydd yn rhoi data llawn i ni ar ein platfformau mapio.

Mae'r pwyllgor wedi argymell sefydlu comisiwn i ystyried nifer o'r 16 o argymhellion a wnaethant, ac rwy'n croesawu'r syniad yn llwyr. Mae hwn yn faes cymhleth lle ceir llawer o ddiddordebau a safbwyntiau a rhwystrau anodd a pharhaus y mae angen eu hystyried yn fanwl iawn. Bydd natur y comisiwn, ei aelodaeth a'i gylch gorchwyl yn hollbwysig os yw'r comisiwn am ddod o hyd i atebion ymarferol sy'n grymuso grwpiau cymunedol, ac mae'n bwysig iawn fod gan randdeiliaid, gan gynnwys cymunedau eu hunain, lais yn hyn. Ac fel rwy'n dweud, mae'r gwaith eisoes wedi dechrau.

Nododd nifer o'r Aelodau bwynt am yr amseru. Felly, hoffwn ddweud ein bod eisoes yn gwneud llawer o'r gwaith. Y rheswm ei fod 'mewn egwyddor' yw nad ydym yn ei wneud yn union yn y ffordd y nododd y pwyllgor, ond rydym eisoes wedi ei ddechrau. Mater mawr i ni fydd sut i gael cymunedau i gymryd rhan yn y broses o sefydlu cylch gorchwyl a chwmpas a maint ac aelodaeth y comisiwn. Rwy'n hapus iawn i'r Aelodau fod yn rhan o hynny neu'n wir i'r pwyllgor wneud argymhellion pellach, John, os ystyrir bod hynny'n briodol. 

Byddwn am ofyn i'r comisiwn edrych ar sut y gellir rhoi mwy o gyfle cyfartal i gymunedau wrth iddynt gystadlu yn erbyn buddsoddwyr preifat, unwaith eto, fel y soniodd nifer o bobl, Mabon yn arbennig, ac fe wnaeth nifer o bobl eraill nodi hyn hefyd. Mae hyn yn cynnwys ystyried a fyddai deddfwriaeth yn briodol i Gymru. Felly, mae'n bwysig iawn fod y comisiwn yn ystyried tystiolaeth ynglŷn â pha mor effeithiol y bu'r ddeddfwriaeth o ran grymuso pwyllgorau lle cafodd deddfwriaeth ei chyflwyno, ac rydym yn comisiynu adolygiad annibynnol o'r ddeddfwriaeth yn yr Alban a Lloegr i gynorthwyo'r comisiwn yn ei waith. Ond yn bendant, mae'n dal i fod yn agored i'w ystyried. Os mai dyna mae'r comisiwn yn ei argymell yn y dyfodol, byddem yn hapus iawn gyda hynny. Rydym am eu cynorthwyo i wneud y gwaith hwnnw.

Felly, ochr yn ochr â'r cynlluniau peilot eraill a gyflawnwyd drwy ein bwrdd polisi cymunedau, bydd hyn yn darparu tystiolaeth i alluogi'r comisiwn i ystyried a fyddai darpariaethau tebyg o fudd i'r cymunedau yng Nghymru. Mae'r pwyllgor wedi ein herio yn gwbl briodol i wneud trosglwyddo asedau'n haws i'n cymunedau. Mae'n bwysig ein bod yn sicrhau bod y trosglwyddiadau hynny'n gynaliadwy ac yn gwella gwytnwch ein cymunedau. Diolch yn fawr i'r pwyllgor am ei argymhellion ac rwy'n hapus iawn i fwrw ymlaen â'r gwaith ochr yn ochr â'r pwyllgor ac Aelodau eraill sydd â diddordeb. Diolch. 

16:30

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor i ymateb i'r ddadl—John Griffiths.

I call on the Chair of the committee to reply to the debate—John Griffiths.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, and may I begin by thanking all those Members of the Senedd who took part in the debate today on our committee report and the spirit in which they did so? I think it's very clear, isn't it, that Members very much value the community assets that they have in their own areas and are able to point at many examples of good practice and indeed many Members referred to the need to spread those examples of good practice and to have a peer network and other means of doing so. But it's very heartening to hear those examples, and, as I say, I think all of us, not just those who took part in the debate today, but all Members of the Senedd, will have those good examples in their own areas.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddechrau drwy ddiolch i holl Aelodau'r Senedd a gymerodd ran yn y ddadl heddiw ar adroddiad ein pwyllgor a'r ffordd y gwnaethant hynny? Rwy'n credu ei bod yn glir iawn, onid yw, fod Aelodau'n gwerthfawrogi'r asedau cymunedol sydd ganddynt yn eu hardaloedd eu hunain ac yn gallu pwyntio at lawer o enghreifftiau o arferion da, ac yn wir, cyfeiriodd llawer o Aelodau at yr angen i ledaenu'r enghreifftiau hynny o arferion da a sefydlu rhwydwaith cymheiriaid a dulliau eraill o wneud hynny. Ond mae'n galonogol iawn clywed yr enghreifftiau hynny, ac fel rwy'n dweud, rwy'n credu y bydd gan bob un ohonom, nid y rhai a gymerodd ran yn y ddadl heddiw yn unig, ond holl Aelodau'r Senedd, yr enghreifftiau da hynny yn eu hardaloedd eu hunain.

I think also, Dirprwy Lywydd, it's a common view that we do need to reflect on the timeliness of action in taking forward the recommendations in the report and necessary progress in these matters. It was good to hear the Minister responding to that and stating her own commitment to ensure timeliness in taking forward the Government's response to the recommendations and the work that the Government has in hand in any event. Key to that, I think, is the commission and getting the commission up and running and all that the commission can then do to consider the best ways forward, including legislation, as the Minister mentioned. And again, good to hear the Minister commit to giving full and due consideration to legislation, depending on what the independent body comes forward with and the views of the commission itself, because that could be a very important way forward, and many Members mentioned the examples of Scotland and England.

I think it's clear, isn't it, as well, Dirprwy Lywydd, that Members reflect on the passion and the commitment in their own communities and within their own examples of local good practice, so there's much that we can draw on in taking forward this work, because we often hear that Wales is a community of communities, and I think there's a lot of strength in that in the history of our country and the current reality. People do want to see their own local quality of life in their own hands, to a meaningful extent. They want to be empowered. They want to take forward their own projects. They want to work with each other and other organisations. After all, it is our communities—you know, people, their families, their friends—who are in the front line, as it were. They are the ones who want and benefit from good local services, from community development, from that passion and commitment translating itself into action on the ground, and again we've heard many examples of how that is really benefiting our communities in Wales today.

And I do think that Members who mentioned the social justice issues—I think Mabon and Vikki Howells and others—make some very powerful points; evidence that where there is good transfer of community assets and communities are more in charge of their own affairs and their own circumstances, we see those benefits in terms of skill levels in the local community, health and well-being, economic development, general quality of life. That is very, very powerful indeed, isn't it, and I think we need to adequately reflect on that.

I think, Dirprwy Lywydd, that the current state of affairs, where we've had so many years of austerity going back so far now, and now the cost-of-living crisis, gives greater urgency to the need to take this work forward, because one response to that is to look at what does give good value for money and investment. And when you think of what communities bring to the table in terms of their own commitment, the time they're willing to give, the energy they're willing to give, a little seedcorn funding, as it were, goes an awful long way if you can harness that commitment and that passion, and this is an area where that really can be achieved and really can be made meaningful.

So, I think this is a set of recommendations and a report for its time, and if we can support our communities—. And again, I think Members in this debate made powerful points about the need not to transfer assets and responsibility for services just to reduce the financial responsibilities of local authorities and other public bodies, but to actually make for a sustainable future and a sustainable improvement in those services and the use of those facilities. If we can achieve that, we'll be doing some very powerful and very good work for our communities here in Wales.

And as I've said as Chair of this committee, Dirprwy Lywydd, reflecting the views of the committee members, in producing our reports in this Senedd we will be ever more mindful of the need to sustain our interest, to return to the recommendations, to continue to scrutinise Welsh Government to see if the responses are being realised on the ground, and that certainly applies to this report as much as any other. Diolch yn fawr.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu ei bod yn farn gyffredin fod angen inni ystyried amseroldeb gweithredu wrth fwrw ymlaen â'r argymhellion yn yr adroddiad a'r cynnydd angenrheidiol mewn perthynas â'r materion hyn. Roedd yn dda clywed y Gweinidog yn ymateb i hynny ac yn datgan ei hymrwymiad ei hun i sicrhau amseroldeb wrth fwrw ymlaen ag ymateb y Llywodraeth i'r argymhellion a'r gwaith y mae'r Llywodraeth yn ei wneud beth bynnag. Rwy'n credu bod y comisiwn yn allweddol i hynny, sefydlu'r comisiwn a'r cyfan y gall y comisiwn ei wneud wedyn i ystyried y ffyrdd gorau ymlaen, gan gynnwys deddfwriaeth, fel y soniodd y Gweinidog. Ac unwaith eto, da clywed y Gweinidog yn ymrwymo i roi ystyriaeth lawn a dyledus i ddeddfwriaeth, yn dibynnu ar yr hyn y mae'r corff annibynnol yn ei gyflwyno a barn y comisiwn ei hun, oherwydd gallai honno fod yn ffordd bwysig iawn ymlaen, a soniodd llawer o Aelodau am enghreifftiau'r Alban a Lloegr.

Rwy'n credu ei bod yn glir hefyd, onid ydyw, Ddirprwy Lywydd, fod yr Aelodau'n ystyried yr angerdd a'r ymrwymiad yn eu cymunedau eu hunain ac o fewn eu henghreifftiau eu hunain o arferion da yn lleol, felly mae yna lawer y gallwn bwyso arno wrth ddatblygu'r gwaith hwn, oherwydd rydym yn aml yn clywed mai cymuned o gymunedau yw Cymru, ac rwy'n credu bod llawer o gryfder yn hynny ac yn hanes ein gwlad a'r realiti presennol. Mae pobl eisiau gweld eu hansawdd bywyd lleol yn eu dwylo eu hunain, i raddau ystyrlon. Maent eisiau cael eu grymuso. Maent eisiau bwrw ymlaen â'u prosiectau eu hunain. Maent eisiau gweithio gyda'i gilydd a mudiadau eraill. Wedi'r cyfan, ein cymunedau ni—wyddoch chi, pobl, eu teuluoedd, eu ffrindiau—sydd ar y rheng flaen, fel petai. Hwy sydd eisiau ac sy'n elwa ar wasanaethau lleol da, o ddatblygu cymunedol, o'r angerdd a'r ymrwymiad hwnnw sy'n trosi'n weithredu ar lawr gwlad, ac unwaith eto fe glywsom am sawl enghraifft o sut mae hynny o fudd gwirioneddol i'n cymunedau ni yng Nghymru heddiw.

Ac rwy'n credu bod yr Aelodau a soniodd am y materion cyfiawnder cymdeithasol—Mabon a Vikki Howells ac eraill rwy'n credu—yn gwneud pwyntiau pwerus iawn; mae tystiolaeth yn dangos, lle mae yna lefel dda o drosglwyddo asedau cymunedol a lle mae gan gymunedau fwy o reolaeth ar eu materion eu hunain a'u hamgylchiadau eu hunain, rydym yn gweld y manteision i lefelau sgiliau yn y gymuned leol, i iechyd a llesiant, i ddatblygu economaidd, i ansawdd bywyd yn gyffredinol. Mae hynny'n bwerus iawn yn wir, onid ydyw, ac rwy'n credu bod angen inni roi ystyriaeth ddigonol i hynny.

Ddirprwy Lywydd, credaf fod y sefyllfa bresennol, lle rydym wedi cael cymaint o flynyddoedd o gyni ers amser maith bellach, a'r argyfwng costau byw nawr, yn golygu bod angen bwrw ymlaen â'r gwaith hwn ar fwy o frys, oherwydd un ymateb i hynny yw edrych ar yr hyn sy'n rhoi gwerth da am arian a buddsoddiad. A phan fyddwch yn meddwl am yr hyn y mae cymunedau'n ei gynnig o ran eu hymrwymiad eu hunain, yr amser y maent yn fodlon ei roi, yr egni y maent yn fodlon ei roi, mae ychydig o gyllid sbarduno, fel petai, yn mynd yn bell iawn os gallwch harneisio'r ymrwymiad hwnnw a'r angerdd hwnnw, ac mae hwn yn faes lle gellir cyflawni hynny a lle gellir ei wneud mewn modd ystyrlon mewn gwirionedd.

Felly, rwy'n credu bod hon yn gyfres o argymhellion ac yn adroddiad amserol, ac os gallwn ni gefnogi ein cymunedau—. Ac unwaith eto, rwy'n credu bod yr Aelodau wedi gwneud pwyntiau pwerus yn y ddadl hon am yr angen i beidio â throsglwyddo asedau a chyfrifoldeb am wasanaethau er mwyn lleihau cyfrifoldebau ariannol awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus eraill yn unig, ond yn hytrach er mwyn sicrhau dyfodol cynaliadwy a gwelliant cynaliadwy yn y gwasanaethau hynny a defnydd o'r cyfleusterau hynny. Os gallwn gyflawni hynny, byddwn yn gwneud gwaith pwerus iawn a da iawn i'n cymunedau yma yng Nghymru.

Ac fel rwyf wedi'i ddweud fel Cadeirydd y pwyllgor hwn, Ddirprwy Lywydd, gan adlewyrchu sylwadau aelodau'r pwyllgor, wrth lunio ein hadroddiadau yn y Senedd hon, byddwn yn fwy ystyriol byth o'r angen i gynnal ein diddordeb, i ddychwelyd at yr argymhellion, i barhau i graffu ar Lywodraeth Cymru i weld a yw'r ymatebion yn cael eu gwireddu ar lawr gwlad, ac mae hynny'n sicr yn berthnasol i'r adroddiad hwn lawn cymaint ag unrhyw un arall. Diolch yn fawr.

16:40

Diolch, John. Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Thank you, John. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Clefyd yr afu
7. Welsh Conservatives Debate: Liver disease

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.

Eitem 7 yw'r ddadl gyntaf gan y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma, clefyd yr afu. Galwaf ar Joel James i wneud y cynnig. 

Item 7 is the first Welsh Conservatives debate this afternoon, on liver disease. And I call on Joel James to move the motion.

Cynnig NDM8171 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi cyhoeddi diweddar y Datganiad Ansawdd ar gyfer Clefydau’r Afu gan Lywodraeth Cymru.

2. Yn gresynu at y ffaith, er bod modd atal 90 y cant o'r achosion o glefydau'r afu, fod marwolaethau o ganlyniad i glefydau'r afu wedi dyblu yn ystod y ddau ddegawd diwethaf a bod 9 o bob 10 claf canser yr afu yn marw o fewn 5 mlynedd o gael diagnosis.

3. Yn cydnabod mai alcohol, gordewdra a hepatitis feirol yw'r prif ffactorau risg ar gyfer clefyd yr afu y rhagamcanir y bydd yn cynyddu, gyda dros 3 ym mhob 5 o bobl yng Nghymru dros eu pwysau neu'n ordew ac un ym mhob 5 o bobl yng Nghymru yn yfed alcohol uwchben y lefelau a argymhellir.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi amserlen glir ar gyfer cyflwyno'r canlyniadau a'r targedau yn y datganiad ansawdd, gan gynnwys:

a) dyblu'r gweithlu hepatoleg, gan gynnwys arbenigwyr nyrsys afu, i fynd i'r afael ag amrywiad enfawr mewn mynediad at ofal arbenigol;

b) nodi pryd fydd gan bob bwrdd iechyd dimau gofal alcohol yn eu lle saith diwrnod yr wythnos i fodloni angen lleol;

c) nodi pryd a sut y bydd llwybr prawf gwaed afu annormal Cymru gyfan yn cael ei fabwysiadu gan bob meddyg teulu i wella'r broses o ganfod clefyd yr afu yn gynnar.

Motion NDM8171 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Notes the recent publication of the Quality Statement on Liver Disease by the Welsh Government.

2. Regrets that while 90 per cent of liver disease is preventable, liver disease deaths have doubled in the last two decades and 9 in 10 liver cancer patients die within 5 years of being diagnosed.

3. Recognises that alcohol, obesity and viral hepatitis are the main risk factors for liver disease which is projected to increase with over 3 in 5 people in Wales being overweight or obese and 1 in 5 people in Wales drinking alcohol above recommended levels.

4. Calls on the Welsh Government to publish a clear timetable for the delivery of the outcomes and targets in the quality statement, including:

a) the doubling of the hepatology workforce, including liver nurse specialists, to address huge variation in access to specialist care;

b) when all health boards will have seven-day alcohol care teams in place to meet local need;

c) when and how the all-Wales abnormal liver blood test pathway will be adopted by all GPs to improve the early detection of liver disease.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and it's my pleasure to open this debate today in the name of Darren Millar. There are a number of very important reasons for bringing this debate forward on what is the national awareness day for less survivable cancers, with the main one being that we need to highlight both to the Welsh Government and Members across this Chamber that, tragically, Wales has the highest mortality rate due to liver disease across all four nations of the UK, with death rates almost doubling in the last 10 years, from 5.7 per 100,000 to 11 people per 100,000. And this is, sadly, because of the stark inequalities in prognosis between different cancers. Moreover, we have a chronic workforce shortage of hepatologists and liver nurse specialists across Wales, which is exacerbating these inequalities, particularly in deprived areas and underserved health boards. In Cardiff and the Vale health board, within the region I represent, liver cancer mortality rates are 50 per cent higher than the Welsh national average and have increased by 28 per cent in 2019-20 alone. And I make no apologies when I say that this is proof enough that we are failing liver cancer and liver disease patients here in Wales. 

The second reason that we need this debate is that we cannot bury our heads in the sand on this issue. We need to realise that this problem is not going to go away but will more than likely get even worse. The number of people diagnosed with liver disease in Wales has now more than tripled in the last 20 years to the highest level ever recorded, meaning that at a time when NHS services are experiencing their greatest pressure, more patients are needing to be treated. 

Thirdly, we need to acknowledge that liver disease patients in Wales face huge geographical inequalities in accessing specialist care. Thousands die unnecessarily because they cannot gain sufficient access to the expertise they need, as liver services in health boards are being consistently overlooked and underresourced. 

The final reason is that we need to recognise how Wales is behind other UK nations in tackling health problems. Wales is now the only UK nation not to have a target of achieving hepatitis C elimination. Hepatitis C can cause a range of health impacts and primarily affects the liver. And whilst NHS England is on track to achieve hepatitis C elimination by 2025, Northern Ireland has set the same target and Scotland is going further by aiming to achieve elimination by 2024, Wales is woefully behind. In fact, recent modelling found that, without any target and the continuation of current treatment rates, Wales would not eliminate hepatitis C until at least 2040, which is quite shocking, really, as the estimated number of people affected is 8,300 and hep C is easily curable through the use of direct-acting antiviral treatments.

Liver cancer has the second-lowest five-year survival rate amongst all less survivable cancers. In Wales, around nine out of 10 people diagnosed will not survive more than five years, which is more than the UK national average. And this means that we urgently need more investment in research and a dedicated focus on earlier and faster diagnosis in order to help patients. I urge the Government to recognise that this investment is desperately needed and can help to drastically increase life expectancy as well as to improve the quality of life of thousands of people in Wales and for the Welsh Government to acknowledge that this should be a higher priority for health boards. 

The liver disease crisis we are facing in Wales is placing a huge burden on the NHS and is projected to rise further. Hospital admissions due to liver disease surged by 25 per cent in 2020-21, with nearly 26,000 crisis-point admissions last year alone. Yet despite this, in Wales, there are fewer than 14 liver doctors supporting a population in excess of 3.1 million people, and nine of them are based in Cardiff and Gwent. In June 2022, the health Minister acknowledged that liver disease has resulted in a significant rise in out-patient and in-patient episodes, and an expansion in hepatology consultants is required. I want to point out that, to address this workforce crisis, we desperately need the quality statement for liver disease, published in November, to have a long-term funding settlement in order to recruit and train a resilient and better distributed liver-care workforce.

We need to ensure that the move from the liver disease implementation group to the quality statement does not diminish the priority of liver disease within the NHS and health boards in Wales, and we need the Government to ensure that the new quality statement for liver disease is effectively implemented. This will require having a dedicated liver health strategic clinical network to drive progress and to keep up momentum following the termination of funding for the previous liver disease delivery group and the liver disease delivery plan.

The sad truth is that 90 per cent of liver disease is preventable, and though it is predominately caused by alcohol misuse, obesity and viral hepatitis also play their part. We know that hospital admissions are four times higher in the most deprived areas compared to the most affluent, and we also know that Wales is facing an obesity epidemic, with around two thirds of the adult population in Wales being overweight or obese, and one in three having early stage fatty liver disease. It is estimated that around one in five of these will ultimately go on to develop more serious diseases. Therefore, we need to think more carefully about the long-term prevention strategies that are needed on how to raise awareness of the dangers of alcohol misuse and of being overweight or obese. I acknowledge the efforts by the Government to try and encourage healthier lifestyles with initiatives to help people to cycle, access safe walking routes and to tackle carbon emissions, but the reality is that we need to do more to maintain longer term habits and behavioural change.

We need to do much more in addressing the massive geographical variation that exists in accessing pathways for early diagnosis of liver disease in primary care, and addressing the stigma that is associated with liver disease because of perceived alcohol misuse. Indeed, a recent British Liver Trust survey of over 1,400 people revealed that almost half of those surveyed had experienced stigma from healthcare professionals, and this culture desperately needs to change, because it is hampering early diagnosis as people become too afraid to seek help and attend routine or repeat appointments.

Unfortunately, the symptoms of liver disease often don't present until the damage is irreversible, and we believe, like many others, that a national screening programme is needed, where GPs can refer people if they have concerns or where there's a family history of liver problems. As the Minister will know, chronic liver disease is the most significant risk factor for hepatocellular carcinoma, the most common form of primary liver cancer. It is therefore vital that in order to improve liver cancer survival, we must diagnose people with liver disease earlier and provide a clear strategy for the surveillance of people with liver disease to detect hepatocellular carcinoma liver cancer cells, and introduce better and more robust mechanisms to review. This will not only help save lives, but save huge resources for the NHS by reducing the need for very costly treatments at later stages. An example of what this would look like can be found in the British Liver Trust's campaign to make early diagnosis of liver disease routine. It was launched in Wales last year and aims to drive public awareness of the liver disease crisis.

In closing my contribution, I'd like to point out that I recognise that the Welsh Government have broken new ground by introducing the all-Wales abnormal blood test pathway in October 2021, and this has the potential to improve liver disease diagnosis. However, I would like to remind the Government that it is only of any real use if this pathway is annually audited and regularly monitored, so that it can be used to drive improvements to earlier detection and address persistent disparities in care outcomes across boards.

Finally, I would like to thank the British Liver Trust for their tremendous work in campaigning for better liver services, diagnosis and treatments, and I'd like to urge everyone here to support this motion today. Thank you.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, ac mae'n bleser gennyf agor y ddadl hon heddiw yn enw Darren Millar. Mae nifer o resymau pwysig iawn dros gyflwyno'r ddadl hon ar ddiwrnod cenedlaethol ymwybyddiaeth canserau llai goroesadwy, a'r prif reswm yw bod angen inni dynnu sylw Llywodraeth Cymru ac Aelodau ar draws y Siambr hon at y ffaith mai Cymru, yn drasig, sydd â'r gyfradd farwolaethau uchaf o ganlyniad i glefyd yr afu ar draws pedair gwlad y DU, gyda chyfraddau marwolaeth bron â dyblu yn y 10 mlynedd diwethaf, o 5.7 fesul 100,000 i 11 o bobl fesul 100,000. Ac mae hyn, yn anffodus, oherwydd yr anghydraddoldeb mawr yn y prognosis rhwng gwahanol ganserau. Ar ben hynny, mae gennym brinder cronig yn y gweithlu o hepatolegwyr a nyrsys arbenigol yr afu ledled Cymru, sy'n gwaethygu'r anghydraddoldebau hyn, yn enwedig mewn ardaloedd difreintiedig a byrddau iechyd heb wasanaeth digonol. Ym mwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro, o fewn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, mae cyfraddau marwolaeth canser yr afu 50 y cant yn uwch na chyfartaledd cenedlaethol Cymru ac maent wedi cynyddu 28 y cant yn 2019-20 yn unig. Ac nid wyf yn ymddiheuro pan ddywedaf fod hyn yn brawf ein bod yn gwneud cam â chleifion canser yr afu a chleifion clefyd yr afu yma yng Nghymru. 

Yr ail reswm pam mae angen y ddadl hon yw oherwydd na allwn gladdu ein pennau yn y tywod ynghylch y mater hwn. Mae angen inni sylweddoli na fydd y broblem yn diflannu ac mae'n debygol o waethygu. Mae nifer y bobl sy'n cael diagnosis o glefyd yr afu yng Nghymru bellach wedi mwy na threblu yn yr 20 mlynedd ddiwethaf i'r lefel uchaf erioed, sy'n  golygu bod angen trin mwy o gleifion ar adeg pan fo gwasanaethau'r GIG o dan y pwysau mwyaf. 

Yn drydydd, mae angen inni gydnabod bod cleifion clefyd yr afu yng Nghymru yn wynebu anghydraddoldeb daearyddol enfawr o ran cael mynediad at ofal arbenigol. Mae miloedd yn marw'n ddiangen oherwydd na allant gael digon o fynediad at yr arbenigedd y maent ei angen, gan fod gwasanaethau'r afu mewn byrddau iechyd yn cael eu hesgeuluso a'u tangyllido'n gyson. 

Y rheswm olaf yw bod angen inni gydnabod y modd y mae Cymru'n llusgo ar ôl gwledydd eraill y DU wrth fynd i'r afael â phroblemau iechyd. Cymru yw'r unig un o wledydd y DU heb darged i ddileu hepatitis C. Gall hepatitis C achosi ystod o effeithiau ar iechyd ac mae'n effeithio'n bennaf ar yr afu. A thra bo GIG Lloegr ar y trywydd cywir i ddileu hepatitis C erbyn 2025, a Gogledd Iwerddon wedi gosod yr un targed a'r Alban wedi mynd gam ymhellach drwy anelu at ddileu hepatitis C erbyn 2024, mae Cymru ar ei hôl hi'n ofnadwy. Mewn gwirionedd, canfu gwaith modelu diweddar na fyddai Cymru, heb unrhyw darged, ac os bydd cyfraddau triniaeth cyfredol yn parhau, yn cael gwared ar hepatitis C tan o leiaf 2040, sy'n frawychus mewn gwirionedd, gan fod amcangyfrifiad o'r nifer o bobl yr effeithiwyd arnynt yn 8,300 a bod hep C yn hawdd i'w drin drwy ddefnyddio triniaethau gwrthfeirysol sy'n gweithredu'n uniongyrchol.

Canser yr afu sydd â'r gyfradd oroesi pum mlynedd waethaf ond un o blith yr holl ganserau llai goroesadwy. Yng Nghymru, ni fydd tua naw o bob 10 person sydd wedi cael diagnosis yn goroesi mwy na phum mlynedd, sy'n fwy na chyfartaledd cenedlaethol y DU. A golyga hyn ein bod angen mwy o fuddsoddi ar frys mewn ymchwil a ffocws penodol ar ddiagnosis cynharach a chyflymach er mwyn helpu cleifion. Rwy'n annog y Llywodraeth i gydnabod bod gwir angen y buddsoddiad hwn ac y gall helpu i gynyddu disgwyliad oes yn sylweddol yn ogystal â gwella ansawdd bywyd miloedd o bobl yng Nghymru ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i gydnabod y dylai'r byrddau iechyd roi blaenoriaeth uwch i hyn. 

Mae'r argyfwng clefyd yr afu a wynebwn yng Nghymru yn rhoi baich enfawr ar y GIG a rhagamcanir y bydd yn gwaethygu ymhellach. Yn 2020-21, gwelwyd cynnydd o 25 y cant yn nifer y cleifion a gafodd eu derbyn i'r ysbyty o ganlyniad i glefyd yr afu, gyda bron i 26,000 achos o dderbyn i'r ysbyty ar y pwynt argyfwng y llynedd yn unig. Ond er hyn, yng Nghymru, ceir llai na 14 o feddygon yr afu i gefnogi poblogaeth o fwy na 3.1 miliwn o bobl, ac mae naw ohonynt wedi'u lleoli yng Nghaerdydd a Gwent. Ym mis Mehefin 2022, fe wnaeth y Gweinidog iechyd gydnabod bod clefyd yr afu wedi arwain at gynnydd sylweddol yn nifer y cleifion allanol a chleifion mewnol, ac mae angen mwy o feddygon ymgynghorol hepatoleg. Er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng gweithlu, hoffwn nodi bod gwir angen i'r datganiad ansawdd ar gyfer clefyd yr afu a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd gael setliad ariannol hirdymor er mwyn recriwtio a hyfforddi gweithlu gwydn ac wedi'i ddosbarthu'n well.

Mae angen inni sicrhau nad yw'r newid o'r grŵp gweithredu ar gyfer clefyd yr afu i'r datganiad ansawdd yn lleihau blaenoriaeth clefyd yr afu o fewn y GIG a byrddau iechyd yng Nghymru, ac rydym angen i'r Llywodraeth sicrhau bod y datganiad ansawdd newydd ar gyfer clefyd yr afu yn cael ei weithredu'n effeithiol. I wneud hyn, bydd angen sefydlu rhwydwaith clinigol strategol penodol ar gyfer iechyd yr afu i sbarduno cynnydd ac i gadw momentwm yn sgil dod â chyllid ar gyfer y grŵp cyflawni blaenorol ar gyfer clefyd yr afu a'r cynllun cyflawni ar gyfer clefyd yr afu i ben.

Y gwirionedd trist yw bod modd atal 90 y cant o'r achosion o glefyd yr afu, ac er ei fod yn cael ei achosi'n bennaf gan gamddefnydd o alcohol, mae gordewdra a hepatitis feirysol hefyd yn chwarae eu rhan. Gwyddom fod nifer y derbyniadau i'r ysbyty bedair gwaith yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o'i gymharu â'r ardaloedd mwyaf cyfoethog, a gwyddom hefyd fod Cymru'n wynebu epidemig o ordewdra, gydag oddeutu dwy ran o dair o boblogaeth oedolion Cymru yn cario gormod o bwysau neu'n ordew, ac un o bob tri â chlefyd yr afu brasterog cam cynnar. Amcangyfrifir y bydd tua un o bob pump o'r rhain yn mynd ymlaen i ddatblygu clefydau mwy difrifol yn y pen draw. Felly, mae angen inni feddwl yn fwy gofalus am y strategaethau atal hirdymor sydd eu hangen er mwyn codi ymwybyddiaeth o beryglon camddefnyddio alcohol ac o fod dros bwysau neu'n ordew. Rwy'n cydnabod ymdrechion y Llywodraeth i geisio annog ffyrdd iachach o fyw gyda mentrau i helpu pobl i feicio, defnyddio llwybrau cerdded diogel ac i fynd i'r afael ag allyriadau carbon, ond y gwirionedd yw bod angen i ni wneud mwy i gynnal arferion mwy hirdymor a newid ymddygiad.

Mae angen inni wneud llawer mwy i fynd i'r afael â'r amrywio daearyddol enfawr sy'n bodoli o ran cael mynediad at lwybrau diagnosis cynnar o glefyd yr afu mewn gofal sylfaenol, a mynd i'r afael â'r stigma sy'n gysylltiedig â chlefyd yr afu oherwydd y canfyddiad o gamddefnydd o alcohol. Yn wir, dangosodd arolwg diweddar o dros 1,400 o bobl, a gyhoeddwyd gan Ymddiriedolaeth Afu Prydain, fod bron i hanner y rhai a holwyd wedi profi stigma gan weithwyr gofal iechyd proffesiynol, ac mae gwir angen i'r diwylliant hwn newid, oherwydd mae'n llesteirio diagnosis cynnar am fod pobl yn rhy ofnus i ofyn am gymorth a mynychu apwyntiadau arferol neu apwyntiadau dilynol.

Yn anffodus, yn aml ni fydd symptomau clefyd yr afu i'w canfod hyd nes na fydd modd dad-wneud y niwed, ac fel llawer o rai eraill, credwn fod angen rhaglen sgrinio genedlaethol, lle gall meddygon teulu atgyfeirio pobl os oes ganddynt bryderon neu lle ceir hanes teuluol o broblemau'r afu. Fel y bydd y Gweinidog yn gwybod, clefyd cronig yr afu yw'r ffactor risg mwyaf arwyddocaol ar gyfer carsinoma hepatogellol, y math mwyaf cyffredin o ganser yr afu cychwynnol. Felly, er mwyn gwella cyfraddau goroesi canser yr afu, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud diagnosis o glefyd yr afu yn gynharach ac yn darparu strategaeth glir ar gyfer monitro pobl sydd â chlefyd yr afu i ganfod celloedd canser yr afu carsinoma hepatogellol, a chyflwyno mecanweithiau adolygu gwell a mwy trylwyr. Nid yn unig y bydd hyn yn helpu i achub bywydau, bydd yn arbed llawer o arian i'r GIG drwy leihau'r angen am driniaethau costus iawn ar gamau diweddarach. Gellir gweld enghraifft o sut y byddai hyn yn edrych yn ymgyrch Ymddiriedolaeth Afu Prydain i wella diagnosis cynnar o glefyd yr afu. Cafodd ei lansio yng Nghymru y llynedd a'i nod yw hybu ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r argyfwng clefyd yr afu.

I gloi fy nghyfraniad, hoffwn nodi fy mod yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi torri tir newydd drwy gyflwyno llwybr prawf gwaed annormal Cymru ym mis Hydref 2021, ac mae potensial iddo wella diagnosis o glefyd yr afu. Fodd bynnag, hoffwn atgoffa'r Llywodraeth na fydd y llwybr hwn o unrhyw ddefnydd gwirioneddol os na chaiff ei archwilio'n flynyddol a'i fonitro'n rheolaidd, fel y gellir ei ddefnyddio i ysgogi gwelliannau i nodi'r clefyd yn gynharach a mynd i'r afael â gwahaniaethau parhaus yn y canlyniadau gofal ar draws y byrddau.

Yn olaf, hoffwn ddiolch i Ymddiriedolaeth Afu Prydain am eu gwaith aruthrol yn ymgyrchu am wasanaethau, diagnosis a thriniaethau gwell ar gyfer clefyd yr afu, a hoffwn annog pawb yma i gefnogi'r cynnig hwn heddiw. Diolch.

16:45

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig a galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i gynnig yn ffurfiol welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I have selected the amendment to the motion and I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being to move formally amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod yr angen i Lywodraeth Cymru, y byrddau iechyd, ynghyd â strwythurau rhwydwaith Gweithrediaeth y GIG sy'n cael eu datblygu, gydweithio'n agos i yrru'r gwaith o weithredu datganiad ansawdd clefyd yr afu ac i sicrhau canlyniadau gwell o ran atal, diagnosis a thriniaeth clefyd yr afu yng Nghymru.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete point 4 and replace with:

Recognises the need for the Welsh Government, health boards and the emerging NHS Executive network structures to work closely together to drive forward implementation of the liver disease quality statement and deliver better outcomes on the prevention, diagnosis and treatment of liver disease in Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Mae hon yn ddadl amserol iawn, gan fod mis Ionawr yn Fis Ymwybyddiaeth Caru Eich Iau, ac mae heddiw, 11 Ionawr, yn nodi Diwrnod Ymwybyddiaeth Cenedlaethol ar gyfer Canserau Llai Goroesadwy. Mae'r ddadl yma yn deillio o waith y grŵp trawsbleidiol ar glefyd yr iau a chanser yr iau, sef grŵp dwi'n falch o fod yn aelod ohono fo. Drwy'r grŵp hwnnw, dwi ac eraill yn ymrwymo, wrth gwrs, i dynnu sylw at yr argyfwng rydyn ni'n ei wynebu o ran clefyd yr iau—achos fel mae'r cynnig yn ei ddangos, mae o yn argyfwng—a'r opsiynau polisi wedyn i wella diagnosis cynnar, gwella triniaeth ac, yn allweddol, gwella canlyniadau i gleifion ym mhob rhan o Gymru.

Fel dwi'n dweud, mae clefyd yr iau a chanser yr iau yn argyfwng iechyd cyhoeddus yng Nghymru. Mae nifer y bobl sy'n cael diagnosis o glefyd yr iau wedi mwy na threblu yma dros gyfnod o 20 mlynedd, ac o holl wledydd y Deyrnas Unedig, Cymru sydd â'r gyfradd marwolaethau uchaf o glefyd yr iau. Mae naw o bob 10 claf canser yr iau yng Nghymru yn marw o fewn pum mlynedd o gael diagnosis, sydd eto yn uwch na chyfartaledd y Deyrnas Unedig. Mae gen i ofn y gallai pethau fynd yn waeth, a mynd yn waeth y gaeaf yma wrth i'r tlotaf deimlo effaith yr argyfwng costau byw a thlodi tanwydd cynyddol. Mi allem ni weld cynnydd mewn marwolaethau clefyd yr iau, fel y gwelson ni yn ôl yn 2020, yn ystod y pandemig COVID.

Rydyn ni'n sôn hefyd yn fan hyn am rywbeth sy'n rhoi baich enfawr ar yr NHS. Mi wnaeth derbyniadau i'r ysbyty oherwydd clefyd yr iau gynyddu 25 y cant rhwng 2020 a 2021. Y llynedd, mi oedd y ffigwr bron yn 26,000 o dderbyniadau, ac o ystyried sefyllfa druenus yr NHS ar hyn o bryd, y pwysau sydd arno fo ym mhob ffordd, does dim angen pwysleisio, nac oes, yr angen i gael y ffigwr yna i lawr.

Mae'n werth tynnu sylw hefyd at y ffaith bod yna amrywiaeth mawr o ardal i ardal a rhwng gwahanol fyrddau iechyd o ran canlyniadau i gleifion. Er enghraifft, yn 2020, mi oedd cyfraddau marwolaethau oherwydd clefyd yr iau ym mwrdd iechyd bae Abertawe, rhyw 26.7 i bob 100,000 o bobl, fwy na dwywaith lefel bwrdd iechyd Hywel Dda, a'r lefel rhyw 33 y cant, traean, yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol. Mae unrhyw anghysondeb o ardal i ardal wastad yn rhywbeth sy'n bwysig iawn mynd i'r afael â fo.

Ond—a hyn sy'n bwysig iawn, iawn—mae modd atal clefyd yr iau yn gyfan gwbl bron. Mae rhyw 10 y cant o achosion yn ganlyniad i gyflyrau genetig ac awto-imiwn, ond mae rhyw 90 y cant yn cael eu hachosi gan gamddefnydd alcohol, gan ordewdra a gan hepatitis feirysol. Dyna pam bod buddsoddi mewn mesurau ataliol yn allweddol, ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod strategaethau i fynd i'r afael â gordewdra, strategaethau i daclo niwed alcohol yn rhai cryf. Mae hynny mor, mor bwysig. Mae hefyd eisiau gwneud yn siŵr, o fewn mesurau iechyd cyhoeddus ehangach, fod clefyd yr iau yn cael y sylw priodol. Mae angen delio efo stigma. Hefyd, mae eisiau bod yn glir iawn am sut mae cyrraedd targedau am leihau achosion o'r clefyd, targedau sydd yn cael eu nodi yn y datganiad ansawdd.

Ond lle mae'r clefyd yn datblygu mewn unigolion, wrth gwrs, mae angen sicrhau mynediad wedyn at ofal arbenigol, ac mae miloedd yn marw yn ddiangen, mae gen i ofn, heb fynediad at ofal arbenigol, oherwydd diffyg adnoddau mewn gwasanaethau. A'r adnodd mwyaf pwysig fel ar draws yr NHS, wrth gwrs, ydy'r gweithlu, ac mewn termau moel, mae angen i Lywodraeth Cymru ddyblu'r gweithlu hepatoleg yng Nghymru, fel mae'r cynnig yn ei nodi.

Ac yn olaf, wrth i'r grŵp gweithredu clefyd yr iau gael ei ddiddymu, mae yna beryg y bydd yna lai o oruchwyliaeth o'r gwaith sy'n digwydd yn y maes yma. Allwn ni ddim fforddio gadael i hynny ddigwydd, achos ar ôl y cynnydd brawychus yna mewn achosion o'r clefyd mewn blynyddoedd diweddar, mae maint yr argyfwng yn glir. Mae angen i'r Senedd gefnogi'r cynnig yma fel datganiad clir ein bod ni yn sylweddoli maint yr her, a dydy gwelliant y Llywodraeth ddim yn gwneud hynny yn ddigonol, mae gen i ofn.

This is a very timely debate as January is Love Your Liver Awareness Month, and today, 11 January, is National Less Survivable Cancers Awareness Day. This debate emanates from the work of the cross-party group on liver disease and liver cancer, which is a group that I'm proud to be a part of. Through that group, I and others commit to drawing attention to the crisis that we are facing in terms of liver disease—because as the motion demonstrates, it is a crisis—and the policy options then to improve early diagnosis, to improve treatment and, vitally important, to improve outcomes for patients in all parts of Wales. 

As I say, liver disease and liver cancer are a public health crisis in Wales. The number of people who receive a diagnosis of liver disease has more than trebled here over a period of 20 years, and of all of the nations of the United Kingdom, Wales has the highest mortality rate from liver disease. Nine of every 10 liver cancer patients in Wales dies within five years of receiving a diagnosis, which is, again, higher than the UK average. I'm afraid that things could get even worse, and it could get worse this winter as the poorest face the impacts of the cost-of-living crisis and fuel poverty. We could see an increase in mortality as a result of liver disease, as we saw back in 2020 during the COVID pandemic.

We are also talking here, of course, about something that places a huge burden on the NHS. Admission rates to hospital due to liver disease increased 25 per cent between 2020 and 2021. Last year, the figure was almost 26,000 admissions, and considering the pitiful situation facing the NHS at the moment and the pressure on it from every which way, we don't need to emphasise the need to get that figure down.

It's worth drawing attention to the fact that there is a large variance from area to area and between different health boards in terms of outcomes. For example, in 2020, the mortality rate resulting from liver disease in the Swansea bay health board, around 26.7 for every 100,000 people, was more than twice the rate in Hywel Dda, and it was around 33 per cent, a third, higher than the national average. Any inconsistency from area to area is something that is always very important to tackle.

But—and this is very, very important—we can prevent liver disease almost entirely. Around 10 per cent of cases are a result of genetic conditions and auto-immune conditions, but around 90 per cent are caused by alcohol misuse, by obesity and by viral hepatitis. That's why investing in preventative measures is crucial, and we have to ensure that strategies to tackle obesity, strategies to tackle alcohol misuse are robust. That's vitally important. We also have to ensure that, within wider public health measures, liver disease receives the appropriate attention. We have to deal with stigma. We also have to be very clear about how we meet the target in terms of reducing cases of liver disease, targets that are outlined in the quality statement.

But where the disease develops in individuals, we do need to ensure access then to specialist care, and thousands are dying needlessly, I'm afraid, without access to that specialist care, because of the lack of resources in services. The most important resource, as across the NHS, of course, is the workforce, and in bald terms, the Welsh Government needs to double the hepatology workforce in Wales, as the motion states.

And finally, as the liver disease implementation group is abolished, there is a danger that there'll be less supervision and oversight in this area. We can't afford to let that happen, because as a result of the frightening increase in cases in recent years, the size of the crisis is clear. The Senedd needs to support this motion as a clear statement that we realise the scale of the challenge, and the Government's amendment doesn't do that adequately, I'm afraid.

16:50

I would like to thank my colleague Joel James for tabling this important debate today. It also is a timely debate, coming as it does during Love Your Liver Awareness Month, as well as during a liver disease public health emergency. We know that the number of people aged 65 and under dying from liver disease has grown by a staggering 400 per cent. Nine out of 10 of those deaths are preventable. It is therefore vital that we do all we can to ensure that nobody dies unnecessarily from liver disease. As a former trustee and now a patron of Brynawel Rehab, I want to focus my contribution on alcohol-related liver disease.

Alcohol-related liver disease rose by nearly a third between 2019 and 2021, overwhelmingly due to alcohol-related liver disease, according to the latest statistics from the Office for National Statistics. Alcohol-related liver disease accounts for nearly two thirds of all liver diseases, and a fifth of adults in Wales consume alcohol in ways that could be harmful to their liver. Despite these shocking facts, we have a real shortage of alcohol care teams across Wales. Seventy per cent of local health boards do not have alcohol care teams in place seven days a week. We therefore have a postcode lottery in access to specialist care and prevention support. Where seven-day service provision and alcohol care teams exist, we see dramatic improvements in health outcomes. In the Aneurin Bevan University Health Board, they provide a seven-day service, and despite the health board having the highest per capita hospital admissions for liver disease in Wales, they have one of the lowest mortality rates. Sadly, my own health board, Swansea Bay University Health Board, has the highest recorded mortality rate for liver disease in Wales.

Over the past two decades, we have seen a 60 per cent rise in alcohol-related liver disease diagnosis, and the diagnosis rate is three times higher in the most deprived parts of Wales compared to the most affluent areas, as said earlier. Surely, if we are to tackle alcohol-related liver disease, we must ensure that every part of Wales has access to seven-day alcohol care teams. We must invest in specialist liver nurses and doctors, and we must roll out best practice across every health board.

For example, a doctor in Cwm Taf is doing excellent work on opportunistic fibroscanning of the general public, as well as within the prison population. A FibroScan is a simple, painless and non-invasive procedure used to accurately assess the health of the liver. During the scan, a probe is placed on the surface of the skin. This can detect liver scarring or fibrosis, which can ultimately lead to cirrhosis and liver cancer. Opportunistic fibroscanning has been proven, in numerous studies, to increase early diagnosis, especially in those at high risk of advanced liver disease, and, as a result, increased longer term survival rates. We should be replicating the work under way in Cwm Taf across all health boards and in all settings.

Let us, during this dry January and Love Your Liver Awareness Month, commit to ending deaths due to alcohol-related liver disease. I urge Members to support this motion. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Joel James am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Mae hefyd yn ddadl amserol, gan ein bod yn ei chael yn ystod Mis Ymwybyddiaeth Carwch eich Afu, yn ogystal ag ar adeg o argyfwng iechyd cyhoeddus mewn perthynas â chlefyd yr afu. Fe wyddom fod nifer y bobl 65 oed ac iau sy'n marw o glefyd yr afu wedi cynyddu 400 y cant, sy'n syfrdanol. Mae modd atal naw o bob 10 o'r marwolaethau hynny. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau nad oes neb yn marw'n ddiangen o glefyd yr afu. Fel cyn-ymddiriedolwr, a bellach fel noddwr i Ganolfan Adsefydlu Brynawel, rwyf am ganolbwyntio fy nghyfraniad ar glefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol.

Cododd lefelau clefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol bron i draean rhwng 2019 a 2021, a hynny'n bennaf oherwydd clefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol, yn ôl ystadegau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Clefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol yw dwy ran o dair o holl glefydau'r afu, ac mae un o bob pump o oedolion yng Nghymru yn yfed alcohol mewn ffyrdd a allai fod yn niweidiol i'w hafu. Er gwaethaf y ffeithiau arswydus hyn, mae yna brinder gwirioneddol o dimau gofal alcohol ledled Cymru. Nid oes gan 70% o fyrddau iechyd lleol dimau gofal alcohol yn eu lle saith diwrnod yr wythnos. Felly mae gennym loteri cod post o ran mynediad at gymorth gofal ac atal arbenigol. Lle caiff gwasanaeth ei ddarparu saith diwrnod yr wythnos a lle mae timau gofal alcohol yn bodoli, gwelwn welliannau dramatig yn y canlyniadau iechyd. Ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, maent yn darparu gwasanaeth saith diwrnod, ac er mai'r bwrdd iechyd sydd â'r nifer uchaf o dderbyniadau fesul pen i'r ysbyty ar gyfer clefyd yr afu yng Nghymru, ganddynt hwy y mae un o'r cyfraddau marwolaeth isaf. Yn anffodus, fy mwrdd iechyd fy hun, Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, sydd â'r gyfradd farwolaeth uchaf a gofnodwyd ar gyfer clefyd yr afu yng Nghymru.

Dros y ddau ddegawd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd o 60 y cant mewn diagnosis o glefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol, ac mae'r gyfradd ddiagnosis dair gwaith yn uwch yn y rhannau mwyaf difreintiedig o Gymru o'i gymharu â'r ardaloedd mwyaf cyfoethog, fel y dywedwyd yn gynharach. Os ydym am fynd i'r afael â chlefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol, rhaid inni sicrhau bod timau gofal alcohol saith diwrnod ar gael ym mhob rhan o Gymru. Rhaid inni fuddsoddi mewn nyrsys a meddygon afu arbenigol, ac mae'n rhaid i ni gyflwyno arferion gorau ar draws pob bwrdd iechyd.

Er enghraifft, mae meddyg yng Nghwm Taf yn gwneud gwaith rhagorol ar fachu ar y cyfle i wneud sganiau FibroScan oportiwnistaidd ar aelodau o'r cyhoedd, yn ogystal ag ymhlith poblogaeth y carchardai. Dull syml, di-boen ac anfewnwthiol yw FibroScan a ddefnyddir i asesu iechyd yr afu yn fanwl. Yn ystod y sgan, gosodir chwiliedydd ar wyneb y croen. Gall hwn ganfod unrhyw greithio neu ffibrosis yr afu a all arwain at sirosis a chanser yr afu yn y pen draw. Mae nifer o astudiaethau'n dangos bod gwneud sgan FibroScan oportiwnistaidd yn cynyddu cyfraddau diagnosis cynnar, yn enwedig yn y bobl sydd â risg uchel o glefyd yr afu datblygedig, ac mae hynny o ganlyniad yn cynyddu cyfraddau goroesi mwy hirdymor. Dylem fod yn efelychu'r gwaith sydd ar y gweill yng Nghwm Taf ar draws yr holl fyrddau iechyd ac ym mhob lleoliad.

Yn ystod mis Ionawr sych a Mis Ymwybyddiaeth Carwch eich Afu, gadewch inni ymrwymo i ddileu marwolaethau o ganlyniad i glefyd yr afu sy'n gysylltiedig ag alcohol. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr.

16:55

Whilst Rhun ap Iorwerth and Altaf Hussain have produced some interesting differentials between different health boards in the way we successfully treat liver disease, I want to focus on the beginning of this story, which is the prevention and early intervention aspects of it.

We only have one liver and the body can't survive without it. I had the misfortune to have hepatitis A in my 20s, so I am fully aware of how unpleasant having liver disease is, but I certainly wouldn’t put it into the same category as having viral hepatitis. If we don’t look after our livers we will die, because we can’t survive without our liver. Transplant operations for livers are rare and, in any case, not available in Wales. So, let’s protect our livers and then we won’t have these problems.

Er bod Rhun ap Iorwerth ac Altaf Hussain wedi datgelu rhai gwahaniaethau diddorol rhwng gwahanol fyrddau iechyd yn y ffordd rydym yn trin clefyd yr afu yn llwyddiannus, rwyf am ganolbwyntio ar ddechrau'r stori hon, sef yr elfennau atal ac ymyrraeth gynnar.

Dim ond un afu sydd gennym ac ni all y corff oroesi hebddo. Bûm yn ddigon anffodus i ddal hepatitis A yn fy 20au, felly rwy'n gwbl ymwybodol o ba mor annymunol yw cael clefyd yr afu, ond yn sicr ni fyddwn yn ei roi yn yr un categori â chael hepatitis feirysol. Os nad ydym yn gofalu am ein afu byddwn yn marw, oherwydd ni allwn oroesi heb ein hafu. Mae llawdriniaethau trawsblannu afu yn brin ac nid ydynt ar gael yng Nghymru beth bynnag. Felly, gadewch inni warchod ein hafu ac yna ni chawn y problemau hyn.

Altaf mentioned the importance of looking at alcohol as a cause of liver cancer, and that’s absolutely right. But I also think that it’s important to realise why it is that alcohol is so endemic in our society. Last week, I was standing in a queue, waiting to pay for petrol, and the man in front of me was not just paying for petrol, he was also buying a bottle of spirits. He wasn’t buying bread or milk. No, he was buying alcohol. It’s an interesting combination, isn’t it? It would be fascinating to look at the statistics for purchases of alcohol from petrol stations. I hope that he wasn’t planning to drink it while he was driving, but I am fairly confident that he was representative of the one in five people in Wales who drink alcohol above recommended levels.

We have to ensure that we are working with people to make them understand that they do need to give their livers a break so that they can recover. Many people abstain from alcohol in January because of the excesses of alcohol that they have consumed during the festive period, but anybody who is struggling to achieve that pledge may need to worry whether they need help to reduce their dependency on alcohol before it kills them.

But I want to focus the rest of my remarks on the role of obesity and the role of food as the main driver of obesity, which I think is the main challenge for us here. The statistics are terrifying. Over 1.5 million adults in Wales are overweight, and 655,000 are obese. That’s scary because we only have a population of about 3 million, and not all of them are adults. So, we do have a major public health crisis. We know that we are unlikely to lose weight if we are quaffing large quantities of alcohol. But it is not the main driver, which I think is adulterated food, not least because many of the people who are overweight or obese drink no alcohol at all. Obviously, that is not the case when it comes to the one in four children in Wales who are overweight or obese by the time they start primary school. It has to be because of what they are given to eat. I have yet to meet a breast-fed baby who is overweight. So, increasing breast-feeding would reduce the number of babies and toddlers who are in that situation. Goodness knows what’s in the milk formula, but the diet that we are adopting when it comes to weaning is a very significant element in all of this. The food that children eat aged two sets the scene for what they are prepared to eat, both as children, as well as adults.

Sixty per cent of the UK population never prepare food from scratch. The main culprit is processed food, which has become the dominant diet across the UK. The food industry spends billions of pounds every year on advertising, encouraging us to eat stuff that our grandmothers simply wouldn’t recognise as food. So, it’s not just children who need protection from this relentless advertising, which is causing such an extraordinary level of self-harm. If you haven’t prepared food yourself, you are unlikely to be aware that processed food is routinely laced with sugar, salt and fat, to make it taste of something at all, and to drive profitability. We simply can’t go on like this. Obesity costs the NHS £6 billion a year across the UK, and a whole-system change is required in our relationship with food. It’s not just liver cancer that is the problem. Obesity is now the second-largest cause of all cancers, after smoking. That’s why we have to have a whole-system change in our relationship with food, and why we cannot afford not to have a food Bill to drive the change that we need.    

Soniodd Altaf am bwysigrwydd edrych ar alcohol fel un o achosion canser yr afu, ac mae hynny’n gwbl gywir. Ond credaf hefyd ei bod yn bwysig sylweddoli pam fod alcohol mor endemig yn ein cymdeithas. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn sefyll mewn ciw, yn aros i dalu am betrol, ac roedd y dyn o'm blaen nid yn unig yn talu am betrol, roedd hefyd yn prynu potel o wirod. Nid oedd yn prynu bara neu laeth. Na, roedd yn prynu alcohol. Mae'n gyfuniad diddorol, onid yw? Byddai’n hynod ddiddorol edrych ar ystadegau gwerthiant alcohol o orsafoedd petrol. Rwy'n gobeithio nad oedd yn bwriadu ei yfed tra oedd yn gyrru, ond rwy’n weddol hyderus ei fod yn gynrychioliadol o’r un o bob pump o bobl yng Nghymru sy’n yfed mwy na'r lefelau a argymhellir o alcohol.

Mae’n rhaid inni sicrhau ein bod yn gweithio gyda phobl i wneud iddynt ddeall bod angen iddynt roi seibiant i'w hafu fel y gallant wella. Mae llawer o bobl yn ymatal rhag yfed alcohol ym mis Ionawr oherwydd y gormodedd o alcohol y maent wedi’i yfed dros y Nadolig, ond efallai fod angen i unrhyw un sy’n cael trafferth cyflawni’r adduned boeni a oes angen cymorth arnynt i leihau eu dibyniaeth ar alcohol cyn iddo eu lladd.

Ond rwyf am ganolbwyntio gweddill fy sylwadau ar rôl gordewdra a rôl bwyd fel prif achos gordewdra, sef y brif her i ni yma yn fy marn i. Mae'r ystadegau'n frawychus. Mae dros 1.5 miliwn o oedolion yng Nghymru dros bwysau, a 655,000 yn ordew. Mae hynny'n frawychus am nad yw'r boblogaeth ond oddeutu 3 miliwn, ac nid yw pob un ohonynt yn oedolion. Felly, mae gennym argyfwng iechyd cyhoeddus mawr. Gwyddom ei bod yn annhebygol y byddwn yn colli pwysau os ydym yn yfed llawer iawn o alcohol. Ond nid dyna’r prif achos. Bwyd gwael yw hwnnw yn anad dim yn fy marn i, gan nad yw llawer o’r bobl sydd dros bwysau neu’n ordew yn yfed unrhyw alcohol o gwbl. Yn amlwg, nid yw hynny’n wir mewn perthynas â'r un o bob pedwar plentyn yng Nghymru sydd dros bwysau neu’n ordew erbyn iddynt ddechrau yn yr ysgol gynradd. Mae'n rhaid ei fod oherwydd yr hyn a roddir iddynt i'w fwyta. Nid wyf eto wedi cyfarfod â babi sy'n cael ei fwydo ar y fron ac sydd dros bwysau. Felly, byddai cynyddu bwydo ar y fron yn lleihau nifer y babanod a phlant bach sydd yn y sefyllfa honno. Dyn a ŵyr beth sydd mewn llaeth fformiwla, ond mae’r deiet a fabwysiadwn wrth ddiddyfnu yn elfen hollbwysig yn hyn o beth. Mae'r bwyd y mae plant dwy oed yn ei fwyta yn paratoi'r ffordd ar gyfer yr hyn y maent yn barod i'w fwyta, pan fyddant yn blant ac yn oedolion.

Nid yw 60 y cant o boblogaeth y DU byth yn paratoi bwyd o'r dechrau. Y brif broblem yw bwyd wedi'i brosesu, sef y deiet mwyaf cyffredin bellach ar draws y DU. Mae’r diwydiant bwyd yn gwario biliynau o bunnoedd bob blwyddyn ar hysbysebu, gan ein hannog i fwyta pethau na fyddai ein neiniau’n ei adnabod fel bwyd. Felly, nid plant yn unig sydd angen eu hamddiffyn rhag yr hysbysebu di-baid hwn sy'n achosi lefel mor eithriadol o hunan-niwed. Os nad ydych wedi paratoi bwyd eich hun, mae'n annhebygol y byddwch yn ymwybodol fod bwyd wedi'i brosesu yn aml yn llawn o siwgr, halen a braster i wneud iddo flasu fel unrhyw beth o gwbl, ac i gynyddu proffidioldeb. Yn syml, ni allwn barhau fel hyn. Mae gordewdra'n costio £6 biliwn y flwyddyn i’r GIG ar draws y DU, ac mae angen newid system gyfan yn ein perthynas â bwyd. Nid canser yr afu yw'r unig broblem. Gordewdra bellach yw ail achos mwyaf pob canser, ar ôl ysmygu. Dyna pam fod yn rhaid inni gael newid system gyfan yn ein perthynas â bwyd, a pham na allwn fforddio peidio â chael Bil bwyd i sbarduno’r newid sydd ei angen arnom.

17:05

As we know, loving your liver is loving your entire health and well-being. However, as this day tells us, liver disease and liver cancer have lifelong impacts on sufferers’ lives. This day also highlights how liver cancer is increasingly affecting more lives, with it becoming the fastest cause of cancer deaths in the UK, with mortality rates almost doubling between 2010 and 2020. The problem is more concerning in Betsi Cadwaladr University Health Board, with mortality rates being 50 per cent higher than the national average.

With liver cancer having the second-lowest survival rate in Wales it’s vital that the Welsh Government take action immediately to address this. Equally, the Welsh Government must take action to raise awareness of the causes and symptoms of this deadly cancer. Liver disease is the leading cause of liver cancer and it falls on individuals, organisations and the Government to be aware of what causes liver disease and how to prevent it causing unnecessary pain.

The risks of liver disease impact people in my own constituency at a 15 per cent higher rate than the rest of the country, and with Betsi Cadwaladr already under immense pressure, addressing liver disease and cancer will aid in relieving such pressures. In north Wales a resident was diagnosed aged just 45. He was not a drinker and was at a healthy weight. However, he’d developed cirrhosis due to a genetic liver condition and both his brother and father had died of liver-related complications. Despite this, he was removed from the liver cancer surveillance list for two years, despite the fact that he was of high risk. This is a reminder of the stress and anxiety that disruptions in care and the NHS can cause to the most needing of patients.

The functions of the liver are non-exhaustive in many ways, because liver functions include processing digested food from the intestine, controlling levels of fats, amino acid and glucose in the blood, combating infections, clearing the blood particles of infections, including bacteria, neutralising and destroying all drugs and toxins, manufacturing bile, storing iron, vitamins and other essential chemicals, breaking down food and turning it into energy—carbohydrates—manufacturing, breaking down and regulating numerous hormones, including sex hormones, and making enzymes and proteins that are responsible for most of the chemical reactions in the body, for example those involved in blood clotting and the repair of damaged tissues. It also plays a large part in our blood pressure as portal hypertension is controlled through the liver and the portal vein, which is a major vein that runs to the liver. The five major symptoms of portal hypertension can be blood in the vomit, blood in the stool, bloated stomach with rapid weight gain from fluid, oedema, which is swelling in your legs and feet, and mental confusion or disorientation. So, just a few examples, but all in all, a better liver is a better you, so support our motion this afternoon and let’s get this on the agenda. Thank you.

Fel y gwyddom, mae caru eich afu yn golygu caru eich iechyd a'ch lles yn gyfan. Fodd bynnag, fel y dywed y diwrnod hwn wrthym, mae clefyd yr afu a chanser yr afu yn cael effaith gydol oes ar fywydau dioddefwyr. Mae'r diwrnod hwn hefyd yn tynnu sylw at y modd y mae canser yr afu yn cael effaith ar fwy a mwy o fywydau, gan ei fod yn prysur ddod yn achos marwolaethau canser cyflymaf yn y DU, gyda chyfraddau marwolaethau bron yn dyblu rhwng 2010 a 2020. Mae'r broblem yn peri mwy o bryder ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, gyda chyfraddau marwolaethau 50 y cant yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol.

Gan mai canser yr afu sydd â’r gyfradd oroesi isaf ond un yng Nghymru, mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar unwaith i fynd i’r afael â hyn. Yn yr un modd, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu i godi ymwybyddiaeth o achosion a symptomau’r canser angheuol hwn. Clefyd yr afu yw prif achos canser yr afu ac mae’n gyfrifoldeb ar unigolion, sefydliadau a’r Llywodraeth i fod yn ymwybodol o’r hyn sy’n achosi clefyd yr afu a sut i’w atal rhag achosi poen diangen.

Mae risgiau clefyd yr afu yn effeithio ar bobl yn fy etholaeth i ar gyfradd 15 y cant yn uwch na gweddill y wlad, a chyda bwrdd Betsi Cadwaladr eisoes dan bwysau aruthrol, bydd mynd i’r afael â chlefyd a chanser yr afu yn helpu i leddfu pwysau o’r fath. Yng ngogledd Cymru, cafodd un unigolyn ddiagnosis pan oedd ond yn 45 oed. Nid oedd yn yfwr, ac roedd ei bwysau ar lefel iach. Fodd bynnag, roedd wedi datblygu sirosis oherwydd cyflwr genetig ar yr afu, ac roedd ei frawd a'i dad wedi marw o gymhlethdodau'n ymwneud â'r afu. Er hyn, cafodd ei dynnu oddi ar y rhestr gadw gwyliadwriaeth ar ganser yr afu am ddwy flynedd, er ei fod yn achos risg uchel. Mae hyn yn ein hatgoffa o'r straen a'r pryder y gall tarfu ar ofal a'r GIG eu hachosi i'r cleifion mwyaf anghenus.

Mae'r rhestr o weithredoedd yr afu'n ddi-ben-draw mewn sawl ffordd, gan fod gweithredoedd yr afu'n cynnwys prosesu bwyd wedi'i dreulio o'r coluddyn, rheoli lefelau brasterau, asid amino a glwcos yn y gwaed, brwydro yn erbyn heintiau, clirio heintiau o ronynnau'r gwaed, gan gynnwys bacteria, niwtraleiddio a dinistrio pob cyffur a thocsin, cynhyrchu bustl, storio haearn, fitaminau a chemegau hanfodol eraill, torri bwyd i lawr a'i droi'n egni—carbohydradau—cynhyrchu, torri nifer o hormonau i lawr a'u rheoleiddio, gan gynnwys hormonau rhyw, a chreu ensymau a phroteinau sy'n gyfrifol am y rhan fwyaf o'r adweithiau cemegol yn y corff, er enghraifft y rhai sy'n ymwneud â cheulo gwaed ac atgyweirio meinweoedd a niweidiwyd. Mae hefyd yn chwarae rhan fawr yn ein pwysedd gwaed gan fod gorbwysedd portal yn cael ei reoli drwy'r afu a'r wythïen bortal, sef gwythïen fawr sy'n rhedeg i'r afu. Pum prif symptom gorbwysedd portal yw gwaed yn y cyfog, gwaed yn yr ysgarthion, stumog chwyddedig a magu pwysau'n gyflym o ganlyniad i hylif, oedema, sef chwydd yn eich coesau a'ch traed, a dryswch meddwl. Felly, dim ond ychydig o enghreifftiau, ond ar y cyfan, mae gwell afu yn well i chi, felly cefnogwch ein cynnig y prynhawn yma a gadewch inni roi hyn ar yr agenda. Diolch.

I’m pleased to have this opportunity to speak on this in the Chamber today. I thank you, Joel James, for bringing this important debate to the Senedd. Around 90 per cent of liver disease is caused by modifiable risk factors such as alcohol intake, diet and lifestyle factors, yet liver disease deaths in Wales have surged by almost a quarter in the last two years alone, to the highest-ever recorded level. Swift and co-ordinated action is needed at the highest level of Government and across health boards to turn the tide on this liver disease epidemic. Tackling the pace and scale of this complex public health emergency demands robust oversight and accountability mechanisms. I urge the Minister to commit to introducing a dedicated liver health strategic clinical network to ensure the ambitious targets identified in the new quality statement on liver disease are implemented effectively and efficiently.

Aneurin Bevan health board, my local health board, is at the forefront of local innovation and good practice in improving earlier detection and outcomes for liver disease patients. A pilot project in Gwent, which is a pathway for earlier diagnosis of liver disease, led to an 81 per cent increase in diagnosis of cirrhosis, the most severe form of liver disease. The pilot pathway has since been brought up to scale across the country through the roll-out of the all-Wales abnormal blood test pathway in October 2021, a step change in efforts to accelerate earlier detection of liver disease in primary and secondary care, the first UK nation to do so. Aneurin Bevan health board was also the first health board in Wales to introduce the seven-day alcohol care team support.

Skilling up service provision has a significant impact in tackling harmful drinking behaviours, reducing hospital admissions and improving health outcomes, particularly amongst those most at risk of developing severe alcohol-related liver disease. Despite local innovation and adoption of a national pathway for the early detection and management of liver disease, significant unwarranted variation persists in liver disease care and outcomes across health boards, as my colleagues have already referred to. Provision and delivery of liver care services across Wales is variable, despite evidence that access to specialist care improves survival rates for liver disease patients by approximately 20 per cent.

As has been said—and it's an important consideration—the liver disease burden and risk factors are more prevalent in the most deprived communities. Hospitalisation rates due to liver disease are four times higher in the most deprived areas compared to the most affluent. The number of people diagnosed with fatty liver disease in secondary care is 95 per cent higher in the most deprived areas versus the least deprived by about 1,000. Alarmingly, people with liver disease in deprived areas will die 10 years earlier than those in the most affluent areas, worsening the gap in healthy life expectancy.

Public Health Wales estimate that tackling health inequalities facing the least deprived communities could save the NHS up to £322 million a year, particularly through reducing emergency admission and A&E attendance. Urgent action is needed to scale up the use of non-invasive liver fibrosis assessments—e.g. fibroscan technology—in primary and community care across every health board. The use of fibroscan technology in community settings is likely to be highly cost-effective in detecting liver disease at an earlier stage, and reducing the need for emergency secondary and specialist care.

Hospital admission rates due to liver disease in Aneurin Bevan health board—95.2 per 100,000—were well over 40 per cent higher than the national average, and more than twice as high as Hywel Dda University Health Board, in 2020. This burden on the NHS could be mitigated by scaling up this use of the non-invasive fibrosis assessments in primary care and community settings, and I hope that we will see this preventative action soon. I urge everyone to support this motion today.  

Rwy’n falch o gael y cyfle hwn i siarad am hyn yn y Siambr heddiw. Diolch, Joel James, am ddod â’r ddadl bwysig hon i’r Senedd. Mae oddeutu 90 y cant o glefyd yr afu yn cael ei achosi gan ffactorau risg y gellir eu haddasu, megis cymeriant alcohol, deiet a ffactorau sy'n ymwneud â ffordd o fyw, ac eto mae marwolaethau oherwydd clefyd yr afu yng Nghymru wedi cynyddu bron i chwarter dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn unig, i’r lefel uchaf a gofnodwyd erioed. Mae angen gweithredu cyflym a chydgysylltiedig ar lefel uchaf y Llywodraeth ac ar draws byrddau iechyd i fynd i'r afael â'r epidemig o glefyd yr afu. Mae angen mecanweithiau goruchwylio ac atebolrwydd cadarn er mwyn mynd i'r afael â chyflymder a graddfa'r argyfwng iechyd cyhoeddus cymhleth hwn. Rwy'n annog y Gweinidog i ymrwymo i gyflwyno rhwydwaith clinigol strategol iechyd yr afu pwrpasol i sicrhau bod y targedau uchelgeisiol a nodir yn y datganiad ansawdd newydd ar glefydau'r afu yn cael eu cyflawni'n effeithiol ac yn effeithlon.

Mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan, fy mwrdd iechyd lleol, ar flaen y gad gydag arloesi lleol ac arferion da mewn perthynas â gwella canlyniadau a phrosesau canfod cynharach i gleifion clefyd yr afu. Arweiniodd prosiect peilot yng Ngwent, sef llwybr ar gyfer gwneud diagnosis cynharach o glefyd yr afu, at gynnydd o 81 y cant mewn diagnosis o sirosis, y math mwyaf difrifol o glefyd yr afu. Ers hynny, mae’r llwybr peilot wedi’i gyflwyno ar draws y wlad drwy gyflwyno llwybr profion gwaed annormal Cymru ym mis Hydref 2021, sy'n newid sylweddol yn yr ymdrechion i gyflymu’r broses o ganfod clefyd yr afu yn gynt mewn gofal sylfaenol ac eilaidd, y wlad gyntaf yn y DU i wneud hynny. Bwrdd iechyd Aneurin Bevan hefyd oedd y bwrdd iechyd cyntaf yng Nghymru i gyflwyno cymorth tîm gofal alcohol saith diwrnod.

Mae uwchsgilio darpariaeth gwasanaeth yn cael effaith sylweddol ar fynd i’r afael ag ymddygiad yfed niweidiol, lleihau derbyniadau i’r ysbyty a gwella canlyniadau iechyd, yn enwedig ymhlith pobl â'r risg fwyaf o ddatblygu clefyd yr afu difrifol sy’n gysylltiedig ag alcohol. Er gwaethaf arloesi lleol a mabwysiadu llwybr cenedlaethol ar gyfer canfod a rheoli clefyd yr afu yn gynnar, mae amrywio diangen sylweddol yn parhau o ran gofal a chanlyniadau clefyd yr afu ar draws byrddau iechyd, fel y mae fy nghyd-Aelodau wedi'i nodi eisoes. Mae darpariaeth gwasanaethau gofal yr afu ledled Cymru yn amrywio, er gwaethaf tystiolaeth fod mynediad at ofal arbenigol yn gwella cyfraddau goroesi cleifion clefyd yr afu oddeutu 20 y cant.

Fel y dywedwyd—ac mae'n ystyriaeth bwysig—mae baich clefyd yr afu a ffactorau risg yn fwy cyffredin yn y cymunedau mwyaf difreintiedig. Mae cyfraddau derbyn i’r ysbyty oherwydd clefyd yr afu bedair gwaith yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o gymharu â’r rhai mwyaf cyfoethog. Mae nifer y bobl sy’n cael diagnosis o glefyd yr afu brasterog mewn gofal eilaidd 95 y cant yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o gymharu â’r ardaloedd lleiaf difreintiedig, oddeutu 1,000. Yn frawychus ddigon, bydd pobl â chlefyd yr afu mewn ardaloedd difreintiedig yn marw 10 mlynedd yn gynharach na'r rhai yn yr ardaloedd mwyaf cefnog, gan waethygu’r bwlch mewn disgwyliad oes iach.

Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif y gallai mynd i’r afael ag anghydraddoldebau iechyd sy’n wynebu’r cymunedau lleiaf difreintiedig arbed hyd at £322 miliwn y flwyddyn i’r GIG, yn enwedig drwy leihau derbyniadau brys a nifer y bobl sy’n mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae angen gweithredu ar frys i gynyddu’r defnydd o asesiadau ffeibrosis yr afu anfewnwthiol—e.e. technoleg FibroScan—mewn gofal sylfaenol a chymunedol ar draws pob bwrdd iechyd. Mae’r defnydd o dechnoleg FibroScan mewn lleoliadau cymunedol yn debygol o fod yn gosteffeithiol iawn o ran canfod clefyd yr afu yn gynharach, a lleihau’r angen am ofal eilaidd a gofal arbenigol brys.

Roedd cyfraddau derbyn i’r ysbyty oherwydd clefyd yr afu ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan—95.2 fesul 100,000—ymhell dros 40 y cant yn uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol, a mwy na dwywaith cymaint â Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, yn 2020. Gellid lliniaru'r baich hwn ar y GIG drwy gynyddu’r defnydd o asesiadau ffeibrosis anfewnwthiol mewn lleoliadau gofal sylfaenol a chymunedol, ac rwy'n gobeithio y gwelwn y camau ataliol hyn yn cael eu cymryd cyn bo hir. Rwy'n annog pawb i gefnogi’r cynnig hwn heddiw.

17:10

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle. 

I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, Lynne Neagle. 

Thank you, Deputy Llywydd. Firstly, I'd like to thank the Conservatives for bringing this important issue to the Chamber, and to all Members who've contributed to today's debate. I've listened carefully to all speakers, and there have been many important points made.

Liver disease is the third leading cause of premature death in the UK, and regrettably deaths in Wales from chronic liver disease have more than doubled over the past 20 years. It is now the commonest cause of death in those aged 35 to 49 in the UK. We know that liver disease can lead to liver cancer, which is one of the so-called less survivable cancers as it is difficult to diagnose, having no early and non-specific symptoms. This is why people with liver cancer tend to present late and have poor survival rates. 

I welcome that today is Less Survivable Cancers Awareness Day. It is so important to raise awareness of the less survivable cancers and their symptoms with the public, and to encourage people to see their GP if they're concerned. As with many health conditions, the way people lead their lives directly influences the risk of developing liver disease. Excessive alcohol consumption and obesity remain the commonest causes of liver disease in Wales, and cases are also linked to hepatitis infection.

Welsh Government's 10-year 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy sets out our ambitions to prevent and reduce obesity across Wales. The strategy is supported by a series of two-year delivery plans. For 2022-24, we have continued to invest over £13 million into the delivery of a range of approaches that focus on both prevention and intervention. Our approach includes delivery of revised all-Wales weight management pathways for adults, children and families, which aim to put in place a range of equitable and diverse options for individuals to access information, advice and support. 

We know that in addition to interventions at an individual level, the environment around us plays a significant role in driving unhealthy behaviours. That's why last year we consulted on a range of proposals to enable healthier food environments to make the healthy choice the easy choice. We will be publishing the consultation responses this month and announcing our next steps in the spring.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr am ddod â’r mater pwysig hwn i’r Siambr, ac i’r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw. Rwyf wedi gwrando’n ofalus ar yr holl siaradwyr, ac mae llawer o bwyntiau pwysig wedi’u gwneud.

Clefyd yr afu yw'r trydydd prif achos marwolaethau cyn pryd yn y DU, ac yn anffodus, mae marwolaethau yng Nghymru oherwydd clefyd cronig yr afu wedi mwy na dyblu dros yr 20 mlynedd diwethaf. Dyma'r achos marwolaeth mwyaf cyffredin bellach ymhlith pobl rhwng 35 a 49 oed yn y DU. Gwyddom y gall clefyd yr afu arwain at ganser yr afu, sef un o’r canserau llai goroesadwy, fel y'u gelwir, gan ei bod yn anodd gwneud diagnosis ohono am fod y symptomau'n amhenodol ac oherwydd diffyg unrhyw symptomau cynnar. Dyma pam fod pobl â chanser yr afu yn dueddol o'i ganfod yn hwyrach, sy'n arwain at gyfraddau goroesi gwael.

Rwy'n croesawu'r ffaith mai heddiw yw Diwrnod Ymwybyddiaeth Canserau Llai Goroesadwy. Mae mor bwysig codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r canserau llai goroesadwy a'u symptomau, ac annog pobl i weld eu meddyg teulu os ydynt yn bryderus. Fel gyda llawer o gyflyrau iechyd, mae'r ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau yn dylanwadu'n uniongyrchol ar y risg o ddatblygu clefyd yr afu. Mae yfed gormod o alcohol a gordewdra yn parhau i fod yn achosion mwyaf cyffredin clefyd yr afu yng Nghymru, ac mae cysylltiad rhwng achosion a heintiau hepatitis hefyd.

Mae strategaeth 10 mlynedd Llywodraeth Cymru 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn nodi ein huchelgeisiau i atal a lleihau gordewdra ledled Cymru. Cefnogir y strategaeth gan gyfres o gynlluniau cyflawni dwy flynedd. Ar gyfer 2022-24, rydym wedi parhau i fuddsoddi dros £13 miliwn i gyflawni ystod o ddulliau sy’n canolbwyntio ar atal ac ymyrraeth. Mae ein dull o weithredu'n cynnwys darparu llwybrau rheoli pwysau diwygiedig ar gyfer Cymru i oedolion, plant a theuluoedd, gyda’r nod o roi ystod o opsiynau teg ac amrywiol ar waith i unigolion gael mynediad at wybodaeth, cyngor a chymorth.

Yn ogystal ag ymyriadau ar lefel unigolion, fe wyddom fod yr amgylchedd o'n cwmpas yn chwarae rhan bwysig yn ysgogi ymddygiadau afiach. Dyna pam y gwnaethom ymgynghori y llynedd ar amrywiaeth o gynigion i alluogi amgylcheddau bwyd iachach i wneud y dewis iach yn ddewis hawdd. Byddwn yn cyhoeddi’r ymatebion i’r ymgynghoriad y mis hwn ac yn cyhoeddi ein camau nesaf yn y gwanwyn.

Alcohol misuse is also a major health issue affecting individuals, families and communities, and preventing the harm caused by alcohol continues to be a priority for the Government. We are committed to ensuring that our services provide early intervention and prevention, so that longer term harms are prevented before they occur. In 2022 to 2023, we increased our investment in the substance misuse agenda to almost £64 million, of which over £36 million was allocated to area planning boards, who commission alcohol services. A further £3 million has been earmarked for area planning boards in 2023-24 as part of the draft budget. We believe the introduction of a minimum unit price for alcohol will help reduce alcohol-related harm and support people to drink responsibly. Evidence shows that introducing an MUP for alcohol will make an important contribution in tackling the health risks associated with excessive alcohol consumption and alcohol-specific deaths in Wales by reducing alcohol consumption in hazardous and harmful drinkers.

Welsh Government also remains committed to the World Health Organization elimination agenda for hepatitis B and C, which includes targets to reduce viral hepatitis incidence by 90 per cent, and to reduce mortality due to hepatitis B and C by 65 per cent by 2030. A new hepatitis B and C elimination programme oversight group has been established to drive the elimination agenda here in Wales. The group includes representation from Welsh Government, Public Health Wales, hepatitis B and C health services and the third sector. The first action of this group was to agree on the content of a communication that will set out a road map in order to reinvigorate the drive to eliminate hepatitis B and C as a public health threat by 2030. This is due to be published imminently.

In terms of our wider approach to liver disease, Welsh Government, health boards and the emerging NHS executive network structures are working closely together to drive forward implementation of the liver disease quality statement. The quality statement sets out our vision for high-quality liver disease services over the next decade. It aims to deliver better outcomes on the prevention, diagnosis and treatment of liver disease here in Wales. This includes supporting a range of initiatives, some of which were put forward in point 4 of today's motion: initiatives such as continuing to highlight the significant benefits of introducing emergency department alcohol screening and seven-day alcohol care teams in secondary care to meet local need; expanding the use of the all-Wales liver blood test pathway in primary care, underpinned by the Institute of Clinical Science and Technology; funding of staff to reduce waits for non-invasive detection of chronic liver disease; funding of Love Your Liver campaigns by the British Liver Trust; improving provision for gastroenterology trainees in Wales to undertake advanced hepatology training leading to an improved pipeline of consultant hepatologists.

The liver disease implementation group are currently developing a work programme to support the implementation of the quality statement, and timescales and priorities will be considered as part of this process. In terms of the call for a doubling of hepatology staff in Wales, health boards and NHS trusts are responsible for recruitment and workforce planning, supported by Health Education and Improvement Wales and other partner organisations. We need to develop an approach to the hepatology workforce that achieves the right match between demand and supply, and we are determined to address the underlying issues of staff recruitment, retention and effective workforce planning, to ensure that we can provide the right number of healthcare staff to meet the care needs of our patients. The workforce strategy, published by HEIW and Social Care Wales, sets out our long-term vision and actions for the health and social care workforce. We have also developed a shorter term workforce plan to help with the current pressures on our workforce, which the Minister for Health and Social Services expects to publish in the coming weeks.

In conclusion, I would like to reassure the Chamber that reducing deaths from liver disease through prevention and early diagnosis remains a priority for the Government, and I ask the Chamber to support the Government's amendment today. Diolch.

Mae camddefnyddio alcohol hefyd yn broblem iechyd fawr sy’n effeithio ar unigolion, teuluoedd a chymunedau, ac mae atal y niwed a achosir gan alcohol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod ein gwasanaethau yn atal ac ymyrryd yn gynnar, fel bod niwed mwy hirdymor yn cael ei atal cyn iddo ddigwydd. Yn 2022 i 2023, fe wnaethom gynyddu ein buddsoddiad yn yr agenda camddefnyddio sylweddau i bron i £64 miliwn, a dyrannwyd dros £36 miliwn ohono i fyrddau cynllunio ardal, sy’n comisiynu gwasanaethau alcohol. Mae £3 miliwn arall wedi’i glustnodi ar gyfer byrddau cynllunio ardal yn 2023-24 fel rhan o’r gyllideb ddrafft. Credwn y bydd cyflwyno isafbris uned ar gyfer alcohol yn helpu i leihau niwed sy’n gysylltiedig ag alcohol ac yn cynorthwyo pobl i yfed yn gyfrifol. Mae tystiolaeth yn dangos y bydd cyflwyno isafbris uned ar gyfer alcohol yn gwneud cyfraniad pwysig tuag at fynd i’r afael â’r risgiau iechyd sy’n gysylltiedig ag yfed gormod o alcohol a marwolaethau sy’n ymwneud yn benodol ag alcohol yng Nghymru drwy leihau faint o alcohol a gaiff ei yfed gan rai sy'n yfed i raddau peryglus a niweidiol.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn parhau i fod yn ymrwymedig i agenda ddileu hepatitis B ac C Sefydliad Iechyd y Byd, sy'n cynnwys targedau i leihau nifer yr achosion o hepatitis feirysol 90 y cant, a lleihau marwolaethau o hepatitis B ac C 65 y cant erbyn 2030. Mae grŵp goruchwylio'r rhaglen ddileu hepatitis B ac C wedi’i sefydlu i lywio’r agenda ddileu yma yng Nghymru. Mae’r grŵp yn cynnwys cynrychiolaeth o Lywodraeth Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru, gwasanaethau iechyd hepatitis B ac C a’r trydydd sector. Cam gweithredu cyntaf y grŵp oedd cytuno ar gynnwys deunydd cyfathrebu a fydd yn nodi cynllun i ailfywiogi’r ymgyrch i ddileu hepatitis B ac C fel bygythiad i iechyd y cyhoedd erbyn 2030. Disgwylir iddo gael ei gyhoeddi’n fuan.

O ran ein hymagwedd ehangach at glefyd yr afu, mae Llywodraeth Cymru, byrddau iechyd a strwythurau rhwydwaith newydd gweithrediaeth y GIG yn gweithio’n agos gyda’i gilydd i hybu'r gwaith o weithredu’r datganiad ansawdd ar gyfer clefyd yr afu. Mae’r datganiad ansawdd yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau clefyd yr afu o ansawdd uchel dros y degawd nesaf. Ei nod yw sicrhau gwell canlyniadau atal, canfod a thrin clefyd yr afu yma yng Nghymru. Mae'n cynnwys cefnogi amrywiaeth o fentrau, y cynigir rhai ohonynt ym mhwynt 4 y cynnig heddiw: cynlluniau megis parhau i dynnu sylw at fanteision sylweddol cyflwyno sgriniadau alcohol mewn adrannau achosion brys a thimau gofal alcohol saith diwrnod mewn gofal eilaidd i ddiwallu anghenion lleol; ehangu’r defnydd o lwybr profion gwaed yr afu Cymru mewn gofal sylfaenol, wedi’i ategu gan y Sefydliad Gwyddoniaeth Glinigol a Thechnoleg; ariannu staff i leihau amseroedd aros ar gyfer canfod clefyd cronig yr afu mewn modd anfewnwthiol; ariannu ymgyrchoedd Carwch Eich Afu gan Ymddiriedolaeth Afu Prydain; gwella’r ddarpariaeth ar gyfer hyfforddeion gastroenteroleg yng Nghymru i ymgymryd â hyfforddiant hepatoleg uwch gan arwain at gyflenwad gwell o hepatolegwyr ymgynghorol.

Mae grŵp gweithredu ar gyfer clefyd yr afu wrthi'n datblygu rhaglen waith i gefnogi'r gwaith o weithredu'r datganiad ansawdd, a bydd amserlenni a blaenoriaethau’n cael eu hystyried fel rhan o’r broses hon. O ran yr alwad i ddyblu staff hepatoleg yng Nghymru, byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau’r GIG sy’n gyfrifol am recriwtio a chynllunio’r gweithlu, gyda chefnogaeth Addysg a Gwella Iechyd Cymru a sefydliadau partner eraill. Mae angen inni ddatblygu dull ar gyfer y gweithlu hepatoleg sy'n sicrhau'r cydbwysedd iawn rhwng y galw a’r cyflenwad, ac rydym yn benderfynol o fynd i’r afael â phroblemau sylfaenol recriwtio, cadw staff a chynllunio’r gweithlu’n effeithiol er mwyn sicrhau y gallwn ddarparu’r nifer cywir o staff gofal iechyd i ddiwallu anghenion gofal ein cleifion. Mae strategaeth y gweithlu, a gyhoeddwyd gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru, yn nodi ein gweledigaeth a chamau gweithredu hirdymor ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol. Rydym hefyd wedi datblygu cynllun gweithlu mwy byrdymor i helpu gyda’r pwysau presennol ar ein gweithlu, ac mae’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn disgwyl ei gyhoeddi yn yr wythnosau nesaf.

I gloi, hoffwn roi sicrwydd i’r Siambr fod lleihau marwolaethau clefyd yr afu drwy atal a diagnosis cynnar yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth, a gofynnaf i’r Siambr gefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw. Diolch.

17:20

Diolch. I thank the Member for South Wales Central, Joel James, for securing this timely and important debate in this Love Your Liver awareness month, and national awareness raising day for less survivable cancers. He's been a great advocate on liver health as chair of the cross-party group on liver disease and liver cancer, and I share his commitment to tackling unwarranted variation in liver disease care and outcomes. We also welcome recent innovation and good practice championed by the Welsh Government, including the recent introduction of the quality statement on liver disease and the roll-out of the all-Wales abnormal blood test pathway across seven health boards.

In his introduction, Joel noted that Wales has the highest mortality rates due to liver disease in the UK, and he says that we can't bury our heads in the sand over this issue. He noted that Wales is behind other UK nations on tackling hepatitis C, and he called for investment in research and in earlier and faster diagnosis of liver disease.

Rhun ap Iorwerth noted that liver disease and liver cancer are a public health crisis in Wales, and he highlighted the need for investment in preventative measures, tackling alcohol abuse and obesity in particular. Altaf Hussain noted that it's vital that we do all we can to ensure that no-one dies unnecessarily from liver disease, and especially alcohol-related liver disease, which accounts for nearly two-thirds of liver diseases. He noted that Wales has a postcode lottery in accessing specialist care and prevention support. Jenny Rathbone quite rightly said that we only have one liver, our bodies can't survive without it, and if we don't look after our liver, we will die. Gareth Davies pointed out a particular problem in Betsi Cadwaladr University Health Board where the hospital admission rate due to liver disease is 15 per cent above the national average, and liver cancer mortality rates are 50 per cent higher than the national average in Wales. He concluded that a better liver is a better you. Laura Anne Jones called for swift and co-ordinated action at the highest level in Welsh Government and the Welsh NHS to tackle the liver disease crisis in Wales, incorporating the good practice that she identified in some health boards. She said that liver disease is most prevalent in the most deprived areas.

The Deputy Minister, Lynne Neagle, acknowledged many of the points made by the speakers and even reiterated some of them. She listed what the Welsh Government is doing, and I've acknowledged some of that, as did colleagues, but unfortunately, she failed to support the evidenced needs identified in this motion—needs identified not by politicians, but by the sector bodies themselves.

The number of people diagnosed with liver disease in Wales more than tripled between 2002 and 2021, rising to 53,261 people. Liver disease deaths in Wales continue to rise, with mortality rates surging by 23 per cent between 2019 and 2021. As we heard, it's vital that the Welsh Government publishes a timetable for the delivery of outcomes set in its quality statement on liver disease, following the increased prevalence of liver disease amongst the Welsh population.

Despite 90 per cent of liver disease being preventable, the number of people dying from the disease has doubled in the last two decades and increased, as we heard, by 400 per cent in people aged 65 and under, with nine in 10 liver cancer patients dying within five years of being diagnosed. With mortality rates having increased since the previous policy was published, Welsh Ministers must seek to improve prevention of the disease, including: doubling the hepatology workforce, including liver nurse specialists to address huge variation in access to specialist care; seven-day alcohol care teams in place in all health boards to meet local need; and adoption of the all-Wales abnormal liver blood test pathway by all GPs to improve the early detection of liver disease.

Hepatitis C is a blood-borne virus that can cause a range of health impacts, primarily affecting the liver. Although it is preventable, treatable and curable, we heard the figures from the Hepatitis C Trust showing that Wales is now the only UK nation not to have a target of achieving a hepatitis C elimination in advance of the World Health Organization's 2030 target, with England and Northern Ireland having set an ambition of elimination by 2025, and Scotland by 2024. By contrast, recent modelling found that continuation of current treatment rates in Wales would mean elimination would not be reached until at least 2040.

As they've stated again for this debate, the Welsh Government should implement the recommendations made by the Health, Social Care and Sport Committee following its inquiry into hepatitis C in Wales, including producing a national elimination strategy, setting out a clear route map to achieving hepatitis C elimination by 2030 at the latest, and launching a hepatitis C awareness campaign. Wales has a liver disease and liver cancer public health emergency. The liver has a remarkable ability to regenerate and repair itself. If diagnosed earlier, liver damage can be reversed and risks can be drastically reduced through diet, exercise and drinking in moderation. Across health boards, liver disease mortality rates have doubled in two decades, and liver cancer deaths have almost doubled in just 10 years up to 2020, placing a huge and unsustainable burden on the NHS in Wales.

The motion put forward today is ambitious, but necessary to keep pace with the rising scale and severity of the liver disease and liver cancer public health crisis. We therefore call on the Welsh Government to double prevention efforts, accelerate earlier detection of liver disease in primary care and expand alcohol care teams across health boards to help those in critical need of support. We urge the Minister to deliver a long-term funding settlement to recruit, train and retain a specialist workforce, and we believe that these objectives can be best achieved through the introduction of a dedicated liver health strategic clinical network to keep up momentum and build on the great work of the liver disease implementation group.

As the British Liver Trust state in their correspondence to all Members, 'We would ask Members to vote in favour of the motion as tabled, and not for amendment 1, so we can keep the specific deliverables in the motion. I encourage Members to use their consciences and vote accordingly.’

I conclude by referring to the fact that, as January marks Love Your Liver Month, Members are invited to attend the British Liver Trust Love Your Liver roadshow at Roald Dahl Plass on Tuesday, 14 March. It’s part of a national awareness raising campaign to improve public awareness of the risk factors for liver disease and provides an opportunity for Members of the Senedd to find out more and have  a free liver health screen and scan any time between 10:00 a.m. and 4:00 p.m. Diolch yn fawr.

Diolch. Diolch i’r Aelod dros Ganol De Cymru, Joel James, am sicrhau’r ddadl amserol a phwysig hon yn ystod mis ymwybyddiaeth Carwch Eich Afu, ac ar ddiwrnod cenedlaethol codi ymwybyddiaeth canserau llai goroesadwy. Mae wedi bod yn eiriolwr gwych ar gyfer iechyd yr afu fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar glefyd yr afu a chanser yr afu, ac rwy’n rhannu ei ymrwymiad i fynd i’r afael ag amrywio diangen o ran gofal a chanlyniadau clefyd yr afu. Rydym hefyd yn croesawu arloesi diweddar ac arferion da a hyrwyddwyd gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys cyflwyno'r datganiad ansawdd ar gyfer clefyd yr afu yn ddiweddar, a chyflwyno llwybr profion gwaed annormal Cymru ar draws saith bwrdd iechyd.

Yn ei gyflwyniad, nododd Joel mai gan Gymru y mae’r cyfraddau marwolaeth uchaf oherwydd clefyd yr afu yn y DU, a dywed na allwn gladdu ein pennau yn y tywod mewn perthynas â'r mater hwn. Nododd fod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gwledydd eraill y DU ar fynd i’r afael â hepatitis C, a galwodd am fuddsoddiad mewn ymchwil ac mewn diagnosis cynharach a chyflymach o glefyd yr afu.

Nododd Rhun ap Iorwerth fod clefyd yr afu a chanser yr afu yn argyfwng iechyd cyhoeddus yng Nghymru, a thynnodd sylw at yr angen i fuddsoddi mewn mesurau ataliol, gan fynd i’r afael â chamddefnyddio alcohol a gordewdra yn benodol. Nododd Altaf Hussain ei bod yn hanfodol ein bod yn gwneud popeth a allwn i sicrhau nad oes unrhyw un yn marw’n ddiangen o glefyd yr afu, ac yn enwedig clefyd yr afu sy’n gysylltiedig ag alcohol, sef bron i ddwy ran o dair o'r achosion o glefyd yr afu. Nododd fod gan Gymru loteri cod post o ran mynediad at ofal arbenigol a chymorth ataliol. Dywedodd Jenny Rathbone, yn gwbl briodol, mai dim ond un afu sydd gennym, ni all ein cyrff oroesi hebddo, ac os na ofalwn am ein hafu, byddwn yn marw. Tynnodd Gareth Davies sylw at broblem benodol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr lle mae’r gyfradd derbyniadau i’r ysbyty oherwydd clefyd yr afu 15 y cant yn uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol, a chyfraddau marwolaeth o ganser yr afu 50 y cant yn uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol yng Nghymru. Gorffennodd drwy ddweud bod afu gwell yn well i chi. Galwodd Laura Anne Jones am weithredu cyflym a chydgysylltiedig ar y lefel uchaf yn Llywodraeth Cymru a GIG Cymru i fynd i’r afael â’r argyfwng clefyd yr afu yng Nghymru, gan ymgorffori’r arferion da a nodwyd ganddi mewn rhai byrddau iechyd. Dywedodd fod clefyd yr afu yn fwyaf cyffredin yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig.

Cydnabu’r Dirprwy Weinidog, Lynne Neagle, lawer o’r pwyntiau a wnaed gan y siaradwyr, ac fe ategodd rai ohonynt hyd yn oed. Rhestrodd yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, ac rwyf wedi cydnabod rhywfaint o hynny, fel y gwnaeth fy nghyd-Aelodau, ond yn anffodus, ni chefnogodd yr anghenion profedig a nodwyd yn y cynnig hwn—anghenion a nodwyd nid gan wleidyddion, ond gan gyrff y sector eu hunain.

Mae nifer y bobl sy'n cael diagnosis o glefyd yr afu yng Nghymru wedi mwy na threblu rhwng 2002 a 2021, gan godi i 53,261 o bobl. Mae marwolaethau o glefyd yr afu yng Nghymru yn parhau i godi, gyda chyfraddau marwolaethau wedi cynyddu 23 y cant rhwng 2019 a 2021. Fel y clywsom, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi amserlen ar gyfer cyflawni'r canlyniadau a nodwyd yn ei datganiad ansawdd ar glefyd yr afu, yn sgil y cynnydd yn nifer yr achosion o glefyd yr afu ym mhoblogaeth Cymru.

Er bod modd atal 90 y cant o'r achosion o glefyd yr afu, mae nifer y bobl sy’n marw o’r clefyd wedi dyblu yn y ddau ddegawd diwethaf ac wedi cynyddu, fel y clywsom, 400 y cant ymhlith pobl 65 oed ac iau, gyda naw o bob 10 claf canser yr afu yn marw o fewn pum mlynedd i gael diagnosis. Gyda chyfraddau marwolaethau wedi cynyddu ers cyhoeddi’r polisi blaenorol, mae'n rhaid i Weinidogion Cymru geisio atal y clefyd yn well, gan gynnwys: dyblu’r gweithlu hepatoleg, cynnwys nyrsys arbenigol clefyd yr afu i fynd i’r afael ag amrywio enfawr o ran mynediad at ofal arbenigol; timau gofal alcohol saith diwrnod ar waith ym mhob bwrdd iechyd i ddiwallu anghenion lleol; a sicrhau bod pob meddyg teulu'n mabwysiadu llwybr profion gwaed annormal yr afu Cymru er mwyn gwella cyfraddau canfod clefyd yr afu yn gynnar.

Mae hepatitis C yn feirws a gludir yn y gwaed a all achosi ystod o effeithiau iechyd, gan effeithio'n bennaf ar yr afu. Er bod modd ei atal, ei drin a’i wella, clywsom ffigurau’r Ymddiriedolaeth Hepatitis C a ddangosai mai Cymru yw’r unig wlad yn y DU bellach nad oes ganddi darged o ddileu hepatitis C cyn targed 2030 Sefydliad Iechyd y Byd, gyda Lloegr a Gogledd Iwerddon wedi gosod uchelgais i'w ddileu erbyn 2025, a’r Alban erbyn 2024. Mewn cyferbyniad, canfu gwaith modelu diweddar y byddai parhau â’r cyfraddau triniaeth presennol yng Nghymru yn golygu na fyddai’n cael ei ddileu tan o leiaf 2040.

Fel y maent wedi’i nodi eto ar gyfer y ddadl hon, dylai Llywodraeth Cymru weithredu’r argymhellion a wnaed gan y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn dilyn ei ymchwiliad i hepatitis C yng Nghymru, gan gynnwys llunio strategaeth ddileu genedlaethol, nodi llwybr clir i ddileu hepatitis C erbyn 2030 fan bellaf, a lansio ymgyrch ymwybyddiaeth o hepatitis C. Mae gan Gymru argyfwng iechyd cyhoeddus clefyd yr afu a chanser yr afu. Mae gan yr afu allu rhyfeddol i adfywio ac adnewyddu ei hun. Os ceir diagnosis cynharach, gellir gwrthdroi niwed i'r afu a gellir lleihau risgiau'n sylweddol drwy ddeiet, ymarfer corff ac yfed yn gymedrol. Ar draws y byrddau iechyd, mae cyfraddau marwolaeth clefyd yr afu wedi dyblu mewn dau ddegawd, ac mae marwolaethau o ganser yr afu bron â bod wedi dyblu mewn 10 mlynedd yn unig hyd at 2020, gan roi baich enfawr ac anghynaliadwy ar y GIG yng Nghymru.

Mae’r cynnig a gyflwynwyd heddiw yn uchelgeisiol, ond yn angenrheidiol er mwyn dal i fyny â’r cynnydd yng ngraddfa a difrifoldeb cynyddol argyfwng iechyd y cyhoedd clefyd yr afu a chanser yr afu. Rydym yn galw felly ar Lywodraeth Cymru i gryfhau ei hymdrechion atal, i gyflymu’r broses o ganfod clefyd yr afu yn gynharach mewn gofal sylfaenol ac ehangu timau gofal alcohol ar draws byrddau iechyd i helpu’r rheini y mae taer angen cymorth arnynt. Rydym yn annog y Gweinidog i ddarparu setliad cyllid hirdymor i recriwtio, hyfforddi a chadw gweithlu arbenigol, a chredwn mai’r ffordd orau o gyflawni’r amcanion hyn yw drwy gyflwyno rhwydwaith clinigol strategol iechyd yr afu pwrpasol i gynnal y momentwm ac adeiladu ar waith gwych y grŵp gweithredu ar glefyd yr afu.

Fel y dywed Ymddiriedolaeth Afu Prydain yn eu gohebiaeth i’r holl Aelodau, 'Hoffem ofyn i'r Aelodau bleidleisio o blaid y cynnig fel y’i cyflwynwyd, ac nid o blaid gwelliant 1, fel y gallwn gadw’r canlyniadau penodol y gellir eu cyflawni yn y cynnig. Rwy'n annog yr Aelodau i ddefnyddio eu cydwybod a phleidleisio yn unol â hynny.'

Gan mai mis Ionawr yw mis Carwch Eich Afu, rwyf am gloi drwy ddweud bod gwahoddiad i'r Aelodau fynychu sioe deithiol Carwch Eich Afu gan Ymddiriedolaeth Afu Prydain yn Roald Dahl Plass ddydd Mawrth, 14 Mawrth. Mae’n rhan o ymgyrch godi ymwybyddiaeth genedlaethol i wella ymwybyddiaeth y cyhoedd o’r ffactorau risg ar gyfer clefyd yr afu ac mae’n rhoi cyfle i Aelodau’r Senedd ddarganfod mwy a chael sgan a sgriniad iechyd yr afu am ddim unrhyw bryd rhwng 10:00 a.m. a 4:00 p.m. Diolch yn fawr.

17:25

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Ad-drefnu canolfannau Ambiwlans Awyr Cymru
8. Welsh Conservatives Debate: Wales Air Ambulance bases reorganisation

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.

Yr eitem nesaf yw ail ddadl gan y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma ar ad-drefnu canolfannau ambiwlans awyr Cymru, a galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.

Item 8 is next, which is the second Welsh Conservatives debate this afternoon, on Wales air ambulance bases reorganisation, and I call on Russell George to move the motion.

Cynnig NDM8172 Darren Millar, Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod gwaith amhrisiadwy gwasanaeth Ambiwlans Awyr Cymru o ran achub bywydau.

2. Yn nodi pryderon sylweddol y cyhoedd ynghylch cynigion i ganoli gwasanaeth ambiwlans awyr gogledd a chanolbarth Cymru mewn un lleoliad.

3. Yn cydnabod deisebau yn cynnwys dros 20,000 llofnod yn galw am gadw canolfannau yn y Trallwng a Chaernarfon.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'i phartneriaid yn y GIG ac Ymddiriedolaeth Elusennol Ambiwlans Awyr Cymru i sicrhau bod canolfannau ambiwlans awyr yn y Trallwng a Chaernarfon yn parhau i fod yn weithredol.

Motion NDM8172 Darren Millar, Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Recognises the invaluable work of the Wales Air Ambulance service in saving lives.

2. Notes the significant public concerns regarding proposals to centralise the north and mid Wales air ambulance service at a single location.

3. Acknowledges petitions of more than 20,000 signatures calling for the retention of bases at Welshpool and Caernarfon.

4. Calls on the Welsh Government to work with its NHS partners and the Welsh Air Ambulance Charitable Trust to ensure that air ambulance bases in Welshpool and Caernarfon remain in operation.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the move motion in the name of my colleague, Darren Millar.

The Wales Air Ambulance Charity is a fantastic service that provides vital support for the people of Wales. The charity was formed on St David's Day in 2001, and operates from bases across Wales. The staff and practitioners are highly skilled—I should say they are employed by the NHS themselves, and they deliver some of the best life-saving services in the world, and they can deliver blood transfusions and undertake emergency operations at the scene of the incident before flying the patient directly to specialist care.

The charity works across all 365 days of the year, and I want to put on record how grateful I am for the incredible service. Not often do I go to a charity event in mid Wales where the donations are not to the air ambulance charity. Proposals emerged last August in a statement from the Emergency Medical Retrieval and Transfer Service, or EMRTS, and the Welsh air ambulance charity, which set out their plans to reconfigure services, which included plans to close bases in Welshpool and Caernarfon. Along with many others, I was surprised and disappointed by this announcement. Often, I hear of a bank closure or a school closure and I'm disappointed, but I'm not surprised. On this occasion, I was surprised; I was gobsmacked that there was even a proposal being considered.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar.

Mae elusen Ambiwlans Awyr Cymru yn wasanaeth gwych sy'n darparu cymorth hanfodol i bobl Cymru. Ffurfiwyd yr elusen ar Ddydd Gŵyl Dewi yn 2021, ac mae’n gweithredu o ganolfannau ledled Cymru. Mae’r staff a’r ymarferwyr yn hynod fedrus—dylwn ddweud eu bod yn cael eu cyflogi gan y GIG eu hunain, ac maent yn darparu rhai o’r gwasanaethau achub bywyd gorau yn y byd, a gallant ddarparu trallwysiadau gwaed a chynnal llawdriniaethau brys yn lleoliad y digwyddiad cyn hedfan y claf yn syth at ofal arbenigol.

Mae’r elusen yn gweithio 365 diwrnod y flwyddyn, ac rwyf am gofnodi pa mor ddiolchgar rwyf i am eu gwasanaeth anhygoel. Nid yn aml yr af i ddigwyddiad elusennol yng nghanolbarth Cymru lle nad yw’r rhoddion yn mynd tuag at yr elusen ambiwlans awyr. Daeth cynigion i’r amlwg fis Awst diwethaf mewn datganiad gan y Gwasanaeth Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys, neu EMRTS, ac elusen ambiwlans awyr Cymru, a oedd yn nodi eu cynlluniau i ad-drefnu gwasanaethau, yn cynnwys cynlluniau i gau canolfannau yn y Trallwng a Chaernarfon. Fel llawer o bobl eraill, cefais fy synnu a fy siomi gan y cyhoeddiad hwn. Yn aml, rwy’n clywed am gau banc neu gau ysgol ac rwy’n siomedig, ond nid wyf yn synnu. Ar yr achlysur hwn, roeddwn wedi fy synnu; cefais fy synnu bod yna gynnig yn cael ei ystyried hyd yn oed.

17:30

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Our motion today, jointly tabled with Plaid Cymru, sets out a number of factual points and then goes on to ask the Welsh Government to work with its NHS partners and the Welsh ambulance trust to ensure that air ambulance bases in Welshpool and Caernarfon remain in operation. I've so far seen no evidence that moving a base further away from mid or north Wales, as proposed, will be of benefit to those people living in those areas that depend on those services. There have been significant public concerns raised by the proposals. We've seen a paper, an online petition, of over 20,000 people, calling for the retention of the Welshpool and Caernarfon bases—and, of course, many people who signed the petition also donate to the service—and expressing their concerns over the centralisation over this base into one location.

Now, I represent a constituency in mid Wales, so I can talk about the views in mid Wales, and I know that colleagues representing north Wales will make similar points. People in rural Wales just feel left behind. Public transport is poor, we have poor road infrastructure, and many public services are being gradually deteriorated. All this means that people are genuinely and deeply hurt by the proposals to close the Welshpool base. Now, the original proposal was brought forward last August. That's now effectively on hold, and we're now waiting for a further proposal to be brought forward by EASC, or the Emergency Ambulance Services Committee, another service within the Welsh NHS, which is of course ultimately the responsibility of the Welsh Government. The whole process and information surrounding these proposals has been confusing, and I wouldn't blame Members across this Chamber for not being able to keep up with what I've outlined so far.

In August, I first met with the air ambulance charity to raise both my and residents' concerns, and the charity indicated to me that they owned the process and the trust committed to a genuine consultation with residents. There were discussions about a potential public meeting happening in September, and they also confirmed that they would publish data the following month. That said, the charity later said that the data in question did not belong to them, it belonged to EMRTS Cymru, the service within the Welsh NHS. Now, in August, the charity, when I spoke to them, seemed absolutely certain that their proposal would lead to a better service for all of Wales, despite the analysis that sat behind the proposals not being completed and ready to be published. In September, that's when I raised my first concerns here in the Senedd with the First Minister, pointing out that mid Wales suffered from years of poor access to health services, also stressing that we have no district general hospital, either in my constituency or the county of Powys, and very poor road connections. So, it is vital that we have access to good emergency services and that people can be transferred quickly to emergency care if that is needed. 

I asked the First Minister to publish the data that sat behind the proposals, and the First Minister said that the data that sat behind the proposals is not owned—. He said that the data that's sat behind the proposals is owned by the charity, despite the charity saying at around about the same time that it belonged to the Welsh NHS EMRTS service. When I raised this in the business statement in October with the Trefnydd, the Trefnydd seemed to suggest that the data wasn't ready for publication, so implying it is owned by the Welsh NHS and the Welsh Government. So, if Welsh Government Ministers are finding it difficult to follow and understand this process and who is responsible for leading this and who is responsible for the data, then I do ask how difficult it is for the public to follow.

We've had a little bit more of a clearer picture now. In October, the Welsh NHS EASC team announced that they were now leading the proposals that sat before us, and the chief commissioner for the ambulance service would be responsible for the engagement process—the chief ambulance service commissioner, Stephen Harrhy, who's now leading that process. Interestingly, when I met with the charity last month, they said that the proposal was now not theirs; they were now consultees in the proposals themselves. So, EASC published an update last week—here it is—with the Welsh NHS logo on the top, and this clearly says that they will be deciding and making the final decision. So, I hope that all can appreciate and the Minister can confirm this is very much a decision for the Welsh NHS and the Welsh Government—that's where it clearly lies. And that's why we won't be supporting the Government's amendment today, as I think it is misleading. The Welsh Government and the Welsh NHS were clearly involved in the process.

I want to challenge some of the assumptions made in the original proposal. The Wales air ambulance could attend up to 583 additional missions every year. This was a big part of the proposal to close both bases; that was a key element. Now, this should not be about missions attended, this should be about attending the most crucial incidents, which I would suggest are going to be in the most rural parts of Wales, due to poorer road infrastructure and the time it takes for an emergency service to get to an incident by road. And whilst at the time the charity and EMRTS seemed absolutely confident with their proposals, after much challenge, I think that 583 figure is now perhaps not so accepted. And it would be interesting to see any updated figures in the new proposal document. 

I don't think the original proposals adequately reflect weather conditions, something that really should have been front and centre of considerations, bearing in mind the challenges of flying in and to parts of mid and north Wales. And proposals for moving bases also mean the rapid-response vehicle, which is also an important element to this, won't be rapid in large parts of Gwynedd and mid Wales if they are also moved. Now, there are huge areas of mid and north Wales where emergency and A&E facilities are over an hour to get to by vehicle, and we have seen a confused process since last August—confusing for the Welsh Government also, it seems, and confusing for the Welsh public. So, I would urge the Welsh Government to work with their NHS partners to ensure that updated proposals include for air ambulance bases in Welshpool and Caernarfon to remain in operation so that there is adequate emergency air ambulance cover across all of Wales.

So, I do hope that, as this debate now moves forward, we can work together on how we can achieve that, for both bases to remain open. I hope that this debate will lead to an outcome where the Welsh Government and the Minister can intervene and allow for that process to happen. 

Mae ein cynnig heddiw, a gyflwynwyd ar y cyd â Phlaid Cymru, yn nodi nifer o bwyntiau ffeithiol ac yna’n mynd ymlaen i ofyn i Lywodraeth Cymru weithio gyda’i phartneriaid yn y GIG ac ymddiriedolaeth ambiwlans Cymru i sicrhau bod canolfannau ambiwlans awyr yn y Trallwng a Chaernarfon yn parhau i fod yn weithredol. Hyd yn hyn, nid wyf wedi gweld unrhyw dystiolaeth y bydd symud canolfan ymhellach i ffwrdd o ganolbarth neu ogledd Cymru, fel sy'n cael ei gynnig, o fudd i'r bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny ac sy'n dibynnu ar y gwasanaethau hynny. Mae'r cynigion wedi achosi cryn dipyn o bryder ymhlith y cyhoedd. Rydym wedi gweld papur, deiseb ar-lein, gyda dros 20,000 o bobl yn galw am gadw canolfannau'r Trallwng a Chaernarfon—ac wrth gwrs, mae llawer o bobl a lofnododd y ddeiseb hefyd yn rhoi arian i’r gwasanaeth—ac yn mynegi eu pryderon ynghylch canoli gwasanaethau'r canolfannau hyn mewn un lleoliad.

Nawr, rwy’n cynrychioli etholaeth yng nghanolbarth Cymru, felly gallaf sôn am y safbwyntiau yn y canolbarth, a gwn y bydd cyd-Aelodau sy’n cynrychioli gogledd Cymru yn gwneud pwyntiau tebyg. Mae pobl yn y Gymru wledig yn teimlo eu bod yn cael eu gadael ar ôl. Mae trafnidiaeth gyhoeddus yn wael, mae gennym seilwaith ffyrdd gwael, ac mae llawer o wasanaethau cyhoeddus yn dirywio’n raddol. Golyga hyn oll fod pobl wedi'u brifo'n ddifrifol gan y cynigion i gau canolfan y Trallwng. Nawr, gwnaed y cynnig gwreiddiol fis Awst diwethaf. Mae hwnnw bellach wedi'i ohirio i bob pwrpas, ac rydym yn aros nawr i gynnig pellach gael ei gyflwyno gan EASC, neu'r Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys, gwasanaeth arall sy'n rhan o GIG Cymru, sydd wrth gwrs yn gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru yn y pen draw. Mae’r holl broses a’r wybodaeth sy’n ymwneud â’r cynigion hyn wedi bod yn ddryslyd, ac ni fyddwn yn beio’r Aelodau ar draws y Siambr hon am fethu dal i fyny â’r hyn rwyf wedi’i amlinellu hyd yn hyn.

Ym mis Awst, cyfarfûm yn gyntaf â'r elusen ambiwlans awyr i fynegi fy mhryderon i a fy nhrigolion, a dywedodd yr elusen wrthyf mai hwy oedd yn berchen ar y broses a bod yr ymddiriedolaeth wedi ymrwymo i ymgynghoriad go iawn gyda'r trigolion. Cafwyd trafodaethau am gyfarfod cyhoeddus posibl ym mis Medi, a chadarnhawyd hefyd y byddent yn cyhoeddi data y mis canlynol. Wedi dweud hynny, dywedodd yr elusen yn ddiweddarach nad hwy oedd yn berchen ar y data dan sylw, ei fod yn perthyn i EMRTS Cymru, y gwasanaeth o fewn GIG Cymru. Nawr, ym mis Awst, roedd yr elusen, pan siaradais â hwy, i'w gweld yn gwbl sicr y byddai eu cynnig yn arwain at well gwasanaeth i Gymru gyfan, er nad oedd y dadansoddiad a oedd yn sail i'r cynigion wedi'i gwblhau ac yn barod i'w gyhoeddi. Ym mis Medi, mynegais fy mhryderon yma yn y Senedd wrth y Prif Weinidog am y tro cyntaf, gan dynnu sylw at y ffaith bod canolbarth Cymru wedi dioddef o ganlyniad i flynyddoedd o fynediad gwael at wasanaethau iechyd, a chan bwysleisio hefyd nad oes gennym unrhyw ysbyty cyffredinol dosbarth yn fy etholaeth i nac yn sir Powys, a bod y cysylltiadau ffyrdd yn wael iawn. Felly, mae’n hollbwysig fod gennym fynediad at wasanaethau brys da a bod modd trosglwyddo pobl yn gyflym at ofal brys os oes angen.

Gofynnais i’r Prif Weinidog gyhoeddi’r data a oedd yn sail i’r cynigion, a dywedodd y Prif Weinidog nad yw’r data a oedd yn sail i’r cynigion yn eiddo—. Dywedodd fod y data a oedd yn sail i'r cynigion yn eiddo i'r elusen, er bod yr elusen wedi dweud oddeutu'r un pryd mai gwasanaeth EMRTS GIG Cymru oedd yn berchen arno. Pan godais hyn yn y datganiad busnes ym mis Hydref gyda’r Trefnydd, roedd y Trefnydd fel pe bai'n awgrymu nad oedd y data’n barod i’w gyhoeddi, sy’n awgrymu mai GIG Cymru a Llywodraeth Cymru sy’n berchen arno. Felly, os yw Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn ei chael hi'n anodd dilyn a deall y broses hon a phwy sy'n gyfrifol am arwain hyn a phwy sy'n gyfrifol am y data, rwy'n gofyn pa mor anodd yw hi i'r cyhoedd ei dilyn.

Rydym wedi cael darlun ychydig yn gliriach bellach. Ym mis Hydref, cyhoeddodd tîm EASC GIG Cymru eu bod bellach yn arwain y cynigion ger ein bron, ac mai prif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans a fyddai'n gyfrifol am y broses ymgysylltu—prif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans, Stephen Harrhy, sydd bellach yn arwain y broses honno. Yn ddiddorol, pan gyfarfûm â’r elusen fis diwethaf, roeddent yn dweud nad eu cynnig hwy ydoedd bellach; roeddent bellach yn ymgyngoreion yn y cynigion eu hunain. Felly, cyhoeddodd EASC ddiweddariad yr wythnos diwethaf—dyma fe—gyda logo GIG Cymru arno, ac mae hwn yn dweud yn glir mai hwy fydd yn penderfynu ac yn gwneud y penderfyniad terfynol. Felly, rwy'n gobeithio y gall pawb dderbyn ac y gall y Gweinidog gadarnhau mai penderfyniad i GIG Cymru a Llywodraeth Cymru yw hwn—mae hynny’n amlwg. A dyna pam na fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw, gan y credaf ei fod yn gamarweiniol. Roedd yn amlwg fod Llywodraeth Cymru a GIG Cymru yn rhan o’r broses.

Hoffwn herio rhai o’r rhagdybiaethau a wnaed yn y cynnig gwreiddiol. Gallai ambiwlans awyr Cymru ymateb i hyd at 583 o ddigwyddiadau ychwanegol bob blwyddyn. Roedd hyn yn rhan fawr o'r cynnig i gau'r ddwy ganolfan; roedd yn elfen allweddol. Nawr, ni ddylai hyn ymwneud â'r digwyddiadau yr ymatebwyd iddynt, dylai ymwneud ag ymateb i'r digwyddiadau mwyaf hanfodol, y byddwn yn awgrymu eu bod yn mynd i fod yn rhannau mwyaf gwledig Cymru, oherwydd y seilwaith ffyrdd gwaeth a'r amser y mae'n ei gymryd i wasanaeth brys gyrraedd digwyddiad ar y ffordd. Ac er bod yr elusen ac EMRTS i'w gweld yn gwbl hyderus gyda'u cynigion ar y pryd, ar ôl llawer o herio, credaf efallai nad yw'r ffigur o 583 yn cael ei dderbyn i'r un graddau erbyn hyn. A byddai'n ddiddorol gweld unrhyw ffigurau wedi'u diweddaru yn nogfen newydd y cynnig.

Ni chredaf fod y cynigion gwreiddiol yn adlewyrchu amodau tywydd yn ddigonol, rhywbeth a ddylai fod wedi bod yn ganolog i'r ystyriaethau o ystyried yr heriau wrth hedfan i mewn a thuag at rannau o ganolbarth a gogledd Cymru. Ac mae cynigion ar gyfer symud canolfannau hefyd yn golygu na fydd y cerbyd ymateb cyflym, sydd hefyd yn elfen bwysig o hyn, yn gyflym mewn rhannau helaeth o Wynedd a'r canolbarth os cânt hwy eu symud hefyd. Nawr, ceir ardaloedd enfawr o ganolbarth a gogledd Cymru lle mae'n cymryd dros awr i gyrraedd cyfleusterau brys ac adrannau damweiniau ac achosion brys mewn cerbyd, ac rydym wedi gweld proses ddryslyd ers mis Awst diwethaf—dryslyd i Lywodraeth Cymru hefyd, yn ôl pob golwg, a dryslyd i'r cyhoedd yng Nghymru. Felly, hoffwn annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda'u partneriaid yn y GIG i sicrhau bod y cynigion sydd wedi'u diweddaru yn cynnwys parhau i weithredu canolfannau ambiwlans awyr yn y Trallwng a Chaernarfon fel bod gwasanaeth ambiwlans awyr brys digonol ar gael ledled Cymru gyfan.

Felly, wrth i’r ddadl hon symud yn ei blaen nawr, gobeithio y gallwn weithio gyda’n gilydd ar sut y gallwn gyflawni hynny, er mwyn i’r ddwy ganolfan aros ar agor. Rwy'n gobeithio y bydd y ddadl hon yn arwain at ganlyniad lle gall Llywodraeth Cymru a’r Gweinidog ymyrryd a chaniatáu i’r broses honno ddigwydd.

17:35

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1.

I have selected the amendment to the motion, and I call on the Minister for health to move formally amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. 

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu'r cyfan ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn nodi bod y Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys yn cynnal gwaith ymgysylltu ffurfiol fel rhan o adolygiad o wasanaeth Gwasanaethau Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys (EMRTS) Cymru.

Yn nodi mai bwriad yr adolygiad yw sicrhau bod y cleifion y mae angen y gwasanaeth arnynt yn gallu ei gael, waeth ble maent yn byw yng Nghymru neu ba bryd y mae arnynt ei angen.

Yn nodi nad oes unrhyw opsiynau na chynigion wedi'u cytuno eto, na phenderfyniadau wedi eu gwneud.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete all after point 1 and replace with:

Notes the Emergency Ambulance Services Committee is undertaking formal engagement as part of a review of the Emergency Medical Retrieval and Transfer Services (EMRTS) Cymru service.

Notes the review is intended to ensure patients who need the service can access it no matter where they live in Wales or when they need it.

Notes no options or proposals have yet been agreed, nor decisions made.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac mae Plaid Cymru yn falch iawn o allu cyd-gyflwyno'r cynnig yma. Mae'n bwysig iawn bod yna gefnogaeth ar draws y pleidiau yn fan hyn, a dwi yn apelio ar Aelodau ar y meinciau Llafur i gefnogi'r cynnig. 

Gadewch i fi fynd â chi nôl i fis Awst, tafarn y Tarw, y Bull, yn Llannerch-y-medd. Dwi ddim yn gwybod sut yn union i ddisgrifio extravaganza cymunedol y cneifio cylch. Oedd, mi oedd yna gneifio yno, ond mi oedd yna ffair yno, mi oedd yna wledd a pharti, mi oedd yna ocsiwn yno, ac mi godwyd £50,000 mewn un prynhawn, un gyda'r nos, a'r arian i gyd yn mynd i'r ambiwlans awyr. Pam? Achos mae pawb yn gwerthfawrogi'r gwasanaeth yma a beth mae'n ei olygu i'n cymunedau mwy gwledig ni, yn yr achos yna. Ydy, mae'n wasanaeth ar gyfer pob rhan o Gymru, y trefol a'r gwledig, ond un o'r gyrwyr mawr, wrth gwrs, y tu ôl i'r gwasanaeth pan sefydlwyd o oedd y ffaith bod yna gymaint o Gymru ymhell o ysbyty, yn anodd ei chyrraedd gan ambiwlans, neu ymhell o ofal iechyd arbenigol.

Dros amser, mi dyfodd y gwasanaeth—un, dau, tri, wedyn pedwar hofrennydd, efo dyfodiad timau arbenigol EMRTS wedyn, wrth gwrs, yn trawsnewid pethau, ac, erbyn hyn, mae hwn yn wasanaeth ym mhob rhan o Gymru, pob rhan o fewn cyrraedd hofrennydd, gyda Chaernarfon a'r Trallwng rhyngddyn nhw yn gwasanaethu'r gogledd-orllewin, y gogledd-ddwyrain a'r canolbarth. Ond rŵan mae hynny dan fygythiad. Y bwriad yw cau'r ddau safle yna, Caernarfon a'r Trallwng, a symud i un newydd, yng nghanol y gogledd yn rhywle, a dwi'n ofni bod hynny am fod yn gamgymeriad, os caiff o ddigwydd. Pam mae hyn hyd yn oed yn cael ei gynnig? Yn syml iawn, yn ôl EMRTS, mi fydd mwy o bobl yn gallu cael eu cyrraedd, nifer uwch; mi fydd mwy o alwadau yn gallu cael eu hateb gan dimau'r ambiwlans awyr—o'r awyr, neu gan eu fflyd o gerbydau. Achos, cofiwch, mae hwn yn wasanaeth sy'n gweithio mewn dwy ffordd—cerbydau ar y ffordd a hofrenyddion. Ond dwi'n ofni mai mater o geisio cyrraedd targed ystadegol ydy hyn, yn hytrach nag ystyried gwir bwrpas y gwasanaeth ambiwlans awyr. Os bydd yn bosib cyrraedd mwy o bobl—mae EMRTS yn dweud y bydd—a gwireddu'r uchelgais ystadegol, wel, dwi'n ofni mai drwy wasanaethu mwy o bobl yn ardaloedd mwy poblog y gogledd-ddwyrain fydd hynny yn cael ei gyflawni, a hynny ar draul poblogaeth yr ardaloedd mwyaf gwledig. Rŵan, fel y dywedais i, mae hwn yn wasanaeth i bob rhan o Gymru, ac mae'n bwysig bod EMRTS yn gallu cyrraedd gymaint â phosib o bobl yn y gogledd-ddwyrain hefyd. Felly, onid yr ateb ydy i roi tîm efo cerbyd ffordd yn yr ardal honno, tîm fyddai yn gallu gyrraedd ardal eang iawn yn gyflym, efo hofrenyddion wrth gwrs yn dal ar gael o'u bases presennol hefyd, os oes angen hynny?

Wrth gau Caernarfon a’r Trallwng, nid dim ond yr hofrenyddion fyddai’n mynd yna, mi fyddai’r cerbydau hefyd, a does dim angen arbenigwr ar ddaearyddiaeth Cymru i sylweddoli bod ceisio gwasanaethu gogledd Môn, pendraw Pen Llŷn, de Meirionnydd neu Bowys o Rhuddlan efo car fel gwasanaeth brys byth yn mynd i weithio.

Thank you very much, Llywydd, and Plaid Cymru is pleased to co-submit this motion. It's very important that there is cross-party support here, and I do appeal to Members on the Labour benches to support the motion.

Let me take you back to August, the Bull pub in Llannerch-y-medd. And I don't know how exactly to describe the community extravaganza of the sheep shearing. There was a fair there, there was a party, an auction, and £50,000 was raised in one afternoon and evening, and all of that funding donated to the air ambulance. Why? Because everybody appreciates this service and what it means to our more rural communities, in that case. Certainly, it's a service for all parts of Wales, the urban and the rural, but one of the major drivers behind the service and its establishment was the fact that there are so many parts of Wales that are long distances from hospitals, difficult to reach with ambulances, or a long way from specialist care.

Over time, the service grew: one, two, three, then four helicopters, with the inception of EMRTS teams transforming things further, and now this is a service provided in all parts of Wales, all parts covered by helicopters, with Caernarfon and Welshpool serving the north-east, the north-west and mid Wales. But now that's under threat. The intention is to close those two sites, Caernarfon and Welshpool, and to move to one site in central north Wales, and I fear that that will be a mistake if it happens. Why is this even being proposed? Well, quite simply, according to EMRTS, more people will be reached, a higher number, and more calls will be responded to by the air ambulance teams—by air or with their response vehicles. Because of course this is a service that works in two ways—on-road vehicles as well as helicopters. But I fear that it's a matter of hitting a statistical target, that that's what we have here, rather than considering the true purpose of the air ambulance service. If it's possible to reach more people—and EMRTS say that that's the case—and to deliver against that statistical ambition, well, I fear that it'll be through serving more people in the more populated areas of the north-east at the expense of the population in the more rural areas. Now, as I said, this is a service for all parts of Wales, and it's important that EMRTS can reach as many people as possible in the north-east too. So, isn't the solution to provide a team with a road vehicle in that area, a team that could reach a very wide area quickly, with helicopters still being available, of course, from their current bases, if needs be?

Now, in closing Caernarfon and Welshpool, it's not just the aircraft that would disappear, the vehicles would be gone too, and you don't need an expert on Welsh geography to realise that trying to serve the north of Anglesey, the far end of the Llŷn peninsula, south Meirionnydd or Powys from Rhuddlan with a vehicle as an emergency service is never going to work.

What we have asked for is a genuinely independent review of the proposal and the statistics that underpin it. The modelling system used wasn't designed for this the sort of thing. Many of the additional patients that apparently could be reached have already been addressed by enhancements to the Cardiff base. Remember the recent reports on the service, highlighting the need to enhance the Caernarfon service? Taking it away will never be an enhancement. Even with one of the helicopters having night-flying abilities, which we would all welcome, remember that means shifting one of the Caernarfon/Welshpool helicopters to an afternoon shift, meaning you'd have an enormous geographical area served by just one helicopter much of the time, and, in that scenario, the more densely populated areas of the north-east again are likely to be a big draw on resources.

These aren't just my fears; they're the fears of air ambulance operators, who point to the much increased flying time to some communities, and of doctors and paramedics. And let me finish with one last very important point: the air ambulance is a very, very powerful recruitment tool. Take away their Caernarfon base for example, and there goes that very valuable carrot to attract new emergency medicine doctors to Ysbyty Gwynedd, for example.

So, let's step away from the brink here, let's have proper engagement, let's really review what this proposal means independently and so avoid risking the amazing and well-merited goodwill and support shown to the Welsh air ambulance by the public in all parts of Wales.

Yr hyn rydym wedi gofyn amdano yw adolygiad gwirioneddol annibynnol o'r cynnig a'r ystadegau sy'n sail iddo. Nid oedd y system fodelu a ddefnyddiwyd wedi'i chynllunio ar gyfer y math hwn o beth. Eisoes mae llawer o'r cleifion ychwanegol y mae'n debyg y gellid eu cyrraedd wedi cael sylw drwy welliannau i ganolfan Caerdydd. A ydych yn cofio'r adroddiadau diweddar ar y gwasanaeth yn tynnu sylw at yr angen i wella gwasanaeth Caernarfon? Ni fydd ei ddileu byth yn welliant. Hyd yn oed gydag un o'r hofrenyddion â gallu i hedfan yn y nos, rhywbeth y byddem i gyd yn ei groesawu, cofiwch fod hynny'n golygu symud un o hofrenyddion Caernarfon/y Trallwng i shifft prynhawn, sy'n golygu y byddai gennych ardal ddaearyddol enfawr yn cael ei gwasanaethu gan un hofrennydd yn unig am lawer o amser, ac yn y senario honno, mae ardaloedd mwy poblog y gogledd-ddwyrain unwaith eto yn debygol o bwyso'n drwm ar adnoddau.

Nid fy ofnau i yn unig yw'r rhain, ond ofnau gweithredwyr yr ambiwlans awyr, sy'n nodi'r amser hedfan llawer hirach i rai cymunedau, ac ofnau meddygon a pharafeddygon. A gadewch imi orffen gydag un pwynt pwysig iawn: mae'r ambiwlans awyr yn arf recriwtio pwerus tu hwnt. Os cewch wared ar eu canolfan yng Nghaernarfon er enghraifft, mae'r abwyd gwerthfawr iawn hwnnw i ddenu meddygon meddygaeth frys newydd i Ysbyty Gwynedd, er enghraifft, yn diflannu.

Felly, gadewch inni gamu'n ôl o'r dibyn yma, gadewch inni ymgysylltu'n iawn, gadewch inni adolygu'r hyn y mae'r cynnig hwn yn ei olygu yn annibynnol, ac osgoi peryglu'r ewyllys da a'r gefnogaeth anhygoel a haeddiannol a ddangoswyd i ambiwlans awyr Cymru gan y cyhoedd ym mhob rhan o Gymru.

17:40

I'd like to thank my colleague Russell George for opening this debate and his efforts in this campaign of highlighting it on a national stage. The air ambulance is an essential part to the people of mid Wales, and it's a lifeline to the people who live there. As a rural area, we don't have many of the things that people in more densely populated parts of Wales take for granted. You know, it's one of the blessings and a curse of living in a rural area, really, that we don't have the services that other parts of Wales rely on. As a result, services like the Welsh air ambulance take on an even greater role. It's literally a lifesaver for many people in my constituency. Shutting the Welshpool base will reduce the ability of the air ambulance to fulfil its role in my area. It's where it's needed most; it will mean longer travel times for the air ambulance coming from north Wales and a reduced ability to get to where it needs to get to in poor weather conditions, something that has been highlighted by many people.

The slow ambulance response times in parts of mid Wales are also a big problem, and also the lack of health provision—as my colleague Russell George said—that we don't have a district general hospital, and this again means the air ambulance plays more of a vital role. It really does save lives, and the public in mid Wales and in Brecon and Radnor know this. Of course, it doesn't just impact the people from my constituency; the air ambulance sometimes crosses over the border into Herefordshire and Shropshire to help people who've had major accidents there, and, if the base is put into north Wales, that will affect the delivery of that to help those people across the border who need that help in their hour of need. So, this will be felt far wider than just mid Wales; it'll be felt into England as well.

So, I recently attended a public meeting in Knighton organised by the SAVE Wales Air Ambulance campaign, and I'd like to pay tribute on the record to all their hard work and what they're doing in leading this campaign. The event in Knighton was attended by campaigners, members of the public and local councillors, and it was clear in that meeting about the passion that local people have for our air ambulance. The amount of money that is raised for that air ambulance is surely astronomical; it's probably one of the best funded charities in Wales, because people right across Wales understand how important it is. So, if this move happens and it goes away, it'll just have a devastating impact on the people of Powys and my constituency, as my colleague Russell George has said.

Of course, it is disappointing that the consultation process has been delayed, but we understand that there are huge pressures in the NHS and the staff are needed to tackle those problems. But once the consultation gets started again and gets back on track, I hope that that consultation will be wide ranging, very open and transparent, because it is clear that the bulk of public opinion is on the side of keeping that Welsh air ambulance base in Welshpool and in mid Wales.

Previously, I met with the chief ambulance service commissioner and expressed my concerns about this proposal and asked him for clarity about the consequence of a potential move. I hope, as the consultation process proceeds, that we will actually get that clarity that we want and shine some more light on the data—what my colleague Russell George has also said. But let me be clear: keeping the Welsh air ambulance bases in Wales is of the utmost importance for everybody, and if this is taken away, lives will be lost in my constituency and wider.

I'm proud to campaign for the retention of the air ambulance base in Welshpool alongside all of my Welsh Conservative colleagues here and my colleagues across the Chamber in Plaid Cymru. I call on the Welsh Government and its partners to do everything they can to make sure that ambulance base stays in Welshpool and to stand up for the people of mid Wales. I say to other political parties in the Chamber: please support our motion today in the interests of the people and the lives of the people in mid Wales. We need this service in mid Wales, so please don't take our lifeline away, and vote for our motion today. Thank you.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Russell George am agor y ddadl hon a’i ymdrechion yn yr ymgyrch i dynnu sylw at y mater ar lwyfan cenedlaethol. Mae’r ambiwlans awyr yn hanfodol i bobl canolbarth Cymru, ac mae’n rhaff achub i’r bobl sy’n byw yno. Fel ardal wledig, nid oes gennym lawer o’r pethau y mae pobl mewn rhannau mwy poblog o Gymru yn eu cymryd yn ganiataol. Wyddoch chi, mae'n un o fendithion ac yn un o felltithion byw mewn ardal wledig nad oes gennym y gwasanaethau y mae rhannau eraill o Gymru yn dibynnu arnynt. O ganlyniad, mae gan wasanaethau fel ambiwlans awyr Cymru fwy fyth o rôl. Mae'n llythrennol yn achub bywydau llawer o bobl yn fy etholaeth. Bydd cau canolfan y Trallwng yn lleihau gallu’r ambiwlans awyr i gyflawni ei rôl yn fy ardal i. Dyma ble mae ei angen fwyaf; bydd yn golygu amseroedd teithio hirach i’r ambiwlans awyr sy’n dod o ogledd Cymru a llai o allu i gyrraedd lle mae angen iddo gyrraedd mewn tywydd gwael, rhywbeth sydd wedi’i nodi gan lawer o bobl.

Mae amseroedd ymateb araf ambiwlansys mewn rhannau o’r canolbarth hefyd yn broblem fawr, a hefyd y diffyg darpariaeth iechyd—fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Russell George—nad oes gennym ysbyty cyffredinol dosbarth, ac mae hyn eto’n golygu bod yr ambiwlans awyr yn chwarae rôl fwy hanfodol. Mae'n bendant yn achub bywydau, ac mae'r cyhoedd yn y canolbarth ac ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed yn gwybod hyn. Wrth gwrs, nid ar bobl fy etholaeth yn unig y mae hyn yn effeithio; mae’r ambiwlans awyr weithiau’n croesi'r ffin i swydd Henffordd a swydd Amwythig i helpu pobl sydd wedi cael damweiniau mawr yno, ac os caiff y ganolfan ei symud i ogledd Cymru, bydd hynny’n effeithio ar y modd y darperir y cymorth hwnnw i helpu’r bobl dros y ffin sydd angen y cymorth hwnnw pan fo'i angen. Felly, bydd hyn yn cael ei deimlo ymhell y tu hwnt i ganolbarth Cymru'n unig; bydd yn cael ei deimlo i mewn i Loegr hefyd.

Felly, yn ddiweddar, bûm mewn cyfarfod cyhoeddus yn Nhrefyclo a drefnwyd gan ymgyrch Achub Ambiwlans Awyr Cymru, a hoffwn dalu teyrnged i’w holl waith caled a’r hyn y maent yn ei wneud yn arwain yr ymgyrch hon. Roedd ymgyrchwyr, aelodau o’r cyhoedd a chynghorwyr lleol yn bresennol yn y digwyddiad yn Nhrefyclo, ac roedd yr angerdd sydd gan bobl leol dros ein hambiwlans awyr yn amlwg yn y cyfarfod hwnnw. Mae’r swm o arian a godir ar gyfer yr ambiwlans awyr yn aruthrol; mae'n debyg ei bod yn un o'r elusennau a ariennir orau yng Nghymru, gan fod pobl ledled Cymru'n deall pa mor bwysig ydyw. Felly, os bydd yn cael ei symud a'i fod yn diflannu, bydd yn cael effaith ddinistriol ar bobl Powys a fy etholaeth i, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Russell George.

Wrth gwrs, mae’n siomedig fod y broses ymgynghori wedi’i gohirio, ond rydym yn deall bod pwysau enfawr ar y GIG a bod angen y staff i fynd i’r afael â’r problemau hynny. Ond pan fydd yr ymgynghoriad yn ailgychwyn ac yn ôl ar y trywydd iawn, rwy'n gobeithio y bydd yr ymgynghoriad hwnnw’n eang, yn agored ac yn dryloyw iawn, gan ei bod yn amlwg fod y rhan fwyaf o'r cyhoedd o blaid cadw’r ganolfan ambiwlans awyr yn y Trallwng ac yng nghanolbarth Cymru.

Yn flaenorol, cyfarfûm â phrif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans a mynegais fy mhryderon ynglŷn â'r cynnig hwn a gofyn iddo am eglurder ynghylch canlyniadau unrhyw symud posibl. Wrth i’r broses ymgynghori fynd rhagddi, rwy'n gobeithio y cawn yr eglurder yr hoffem ei gael ac y gellir taflu mwy o oleuni ar y data—ac mae fy nghyd-Aelod Russell George wedi dweud hyn hefyd. Ond gadewch imi ddweud yn glir: mae cadw'r canolfannau ambiwlans awyr Cymru yng Nghymru o'r pwys mwyaf i bawb, ac os cânt eu cau, bydd bywydau'n cael eu colli yn fy etholaeth i a thu hwnt.

Rwy’n falch o ymgyrchu dros gadw’r ganolfan ambiwlans awyr yn y Trallwng ochr yn ochr â fy holl gyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig yma, a fy nghyd-Aelodau ar ochr arall y Siambr ym Mhlaid Cymru. Galwaf ar Lywodraeth Cymru a’i phartneriaid i wneud popeth a allant i sicrhau bod y ganolfan ambiwlans yn aros yn y Trallwng ac i sefyll dros bobl canolbarth Cymru. Dywedaf wrth bleidiau gwleidyddol eraill yn y Siambr: os gwelwch yn dda, cefnogwch ein cynnig heddiw er budd y bobl a bywydau pobl yng nghanolbarth Cymru. Mae angen y gwasanaeth hwn arnom yn y canolbarth, felly peidiwch â chael gwared ar ein rhaff achub, a phleidleisiwch o blaid ein cynnig heddiw. Diolch.

17:45

Diolch i Russell George am gyflwyno'r ddadl yma y prynhawn yma. Rŵan, ar y cychwn fan yma, dwi am bwysleisio ein bod ni ar y meinciau yma a, gwn, y meinciau draw hefyd yn gyfeillion i'r ambiwlans awyr. Mi ydyn ni'n dod at y mater yma fel critical friends, a'r rheswm am hynny ydy oherwydd bod yr elusen gwych yma a'r gwasanaeth rhagorol y mae'n ei ddarparu mor ofnadwy o bwysig i Ddwyfor Meirionnydd a chymunedau eraill y gogledd a'r canolbarth. Dwi wedi cynnal cyfarfodydd cyhoeddus ym Mhorthmadog, Tywyn a Phwllheli, ac mae'r cannoedd o bobl sydd wedi mynychu'r cyfarfodydd yna a sôn am eu straeon personol a'u profiadau nhw yn dyst i werth amhrisiadwy'r gwasanaeth yma.

Gadewch inni beidio ag anghofio i'r ambiwlans awyr ddod i ogledd Cymru yn dilyn ymgyrch gan Nia Evans o Ddolgellau yn dilyn damwain car erchyll a gafodd hi a'i hannwyl ddyweddi ar y pryd, Kieron Wilkes, ger Harlech nôl yn 2002. Tristwch yr hanes hwnnw, wrth gwrs, ydy i Mr Wilkes golli ei fywyd, ond achubwyd bywyd Nia ar ôl i ambiwlans awyr yr heddlu ei chymryd hi i Ysbyty Gwynedd. Fe ddeisebodd Nia yn llwyddiannus i gael canolfan ambiwlans awyr yn y gogledd. Felly, ystyriwch ardal Harlech, neu Langrannog neu Langynog; maen nhw'n ardaloedd diarffordd, gwledig, ac ymhell o bob gwasanaeth craidd. Ers hynny, mae'r elusen wedi profi i fod yn un o'r rhai mwyaf poblogaidd yn y gogledd a'r canolbarth, efo'n cymunedau gwledig yn codi cannoedd o filoedd o bunnoedd, fel rydyn ni wedi clywed yn barod, ar gyfer yr elusen, oherwydd eu bod nhw'n gweld gwerth yn y gwasanaeth. 

Fe ges i'r fraint o fynd i Ddinas Dinlle i siarad â'r meddygon a'r gweithlu yno flwyddyn diwethaf ac mae'r holl beth yn gwbl anhygoel. Godidowgrwydd safle Dinas Dinlle ydy ei fod nepell o Ysbyty Gwynedd, sydd felly'n golygu bod gweithlu meddygol yr ambiwlans awyr yn medru gwella eu sgiliau meddygol yn yr ysbyty hefyd, sydd wrth gwrs yn cyfoethogi pawb.

Ond er mai ambiwlans awyr ydy'r enw, mae o'n llawer iawn mwy na hynny, mewn gwirionedd. Nid gwasanaeth cludo ydy'r ambiwlans awyr, ond yn hytrach ysbyty bach yn yr awyr neu ar bedair olwyn ydy o, efo pobl dawnus ac ymroddedig yn medru cyrraedd y llefydd mwyaf diarffordd er mwyn achub bywydau yn y fan a'r lle. Oherwydd mae mwy i'r ambiwlans awyr na hofrennydd.

Yr elfen bwysicaf, wrth gwrs, ydy'r meddygon sydd yn rhan o'r tîm, ond mae'r rapid response vehicles, yr RRVs, yn elfen greiddiol. I'r rhai hynny ohonoch chi sydd yn adnabod Dwyfor a Meirionnydd, mi fyddwch chi'n gwybod, er gwaethaf prydferthwch hynod yr etholaeth, mae'r môr, y llynnoedd a'r afonydd yn ein lapio ni'n aml mewn trwch o niwl a nudden. Pan fo hyn yn digwydd, gall hofrennydd ddim glanio, ac mi ydyn ni'n ddibynnol ar y cerbydau brys sydd yn rhan o wasanaeth yr elusen. Rŵan, pe canolir y gwasanaeth yn Rhuddlan, pa mor sydyn ydych chi'n meddwl y gall cerbyd ffordd RRV gyrraedd oddi yno i rywle fel Anelog ym mhen draw Llŷn, neu i Lanymawddwy? Mi fydd o'n oriau arnyn nhw'n cyrraedd. Bydd yn amhosibl iddyn nhw gyrraedd unrhyw un o'r llefydd yma mewn pryd. Felly, er gwaethaf y ffaith bod modelau cyfrifiadurol yn awgrymu y gellir achub mwy o fywydau, y gwir ydy mai ein cymunedau arfordirol a gwledig fydd yn dioddef.

Sydd yn dod â fi at fy mhwynt olaf: dwi am i'r Llywodraeth yma roi sicrwydd inni fod ganddyn nhw ffydd llwyr yn y rhaglen fodelu Optima sydd wedi cael ei defnyddio i gyfiawnhau'r argymhellion. Ffigurau iechyd Cymru, y Llywodraeth, sy'n cael eu mewnbynnu ac EMRTS sydd yn gwneud yr asesiad, felly gall y Llywodraeth ddim golchi eu dwylo o hyn. Oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r ffigurau'n canolbwyntio ar niferoedd y digwyddiadau y gellir eu cyrraedd, fel y soniodd Russ ynghynt, ond heb ystyried ai dyma'r digwyddiadau mwyaf angenrheidiol i'w cyrraedd, gan fod rhaglen Optima wedi'i llunio ar gyfer ambiwlansys mewn amgylchiadau mwy cyffredin, nid ei llunio ar gyfer anghenion ambiwlans awyr ar draws ardal wledig eang.

I gloi, felly, mae'r gwasanaeth yma wedi profi'i hun i fod yn gwbl hanfodol i'n cymunedau ni, ac mae'r argymhellion sy'n cael eu cynnig yn awgrymu y bydd yn ein cymunedau gwledig ar eu colled. Dwi a'r bobl dwi'n eu cynrychioli yn chwilio am sicrwydd na fyddwn ni'n colli unrhyw lefel o wasanaeth yma, ac nad ymarfer mewn cyrraedd targedau ar draul lles ac iechyd pobl yn fy etholaeth i ydy hyn. Diolch yn fawr iawn.

Thank you to Russell George for tabling this important debate this afternoon. At the outset, I want to emphasise that we on these benches and, I know, those on the opposite benches too are friends of the air ambulance. We approach this issue as critical friends, and the reason for that is because this excellent charity and the wonderful service that it provides are so crucially important to Dwyfor Meirionnydd and other communities in north and mid Wales. I've held public meetings in Porthmadog, Towyn and Pwllheli, and the hundreds of people who have attended those meetings and discussed their own personal stories and experiences are testament to the invaluable service provided.

Let us not forget that the air ambulance came to north Wales following a campaign by Nia Evans from Dolgellau following an appalling road accident that she and her fiancé at the time, Kieron Wilkes, suffered near Harlech in 2002. The sadness is that Mr Wilkes lost his life in the accident, but Nia was saved after the police air ambulance took her to Ysbyty Gwynedd. She successfully petitioned to have an air ambulance centre in north Wales. So, consider the Harlech area, or indeed Llangrannog or Llangynog; they are remote, rural areas, a long way from all core services. Since then, the charity has proved to be one of the most popular in north and mid Wales, with our rural communities raising hundreds of thousands of pounds, as we've heard already, for the charity, because they understand the value of the service.

I had the privilege of going to Dinas Dinlle to speak to the workforce and the doctors there last year, and the whole thing is quite incredible. The glory of the Dinas Dinlle site is that it's just a stone's throw from Ysbyty Gwynedd, which means that the workforce there can improve their medical skills in the hospital too, which of course enhances the experience of all.

Although the air ambulance is its name, it is far more than that in reality. It's not a service that just carries patients; it's a small airborne hospital or one on four wheels, with talented, committed people being able to reach the most remote areas to save lives on the spot. Because there's more to the air ambulance than a helicopter.

The most important element, of course, are the medics who are part of the team, but the rapid response vehicles, the RRVs, are also a core element. For those of you who know Dwyfor and Meirionnydd, you will know, despite the incredible beauty of the constituency, the sea, the lakes and the rivers do often leave us in a blanket of fog and mist, and when this happens, the helicopters can't land and we are reliant on the rapid responsive vehicles that are part of the charity's service. Now, if the service was centred in Rhuddlan, how quickly do you think a rapid response vehicle could reach from there to somewhere such as Anelog at the far end of the Llŷn peninsula, or Llanymawddwy? It would take hours. It would be impossible for them to get to any of these places in time. So, despite the fact that computer modelling suggests that more lives could be saved, the truth is that our coastal and rural communities will suffer.

That brings me to my final point: I want the Government here to give us an assurance that they have full confidence in the Optima modelling programme that's been used to justify these recommendations. These are the Welsh Government's health figures that are being inputted, and EMRTS is making the assessment, so the Government can't wash its hands of this. Because, as I understand it, the figures focus on the number of incidents that can be reached, as Russ mentioned earlier, but without taking account of whether these are the most serious incidents, because Optima is drawn up for ambulances in more general contexts, not for the needs of an air ambulance covering a large rural area.

To conclude, therefore, this service has proven itself to be crucial to our communities, and the recommendations made suggest that our rural communities will lose out. The people I represent and I are seeking assurances that we won't lose any level of service here, and that this isn't an exercise in reaching targets at the expense of the health and well-being of the people in my constituency. Thank you very much.

17:50

I'm afraid the Welsh Labour Government claims to be in favour of universal healthcare, but it's once again proving that this is not the case. Rather than be universal, it's showing itself just to be south Wales healthcare, and north Wales, once again, being left behind by politicians in Cardiff Bay.

We've rightly called the Welsh air ambulance service invaluable, because it is invaluable to the people of mid and north Wales who often live in rural communities or far away from the nearest hospital, as has been mentioned. And also, on top of that, the areas of mid and north Wales attract a lot of tourists, particularly in the summer months, and because of the geography of the area, it attracts a lot of people wanting to engage in outdoor pursuits, which, as enjoyable as they are, do pose a risk. And, unfortunately, you will always get people who are willing to climb up Snowdon in the summer wearing shorts, T-shirts and flip-flops, which, obviously, poses a higher risk, which is why we need these vital services in rural areas to cater for those needs of the area. 

Again and again, residents are being increasingly isolated by the policies of the Welsh Government and rightly feel that they've been left behind compared to people down here in Cardiff. A combined base in north Wales risks not adding any benefit to the service or for those who need it the most, and I fully support the status quo in keeping the Welshpool and Caernarfon stations running and operating and doing the good job that they're doing on a daily basis. I applaud the 20,000 residents who have signed a petition to prevent base closure, and those who have taken part in a banner campaign. This shows that residents want the Welsh Government here in Cardiff Bay to listen to their deep concerns over the NHS, and it also shows that the Welsh Government are not considering the bigger picture. By removing the availability of air ambulance to people in mid and north Wales, it will just add to the pressures on ambulances and the waiting times that we see day in, day out across our healthcare services, particularly at Betsi Cadwaladr University Health Board. So, I urge all Members of the Senedd to support our motion unamended this afternoon. Thank you.

Mae arnaf ofn fod Llywodraeth Lafur Cymru yn honni ei bod o blaid gofal iechyd cyffredinol, ond mae'n profi unwaith eto nad yw hyn yn wir. Yn hytrach na bod yn hollgynhwysol, mae'n dangos ei bod o blaid gofal iechyd yn ne Cymru'n unig, gyda gogledd Cymru, unwaith eto, yn cael ei adael ar ôl gan wleidyddion ym Mae Caerdydd.

Rydym wedi galw gwasanaeth ambiwlans awyr Cymru yn amhrisiadwy, a hynny’n gwbl briodol, gan ei fod yn amhrisiadwy i bobl y canolbarth a’r gogledd sy’n aml yn byw mewn cymunedau gwledig neu’n bell o’r ysbyty agosaf, fel y nodwyd. A hefyd, yn ychwanegol at hynny, mae ardaloedd y canolbarth a'r gogledd yn denu llawer o dwristiaid, yn enwedig yn ystod misoedd yr haf, ac oherwydd daearyddiaeth yr ardal, mae'n denu llawer o bobl sy'n awyddus i wneud gweithgareddau awyr agored, sydd, er mor bleserus ydynt, yn gallu creu risg. Ac yn anffodus, byddwch bob amser yn gweld pobl sy'n fodlon dringo'r Wyddfa yn yr haf mewn siorts, crysau-T a fflip-fflops, sydd, yn amlwg, yn creu risg uwch, a dyna pam fod angen y gwasanaethau hanfodol hyn arnom mewn ardaloedd gwledig er mwyn darparu ar gyfer anghenion yr ardal.

Dro ar ôl tro, mae trigolion yn cael eu hynysu fwyfwy gan bolisïau Llywodraeth Cymru ac yn teimlo, yn gwbl briodol, eu bod wedi cael eu gadael ar ôl o gymharu â phobl i lawr yma yng Nghaerdydd. Mae perygl na fydd canolfan gyfunol yn y gogledd yn ychwanegu unrhyw fudd i’r gwasanaeth nac i’r rheini sydd ei angen fwyaf, ac rwy’n llwyr gefnogi’r status quo o ran cadw canolfannau'r Trallwng a Chaernarfon yn weithredol fel y gallant wneud y gwaith da a wnânt yn ddyddiol. Rwy'n cymeradwyo'r 20,000 o drigolion sydd wedi llofnodi deiseb i atal y canolfannau rhag cau, a’r rheini sydd wedi cymryd rhan mewn ymgyrch godi baneri. Mae hyn yn dangos bod trigolion am i Lywodraeth Cymru yma ym Mae Caerdydd wrando ar eu pryderon dwys ynglŷn â'r GIG, ac mae hefyd yn dangos nad yw Llywodraeth Cymru'n ystyried y darlun ehangach. Drwy gael gwared ar argaeledd ambiwlans awyr i bobl yn y canolbarth a’r gogledd, bydd yn ychwanegu at y pwysau ar ambiwlansys a’r amseroedd aros a welwn o ddydd i ddydd ar draws ein gwasanaethau gofal iechyd, yn enwedig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Felly, rwy’n annog holl Aelodau’r Senedd i gefnogi ein cynnig heb welliannau y prynhawn yma. Diolch.

Hoffwn i ddechrau drwy gofnodi fy niolch i a phawb, dwi'n siŵr, yma i'r gwirfoddolwyr hynny sy'n rhan o grwpiau fel Achub Ambiwlans Awyr Cymru—y Trallwng am eu gwaith diflino yn codi ymwybyddiaeth o’r materion sy’n cael eu trafod yma y prynhawn yma.

Mae’r ffaith bod dros 20,000 o lofnodion, fel rŷn ni wedi clywed yn barod, sy’n gwrthwynebu cau canolfan y Trallwng yn dangos cryfder y teimlad lleol tuag at y gwasanaeth, gan ymgorffori’r berthynas arbennig sy’n bodoli rhwng yr ambiwlans awyr a’r cymunedau y mae’n eu gwasanaethu. Mae'r berthynas hon yn adlewyrchu’r ffaith bod cannoedd o fywydau wedi cael eu hachub gan yr ambiwlans awyr, ac mae’n cael ei hadlewyrchu ymhellach, fel rŷn ni wedi clywed yn barod, gan y miloedd o bunnoedd sy’n cael eu cyfrannu’n flynyddol gan bobl ar draws canolbarth a gorllewin Cymru, sy’n rhoi’n hael o’u pocedi i gefnogi’r elusen arbennig yma. Mae’n siom bod gwreiddiau cymunedol yr ambiwlans awyr, a’r ymdeimlad o berchnogaeth gymunedol, yn cael eu peryglu gan y cynlluniau i adleoli’r gwasanaeth.

I'd like to begin by putting on record my thanks and the thanks of all of us here, I'm sure, to those volunteers who are part of groups such as SAVE Wales Air Ambulance—Welshpool Base for their tireless work to raise awareness of the proposals that we are discussing here this afternoon.

The fact that there have been over 20,000 signatures, as we have already heard, opposing the closure of the Welshpool base demonstrates the strength of feeling locally towards the service, encapsulating that special relationship that exists between the air ambulance and the communities that it serves. And this relationship reflects the fact that hundreds of lives have been saved by the air ambulance, and is further exemplified, as we have already heard, by the thousands of pounds donated every year by people across mid and west Wales, who give generously from their own pockets to support this special charity. And it's disappointing that the air ambulance’s roots in its community, and the sense of local ownership of the service, are at risk due to the plans to relocate the service.

As has been highlighted during this debate already, many communities in mid Wales are feeling increasingly abandoned in their access to wider health provision. There's no general hospital in Powys, and previously available services—at Llanidloes and Newtown, for example—have been downgraded, and ambulance response times continue to fall shamefully short of critical targets. Under the wider pressures of austerity, this running down of services has often been justified by the sparseness and rurality of the mid Wales population. Despite consistent warnings from Plaid Cymru about its long-term consequences, there has been a historical drive to centralise services in more urban settings, and we are therefore seeing the dire consequences of this playing out this winter.

It is precisely the rurality of mid and west Wales’s communities that makes an effective local emergency response all the more vital. We have an ageing population, high numbers of people undertaking open-air activities, high numbers and prevalence of farming and agricultural activity, and what have been recently acknowledged as the most dangerous roads in Britain. This all means that our rural communities are rife with potential medical emergencies, to which timely responses are both critical and made difficult by a complex geography. While local healthcare provision has been hollowed out in these communities, the air ambulance has been the one constant—seen by many as a vital safety net.

Fel yr amlygwyd eisoes yn ystod y ddadl hon, mae llawer o gymunedau yn y canolbarth yn teimlo eu bod yn cael eu gadael ar ôl i raddau mwy a mwy o ran eu mynediad at ddarpariaeth iechyd ehangach. Nid oes ysbyty cyffredinol ym Mhowys, ac mae'r gwasanaethau a oedd ar gael yn flaenorol—yn Llanidloes a'r Drenewydd, er enghraifft—wedi cael eu hisraddio, ac mae amseroedd ymateb ambiwlansys yn parhau i fod yn gywilyddus o bell o gyrraedd targedau hanfodol. O dan bwysau ehangach cyni, mae’r dirywiad hwn mewn gwasanaethau yn aml wedi’i gyfiawnhau gan natur wasgaredig a gwledigrwydd poblogaeth y canolbarth. Er gwaethaf rhybuddion cyson gan Blaid Cymru am y canlyniadau hirdymor, cafwyd ymgyrch hanesyddol i ganoli gwasanaethau mewn lleoliadau mwy trefol, ac o'r herwydd, rydym yn gweld canlyniadau enbyd hyn yn dod i'r amlwg y gaeaf hwn.

Natur wledig cymunedau'r canolbarth a'r gorllewin yw'r union reswm pam fod ymateb brys lleol effeithiol yn fwy hanfodol byth. Mae gennym boblogaeth sy’n heneiddio, niferoedd uchel o bobl yn gwneud gweithgareddau awyr agored, llawer iawn o ffermio a gweithgaredd amaethyddol, a ffyrdd mwyaf peryglus Prydain fel y cydnabuwyd yn ddiweddar. Golyga hyn oll fod ein cymunedau gwledig yn frith o argyfyngau meddygol posibl, y mae ymatebion amserol iddynt yn hollbwysig ac yn anodd oherwydd y ddaearyddiaeth gymhleth. Er bod darpariaeth gofal iechyd lleol wedi'i thorri i'r asgwrn yn y cymunedau hyn, yr ambiwlans awyr yw'r un peth cyson—sy'n cael ei ystyried gan lawer yn rhwyd ddiogelwch hanfodol.

Rwy'n cydnabod bod yr ambiwlans awyr wedi addo y bydd yr ymateb sydyn hwn yn parhau mewn unrhyw achos o ganoli, ac yn sicr rwy’n croesawu’r ymrwymiad hwnnw. Fodd bynnag, fel eraill, rwy'n arbennig o bryderus ynghylch yr effaith y gallai unrhyw ganoli ei chael ar effeithiolrwydd, fel yr oedd Mabon yn sôn amdano yn gynharach, y gwasanaeth cerbyd ymateb cyflym—y rapid response vehicle—sy'n cael ei ddarparu gan yr elusen. Rŷm ni wedi gweld yn y Trallwng, ac mewn mannau eraill, fod y gwasanaeth ymateb hwn wedi bod yn hanfodol ar adegau pan nad yw’r hofrennydd wedi gallu hedfan oherwydd, efallai, tywydd gwael. Yn wir, yn 2021, o’r 3,544 o deithiau ymateb a wnaed gan ambiwlans awyr Cymru ledled Cymru, roedd bron i hanner y rhain—47 y cant—wedi’u gwneud gan gerbyd ymateb cyflym.

I acknowledge that the air ambulance has pledged that this rapid response that it offers will continue in any process of centralisation, and I certainly welcome that commitment. However, like others, I am particularly concerned about the impact that any such centralisation could have on the effectiveness, as Mabon mentioned earlier, of the rapid response vehicle service provided by the charity. We have seen in Welshpool, and in other areas, that these road response services have been vital when the helicopter has been unable to fly because, perhaps, of poor weather. Indeed, in 2021, of the 3,544 response journeys made by the air ambulance across Wales, almost half—47 per cent—were attended by a rapid response vehicle.

I am concerned, therefore, that the centralisation of these vehicles in north Wales will drastically hamper the effectiveness of rapid response vehicles. And at a time of such severe strain on the ambulance service, this concern is particularly grave.

This debate has highlighted many things, from the magnitude of local feeling, to questions regarding the data used by the air ambulance service in its decision making. I share all of the concerns expressed this evening about the implications of any centralisation plans. I would urge Welsh Government, therefore, to work with its NHS partners and the Welsh Air Ambulance Charitable Trust to ensure that any reorganisation does not endanger the lives of people living in mid and west Wales.

Rwy'n bryderus, felly, y bydd canoli’r cerbydau hyn yng ngogledd Cymru'n amharu’n sylweddol ar effeithiolrwydd cerbydau ymateb cyflym. Ac ar adeg pan fo straen mor ddifrifol ar y gwasanaeth ambiwlans, mae’r pryder hwn yn arbennig o ddifrifol.

Mae’r ddadl hon wedi tynnu sylw at lawer o bethau, o gryfder y teimladau lleol, i gwestiynau ynghylch y data a ddefnyddir gan y gwasanaeth ambiwlans awyr wrth wneud penderfyniadau. Rwy'n rhannu'r holl bryderon a fynegwyd heno am oblygiadau unrhyw gynlluniau i ganoli. Hoffwn annog Llywodraeth Cymru, felly, i weithio gyda’i phartneriaid yn y GIG ac Ymddiriedolaeth Elusennol Ambiwlans Awyr Cymru i sicrhau na fydd unrhyw ad-drefnu'n peryglu bywydau pobl sy’n byw yng nghanolbarth a gorllewin Cymru.

17:55

Diolch i'r Ceidwadwyr ac i Russell George am osod y mater yma.

Thank you to the Conservatives and to Russell George for setting out these important issues.

Across the Chamber, I think it's fair to say, we are in awe of the Welsh ambulance service. It is an absolute life-saver, and I am very clear that I’ll be supporting this motion this evening. Both the Welshpool and Caernarfon air ambulance bases provide mid and north Wales respectively with a lifeline in the form of emergency medical support and transit.

Rural healthcare is challenging, we know. But we need more rural healthcare, not less, and what this proposal, as we understand it at the moment, is saying is that we will have less coverage across rural areas, particularly for Mid and West Wales, which I represent. It’s my strong view that the Welsh air ambulance and the Welsh NHS have not been able to demonstrate by independent evidence that more lives will be saved, in particular in those areas where the bases currently reside, and therefore it is really clear we must oppose the potential and proposed closures. It’s hard, really, to describe—unless you live, in my case, in Mid and West Wales—the absolute public outcry about the proposal. There is real, genuine fear that people will lose lives. We need to be clear that that is not going to be the case. There is not a shop, there is not a cafe around where I live, and where many of us live in Mid and West Wales—and perhaps the same in north Wales as well—where there isn’t a poster saying 'Save the Welsh Air Ambulance'. Many people, as you’ve heard, are not just thinking it’s about their lives, their relatives’ lives, their neighbours’ lives—it is about the fact that they’ve invested their heart and soul in fundraising for this absolutely important service.

It's worth noting that, since these proposals were leaked to the press, the air ambulance and Welsh NHS have been so far unwilling to provide the data. Communication is key to this, and, let’s be honest, it’s been a mess up to today. Russell George has helpfully tried to navigate us through the changes, and the mixture in who’s responsible for what. We maybe have got our heads around it, but the people who are investing their lives and the pennies and the pounds that they put into it will not have done. At the moment, I can see no option but to maintain the service as it is and commit to the bases remaining where they are until there is absolute clear, independent scrutiny of the figures and there is a much better communications plan of the data, and an openness to listen to the people that this will affect. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Ar draws y Siambr, rwy'n meddwl ei bod hi'n deg dweud ein bod yn parchu gwasanaeth ambiwlans Cymru. Mae'n achub bywydau, ac rwy'n glir iawn y byddaf yn cefnogi'r cynnig hwn heno. Mae canolfannau ambiwlans awyr y Trallwng a Chaernarfon yn darparu rhaff achub yng nghanolbarth a gogledd Cymru ar ffurf cymorth meddygol a chludiant brys.

Fe wyddom fod gofal iechyd gwledig yn heriol. Ond mae angen mwy o ofal iechyd gwledig, nid llai, ac mae'r cynnig hwn fel y'i deallwn ar hyn o bryd yn dweud y bydd gennym lai o wasanaeth ar draws ardaloedd gwledig, yn enwedig ar gyfer Canolbarth a Gorllewin Cymru, yr ardal rwy'n ei chynrychioli. Fy marn gref i yw nad yw ambiwlans awyr Cymru a GIG Cymru wedi gallu dangos drwy dystiolaeth annibynnol y bydd mwy o fywydau'n cael eu hachub, yn enwedig yn yr ardaloedd lle mae'r canolfannau ar hyn o bryd, ac felly mae'n wirioneddol glir fod yn rhaid inni wrthwynebu'r cynnig posibl i gau. Mae'n anodd disgrifio, mewn gwirionedd—oni bai eich bod chi'n byw, yn fy achos i, yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru—y gwrthwynebiad cyhoeddus cryf i'r cynnig. Mae yna ofn gwirioneddol y bydd pobl yn colli eu bywydau. Mae angen inni fod yn glir nad yw hynny'n mynd i ddigwydd. Nid oes siop, nid oes caffi lle rwy'n byw, a lle mae llawer ohonom yn byw yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru—a'r un fath yn y gogledd hefyd efallai—lle nad oes poster yn dweud 'Achubwch Ambiwlans Awyr Cymru'. Mae llawer o bobl, fel rydych wedi clywed, yn meddwl ei fod yn ymwneud â mwy na'u bywydau hwy, bywydau eu perthnasau, bywydau eu cymdogion—mae'n ymwneud â'r ffaith eu bod wedi buddsoddi eu calonnau a'u heneidiau'n codi arian ar gyfer y gwasanaeth hollbwysig hwn.

Ers i'r cynigion hyn gael eu datgelu'n answyddogol i'r wasg, mae'n werth nodi bod yr ambiwlans awyr a GIG Cymru wedi bod yn anfodlon darparu'r data hyd yma. Mae cyfathrebu'n allweddol i hyn, a gadewch inni fod yn onest, mae wedi bod yn llanast hyd at heddiw. Mae Russell George wedi ceisio ein llywio drwy'r newidiadau, a'r cymysgwch o ran pwy sy'n gyfrifol am beth. Efallai ein bod ni wedi ei ddeall, ond ni fydd y bobl sy'n buddsoddi eu bywydau a'r ceiniogau a'r punnoedd y maent yn eu rhoi tuag ato wedi ei ddeall. Ar hyn o bryd, ni allaf weld unrhyw opsiwn ond cadw'r gwasanaeth fel y mae ac ymrwymo i gadw'r canolfannau lle maent hyd nes y ceir craffu clir, annibynnol ar y ffigurau a hyd nes y ceir cynllun cyfathrebu llawer gwell ar gyfer y data, a pharodrwydd i wrando ar y bobl y bydd hyn yn effeithio arnynt. Diolch yn fawr iawn.

18:00

I would like to put on record also my thanks, on behalf of the constituents also of Aberconwy—our thanks and our appreciation for the vital contribution of our air ambulance service. Now, the Welsh Air Ambulance Charitable Trust, and every single team member, provide an essential life-saving emergency medical service for the critically ill and injured across Wales. Only in the last 12 months, there’ve been several occasions where the air ambulance has landed on a local playing field, on a busy main road here, and various other places that I didn’t even realise a helicopter was capable of landing, but such was the need for their help and that rescue. That their team is capable of reaching a critically ill patient anywhere in Wales within 20 minutes of receiving a call is testament to their selfless dedication. With the advanced standard of care that the crews deliver at the scene of an incident, and the rapid transfer of patients to specialised medical care across Wales, including throughout the night, it can perhaps be all too easy to forget that this is a charitable organisation reliant on the support of the public, and it’s my understanding that this is how they’ve always wanted it to be. They’ve wanted to be that independent rescue service. However, every year they need to raise £8 million to keep the helicopters in the air and rapid response vehicles on the ground. Now, I had the privilege of seeing first hand and discussing the fantastic work of the air ambulance team when I visited their north Wales operating base recently—well, a few weeks ago, before Christmas—with my colleague Sam Rowlands. We both were very impressed with the setup at Dinas Dinlle, and it was extremely efficient and very effective. However, I completely agree with everything that Russell George has said. In the depths of a winter crisis in our NHS, with strikes still continuing unresolved, this does now seem to me to be the worst possible time to even think about closing down air ambulance operating bases.

Unanswered questions still remain on the impact this would have on any constituents affected, certainly my constituents and residents across the whole of north Wales. We also need to know the amount of time it takes for the air ambulance to fly from, say, Dinas Dinlle and Rhuddlan to different points in Aberconwy, so that we can actually compare what the effects will be. As I said, I will always be very grateful for the service the air ambulance provides, but we really do need more data—and your Government could provide this, Minister, or the organisation—so that we can carefully establish what impact the proposals are going to have on those constituencies and the patients who will be affected by any closures.

As many others have said, closing Welshpool and Caernarfon could not only put patients at risk, but it could have knock-on consequences for other areas. Wales is already facing increased ambulance waiting times. In north Wales, appallingly, last September alone we had 35 red calls for life-threatening emergencies that took over an hour to be reached—with two of those taking half an hour to be reached and two of those taking over an hour. We've already seen the impact of these chronic pressures in my constituency and the north Wales region, with critical care incidents being declared by Betsi Cadwaladr University Health Board due to the overwhelming volume of patients needing care.

Aberconwy, of course, is a constituency with a large rural and older population, and we have many areas that have poor roads and phone reception, and they can be more difficult for regular ambulances to reach in time. So, this alone underlines the crucial importance of having a wide-ranging air ambulance service, with good geographic coverage across all areas of Wales. The problems in our ambulance service are already acute enough without risking adding to the pressures. The centralisation plan, in my opinion, leaves too many unanswered questions for me and, indeed, for my constituents, and, again, I endorse the 20,000 who have already signed a petition against these closures. I guarantee that those numbers will increase dramatically. We risk worsening demands on our ambulance services at the worst possible time. I would therefore ask all colleagues in the Senedd to support our motion—no other amendments, just support our motion—and let's ensure that we show our support to our air ambulance service. Diolch.

Hoffwn gofnodi fy niolch hefyd, ar ran etholwyr Aberconwy—ein diolch a'n gwerthfawrogiad o gyfraniad hanfodol ein gwasanaeth ambiwlans awyr. Nawr, mae Ymddiriedolaeth Elusennol Ambiwlans Awyr Cymru, a phob aelod o'r tîm, yn darparu gwasanaeth meddygol brys hanfodol sy'n achub bywydau pobl ddifrifol wael neu sydd wedi'u hanafu'n ddifrifol ledled Cymru. Yn y 12 mis diwethaf yn unig, cafwyd sawl achlysur lle mae'r ambiwlans awyr wedi glanio ar gae chwarae lleol, ar brif ffordd brysur yma, ac amryw o lefydd eraill nad oeddwn hyd yn oed yn sylweddoli y gallai hofrennydd lanio ynddynt, ond roedd cymaint o angen eu cymorth a'u hachubiaeth. Mae'r ffaith y gall eu tîm gyrraedd claf sy'n ddifrifol wael yn unrhyw le yng Nghymru o fewn 20 munud i gael galwad yn dyst i'w hymroddiad anhunanol. Gyda'r safon uwch o ofal y mae'r criwiau'n ei ddarparu ar safle digwyddiad, a throsglwyddo cleifion yn gyflym i ofal meddygol arbenigol ar draws Cymru, gan gynnwys dros nos, efallai y gall fod yn llawer rhy hawdd inni anghofio mai sefydliad elusennol yw hwn sy'n dibynnu ar gefnogaeth y cyhoedd, a fy nealltwriaeth i yw mai dyma sut y maent wedi bod eisiau iddo fod erioed. Maent wedi bod yn awyddus i fod yn wasanaeth achub annibynnol. Ond bob blwyddyn mae angen iddynt godi £8 miliwn i gadw'r hofrenyddion yn yr awyr a cherbydau ymateb cyflym ar y ddaear. Nawr, cefais y fraint o weld o lygad y ffynnon a thrafod gwaith gwych y tîm ambiwlans awyr pan ymwelais â'u canolfan weithredu yng ngogledd Cymru yn ddiweddar—wel, ychydig wythnosau yn ôl, cyn y Nadolig—gyda fy nghyd-Aelod Sam Rowlands. Fe wnaeth y gweithgarwch yn Ninas Dinlle argraff fawr ar y ddau ohonom, ac roedd yn hynod effeithlon ac yn effeithiol iawn. Fodd bynnag, rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth y mae Russell George wedi ei ddweud. Yn nyfnderoedd argyfwng y gaeaf yn ein GIG, gyda streiciau'n dal i fod heb eu datrys, mae'n ymddangos i mi mai nawr yw'r amser gwaethaf posibl i hyd yn oed feddwl am gau canolfannau gweithredu ambiwlans awyr.

Mae cwestiynau'n dal i fod heb eu hateb ynglŷn â'r effaith y byddai hyn yn ei chael ar etholwyr, ac ar drigolion a fy etholwyr i ar draws gogledd Cymru gyfan. Hefyd mae angen inni wybod faint o amser y mae'n ei gymryd i'r ambiwlans awyr hedfan o Ddinas Dinlle a Rhuddlan i wahanol bwyntiau yn Aberconwy, fel y gallwn gymharu beth fydd yr effeithiau. Fel y dywedais, byddaf bob amser yn ddiolchgar iawn am y gwasanaeth y mae'r ambiwlans awyr yn ei ddarparu, ond mae gwir angen mwy o ddata—a gallai eich Llywodraeth ei ddarparu, Weinidog, neu'r sefydliad—fel y gallwn sefydlu'n ofalus pa effaith y mae'r cynigion yn mynd i'w chael ar yr etholaethau hynny a'r cleifion yr effeithir arnynt gan unrhyw gynigion i gau canolfannau.

Fel y mae nifer o bobl eraill wedi dweud, gallai cau canolfannau'r Trallwng a Chaernarfon nid yn unig beryglu cleifion, ond fe allai arwain at effeithiau canlyniadol i ardaloedd eraill. Mae Cymru eisoes yn dioddef amseroedd aros hwy am ambiwlansys. Yng ngogledd Cymru, yn warthus, fis Medi diwethaf yn unig cafwyd 35 o alwadau coch ar gyfer argyfyngau sy'n peryglu bywyd a gymerodd dros awr i'w cyrraedd—a gymerodd hanner awr i'w cyrraedd, gyda dwy o'r rheini'n cymryd dros awr. Rydym eisoes wedi gweld effaith y pwysau cronig hyn yn fy etholaeth i a rhanbarth gogledd Cymru, gyda digwyddiadau gofal critigol yn cael eu datgan gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr oherwydd y nifer helaeth o gleifion sydd angen gofal.

Mae Aberconwy, wrth gwrs, yn etholaeth sydd â phoblogaeth fawr wledig a hŷn, ac mae gennym lawer o ardaloedd sydd â ffyrdd a signal ffôn gwael, a gallant fod yn anos i ambiwlansys arferol eu cyrraedd mewn pryd. Felly, mae hyn ar ei ben ei hun yn tanlinellu pwysigrwydd hanfodol cael gwasanaeth ambiwlans awyr eang, gyda darpariaeth ddaearyddol dda ar draws pob ardal yng Nghymru. Mae'r problemau yn ein gwasanaeth ambiwlans eisoes yn ddigon difrifol heb fentro ychwanegu at y pwysau. Mae'r cynllun canoli, yn fy marn i, yn gadael gormod o gwestiynau heb eu hateb i mi ac i fy etholwyr, ac unwaith eto, rwy'n cymeradwyo'r 20,000 sydd eisoes wedi arwyddo deiseb yn erbyn cau'r canolfannau. Nid oes gennyf amheuaeth y bydd y niferoedd hynny'n cynyddu'n ddramatig. Rydym mewn perygl o waethygu galwadau ar ein gwasanaethau ambiwlans ar yr adeg waethaf bosibl. Felly, rwy'n gofyn i bob cyd-Aelod o'r Senedd gefnogi ein cynnig—dim gwelliannau eraill, dim ond cefnogi ein cynnig—a gadewch inni sicrhau ein bod yn dangos ein cefnogaeth i'n gwasanaeth ambiwlans awyr. Diolch.

18:05

Mae llawer iawn o etholwyr wedi cysylltu â mi ar y mater yma, a'r teimlad cryf ydy fod y gogledd-orllewin mewn perygl o gael ei amddifadu o wasanaeth pwysig unwaith eto. Dwi'n gwybod cymaint y mae'r gwasanaeth yn ei olygu i bobl leol, y bywydau sydd wedi eu hachub a'r manteision o gael y gwasanaeth brys yma ar ein carreg drws ni. Felly, dwi'n galw ar Lywodraeth Cymru i brofi—i brofi—na fydd y newid sydd ar y gweill yn peryglu argaeledd ac amseroedd ymateb y gwasanaeth i'r cymunedau hynny sydd, i bob pwrpas, yn ddibynnol ar yr ambiwlans awyr mewn argyfyngau. 

Mae yna neges glir yn cael ei chyflwyno yn y Senedd heddiw, a dwi'n gobeithio yn wir fod y Gweinidog yn gwrando ac yn gallu gwneud popeth o fewn ei gallu i gyflwyno'r neges yna ymlaen, ac i weithredu fel Llywodraeth hefyd. Mae'n rhaid cadw'r gwasanaeth yma yng Nghaernarfon ac yn y Trallwng.  

Many constituents have contacted me on this issue, and the strong feeling is that the north-west is in danger of being excluded from a very important service once again. I know how much the service means to local people, the lives that have been saved and the benefits of having this rapid response service on our doorstep. So, I call upon the Welsh Government to prove—to prove—that the proposed change won't endanger the availability and the response times of the service for those communities that are, to all intents and purposes, dependent on the air ambulance in emergencies. 

There is a clear message being shared in the Senedd today, and I do truly hope that the Minister is listening and can do everything within her power to share and pass on that message, and to take action as a Government too. We have to retain this service in Caernarfon and in Welshpool.

18:10

Y Gweinidog iechyd nawr i gyfrannu at y ddadl—Eluned Morgan.

The Minister for health to contribute to the debate—Eluned Morgan.

Diolch, Llywydd, and very many thanks for allowing me to reply to this opposition debate.

I'd like to begin by placing on record that I recognise the invaluable partnership between the Wales Air Ambulance Charity and Emergency Medical Retrieval and Transfer Service Cymru, known as EMRTS, in saving lives and in optimising outcomes in Wales. The air ambulance service in Wales is making a huge difference across Wales. An evaluation of the service between 2015 and 2020 has highlighted an increased chance of survival, with a significant 37 per cent reduction in mortality after 30 days for patients with blunt trauma. Sixty-three per cent of patients had treatments at the scene of their incidents that previously they could only have had within a hospital. Forty-two per cent of patients bypassed local hospitals to be taken directly to specialist care, saving time for the patient and extras resources for the NHS. And 12 new consultants have been recruited into Wales, due to the attraction of working with Wales air ambulance.

Now, I'm aware that there has been confusion around the nature of service delivered by EMRTS in collaboration with the charity. To clarify, as Russell explained, the EMRTS team is employed by NHS Wales, which pays for EMRTS staff and medical equipment. This part of the service is commissioned by the emergency ambulance services committee, which is a joint committee of all the health boards in Wales. The charity provides the helicopters, the air bases, the rapid response vehicles, pilots, fuel and engineers. Now, EMRTS works with the charity to provide on-scene specialist critical care services to treat people with a life or limb-threatening injury that could lead to death or disability. On average, EMRTS responds within 50 minutes by air or 40 minutes by road. This is a highly specialist critical care service, not a substitute for emergency ambulance services. It's not a first-response service and, as Mabon explained, it takes the emergency department out to the patient.

Current service provision has four teams based at, as we've heard, Welshpool, Caernarfon, Llanelli and Cardiff. That happens during the day, with access to helicopters and rapid response vehicles. But, at night, there's one team, and that's based at Cardiff, with access to a helicopter and a rapid response vehicle. On average, 1,100 patient calls are reviewed by the EMRTS critical care hub each day. One hundred and forty of those calls are assessed in more detail, and approximately 13 will be assessed as suitable for an EMRTS response. But, under the current service model, only 10 patients receive an EMRTS response per day. So, there is therefore an opportunity for this specialist service to treat more patients every day in Wales. Now, the charity, EMRTS team and the emergency ambulance services committee are keen to increase the number of people seen, if possible, to ensure patients who need it can have access to this specialist service, no matter where they live in Wales or when they need it. I have no doubt every Member in this Chamber shares the aspiration to save more lives and to ensure EMRTS and the charity can treat more patients.

As I stated previously, there are four highly skilled teams in four bases covering the whole of Wales, but some are busier than others.

Diolch, Lywydd, a diolch yn fawr am adael imi ymateb i'r ddadl wrthblaid hon.

Hoffwn ddechrau drwy gofnodi fy mod yn cydnabod y bartneriaeth amhrisiadwy rhwng Elusen Ambiwlans Awyr Cymru a Gwasanaeth Adalw a Throsglwyddo Meddygol Brys Cymru, a elwir yn EMRTS, yn achub bywydau a gwella canlyniadau yng Nghymru. Mae'r gwasanaeth ambiwlans awyr yng Nghymru yn gwneud gwahaniaeth enfawr ar draws Cymru. Mae gwerthusiad o'r gwasanaeth rhwng 2015 a 2020 wedi nodi mwy o obaith o oroesi, gyda gostyngiad sylweddol o 37 y cant yn nifer y marwolaethau ar ôl 30 diwrnod i gleifion sy'n cael anaf di-fin. Cafodd 63% o gleifion driniaethau yn y fan a'r lle na allent fod wedi'u cael heblaw mewn ysbyty cyn hynny. Cafodd 42% o gleifion eu cludo'n syth at ofal arbenigol yn lle ysbytai lleol, gan arbed amser i'r claf ac adnoddau ychwanegol i'r GIG. Ac mae 12 meddyg ymgynghorol newydd wedi eu recriwtio i Gymru, oherwydd atyniad gweithio gydag ambiwlans awyr Cymru.

Nawr, rwy'n ymwybodol bod dryswch wedi bod ynglŷn â natur y gwasanaeth a ddarperir gan EMRTS mewn cydweithrediad â'r elusen. I egluro, fel yr esboniodd Russell, mae tîm EMRTS yn cael ei gyflogi gan GIG Cymru, sy'n talu am staff EMRTS ac offer meddygol. Mae'r rhan hon o'r gwasanaeth yn cael ei chomisiynu gan bwyllgor y gwasanaethau ambiwlans brys, sy'n gyd-bwyllgor i holl fyrddau iechyd Cymru. Mae'r elusen yn darparu'r hofrenyddion, y canolfannau awyr, y cerbydau ymateb cyflym, peilotiaid, tanwydd a pheirianwyr. Nawr, mae EMRTS yn gweithio gyda'r elusen i ddarparu gwasanaethau gofal critigol arbenigol yn y fan a'r lle i drin pobl ag anaf sy'n bygwth bywyd neu aelodau a allai arwain at farwolaeth neu anabledd. Ar gyfartaledd, mae EMRTS yn ymateb o fewn 50 munud drwy'r awyr neu 40 munud ar y ffordd. Mae hwn yn wasanaeth gofal critigol arbenigol iawn, nad yw'n cymryd lle gwasanaethau ambiwlans brys. Nid yw'n wasanaeth ymateb cyntaf ac fel yr eglurodd Mabon, mae'n mynd â'r adran frys allan at y claf.

Mae'r ddarpariaeth bresennol yn cynnwys pedwar tîm wedi eu lleoli, fel y clywsom, yn y Trallwng, Caernarfon, Llanelli a Chaerdydd. Mae hynny'n digwydd yn ystod y dydd, gyda mynediad at hofrenyddion a cherbydau ymateb cyflym. Ond yn y nos, ceir un tîm wedi ei leoli yng Nghaerdydd, gyda mynediad at hofrennydd a cherbyd ymateb cyflym. Ar gyfartaledd, caiff 1,100 o alwadau cleifion eu hadolygu gan ganolfan gofal critigol EMRTS bob dydd. Caiff 140 o'r galwadau hynny eu hasesu'n fanylach, a bydd tua 13 yn cael eu hasesu fel rhai sy'n addas ar gyfer ymateb EMRTS. Ond o dan y model gwasanaeth presennol, dim ond 10 claf sy'n cael ymateb EMRTS y dydd. Felly, mae cyfle i'r gwasanaeth arbenigol yma drin mwy o gleifion bob dydd yng Nghymru. Nawr, mae'r elusen, y tîm EMRTS a phwyllgor y gwasanaethau ambiwlans brys yn awyddus i gynyddu nifer y bobl sy'n cael eu gweld, os yw'n bosibl, er mwyn sicrhau bod cleifion sydd ei angen yn gallu cael mynediad at y gwasanaeth arbenigol hwn ble bynnag y maent yn byw yng Nghymru a phryd y maent ei angen. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fod pob Aelod yn y Siambr hon yn rhannu'r dyhead i achub mwy o fywydau ac i sicrhau bod EMRTS a'r elusen yn gallu trin mwy o gleifion.

Fel y dywedais eisoes, mae pedwar tîm medrus iawn mewn pedair canolfan i wasanaethu Cymru gyfan, ond mae rhai'n fwy prysur nag eraill.

Mae pawb sy'n rhan o'r gwaith o gomisiynu a darparu'r gwasanaethau hanfodol hyn yn awyddus i wneud yn siŵr bod yr arian sydd ar gael iddyn nhw yn cael ei wario yn y ffordd orau posibl. Bydden nhw'n hoffi lleihau nifer y cleifion sydd ddim yn cael y gwasanaeth. Ar ben hynny, mae Elusen Ambiwlans Awyr Cymru eisiau gwneud y defnydd gorau o roddion y cyhoedd, ac mae wrthi ar hyn o bryd yn datblygu cytundeb tymor hir newydd ar gyfer hofrenyddion. Dyna pam maen nhw eisiau edrych ar y sefyllfa. Mae hyn i gyd yn gyfle gwerthfawr i edrych unwaith eto ar y ffordd mae'r gwasanaeth yn cael ei ddarparu.

Bydd yr Aelodau'n gwybod bod tîm EMRTS wedi cynllunio cynnig cynhwysfawr a chymhleth i ddatblygu'r gwasanaeth ac wedi cyflwyno hwn i'r pwyllgor gwasanaeth ambiwlans brys ym mis Tachwedd. Mae'r pwyllgor wedi ystyried y cynnwys ac wedi gofyn am fwy o wybodaeth a chraffu diduedd. Mae prif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans a'r tîm wedi dechrau ar eu gwaith o'r newydd ac wedi rhoi'r cynnig datblygu gwasanaeth gwreiddiol o'r neilltu. Mae adolygiad yn cael ei gynnal o'r model gwasanaeth presennol. Mae prif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans, sy'n arwain yr adolygiad ar ran y pwyllgor, wrthi'n datblygu deunyddiau i gasglu barn, a bydd y broses ffurfiol hon yn dechrau cyn gynted â phosibl. Bydd y broses adolygu a chasglu barn yn sicrhau bod y pethau cywir yn cael eu hystyried fel bod barn a phryderon yr holl bobl allweddol yn cael eu deall yn llawn. Dwi wedi gofyn i'r person sy'n arwain hwnnw i ystyried beth sydd wedi cael ei ddweud yn y Siambr yma heddiw. Rhun.

Everyone involved in the work of commissioning and providing these crucial services is eager to ensure that the funding available to them is spent in the best possible way. They would like to reduce the number of patients who can't access the service. In addition to that, the Wales Air Ambulance Charity wants to make the best use of the donations made by the public and is currently developing a new long-term agreement for helicopters. That's why they want to look at the situation. This is all a valuable opportunity to look again at the way that the service is provided.

Members will be aware that the EMRTS team has brought together a comprehensive and complex proposal to develop the service and presented this to the emergency ambulance committee in November. The committee has considered the content and has asked for further information and unbiased scrutiny. The main commissioner of the ambulance service and the team have started the work anew and have put the original proposal to one side. A review is being conducted of the current service model. The chief commissioner of the ambulance service leading the review on behalf of the committee is currently developing materials to gather views, and that formal process will commence as soon as possible. The review and evidence-gathering process will ensure that the right things are taken into account so that the views and concerns of all crucial stakeholders can be fully understood. I have asked the individual leading that to consider what's been said in this Chamber today. Rhun.

18:15

Diolch yn fawr iawn ichi. Dwi'n gwerthfawrogi eich disgrifiad chi o'r sefyllfa a dwi'n falch eich bod chi wedi gofyn i sylwadau heddiw gael eu hystyried. Gaf i ofyn eich barn chi ar un mater o egwyddor? Ydych chi'n cytuno efo fi y byddai hi'n amhriodol i gynyddu faint o gleifion sy'n cael eu cyrraedd mewn un rhan o Gymru ar draul pobl sy'n byw mewn ardaloedd eraill? Rydyn ni i gyd eisiau gweld y gwasanaeth yma'n gwella ar gyfer cymaint o bobl â phosib, ond byddai'n amhriodol gostwng lefel gwasanaeth i rai er mwyn cynyddu i eraill. Edrych ar sut i wella ar gyfer ardaloedd eraill sydd angen ei wneud. 

Thank you very much. I appreciate your description of the situation and I'm very pleased that you have asked for today's comments to be borne in mind. But, can I ask for your views on a point of principle? Do you agree with me that it would be inappropriate to increase the number of patients reached in one part of Wales at the expense of those people who live in other areas? We all want to see this service improving for as many people as possible, but it would be inappropriate to decrease service levels for some and to increase them for others. We should be looking at improving the service for those other areas.

Dwi'n meddwl bod rhai o'r pwyntiau sydd wedi cael eu gwneud ar y llawr yma heddiw yn rhai sy'n bwysig i'w hystyried, yn arbennig, dwi'n meddwl, y ffaith, pan fydd hi'n anodd i hofrennydd gyrraedd rhywle bod angen mynd mewn cerbyd, ac mae hwnna lot yn fwy anodd mewn ardaloedd gwledig. Dwi'n siŵr bydd hynny hefyd yn cael ei ystyried yn ystod y drafodaeth a'r ymchwiliad a'r adolygiad yma. Buaswn i'n awgrymu bod pobl yn ymateb i'r ymchwiliad. Dyna'r pwynt nawr o'r adolygiad yma a'r broses casglu barn yna—bod pobl sydd yn y Siambr a bod pobl yn ein cymunedau ni yn ymateb i hynny.

Bydd y broses yn helpu'r pwyllgor i benderfynu beth i'w wneud nesaf, gan gynnwys datblygu opsiynau i helpu i wella gwasanaethau a chynyddu nifer y cleifion sy'n derbyn ymateb gan EMRTS. Bydd y broses yn ystyried hefyd a oes angen gwneud newid i'r canolfannau gweithredu neu beidio er mwyn cyflawni'r nod yma. I fod yn glir, does dim penderfyniad wedi cael ei wneud. Fel rhan o'r gwaith casglu barn, mae'r prif gomisiynydd yn sefydlu proses gadarn i gloriannu'r opsiynau er mwyn sicrhau bod y penderfyniad gorau posibl yn cael ei wneud am ddyfodol y gwasanaeth EMRTS yng Nghymru. Cafwyd cadarnhad y bydd y broses ffurfiol yn cymryd o leiaf wyth wythnos, ac fe fydd hi'n broses gynhwysfawr, er mwyn rhoi cyfle i'r rhai sydd â diddordeb gyflwyno sylwadau. Ar ôl i hyn gael ei gwblhau, fe fyddaf i'n gwneud datganiad pellach. Diolch.

I think that some of the points that have been made on the floor of the Chamber today are important and should be taken into account, particularly, I think, the fact that when it's difficult for a helicopter to reach a certain place, you would have to use a vehicle, and that is far more difficult in rural areas. I'm sure that will be taken into account during the inquiry and the review. I would suggest that people do respond to this; that's the whole point of having this review. We need to gather views that people in the Chamber and people in our communities should respond to that process.

The process will help the committee decide what to do next, including developing options to help to improve services and increase the number of patients that receive a response from EMRTS. The process will also consider whether changes are required to the operational centres or not in order to deliver against this target. To be clear, no decision has been made. As part of the evidence-gathering process, the chief commissioner is establishing a robust process to evaluate the options in order to ensure that the best possible decision is made on the future of the EMRTS service in Wales. There's been confirmation that the formal process will take at least eight weeks, and it will be a comprehensive process in order to give an opportunity to those who are interested to make their comments. Once this has been completed, I will make a further statement. Thank you.

Diolch, Llywydd. It's a real pleasure to close this debate this afternoon because we've heard real cross-party support for something that I believe is distinctly Welsh. The Welsh people take great pride in having somewhat of an ownership within a charity that affects and can affect and can influence everybody's lives in all four corners of this great country.

In opening the debate, Russell spoke about that Welshness and how it was launched on St David's Day 2001. We heard then about the complexities that existed following the announcement back in August from EMRTS and the Wales air ambulance, and he provided us a helpful timeline in terms of that. The notes I made make for difficult reading, so that is the complexity of that—for a layman trying to understand who the responsibility lay with it must be incredibly difficult.

Pertinent to Russell in mid Wales, obviously, is the potential closure of the Welshpool base. I think Russell added on to that the confusion after he brought questions to this Chamber around the data, the ownership and the responsibility of that. I think that's something really pertinent. But Russell provided us with a very helpful overview of the situation as it has been over the last couple of months in allowing us to visualise why this debate is so important to us here today.

Rhun then, following Russell, provided that cross-party support and mentioned the Bull in terms of the fundraising element. Yesterday, we heard from Darren with regard to Wetherspoons, the Bull from Rhun today—[Interruption.] A proper pub—and the £50,000 raised in that fundraising effort. I myself, as a member of Pembrokeshire young farmers, cycled up to Blackpool raising money for the Wales air ambulance. It's one of those charities that, wherever you are, in all parts of Wales, you feel that you've raised money, and that's where that ownership of this charity comes from and why that is so important.

Rhun stressed the importance of rural Wales and how difficult it is to access that emergency healthcare when it's required across rural Wales. What Rhun really stressed there as well was how this is an important recruitment tool to areas of Wales where there are these depots—Minister, you mentioned that as well. I think that's really important. When there are difficulties in recruitment in the NHS in Wales, having something of this quality in those four regions of Wales I think is a real tool that we should be singing and dancing about, rather than looking at consolidation and centralisation into one area.

Moving on, we heard then from James, a colleague of Russell's in mid Wales, and the importance around the Welshpool depot—again, the rurality, the difference of healthcare provision in urban and rural settings, and the longer flight times, potentially, from north Wales. Again, he stressed the no district general hospital in Powys—that's why we need that air ambulance—and the importance of the Save Wales Air Ambulance campaign. He spoke eloquently about the local support that he'd had from members in his constituency.

Diolch, Lywydd. Mae'n bleser mawr cael cau'r ddadl hon y prynhawn yma oherwydd fe glywsom gefnogaeth drawsbleidiol go iawn i rywbeth y credaf ei fod yn unigryw Gymreig. Mae'r Cymry'n ymfalchïo'n fawr yn y ffaith bod gennym berchnogaeth ar elusen sy'n effeithio ac sy'n gallu effeithio a dylanwadu ar fywydau pawb ym mhob cwr o'r wlad wych hon.

Wrth agor y ddadl, siaradodd Russell am y Cymreictod a sut y cafodd ei lansio ar ddydd Gŵyl Dewi 2001. Clywsom bryd hynny am y cymhlethdodau a fodolai yn dilyn y cyhoeddiad nôl ym mis Awst gan EMRTS ac ambiwlans awyr Cymru, ac fe roddodd linell amser ddefnyddiol i ni ar gyfer hynny. Mae'r nodiadau a wneuthum yn anodd eu darllen, sy'n dangos pa mor gymhleth yw hynny—rhaid ei bod yn anodd tu hwnt i leygwr geisio deall pwy oedd â'r cyfrifoldeb.

Mae'r posibilrwydd y gallai canolfan y Trallwng yng nghanolbarth Cymru gau yn berthnasol i Russell wrth gwrs. Rwy'n credu bod Russell wedi ychwanegu at y dryswch ar ôl iddo ofyn cwestiynau yn y Siambr hon ynghylch y data, y berchnogaeth a'r cyfrifoldeb. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth pwysig iawn. Ond rhoddodd Russell drosolwg defnyddiol iawn i ni o'r sefyllfa fel y bu dros y misoedd diwethaf a chaniatáu i ni weld pam fod y ddadl hon mor bwysig i ni yma heddiw.

Rhoddodd Rhun wedyn, i ddilyn Russell, gefnogaeth drawsbleidiol a soniodd am y Bull a'r elfen godi arian. Ddoe, clywsom gan Darren ynglŷn â Wetherspoons, y Bull gan Rhun heddiw—[Torri ar draws.] Tafarn go iawn—a'r £50,000 a godwyd yn yr ymdrech godi arian honno. Fe wneuthum innau, fel aelod o ffermwyr ifanc sir Benfro, feicio i Blackpool i godi arian ar gyfer ambiwlans awyr Cymru. Mae'n un o'r elusennau hynny, ble bynnag y byddwch chi, ym mhob rhan o Gymru, lle rydych chi'n teimlo eich bod wedi codi arian, ac o hynny y deillia'r berchnogaeth ar yr elusen hon a pham fod hynny mor bwysig.

Pwysleisiodd Rhun bwysigrwydd cefn gwlad Cymru a pha mor anodd yw cael mynediad at ofal iechyd brys pan fo'i angen ar draws cefn gwlad Cymru. Pwysleisiodd Rhun hefyd y ffordd roedd yn arf recriwtio pwysig i ardaloedd yng Nghymru lle ceir y canolfannau hyn—Weinidog, fe wnaethoch chi sôn am hynny hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Pan fydd anawsterau recriwtio yn y GIG yng Nghymru, mae cael rhywbeth o'r ansawdd hwn yn y pedwar rhanbarth yng Nghymru yn arf go iawn y dylem ei hyrwyddo i'r eithaf, yn hytrach nag edrych ar gyfuno a chanoli mewn un ardal.

Gan symud ymlaen, clywsom wedyn gan James, un o gyd-Aelodau Russell yng nghanolbarth Cymru, a phwysigrwydd canolfan y Trallwng—unwaith eto, y natur wledig, y gwahaniaeth rhwng lleoliadau trefol a gwledig o ran y ddarpariaeth gofal iechyd, a'r amseroedd hedfan hwy, o bosibl, o ogledd Cymru. Unwaith eto, pwysleisiodd nad oedd unrhyw ysbyty cyffredinol dosbarth ym Mhowys—dyna pam fod angen yr ambiwlans awyr—a phwysigrwydd ymgyrch Achub Ambiwlans Awyr Cymru. Siaradodd yn huawdl am y gefnogaeth leol a gafodd gan aelodau o'i etholaeth.

We heard from Mabon, wanting to be a critical friend here, because this is something that we do love, so we want to be supportive in how we can ensure that this is available to all four parts of Wales, and especially mid and north Wales as well. Again, he talked about those personal stories, and the story of Mr Wilkes and Nia and the success from the tragedy of Mr Wilkes, the success of getting a depot in north Wales, a base in north Wales for the Wales air ambulance, and the importance around that, and, again, stressing that this isn't just an ambulance picking up a patient, taking it to a location. This is, in essence, a hospital with rotor blades, taking first-class medical expertise to an incident, which is why this is so very important. He stressed then, again, the weather conditions in Wales and how the rapid response vehicles are so very important.

Gareth Davies spoke about the disparity in healthcare provision in north and south Wales and stressed, then, regarding the tourism and outdoor pursuits, the pressures that that can put on health services and why this air ambulance is so important in north Wales in accessing that. We know full well from Gareth, who's a big advocate for the tourism industry in north Wales, the activities that are available there and why that air ambulance is so important. He stressed again the 20,000 people who have signed the petition and been in the banner campaign. Our thanks go to them for their advocacy of the Wales air ambulance, what they've done in raising the visualisation of why this is so important, this campaign around protecting it and ensuring it exists in north Wales and mid Wales continuously. 

Cefin, moving on, thanked the staff on board, not only the medical staff, but also the pilots and the skills of the pilots, which Janet mentioned as well, in being able to land in so many different positions. I think that's fantastic. Again, Cefin stressed the local ownership that we feel in terms of fundraising. This is something that I think is really important. There are very few charities in Wales that touch so many lives across all parts of our country, and I think that's why this petition has had so many signatures and why this debate is so important this afternoon.

Jane we heard from in terms of your support for our joint motion with Plaid Cymru this afternoon, and we thank you for that, and, again, the disparity of healthcare provision in mid Wales and how this is a necessity in that sense. Janet Finch-Saunders, as I mentioned, was talking about the skilled nature of those on board, and I think that Janet is a fabulous advocate for those in north Wales who provide the excellent facilities that are available to her up there.

Siân Gwenllian was quite candid in calling for the Welsh Government to prove that changes don't endanger patients, and I think that is something that is absolutely important. Any changes such as this should always take into consideration the patient first and foremost and their safety. 

Minister, given the cross-party support today, I think it would be very interesting if you'd be willing to meet cross party to discuss this and the provision of the Wales air ambulance in Wales, especially north and mid Wales, and see if there is a way forward for all these bases to continue. I think that would be really excellent if that could be agreed upon. And something that I just want to stress as well is, in answering questions previously on health provision in north Wales, you've said now is not the time for reorganisation, so shouldn't that be true still for the Wales air ambulance, given the pressures the NHS is under? Should now not be the time for considering any reorganisation? 

I want to close—Llywydd, you've been very kind with my time—in terms of speaking about 'our vision', as the Wales air ambulance write on their website:

'To improve the lives of patients and their families by being a world leader in advanced, time-critical care.'

The time is now for the Welsh Government to listen to the people of north and mid Wales. Diolch.

Clywsom gan Mabon a'i awydd i fod yn ffrind beirniadol yma, oherwydd mae hyn yn rhywbeth rydym yn ei garu, felly rydym eisiau bod yn gefnogol o ran sut y gallwn sicrhau bod hyn ar gael i'r pedair rhan o Gymru, ac yn enwedig canolbarth a gogledd Cymru hefyd. Unwaith eto, soniodd am y straeon personol, a stori Mr Wilkes a Nia a'r llwyddiant yn sgil trasiedi Mr Wilkes, llwyddiant i gael canolfan yng ngogledd Cymru, canolfan yng ngogledd Cymru i ambiwlans awyr Cymru, a phwysigrwydd hynny, ac unwaith eto, pwysleisiodd nad ambiwlans yn codi claf yn unig yw hwn, a mynd ag ef i leoliad. Yn ei hanfod, ysbyty â llafnau rotor ydyw, yn mynd ag arbenigedd meddygol o'r radd flaenaf i ddigwyddiad, a dyna pam mae hyn mor hynod o bwysig. Pwysleisiodd wedyn eto yr amodau tywydd yng Nghymru a sut mae'r cerbydau ymateb cyflym mor bwysig.

Siaradodd Gareth Davies am y gwahaniaeth rhwng y ddarpariaeth gofal iechyd yn y gogledd o gymharu â'r de ac yna nododd y dwristiaeth a'r gweithgareddau awyr agored, y pwysau y gall y rheini ei roi ar wasanaethau iechyd a pham mae'r ambiwlans awyr mor bwysig yng ngogledd Cymru o ran cael mynediad at hynny. Rydym yn gwybod yn iawn gan Gareth, sy'n frwd ei gefnogaeth i ddiwydiant twristiaeth gogledd Cymru, am y gweithgareddau sydd ar gael yno a pham mae'r ambiwlans awyr mor bwysig. Nododd eto yr 20,000 o bobl sydd wedi arwyddo'r ddeiseb ac sydd wedi cymryd rhan yn yr ymgyrch godi baneri. Mae ein diolch iddynt yn fawr am eu cefnogaeth i ambiwlans awyr Cymru, yr hyn y maent wedi'i wneud rhoi mwy o amlygrwydd i'r rhesymau pam mae hyn mor bwysig, yr ymgyrch i'w ddiogelu a sicrhau ei fod yn bodoli yng ngogledd Cymru a chanolbarth Cymru yn barhaus. 

I symud ymlaen, fe ddiolchodd Cefin i'r staff a oedd ynghlwm wrth hyn, nid yn unig y staff meddygol, ond hefyd y peilotiaid a sgiliau'r peilotiaid, a soniodd Janet am hynny hefyd, yn gallu glanio mewn cymaint o lefydd gwahanol. Rwy'n meddwl bod hynny'n wych. Eto, pwysleisiodd Cefin y berchnogaeth leol a deimlwn mewn perthynas â chodi arian. Mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn yn fy marn i. Prin iawn yw'r elusennau yng Nghymru sy'n cyffwrdd â chymaint o fywydau ar draws pob rhan o'n gwlad, ac rwy'n meddwl mai dyna pam mae'r ddeiseb hon wedi denu cymaint o lofnodion a pham mae'r ddadl hon mor bwysig y prynhawn yma.

Clywsom gan Jane am ei chefnogaeth i'n cynnig ar y cyd â Phlaid Cymru y prynhawn yma, ac rydym yn diolch am hynny, ac unwaith eto, am y gwahaniaeth yn y ddarpariaeth gofal iechyd yng nghanolbarth Cymru a sut mae hyn yn anghenraid yn y ffordd honno. Siaradodd Janet Finch-Saunders, fel y soniais, am natur fedrus y rhai a oedd yn yr hofrennydd, a chredaf fod Janet yn eiriolwr gwych dros y rheini yng ngogledd Cymru sy'n darparu'r cyfleusterau rhagorol sydd ar gael iddi i fyny yno.

Roedd Siân Gwenllian yn ddi-flewyn-ar-dafod wrth alw ar Lywodraeth Cymru i brofi nad yw newidiadau'n peryglu cleifion, ac rwy'n credu bod hynny'n hollbwysig. Dylai unrhyw newidiadau fel hyn bob amser ystyried diogelwch y claf o flaen popeth arall. 

Weinidog, o ystyried y gefnogaeth drawsbleidiol heddiw, rwy'n meddwl y byddai'n ddiddorol iawn pe baech chi'n fodlon cyfarfod yn drawsbleidiol i drafod hyn a darpariaeth ambiwlans awyr Cymru, yn enwedig yng ngogledd a chanolbarth Cymru, a gweld a oes ffordd ymlaen i bob un o'r canolfannau hyn barhau. Rwy'n credu y byddai'n ardderchog pe bai modd cytuno ar hynny. Ac rwyf am bwysleisio hefyd, wrth ateb cwestiynau o'r blaen ynglŷn â'r ddarpariaeth iechyd yng ngogledd Cymru, fe ddywedoch chi nad nawr yw'r amser i ad-drefnu, felly oni ddylai hynny fod yn wir ar gyfer ambiwlans awyr Cymru, o ystyried y pwysau sydd ar y GIG? Oni ddylai fod yn wir nad nawr yw'r amser i ystyried unrhyw ad-drefnu? 

Rwyf eisiau gorffen—Lywydd, rydych chi wedi bod yn garedig iawn gyda fy amser—drwy siarad am 'ein gweledigaeth', fel y mae ambiwlans awyr Cymru yn ysgrifennu ar eu gwefan:

'Gwella bywydau cleifion a'u teuluoedd drwy fod yn arweinydd byd mewn gofal uwch lle mae amser yn allweddol.'

Nawr yw'r amser i Lywodraeth Cymru wrando ar bobl gogledd a chanolbarth Cymru. Diolch.

18:25

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, byddwn ni'n gohirio tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will, therefore, defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Oni bai bod tri Aelod yn gofyn i fi ganu'r gloch, byddwn ni'n symud yn syth i bleidleisio. 

Unless three Members wish for the bell to be rung, we will move directly to voting time. 

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Fe gynhaliwn ni y bleidlais gyntaf, sydd ar eitem 7. Yr eitem honno yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar glefyd yr afu. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 29 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.

We will move to our first vote, on item 7, the Welsh Conservative debate on liver disease. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 29 against. Therefore, the motion is not agreed.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Clefyd yr afu. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7. Welsh Conservatives Debate - Liver disease. Motion without amendment: For: 26, Against: 29, Abstain: 0

Motion has been rejected

Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi ei dderbyn.

The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 27 against. Therefore, the amendment is agreed.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Clefyd yr afu. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 28, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 7. Welsh Conservatives Debate - Liver disease. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 28, Against: 27, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Rydyn ni'n pleidleisio felly ar y cynnig wedi ei ddiwygio.

We will now move to a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM8171 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi cyhoeddi diweddar y Datganiad Ansawdd ar gyfer Clefydau’r Afu gan Lywodraeth Cymru.

2. Yn gresynu at y ffaith, er bod modd atal 90 y cant o'r achosion o glefydau'r afu, fod marwolaethau o ganlyniad i glefydau'r afu wedi dyblu yn ystod y ddau ddegawd diwethaf a bod 9 o bob 10 claf canser yr afu yn marw o fewn 5 mlynedd o gael diagnosis.

3. Yn cydnabod mai alcohol, gordewdra a hepatitis feirol yw'r prif ffactorau risg ar gyfer clefyd yr afu y rhagamcanir y bydd yn cynyddu, gyda dros 3 ym mhob 5 o bobl yng Nghymru dros eu pwysau neu'n ordew ac un ym mhob 5 o bobl yng Nghymru yn yfed alcohol uwchben y lefelau a argymhellir.

4. Yn cydnabod yr angen i Lywodraeth Cymru, y byrddau iechyd, ynghyd â strwythurau rhwydwaith Gweithrediaeth y GIG sy'n cael eu datblygu, gydweithio'n agos i yrru'r gwaith o weithredu datganiad ansawdd clefyd yr afu ac i sicrhau canlyniadau gwell o ran atal, diagnosis a thriniaeth clefyd yr afu yng Nghymru.

Motion NDM8171 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Notes the recent publication of the Quality Statement on Liver Disease by the Welsh Government.

2. Regrets that while 90 per cent of liver disease is preventable, liver disease deaths have doubled in the last two decades and 9 in 10 liver cancer patients die within 5 years of being diagnosed.

3. Recognises that alcohol, obesity and viral hepatitis are the main risk factors for liver disease which is projected to increase with over 3 in 5 people in Wales being overweight or obese and 1 in 5 people in Wales drinking alcohol above recommended levels.

4. Recognises the need for the Welsh Government, health boards and the emerging NHS Executive network structures to work closely together to drive forward implementation of the liver disease quality statement and deliver better outcomes on the prevention, diagnosis and treatment of liver disease in Wales.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 45, 10 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 45, 10 abstentions, none against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Clefyd yr afu. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 45, Yn erbyn: 0, Ymatal: 10

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 7. Welsh Conservatives debate - Liver disease. Motion as amended: For: 45, Against: 0, Abstain: 10

Motion as amended has been agreed

Mae'r pleidleisiau nesaf ar eitem 8, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ad-drefnu canolfannau ambiwlans awyr. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.

The next votes are on item 8, the Welsh Conservative debate on Wales air ambulance bases reorganisation. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 28 against. Therefore, the motion is not agreed.

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ad-drefnu canolfannau Ambiwlans Awyr Cymru. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 8. Welsh Conservatives Debate - Wales Air Ambulance bases reorganisation. Motion without amendment: For: 27, Against: 28, Abstain: 0

Motion has been rejected

Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn. 

The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 27 against. Amendment 1 is therefore agreed.

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ad-drefnu canolfannau Ambiwlans Awyr Cymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 28, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 8. Welsh Conservatives Debate - Wales Air Ambulance bases reorganisation. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 28, Against: 27, Abstain: 0

Amendment has been agreed

18:30

Mae'r bleidlais olaf, felly, ar y cynnig wedi ei ddiwygio.

The next and final vote is on the motion as amended.

Cynnig NDM8172 fel y'i diwygiwyd:

1. Yn cydnabod gwaith amhrisiadwy gwasanaeth Ambiwlans Awyr Cymru o ran achub bywydau.

2. Yn nodi bod y Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys yn cynnal gwaith ymgysylltu ffurfiol fel rhan o adolygiad o wasanaeth Gwasanaethau Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys (EMRTS) Cymru.

3. Yn nodi mai bwriad yr adolygiad yw sicrhau bod y cleifion y mae angen y gwasanaeth arnynt yn gallu ei gael, waeth ble maent yn byw yng Nghymru neu ba bryd y mae arnynt ei angen.

4. Yn nodi nad oes unrhyw opsiynau na chynigion wedi'u cytuno eto, na phenderfyniadau wedi eu gwneud.

Motion NDM8172 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Recognises the invaluable work of the Wales Air Ambulance service in saving lives.

2. Notes the Emergency Ambulance Services Committee is undertaking formal engagement as part of a review of the Emergency Medical Retrieval and Transfer Services (EMRTS) Cymru service.

3. Notes the review is intended to ensure patients who need the service can access it no matter where they live in Wales or when they need it.

4. Notes no options or proposals have yet been agreed, nor decisions made.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 27 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 27 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ad-drefnu canolfannau Ambiwlans Awyr Cymru. Cynnig wed'i ddiwygio: O blaid: 28, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 8. Welsh Conservatives Debate - Wales Air Ambulance bases reorganisation. Motion as amended: For: 28, Against: 27, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

10. Dadl Fer: Yr heriau presennol sy'n wynebu'r system iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru, a chyfleoedd i drawsnewid gwasanaethau yn y dyfodol
10. Short Debate: The current challenges facing the health and social care system in Wales, and opportunities for future service transformation

Fe fyddwn ni nawr yn symud ymlaen at y ddadl fer. Mae'r ddadl fer y prynhawn yma gan Peter Fox, ac fe gaiff e gychwyn pan fydd Aelodau wedi gadael y Siambr yn dawel, os ydych chi yn gadael. Felly'r ddadl fer gan Peter Fox.

We will now move to the short debate. This afternoon's short debate will be presented by Peter Fox, and he will make a start once Members have left the Chamber quietly—please do so quietly if you are leaving. Short debate—Peter Fox.

Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to introduce this debate today. Before I begin, I would like to mention that I have agreed to give a minute of my time to Russell George, Laura Anne Jones, Gareth Davies and Rhun ap Iorwerth, and I look forward to hearing your contributions later.

Llywydd, it’s no secret that the health and social care sector is under significant pressure, both in Wales and beyond. Waiting lists for treatment are ever increasing. Waiting times for ambulances in many cases are unacceptably long. We’ve all received casework from constituents detailing often harrowing experiences of seeing loved ones waiting in hospital corridors, or the lack of ambulances, or having to be driven to hospital by a loved one whilst seriously ill. Meanwhile, social care services are coming under increasing demand, with well-documented issues in staffing recruitment and retention stretching services.

I’m fully aware that these issues are not specific to Wales; you only have to turn the television on to see what is going on elsewhere in the UK, but it’s fair to say that issues seem more acute here in Wales. And it goes without saying that these issues are not down to the fantastic health and social care staff who work tirelessly day and night to help people as much as possible and provide excellent care and support. I know that the Welsh Government, and, indeed, the UK Government, have put in place various measures to try to tackle some of these issues. Only yesterday, we heard from the Minister about the winter pressures that the Welsh NHS is facing, and the steps that the Government is taking to try to ease some of these, such as securing an additional 500 community beds for step-down care, the regional integration fund and investing in urgent primary care centres, all of which I welcome, as I’m sure we all do across the Chamber.

Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Cyn dechrau, hoffwn nodi fy mod wedi cytuno i roi munud o fy amser i Russell George, Laura Anne Jones, Gareth Davies a Rhun ap Iorwerth, ac edrychaf ymlaen at glywed eich cyfraniadau yn nes ymlaen.

Lywydd, nid yw'n gyfrinach fod y sector iechyd a gofal cymdeithasol o dan bwysau sylweddol, yng Nghymru a thu hwnt. Mae rhestrau aros am driniaethau yn cynyddu drwy'r amser. Mae amseroedd aros am ambiwlans mewn sawl achos yn annerbyniol o hir. Rydym i gyd wedi cael gwaith achos gan etholwyr sy'n manylu ar brofiadau dirdynnol yn aml o weld anwyliaid yn aros yng nghoridorau ysbytai, neu brinder ambiwlansys, neu orfod cael eu gyrru i'r ysbyty gan rywun annwyl pan fyddant yn ddifrifol wael. Yn y cyfamser, ceir galw cynyddol am wasanaethau gofal cymdeithasol, gyda phroblemau sydd wedi cael tipyn o sylw eisoes gyda recriwtio a chadw staff yn rhoi pwysau ar wasanaethau.

Rwy'n gwbl ymwybodol nad yw'r materion hyn yn rhai penodol i Gymru; nid oes ond angen i chi wylio'r teledu i weld beth sy'n digwydd mewn mannau eraill yn y DU, ond mae'n deg dweud bod y problemau i'w gweld yn fwy difrifol yma yng Nghymru. Ac nid oes angen dweud nad bai'r staff iechyd a gofal cymdeithasol gwych yw'r problemau hyn, staff sy'n gweithio'n ddiflino ddydd a nos i helpu pobl gymaint â phosibl ac sy'n darparu gofal a chefnogaeth ragorol. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru, a Llywodraeth y DU yn wir, wedi rhoi mesurau amrywiol ar waith i geisio mynd i'r afael â rhai o'r problemau hyn. Ddoe ddiwethaf, clywsom gan y Gweinidog am bwysau'r gaeaf y mae GIG Cymru yn eu hwynebu, a'r camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i geisio lleddfu peth ohono, megis sicrhau 500 o welyau cymunedol ychwanegol ar gyfer gofal cam-i-lawr, y gronfa integreiddio rhanbarthol a buddsoddi mewn canolfannau gofal sylfaenol brys, ac rwy'n croesawu'r cyfan ohonynt, fel pawb ar draws y Siambr, rwy'n siŵr.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

But what I want to do in this debate is to take the opportunity to look at a longer term transformation that is needed to help our health and social care system to build back more resiliently. Because throwing more money at a problem isn’t always the answer; we need to make sure that the resources are used in the right way. We need to deliver a health system that focuses on delivering the three rights: providing excellent healthcare to the right patient, at the right place, and at the right time.

Deputy Llywydd, I must thank the stakeholders and clinicians, and there were many of them, who helped me prepare for this debate. I've centred my thoughts as to how we can build back more resiliently around five key points, to which I will now speak, although, of course, these are not silver bullets and must be part of a much more extensive programme of reforms and collaboration with clinicians, service users, all tiers of Government and other stakeholders so that we can deliver the services that people need and expect.

The first one is equipping the NHS with reliable and efficient technology. Advances in technology can help to transform healthcare and support preventative actions, as well as providing patients with more avenues to access appointments and get the help that they need. We have already seen some progress being made in this regard as a result of the pandemic. But more can be done to embed new technologies into everyday practice to reduce pressures on out-patient clinics, and to improve data sharing to assist with diagnosis and treatment. For example, the Royal College of Physicians have suggested looking at improving access to wearable technology as part of a proactive prevention programme within community health settings. Meanwhile, the likes of the British Medical Association have suggested that the NHS IT and technology infrastructure could be upgraded to ensure that accurate and clear waiting times and diagnosis information is available for staff and patients. Of course, an over-reliance on technology could exclude some people, and so there should be a concerted effort to improve information provision so that patients and their families have the information that they need to support their care. Therefore, the British Red Cross have called for patients to be provided with clear, accessible guidance about the discharge process to ensure that they have the support that they need at home.

Ond yr hyn rwyf am ei wneud yn y ddadl hon yw manteisio ar y cyfle i edrych ar y trawsnewid mwy hirdymor sydd ei angen i helpu ein system iechyd a gofal cymdeithasol i adeiladu nôl yn fwy gwydn. Oherwydd nid taflu mwy o arian at broblem yw'r ateb bob tro; mae angen inni wneud yn siŵr fod yr adnoddau'n cael eu defnyddio yn y ffordd gywir. Mae angen inni ddarparu system iechyd sy'n canolbwyntio ar ddarparu'r tri pheth cywir: darparu gofal iechyd rhagorol i'r claf cywir, yn y lle cywir, ac ar yr adeg gywir.

Ddirprwy Lywydd, rhaid imi ddiolch i'r rhanddeiliaid a'r clinigwyr, ac roedd llawer ohonynt, a wnaeth fy helpu i baratoi ar gyfer y ddadl hon. Rwyf wedi canolbwyntio fy syniadau ar sut y gallwn adeiladu nôl yn fwy gwydn ar bum pwynt allweddol, ac fe siaradaf am y rheini nawr, er nad yw'r rhain yn ateb i bob dim wrth gwrs ac mae'n rhaid iddynt fod yn rhan o raglen lawer mwy helaeth o ddiwygiadau a chydweithio â chlinigwyr, defnyddwyr gwasanaethau, holl haenau Llywodraeth a rhanddeiliaid eraill fel y gallwn ddarparu'r gwasanaethau y mae pobl eu hangen ac yn eu disgwyl.

Y pwynt cyntaf yw arfogi'r GIG â thechnoleg ddibynadwy ac effeithlon. Gall datblygiadau mewn technoleg helpu i drawsnewid gofal iechyd a chefnogi camau ataliol, yn ogystal â darparu mwy o lwybrau i gleifion gael mynediad at apwyntiadau a chael yr help sydd ei angen arnynt. Rydym eisoes wedi gweld cynnydd yn hyn o beth o ganlyniad i'r pandemig. Ond gellir gwneud mwy i ymgorffori technolegau newydd mewn ymarfer bob dydd i leihau'r pwysau ar glinigau cleifion allanol, ac i wella rhannu data er mwyn cynorthwyo gyda diagnosis a thriniaeth. Er enghraifft, mae Coleg Brenhinol y Meddygon wedi awgrymu edrych ar wella mynediad at dechnoleg y gellir ei gwisgo fel rhan o raglen atal ragweithiol mewn lleoliadau iechyd cymunedol. Yn y cyfamser, mae pobl fel Cymdeithas Feddygol Prydain wedi awgrymu y gellid uwchraddio seilwaith TG a thechnoleg y GIG i sicrhau bod amseroedd aros cywir a chlir a gwybodaeth am ddiagnosis ar gael i staff a chleifion. Wrth gwrs, gallai gorddibyniaeth ar dechnoleg olygu bod rhai pobl yn cael eu cau allan, ac felly dylid gwneud ymdrech gyfunol i wella'r modd y caiff gwybodaeth ei darparu fel bod cleifion a'u teuluoedd yn cael yr wybodaeth sydd ei hangen arnynt i gefnogi eu gofal. Felly, mae'r Groes Goch Brydeinig wedi galw am roi arweiniad clir a hygyrch i gleifion ynglŷn â'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty er mwyn sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt gartref.

Secondly, to ensure a 24/7 local authority-led social care discharge service. We also know that issues with hospital discharge and a lack of social care spaces are leading to bottlenecks within the wider system, with a knock-on effect to A&E and ambulance services. Establishing localised 24/7 discharge schemes would speed up assessments and support patients to go home sooner with the right package of care, or into an appropriate social care facility. To support this, there must be far better collaboration, integration and data sharing between all aspects of the health and social care system; something that stakeholders have pointed out must improve.

We also know that access to community care needs to be improved across the country, especially on weekends. For example, the Motor Neurone Disease Association Cymru have highlighted that, in north Wales, access and referral to occupational therapists is often unclear and inconsistent. And so we need to develop a health system that enables people to be treated closer to home, such as a 'hospital at home' service, as called for by the RCP. This would help to reduce hospital admissions and give people more choice as to where they can be treated.

We also need a longer term rethink as to how we deliver social care on a scale that meets the needs of an older population, including greater investment into facilities to increase capacity. And there are some existing innovative ideas that could be scaled up to help create a more sustainable social care sector, such as care communities led by local authorities in collaboration with social care providers, building on local IT platforms. We have massive potential within our communities to tap into existing human capital; we saw it through COVID, didn’t we—that members of the community can be mobilised to help provide basic care to neighbours, with social care staff freed up to focus on more specialist tasks.

Recruiting and retention: we have, of course, spoken at length about staffing recruitment and retention issues within the health and social care systems in the Senedd, but it’s a vital issue that needs to be addressed. We simply cannot do what we want to do without a properly staffed and equipped health service. Therefore, I back calls from BMA Cymru for the Welsh Government to increase the number of GPs in training. There must also be more accessible information on vacancy data from health boards and trusts so that we can better understand the needs and pressures faced by staff, and take a more focused approach to training and recruitment. Such a policy must come hand in hand with a properly funded national workforce implementation plan for health and social care, and to ensure synergies between this plan and the national clinical framework. As I’m sure we all agree, there must be parity between the health and social care workforces. Social care staff—sorry, I just think I’ve lost the—. That’s rather annoying. Right, so I’ve just lost a page that was quite an important one, and for some reason, it has disappeared. [Interruption.] Thank you very much. There we are; good supporting staff. So, we need to recognise that there needs to be parity between those two areas and the social care sector needs better pay and conditions, and more training routes for staff, such as through a national academy for care.

Creating a more modern and transparent NHS: it’s also important that people have a greater say in their care, and have access to more information, so that they know who is accountable to them, and how. NHS health boards and trusts must work together regionally across organisational boundaries to establish a more joined-up approach to the delivery of services, and legislation could be considered to ensure that this happens. There is also need a re-evaluate and streamline NHS structures so that there is a greater focus on delivery and quality rather than on bureaucracy to speed up the delivery of change. 

And finally, more focus on prevention. Ultimately, the way to ensure a more resilient, sustainable health and social care system is by investing and focusing on prevention. Reducing demand for services and helping people to stay healthier for longer is especially important as people continue to, thankfully, live a lot longer. The RCP have called for improved access to prevention programmes based in primary and community care, especially for those living in poverty, and greater investment in innovation, including screening and vaccination programmes. 

Deputy Llywydd, I hope that the Members and the Minister will take my contribution in the constructive manner I intended it to be made. Of course, I don't have all of the answers, and I know that the Minister and her officials will be working hard to respond to some of the challenges that I've set out today, but we need to know from the Government about what progress is being made and how their actions are translating into real-terms service improvements that patients can see and feel. The general public need to know what they can expect to see improve and when they're going to see it. I look forward to hearing the other contributions from Members today. Thank you very much.

Yn ail, sicrhau gwasanaeth rhyddhau gofal cymdeithasol 24/7 sy'n cael ei arwain gan yr awdurdod lleol. Rydym hefyd yn gwybod bod problemau gyda rhyddhau cleifion o'r ysbyty a phrinder llefydd gofal cymdeithasol yn arwain at dagfeydd o fewn y system ehangach, gydag effaith ganlyniadol ar wasanaethau ambiwlans brys. Byddai sefydlu cynlluniau rhyddhau lleol 24/7 yn cyflymu asesiadau ac yn cynorthwyo cleifion i fynd adref yn gynt gyda'r pecyn cywir o ofal, neu i gyfleuster gofal cymdeithasol priodol. I gefnogi hyn, rhaid cael cydweithio, integreiddio a rhannu data llawer gwell rhwng pob elfen o'r system iechyd a gofal cymdeithasol; rhywbeth y mae rhanddeiliaid wedi nodi bod rhaid ei wella.

Rydym hefyd yn gwybod bod angen gwella mynediad at ofal cymunedol ledled y wlad, yn enwedig ar benwythnosau. Er enghraifft, mae Cymdeithas Clefyd Motor Niwron Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith bod trefniadau mynediad ac atgyfeirio at therapyddion galwedigaethol yn aml yn aneglur ac yn anghyson yng ngogledd Cymru. Ac felly mae angen inni ddatblygu system iechyd sy'n galluogi pobl i gael eu trin yn nes at adref, fel gwasanaeth 'ysbyty yn y cartref', fel y mae Coleg Brenhinol y Meddygon yn galw amdano. Byddai hyn yn helpu i leihau'r nifer sy'n mynd i'r ysbyty ac yn rhoi mwy o ddewis i bobl ynglŷn â ble gellir eu trin.

Mae angen ailfeddwl mwy hirdymor hefyd ynglŷn â sut rydym yn darparu gofal cymdeithasol ar raddfa sy'n diwallu anghenion poblogaeth hŷn, gan gynnwys mwy o fuddsoddi mewn cyfleusterau i gynyddu capasiti. A cheir syniadau arloesol presennol y gellid eu datblygu ar raddfa fwy i helpu i greu sector gofal cymdeithasol mwy cynaliadwy, megis cymunedau gofal dan arweiniad awdurdodau lleol mewn cydweithrediad â darparwyr gofal cymdeithasol, gan ddatblygu platfformau TG lleol. Mae gennym botensial enfawr yn ein cymunedau i fanteisio ar y cyfalaf dynol presennol; gwelsom hynny drwy COVID, oni wnaethom—y gellir cynnull aelodau o'r gymuned i helpu i ddarparu gofal sylfaenol i gymdogion, gan ryddhau staff gofal cymdeithasol i ganolbwyntio ar dasgau mwy arbenigol.

Recriwtio a chadw: wrth gwrs, rydym wedi siarad yn helaeth yn y Senedd am faterion recriwtio a chadw staff o fewn y systemau iechyd a gofal cymdeithasol, ond mae'n fater hanfodol y mae angen mynd i'r afael ag ef. Yn syml iawn, ni allwn wneud yr hyn rydym am ei wneud heb wasanaeth iechyd wedi'i staffio a'i gyfarparu'n iawn. Felly, rwy'n cefnogi galwadau gan BMA Cymru ar i Lywodraeth Cymru gynyddu nifer y meddygon teulu dan hyfforddiant. Rhaid cael gwybodaeth fwy hygyrch hefyd am ddata swyddi gwag gan fyrddau ac ymddiriedolaethau iechyd er mwyn inni allu deall yn well beth yw'r anghenion a'r pwysau a wynebir gan staff, a mabwysiadu ffocws gwell ar hyfforddi a recriwtio. Rhaid i bolisi o'r fath ddod law yn llaw â chynllun gweithredu'r gweithlu cenedlaethol sydd wedi'i ariannu'n iawn ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, a sicrhau synergeddau rhwng y cynllun hwn a'r fframwaith clinigol cenedlaethol. Fel y bydd pawb ohonom yn cytuno, rwy'n siŵr, rhaid cael cydraddoldeb rhwng y gweithluoedd iechyd a gofal cymdeithasol. Mae staff gofal cymdeithasol—mae'n ddrwg gennyf, rwy'n meddwl fy mod wedi colli'r—. Mae hynny'n anffodus. Iawn, felly rwyf newydd golli tudalen a oedd yn un eithaf pwysig, ac am ryw reswm, mae wedi diflannu. [Torri ar draws.] Diolch yn fawr iawn. Dyna ni; staff cymorth da. Felly, mae angen inni gydnabod bod angen cydraddoldeb rhwng y ddau faes hynny ac mae angen gwell tâl ac amodau ar gyfer y sector gofal cymdeithasol, a mwy o lwybrau hyfforddi i staff, megis drwy academi genedlaethol ar gyfer gofal. 

Creu GIG mwy modern a thryloyw: mae hefyd yn bwysig fod gan bobl fwy o lais yn eu gofal, a chael mynediad at fwy o wybodaeth, fel eu bod yn gwybod pwy sy'n atebol iddynt, a sut. Rhaid i fyrddau ac ymddiriedolaethau iechyd y GIG gydweithio'n rhanbarthol ar draws ffiniau cyfundrefnol i sefydlu dull mwy cydgysylltiedig o ddarparu gwasanaethau, a gellid ystyried deddfwriaeth i sicrhau bod hyn yn digwydd. Mae angen ailwerthuso a symleiddio strwythurau'r GIG hefyd fel bod mwy o ffocws ar gyflawni ac ansawdd yn hytrach nag ar fiwrocratiaeth er mwyn cyflymu'r broses o gyflawni newid.  

Ac yn olaf, mwy o ffocws ar atal. Yn y pen draw, y ffordd i sicrhau system iechyd a gofal cymdeithasol fwy gwydn a chynaliadwy yw drwy fuddsoddi a chanolbwyntio ar atal. Mae lleihau'r galw am wasanaethau a helpu pobl i gadw'n iachach am gyfnod hwy yn arbennig o bwysig wrth i bobl barhau, diolch byth, i fyw'n llawer hŷn. Mae Coleg Brenhinol y Meddygon wedi galw am well mynediad at raglenni atal sydd wedi'u lleoli mewn gofal sylfaenol a chymunedol, yn enwedig i'r rhai sy'n byw mewn tlodi, a mwy o fuddsoddiad mewn arloesedd, gan gynnwys rhaglenni sgrinio a brechu.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau a'r Gweinidog yn cymryd fy nghyfraniad yn y modd adeiladol y bwriadais iddo gael ei wneud. Wrth gwrs, nid yw'r holl atebion gennyf i, ac rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog a'i swyddogion yn gweithio'n galed i ymateb i rai o'r heriau a nodais heddiw, ond mae angen inni wybod gan y Llywodraeth pa gynnydd sy'n cael ei wneud a sut mae eu gweithredoedd yn trosi'n welliannau go iawn i wasanaethau y gall cleifion eu gweld a'u teimlo. Mae angen i'r cyhoedd wybod beth y gallant ddisgwyl ei weld yn gwella a phryd y byddant yn ei weld. Edrychaf ymlaen at glywed y cyfraniadau eraill gan yr Aelodau heddiw. Diolch yn fawr iawn.

18:40

Can I thank Peter Fox for using his debate time on this really important issue today? The cross-party group on medical research is currently doing a piece of work, leading an inquiry into the benefits of medical research in Wales. And perhaps I should declare an interest as the chair of that cross-party group. Research-active hospitals have really improved outcomes for patients, whilst many clinicians also view research as an important part of their job. The opportunity, I think, for NHS staff to undertake medical research is an excellent means by which to make a career in the health and social care system more attractive. And surely, with some of the issues that we've heard about and which Peter has explored in his contribution today, with the retention and recruitment issues that we're aware of, how particularly important this particular aspect is. I think Welsh Government investment into medical research can only work as a medium to long-term solution to the staffing crisis within the Welsh NHS, offering a really attractive environment to attract more expertise to those critical positions within our health and social care system. 

A gaf fi ddiolch i Peter Fox am ddefnyddio ei amser dadl ar y mater pwysig hwn heddiw? Mae'r grŵp trawsbleidiol ar ymchwil feddygol yn gwneud gwaith ar hyn o bryd yn arwain ymchwiliad i fanteision ymchwil feddygol yng Nghymru. Ac efallai y dylwn ddatgan diddordeb fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol hwnnw. Mae ysbytai sy'n weithredol ym maes ymchwil wedi gwella canlyniadau i gleifion, ac mae llawer o glinigwyr hefyd yn ystyried ymchwil yn rhan bwysig o'u swydd. Rwy'n credu bod y cyfle i staff y GIG ymgymryd ag ymchwil feddygol yn ffordd wych o wneud gyrfa yn y system iechyd a gofal cymdeithasol yn fwy deniadol. Ac yn sicr, gyda rhai o'r problemau y clywsom amdanynt ac a archwiliodd Peter yn ei gyfraniad heddiw, gyda'r problemau cadw a recriwtio staff y gwyddom amdanynt, mae'r elfen arbennig hon yn bwysig iawn. Rwy'n credu mai dim ond fel ateb tymor canolig i hirdymor i'r argyfwng staffio yn GIG Cymru y gall buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn ymchwil feddygol weithio, gan gynnig amgylchedd gwirioneddol ddeniadol i ddenu mwy o arbenigedd i swyddi hanfodol yn ein system iechyd a gofal cymdeithasol. 

I, too, would like to thank my colleague, Peter Fox, for giving me a minute of his time and for bringing this important topic to the floor of the Senedd. It's not being overly dramatic when we say that we face a crisis in social care. The Aneurin Bevan health board in my region have said that, this month, they'd had around 400 patients who could have been discharged but were unable to be. Even a report by the Welsh NHS Confederation had most of the NHS leaders saying that the care system had a massive knock-on effect across the healthcare system, with the added pressures driving the increase in urgent care demand. They also agreed that the lack of social care capacity is having an impact on the ability to tackle the effective care backlog—something that, as we know, has been drastically increased due to the COVID lockdowns. It's clear to me that there needs to be far better integration between health and social care, as has been said, with more financial investment going into social care, and there needs to be enhanced partnership working, as you alluded to as well. 

It's also imperative that we ensure that social care is an attractive career—far more than is currently the case—and that there are enhanced career progression opportunities to improve recruitment and retention, otherwise this will be, sadly, a never-ending cycle. I could go on, if time was allowed, but as we've heard from the contributions so far and from the Member for Monmouth, there have been some really good ideas put forward and I hope that the Minister will listen to them. So, thank you very much. 

Hoffwn innau hefyd ddiolch i fy nghyd-Aelod, Peter Fox, am roi munud o'i amser i mi ac am ddod â'r pwnc pwysig hwn i lawr y Senedd. Nid ydym yn bod yn or-ddramatig pan ddywedwn ein bod yn wynebu argyfwng mewn gofal cymdeithasol. Mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan yn fy rhanbarth i wedi dweud eu bod wedi cael tua 400 o gleifion y mis hwn a allai fod wedi cael eu rhyddhau ond na fu modd gwneud hynny. Roedd hyd yn oed adroddiad gan Gydffederasiwn GIG Cymru yn nodi bod y rhan fwyaf o arweinwyr y GIG yn dweud bod y system ofal wedi cael effaith ganlyniadol enfawr ar draws y system gofal iechyd, gyda'r pwysau ychwanegol yn gyrru'r cynnydd yn y galw am ofal brys. Roeddent hefyd yn cytuno bod diffyg capasiti gofal cymdeithasol yn cael effaith ar y gallu i fynd i'r afael â'r ôl-groniad mewn gofal effeithiol—rhywbeth sydd, fel y gwyddom, wedi cynyddu'n sylweddol oherwydd y cyfyngiadau symud COVID. Mae'n amlwg i mi fod angen integreiddio llawer gwell rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, fel y dywedwyd, gyda mwy o fuddsoddiad ariannol yn mynd tuag at ofal cymdeithasol, ac mae angen gweithio'n well mewn partneriaeth, fel y gwnaethoch chi nodi hefyd. 

Mae'n hanfodol hefyd ein bod yn sicrhau bod gofal cymdeithasol yn yrfa ddeniadol—i raddau llawer mwy nag sy'n digwydd ar hyn o bryd—a bod gwell cyfleoedd i gamu ymlaen mewn gyrfa er mwyn gwella recriwtio a chadw staff, neu fel arall bydd yn gylch di-ddiwedd, yn anffodus. Gallwn barhau, pe bai amser yn caniatáu, ond fel y clywsom o'r cyfraniadau hyd yma a chan yr Aelod dros Fynwy, mae yna syniadau da iawn wedi eu cyflwyno a gobeithio y bydd y Gweinidog yn gwrando arnynt. Felly, diolch yn fawr. 

I'd like to thank Peter Fox for raising this important issue in his short debate today. I'm currently undertaking a programme of care home visits in my constituency, because I want to see for myself what some of the issues are locally in my patch and, indeed, the case across Wales. The emerging theme is that a lot of care homes can't meet their capacity because they're understaffed. They might have a capacity of 40 or 50 beds, but they can only operate 25 or 30 because of that lack of staff. I think we need to make the social care career more attractive to prospective candidates, and increase training opportunities. I'm pleased to see the uplift in the real living wage, but we need to give them the right training opportunities, and stop social care workers hitting the glass ceiling if they aspire to progress in their careers to address some of these problems and give people the care and treatment they so rightly deserve. Thank you very much.

Hoffwn ddiolch i Peter Fox am godi'r mater pwysig hwn yn ei ddadl fer heddiw. Rwy'n cynnal rhaglen o ymweliadau â chartrefi gofal yn fy etholaeth ar hyn o bryd, gan fy mod eisiau gweld drosof fy hun beth yw rhai o'r problemau'n lleol yn fy rhan i o'r byd, a ledled Cymru yn wir. Y thema sy'n dod i'r amlwg yw bod llawer o gartrefi gofal yn methu cyrraedd eu capasiti oherwydd eu bod yn brin o staff. Efallai fod ganddynt gapasiti o 40 neu 50 o welyau, ond dim ond 25 neu 30 y gallant eu gweithredu oherwydd prinder staff. Rwy'n credu bod angen inni wneud gyrfa mewn gofal cymdeithasol yn fwy deniadol i ddarpar ymgeiswyr, a chynyddu cyfleoedd hyfforddi. Rwy'n falch o weld y codiad yn y cyflog byw go iawn, ond mae angen inni roi'r cyfleoedd hyfforddi cywir iddynt, ac atal gweithwyr gofal cymdeithasol rhag taro'r nenfwd gwydr os ydynt yn dyheu am gamu ymlaen yn eu gyrfaoedd i fynd i'r afael â rhai o'r problemau hyn a rhoi'r gofal a'r driniaeth y maent yn ei haeddu i bobl. Diolch yn fawr iawn.

18:45

Dwi innau'n ddiolchgar i Aelod Mynwy am ddewis y testun yma. Mi oedd o'n gyfraniad gwirioneddol feddylgar, dwi'n credu. Dwi'n siŵr y byddai fo ei hun yn cyfaddef nad ydy'r rhain yn syniadau cwbl newydd mae o wedi'u crybwyll. Mae angen dod â'r syniadau o'r math yma at ei gilydd yn y ffordd yma i'r Senedd, achos mae angen arloesi yn y ffyrdd yma er mwyn datrys rhai o'r problemau sydd gennym ni yn y gwasanaeth iechyd, achos mae hi'n berffaith glir i bob un ohonom ni na allwn ni gario ymlaen fel yr ydym ni.

Dwi am sôn am un mater, y pwynt olaf a godwyd gan Peter, sef yr angen i ganolbwyntio gymaint mwy ar yr ataliol. Mae yna fentrau unigol ar yr ataliol, wrth gwrs, yn digwydd. Mi glywon ni rhai yn y ddadl ar glefyd yr iau yn gynharach heddiw. Ond sôn ydw i am newid diwylliant. Oes, mae angen newid diwylliant o fewn y boblogaeth—mi wnaeth y Gweinidog gyfeirio at hynny ddoe—ond mae'n rhaid i'r Llywodraeth arwain y newid diwylliant hwnnw ym mhopeth maen nhw'n ei wneud, ar draws bob rhan o waith y Llywodraeth, i'w wneud o'n brif uchelgais i'n gwneud ni'n genedl iachach, achos dydyn ni ddim yn ffit ac iach ar hyn o bryd.

I am very grateful to the Member for Monmouth for choosing this particular topic. It was a genuinely thoughtful and well-reasoned contribution. I'm sure that he himself would admit that these aren't entirely new ideas that he's mentioned. We do need to bring these ideas together in this way to the Senedd, because we do need to innovate in these ways to solve some of the issues that we're facing in the health service, because it's perfectly clear to all of us that we can't continue as we currently are.

I want to talk about one issue, the final point that was raised by Peter, namely the need to focus so much more on the preventative agenda. There are individual initiatives on the preventative agenda already happening, of course. We heard some in the debate on liver disease earlier on today. But I'm talking here about a change of culture. Yes, we need to change the culture within the population—the Minister referred to that yesterday—but the Government needs to lead that cultural change in everything that they do, across all parts of Government work, to make it the major ambition to make us a healthier nation, because we're not fit and healthy at the moment.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Julie Morgan.

I call on the Deputy Minister for Social Services to reply to the debate. Julie Morgan.

Diolch. Rydw i'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon.

Thank you. I welcome the opportunity to respond to this debate.

I'm really pleased to be here today, and I really welcome the constructive way that Peter Fox has introduced this debate and the proposals that he has made. We are all aware that our health and social services are facing extreme pressure this winter, and, as Peter said, this is the position across the whole of the UK.

As well as continuing to deal with COVID-19 patients, of whom there are currently more than 500 in hospitals across Wales, we're seeing significant numbers of other respiratory viruses, and an increase in people with serious illnesses coming forward for diagnosis and treatment, and I know we do continue to ask a lot of our health and care staff. They have worked tirelessly throughout the pandemic, and the current pressures mean that they're not always able to provide the level of care that they would like to. Our workforce also continues to be affected by COVID-related sickness absence and self-isolation requirements.

Our ambulance and 111 services are seeing unprecedented levels of demand, and I think you've probably heard these examples before, but they're worth repeating. On just one day, 27 December, the 111 telephone service received 8,500 calls—the highest ever number of calls in a day. The ambulance service received 210 immediately life-threatening calls. Over 550 people were admitted to hospital; 551 COVID patients were in acute hospital beds, which is over 5 per cent of our total bed capacity, and over 3 per cent of beds were occupied by patients with flu; and 12 per cent of beds were taken up by people who were awaiting discharge.

Our primary and community care services are experiencing similar levels of increased demand. Total contacts to GPs last week were over 12 per cent higher than this time last year. And along with the increased numbers of patients seeking medical care, one of our biggest challenges is making sure that people can leave hospital as soon as it is safe for them to do so. And pressures in the social care system, as has been illustrated already, are currently making this very difficult.

Austerity and the subsequent pressure on budgets have seen social care workforce pay decline in comparison to other sectors, and has exacerbated recruitment challenges. We have announced funding of £70 million, so that local authorities and health boards can implement the real living wage uplift, and I acknowledge that Gareth Davies welcomed this proposal, and we are striving to improve employment terms and conditions for the sector, because it's not just the pay, it's the terms and conditions as well, and we certainly share, Peter, your vision of having health and social care staff on a parity.

Our population is ageing, and this is a testament, of course, to the effectiveness of our NHS over many years. It's great that so many people are living so much longer, but obviously it does bring challenges. Patients aged 55 and over account for over 90 per cent of our emergency in-patient bed days. More than half of all bed days are for patients aged 75 and over, and we know that, for this cohort, being discharged as soon as they are medically fit is crucial to their recovery. They're less likely to pick up an infection from others. They'll sleep better in their own beds and get the rest they need, and they'll be more confident in moving around in their own surroundings, so will build up their strength quicker than in the hospital. So, it is really crucial that we do get people out of hospital as soon as we possibly can.

Rwy'n falch iawn o fod yma heddiw, ac rwy'n croesawu'r ffordd adeiladol y mae Peter Fox wedi cyflwyno'r ddadl hon a'r cynigion y mae wedi'u gwneud. Rydym i gyd yn ymwybodol fod ein gwasanaethau iechyd a'n gwasanaethau cymdeithasol yn wynebu pwysau eithriadol y gaeaf hwn, ac fel y dywedodd Peter, dyma'r sefyllfa ar draws y DU gyfan.

Yn ogystal â pharhau i ymdrin â chleifion COVID-19, gyda mwy na 500 ohonynt mewn ysbytai ledled Cymru ar hyn o bryd, rydym yn gweld niferoedd sylweddol o feirysau anadlol eraill, a chynnydd yn nifer y bobl sydd â salwch difrifol yn dod i gael diagnosis a thriniaeth, ac rwy'n gwybod ein bod yn parhau i ofyn llawer gan ein staff iechyd a gofal. Maent wedi gweithio'n ddiflino drwy gydol y pandemig, ac mae'r pwysau presennol yn golygu nad ydynt bob amser yn gallu darparu'r lefel o ofal yr hoffent ei wneud. Mae ein gweithlu hefyd yn parhau i gael ei effeithio gan absenoldeb salwch sy'n gysylltiedig â COVID a gofynion hunanynysu.

Mae ein gwasanaethau ambiwlans ac 111 yn gweld lefelau digynsail o alw, ac rwy'n credu ei bod hi'n debygol eich bod chi wedi clywed yr enghreifftiau hyn o'r blaen, ond maent yn werth eu hailadrodd. Ar un diwrnod yn unig, 27 Rhagfyr, gwnaed 8,500 o alwadau i'r gwasanaeth ffôn 111—y nifer uchaf erioed o alwadau mewn diwrnod. Derbyniodd y gwasanaeth ambiwlans 210 o alwadau lle roedd bywyd yn yn y fantol. Cafodd dros 550 o bobl eu derbyn i'r ysbyty; roedd 551 o gleifion COVID mewn gwelyau ysbyty acíwt, sef dros 5 y cant o gyfanswm ein capasiti gwelyau, a chleifion ffliw oedd mewn dros 3 y cant o'r gwelyau; a phobl a oedd yn disgwyl cael eu rhyddhau oedd mewn 12 y cant o'r gwelyau.

Mae ein gwasanaethau gofal sylfaenol a chymunedol yn profi lefelau tebyg o gynnydd yn y galw. Roedd cyfanswm y cysylltiadau â meddygon teulu yr wythnos diwethaf dros 12 y cant yn uwch na'r adeg hon y llynedd. Ac ynghyd â'r niferoedd cynyddol o gleifion sydd eisiau gofal meddygol, un o'n heriau mwyaf yw sicrhau bod pobl yn gallu gadael yr ysbyty cyn gynted ag y mae'n ddiogel iddynt wneud hynny. Ac mae pwysau yn y system gofal cymdeithasol, fel sydd wedi'i ddarlunio'n barod, yn gwneud hyn yn anodd iawn ar hyn o bryd.

Mae cyni a'r pwysau dilynol ar gyllidebau wedi arwain at ostwng cyflogau'r gweithlu gofal cymdeithasol o'i gymharu â sectorau eraill, ac wedi gwaethygu heriau recriwtio. Rydym wedi cyhoeddi cyllid o £70 miliwn er mwyn i awdurdodau lleol a byrddau iechyd allu gweithredu'r codiad cyflog byw go iawn, ac rwy'n cydnabod bod Gareth Davies wedi croesawu'r cynnig hwn, ac rydym yn ymdrechu i wella telerau ac amodau cyflogaeth i'r sector, oherwydd nid y cyflog yn unig sydd dan sylw, ond y telerau a'r amodau hefyd, ac rydym yn sicr yn rhannu eich gweledigaeth chi, Peter, o gydraddoldeb rhwng staff iechyd a gofal cymdeithasol.

Mae ein poblogaeth yn heneiddio, ac mae hyn yn dyst, wrth gwrs, i effeithiolrwydd ein GIG dros flynyddoedd lawer. Mae'n wych fod cymaint o bobl yn byw cymaint yn hŷn, ond yn amlwg mae'n creu heriau yn ei sgil. Cleifion 55 oed a hŷn yw dros 90 y cant o'n dyddiau gwely i gleifion mewnol brys. Mae dros hanner yr holl ddyddiau gwely ar gyfer cleifion 75 oed a hŷn, ac rydym yn gwybod, i'r garfan hon, fod cael eu rhyddhau cyn gynted ag y maent yn ffit yn feddygol yn allweddol i'w hadferiad. Maent yn llai tebygol o gael haint gan eraill. Byddant yn cysgu'n well yn eu gwelyau eu hunain ac yn cael y gorffwys sydd ei angen arnynt, a byddant yn fwy hyderus i symud o gwmpas yn eu hamgylchfyd eu hunain, felly byddant yn magu eu cryfder yn gynt nag yn yr ysbyty. Felly, mae'n gwbl allweddol ein bod yn cael pobl allan o'r ysbyty cyn gynted ag y gallwn.

To support health boards during this incredibly busy time, we've issued guidance in the form of a revised local options framework, which gives them flexibility and support to respond to the multiple risks being faced at the moment. We've also written to clinical leaders to encourage them not to admit people to hospital unless absolutely necessary, and to help medically fit patients to return home, or to an alternative place of safety, as soon as they are able to. This will create much needed capacity within our hospitals and the ambulance service, to ensure we can provide care to people with serious illness and injuries. 

'A Healthier Wales' sets out our vision for integrated, seamless services, with a focus on community-based treatment, which I know Peter Fox highlighted in his contribution. Our aim has always been for people to go into hospital only when treatment cannot be provided safety elsewhere, and to reduce the time people spend in hospital when they do have to go. And the vision is more relevant today than ever. We have continued to build on the foundations of 'A Healthier Wales', creating an environment in which our partners and workforce have actively embraced and delivered service transformation at pace. Our strategic programme for primary care, six goals for urgent and emergency care, and regional integration fund are all working towards this vision within the context of our current pressures. 

In December, the Minister for Health and Social Services launched the optimal hospital patient flow framework, and this sets a clear expectation for health boards and regional partnership boards to make sure people are only in hospital for as long as they need to be.

We have secured over 500 additional community beds for step-down care, and we will continue to work to try to increase this capacity. We're also investing in alternative options to attendance at emergency departments, including urgent primary care centres and same-day services. The ongoing programme of contract reform under way across primary care remains focused on transforming services and contracts to support better access for patients and the longer term sustainability of services. Action at local and national level is under way to accelerate cluster working, including across the primary and community care professions, as well as social care and other partners. This transformation, scaled up, and collaborative approach to service planning and delivery is at the heart of the primary care model for Wales and our aim for an integrated health and care service that promotes health and well-being.

Professional collaboratives of GPs, pharmacists, optometrists, dentists, allied health professionals and nurses are embedding throughout Wales to optimise multi-professional service delivery in the community. Strengthening the quality of roles and enabling professionals to work at the top of their licence is a focus for this area, and one we will see comes together as a part of workforce planning. 

Significant funds have been provided through regional partnership boards to support health and social care partners to work closer together and develop national models of integrated care that will offer preventative, seamless services for people in the community. Now, these resources include the five-year regional integration fund, providing £144 million a year to support transformation, and the newly established £50 million integration and rebalancing capital fund, which is directly supporting our ambition to establish 50 integrated health and care hubs across Wales. And three of the models being developed through the regional integration fund are specifically aimed at creating community capacity. We have introduced new home from hospital services, enabled complex care to be provided close to home, we've invested in social prescribing, and have made progress with telecare support services. Many of the things that Peter Fox mentioned in his introduction to the debate are things that we are doing and we want to do more of.

Clusters and regional partnership boards are driving this agenda on, but we know we need to go further and faster with these reforms. In 2023, we want to make progress to an integrated community care service that is available to everyone across Wales. This is not a new organisation, but rather an ambitious agenda to move and deeply integrate health and social care services and orientate them to building a stronger, local web of support. I think, in his contribution, Peter Fox described the sort of community support that can be built up on a local level, and that is something that we are aspiring to do.

The NHS planning framework for 2023-24 requires NHS organisations to develop a closer relationship with local government to tackle the issue of delayed transfers of care. In making financial allocations to local health boards, the Minister for Health and Social Services has been clear about the requirement for them to work much more closely with local authorities to provide an integrated community care response. It is absolutely essential that this integrated working takes place. And we do see real opportunities here. Twenty-six per cent of complex patients pending discharge are known to social care at the point of admission, so we want to develop a graduated model of support, including harnessing the third sector and voluntary effort—because we think there is a clear role for the third sector—to enable people to maintain a level of independence and quality of life and to strengthen local services to avoid people being admitted to hospital. So, we want to do all we possibly can to invest in the third sector and volunteers in order to keep people at home and to help them at home, and to also develop the hospital-at-home services, which, of course, we do have some examples of here in Wales.

We also want to increase reablement capacity in the community, because 70 per cent of people who receive reablement when they leave hospital require no further long-term care, or a much smaller package than without reablement. People report better quality-of-life outcomes after reablement and live independently for longer in their own homes.

And of course, we need every opportunity to use digital technology to support people and care workers, and this is something the Minister for Health and Social Services is driving forward very strongly. Strides have been made using telecare and, alongside seeking to provide greater reward and an attractive career for care workers, it is ever more critical in a very tight labour market that we maximise the use of technology in the community.

We will continue to work on these opportunities and we'll provide further updates, but we expect to have a strong web of support available locally before next winter and, over the medium term, we'll see the emergence of an integrated community care service in Wales. So, I'd like to end by thanking Peter Fox for introducing this debate in such a constructive way, and I do appreciate all the suggestions that he has made. And of course, we will look at them closely—many of them are things that are very close to our own hearts. So, diolch yn fawr iawn.

I gefnogi byrddau iechyd yn ystod yr amser hynod brysur hwn, rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar ffurf fframwaith opsiynau lleol diwygiedig, sy'n rhoi hyblygrwydd a chymorth iddynt ymateb i'r risgiau lluosog a wynebir ar hyn o bryd. Rydym hefyd wedi ysgrifennu at arweinwyr clinigol i'w hannog i beidio â derbyn pobl i'r ysbyty oni bai bod hynny'n gwbl angenrheidiol, ac i helpu cleifion sy'n ffit yn feddygol i ddychwelyd adref, neu i le diogel arall, cyn gynted ag y gallant. Bydd hyn yn creu capasiti mawr ei angen yn ein hysbytai a'r gwasanaeth ambiwlans, er mwyn sicrhau y gallwn ddarparu gofal i bobl â salwch ac anafiadau difrifol. 

Mae 'Cymru Iachach' yn nodi ein gweledigaeth o wasanaethau integredig, di-dor, gyda ffocws ar driniaeth yn y gymuned, a gwn fod Peter Fox wedi tynnu sylw at hynny yn ei gyfraniad. Ein nod bob amser yw sicrhau na fydd pobl yn mynd i'r ysbyty ac eithrio pan nad oes modd darparu triniaeth ddiogel mewn mannau eraill, a lleihau'r amser y mae pobl yn ei dreulio yn yr ysbyty pan fydd yn rhaid iddynt fynd. Ac mae'r weledigaeth yn fwy perthnasol heddiw nag erioed. Rydym wedi parhau i adeiladu ar sylfeini 'Cymru Iachach', gan greu amgylchedd lle mae ein partneriaid a'n gweithlu wedi cefnogi ac wedi mynd ati i drawsnewid gwasanaethau'n gyflym. Mae ein rhaglen strategol ar gyfer gofal sylfaenol, chwe nod ar gyfer gofal brys ac argyfwng, a'r gronfa integreiddio rhanbarthol oll yn gweithio tuag at y weledigaeth hon yng nghyd-destun y pwysau presennol. 

Ym mis Rhagfyr, lansiodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol y fframwaith ar gyfer gwella llif cleifion drwy ysbytai, sy'n gosod disgwyliad clir i fyrddau iechyd a byrddau partneriaeth rhanbarthol sicrhau mai cyhyd ag y bo angen iddynt fod yn unig y bydd pobl yn yr ysbyty.

Rydym wedi sicrhau dros 500 o welyau cymunedol ychwanegol ar gyfer gofal cam-i-lawr, a byddwn yn parhau i weithio i geisio cynyddu'r capasiti hwn. Rydym hefyd yn buddsoddi mewn opsiynau amgen yn lle mynd i adrannau brys, gan gynnwys canolfannau gofal sylfaenol brys a gwasanaethau ar yr un diwrnod. Mae'r rhaglen barhaus o ddiwygio contractau sydd ar y gweill ar draws gofal sylfaenol yn parhau i ganolbwyntio ar drawsnewid gwasanaethau a chontractau i gefnogi gwell mynediad i gleifion a chynaliadwyedd gwasanaethau yn fwy hirdymor. Mae camau ar y gweill ar lefel leol a chenedlaethol i gyflymu gweithio mewn clwstwr, gan gynnwys ar draws y proffesiynau gofal sylfaenol a chymunedol, yn ogystal â gofal cymdeithasol a phartneriaid eraill. Mae'r trawsnewid, o'i ddarparu ar raddfa fwy, a'r dull cydweithredol o gynllunio a darparu gwasanaethau yn ganolog i'r model gofal sylfaenol ar gyfer Cymru a'n nod ar gyfer gwasanaeth iechyd a gofal integredig sy'n hyrwyddo iechyd a llesiant.

Mae cydweithredfeydd proffesiynol o feddygon teulu, fferyllwyr, optometryddion, deintyddion, gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd a nyrsys yn ymsefydlu ledled Cymru i wella'r modd y caiff gwasanaethau amlbroffesiynol eu darparu yn y gymuned. Mae cryfhau ansawdd y swyddi a galluogi gweithwyr proffesiynol i weithio ar frig eu trwydded yn ffocws ar gyfer y maes hwn, ac yn un y byddwn yn ei weld yn dod at ei gilydd fel rhan o'r gwaith o gynllunio'r gweithlu. 

Darparwyd cronfeydd sylweddol drwy fyrddau partneriaethau rhanbarthol i gynorthwyo partneriaid iechyd a gofal cymdeithasol i weithio'n agosach gyda'i gilydd a datblygu modelau cenedlaethol o ofal integredig a fydd yn cynnig gwasanaethau ataliol, di-dor i bobl yn y gymuned. Nawr, mae'r adnoddau hyn yn cynnwys y gronfa integreiddio rhanbarthol bum mlynedd, sy'n darparu £144 miliwn y flwyddyn i gefnogi trawsnewid, a'r gronfa integreiddio ac ailgydbwyso cyfalaf gwerth £50 miliwn sydd newydd ei sefydlu, sy'n cefnogi'n uniongyrchol ein huchelgais i sefydlu 50 o hybiau iechyd a gofal integredig ledled Cymru. Ac mae tri o'r modelau sy'n cael eu datblygu drwy'r gronfa integreiddio rhanbarthol wedi'u hanelu'n benodol at greu capasiti cymunedol. Rydym wedi cyflwyno gwasanaethau newydd gartref o'r ysbyty, wedi ei gwneud hi'n bosibl darparu gofal cymhleth yn nes at adref, rydym wedi buddsoddi mewn presgripsiynu cymdeithasol, ac wedi gwneud cynnydd gyda gwasanaethau cymorth teleofal. Mae llawer o'r pethau y soniodd Peter Fox amdanynt yn ei gyflwyniad i'r ddadl yn bethau rydym yn eu gwneud ac rydym yn awyddus i wneud mwy ohonynt.

Mae clystyrau a byrddau partneriaeth rhanbarthol yn gyrru'r agenda hon yn ei blaen, ond gwyddom fod angen inni fynd ymhellach ac yn gyflymach gyda'r diwygiadau hyn. Yn 2023, rydym am wneud cynnydd tuag at wasanaeth gofal cymunedol integredig sydd ar gael i bawb ledled Cymru. Nid sefydliad newydd ydyw, ond yn hytrach agenda uchelgeisiol i lywio ac integreiddio gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn ddwfn a'u cyfeirio i adeiladu gwe leol gryfach o gefnogaeth. Yn ei gyfraniad, rwy'n credu bod Peter Fox wedi disgrifio'r math o gefnogaeth gymunedol y gellir ei hadeiladu ar lefel leol, ac mae hynny'n rhywbeth rydym yn dyheu am ei wneud.

Mae fframwaith cynllunio'r GIG ar gyfer 2023-24 yn ei gwneud yn ofynnol i sefydliadau'r GIG ddatblygu perthynas agosach gyda llywodraeth leol i fynd i'r afael ag oedi wrth drosglwyddo gofal. Wrth wneud dyraniadau ariannol i'r byrddau iechyd lleol, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi bod yn glir ynghylch y gofyniad iddynt weithio'n llawer agosach gydag awdurdodau lleol i ddarparu ymateb gofal cymunedol integredig. Mae'n gwbl hanfodol fod y gwaith integredig hwn yn digwydd. Ac rydym yn gweld cyfleoedd go iawn yma. Mae gofal cymdeithasol yn gwybod wrth iddynt gael eu derbyn am 26 y cant o'r cleifion cymhleth a fydd yn aros i gael eu rhyddhau, felly rydym eisiau datblygu model o gymorth graddedig, gan gynnwys harneisio'r trydydd sector ac ymdrech wirfoddol—oherwydd credwn fod rôl glir i'r trydydd sector—i alluogi pobl i gynnal lefel o annibyniaeth ac ansawdd bywyd ac i gryfhau gwasanaethau lleol er mwyn osgoi gorfod derbyn pobl i'r ysbyty. Felly, rydym am wneud popeth sy'n bosibl i fuddsoddi yn y trydydd sector a gwirfoddolwyr er mwyn cadw pobl gartref a'u helpu gartref, a datblygu'r gwasanaethau ysbyty yn y cartref y ceir rhai enghreifftiau ohonynt yma yng Nghymru wrth gwrs.

Rydym hefyd eisiau cynyddu capasiti ailalluogi yn y gymuned am nad oes angen gofal hirdymor pellach ar 70 y cant o'r bobl sy'n cael eu hailalluogi pan fyddant yn gadael yr ysbyty, neu bydd galw am becyn gofal llawer llai na phe baent heb dderbyn gwasanaeth ailalluogi. Mae pobl yn nodi canlyniadau ansawdd bywyd gwell ar ôl ailalluogi ac yn byw'n annibynnol am gyfnod hirach yn eu cartrefi eu hunain.

Ac wrth gwrs, rydym angen pob cyfle i ddefnyddio technoleg ddigidol i gefnogi pobl a gweithwyr gofal, ac mae hyn yn rhywbeth y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ei yrru'n gryf iawn. Mae camau breision wedi'u gwneud drwy ddefnyddio teleofal, ac ochr yn ochr â cheisio darparu mwy o dâl a gyrfa ddeniadol i weithwyr gofal, mae'n fwy allweddol nag erioed mewn marchnad lafur dynn iawn ein bod yn manteisio i'r eithaf ar y defnydd o dechnoleg yn y gymuned.

Byddwn yn parhau i weithio ar y cyfleoedd hyn a byddwn yn darparu diweddariadau pellach, ond rydym yn disgwyl y bydd gennym we gref o gefnogaeth ar gael yn lleol cyn y gaeaf nesaf, a dros y tymor canolig, byddwn yn gweld gwasanaeth gofal cymunedol integredig yn dod i'r amlwg yng Nghymru. Felly, hoffwn ddod i ben drwy ddiolch i Peter Fox am gyflwyno'r ddadl hon mewn ffordd mor adeiladol, ac rwy'n gwerthfawrogi'r holl awgrymiadau y mae wedi'u gwneud. Ac wrth gwrs, byddwn yn edrych yn ofalus arnynt—mae llawer ohonynt yn bethau sy'n agos iawn at ein calonnau ni ein hunain. Felly, diolch yn fawr iawn.

18:55

Diolch i'r Dirprwy Weinidog a diolch, pawb. Daw hynny â busnes heddiw i ben.

Thank you, Deputy Minister, and thank you, all. That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:58.

The meeting ended at 18:58.