Y Cyfarfod Llawn

Plenary

08/06/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. 

13:30
1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol
1. Questions to the Minister for Social Justice

Eitem 1, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Buffy Williams.

The first item is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Buffy Williams.

I think you're unmuted now.

Credaf eich bod wedi eich dadfudo yn awr.

Tlodi Tanwydd
Fuel Poverty

1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am lefelau tlodi tanwydd yn etholaeth Rhondda? OQ58137

1. Will the Minister provide an update on the level of fuel poverty in the Rhondda constituency? OQ58137

In Rhondda Cynon Taf, 14,716 households have received our £200 winter fuel support scheme payment. Projections published in April 2022 suggest up to 45 per cent of all households in Wales could be in fuel poverty and up to 98 per cent of lower income households could now be in fuel poverty.

Yn Rhondda Cynon Taf, mae 14,716 o aelwydydd wedi derbyn taliad o £200 gennym drwy gynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Mae amcanestyniadau a gyhoeddwyd ym mis Ebrill 2022 yn awgrymu y gallai hyd at 45 y cant o holl aelwydydd Cymru fod mewn tlodi tanwydd ac y gallai hyd at 98 y cant o aelwydydd incwm is fod mewn tlodi tanwydd bellach.

Thank you, Minister. Taking the 2021 modelled estimated fuel poverty and revising them using fuel prices from 1 April 2022, up to 45 per cent or 640,000 households could be in fuel poverty following the price cap increase, and energy price rises are likely to hit lower income households disproportionately. Having worked in the third sector before being elected to this place, I've seen first hand the devastating effects that fuel poverty has, but I also know the difference that third sector organisations and charities can make. So, with this knowledge, how is the Welsh Government working with the voluntary sector to safeguard families hit the hardest by the Tory cost-of-living crisis? And what steps are Welsh Government taking to ensure families have the security they need for the next energy price increase this winter?

Diolch, Weinidog. Gan gymryd yr amcangyfrifon tlodi tanwydd a fodelwyd yn 2021 a'u diwygio gan ddefnyddio prisiau tanwydd ar 1 Ebrill 2022, gallai hyd at 45 y cant neu 640,000 o aelwydydd fod mewn tlodi tanwydd yn dilyn y cynnydd yn y cap ar brisiau ynni, ac mae cynnydd mewn prisiau ynni'n debygol o gael effaith anghymesur ar aelwydydd incwm is. Roeddwn yn gweithio yn y trydydd sector cyn cael fy ethol i’r lle hwn, a gwelais â fy llygaid fy hun yr effeithiau dinistriol y mae tlodi tanwydd yn eu cael, ond rwyf hefyd yn ymwybodol o'r gwahaniaeth y gall elusennau a sefydliadau'r trydydd sector ei wneud. Felly, gyda'r wybodaeth hon, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector gwirfoddol i ddiogelu'r teuluoedd sydd wedi'u taro galetaf gan yr argyfwng costau byw Torïaidd? A pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod teuluoedd yn cael y diogelwch sydd ei angen arnynt ar gyfer y cynnydd nesaf ym mhrisiau ynni y gaeaf hwn?

Well, thank you very much, Buffy Williams, for that question. The third sector has been very involved nationally and locally in terms of addressing these issues for those families—so, many households they work with that are hardest hit by the Tory cost-of-living crisis.

Now, we held a round-table summit back on 17 February with key external stakeholders, including the third sector, National Energy Action, the Trussell Trust and Citizens Advice, and we explored what more could be done to support hard-pressed families through this cost-of-living crisis. We had a further one on tackling food poverty. But, importantly, our fuel poverty advisory group is taking place on 13 June, and they will help us from the voluntary and energy sector to co-ordinate action to improve household resilience in advance of winter.

Wel, diolch yn fawr am eich cwestiwn, Buffy Williams. Mae’r trydydd sector wedi chwarae rhan bwysig, yn genedlaethol ac yn lleol, o ran mynd i’r afael â’r materion hyn ar ran y teuluoedd hynny—felly, y nifer o aelwydydd y maent yn gweithio gyda hwy sydd wedi'u taro galetaf gan yr argyfwng costau byw Torïaidd.

Nawr, gwnaethom gynnal uwchgynhadledd bord gron yn ôl ar 17 Chwefror gyda rhanddeiliaid allanol allweddol, gan gynnwys y trydydd sector, National Energy Action, Ymddiriedolaeth Trussell a Cyngor ar Bopeth, a buom yn archwilio beth arall y gellid ei wneud i gefnogi teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi â'r argyfwng costau byw hwn. Cawsom un arall ar drechu tlodi bwyd. Ond yn hollbwysig, bydd ein grŵp cynghori ar dlodi tanwydd yn cyfarfod ar 13 Mehefin, a byddant yn rhoi cymorth i ni gan y sector gwirfoddol a'r sector ynni i gydgysylltu camau gweithredu i wella cydnerthedd aelwydydd cyn y gaeaf.

Minister, it is without doubt that the rise in the wholesale cost of energy is pushing many households across the country into fuel poverty, and I welcome the efforts of the UK Government to help struggling households by providing £15 billion-worth of support, which includes a £400 energy bill rebate for all families in the autumn and additional payments worth £650 for 8 million of the country's poorest households.

As you know, another reason that can lead to high energy bills is the energy inefficiency of our homes. In Wales, we have some of the most energy-inefficient housing stock in the UK and this is a major contributing factor to household fuel poverty. Out of the domestic housing stock in RCT, 71 per cent of properties have energy performance ratings rated D or below. If you single out the Rhondda, this number rises to 81 per cent. In fact, only 62 properties in the Rhondda are rated A. This means that most people in the Rhondda are going to disproportionately feel the impact of wholesale price rises. It also means that it's unlikely that these homes will have improved energy ratings significantly in five or 10 years' time without massive investment, making them susceptible to further bill shocks. Do you agree with me, and many Members in this Chamber, Minister, that rather than spend £100 million on another 36 Members for this Chamber, the Government would be better off spending that money on improving the energy efficiency of people's homes and helping them out of fuel poverty, and, if not, can the Minister explain why 36 more Members is a greater priority than warmer homes?

Weinidog, heb os, mae’r cynnydd yng nghost gyfanwerthol ynni yn gwthio llawer o aelwydydd ledled y wlad i mewn i dlodi tanwydd, a chroesawaf ymdrechion Llywodraeth y DU i gynorthwyo aelwydydd sy’n ei chael hi’n anodd drwy ddarparu gwerth £15 biliwn o gymorth, sy’n cynnwys ad-daliad biliau ynni o £400 i bob teulu yn yr hydref a gwerth £650 o daliadau ychwanegol ar gyfer wyth miliwn o gartrefi tlotaf y wlad.

Fel y gwyddoch, rheswm arall a all arwain at filiau ynni uchel yw aneffeithlonrwydd ynni ein cartrefi. Yng Nghymru, mae rhywfaint o’n stoc dai ymhlith y mwyaf aneffeithlon o ran ynni yn y DU, ac mae hyn yn ffactor sy’n cyfrannu’n sylweddol at dlodi tanwydd aelwydydd. O'r stoc dai domestig yn Rhondda Cynon Taf, mae gan 71 y cant o eiddo sgôr perfformiad ynni o D neu is. Os ydych yn canolbwyntio ar y Rhondda yn unig, mae'r ffigur hwn yn codi i 81 y cant. A dweud y gwir, dim ond 62 eiddo â sgôr A sydd i'w cael yn y Rhondda. Golyga hyn fod y rhan fwyaf o bobl yn y Rhondda yn mynd i deimlo effaith y cynnydd cyfanwerthol mewn prisiau yn anghymesur. Golyga hefyd ei bod yn annhebygol y bydd sgôr ynni'r cartrefi hyn wedi gwella'n sylweddol ymhen pum neu 10 mlynedd heb fuddsoddiad enfawr, sy'n eu gwneud yn agored i ergydion cynnydd pellach yn eu biliau. A ydych yn cytuno â mi, a llawer o Aelodau yn y Siambr hon, Weinidog, yn hytrach na gwario £100 miliwn ar 36 Aelod arall i'r Siambr hon, y byddai’n well pe bai'r Llywodraeth yn gwario’r arian hwnnw ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi pobl ac yn eu cynorthwyo i ddod allan o dlodi tanwydd, ac os nad ydych, a all y Gweinidog egluro pam fod 36 yn rhagor o Aelodau yn fwy o flaenoriaeth na chartrefi cynhesach?

Well, the Member makes a very important point about home energy. Since 2009-10 to the end of March 2021, more than £394 million has been invested to improve home energy efficiency through the Warm Homes programme, and that's benefited more than 67,100 lower income households, and also, importantly, energy efficiency advice, through the Warm Homes programme—160,000 people also receiving that. And we, of course, now have our Warm Homes programme consultation programme moving forward. What is crucial is that we invest in tackling both fuel poverty and food poverty, and we have actually—. Although we welcome many of the announcements made by the UK Government, these are very short term, and what we have done, in terms of a £380 million investment into tackling the cost-of-living crisis and fuel and food poverty, is still ask the UK Government to reduce household fuel bills by removing all social and environmental policy costs from household energy bills, and for these costs to be met from general taxation. In fact, I met with energy providers only two weeks ago, and many of them were calling for that, as well as introducing a lower price cap for low-income households to ensure they can meet the costs of their energy needs, now and in the future. But another key point, which I hope the Member would join me in calling for, is an increase in local housing allowance rates and increased funding for discretionary housing payments, because this is also another impact of the cost-of-living crisis, in terms of debt and the difficulty and the potential for more people to become homeless as a result of rent arrears.

Wel, mae’r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn am ynni cartref. Ers 2009-2010 hyd at ddiwedd mis Mawrth 2021, mae dros £394 miliwn wedi’i fuddsoddi i wella effeithlonrwydd ynni cartref drwy raglen Cartrefi Clyd, ac mae hynny wedi bod o fudd i fwy na 67,100 o aelwydydd incwm is, a hefyd, yn bwysig, cyngor ar effeithlonrwydd ynni, drwy raglen Cartrefi Clyd—mae 160,000 o bobl yn cael y cyngor hwnnw hefyd. Ac mae gennym bellach, wrth gwrs, ein rhaglen ymgynghori Cartrefi Clyd ar waith. Yr hyn sy'n hollbwysig yw ein bod yn buddsoddi mewn trechu tlodi tanwydd a thlodi bwyd, ac mewn gwirionedd, rydym wedi—. Er ein bod yn croesawu llawer o’r cyhoeddiadau a wnaed gan Lywodraeth y DU, maent yn gyhoeddiadau tymor byr, a’r hyn rydym wedi’i wneud, o ran buddsoddiad o £380 miliwn i fynd i’r afael â’r argyfwng costau byw a thlodi tanwydd a thlodi bwyd, yw parhau i ofyn i Lywodraeth y DU leihau biliau tanwydd cartrefi drwy gael gwared ar yr holl gostau polisi cymdeithasol ac amgylcheddol sydd ynghlwm wrth filiau ynni cartrefi a thalu am y costau hyn drwy drethiant cyffredinol. Mewn gwirionedd, cyfarfûm â darparwyr ynni bythefnos yn ôl, ac roedd llawer ohonynt yn galw am hynny, yn ogystal â chyflwyno cap is ar brisiau ar gyfer aelwydydd incwm isel er mwyn sicrhau y gallant dalu costau eu hanghenion ynni, yn awr ac yn y dyfodol. Ond pwynt allweddol arall, y gobeithiaf y byddai’r Aelod yn ymuno â mi i alw amdano, yw cynnydd yng nghyfraddau'r lwfans tai lleol a rhagor o gyllid ar gyfer taliadau disgresiwn at gostau tai, gan fod hyn hefyd yn un o effeithiau eraill yr argyfwng costau byw, o ran dyled a’r anhawster a’r perygl y bydd mwy o bobl yn ddigartref o ganlyniad i ôl-ddyledion rhent.

13:35
Canolfan Breswyl i Fenywod
A Residential Women's Centre

2. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch sefydlu canolfan breswyl i fenywod yn Abertawe? OQ58122

2. What discussions has the Minister had with the UK Government regarding the establishment of a residential women's centre in Swansea? OQ58122

I've regularly engaged with UK Government justice Ministers, who are leading on this important programme of work, and I will continue this collaborative approach as the development of the residential women’s centre progresses.

Rwyf wedi ymgysylltu’n rheolaidd â Gweinidogion cyfiawnder Llywodraeth y DU, sy’n arwain ar y rhaglen waith bwysig hon, a byddaf yn parhau â’r dull cydweithredol hwn wrth i'r gwaith o ddatblygu'r ganolfan breswyl i fenywod fynd rhagddo.

Thank you, Minister. Obviously, you mentioned that residential women's centre in Swansea, which is set to open, hopefully, in 2024. And while I welcome the pioneering new initiative to tackle the root causes of low-level female offending, and the collaboration between Welsh and UK Governments bringing the centre to Swansea, we need to make sure that it's done in tandem with the local community in Swansea. While we all want to see the rehabilitation of the individuals involved, there is some concern from residents that these will be housed in this area with these specific settings. I'm pleased to see that the centre will tackle underlying and complex factors surrounding low-level crime, but we need to ensure that the community in Swansea are fully on board with it. We as Members know the importance of the initiative not only to women in my region, but across Wales, and what we need for this first-of-its-kind initiative, if you like, to succeed is buy-in from the local community. Without that community support, we won't see the full benefits of the project; the centre won't succeed without that buy-in. So, given it's such a new initiative, I fear doing more of the same when it comes to statutory engagement perhaps isn't the way to go here—we need more engagement from stakeholders at all levels, to highlight the importance and the benefits of such a scheme. Therefore, can I ask the Minister to commit to work with stakeholders and other partners to highlight the benefits of the scheme and to keep the community at the heart of the project, and to commit to going beyond the statutory minimum of engagement to ensure that the project becomes a reality?

Diolch, Weinidog. Yn amlwg, fe sonioch am y ganolfan breswyl i fenywod honno yn Abertawe, sydd i fod i agor, gobeithio, yn 2024. Ac er fy mod yn croesawu'r fenter newydd arloesol i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol troseddu lefel isel ymhlith menywod, a'r cydweithredu rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU wrth ddod â'r ganolfan i Abertawe, mae angen inni sicrhau bod hyn yn digwydd ar y cyd â'r gymuned leol yn Abertawe. Er bod pob un ohonom yn dymuno gweld yr unigolion dan sylw yn cael eu hadsefydlu, ceir rhywfaint o bryder ymhlith y trigolion y byddant yn cael eu cartrefu yn yr ardal hon gyda’r lleoliadau penodol hyn. Rwy'n falch o weld y bydd y ganolfan yn mynd i'r afael â'r ffactorau sylfaenol a chymhleth sydd ynghlwm wrth droseddu lefel isel, ond mae angen inni sicrhau bod y gymuned yn Abertawe yn gwbl gefnogol i'r syniad. Rydym ni fel Aelodau’n ymwybodol o bwysigrwydd y fenter nid yn unig i fenywod yn fy rhanbarth i, ond ledled Cymru, a’r hyn sydd ei angen arnom er mwyn i’r fenter hon lwyddo, y gyntaf o’i math, os mynnwch, yw cefnogaeth y gymuned leol. Heb y gefnogaeth gymunedol honno, ni fyddwn yn gweld manteision llawn y prosiect; ni fydd y ganolfan yn llwyddo heb y gefnogaeth honno. Felly, o ystyried ei bod yn fenter mor newydd, rwy'n ofni nad gwneud mwy o’r un peth o ran ymgysylltu statudol yw’r ffordd o wneud hyn, o bosibl—mae arnom angen mwy o ymgysylltu gan randdeiliaid ar bob lefel, i dynnu sylw at bwysigrwydd a manteision cynllun o'r fath. Felly, a gaf fi ofyn i’r Gweinidog ymrwymo i weithio gyda rhanddeiliaid a phartneriaid eraill i dynnu sylw at fanteision y cynllun ac i sicrhau bod y gymuned yn parhau i fod yn ganolog i'r prosiect, ac i ymrwymo i fynd y tu hwnt i’r gofynion ymgysylltu statudol i sicrhau bod y prosiect yn cael ei wireddu?

I thank Tom Giffard for the question, and, indeed, for his support for this pioneering residential women's centre. And I'm sure he will join me in welcoming the fact that Wales is leading the way. This has come about as the result of a partnership. Although it's the responsibility of the Ministry of Justice, I've pushed very hard for a residential women's centre to be piloted in Wales. In fact, my predecessor Alun Davies actually started these discussions. It's a key element of the women's justice blueprint, and I can assure you that there has been extensive engagement with stakeholders. Close partnership working with the Welsh Government, the Ministry of Justice, Her Majesty's Prison and Probation Service, Wales's police and crime commissioners and local authorities have been pivotal to this work.

But, again, I take the opportunity to state what this residential women's centre will be: it is the first in Wales, and it's a pilot for the UK. It will provide accommodation for up to 12 women, with a wide range of needs, so that they may stay close to their homes and communities. It will offer services that tackle the underlying causes of offending—for example, support for domestic abuse and mental health. And it's a residential women's centre that will be supporting women—local women—to maintain contact with their children, their families and local communities, encouraging contact and visiting as appropriate. And it will provide the first community centre option for women in Wales, offering the additional support of a residential element, and also, very importantly, in terms of positive contributions to and with the local community, as they move into settled accommodation. So, I think, in terms of the opportunities that this will have, the investment that will take place and the partnership working, this will be something that will be welcomed in the community in Swansea. 

Diolch i Tom Giffard am ei gwestiwn, ac yn wir, am ei gefnogaeth i'r ganolfan breswyl arloesol hon i fenywod. Ac rwy’n siŵr y bydd yn ymuno â mi i groesawu’r ffaith bod Cymru’n arwain y ffordd. Mae hyn wedi digwydd o ganlyniad i bartneriaeth. Er mai cyfrifoldeb y Weinyddiaeth Gyfiawnder yw hyn, rwyf wedi gwthio’n galed iawn i sicrhau bod canolfan breswyl i fenywod yn cael ei threialu yng Nghymru. Mewn gwirionedd, fy rhagflaenydd, Alun Davies, a ddechreuodd y trafodaethau hyn. Mae'n elfen allweddol o'r glasbrint ar gyfer cyfiawnder menywod, a gallaf roi sicrwydd i chi y cafwyd ymgysylltu helaeth â rhanddeiliaid. Mae gweithio mewn partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru, y Weinyddiaeth Gyfiawnder, Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi, comisiynwyr heddlu a throseddu Cymru ac awdurdodau lleol wedi bod yn ganolog i’r gwaith hwn.

Ond unwaith eto, hoffwn achub ar y cyfle i ddatgan beth fydd y ganolfan breswyl i fenywod hon: dyma’r gyntaf yng Nghymru, ac mae’n beilot ar gyfer y DU. Bydd yn darparu llety i hyd at 12 o fenywod, gydag ystod eang o anghenion, fel y gallant aros yn agos at eu cartrefi a’u cymunedau. Bydd yn cynnig gwasanaethau sy’n mynd i’r afael ag achosion sylfaenol troseddu—er enghraifft, cymorth mewn perthynas â cham-drin domestig ac iechyd meddwl. Ac mae'n ganolfan breswyl i fenywod a fydd yn cefnogi menywod—menywod lleol—i gadw mewn cysylltiad â'u plant, eu teuluoedd, a chymunedau lleol, gan annog cyswllt ac ymweliadau fel y bo'n briodol. A bydd yn darparu canolfan gymunedol i fenywod fel opsiwn am y tro cyntaf yng Nghymru, gan gynnig cymorth ychwanegol yr elfen breswyl, a hefyd, yn bwysig iawn, o ran cyfraniadau cadarnhaol i'r gymuned leol a chyda'r gymuned leol, wrth iddynt symud i lety sefydlog. Felly, o ran y cyfleoedd a fydd yn deillio o hyn, y buddsoddiad a fydd yn digwydd a’r gweithio mewn partneriaeth, credaf y bydd hyn yn rhywbeth a fydd yn cael ei groesawu yn y gymuned yn Abertawe.

13:40

I thank Tom Giffard for his question, and I thank the Minister for all her work with regard to this valuable women's centre in Swansea. The Minister will be aware of my concerns that it's a five-year pilot not starting until 2024 at the earliest, and will only be able to support 12 women at maximum in the Swansea area. My concern is what happens to the other women in Wales. The pilot doesn't come to an end until the end of this decade, there will be an analysis period afterwards, and in all of this time Welsh women are being sent far away from their families to prisons in England. What can you do, Minister, in combination, in partnership, with the UK Government to support these Welsh women?

Diolch i Tom Giffard am ei gwestiwn, a diolch i'r Gweinidog am ei holl waith mewn perthynas â'r ganolfan werthfawr hon i fenywod yn Abertawe. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o fy mhryderon ei fod yn gynllun peilot pum mlynedd nad yw’n dechrau tan 2024 ar y cynharaf, ac y bydd ond yn gallu cefnogi 12 o fenywod fan bellaf yn ardal Abertawe. Fy mhryder i yw beth sy’n digwydd i'r menywod eraill yng Nghymru. Ni fydd y peilot yn dod i ben tan ddiwedd y degawd, bydd cyfnod o ddadansoddi wedyn, ac yn y cyfamser, bydd menywod Cymru yn cael eu hanfon ymhell oddi wrth eu teuluoedd i garchardai yn Lloegr. Beth allwch chi ei wneud, Weinidog, ar y cyd, mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU i gefnogi’r menywod hyn o Gymru?

Thank you. Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. This is a major step forward, isn't it, to have that transformation. It can't come too soon as far as I'm concerned—2024 feels a long way off, and it cannot be then just waiting to see how this works. It is being planned so that it will work; it will offer all those services that I have described. And we need to start the pressure—thank you for the question and making the point—now to extend this provision, because I think what's going to be so important about this is it's an investment in the women and their families, and in the community, because it's going to improve their skills, their health and relationships, and they will look forward to their prospects as they leave the women's residential centre. And it's very much part of the women pathfinder approach. 

But I would also say that this is something where, in terms of the unjust way women are treated in the criminal justice system—. I spoke at a virtual summit at the end of March, where I heard that at least 57 per cent of women currently coming into contact with the criminal justice system are victims of domestic abuse. Sixty-three per cent of girls and young women serving sentences in the community have experienced rape or domestic abuse in an intimate partner relationship. I've met women in prison outside of Wales who are there basically because of poverty and austerity and domestic abuse. And, actually, at this event, I have to say that I heard from a young woman—and I'm meeting with her, Ellie Anderson—who shared her childhood experience of being a child of a woman who'd been in prison several times. Ellie grew up in Wales, and her mother was in prison outside of Wales, and I'm meeting her shortly. 

So, together, and with your support, we will press for this provision to be extended, not just in five years' time, but as soon as possible. 

Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Mae hwn yn gam mawr ymlaen, onid yw, y trawsnewidiad hwnnw. Ni all ddod yn rhy fuan yn fy marn i—mae 2024 yn teimlo ymhell i ffwrdd, ac ni allwn fod yn aros wedyn i weld sut y mae hyn yn gweithio. Mae'n cael ei gynllunio i sicrhau y bydd yn gweithio; bydd yn cynnig yr holl wasanaethau a ddisgrifiais. Ac mae angen inni ddechrau rhoi pwysau—diolch am y cwestiwn ac am wneud y pwynt—ar unwaith i ymestyn y ddarpariaeth hon, gan y credaf mai'r hyn a fydd mor bwysig am hyn yw ei fod yn fuddsoddiad yn y menywod a'u teuluoedd, ac yn y gymuned, gan y bydd yn gwella'u sgiliau, eu hiechyd a'u perthynas ag eraill, a byddant yn edrych ymlaen at eu rhagolygon wrth iddynt adael y ganolfan breswyl i fenywod. Ac mae'n sicr yn rhan o ddull y rhaglen fraenaru i fenywod.

Ond byddwn hefyd yn dweud bod hyn yn rhywbeth, o ran y ffordd anghyfiawn y caiff menywod eu trin yn y system cyfiawnder troseddol, lle—. Siaradais mewn uwchgynhadledd rithwir ddiwedd mis Mawrth, lle y clywais fod o leiaf 57 y cant o fenywod a ddaw i gysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol ar hyn o bryd yn ddioddefwyr cam-drin domestig. Mae 63 y cant o ferched a menywod ifanc sy'n bwrw dedfryd yn y gymuned wedi cael eu treisio neu wedi dioddef cam-drin domestig gan bartner mewn perthynas agos. Rwyf wedi cyfarfod â menywod mewn carchardai y tu allan i Gymru sydd yno, yn y bôn, oherwydd tlodi a chyni a cham-drin domestig. Ac yn y digwyddiad hwn, mae'n rhaid imi ddweud fy mod wedi clywed gan fenyw ifanc—a byddaf yn cyfarfod â hi, Ellie Anderson—a rannodd ei phrofiad o fod yn blentyn i fenyw a fu yn y carchar sawl gwaith. Magwyd Ellie yng Nghymru, ac roedd ei mam yn y carchar y tu allan i Gymru, a byddaf yn cyfarfod â hi cyn bo hir.

Felly, gyda’n gilydd, a chyda’ch cefnogaeth chi, byddwn yn pwyso i ehangu'r ddarpariaeth hon, nid yn unig ymhen pum mlynedd, ond cyn gynted â phosibl.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Mark Isherwood. 

Diolch, Llywydd. Well, as we heard, 13 days ago, the UK Government announced a new £15 billion cost-of-living support package targeted towards millions of low-income households, bringing its total cost-of-living support so far to £37 billion. As we heard earlier, this includes £650 cost-of-living payments for every household on means-tested benefits, and doubling of the October energy bill discount from £200 to £400, with the requirement to pay it back scrapped, something I know that you had also called for. It also introduces a £300 pensioner cost-of-living payment for every pensioner household in receipt of winter fuel payments, £150 disability cost-of-living payments for those in receipt of disability benefits, and an additional £0.5 billion for the existing household support fund. This new package will mean that the lowest income households in Wales will receive over £1,000 of extra support this year. There will also be a £25 million consequential funding flow to the Welsh Government from the extension to the household support fund. So, how will the Welsh Government ensure that this funding will be targeted in its entirety at households hardest hit by the cost-of-living increases, beyond the funding announcements you made before this additional funding was announced?

Diolch, Lywydd. Wel, fel y clywsom, 13 diwrnod yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth y DU becyn cymorth costau byw newydd gwerth £15 biliwn wedi’i dargedu at filiynau o aelwydydd incwm isel, gan ddod â chyfanswm ei chymorth costau byw hyd yn hyn i £37 biliwn. Fel y clywsom yn gynharach, mae hyn yn cynnwys taliadau costau byw o £650 i bob aelwyd sy'n cael budd-daliadau sy'n dibynnu ar brawf modd, a dyblu gostyngiad mis Hydref i filiau ynni o £200 i £400, gan gael gwared ar y gofyniad i’w ad-dalu, rhywbeth y gwn eich bod chi wedi galw amdano hefyd. Mae hefyd yn cyflwyno taliad costau byw o £300 i bob aelwyd pensiynwr sy'n cael taliadau tanwydd y gaeaf; £150 o daliadau costau byw i bobl sy’n cael budd-daliadau anabledd, a £0.5 biliwn ychwanegol ar gyfer y gronfa gymorth i aelwydydd bresennol. Bydd y pecyn newydd hwn yn golygu y bydd yr aelwydydd ar yr incwm isaf yng Nghymru yn cael dros £1,000 o gymorth ychwanegol eleni. Bydd cyllid canlyniadol o £25 miliwn yn dod i Lywodraeth Cymru hefyd yn sgil ymestyn y gronfa gymorth i aelwydydd. Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd yr holl gyllid hwn yn cael ei dargedu at yr aelwydydd sydd wedi'u taro galetaf gan y cynnydd mewn costau byw, y tu hwnt i'r cyhoeddiadau cyllid a wnaethoch cyn i'r cyllid ychwanegol hwn gael ei gyhoeddi?

I thank Mark Isherwood for that question. We called for what was a very welcome announcement by the Chancellor of the Exchequer on 26 May. We actually called for additional support for households and, indeed, we called for the fact that we should not just get the funding, but that it should be clearly targeted at those who are most vulnerable. So, it is welcome that there will be that energy bill rebate of £400 to be applied to household bills in October. We called for it to be paid as a grant not a loan. It was always utterly wrong to say that it should have been a loan to be repaid. So, the UK Government has listened to us, listened to the Welsh Government and calls from this side of the Chamber, I know, for action.

We have still called for action from the UK Government in terms of the fact that this is a one-off, and we still do need to see more support given in terms of, for example, the warm homes discount, currently planned at £150. So, we have made that commitment, as you say, the £380 million, and we had our winter fuel support scheme. This is where we are learning how effective that can be and how we can extend our discretionary assistance fund. Perhaps it's an opportunity to update that, as of 30 April, local authorities have paid 166,049 households with crucial support from our winter fuel support scheme. So, we will be looking at all the ways in which we can support and learn from our investment not just in terms of tackling fuel poverty, but tackling food poverty as well, bolstering community food partnerships and also raising awareness of affordable credit.

Diolch i Mark Isherwood am ei gwestiwn. Fe wnaethom alw am y cyhoeddiad, a oedd i’w groesawu’n fawr, gan Ganghellor y Trysorlys ar 26 Mai. Fe wnaethom alw am gymorth ychwanegol i aelwydydd, ac yn wir, fe wnaethom alw am y ffaith nad yn unig y dylem gael y cyllid, ond y dylid ei dargedu’n glir at y rheini sydd fwyaf agored i niwed. Felly, mae'n galonogol iawn y bydd biliau cartrefi yn cael yr ad-daliad biliau ynni hwnnw o £400 ym mis Hydref. Fe wnaethom alw am iddo gael ei dalu fel grant yn hytrach na benthyciad. Roedd bob amser yn gwbl anghywir dweud y dylai fod yn fenthyciad y byddai'n rhaid ei ad-dalu. Felly, gwn fod Llywodraeth y DU wedi gwrando arnom, wedi gwrando ar Lywodraeth Cymru a galwadau o’r ochr hon i’r Siambr, am gamau gweithredu.

Rydym yn dal i fod wedi galw am weithredu gan Lywodraeth y DU ynglŷn â'r ffaith mai rhywbeth untro yw hyn, ac mae angen inni weld mwy o gymorth yn cael ei roi o hyd o ran, er enghraifft, y gostyngiad cartrefi cynnes, a gynlluniwyd ar hyn o bryd i fod yn £150. Felly, rydym wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw, fel y dywedwch, y £380 miliwn, ac rydym wedi cyflwyno cynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Dyma lle rydym yn dysgu pa mor effeithiol y gall hynny fod a sut y gallwn ymestyn ein cronfa cymorth dewisol. Efallai ei fod yn gyfle i roi’r wybodaeth ddiweddaraf fod awdurdodau lleol, hyd at 30 Ebrill, wedi talu cymorth hanfodol i 166,049 o aelwydydd drwy gynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Felly, byddwn yn edrych ar yr holl ffyrdd y gallwn gefnogi a dysgu o'n buddsoddiad nid yn unig o ran trechu tlodi tanwydd, ond trechu tlodi bwyd hefyd, gan gryfhau partneriaethau bwyd cymunedol yn ogystal â chodi ymwybyddiaeth o gredyd fforddiadwy.

13:45

Thank you. Of course, we've also called for that, as have large numbers of Conservative MPs, alongside Labour MPs and other parties also. I hope that answer meant that that money will be going in its entirety to hardest-hit households. It wasn't exactly clear. But on the directly related question of fuel poverty, because my first question was more general around fuel poverty in Wales, National Energy Action—NEA—estimate that the increase to the price cap from April will push an additional 100,000 households in Wales into fuel poverty, bringing the total to over 280,000. Questioning you here in January, I referred to the publication of the Welsh Government's cold weather resilience plan for people at risk of living in a cold home. I asked how you respond to concern and feedback from fuel poverty coalition members that they would like to see strengthened detail and how the Welsh Government will work with the health sector to achieve the plan's aims and agree what the health sector can do to support it. When you attended the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency meeting on 14 March, and I thank you again for attending that meeting, I asked you how the Welsh Government intends to work with the health sector to achieve the plan's aims and establish referral networks between health actors and advice partners. In response, you asked your officials to follow up with me and the cross-party group on how Welsh Government could look to work with health agencies in this way. Thus far, I've heard nothing. So, when, therefore, will this be happening? And what action has so far been taken? 

Diolch. Wrth gwrs, rydym ninnau wedi galw am hynny, fel nifer fawr o ASau Ceidwadol, ynghyd ag ASau Llafur a phleidiau eraill hefyd. Gobeithiaf fod yr ateb hwnnw’n golygu y bydd yr holl arian hwnnw’n mynd i’r aelwydydd sydd wedi'u taro galetaf. Nid oedd yn hollol glir. Ond ar y cwestiwn penodol ynghylch tlodi tanwydd, gan fod fy nghwestiwn cyntaf yn fwy cyffredinol ynghylch tlodi tanwydd yng Nghymru, mae National Energy Action—NEA—yn amcangyfrif y bydd y cynnydd yn y cap ar brisiau o fis Ebrill ymlaen yn gwthio 100,000 o aelwydydd eraill yng Nghymru i mewn i dlodi tanwydd, gan ddod â'r cyfanswm i dros 280,000. Wrth eich holi yma ym mis Ionawr, cyfeiriais at gyhoeddi'r cynllun ymdopi â thywydd oer a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pobl sydd mewn perygl o fod yn byw mewn cartref oer. Gofynnais sut ydych chi'n ymateb i bryder ac adborth gan aelodau'r gynghrair tlodi tanwydd yr hoffent weld mwy o fanylion ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’r sector iechyd i gyflawni amcanion y cynllun a chytuno ar yr hyn y gall y sector iechyd ei wneud i’w gefnogi. Pan ddaethoch i gyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni ar 14 Mawrth, a diolch i chi eto am ddod i’r cyfarfod hwnnw, gofynnais i chi sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweithio gyda’r sector iechyd i gyflawni amcanion y cynllun a sefydlu rhwydweithiau atgyfeirio rhwng gweithredwyr iechyd a phartneriaid cynghori. Mewn ymateb, fe ofynnoch chi i'ch swyddogion drafod ymhellach gyda mi a'r grŵp trawsbleidiol sut y gallai Llywodraeth Cymru weithio gydag asiantaethau iechyd yn y modd hwn. Hyd yn hyn, nid wyf wedi clywed unrhyw beth. Felly, pryd y bydd hyn yn digwydd? A pha gamau sydd wedi'u cymryd hyd yn hyn?

I was very grateful for the opportunity to come and speak, as I have more than once, I think, to your cross-party group on tackling fuel poverty. You know that our fuel poverty plan commits to continued investment in the Warm Homes programme, particularly in the development and publication of the cold weather resilience plan. Of course, the key factor, in terms of health and well-being, is crucial to that. So, I was grateful for that question, and for that call on us to look at partnership with the health service. Indeed, I've already raised this with the health and social services Minister. This is something that will also be reflected in terms of the fuel poverty advisory committee that I mentioned earlier on. This does provide us with an opportunity to address this as we move forward with not just our fuel poverty plan, but our Warm Homes programme. I will also say that this is something where the Warm Homes programme is very geared to addressing the vulnerabilities that people face in terms of fuel poverty. And you were right again, Mark Isherwood, to tell us again in this Chamber what we are facing in terms of fuel poverty as a result of the cost-of-living crisis. A lot more needs to be done. We need more funding from the UK Government in order for us to do this—to address the home energy efficiency issues, but also to extend the allowances and the rebates that they are paying, so that we can play our part effectively. 

Roeddwn yn ddiolchgar iawn am y cyfle i ddod i siarad, fel rwyf wedi'i wneud fwy nag unwaith, rwy’n credu, gyda'ch grŵp trawsbleidiol ar drechu tlodi tanwydd. Gwyddoch fod ein cynllun tlodi tanwydd yn ymrwymo i fuddsoddiad parhaus yn rhaglen Cartrefi Clyd, yn enwedig y gwaith o ddatblygu a chyhoeddi’r cynllun ymdopi â thywydd oer. Wrth gwrs, mae’r ffactor allweddol, o ran iechyd a llesiant, yn hollbwysig i hynny. Felly, roeddwn yn ddiolchgar am eich cwestiwn, ac am yr alwad arnom i edrych ar bartneriaeth â’r gwasanaeth iechyd. Yn wir, rwyf eisoes wedi codi hyn gyda'r Gweinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Mae hyn yn rhywbeth a fydd hefyd yn cael ei adlewyrchu yn y pwyllgor cynghori ar dlodi tanwydd y soniais amdano yn gynharach. Mae hyn yn rhoi cyfle inni fynd i'r afael â hyn wrth inni symud ymlaen nid yn unig â'n cynllun tlodi tanwydd, ond â'n rhaglen Cartrefi Clyd. Rwyf am ddweud hefyd fod hwn yn fater lle mae rhaglen Cartrefi Clyd wedi’i hanelu’n benodol at fynd i’r afael â’r gwendidau y mae pobl yn eu hwynebu o ran tlodi tanwydd. Ac roeddech yn llygad eich lle unwaith eto, Mark Isherwood, wrth ddweud wrthym eto yn y Siambr hon beth a wynebwn mewn perthynas â thlodi tanwydd o ganlyniad i’r argyfwng costau byw. Mae angen gwneud mwy o lawer. Mae angen mwy o gyllid arnom gan Lywodraeth y DU fel y gallwn wneud hyn—mynd i’r afael â phroblemau effeithlonrwydd ynni cartrefi, ond hefyd ymestyn y lwfansau a’r ad-daliadau y maent yn eu talu, fel y gallwn chwarae ein rhan yn effeithiol.

13:50

Thank you. I would be grateful if, as you stated, your officials would follow up with the group and myself as chair when they have the information to hand.

Changing tack, reference was made earlier by my colleague Tom Giffard to residential women's centres in Wales. The UK Government's female offender strategy was published in June 2018 to divert vulnerable female offenders away from short prison sentences wherever possible, invest in community services, and establish five pilot residential women's centres, including one in Wales. Last month, you wrote to Members stating you'd been working closely with the UK Ministry of Justice and announcing that one of these centres would be near Swansea in south Wales. The following week, you issued a written statement to Members with an update on the delivery of the youth justice and women's justice blueprints. With reference to the location of the residential women's centre in Wales, you stated that this would improve the lives of women in Wales, providing a more holistic, trauma-informed approach to delivering services for women who may find themselves involved in the criminal justice system in Wales. Importantly, it will also allow women to stay closer to home and to maintain crucial family ties, especially with their children. However, how will the location of this centre in Swansea help women offenders in north, mid and west Wales to access the services they need closer to home and to maintain their crucial family ties? What action are you taking to support the location of a future centre, hopefully in north Wales?

Diolch. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai eich swyddogion, fel y dywedoch chi, barhau i weithio gyda’r grŵp a minnau fel cadeirydd pan fydd y wybodaeth honno ganddynt.

Gan newid y pwnc, cyfeiriodd fy nghyd-Aelod, Tom Giffard, yn gynharach at ganolfannau preswyl i fenywod yng Nghymru. Cyhoeddwyd strategaeth troseddwyr benywaidd Llywodraeth y DU ym mis Mehefin 2018 er mwyn dargyfeirio troseddwyr benywaidd agored i niwed rhag dedfrydau byr o garchar lle bynnag y bo modd, buddsoddi mewn gwasanaethau cymunedol, a sefydlu pum canolfan breswyl beilot i fenywod, gan gynnwys un yng Nghymru. Fis diwethaf, fe ysgrifennoch chi at yr Aelodau i nodi eich bod wedi bod yn gweithio'n agos gyda Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU a chyhoeddi y byddai un o'r canolfannau hyn ger Abertawe yn ne Cymru. Yr wythnos wedyn, fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig i’r Aelodau gyda’r wybodaeth ddiweddaraf ar gyflawniad y glasbrintiau ar gyfiawnder ieuenctid a chyfiawnder menywod. Gan gyfeirio at leoliad y ganolfan breswyl i fenywod yng Nghymru, fe ddywedoch chi y byddai hyn yn gwella bywydau menywod yng Nghymru, gan ddarparu dull mwy cyfannol, sy'n ystyriol o drawma, o ddarparu gwasanaethau i fenywod sy'n dod i gysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol yng Nghymru. Yn bwysig, bydd hefyd yn caniatáu i fenywod aros yn agosach at adref a chynnal cysylltiadau teuluol hanfodol, yn enwedig gyda'u plant. Fodd bynnag, sut y bydd lleoli'r ganolfan hon yn Abertawe yn helpu troseddwyr benywaidd yng ngogledd, canolbarth a gorllewin Cymru i gael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt yn nes at adref ac i gynnal eu cysylltiadau teuluol hollbwysig? Pa gamau rydych yn eu cymryd i gefnogi lleoli canolfan yn y gogledd yn y dyfodol?

That is a very serious point and it really follows on from the questions from Tom Giffard and Rhys ab Owen, because we need more than one women's residential centre. The key points, and I don't want to repeat them, in terms of what this centre is going to do, are about serving the local community, serving local women and their families in their local community. That is appropriate for the way these residential women's centres are developing. I think I've got very useful backing from the Welsh Conservatives, led by you, Mark Isherwood, for a much clearer partnership and response from the UK Government and the Ministry of Justice in terms of the way forward. I think, indeed, it actually just spells out—. I mean, your frustration is like our frustration, and I think if we had more powers over justice then we'd be able to move forward faster, I believe, in terms of expanding the women's centre offer to north Wales. I'll certainly be backing your call for a north Wales centre, Mark Isherwood.

Mae hwnnw’n bwynt difrifol iawn, ac mae'n dilyn y cwestiynau gan Tom Giffard a Rhys ab Owen, gan fod angen mwy nag un ganolfan breswyl i fenywod arnom. Mae’r pwyntiau allweddol, ac nid wyf am eu hailadrodd, o ran yr hyn y bydd y ganolfan hon yn ei wneud, yn ymwneud â gwasanaethu’r gymuned leol, gwasanaethu menywod lleol a’u teuluoedd yn eu cymuned leol. Mae hynny’n briodol ar gyfer y ffordd y mae’r canolfannau preswyl hyn i fenywod yn datblygu. Credaf fod gennyf gefnogaeth ddefnyddiol iawn gan y Ceidwadwyr Cymreig, dan eich arweiniad chi, Mark Isherwood, i bartneriaeth ac ymateb llawer cliriach gan Lywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder o ran y ffordd ymlaen. Credaf yn wir fod hyn yn dangos—. Hynny yw, mae eich rhwystredigaeth yn debyg i'n rhwystredigaeth ni, a phe bai gennym fwy o bwerau dros gyfiawnder, credaf y byddai modd inni symud ymlaen yn gyflymach a gallu cynnig canolfan i fenywod yng ngogledd Cymru. Byddaf yn sicr yn cefnogi eich galwad am ganolfan ar gyfer y gogledd, Mark Isherwood.

Llefarydd Plaid Cymru nawr. Peredur Owen Griffiths.

Plaid Cymru spokesperson now. Peredur Owen Griffiths.

Diolch yn fawr, Llywydd. A couple of weeks ago, I visited the Risca foodbank, along with my Plaid Cymru colleague Delyth Jewell. There, we heard about the increasing demand for their services, which is hardly surprising with the cost-of-living crisis that continues throughout Wales and affecting our communities. I fear that the demand is set to get much higher in our foodbanks throughout the country. What is the Welsh Government doing to promote volunteering within the community as well as looking at community-based solutions to this issue, such as community food hubs? These could bring sustainability to local communities, provide food parcels, and be a source of agricultural education.

Diolch yn fawr, Lywydd. Ychydig wythnosau yn ôl, ymwelais â banc bwyd Rhisga gyda fy nghyd-Aelod o Blaid Cymru, Delyth Jewell. Yno, clywsom am y galw cynyddol am eu gwasanaethau, nad yw'n fawr o syndod o ystyried yr argyfwng costau byw sy’n parhau ledled Cymru ac sy'n effeithio ar ein cymunedau. Ofnaf fod y galw ar fin mynd yn llawer uwch yn ein banciau bwyd ledled y wlad. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo gwirfoddoli yn y gymuned yn ogystal ag edrych ar atebion cymunedol i’r broblem hon, megis hybiau bwyd cymunedol? Gallai’r rhain ddarparu cynaliadwyedd i gymunedau lleol, darparu parseli bwyd, a bod yn ffynhonnell addysg amaethyddol.

Thank you very much. I'm sure Members across this Chamber have been visiting and been aware of not just their foodbanks but some of the community food initiatives, like the pantries that have been set up, and the relationships with FareShare particularly in terms of access to food from our supermarkets. I mentioned the fact that we had a round-table on food poverty as well as the cost-of-living crisis as a whole. Since 2019, we have invested more than £14 million to support and bolster foodbanks, expand community food partnerships, develop community hubs and extend food initiatives. I'm not sure if you've got in your region—I think you probably have—the Big Bocs Bwyd project, which actually started at Cadoxton school in Barry but is being rolled out across the Valleys and indeed across Wales. That is a pioneering example of ways in which we can develop community food partnerships in conjunction with schools and linking that to the curriculum and healthy food options.

Diolch yn fawr iawn. Rwy’n siŵr fod Aelodau ar draws y Siambr wedi bod yn ymweld ac wedi bod yn ymwybodol nid yn unig o'u banciau bwyd ond o rai o’r mentrau bwyd cymunedol, fel y pantrïoedd sydd wedi'u sefydlu, a’r berthynas â FareShare yn benodol o ran cael gafael ar fwyd o’n harchfarchnadoedd. Soniais am y ffaith inni gael uwchgynhadledd bord gron ar dlodi bwyd yn ogystal â’r argyfwng costau byw yn gyffredinol. Ers 2019, rydym wedi buddsoddi mwy na £14 miliwn er mwyn cefnogi a hybu banciau bwyd, ehangu partneriaethau bwyd cymunedol, datblygu hybiau cymunedol ac ehangu mentrau bwyd. Nid wyf yn siŵr a yw prosiect Big Bocs Bwyd yn gweithredu yn eich rhanbarth—credaf ei fod, yn ôl pob tebyg—prosiect a ddechreuodd yn ysgol Tregatwg yn y Barri ond sydd bellach yn weithredol drwy'r Cymoedd, ac yn wir, ledled Cymru. Mae honno’n enghraifft arloesol o ffyrdd y gallwn ddatblygu partneriaethau bwyd cymunedol ar y cyd ag ysgolion a chysylltu hynny â’r cwricwlwm ac opsiynau bwyd iach.

13:55

Diolch yn fawr. Something else that struck me on a number of visits throughout the region was the age profile of some of the key volunteers that these venues and clubs need to keep them ticking over. Many are older and there's little evidence of succession planning, which is a concern for the viability of some of these key pillars of our community in the years to come. Can the Welsh Government do more to create structures around informal volunteering? This could promote a continuation of services that would, perhaps, allow those from different backgrounds and age profiles to get involved.

Diolch yn fawr. Rhywbeth arall y sylwais arno ar nifer o ymweliadau ledled y rhanbarth oedd proffil oedran rhai o’r gwirfoddolwyr allweddol sydd eu hangen i gynnal y lleoliadau a’r clybiau hyn. Mae llawer yn hŷn, a phrin fod unrhyw dystiolaeth o gynllunio ar gyfer olyniaeth, sy’n peri pryder ynghylch hyfywedd rhai o’r mentrau allweddol hyn yn ein cymunedau yn y blynyddoedd i ddod. A all Llywodraeth Cymru wneud mwy i greu strwythurau o amgylch gwirfoddoli anffurfiol? Gallai hyn hybu parhad gwasanaethau a fyddai wedyn, efallai, yn caniatáu i rai o wahanol gefndiroedd a phroffiliau oedran gymryd rhan.

That's a really valid question, because we know that the age profile of our volunteers is increasing, and the pressures on their lives, as well, in terms of the cost-of-living crisis are considerable, so we are very much looking at the impact of food and fuel poverty on pensioners and older people, many of whom are volunteers.

I actually chaired a third sector partnership council recently where we had the cost-of-living crisis on the agenda, and many of our third sector voluntary organisations, locally and nationally, are concerned about the impact that the cost-of-living crisis is having on their capacity, on their infrastructures and their costs themselves. But they're factoring in that understanding and recognition of this in terms of recruiting and retaining volunteers and ensuring that we can support them through this difficult time. This is also the active elderly who want to play that part, who have that compassion and willingness and desire to help, and there are many examples, as you will have seen from the volunteers in our foodbanks, of people of this kind.

Mae hwnnw'n gwestiwn dilys iawn, gan y gwyddom fod proffil oedran ein gwirfoddolwyr yn codi, ac mae'r pwysau ar eu bywydau hwythau, o ran yr argyfwng costau byw, yn sylweddol, felly rydym yn sicr yn edrych ar effaith tlodi bwyd a thanwydd ar bensiynwyr a phobl hŷn, gyda llawer ohonynt yn wirfoddolwyr.

Cadeiriais gyngor partneriaeth y trydydd sector yn ddiweddar, lle roedd yr argyfwng costau byw ar ein hagenda, ac mae llawer o’n sefydliadau gwirfoddol yn y trydydd sector, yn lleol ac yn genedlaethol, yn pryderu am yr effaith y mae'r argyfwng costau byw'n ei chael ar eu capasiti, ar eu seilwaith ac ar eu costau eu hunain. Ond maent yn deall ac yn cydnabod hyn wrth recriwtio a chadw gwirfoddolwyr a sicrhau y gallwn eu cefnogi drwy'r cyfnod anodd hwn. Dyma’r henoed gweithgar hefyd sydd am chwarae’r rhan honno, sydd â’r tosturi a’r parodrwydd hwnnw a’r awydd i helpu, ac mae llawer o enghreifftiau o bobl o'r fath, fel y byddwch wedi’i weld ymhlith y gwirfoddolwyr yn ein banciau bwyd.

Hawliau Pobl Anabl
Rights of Disabled People

3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'i chyd-Weinidogion ynghylch hyrwyddo hawliau pobl anabl? OQ58115

3. What discussions has the Minister had with Ministerial colleagues about promoting the rights of disabled people? OQ58115

I continue to discuss with my ministerial colleagues our shared commitment to strengthening the rights of disabled people. Our work is underpinned by the social model of disability and the disability taskforce established to respond to the 'Locked Out' report to address the barriers and inequalities that disabled people face.

Rwy’n parhau i drafod ein hymrwymiad ar y cyd i gryfhau hawliau pobl anabl gyda fy nghyd-Weinidogion. Ategir ein gwaith gan y model cymdeithasol o anabledd, a sefydlwyd y tasglu hawliau pobl anabl i ymateb i adroddiad 'Drws ar Glo' er mwyn mynd i'r afael â'r rhwystrau a'r anghydraddoldebau y mae pobl anabl yn eu hwynebu.

Thank you, Minister. I wish to return to a subject that I recently raised during a business statement here in the Chamber. Too many disabled people still face difficulties and disparities in the workplace. According to the research published in April last year, 52.3 per cent of disabled people are in employment; this compares to 82 per cent of the able-bodied population. In Wales, the disability pay gap is a staggering 18 per cent, with disabled women most affected, earning on average 36 per cent less than their non-disabled counterparts. Do you agree with me, Minister, that employing disabled workers can bring great benefits to businesses in Wales? What discussions have you personally had with your colleagues in Government about how to encourage employers not to overlook skilled workers just because they have a disability?

Diolch, Weinidog. Hoffwn ddychwelyd at bwnc a godais yn ddiweddar mewn datganiad busnes yma yn y Siambr. Mae gormod o bobl anabl yn dal i wynebu anawsterau a gwahaniaethau yn y gweithle. Yn ôl yr ymchwil a gyhoeddwyd ym mis Ebrill y llynedd, mae 52.3 y cant o bobl anabl mewn gwaith; mae hyn yn cymharu ag 82 y cant o bobl nad ydynt yn anabl. Yng Nghymru, mae’r bwlch cyflog anabledd yn 18 y cant, sy'n ffigur syfrdanol, gyda menywod anabl yn cael eu heffeithio waethaf, gan ennill, ar gyfartaledd, 36 y cant yn llai na’u cymheiriaid nad ydynt yn anabl. A ydych yn cytuno â mi, Weinidog, y gall cyflogi gweithwyr anabl ddarparu manteision sylweddol i fusnesau yng Nghymru? Pa drafodaethau a gawsoch chi yn bersonol gyda’ch cyd-Aelodau yn y Llywodraeth ynglŷn â sut i annog cyflogwyr i beidio â diystyru gweithwyr medrus am fod ganddynt anabledd?

Thank you so much for that question, Natasha Asghar, because this is the key aim of our disabled people's employment champions—we've got a new network who help raise awareness amongst employers of flexible working opportunities. They are disabled people who are leading the way; they've established a strong network of employers, but also, they are showing that attitudinal changes can be made with employers to recognise the benefits of employing disabled people. But I would also like to say that I really welcome the fact that you acknowledge that there is a disability pay gap, and so, that's one of our national milestones. We look at gender, race and disability pay gaps, and that's a national milestone that we've agreed and the Senedd has agreed. But also, we now have a disability equality evidence unit as part of our equality evidence unit to look at these issues. So, we will be looking at it across the board, and, indeed, this is crucial to our economic contract with employers.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Natasha Asghar, gan mai dyma nod allweddol ein hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl—mae gennym rwydwaith newydd sy'n helpu i godi ymwybyddiaeth ymhlith cyflogwyr o gyfleoedd gweithio hyblyg. Maent yn bobl anabl sy'n arwain y ffordd; maent wedi sefydlu rhwydwaith cryf o gyflogwyr, ond maent hefyd yn dangos y gellir newid agwedd cyflogwyr fel eu bod yn cydnabod manteision cyflogi pobl anabl. Ond hoffwn ddweud hefyd fy mod yn croesawu’r ffaith eich bod yn cydnabod y bwlch cyflog anabledd, ac felly, mae hynny'n un o’n cerrig milltir cenedlaethol. Rydym yn edrych ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, y bwlch cyflog hiliol a'r bwlch cyflog anabledd, ac mae honno'n garreg filltir genedlaethol yr ydym wedi cytuno arni ac y mae'r Senedd wedi cytuno arni. Ond hefyd, mae gennym bellach uned tystiolaeth cydraddoldeb anabledd fel rhan o'n huned tystiolaeth cydraddoldeb i edrych ar y materion hyn. Felly, byddwn yn edrych ar y mater yn ei gyfanrwydd, ac yn wir, mae hyn yn hollbwysig i'n contract economaidd gyda chyflogwyr.

Minister, you deserve immense credit for pursuing the establishment of disabled people's employment champions in the previous Senedd term; they're proving to be invaluable for many, many thousands of people here in Wales. What sort of assessment would you make of the rights of disabled people and the well-being of disabled people since 2010, as a result of UK Government measures? Here in Wales, what sort of use do you think that we can make of social partnership, and, as you've mentioned, the economic contract, in providing as many work opportunities as possible for people who face disabling barriers?

Weinidog, rydych yn haeddu clod aruthrol am eich gwaith ar gyflwyno hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl yn nhymor blaenorol y Senedd; maent yn amhrisiadwy i filoedd lawer o bobl yma yng Nghymru. Beth yw eich asesiad o hawliau pobl anabl a llesiant pobl anabl ers 2010, o ganlyniad i fesurau Llywodraeth y DU? Yma yng Nghymru, pa fath o ddefnydd y credwch y gallwn ei wneud o bartneriaeth gymdeithasol, ac fel rydych wedi'i grybwyll, y contract economaidd, i ddarparu cymaint o gyfleoedd gwaith â phosibl i bobl sy’n wynebu rhwystrau sy’n anablu?

14:00

Thank you very much, Ken Skates, and can I thank you for the support that you gave in your former role, not just for the network of disabled employment ambassadors, supported by the economy Minister, but also for developing that crucial economic contract, which, actually, in terms of the four pillars, includes fair work? It does include the requirement for a business to demonstrate what they're doing to ensure an equal and diverse workplace. So, I do believe we're ahead in Wales in terms of taking these policy initiatives. But I just also would say we published earlier this year 'Smarter working: a remote working strategy for Wales'. This is very much about fair work and social partnership, setting out the ways in which we can encourage remote working with the public sector playing a leadership role. But this gives more opportunity and also greater flexibility for some disabled people—women also, those with caring responsibilities—but it does need a good dialogue and trusted dialogue between employer and worker. So, I would say social partnership is essential to that.

Diolch yn fawr iawn, Ken Skates, ac a gaf fi ddiolch ichi am y gefnogaeth a roesoch yn eich rôl flaenorol, nid yn unig i'r rhwydwaith o lysgenhadon cyflogaeth i'r anabl, gyda chefnogaeth Gweinidog yr Economi, ond hefyd am ddatblygu'r contract economaidd hollbwysig hwnnw, sydd, mewn gwirionedd, o ran y pedair colofn, yn cynnwys gwaith teg? Mae'n cynnwys y gofyniad i fusnes ddangos yr hyn y mae'n ei wneud i sicrhau gweithle cyfartal ac amrywiol. Felly, credaf ein bod ar y blaen yng Nghymru ar fabwysiadu'r mentrau polisi hyn. Ond byddwn hefyd yn dweud ein bod wedi cyhoeddi 'Gweithio’n ddoethach: strategaeth gweithio o bell i Gymru' yn gynharach eleni. Mae hyn yn ymwneud â gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol, gan nodi'r ffyrdd y gallwn annog gweithio o bell gyda'r sector cyhoeddus yn chwarae rôl arweiniol. Ond mae hyn yn rhoi mwy o gyfle a hefyd mwy o hyblygrwydd i rai pobl anabl—a menywod hefyd, a rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu—ond mae angen deialog dda a dibynadwy rhwng cyflogwr a gweithiwr. Felly, byddwn yn dweud bod partneriaeth gymdeithasol yn hanfodol i hynny.

Chwyddiant a Phobl Hŷn
Inflation and Older People

4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith y gyfradd chwyddiant bresennol ar bobl hŷn yng Nghymru? OQ58138

4. What assessment has the Minister made of the effect of the current rate of inflation on older people in Wales? OQ58138

Age Cymru reports the cost-of-living crisis will increase the percentage of net income that pensioners spend on essential goods and services from 58 per cent in 2021-22 to 73 per cent this financial year. Older people are a priority group for single advice fund services, making up 33 per cent of those accessing advice.

Dywed Age Cymru y bydd yr argyfwng costau byw yn cynyddu canran yr incwm net y mae pensiynwyr yn ei wario ar nwyddau a gwasanaethau hanfodol o 58 y cant yn 2021-22 i 73 y cant yn y flwyddyn ariannol hon. Mae pobl hŷn yn grŵp blaenoriaeth ar gyfer gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl, a phobl hŷn yw 33 y cant o’r rhai sy’n gofyn am gyngor.

Can I thank you, Minister? Most older people are on fixed incomes from the state pension, private pensions and the supplementary pension. As inflation is rising, especially energy and food are items that disproportionately affect people who are older, does the Minister agree with me that there is a need for additional support and a supplementary pension increase, and will the Minister press the Westminster Government to make such a payment? Also, is there further support that the Welsh Government can give? We have a problem in that pensioners and other older people are less likely to use food banks than younger people, and that means that many of them will go hungry.

A gaf fi ddiolch ichi, Weinidog? Mae’r rhan fwyaf o bobl hŷn ar incwm sefydlog o bensiwn y wladwriaeth, pensiynau preifat a’r pensiwn atodol. Wrth i chwyddiant godi, ac ynni a bwyd yn arbennig yn bethau sy’n effeithio’n anghymesur ar bobl hŷn, a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod angen cymorth ychwanegol a chynyddu'r pensiwn atodol, ac a wnaiff y Gweinidog bwyso ar Lywodraeth San Steffan i wneud taliad o’r fath? Hefyd, a oes cymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei roi? Mae gennym broblem yn yr ystyr fod pensiynwyr a phobl hŷn eraill yn llai tebygol o ddefnyddio banciau bwyd na phobl iau, ac mae hynny’n golygu y bydd llawer ohonynt yn mynd heb fwyd.

Well, Mike Hedges, you make crucial points and provide evidence of why we do need that increase, from the UK Government, in terms of state pensions. That needs to be not just supplemented but uprated. I mean, we have the situation in terms of all benefits where it was uprated by 3.1 per cent in April, and yet, here we are with inflation rates of 10 per cent and rising. So, there's going to be a huge shortfall and impact in terms of fuel and food poverty, and you make a crucial point in terms of ways in which older people might then go through the heating-or-eating scenarios that we know from evidence is such a reality—a terrible reality for people's lives. So, I am very keen that all Members across the Chamber support our national benefit take-up campaign. We've got a working group specifically looking at promoting pension credit, and, actually, that does include Department for Work and Pensions officials and stakeholders, the Older People's Commissioner for Wales and Age Concern, so it's going to be a call to action for pensioners. But, clearly, this is something where we—. In terms of addressing these issues—and meeting with your cross-party group yesterday was very helpful to see—cost of living is now key on their agenda in terms of supporting older people.

Wel, Mike Hedges, rydych yn gwneud pwyntiau hollbwysig ac yn darparu tystiolaeth o'r rheswm pam y mae angen y cynnydd hwnnw arnom gan Lywodraeth y DU i bensiynau’r wladwriaeth. Nid yn unig y mae angen ychwanegu atynt, mae angen eu huwchraddio hefyd. Hynny yw, mae gennym y sefyllfa gyda'r holl fudd-daliadau ar ôl iddo gael ei uwchraddio 3.1 y cant ym mis Ebrill, ac eto, dyma ni gyda chyfraddau chwyddiant o 10 y cant ac maent yn codi. Felly, bydd diffyg ac effaith enfawr o ran tlodi tanwydd a bwyd, ac rydych yn gwneud pwynt hollbwysig ynglŷn â'r ffordd y gallai pobl hŷn fod mewn sefyllfa lle mae’n rhaid iddynt ddewis rhwng gwresogi neu fwyta y gwyddom o dystiolaeth ei bod yn realiti—realiti ofnadwy i fywydau pobl. Felly, rwy’n awyddus iawn i bob Aelod ar draws y Siambr gefnogi ein hymgyrch genedlaethol i annog defnydd o fudd-daliadau. Mae gennym weithgor sy'n edrych yn benodol ar hyrwyddo credyd pensiwn, ac mewn gwirionedd, mae hynny'n cynnwys swyddogion a rhanddeiliaid yr Adran Gwaith a Phensiynau, Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru ac Age Concern, felly bydd galw ar bensiynwyr i weithredu. Ond yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth lle rydym ni—. Mewn perthynas â mynd i’r afael â’r materion hyn—ac roedd yn ddefnyddiol iawn cyfarfod â’ch grŵp trawsbleidiol ddoe—mae costau byw bellach yn allweddol ar eu hagenda o ran cefnogi pobl hŷn.

Minister, the Chancellor's recent announcement of an additional £25 million to Wales for the household fund is further evidence of a commitment to supporting older people through some difficult times ahead, alongside the additional winter fuel payment and further financial support to meet the cost of energy. Can the Minister outline how older people will benefit from the household fund in Wales, and what further steps will you take to help reduce bills for older people? Thank you.

Weinidog, mae cyhoeddiad diweddar y Canghellor o £25 miliwn ychwanegol i Gymru ar gyfer y gronfa gymorth i aelwydydd yn dystiolaeth bellach o’r ymrwymiad i gefnogi pobl hŷn drwy'r cyfnodau anodd sydd o’u blaenau, ochr yn ochr â’r taliad tanwydd y gaeaf ychwanegol a chymorth ariannol pellach i dalu costau ynni. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd pobl hŷn yn elwa o’r gronfa gymorth i aelwydydd yng Nghymru, a pha gamau pellach y byddwch yn eu cymryd i helpu i leihau biliau ar gyfer pobl hŷn? Diolch.

Thank you, Altaf Hussain. I've just mentioned ways in which we are specifically focusing on the needs of older people, particularly with the national benefit take-up campaign, but also by ensuring, as I meet with the older people's commissioner, Age Cymru and cross-party groups, that we take into account the lived experience of older people and share that particularly, not just with the third sector, but with those organisations who have got responsibility in terms of giving advice, support and accessing our funds.

Diolch i chi, Altaf Hussain, ac rwyf newydd sôn am ffyrdd yr ydym yn canolbwyntio’n benodol ar anghenion pobl hŷn, yn enwedig gyda’r ymgyrch genedlaethol i annog pobl i fanteisio ar fudd-daliadau, ond hefyd drwy sicrhau, wrth imi gyfarfod â’r comisiynydd pobl hŷn, Age Cymru a grwpiau trawsbleidiol, ein bod yn ystyried profiad bywyd pobl hŷn ac yn rhannu hwnnw, nid yn unig gyda’r trydydd sector, ond gyda’r sefydliadau sydd â chyfrifoldeb mewn perthynas â darparu cyngor a chymorth a defnydd o'n cronfeydd.

14:05
Gwasanaethau Cynghori
Advice Services

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am rôl gwasanaethau fel Cyngor ar Bopeth yn ystod yr argyfwng costau byw? OQ58132

5. Will the Minister make a statement on the role of services like Citizens Advice during the cost-of-living crisis? OQ58132

Welsh Government has a long-standing commitment to supporting advice services so we can be confident some of the most vulnerable people in our society have access to advice on debt and welfare benefit issues. The services they provide are a lifeline for many people struggling with the cost-of-living crisis.

Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad hirsefydlog i gefnogi gwasanaethau cynghori felly gallwn fod yn hyderus fod rhai o’r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas yn gallu cael gafael ar gyngor ar ddyledion a budd-daliadau lles. Mae'r gwasanaethau a ddarperir ganddynt yn achubiaeth i lawer o bobl sy'n cael anhawster gyda'r argyfwng costau byw.

Diolch, Gweinidog. I used to work for Citizens Advice, so I really do agree with you that they will be a lifeline for thousands of people in Wales over the coming months. Now, many vulnerable people, of course, need advice in person. I'd like to seek your assurance that support is being given to organisations like Citizens Advice to ensure that in-person advice will continue to be available for everyone who needs it, that we don't see too much of a focus being put on advice only being available over the telephone or digitally, because without face-to-face advice, many people won't know where to go for help. I'm particularly concerned about debt clients, because they're the most likely to disengage part way through the advice process, and if advisers have had to deal only with cases remotely, they won't have established the same relationship, and with the Ask programme, as well, where clients who present with debt issues or housing issues are routinely asked about abuse—that won't be safe or possible if the advice isn't being given face to face. So, could you give me an assurance, please, Minister, that organisations like Citizens Advice will be supported to continue to offer that vital face-to-face interaction with clients?

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn arfer gweithio i Cyngor ar Bopeth, felly rwy'n cytuno'n llwyr â chi y byddant yn achubiaeth i filoedd o bobl yng Nghymru dros y misoedd nesaf. Nawr, mae llawer o bobl agored i niwed, wrth gwrs, angen cyngor wyneb yn wyneb, a hoffwn ofyn am eich sicrwydd fod cymorth yn cael ei roi i sefydliadau fel Cyngor ar Bopeth i sicrhau y bydd cyngor wyneb yn wyneb yn parhau i fod ar gael i bawb sydd ei angen, ac nad ydym yn gweld gormod o ffocws yn cael ei roi ar gyngor sydd ar gael dros y ffôn neu’n ddigidol yn unig, oherwydd heb gyngor wyneb yn wyneb, bydd llawer o bobl heb wybod lle i droi am gymorth. Rwy’n arbennig o bryderus am gleientiaid sydd mewn dyled, oherwydd hwy yw’r rhai mwyaf tebygol o roi'r gorau iddi hanner ffordd drwy’r broses gynghori, ac os yw cynghorwyr ond wedi gorfod ymdrin ag achosion o bell, ni fyddant wedi sefydlu’r un berthynas, a chyda’r rhaglen Gofyn, hefyd, lle mae cleientiaid sydd â phroblemau dyled neu broblemau tai yn cael eu holi’n rheolaidd am gamdriniaeth—ni fydd hynny’n ddiogel nac yn bosibl os nad yw’r cyngor yn cael ei ddarparu wyneb yn wyneb. Felly, a wnewch chi roi sicrwydd i mi, os gwelwch yn dda, Weinidog, y bydd sefydliadau fel Cyngor ar Bopeth yn cael eu cefnogi i barhau i gynnig y rhyngweithio wyneb yn wyneb hanfodol hwnnw â chleientiaid?

Diolch, Delyth Jewell. Your role and your experience of working in Citizens Advice are very valuable, and it's useful to have that particular focus on how we can move through the pandemic to recovery and back to the face-to-face, which we know is very valuable for older people, but also for people who can often have complex needs and problems. This year I've made available over £13 million for single advice fund services so that people can get that help. I think evidence that it's making a difference—I'll just quote that, since January last year, single advice fund services have helped 116,000 people to deal with over 532,000 social welfare problems, and that's actually helped them claim additional income of over £67 million and have debts totalling £20 million written off. So, support for the sector, and Citizens Advice as a key partner, is crucial, and we will be looking particularly at key priority groups in their work and delivery, including older people, disabled people and people from black, Asian and minority ethnic communities.

Diolch, Delyth Jewell. Mae eich rôl a'ch profiad o weithio yn Cyngor ar Bopeth yn werthfawr iawn, ac mae'n ddefnyddiol cael y ffocws penodol hwnnw ar sut y gallwn adfer ar ôl y pandemig a mynd yn ôl i weld cleientiaid wyneb yn wyneb, rhywbeth y gwyddom ei fod yn werthfawr iawn i bobl hŷn, ond hefyd i bobl a all fod ag anghenion a phroblemau cymhleth yn aml. Eleni, rwyf wedi sicrhau bod dros £13 miliwn ar gael ar gyfer gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl fel y gall pobl gael y cymorth hwnnw. Rwy’n credu bod tystiolaeth yn dangos ei fod yn gwneud gwahaniaeth—fe soniaf fod gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl, ers mis Ionawr y llynedd, wedi helpu 116,000 o bobl i ymdrin â dros 532,000 o broblemau lles cymdeithasol, ac mae hynny mewn gwirionedd wedi eu helpu i hawlio incwm ychwanegol o dros £67 miliwn a’u helpu i ddileu cyfanswm o £20 miliwn o ddyledion. Felly, mae cymorth i’r sector, a Cyngor ar Bopeth fel partner allweddol, yn hollbwysig, a byddwn yn edrych yn arbennig ar grwpiau blaenoriaeth allweddol yn eu gwaith a’u darpariaeth, gan gynnwys pobl hŷn, pobl anabl a phobl o gymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol.

Cyn-filwyr
Veterans

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi cyn-filwyr yng Ngogledd Cymru? OQ58143

6. What action is the Welsh Government taking to support veterans in North Wales? OQ58143

The Welsh Government is committed to continuing to provide support for veterans across Wales. This includes funding armed forces liaison officers, investing in mental health services and supporting Armed Forces Day in Wrexham on 18 June.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i barhau i ddarparu cymorth i gyn-filwyr ledled Cymru. Mae hyn yn cynnwys ariannu swyddogion cysylltu â’r lluoedd arfog, buddsoddi mewn gwasanaethau iechyd meddwl a chefnogi Diwrnod y Lluoedd Arfog yn Wrecsam ar 18 Mehefin.

Thank you, Deputy Minister, for your response. I must say it was a pleasure to see you also at the gun salute here in Cardiff Bay last week, and your support for veterans, I know, is appreciated. But recently I also had the pleasure of meeting the Royal British Legion, and they raised an area with me, which was they're looking to extend housing priority need to cover five years for those who've left military service, and, as is in place in England, to ensure that divorced or separated spouses and partners of service personnel in Wales can access housing support on the same terms as other armed forces families. So, in light of this, Deputy Minister, I wonder what consideration have you had to extend the housing priority need and what discussions are you having with representatives of veterans to ensure that their important concerns are looked at. Thank you.

Diolch i chi am eich ymateb, Ddirprwy Weinidog. Rhaid imi ddweud ei bod yn bleser eich gweld chi hefyd yn y salíwt ynnau yma ym Mae Caerdydd yr wythnos diwethaf, ac mae eich cefnogaeth i gyn-filwyr, rwy’n gwybod, yn cael ei werthfawrogi. Ond yn ddiweddar, cefais y pleser hefyd o gyfarfod â’r Lleng Brydeinig Frenhinol, ac fe wnaethant dynnu fy sylw at y ffaith eu bod eisiau ymestyn yr angen blaenoriaethol am dai i bum mlynedd ar gyfer y rhai sydd wedi gadael gwasanaeth milwrol, ac fel sy'n digwydd yn Lloegr, sicrhau y gall gwŷr a gwragedd a phartneriaid aelodau o’r lluoedd arfog yng Nghymru sydd wedi ysgaru neu wahanu gael cymorth tai ar yr un telerau â theuluoedd eraill y lluoedd arfog. Felly, yng ngoleuni hyn, Ddirprwy Weinidog, tybed pa ystyriaeth a roddwyd gennych i ymestyn yr angen blaenoriaethol am dai a pha drafodaethau a gawsoch gyda chynrychiolwyr cyn-filwyr i sicrhau bod eu pryderon pwysig yn cael sylw. Diolch.

I thank the Member for his very considered question. I know this is an area that the Member is very passionate and committed to supporting in his role as a Member for North Wales, and it was lovely to bump into you as I actually got off the HMS Severn. I had the privilege of a tour around there after the royal gun salute on Thursday, although I would not recommend to Members disembarking a ship wearing high heels. [Laughter.] It was a feat in itself.

In all seriousness, the point you made—our programme for government does set out our commitment to reform housing law and implement the homeless action group's recommendations to fundamentally reform homelessness services to focus on prevention and rapid rehousing. And so this legislative reform will actually include consideration of all priority need in order to achieve the transformational shift to rapid rehousing, which requires, obviously, as you know, long-term solutions for everyone in acute housing need, and not just those considered in a priority-need category. So, this will actually include consideration of the needs of and engagement with a range of groups, including the armed forces community in its widest sense, because you do raise the point in terms of it's not just about the people that have served themselves—it is the family networks around them as well who've been instrumental during that period when they've served and when they transition as well. So, as part of this reform, I can say that Welsh Government will consider the points that you raised and the Royal British Legion have raised as well. The Royal British Legion are part of our armed forces expert group, so I will commit to continuing to engage with them as part of that, and also the role that armed forces liaison officers continue to play with feeding in that information on the ground in support of veterans in communities across north Wales and across the country as well.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn ystyriol iawn. Gwn fod yr Aelod yn angerddol iawn ynglŷn â'r maes hwn a’i fod wedi ymrwymo i’w gefnogi yn ei rôl fel Aelod dros Ogledd Cymru, ac roedd yn hyfryd taro arnoch wrth imi ddod oddi ar HMS Severn. Cefais y fraint o fynd ar daith o'i chwmpas ar ôl y salíwt ynnau brenhinol ddydd Iau, er na fyddwn yn argymell i’r Aelodau ddod oddi ar long yn gwisgo sodlau uchel. [Chwerthin.] Roedd yn orchest ynddi’i hun.

I fod o ddifrif, ar y pwynt a wnaethoch—mae ein rhaglen lywodraethu yn nodi ein hymrwymiad i ddiwygio’r gyfraith dai a gweithredu argymhellion y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd i ddiwygio gwasanaethau digartrefedd yn sylfaenol er mwyn canolbwyntio ar atal ac ailgartrefu cyflym. Ac felly, bydd y diwygiad deddfwriaethol hwn yn ystyried pob angen blaenoriaethol er mwyn cyflawni'r newid trawsnewidiol i ailgartrefu cyflym, sy'n galw, yn amlwg, fel y gwyddoch, am atebion hirdymor i bawb sydd ag angen tai difrifol, ac nid yn unig y rhai yr ystyrir eu bod mewn categori angen blaenoriaethol. Felly, bydd hyn yn cynnwys ystyriaeth o anghenion ac ymgysylltiad ag amrywiaeth o grwpiau, gan gynnwys cymuned y lluoedd arfog yn ei hystyr ehangaf, oherwydd rydych yn codi'r pwynt ei fod yn ymwneud â mwy na'r bobl sydd wedi gwasanaethu eu hunain—mae'n ymwneud â’r rhwydweithiau teulu o'u cwmpas hefyd sydd wedi bod yn allweddol yn ystod y cyfnod pan oeddent yn gwasanaethu a phan oeddent yn gadael y lluoedd arfog hefyd. Felly, yn rhan o'r diwygio hwn, gallaf ddweud y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried y pwyntiau a godwyd gennych chi a’r Lleng Brydeinig Frenhinol. Mae’r Lleng Brydeinig Frenhinol yn rhan o’n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog, felly byddaf yn ymrwymo i barhau i ymgysylltu â hwy yn rhan o hynny, a hefyd y rôl y mae swyddogion cysylltu â’r lluoedd arfog yn parhau i’w chwarae yn bwydo’r wybodaeth honno ar lawr gwlad i gefnogi cyn-filwyr mewn cymunedau ar draws gogledd Cymru a ledled y wlad hefyd.

14:10
Cartrefi i Wcráin
Homes for Ukraine

7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynllun Cartrefi i Wcráin Llywodraeth Cymru? OQ58136

7. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's Homes for Ukraine scheme? OQ58136

Around 2,000 Ukrainians have now arrived in Wales under the Homes for Ukraine scheme. Around 500 of these have been sponsored by the Welsh Government. Guidance for local authorities and sponsors as well as our Sanctuary website for Ukrainians are available. Our 24/7 contact centre and third sector partners are also providing support.

Mae tua 2,000 o Wcreiniaid bellach wedi cyrraedd Cymru o dan gynllun Cartrefi i Wcráin. Noddwyd tua 500 o'r rhain gan Lywodraeth Cymru. Mae canllawiau ar gael i awdurdodau lleol a noddwyr yn ogystal â'n gwefan Noddfa ar gyfer Wcreiniaid. Mae ein canolfan gyswllt 24/7 a'n partneriaid yn y trydydd sector hefyd yn darparu cymorth.

Diolch yn fawr, Weinidog. I appreciate your update and your earlier written statement on this as well, however I do wish to draw your attention to the support and assistance offered to individuals who have provided their properties as part of the Welsh Government's Homes for Ukraine programme. Having spoken to several Pembrokeshire and Carmarthenshire families who've participated in this programme, it's very clear that there is a brief support framework available for those hosting Ukrainian families. Day-to-day task such as assisting with opening bank accounts, taxying families back and forth for hospital appointments and taking the time to support with the school run all involve sacrificing time off work. In fact, the reality is that those participating in the Homes for Ukraine programme are not just offering a spare bedroom, they are offering the chance to become an integrated member of their family. Given this and your written statement today outlining a pause to new applications, can the Minister outline what support beyond the existing £350 'thank you' payment the Welsh Government is giving to families who are hosting and supporting Ukrainian refugees? Diolch.

Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich diweddariad a'ch datganiad ysgrifenedig cynharach ar hyn hefyd, ond hoffwn dynnu eich sylw at y gefnogaeth a'r cymorth a gynigir i unigolion sydd wedi darparu eu heiddo fel rhan o raglen Cartrefi i Wcráin Llywodraeth Cymru. Ar ôl siarad â nifer o deuluoedd yn sir Benfro a sir Gaerfyrddin sydd wedi cymryd rhan yn y rhaglen hon, mae'n amlwg iawn fod fframwaith cymorth byr ar gael i'r rhai sy'n rhoi llety i deuluoedd o Wcráin. Mae tasgau o ddydd i ddydd megis helpu i agor cyfrifon banc, hebrwng teuluoedd i ac o apwyntiadau ysbyty a rhoi amser i helpu i hebrwng plant i'r ysgol i gyd yn golygu aberthu amser o'r gwaith. Yn wir, y realiti yw nad cynnig ystafell wely sbâr yn unig y mae'r rhai sy'n rhan o'r rhaglen Cartrefi i Wcráin, maent yn cynnig cyfle i ddod yn aelod integredig o'u teulu. O ystyried hyn a'ch datganiad ysgrifenedig heddiw yn disgrifio oedi i geisiadau newydd, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gymorth sydd ar gael y tu hwnt i'r taliad 'diolch' presennol o £350 y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i deuluoedd sy'n cynnal ac yn cefnogi ffoaduriaid o Wcráin? Diolch.

Thank you very much for that question and key points, which I'm sure would be shared across this Chamber in terms of the huge commitment—and I made this point in my statement—the huge commitment of those sponsor families, opening up their homes, as I said, and helping people find their feet as they start lives in Wales. Extraordinary acts of kindness, which we're fully grateful for. And also, I have to say, there's the key role of local authorities as well, in supporting the sponsors and engaging with them as well. So, Welsh citizens are really playing a fantastic role in terms of supporting refugees from Ukraine. We have got also a network of third sector organisations and voluntary groups who are also assisting and assisting families with these schemes, and I'm sure across the Chamber as well people are engaging and putting people into contact with each other to provide that kind of support.

I do think that our website, the Sanctuary Wales website, is very helpful. It provides advice and guidance for sponsors as well as local authorities, and it does actually also steer people to any funding opportunities. I think it's very unfortunate that the UK Government is not providing Welsh Government or local authorities with the funding that they really need to properly support people arriving under the family scheme. So, we are urging, I have to say—. When I meet with the Minister, Lord Harrington, my colleague Neil Gray, from Scotland, the Minister, and I urge the UK Government to provide to those families, many who've come, in addition to the figures I've given, under the family scheme—. We urge that they should also get support because they are being supported by their family members with no support at all. But I will say that any family that's coming can access public funds, universal credit, homelessness support, free school meals, and also English to speakers of other languages and all of the other services that they need.

Diolch yn fawr am y cwestiwn a'r pwyntiau allweddol hynny, sydd, rwy'n siŵr, yn cael eu rhannu ar draws y Siambr o ran yr ymrwymiad enfawr—a gwneuthum y pwynt hwn yn fy natganiad—ymrwymiad enfawr y teuluoedd noddi hynny, sydd wedi agor eu cartrefi, fel y dywedais, a helpu pobl i gael eu cefnau atynt wrth iddynt ddechrau ar eu bywydau yng Nghymru. Gweithredoedd eithriadol o garedigrwydd yr ydym yn dra diolchgar amdanynt. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae awdurdodau lleol yn chwarae rôl allweddol hefyd yn cefnogi'r noddwyr ac yn ymgysylltu â hwy. Felly, mae dinasyddion Cymru'n chwarae rhan wych yn cefnogi ffoaduriaid o Wcráin. Mae gennym hefyd rwydwaith o fudiadau trydydd sector a grwpiau gwirfoddol sydd hefyd yn helpu ac yn cynorthwyo teuluoedd gyda'r cynlluniau hyn, ac rwy'n siŵr fod pobl ar draws y Siambr hefyd yn ymgysylltu ac yn rhoi pobl mewn cysylltiad â'i gilydd i ddarparu'r math hwnnw o gymorth.

Rwy'n credu bod ein gwefan, gwefan Noddfa Cymru, yn ddefnyddiol iawn. Mae'n rhoi cyngor ac arweiniad i noddwyr yn ogystal ag awdurdodau lleol, ac mae hefyd yn cyfeirio pobl at unrhyw gyfleoedd ariannu. Credaf ei bod yn anffodus iawn nad yw Llywodraeth y DU yn darparu'r cyllid sydd ei angen yn ddybryd ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i roi cefnogaeth briodol i bobl sy'n cyrraedd o dan y cynllun teuluoedd o Wcráin. Felly, rydym yn annog, rhaid imi ddweud—. Pan fyddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog, yr Arglwydd Harrington, mae fy nghyfaill, Neil Gray, o'r Alban, y Gweinidog, a minnau'n annog Llywodraeth y DU i ddarparu, i'r teuluoedd hynny, gyda llawer ohonynt wedi dod, yn ogystal â'r ffigurau rwyf wedi'u rhoi, o dan y cynllun teuluoedd o Wcráin—. Rydym yn annog y dylent hwy hefyd gael cymorth oherwydd cânt eu cefnogi gan aelodau o'u teuluoedd heb unrhyw gymorth o gwbl. Ond rwyf am ddweud y gall unrhyw deulu sy'n dod gael gafael ar arian cyhoeddus, credyd cynhwysol, cymorth digartrefedd, prydau ysgol am ddim, yn ogystal â Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill a'r holl wasanaethau eraill sydd eu hangen arnynt.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Mabon ap Gwynfor.

And finally, question 8, Mabon ap Gwynfor.

Tlodi Tanwydd
Fuel Poverty

8. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael a thlodi tanwydd yn Nwyfor Meirionnydd? OQ58128

8. What steps is the Government taking to tackle fuel poverty in Dwyfor Meirionnydd? OQ58128

Mae ein rhaglen Cartrefi Clyd ar gyfer aelwydydd incwm is yn arbed £300 y flwyddyn ar gyfartaledd drwy wella effeithlonrwydd ynni. Mae aelwydydd oedran gweithio cymwys hefyd yn elwa ar daliad cymorth tanwydd y gaeaf o £200, ac mae taliad costau byw o £150 yn cael ei wneud i bob eiddo ym mandiau’r dreth gyngor A i D.

Our Warm Homes programme for lower income households saves an average of £300 a year by improving energy efficiency. Eligible working-age households are also benefiting from a £200 winter fuel support payment, and a £150 cost-of-living payment is being made to properties in council tax bands A to D.

14:15

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna. Wrth gwrs, mae'n dda clywed am y cymorth sydd ar gael ar hyn o bryd i rai pobl. Mae'r cynnydd yn y cap ar brisiau ynni, wrth gwrs, yn mynd i fod yn heriol i bawb. Yn ôl yr elusen National Energy Action, fe allwn ni weld hyd at 45 y cant o bob aelwyd yng Nghymru yn dioddef tlodi tanwydd oherwydd codi'r cap. Mae hyn yn ffigur brawychus. Rydyn ni'n sôn am 614,000 o aelwydydd yng Nghymru. 

Ond dwi am ganolbwyntio ar fesuryddion rhagdaliad, pre-payment meters, yn fy nghwestiwn i. Mae un o bob pump o gwsmeriaid trydan safonol yn talu drwy ragdaliad yng ngogledd Cymru, ac mae'r ffigur yna yn sicr am fod yn uwch yn Nwyfor Meirionnydd. Oherwydd bod y cap wedi codi ers mis Ebrill, mae cwsmeriaid sy'n talu drwy ragdaliad am weld eu costau cynyddu o £1,309 i £2,017 y flwyddyn. Yn amlach na pheidio, y rhain hefyd ydy'r bobl dlotaf yn ein cymdeithas. Mae angen mwy o gymorth na'r hyn rydych chi wedi sôn amdano eisoes ar y bobl sy'n talu drwy ragdaliad na phobl eraill. Mae pob cymorth ychwanegol o fudd, ond pa gymorth arall fedrwch chi ei gynnig i bobl sy'n talu drwy ragdaliad, a pha drafodaethau ydych chi'n eu cael efo landlordiaid, boed yn gymdeithasau tai neu'n breifat, er mwyn sicrhau nad ydy pobl yn mynd i mewn i dlodi tanwydd oherwydd y mesuryddion rhagdaliad yma?

I thank the Minister for that response. Of course, it's good to hear of the support currently available for some people. The increase in the cap on fuel prices, of course, will be challenging for all. According to the National Energy Action charity, we could see up to 45 per cent of all households in Wales suffering fuel poverty because of the rise in the cap. This is frightening. We're talking about 614,000 households in Wales.

But I want to focus on pre-payment meters in my question. One in five standard tariff electricity customers in north Wales pay through pre-payment meters, and that will certainly be higher in Dwyfor Meirionnydd. Because the cap has been increased since April, customers paying through pre-payment meters will see their costs increasing from £1,309 to £2,017 a year. Very often, these are the poorest people in society. They need more support than what you've outlined already, those using pre-payment meters, compared to others. All additional support is of benefit, of course, but what other support can you provide to people using pre-payment meters, and what discussions have you had with landlords, be they housing association or private landlords, in order to ensure that people won't enter fuel poverty because of these pre-payment meters?

Diolch yn fawr. It's a really important question. I think you will recall a powerful exchange between the First Minister and Ken Skates a few weeks ago about the impact of fuel poverty, and the fact that people may be self-disconnecting in terms of pre-payment meters. So, I'm glad that you've brought this to our attention. The theme of my questions today has been very much the impact of the cost of living and fuel poverty—the cost-of-living crisis and the impact it will have on fuel poverty. So, thank you again for giving that information. We've been urging Ofgem to give us the information about the estimates in terms of self-rationing. They do actually suggest 34 per cent of smart meter households are self-disconnecting and 13 per cent are regularly reliant on emergency credit. But I think we all know of those who are the hardest hit and also pay more for pre-payment meters. Now, this is something that we are looking at, and I recently visited a Blaenau Gwent foodbank, where they actually also have a fuel voucher scheme as well for pre-payment meters. It's crucial that we do everything that we can and look at every avenue for supporting those 200,000 households on pre-payment meters for electricity and gas.

Diolch yn fawr. Mae'n gwestiwn pwysig iawn. Rwy'n credu y byddwch yn cofio trafodaeth bwerus rhwng y Prif Weinidog a Ken Skates ychydig wythnosau'n ôl am effaith tlodi tanwydd, a'r ffaith y gallai pobl fod yn hunan-ddatgysylltu mesuryddion rhagdalu. Felly, rwy'n falch eich bod wedi tynnu ein sylw at hyn. Thema fy nghwestiynau heddiw oedd effaith costau byw a thlodi tanwydd—yr argyfwng costau byw a'r effaith a gaiff ar dlodi tanwydd. Felly, diolch ichi eto am rannu'r wybodaeth honno. Rydym wedi bod yn annog Ofgem i ddarparu'r wybodaeth am yr amcangyfrifon hunan-ddogni. Maent yn awgrymu mewn gwirionedd fod 34 y cant o aelwydydd mesuryddion deallus yn hunan-ddatgysylltu a bod 13 y cant yn dibynnu'n rheolaidd ar gredyd brys. Ond rwy'n credu ein bod i gyd yn gwybod am y rhai sy'n cael eu taro galetaf ac sydd hefyd yn talu mwy am fesuryddion rhagdalu. Nawr, mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn edrych arno, ac ymwelais â banc bwyd ym Mlaenau Gwent yn ddiweddar, lle mae ganddynt gynllun talebau tanwydd ar gyfer mesuryddion rhagdalu. Mae'n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu ac yn dilyn pob trywydd i allu cefnogi'r 200,000 o aelwydydd sydd â mesuryddion rhagdalu ar gyfer trydan a nwy.

2. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad
2. Questions to the Counsel General and Minister for the Constitution

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.

The next item is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question is from Rhys ab Owen.

Datganoli Cyfiawnder
Devolution of Justice

1. A yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu cynnal ymarfer cwmpasu i asesu faint o adnoddau ychwanegol y byddai angen i Drysorlys y DU eu darparu i gynnal system gyfiawnder ddatganoledig gynaliadwy a llwyddiannus yng Nghymru? OQ58120

1. Is the Welsh Government planning to undertake a scoping exercise to assess the amount of extra resources that would be required from the UK Treasury to run a sustainable, successful devolved system of justice in Wales? OQ58120

Thank you for the question. We set out principles for a devolved justice system in our publication recently, ‘Delivering Justice for Wales’. We will use this to co-produce a vision of how justice can be delivered better, through conversations with those with expertise in the justice system. Considering resources will be an important element of that.

Diolch am y cwestiwn. Gwnaethom nodi egwyddorion ar gyfer system gyfiawnder ddatganoledig yn ein cyhoeddiad diweddar, 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru'. Byddwn yn defnyddio hwn i gydgynhyrchu gweledigaeth o sut y gellir darparu cyfiawnder yn well, drwy sgyrsiau â'r rhai sydd ag arbenigedd yn y system gyfiawnder. Bydd ystyried adnoddau yn elfen bwysig o hynny.

Er gwaethaf trydariad diweddar Andrew R.T. Davies yn datgan na fydd y Ceidwadwyr Cymreig byth yn cefnogi datganoli cyfiawnder, dwi, a dwi'n gwybod chi, hefyd, Cwnsler Cyffredinol, yn cytuno gyda geiriau'r Arglwydd Thomas o Gwmgiedd—mae mater o bryd yn hytrach nag os yw datganoli cyfiawnder i'r lle hwn. A chyda pethau'n symud yn sydyn iawn yn San Steffan, fe all datganoli cyfiawnder ddigwydd yn gynt nag rŷn ni'n ei feddwl. I wneud hynny, bydd angen trosglwyddiad teg o arian, er, yn bersonol, dwi'n credu y byddai datganoli cyfiawnder i Gymru yn arbed arian i drethdalwyr. Ond ydy'r Llywodraeth yn gwybod—ac os nad ydyn nhw'n gwybod, pryd gwnawn nhw wybod—faint o arian sydd angen arnyn nhw o Drysorlys y Deyrnas Unedig?

Despite a recent tweet from Andrew R.T. Davies declaring that the Welsh Conservatives would never support the devolution of justice, I, and, I know, you too, Counsel General, would agree with the words of Lord Thomas of Cwmgiedd that it's a matter of when rather than if justice is devolved to this place. With things moving very quickly in Westminster, the devolution of justice could happen sooner than we might expect. To do that, we will need a fair transfer of funding, although personally I think that devolving justice to Wales would save money for taxpayers. But does the Government know—and if they don't know, when will they know—how much money they will need from the Treasury in the UK?

14:20

Well, thank you for your supplementary. I certainly agree with you that it was disappointing that, at the Conservative Party conference, a statement was made that there would be no devolution of justice. This was before they'd even had an opportunity to read the document, to read the arguments that are set out within that document. I think that is a very disappointing approach, because it always seems to me it's important to consider the evidence before having a knee-jerk reaction. That being as it is, one of the issues of course in terms of the devolution of justice is that there are certain areas where there is ongoing work with the UK Government. And, of course, as you know, there are the Law Commission's proposals in respect of tribunals, which is an important element of our justice system, which will be the subject in due course of legislation. 

Knowing the cost of the justice system is actually very complex. It's one that would depend, really, I think, on negotiations with Government, negotiations over the transfer of responsibilities, what we mean by justice. We know that when the Thomas commission considered this, when they looked at all the aspects of justice, whether it be the tribunals, the areas of social justice that we're involved in, the areas of police and crime commissioners and our contributions to policing and so on, it was estimated at around £442 million. So, we already spend and contribute an enormous amount towards that. 

Considering the development of justice and considering how those negotiations will develop in due course—. And I agree with you that, even if it is not this Government that is agreeable to the devolution of justice, I'm fairly certain that it will certainly be on the agenda of the next Government to consider the devolution of justice, and certainly all the implications of that will be under consideration. 

Wel, diolch am eich cwestiwn atodol. Rwy'n sicr yn cytuno â chi ei bod yn siomedig fod datganiad wedi'i wneud yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol na fyddai cyfiawnder yn cael ei ddatganoli. Roedd hyn cyn iddynt hyd yn oed gael cyfle i ddarllen y ddogfen, a darllen y dadleuon a nodir yn y ddogfen honno. Credaf fod hwnnw'n ffordd siomedig iawn o fynd ati, oherwydd mae bob amser yn ymddangos i mi ei bod yn bwysig ystyried y dystiolaeth cyn ymateb yn ddifeddwl. Fel ag y mae, un o'r problemau, wrth gwrs, mewn perthynas â datganoli cyfiawnder yw bod rhai meysydd lle mae gwaith yn mynd rhagddo gyda Llywodraeth y DU. Ac wrth gwrs, fel y gwyddoch, mae gan Gomisiwn y Gyfraith gynigion mewn perthynas â thribiwnlysoedd, sy'n elfen bwysig o'n system gyfiawnder, a fydd yn destun deddfwriaeth maes o law. 

Mae gwybod cost y system gyfiawnder yn gymhleth iawn mewn gwirionedd. Byddai'n dibynnu, rwy'n credu, ar drafodaethau gyda'r Llywodraeth, trafodaethau ynghylch trosglwyddo cyfrifoldebau, yr hyn a olygwn wrth gyfiawnder. Pan ystyriodd comisiwn Thomas hyn, pan edrychasant ar yr holl agweddau ar gyfiawnder, boed yn dribiwnlysoedd, yn feysydd cyfiawnder cymdeithasol yr ydym yn ymwneud â hwy, meysydd comisiynwyr yr heddlu a throseddu a'n cyfraniadau at blismona ac yn y blaen, gwyddom yr amcangyfrifwyd ei fod tua £442 miliwn. Felly, rydym eisoes yn gwario ac yn cyfrannu llawer iawn tuag at hynny. 

O ystyried datblygiad cyfiawnder ac o ystyried sut y bydd y trafodaethau hynny'n datblygu maes o law—. Ac rwy'n cytuno â chi, hyd yn oed os nad yw'r Llywodraeth hon yn cytuno y dylid datganoli cyfiawnder, rwy'n weddol sicr y bydd ar agenda'r Llywodraeth nesaf i ystyried datganoli cyfiawnder, ac yn sicr bydd holl oblygiadau hynny'n cael eu hystyried. 

Pysgota Anghyfreithlon
Illegal Fishing

2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am erlyniadau mewn perthynas â physgota anghyfreithlon? OQ58126

2. Will the Counsel General provide an update on prosecutions in respect of illegal fishing? OQ58126

Thank you for that question. The enforcement of fisheries legislation is vital for the sustainability of our fisheries and the protection of the marine environment. Although I'm unable to comment on specific, ongoing cases, I confirm we have successfully prosecuted illegal fishers over the past year.

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae gorfodi deddfwriaeth pysgodfeydd yn hanfodol i gynaliadwyedd ein pysgodfeydd a diogelu'r amgylchedd morol. Er na allaf wneud sylwadau ar achosion penodol sy'n mynd rhagddynt rwy'n cadarnhau ein bod wedi erlyn pysgotwyr anghyfreithlon yn llwyddiannus dros y flwyddyn ddiwethaf.

Okay. Thank you for the answer, Counsel General. Illegal fishing is not only damaging to the Welsh economy, but is also costly for our coastal environments. Unregulated fishing techniques impact on biodiversity and marine habitats, leading to overfishing, which undermines attempts to secure sustainable fish stocks. What steps are the Welsh Government taking to crack down on illegal fishing in north Wales to protect our fish stocks and sustainable practices in the industry? Thank you. 

Iawn. Diolch am yr ateb, Gwnsler Cyffredinol. Mae pysgota anghyfreithlon nid yn unig yn niweidiol i economi Cymru, mae hefyd yn gostus i'n hamgylcheddau arfordirol. Mae technegau pysgota heb eu rheoleiddio yn effeithio ar fioamrywiaeth a chynefinoedd morol, gan arwain at orbysgota, sy'n tanseilio ymdrechion i sicrhau stociau pysgod cynaliadwy. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â physgota anghyfreithlon yng ngogledd Cymru i ddiogelu ein stociau pysgod a'n harferion cynaliadwy yn y diwydiant? Diolch yn fawr iawn. 

Thank you. It is an important area of work and of Welsh law, and it is of course an area where I oversee the prosecutions in that area. The over-exploitation of our fisheries will lead to unsustainable fisheries, as you've said, and will result in damage to our fisheries and marine environment. So, it's for this reason that the Welsh Government ensures stringent enforcement on any illegal activities within its waters. So, we have marine enforcement officers, who continue to ensure that the fishers comply with the relevant legislation in place and appropriate action is taken against a vessel owner, master or fisher who contravenes that legislation. And, as Counsel General, I particularly take the enforcement of fisheries regulations very seriously. I'd recommend that all the vessel owners and fishers operating in Welsh waters comply with the relevant rules and regulations.

Since 2021, I can tell you that there have been 11 infringements investigated. Cases are assessed and dealt with by official warnings or prosecution. There are seven ongoing cases that are being prosecuted by my office. The prosecutions taken to date I think should serve as a very clear warning to fishers that the Welsh Government takes its enforcement of fishing offences in Wales seriously, and I as Counsel General will take the necessary steps to uphold those laws.   

Diolch. Mae'n faes gwaith pwysig a maes pwysig o gyfraith Cymru, ac wrth gwrs rwy'n goruchwylio'r erlyniadau yn y maes hwnnw. Bydd gorfanteisio ar ein pysgodfeydd yn arwain at bysgodfeydd anghynaliadwy, fel rydych wedi'i ddweud, a bydd yn arwain at niweidio ein pysgodfeydd a'n hamgylchedd morol. Felly, dyna pam mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd unrhyw weithgareddau anghyfreithlon yn ei dyfroedd yn cael eu cosbi'n llym. Felly, mae gennym swyddogion gorfodi morol, sy'n parhau i sicrhau bod y pysgotwyr yn cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth berthnasol sydd ar waith a bod camau priodol yn cael eu cymryd yn erbyn perchennog llong, capten neu bysgotwr sy'n mynd yn groes i'r ddeddfwriaeth honno. Ac fel Cwnsler Cyffredinol, rwyf o ddifrif ynghylch gorfodi rheoliadau pysgodfeydd. Byddwn yn argymell bod yr holl berchnogion llongau a physgotwyr sy'n gweithredu yn nyfroedd Cymru yn cydymffurfio â'r rheolau a'r rheoliadau perthnasol.

Ers 2021, gallaf ddweud wrthych fod 11 achos o dorri rheolau wedi cael eu harchwilio. Asesir ac ymdrinnir ag achosion drwy rybuddion swyddogol neu erlyniadau. Mae saith achos yn cael eu herlyn gan fy swyddfa ar hyn o bryd. Credaf y dylai'r erlyniadau a wnaed hyd yma fod yn rhybudd clir iawn i bysgotwyr fod Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â chosbi troseddau pysgota yng Nghymru, a byddaf innau fel Cwnsler Cyffredinol yn rhoi'r camau angenrheidiol ar waith i gynnal y cyfreithiau hynny.   

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar. 

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Darren Millar. 

Minister, now that the Special Purpose Committee on Senedd Reform has published its report, what consideration have you given as to whether the Senedd has the powers to deliver on the committee's recommendations? 

Weinidog, gan fod y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd bellach wedi cyhoeddi ei adroddiad, a ydych wedi ystyried a oes gan y Senedd y pwerau i gyflawni argymhellion y pwyllgor? 

14:25

Well, the first point I would make is that, of course, there will be a debate—I think two hours have been allocated for this afternoon—where I'm sure all the issues in respect of the special purpose committee's report will be considered. My role and that of Welsh Government is, if the proposals that are in that report are accepted by the Senedd, then to consider those in detail carefully and to look at the best way of implementing those proposals into viable and robust legislation. 

Wel, y pwynt cyntaf y byddwn yn ei wneud yw y bydd dadl, wrth gwrs—credaf fod dwy awr wedi'u dyrannu ar gyfer hyn y prynhawn yma—ac rwy'n siŵr y bydd yr holl faterion sy'n ymwneud ag adroddiad y pwyllgor diben arbennig yn cael eu hystyried. Fy rôl i a rôl Llywodraeth Cymru, os bydd y Senedd yn derbyn y cynigion yn yr adroddiad hwnnw, yw ystyried y rheini'n fanwl ac yn ofalus ac edrych ar y ffordd orau o weithredu'r cynigion hynny mewn deddfwriaeth ymarferol a chadarn. 

Given that your First Minister wrote the executive summary, effectively, along with the leader of Plaid Cymru, I'd have thought that you'd have done a bit of work already, frankly, to consider whether the Senedd had the competence to implement these recommendations. Because, as a former member of that committee, I can tell you that, in our deliberations, the legal advice was absolutely clear: the field of equal opportunities is a non-devolved matter; the Senedd does not have the powers to impose statutory gender quotas to tackle discrimination against women. That legal advice was clear to us, and it said that, effectively, if we took any action to address discrimination or the less favourable treatment of women, then it would be firmly outside of the Senedd's competence. So, regardless of the merits of any action being taken to address a lack of diversity in the Senedd, do you accept that, if your Government presses ahead with statutory gender quotas, it would actually jeopardise the whole Senedd reform agenda, and fail to deliver it by 2026?

O gofio mai eich Prif Weinidog a ysgrifennodd y crynodeb gweithredol, i bob pwrpas, gydag arweinydd Plaid Cymru, byddwn wedi meddwl y byddech wedi gwneud ychydig o waith eisoes, a dweud y gwir, i ystyried a oedd gan y Senedd gymhwysedd i weithredu'r argymhellion hyn. Oherwydd, fel cyn-aelod o'r pwyllgor hwnnw, gallaf ddweud wrthych fod y cyngor cyfreithiol, yn ein trafodaethau, yn gwbl glir: mae'r maes cyfle cyfartal yn faes nad yw wedi'i ddatganoli; nid oes gan y Senedd bwerau i osod cwotâu rhywedd statudol i fynd i'r afael â gwahaniaethu yn erbyn menywod. Roedd y cyngor cyfreithiol hwnnw'n glir i ni, ac roedd yn dweud, i bob pwrpas, pe baem yn gweithredu i fynd i'r afael â gwahaniaethu neu driniaeth lai ffafriol i fenywod, y byddai'n sicr y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd. Felly, ni waeth beth fo rhinweddau unrhyw gamau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â diffyg amrywiaeth yn y Senedd, a ydych yn derbyn, os bydd eich Llywodraeth yn bwrw ymlaen â chwotâu rhywedd statudol, y byddai mewn gwirionedd yn peryglu holl agenda ddiwygio'r Senedd, ac na fyddai'n llwyddo i'w chyflawni erbyn 2026?

I thank you for that question, and I'm sure it's a matter that will be raised again later on this afternoon. Can I just say firstly, though, in terms of the report of the special purpose committee, I don't presume the outcome of the decision this afternoon; it is a matter for the Senedd? And it is a very important matter that whatever decision is taken in respect of proposals for reform is taken by the Senedd and not taken by the Government, and that distinction is an extremely important one. All the legal issues that may arise out of the consideration of whatever is passed by the Senedd this afternoon, if at all, are ones that will be taken into account when it comes to constructing legislation to implement the decisions or the recommendations of the Senedd. 

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw, ac rwy'n siŵr ei fod yn fater a fydd yn cael ei godi eto yn ddiweddarach y prynhawn yma. Hoffwn ddweud yn gyntaf, serch hynny, ynglŷn ag adroddiad y pwyllgor diben arbennig, nad wyf yn rhagdybio canlyniad y penderfyniad y prynhawn yma; mater i'r Senedd ydyw. Ac mae'n bwysig iawn mai'r Senedd sy'n gwneud unrhyw benderfyniad a wneir mewn perthynas â chynigion ar gyfer diwygio ac nid y Llywodraeth, ac mae'r gwahaniaeth hwnnw'n un eithriadol o bwysig. Mae'r holl faterion cyfreithiol a allai godi o ystyriaethau o'r hyn a dderbynnir gan y Senedd y prynhawn yma, os o gwbl, yn rhai a gaiff sylw mewn perthynas â'r gwaith o lunio deddfwriaeth i weithredu penderfyniadau neu argymhellion y Senedd. 

I'm sorry, I didn't actually hear any clarity in your answer as to whether you believe that the Senedd has the competence to be able to introduce gender quotas at present. It's a very simple question. I know that you keep referring to the debate that is going to be taking place in two hours later on. I suspect you don't have an answer in your response to that debate either on this issue. If you have, perhaps I could press you on the matter again. Do you accept that the Senedd doesn't have competence at the moment, because of the equal opportunities reservation, to actually implement gender quotas, and that if you do press forward with a piece of legislation—if the Senedd presses forward with a piece of legislation—that could jeopardise the whole of the Senedd reform agenda? Because if you do accept that—and from the evidence that we received from not just our own lawyers, but from pretty much everybody else bar one individual witness, it seemed to me, we don't have that competence—and if you press ahead on this basis you're effectively setting up the Senedd reform agenda to fail. Perhaps that is your intention; I don't know. I would hope not; I would hope that you don't want to waste everybody's time—[Interruption.] [Inaudible.]

Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais unrhyw eglurder yn eich ateb ynglŷn ag a ydych yn credu bod gan y Senedd gymhwysedd i allu cyflwyno cwotâu rhywedd ar hyn o bryd. Mae'n gwestiwn syml iawn. Gwn eich bod yn dal i gyfeirio at y ddadl a fydd yn cael ei chynnal ymhen dwy awr. Rwy'n tybio nad oes gennych ateb yn eich ymateb i'r ddadl honno ychwaith ar y mater hwn. Os oes gennych, efallai y gallaf bwyso arnoch ar y mater eto. A ydych yn derbyn nad oes gan y Senedd gymhwysedd ar hyn o bryd, oherwydd bod cyfle cyfartal wedi'i gadw'n ôl, i weithredu cwotâu rhywedd mewn gwirionedd, ac os byddwch yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth—os bydd y Senedd yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth—y gallai hynny beryglu holl agenda diwygio'r Senedd? Oherwydd os ydych yn derbyn hynny—ac o'r dystiolaeth a gawsom, nid yn unig gan ein cyfreithwyr ein hunain, ond gan bawb arall heblaw am un tyst unigol, roedd yn ymddangos i mi nad yw'r cymhwysedd hwnnw gennym—ac os byddwch yn bwrw ymlaen ar y sail hon byddwch yn peri i agenda diwygio'r Senedd fethu i bob pwrpas. Efallai mai dyna yw eich bwriad; nid wyf yn gwybod. Byddwn yn gobeithio nad dyna yw eich bwriad; byddwn yn gobeithio nad ydych am wastraffu amser pawb—[Torri ar draws.] [Anghlywadwy.]

What I can tell the Member—and I say in this in two capacities; one as a Government Minister, but also in terms of my law officer responsibilities as Counsel General—is that I will give very detailed consideration, and the Government will, to the recommendations that are put forward, that are passed by the Senedd, and that I will work then to see how robust and viable legislation can be constructed to implement those recommendations from the Senedd.  

Yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod—a dywedaf hyn yn rhinwedd dwy swydd; yn gyntaf, fel Gweinidog yn y Llywodraeth, ond hefyd yn rhinwedd fy nghyfrifoldebau swyddog y gyfraith fel Cwnsler Cyffredinol—yw y byddaf yn rhoi ystyriaeth fanwl iawn, a bydd y Llywodraeth yn gwneud yr un peth, i'r argymhellion a gyflwynir, a gaiff eu pasio gan y Senedd, ac y byddaf yn gweithio wedyn i weld sut y gellir llunio deddfwriaeth gadarn ac ymarferol i weithredu'r argymhellion gan y Senedd.  

I'm afraid we're going to need to take a technical break. At the moment, only the Minister's microphone, mine and Carolyn Thomas's is working. Darren Millar's was not working, but I'm reassured that your voice is loud enough to be carried on the broadcast, but that may not be the case for all Members, so we're going to need, unfortunately, to take a short technical break.

Mae arnaf ofn y bydd angen i ni gymryd seibiant technegol. Ar hyn o bryd, dim ond microffon y Gweinidog, fy un i a Carolyn Thomas sy'n gweithio. Nid oedd un Darren Millar yn gweithio, ond rwy'n dawel fy meddwl fod eich llais yn ddigon cryf i'w glywed yn y darllediad, ond efallai nad yw hynny'n wir am bob Aelod, felly yn anffodus, bydd angen inni gymryd seibiant technegol byr.

14:30

Does that mean we have to listen to him again? [Laughter.]

A yw hynny'n golygu bod yn rhaid inni wrando arno eto? [Chwerthin.]

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:30.

Plenary was suspended at 14:30.

14:55

Ailymgynullodd y Senedd am 14:59, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 14:59, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

Can I welcome everyone back? I thank the technical team for resolving the problems we were facing. Hopefully, we will be able to continue for the rest of the afternoon without any more difficulties. We move on now to spokesperson's questions from Plaid Cymru—Rhys ab Owen.

A gaf fi groesawu pawb yn ôl? Diolch i'r tîm technegol am ddatrys y problemau. Gobeithio y gallwn barhau am weddill y prynhawn heb ragor o anawsterau. Symudwn ymlaen yn awr at gwestiynau llefarydd Plaid Cymru—Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cwnsler Cyffredinol, you'll be more aware than any Member here of the grim milestone passed over the half-term recess of 100 days since Putin's senseless attack on Ukraine and its people. As the Welsh Government's law officer, what work have you undertaken with other law officers across the United Kingdom to investigate the war crimes and human rights atrocities perpetrated against the Ukrainian people by Vladimir Putin?

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Fe fyddwch yn fwy ymwybodol nag unrhyw Aelod yma o'r garreg filltir enbyd a basiwyd dros y toriad hanner tymor o 100 diwrnod ers ymosodiad di-synnwyr Putin ar Wcráin a'i phobl. Fel swyddog y gyfraith yn Llywodraeth Cymru, pa waith a wnaethoch gyda swyddogion y gyfraith eraill ledled y Deyrnas Unedig i ymchwilio i'r troseddau rhyfel a'r erchyllterau hawliau dynol a gyflawnwyd yn erbyn pobl Wcráin gan Vladimir Putin?

15:00

Thank you for that question. It is an issue that is very much coming to the fore across the world now—the commission of war crimes and investigations by the International Criminal Court and, indeed, by the United Nations themselves. The evidence there is extremely overwhelming. I have had a meeting with the law officers—the Attorney General, the Lord Advocate for Scotland and the Advocate General for Northern Ireland—and we have discussed the approach that's being taken in respect of the support for the investigations. The investigations are, of course, brought by the prosecutor general in Ukraine. I have suggested that there would be benefits to a four-law-officers approach in terms of the support for the work. I know that a special adviser has been appointed by the UK Government to assist the prosecutor general in Ukraine.

There, of course, have been two war crimes trials already of individuals, and there are a large number of others that are under investigation. The numbers are in the thousands. There are lawyers, of course, whose services are also being directed towards supporting those investigations. I will be approaching the prosecutor general myself in respect of any specific work and support that we can provide from Wales, whether it be moral or whether it be practical in terms of engagement with members of the legal community in Wales who have expertise in this area. That is something where I would like to see a very specific area of Welsh support if it is considered to be beneficial to the important work that is going on—now, during the war, but equally so for the many years after that that these sorts of cases inevitably involve.

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae'n fater sy'n dod i'r amlwg ledled y byd yn awr—y comisiwn troseddau rhyfel ac ymchwiliadau gan y Llys Troseddau Rhyngwladol ac yn wir, gan y Cenhedloedd Unedig eu hunain. Mae'r dystiolaeth yn llethol iawn. Rwyf wedi cael cyfarfod gyda swyddogion y gyfraith—y Twrnai Cyffredinol, Arglwydd Adfocad yr Alban ac Adfocad Cyffredinol Gogledd Iwerddon—ac rydym wedi trafod y dull sy'n cael ei fabwysiadu o ran y gefnogaeth i'r ymchwiliadau. Mae'r ymchwiliadau, wrth gwrs, yn cael eu dwyn gerbron gan yr erlynydd cyffredinol yn Wcráin. Rwyf wedi awgrymu y byddai manteision i ddull sy'n cynnwys y pedwar swyddog y gyfraith o ran y gefnogaeth i'r gwaith. Rwy'n gwybod bod cynghorydd arbennig wedi'i benodi gan Lywodraeth y DU i gynorthwyo'r erlynydd cyffredinol yn Wcráin.

Wrth gwrs, cafwyd dau achos troseddau rhyfel eisoes yn erbyn unigolion, ac mae nifer fawr o rai eraill yn cael eu hymchwilio. Mae'r niferoedd yn y miloedd. Wrth gwrs, ceir cyfreithwyr y mae eu gwasanaethau hefyd yn cael eu cyfeirio at gefnogi'r ymchwiliadau hynny. Byddaf yn cysylltu â'r erlynydd cyffredinol fy hun ynghylch unrhyw waith a chymorth penodol y gallwn ei ddarparu o Gymru, boed yn foesol neu'n ymarferol o ran ymgysylltu ag aelodau o'r gymuned gyfreithiol yng Nghymru sydd ag arbenigedd yn y maes hwn. Mae hynny'n rhywbeth lle yr hoffwn weld maes penodol iawn o gefnogaeth Gymreig os ystyrir ei bod o fudd i'r gwaith pwysig sy'n digwydd—yn awr, yn ystod y rhyfel, ond yn yr un modd ar gyfer y blynyddoedd lawer ar ôl hynny fel sy'n anochel gyda'r mathau hyn o achosion.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. You'll be aware that, recently, the Ministry of Justice announced that they've bought an office block next to the Old Bailey for £111 million. As a baby barrister in 2009, people were complaining then about the inadequate state of the civil justice centre in Cardiff. People have continued to complain about it ever since. In fact, when the Supreme Court visited Cardiff for the first time, they were hosted in Tŷ Hywel, which causes a lot of other questions, rather than in the civil justice centre. The Ministry of Justice response is, 'We'll provide an extra water fountain and we'll finally fix the broken lift.' It's a bit like Del Boy's flat, rather than a civil justice centre. So, when, Counsel General, will the Ministry of Justice take Welsh justice seriously and ensure a civil justice centre that befits a capital city like Cardiff?

Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi cyhoeddi'n ddiweddar eu bod wedi prynu bloc swyddfa wrth ymyl yr Old Bailey am £111 miliwn. Fel bargyfreithiwr ifanc yn 2009, roedd pobl yn cwyno bryd hynny am gyflwr annigonol y ganolfan cyfiawnder sifil yng Nghaerdydd. Mae pobl wedi parhau i gwyno amdani ers hynny. Mewn gwirionedd, pan ymwelodd y Goruchaf Lys â Chaerdydd am y tro cyntaf, cafodd ei gynnal yn Nhŷ Hywel, sy'n codi llawer o gwestiynau eraill, yn hytrach nag yn y ganolfan cyfiawnder sifil. Ymateb y Weinyddiaeth Gyfiawnder yw, 'Byddwn yn darparu ffynnon ddŵr ychwanegol a byddwn o'r diwedd yn trwsio'r lifft sydd wedi torri.' Y mae ychydig fel fflat Del Boy, yn hytrach na chanolfan cyfiawnder sifil. Felly, Gwnsler Cyffredinol, pryd y mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn mynd i fod o ddifrif ynglŷn â chyfiawnder yng Nghymru ac yn sicrhau canolfan cyfiawnder sifil sy'n gweddu i brifddinas fel Caerdydd?

Thank you for that. There is absolutely no doubt whatsoever that the civil justice centre is not fit for purpose. There is absolutely no doubt as well that the Ministry of Justice are aware. Myself and the Minister for Social Justice met with Dominic Raab, the Lord Chancellor, and we raised this particular issue with him. We raised it also in terms of meetings on several occasions with Lord Wolfson, who subsequently resigned—not because of the question but for other matters. So, they're well aware of the concerns. Also, I've made it very clear, I think, in answers to questions in this Chamber that it is wholly unacceptable for the capital city of Cardiff to be treated in this particular way. If justice were devolved, we would not tolerate such facilities being there, which are not only inadequate for those users of the court—the citizens, the lawyers, and the judiciary—but are also not appropriate in respect of the image we want of the Welsh legal system and the way in which we want to see the legal economy in Wales actually grow.

I can tell you, though, that I'm in the process of writing to the UK Government specifically on this particular point—how bizarre it is, after being told there isn't sufficient money, that millions of pounds are being made available for another centre in London, whilst the civil justice centre in Cardiff is being totally ignored. I am pleased to see, of course, that Lord Wolfson has now been replaced. The new justice Minister is Sir Christopher Bellamy, who of course was involved in the recent legal aid review. I will be seeking to have discussions with him alongside the Minister for Social Justice as well, where this will also be one of the items on the agenda. I have to say, one of the things I'm thinking is that perhaps we ought to have our next face-to-face meeting actually in the civil justice centre.

Diolch am hynny. Nid oes amheuaeth o gwbl nad yw'r ganolfan cyfiawnder sifil yn addas i'r diben. Nid oes amheuaeth o gwbl ychwaith fod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn ymwybodol o hynny. Rwyf i a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyfarfod â Dominic Raab, yr Arglwydd Ganghellor, a chodwyd y mater penodol hwn gydag ef. Fe'i codwyd gennym hefyd yn ystod cyfarfodydd ar sawl achlysur gyda'r Arglwydd Wolfson, a ymddiswyddodd wedi hynny—nid oherwydd y cwestiwn ond oherwydd materion eraill. Felly, maent yn ymwybodol iawn o'r pryderon. Hefyd, rwyf wedi'i gwneud yn glir iawn, rwy'n credu, mewn atebion i gwestiynau yn y Siambr hon ei bod yn gwbl annerbyniol fod prifddinas Caerdydd yn cael ei thrin fel hyn. Pe bai cyfiawnder yn cael ei ddatganoli, ni fyddem yn goddef cyfleusterau o'r fath, cyfleusterau sydd nid yn unig yn annigonol i ddefnyddwyr y llys—y dinasyddion, y cyfreithwyr, a'r farnwriaeth—ond nad ydynt ychwaith yn briodol o ran y ddelwedd yr ydym am ei chael o system gyfreithiol Cymru a'r ffordd yr ydym am weld yr economi gyfreithiol yng Nghymru yn tyfu.

Serch hynny, gallaf ddweud wrthych fy mod yn y broses o ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn benodol ar y pwynt hwn—mor rhyfedd yw hi, ar ôl cael gwybod nad oes digon o arian, fod miliynau o bunnoedd ar gael ar gyfer canolfan arall yn Llundain, tra bod y ganolfan cyfiawnder sifil yng Nghaerdydd yn cael ei hanwybyddu'n llwyr. Rwy'n falch o weld, wrth gwrs, fod rhywun wedi'i benodi yn lle yr Arglwydd Wolfson bellach. Y Gweinidog cyfiawnder newydd yw Syr Christopher Bellamy, a fu'n rhan o'r adolygiad diweddar o gymorth cyfreithiol wrth gwrs. Byddaf yn ceisio cael trafodaethau gydag ef ynghyd â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, lle bydd hyn hefyd yn un o'r eitemau ar yr agenda. Rhaid imi ddweud, un o'r pethau rwy'n meddwl amdanynt yw efallai y dylem gael ein cyfarfod wyneb yn wyneb nesaf yn y ganolfan cyfiawnder sifil.

15:05
Y Bil Trefn Gyhoeddus
Public Order Bill

3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion eraill y gyfraith mewn perthynas â Bil Trefn Gyhoeddus Llywodraeth y DU? OQ58123

3. What discussions has the Counsel General had with other law officers in respect of the UK Government’s Public Order Bill? OQ58123

Thank you for the question. The Public Order Bill includes provisions that impact on people’s right to protest. The Welsh Government will continue to make clear to the UK Government its opposition to this attack on domestic rights.

Diolch am y cwestiwn. Mae'r Bil Trefn Gyhoeddus yn cynnwys darpariaethau sy'n effeithio ar hawl pobl i brotestio. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i egluro i Lywodraeth y DU ei gwrthwynebiad i'r ymosodiad hwn ar hawliau domestig.

I thank the Counsel General for his answer there. I don't think anyone in this Chamber could reasonably deny that protest or protest movements have changed Wales and the United Kingdom for the better. I know you yourself, Counsel General, have a history of challenging the powerful when it needs to be done, including your inspiring work with others to challenge the horrors of apartheid in South Africa. We should all be worried about the motives of any Government that seeks to challenge the right to protest. Counsel General, to what extent does this Bill, brought forward by the UK Conservative Government, restrict people's right to protest, and what is your assessment of its impact on our democracy?

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Nid wyf yn credu y gallai neb yn y Siambr hon wadu'n rhesymol fod protestio neu fudiadau protest wedi newid Cymru a'r Deyrnas Unedig er gwell. Rwy'n gwybod bod gennych chi eich hun, Gwnsler Cyffredinol, hanes o herio'r pwerus pan fydd angen gwneud hynny, gan gynnwys eich gwaith ysbrydoledig gydag eraill i herio erchyllterau apartheid yn Ne Affrica. Dylem i gyd boeni am gymhellion unrhyw Lywodraeth sy'n ceisio herio'r hawl i brotestio. Gwnsler Cyffredinol, i ba raddau y mae'r Bil hwn, a gyflwynwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU, yn cyfyngu ar hawl pobl i brotestio, a beth yw eich asesiad o'i effaith ar ein democratiaeth?

Thank you for that. It's very disappointing that, within this Bill, it resurrects a series of clauses that were rejected in the House of Lords for, I think, the very reasons that the Member has just raised today. The proposals, in my view, are a dagger to the heart of the right to protest and a direct attack on democracy and freedom of expression. The Welsh Government fundamentally stands against them. I make the point—and I don't make it tongue in cheek at all—that the right to protest, the right to challenge authority is so fundamental to our democracy, and this may only be the thin end of the wedge. When you look at the way in which similar legislation has been introduced in Putin's Russia, where even standing with a placard, even pretending to hold one, can lead to penalties almost equivalent to what is being proposed in this particular legislation, then that is a threat to all of us, and it is a threat to democracy. In its current form, the Bill is reserved to the UK Government, and we will not be looking to lay a legislative consent motion for that reason. However, if there are amendments that are tabled, then we will analyse those closely to ensure that the voice of the Senedd is heard wherever relevant. We will continue also as a Government to make our objections to the Bill clear in our liaisons with the UK Government and officials. The Minister for Social Justice has laid a written statement yesterday that highlights our objections to proposals in that Bill.

Diolch am hynny. Rwy'n credu ei bod yn siomedig iawn, yn y Bil hwn, ei fod yn atgyfodi cyfres o gymalau a wrthodwyd yn Nhŷ'r Arglwyddi am yr union resymau y mae'r Aelod newydd eu nodi heddiw. Mae'r cynigion, yn fy marn i, yn ergyd sylweddol i'r hawl i brotestio ac yn ymosodiad uniongyrchol ar ddemocratiaeth a rhyddid mynegiant. Mae Llywodraeth Cymru yn gadarn ei gwrthwynebiad iddynt. Rwyf am wneud y pwynt—ac nid wyf yn ei wneud gyda thafod yn y boch o gwbl—fod yr hawl i brotestio, bod yr hawl i herio awdurdod mor sylfaenol i'n democratiaeth, ac efallai mai dim ond y dechrau yw hyn. Pan edrychwch ar y ffordd y mae deddfwriaeth debyg wedi'i chyflwyno yn Rwsia Putin, lle mae hyd yn oed sefyll gyda phlacard, neu hyd yn oed esgus dal un, yn gallu arwain at gosbau sydd bron yr un fath â'r hyn sy'n cael ei gynnig yn y ddeddfwriaeth benodol hon, mae hynny'n fygythiad i bob un ohonom, ac mae'n fygythiad i ddemocratiaeth. Ar ei ffurf bresennol, mae'r Bil wedi'i gadw'n ôl i Lywodraeth y DU, ac ni fyddwn yn gosod cynnig cydsyniad deddfwriaethol am y rheswm hwnnw. Fodd bynnag, os cyflwynir gwelliannau, byddwn yn dadansoddi'r rheini'n ofalus i sicrhau bod llais y Senedd yn cael ei glywed lle bynnag y bo'n berthnasol. Byddwn hefyd yn parhau fel Llywodraeth i wneud ein gwrthwynebiadau i'r Bil yn glir yn ein cysylltiadau â Llywodraeth y DU a swyddogion. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyflwyno datganiad ysgrifenedig ddoe sy'n tynnu sylw at ein gwrthwynebiadau i gynigion yn y Bil hwnnw.

Tribiwnlysoedd Cymru
Welsh Tribunals

4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i sicrhau cyfleusterau digonol ar gyfer Tribiwnlysoedd Cymru? OQ58119

4. Will the Counsel General provide an update on the Welsh Government's plans to ensure adequate facilities for the Welsh Tribunals? OQ58119

Thank you for the question. We are committed to ensuring that the Welsh tribunals have adequate facilities, both now and in the future, and as we take forward structural reform of the devolved tribunals to create a modernised tribunal system for Wales.

Diolch am y cwestiwn. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod gan dribiwnlysoedd Cymru gyfleusterau digonol, yn awr ac yn y dyfodol, ac wrth inni fwrw ymlaen â'r broses o ddiwygio strwythur y tribiwnlysoedd datganoledig i greu system dribiwnlysoedd wedi'i moderneiddio ar gyfer Cymru.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Mae’n deg dweud nad yw cyfleusterau ein tribiwnlysoedd Cymreig ddim yn ddigon da. Dwi'n cofio siarad ag un barnwr a hi'n dweud mai ei gorchwyl cyntaf hi bob dydd oedd symud y bordydd a'r cadeiriau er mwyn gwneud yn siŵr bod yr ystafell yn barod ar gyfer achos. Gyda'r brydles yn Oak House yng Nghasnewydd yn dirwyn i ben y flwyddyn nesaf—yr unig adeilad dynodedig i dribiwnlysoedd Cymru—beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i sicrhau bod adeiladau a chyfleusterau addas ar gyfer ein tribiwnlysoedd?

Thank you very much, Counsel General. It's fair to say that the facilities of the Welsh tribunals are not adequate. I remember speaking to one judge and she said that her first task every day was moving the tables and chairs in order to ensure that the room was ready for a case. With the lease in Oak House in Newport coming to an end next year—the only designated building for Welsh tribunals—what are the Welsh Government's plans to ensure that there are adequate buildings for our tribunals?

Thank you very much. It is a very important point that you do raise, because as we work and look to legislate with regard to the recommendations of the Law Commission on the reform of tribunals, we have to look at a number of issues, one of which of course is ensuring the independence of the judiciary, but also ensuring that there are proper tribunal facilities available for use, and with the proper status and recognition of the importance that those tribunals actually play.

With regard to the point you raise with regard to Oak House, I do recognise the importance of the tribunal room at Oak House, because it is the only dedicated tribunal facility that we have available to the tribunals. There is an issue that has arisen; the landlord has gone into administration, but our rights as tenants there do remain the same. Our lease is due to come to an end, but there is a view to renew that. So, I think that is an issue that will be resolved. But you are right in terms of the broader issue in terms of the way we want to look at the future independence and the future facilities. If we had a new civil justice centre, that potentially might even be a resource for that, and that may be one of the points that we wish to make in due course.

Diolch yn fawr iawn. Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn, oherwydd wrth inni weithio ac edrych ar ddeddfu mewn perthynas ag argymhellion Comisiwn y Gyfraith ar ddiwygio tribiwnlysoedd, rhaid inni edrych ar nifer o faterion, ac un ohonynt wrth gwrs yw sicrhau annibyniaeth y farnwriaeth, ond hefyd sicrhau bod cyfleusterau tribiwnlys priodol ar gael i'w defnyddio, a chyda statws a chydnabyddiaeth briodol i bwysigrwydd y tribiwnlysoedd hynny.

Ar y pwynt a godwch ynglŷn ag Oak House, rwy'n cydnabod pwysigrwydd ystafell y tribiwnlys yn Oak House, oherwydd dyma'r unig gyfleuster tribiwnlys penodol sydd ar gael gennym i'r tribiwnlysoedd. Mae yna broblem wedi codi; mae'r landlord wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, ond mae ein hawliau fel tenantiaid yno yn aros yr un fath. Mae ein prydles i fod i ddod i ben, ond mae bwriad i'w hadnewyddu. Felly, credaf fod hwnnw'n fater a gaiff ei ddatrys. Ond rydych yn iawn ynghylch mater ehangach y ffordd yr edrychwn ar yr annibyniaeth yn y dyfodol a'r cyfleusterau yn y dyfodol. Pe bai gennym ganolfan cyfiawnder sifil newydd, gallai honno hyd yn oed fod yn adnodd ar gyfer hynny, ac efallai fod hynny'n un o'r pwyntiau yr hoffem eu gwneud maes o law.

15:10

Counsel General, good afternoon. I'd like to ask a question with regard to the UK Government's policy on sending asylum seekers potentially to Rwanda. I really wanted to concentrate on children who are incorrectly age assessed as adults. We've heard worrying concerns on top of that, which is that police, doctors and police stations are actually undertaking something called sexual maturity tests. These are both worrying concerns, and I'm sure you would share with me and join with me in condemning both, because they potentially mean that children are assessed as adults and could be part of that cohort being sent to Rwanda. Counsel General, I wonder if you can take up this issue with the UK Government and raise your concerns in relation to this particular issue. Diolch yn fawr iawn. Thank you.

Gwnsler Cyffredinol, prynhawn da. Hoffwn ofyn cwestiwn ynglŷn â pholisi Llywodraeth y DU ar y posibilrwydd o anfon ceiswyr lloches i Rwanda. Roeddwn yn awyddus iawn i ganolbwyntio ar blant sy'n cael eu hasesu'n anghywir fel oedolion. Rydym wedi clywed pryderon brawychus ar ben hynny, sef bod yr heddlu, meddygon a gorsafoedd heddlu yn cynnal rhywbeth a elwir yn brofion aeddfedrwydd rhywiol. Mae hyn yn peri pryder, ac rwy'n siŵr y byddech yn ymuno â mi i gondemnio'r ddau beth, oherwydd gallent olygu bod plant yn cael eu hasesu fel oedolion ac y gallent fod yn rhan o'r garfan honno sy'n cael ei hanfon i Rwanda. Gwnsler Cyffredinol, tybed a wnewch chi godi'r mater hwn gyda Llywodraeth y DU a mynegi eich pryderon ynglŷn â'r mater penodol hwn. Diolch yn fawr iawn.

Thank you for that question. I certainly will do, and I certainly know the Minister for Social Justice has very much been raising these particular issues. They are of concern. The UN Refugee Agency has, I think, been clear that its own view is that the measures in the Nationality and Borders Bill, which include sending asylum seekers to Rwanda to process their claim there, are at odds with the refugee convention. I think it's also accepted that this callous approach is really undermining the standing of the UK in the world. It's a great regret that that Bill has now received Royal Assent. As a nation of sanctuary, these issues have been raised. I know the Minister for Social Justice wrote to Kevin Foster, jointly with the Scottish Government, on 19 May, to express the Welsh Government's concerns for the Rwanda proposals, and to ask for a four-nations meeting to discuss this issue. There has been no response to this request to date, but I know that the Minister for Social Justice will continue to pursue the point. She's obviously heard the points that you have raised. On the approach to visas and to immigration and so on, you only have to look at the difficulties that there have been with the visa situation with regard to Ukraine as well, all of which I think erodes the standing of the UK in respect of its international reputation as a world leader in respect of human rights protection. 

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Byddaf yn sicr yn gwneud hynny, ac rwy'n gwybod i sicrwydd bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi bod yn codi'r materion penodol hyn yn helaeth. Maent yn peri pryder. Rwy'n credu bod Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig wedi bod yn glir ynghylch ei barn fod y mesurau yn y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau, sy'n cynnwys anfon ceiswyr lloches i Rwanda i brosesu eu cais yno, yn groes i'r confensiwn ffoaduriaid. Rwy'n credu y derbynnir hefyd fod y dull dideimlad hwn yn tanseilio statws y DU yn y byd. Mae'n ofid mawr fod y Bil hwnnw bellach wedi cael Cydsyniad Brenhinol. Fel cenedl noddfa, mae'r materion hyn wedi'u codi. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ysgrifennu at Kevin Foster, ar y cyd â Llywodraeth yr Alban, ar 19 Mai, i fynegi pryderon Llywodraeth Cymru am y cynigion ynghylch Rwanda, ac i ofyn am gyfarfod pedair gwlad i drafod y mater. Ni chafwyd ymateb i'r cais hyd yma, ond gwn y bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i fynd ar drywydd y pwynt. Mae'n amlwg ei bod wedi clywed y pwyntiau a godwyd gennych. Ar y dull o ymdrin â fisâu a mewnfudo ac yn y blaen, nid oes ond raid ichi edrych ar yr anawsterau a gafwyd gyda'r sefyllfa fisa mewn perthynas ag Wcráin, a chredaf fod hyn oll yn erydu enw da y DU yn rhyngwladol fel arweinydd byd-eang ym maes diogelu hawliau dynol. 

Mae cwestiwn 5 [OQ58127] wedi'i dynnu'n ôl. Felly, cwestiwn 6, Mabon ap Gwynfor.

Question 5 [OQ58127] is withdrawn. Question 6, Mabon ap Gwynfor.

Aelodau Seneddol Cymru yn Senedd y DU
Welsh Members of the UK Parliament

6. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith y bydd torri niferoedd Aelodau Seneddol Cymru yn Senedd y DU yn ei chael ar y broses o graffu ar ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â Chymru? OQ58131

6. What assessment has the Counsel General made of the impact that cutting the number of Welsh Members of the UK Parliament will have on the process of scrutinising legislation that relates to Wales? OQ58131

Thank you for the question. The composition of a legislature is a matter for that legislature to determine. Wales must be fully and fairly represented in the House of Commons to ensure that its interests in reserved—and, where appropriate, devolved—legislation are properly reflected.

Diolch am y cwestiwn. Mater i'r ddeddfwrfa honno yw penderfynu ar gyfansoddiad y ddeddfwrfa. Rhaid i Gymru gael ei chynrychioli'n llawn ac yn deg yn Nhŷ'r Cyffredin er mwyn sicrhau bod ei buddiannau mewn deddfwriaeth a gadwyd yn ôl—a lle bo'n briodol, deddfwriaeth wedi'i datganoli—yn cael eu hadlewyrchu'n briodol.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb. Mae gen i ryw syniad y bydd elfennau o'r drafodaeth yma yn cael eu gwyntyllu eto maes o law yn y Siambr yma, ond wrth ein bod ni'n gweld cwymp sylweddol yn y nifer o'n cynrychiolwyr ni yn San Steffan a, diolch byth, mwy o gyfrifoldebau yn dod drosodd i'r ddeddfwrfa hon, ydy'r Gweinidog yn cytuno felly bod angen mwy o Aelodau etholedig yma er mwyn craffu a sicrhau ein bod yn cael y ddeddfwriaeth orau posib i wasanaethu pobl Cymru, ac, mewn gwirionedd, nad refferendwm ar gynyddu faint o Aelodau sydd yn y Senedd yma sydd ei angen, ond yn hytrach, pan ddaw'r amser, refferendwm ar annibyniaeth i Gymru? 

Thank you for that response. I have a feeling that elements of this discussion will be aired again soon in this Chamber, but as we see a large decline in the number of our Members in Westminster, and hopefully more responsibilities coming over to this legislature, does the Minister agree with me that we need more elected Members here in order to scrutinise and to ensure that we get the best possible legislation to serve the people of Wales, and, in reality, that it's not a referendum on increasing the number of Members in this Parliament that we need, but rather, when the time comes, a referendum on independence for Wales?

15:15

Well, can I thank you for the supplementary question and the points you raise? Perhaps if I take the last point first, I mean, it's interesting, isn't it, that the line of criticism that's being pursued is one in terms of a referendum. I'm very clear in my own view, and I've checked there and the Welsh Labour manifesto 2021, the Welsh Liberal Democrat manifesto 2021, the Plaid Cymru manifesto 2021, and manifestos earlier to that, I think, give a very strong mandate in terms of reform. If there were to be a referendum on constitutional change, as such, and the number of Members, it's very interesting, isn't it, that there's been no referendum in the appointment of 84 new Lords by the current Prime Minister since he came to office not long ago. Changes to the voting system of mayors in England to make it easier for the Conservatives to win seats—there was no referendum on that. The introduction of voter ID and other restrictions to voting—there was no referendum on that. And, of course, there was no referendum on the reduction in the number of Welsh parliamentary seats—no referendum on that. At least we have a mandate and an entitlement to pursue those mandates on which we were elected.

But can I take on the important points in terms of scrutiny? The scrutiny role of a legislature is absolutely vital to a healthy democracy, so increasing the number of Members of the Senedd reflects, I think, the role and responsibilities of the Senedd, which have grown considerably since it first opened its doors in 1999. This institution now is a Parliament. Its responsibilities and its functions go way beyond those that existed when it was originally established. What I would say is that the value of democracy is something that we all have to take account of ourselves, and the importance of it. Unfortunately, with the Conservatives, they know the price of everything, as Aneurin Bevan said, but the value of nothing. And I value our democracy very strongly, but I'm sure that these points are all going to be made in the not-too-distant future.

Wel, a gaf fi ddiolch ichi am y cwestiwn atodol a'r pwyntiau a godwch? Efallai y caf droi at y pwynt olaf yn gyntaf, hynny yw, mae'n ddiddorol, onid yw, fod y feirniadaeth yr eir ar ei thrywydd yn ymwneud â refferendwm. Mae fy marn i'n glir iawn, ac rwyf wedi gwirio ac mae maniffesto Llafur Cymru 2021, maniffesto Democratiaid Rhyddfrydol Cymru 2021, maniffesto Plaid Cymru 2021, a maniffestos cyn hynny, rwy'n credu, yn rhoi mandad cryf iawn o ran diwygio. Pe bai refferendwm ar newid cyfansoddiadol fel y cyfryw, ac ar nifer yr Aelodau, mae'n ddiddorol iawn, onid yw, na fu refferendwm wrth benodi 84 o Arglwyddi newydd gan y Prif Weinidog presennol ers iddo ddod i rym heb fod yn hir yn ôl. Newidiadau i system bleidleisio meiri yn Lloegr i'w gwneud yn haws i'r Ceidwadwyr ennill seddi—ni chafwyd refferendwm ar hynny. Cyflwyno dulliau adnabod pleidleiswyr a chyfyngiadau eraill ar bleidleisio—ni chafwyd refferendwm ar hynny. Ac wrth gwrs, ni chafwyd refferendwm ar y gostyngiad yn nifer y seddi seneddol yng Nghymru—ni chafwyd refferendwm ar hynny. O leiaf mae gennym fandad a hawl i ddilyn y mandadau hynny y cawsom ein hethol arnynt.

Ond a gaf fi drafod y pwyntiau pwysig ar graffu? Mae rôl graffu deddfwrfa yn gwbl hanfodol i ddemocratiaeth iach, felly yn fy marn i mae cynyddu nifer yr Aelodau o'r Senedd yn adlewyrchu rôl a chyfrifoldebau'r Senedd, sydd wedi cynyddu'n sylweddol ers i'r sefydliad hwn agor ei ddrysau am y tro cyntaf ym 1999. Mae bellach yn Senedd. Mae ei chyfrifoldebau a'i swyddogaethau yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r rhai a fodolai pan gafodd ei sefydlu'n wreiddiol. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw bod gwerth democratiaeth yn rhywbeth y mae'n rhaid i bob un ohonom ei ystyried ein hunain, a phwysigrwydd hynny. Yn anffodus, gyda'r Ceidwadwyr, maent yn gwybod pris popeth, fel y dywedodd Aneurin Bevan, a gwerth dim byd. Ac rwy'n ystyried bod ein democratiaeth yn werthfawr iawn, ond rwy'n siŵr y bydd y pwyntiau hyn i gyd yn cael eu gwneud heb fod yn rhy hir.

Confensiwn Sewel
Sewel Convention

7. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud ynghylch i ba raddau y mae Llywodraeth y DU yn glynu wrth egwyddorion confensiwn Sewel? OQ58124

7. What assessment has the Counsel General made of the UK Government’s adherence to the principles of the Sewel convention? OQ58124

Thank you for the question. The UK Government has, on a number of occasions, demonstrated an unacceptable disregard in observing the Sewel convention. We have forcefully expressed our concerns about these breaches and we will continue to push for the convention to be placed on a proper footing.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth y DU, ar sawl achlysur, wedi dangos diffyg ystyriaeth annerbyniol o gonfensiwn Sewel. Rydym wedi mynegi ein pryderon ynglŷn â'r tramgwyddau hyn yn rymus a byddwn yn parhau i bwyso am roi'r confensiwn ar sail briodol.

Thank you, Counsel General. I agree with what you've just said there. I was also pleased to hear that the Welsh Tories have abandoned their determined attempts to defend the UK Government's decision to withhold funding linked to HS2 from Wales. Now, we know, don't we, Counsel General, that the current settlement, however, still allows the UK Tories to pretend that a line from London to Manchester benefits Wales, so that no funding, therefore, is required. A simply bizarre position to take. Counsel General, what difference would codifying this convention make to this obviously ludicrous position? 

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Cytunaf â'r hyn yr ydych newydd ei ddweud. Roeddwn hefyd yn falch o glywed bod y Torïaid Cymreig wedi cefnu ar eu hymdrechion penderfynol i amddiffyn penderfyniad Llywodraeth y DU i atal cyllid sy'n gysylltiedig â HS2 i Gymru. Nawr, rydym yn gwybod onid ydym, Gwnsler Cyffredinol, fod y setliad presennol, fodd bynnag, yn dal i ganiatáu i Dorïaid y DU esgus bod rheilffordd rhwng Llundain a Manceinion o fudd i Gymru, felly nad oes angen cyllid. Safbwynt rhyfedd iawn i'w arddel. Gwnsler Cyffredinol, pa wahaniaeth y byddai codeiddio'r confensiwn yn ei wneud i'r safbwynt hwn sy'n amlwg yn fondigrybwyll? 

Thank you for that supplementary. Can I just say, in respect of the latter point you made about HS2, how pleased I am that the Welsh Conservatives now actually agree with the point we've made that there should be funding? I'm sure that their considerable influence will be listened to in Westminster and we look forward to the cheque arriving in the near future [Laughter.]

With regard to the Sewel convention, this is something that myself and the First Minister raised at the inaugural meeting of the Interministerial Standing Committee. We drew the committee's attention to the report by the House of Lords Constitution Committee, the 'Respect and Co-operation: Building a Stronger Union for the 21st century' report, in which they call for the Governments of the United Kingdom to respect the Sewel convention. We also called for the codification of the Sewel convention and the strengthening of reporting mechanisms to respective Parliaments. Consequently, officials from each of the Governments have been looking at the Sewel convention and principles for future working, and those discussions are ongoing. As a Government, we remain of the view that placing the Sewel convention on a statutory and a justiciable footing remains the most appropriate way to protect the devolution settlement and to safeguard the United Kingdom, and we will continue to press this point.

Diolch ichi am y cwestiwn atodol hwnnw. Ar y pwynt olaf a wnaethoch am HS2, a gaf fi ddweud fy mod yn falch dros ben fod y Ceidwadwyr Cymreig bellach yn cytuno â'r pwynt a wnaethom y dylid cael cyllid? Rwy'n siŵr y gwrandewir ar eu dylanwad sylweddol yn San Steffan ac edrychwn ymlaen at weld y siec yn cyrraedd yn y dyfodol agos [Chwerthin.]

Ar gonfensiwn Sewel, mae hyn yn rhywbeth a godwyd gennyf fi a'r Prif Weinidog yng nghyfarfod cyntaf y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol. Fe wnaethom dynnu sylw'r pwyllgor at yr adroddiad gan Bwyllgor Cyfansoddiad Tŷ'r Arglwyddi, yr adroddiad 'Respect and Co-operation: Building a Stronger Union for the 21st century', lle maent yn galw ar Lywodraethau'r Deyrnas Unedig i barchu confensiwn Sewel. Galwasom hefyd am godeiddio confensiwn Sewel a chryfhau mecanweithiau adrodd i'r Seneddau perthnasol. O ganlyniad, mae swyddogion o bob un o'r Llywodraethau wedi bod yn edrych ar gonfensiwn Sewel a'r egwyddorion ar gyfer gweithio yn y dyfodol, ac mae'r trafodaethau hynny'n parhau. Fel Llywodraeth, rydym yn parhau o'r farn mai gosod confensiwn Sewel ar sail statudol a thraddodadwy yw'r ffordd fwyaf priodol o hyd o ddiogelu'r setliad datganoli a diogelu'r Deyrnas Unedig, a byddwn yn parhau i bwysleisio'r pwynt hwn.

15:20
Araith y Frenhines
The Queen's Speech

8. Pa asesiad mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o effaith Araith y Frenhines ar faterion sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd? OQ58129

8. What assessment has the Counsel General made of the impact of the Queen's Speech on issues that are within the Senedd's legislative competence? OQ58129

Thank you for the question. I issued a written statement on 13 May that contained my analysis of the UK Government's legislative programme, and particularly on where the consent of the Senedd would likely be required.

Diolch am y cwestiwn. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 13 Mai a oedd yn cynnwys fy nadansoddiad o raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU, ac yn benodol o ran lle mae'n debygol y byddai angen cydsyniad y Senedd.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb. Mae Araith y Frenhines yn sôn am ddeddfwriaeth am faterion sydd yn dod o dan gymhwysedd ein Senedd, megis y Bil addasu genetaidd, er enghraifft. Bydd hyn yn sicr yn golygu y gwelwn ni ragor o LCMs yma, ond fel yr ydym yn ei wybod o brofiad, mae trefn yr LCMs yn gwbl annigonol. Does gennym ni ddim amser i graffu, heb sôn am ymgynghori, a phob yn damaid, wrth i'r LCMs fynd heibio, mae Cymru'n colli ychydig yn fwy o'n grymoedd datganoledig, wrth i San Steffan gymryd y grym yma yn ôl damaid bach ar y tro. Pa gamau, felly, ydych chi'n eu cymryd i sicrhau, yn gyntaf, fod gennym ni ddigon o amser i graffu? Ac yn olaf, ydych chi'n cytuno y byddai'r drefn yn llawer gwell ac yn fwy taclus os byddai'r materion yma wedi cael eu datganoli yn llwyr i Gymru?

Thank you for that response. The Queen's Speech mentions legislation on issues that are within the competence of our Senedd, such as the genetic modification Bill, for example. This will certainly mean that we will see more LCMs here, but as we know from experience, the LCM system is entirely inadequate. We don't have time to scrutinise, never mind consult, and bit by bit, as the LCMs go by, Wales loses a few more of our devolved powers, as Westminster takes this power back a little bit at a time. So, what steps are you taking to ensure, first of all, that we have sufficient time to scrutinise, and, secondly, do you agree that the system would be far better if these issues had been devolved fully to Wales?

Thank you for the question. I think much of the comments I agree with. Just in respect of the Queen's Speech, I mean, you're right, there are a whole number of pieces of legislation that we have to consider, some of which impact on devolved areas. In accordance with our own Standing Orders and constitutional obligations, we have to consider those and decide whether or not we will agree to consent to that legislation, and this inevitably results in often very torturous processes of discussion and negotiation. Certain areas are clear as to whether they're devolved or reserved, some may have cross-border issues and so on. So, there are many issues there. One of them will be, for example, the issue of the so-called Brexit freedom Bill and the issue of EU-retained law, and, of course, in that instance, we have at least been promised that we'll be involved in the early construction of the legislation or the identification of those issues relevant to Wales.

One of the problems, of course, in terms of resources, is if you are only given a day's notice for a piece of legislation, the ability for this Parliament to be able to properly consider those issues becomes very, very limited. It's a wholly inadequate process, one that has been subject, I think, to considerable abuse. There have been examples where there's been very co-operative and productive working, such as, for example, on the common frameworks. But the Queen's Speech involved a large number of pieces of legislation. I think the ultimate point that really arises from it is that in order to deal with those responsibilities, we need a sufficient number of Members in this Chamber who actually are able to develop the levels of expertise and specialism in those areas. Because it is not only the work we create ourselves in terms of our own legislative programme, but the way in which we have to engage with the other Parliaments of the UK, including the Westminster Parliament, in respect of their legislation and the impacts that has on Wales.

Diolch am y cwestiwn. Rwy'n credu fy mod yn cytuno â llawer o'r sylwadau. Mewn perthynas ag Araith y Frenhines, hynny yw, rydych yn iawn, mae nifer fawr o ddarnau o ddeddfwriaeth y mae'n rhaid inni eu hystyried, gyda rhai ohonynt yn effeithio ar feysydd datganoledig. Yn unol â'n Rheolau Sefydlog a'n rhwymedigaethau cyfansoddiadol ein hunain, rhaid inni ystyried y rheini a phenderfynu a fyddwn yn cytuno i gydsynio i'r ddeddfwriaeth honno ai peidio, ac mae hyn yn anochel yn arwain at brosesau trafod a negodi sy'n aml yn anodd iawn. Mae'n glir yn achos rhai meysydd p'un a ydynt wedi'u datganoli neu eu cadw'n ôl, efallai y bydd materion trawsffiniol yn codi yn achos rhai ohonynt ac yn y blaen. Felly, mae llawer o bethau'n codi. Un ohonynt, er enghraifft, fydd mater y Bil rhyddid yn sgil Brexit fel y'i gelwir a mater cyfreithiau a gedwir gan yr UE, ac wrth gwrs, yn yr achos hwnnw, rydym o leiaf wedi cael addewid y byddwn yn cael ein cynnwys yn y gwaith cynnar o lunio'r ddeddfwriaeth neu nodi'r materion sy'n berthnasol i Gymru.

Un o'r problemau o ran adnoddau, wrth gwrs, yw os mai dim ond diwrnod o rybudd a roddir i chi ynghylch darn o ddeddfwriaeth, mae'r gallu i'r Senedd hon ystyried y materion hynny'n briodol wedi'i gyfyngu'n helaeth. Mae'n broses gwbl annigonol, un sydd wedi cael ei cham-drin yn sylweddol, rwy'n credu. Cafwyd enghreifftiau lle y cafwyd gweithio cydweithredol a chynhyrchiol iawn, megis ar y fframweithiau cyffredin er enghraifft. Ond roedd Araith y Frenhines yn cynnwys nifer fawr o ddarnau o ddeddfwriaeth. Rwy'n credu mai'r pwynt sy'n codi yn y pen draw, er mwyn ymdrin â'r cyfrifoldebau hynny, yw bod arnom angen nifer digonol o Aelodau yn y Siambr hon sy'n gallu datblygu lefelau arbenigedd yn y meysydd hynny. Oherwydd mae'n ymwneud â mwy na'r gwaith yr ydym yn ei greu ein hunain mewn perthynas â'n rhaglen ddeddfwriaethol ni, mae hefyd yn ymwneud â'r ffordd y mae'n rhaid inni ymgysylltu â Seneddau eraill y DU, gan gynnwys Senedd San Steffan, mewn perthynas â'u deddfwriaeth hwy a'r effeithiau a gaiff honno ar Gymru.

3. Cwestiynau i Gomisiwn y Senedd
3. Questions to the Senedd Commission

Eitem 3 sydd nesaf, cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, a bydd holl gwestiynau y prynhawn yma yn cael eu hateb gan y Llywydd. Yr wyf wedi cytuno i grwpio cwestiwn 1 a chwestiwn 3. Cwestiwn 1, Jack Sargeant.

Item 3 is next, questions to the Senedd Commission, and all the questions this afternoon will be answered by the Llywydd. I have agreed to group questions 1 and 3. Question 1, Jack Sargeant.

Datgarboneiddio Pensiynau
Decarbonising Pensions

1. Pa gamau y mae'r Comisiwn wedi'u cymryd i ddadfuddsoddi pensiynau staff o danwydd ffosil? OQ58125

1. What steps has the Commission taken to disinvest staff pensions from fossil fuels? OQ58125

3. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i sicrhau bod pensiynau staff y Senedd a staff sy'n cefnogi aelodau yn cael eu datgarboneiddio? OQ58133

3. What steps is the Commission taking to ensure that the pensions of staff and Member support staff are decarbonised? OQ58133

Mae cynllun pensiwn y staff cymorth yn cael ei redeg gan Aviva. Nid yw'r Comisiwn yn ymwneud â phenderfyniadau sut i fuddsoddi yr asedau. Mae penderfyniadau ar fuddsoddiadau pensiynau staff cymorth yn nwylo ymgynghorwyr buddsoddi arbenigol Aviva, sy'n ymgysylltu â chwmnïau ar faterion amgylcheddol, cymdeithasol a llywodraethu. Gall staff cymorth hefyd ddewis y cronfeydd i fuddsoddi ynddynt.

Mae cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, sydd ar gael i staff y Comisiwn, yn gynllun heb ei ariannu, ac felly nid oes ganddo asedau i'w buddsoddi. Telir buddion o refeniw treth yn hytrach nag o asedau a neilltuwyd i'w talu.

The support staff pension scheme is run by Aviva. The Commission is not involved in deciding how the assets are invested. Decisions on the investments of support staff pensions rests with Aviva’s specialist investment advisers, who engage with companies on environmental, social and governance issues. Support staff can also select the funds in which to invest.

The civil service pension scheme, which is available to Commission staff, is an unfunded scheme and therefore has no assets to invest. Benefits are paid from tax revenues rather than from assets set aside to pay them.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Members will be aware of my campaign to disinvest public sector pension funds from fossil fuels, and I'm grateful to Members who supported the motion, which means Wales will lead the way in this arena. I too would like to thank Heledd Fychan for raising the matter of our own support staff's pensions during the debate I tabled a few weeks ago.

Now, Llywydd, I've spoken to a few support staff who are very keen to have their voices heard to disinvest their fund from fossil fuels, both those in the Senedd building themselves and including those in our regional and constituency offices. I've heard what you've said in your response to my initial question, that it's not the Commission's job to do so, but how can the Commission support our own support staff to make sure their voices are heard by their pension fund investors? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o fy ymgyrch i ddadfuddsoddi cronfeydd pensiwn y sector cyhoeddus o danwydd ffosil, ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau a gefnogodd y cynnig, sy'n golygu y bydd Cymru'n arwain y ffordd yn y maes hwn. Hoffwn ddiolch hefyd i Heledd Fychan am godi mater pensiynau ein staff cymorth ein hunain yn ystod y ddadl a gyflwynais ychydig wythnosau'n ôl.

Nawr, Lywydd, rwyf wedi siarad ag ychydig o staff cymorth sy'n awyddus iawn i leisio'u barn ar ddadfuddsoddi eu cronfa o danwydd ffosil, y rhai yn adeilad y Senedd yn ogystal â'r rhai yn ein swyddfeydd rhanbarthol ac etholaethol. Rwyf wedi clywed yr hyn a ddywedoch chi yn eich ymateb i fy nghwestiwn cychwynnol, nad gwaith y Comisiwn yw gwneud hynny, ond sut y gall y Comisiwn gefnogi ein staff cymorth i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed gan fuddsoddwyr eu cronfa bensiwn? Diolch.

15:25

Thank you for that supplementary, and it's my understanding that the support staff scheme does have a governance group that has lead staff of the Commission available to advise, and, therefore, it's the most appropriate way for either constituency staff or staff based supporting Members here in the Senedd building to approach that governance group to raise any issues that they have on how their assets are invested.

Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw, a deallaf fod gan y cynllun staff cymorth grŵp llywodraethiant sydd â staff arweiniol y Comisiwn ar gael i gynghori, ac felly, cysylltu â'r grŵp llywodraethiant hwnnw yw'r ffordd fwyaf priodol i staff etholaethol neu staff sy'n cefnogi Aelodau yma yn y Senedd godi unrhyw broblemau sydd ganddynt ynghylch y modd y caiff eu hasedau eu buddsoddi.

Diolch, Llywydd. Cwestiwn tebyg iawn, yn amlwg; mae Jack Sargeant a minnau'n mynd ar ôl yr un pwynt. Dwi'n meddwl mai'r pryder sydd gennym ni ydy bod yna ddim cefnogaeth ffurfiol, felly, a gweld a oedd yna rôl gan y Comisiwn i fod yn helpu’r aelodau staff hyn—. Yn sicr, o brofiad aelod o staff yn fy nhîm, mae o wedi gorfod ymgyrchu ar ei ben ei hun a ffeindio ei fod o'n gorfod gwneud lot fawr o hyn jest ar ei ben ei hun a bod yr holl wybodaeth ddim yn dryloyw chwaith o ran staff. Mae o hefyd yn anodd i ni fel Aelodau pan fo hi'n dod i recriwtio i fod yn medru rhoi'r wybodaeth honno i staff. Felly dim ond i ategu Jack Sargeant, a dweud y gwir: oes yna unrhyw beth y gall y Comisiwn fod yn ei wneud i bwysleisio bod angen edrych ar hyn a rhoi cefnogaeth i'r staff, yn lle ei fod o i fyny i bob unigolyn fynd ar ôl hyn?

Thank you, Llywydd. My question is very similar. Clearly, Jack Sargeant and myself are pursuing the same point. I think the concern that we have is that there is no formal support, and I was wondering whether there was a role for the Commission to assist these staff members. Certainly from the experience of a member of staff in my team, he has had to campaign alone and has found that he's had to work on this alone and that information isn't transparently available to staff. It's also difficult for us as Members when it comes to recruitment to provide that information to staff. So, just to echo Jack Sargeant's point, is there anything that the Commission could be doing to emphasise that this does need to be looked at and to support staff, rather than it being up to every individual to pursue this?

Diolch hefyd am y cwestiwn yna, sy'n gofyn ynglŷn â thryloywder y wybodaeth yma i aelodau staff cymorth, ac fe wnaf i'n siŵr ein bod ni'n edrych eto ar argaeledd y wybodaeth yna o ble i chwilio am gymorth a chyngor ar bensiynau gan staff Aelodau. Fel soniais i, mae yna grŵp llywodraethu ar y cynllun pensiwn i staff cymorth yr Aelodau. Mae yna aelodau penodol o staff y Comisiwn ar gael i roi cyngor ar unrhyw fater yn ymwneud â hyn i staff cymorth. Mae cyfarwyddwr cyllid y Comisiwn a'r pennaeth pensiwn yn ddwy o'r rheini, ac felly mae'r wybodaeth yna gyda fi o'm blaen i ar y foment yma. Fe wnaf i'n siŵr, ar ôl y cwestiynau yma heddiw, fod y wybodaeth yna'n glir ac ar gael i holl aelodau staff cymorth yr Aelodau.

Thank you for that question, which is asking about the transparency of the information for support staff members. I will ensure that we look again at the availability of that information in terms of where to look for support and advice on pensions for Members' staff. As I mentioned, there is a governance group on the pension scheme for Members' support staff, and there are specific members of Commission staff available to provide advice on any issues relating to this for support staff. The finance director of the Commission and the head of pensions are two of those. I have that information at present and I will ensure that, after we complete these questions today, that information is clear and available to all the support staff of the Members.

In the Members' pension scheme, decisions are made by the pension trustees following professional advice. The current representatives on the pension trustee board are Nick Ramsay and myself, representing Members, and, obviously, I'd be happy to answer questions on the Members' scheme from any Members who wish to raise them. The Commission have two representatives on the Members' pension scheme, but currently not one of those posts is held by a Commissioner. Would the Commissioners consider putting one of their members onto the pension scheme or would the Presiding Officer—and when I wrote this, I didn't know you were going to be answering it, so I can ask you directly—would the Presiding Officer like, on an annual basis, for me to answer questions on the Members' pension scheme at what are, effectively, Commission questions?

Yng nghynllun pensiwn yr Aelodau, gwneir penderfyniadau gan yr ymddiriedolwyr pensiwn yn dilyn cyngor proffesiynol. Y cynrychiolwyr presennol ar y bwrdd ymddiriedolwyr pensiwn yw Nick Ramsay a minnau, yn cynrychioli'r Aelodau, ac yn amlwg, byddwn yn hapus i ateb cwestiynau ar gynllun yr Aelodau gan unrhyw Aelod sy'n dymuno eu codi. Mae gan y Comisiwn ddau gynrychiolydd ar gynllun pensiwn yr Aelodau, ond ar hyn o bryd nid oes Comisiynydd yn yr un o'r swyddi hyn. A fyddai'r Comisiynwyr yn ystyried rhoi un o'u haelodau ar y cynllun pensiwn neu a fyddai'r Llywydd—a phan ysgrifennais hwn, nid oeddwn yn gwybod eich bod yn mynd i fod yn ei ateb, felly gallaf ofyn i chi'n uniongyrchol—a fyddai'r Llywydd, ar sail flynyddol, yn hoffi i mi ateb cwestiynau ar gynllun pensiwn yr Aelodau sydd, i bob pwrpas, yn gwestiynau i'r Comisiwn?

If I've understood you correctly, you're volunteering yourself to answer questions on the pensions aspect for Members—

Os wyf wedi eich deall yn iawn, rydych yn gwirfoddoli i ateb cwestiynau ar yr elfen pensiynau Aelodau—

—I'd love for you to be answering questions on pensions rather than myself, and I think you would be far more informed, obviously, and expert on these matters than I am. I'm more than happy to look at that as a way forward that would lead, I suspect, to more meaningful answers on pensions than the ones you may have heard already this afternoon.

—byddwn yn falch iawn pe baech chi'n ateb cwestiynau ar bensiynau yn hytrach na fy mod i'n gwneud, ac rwy'n credu y byddech yn llawer mwy gwybodus, yn amlwg, ac yn fwy hyddysg na fi yn y materion hyn. Rwy'n fwy na pharod i edrych ar hynny fel ffordd ymlaen a fyddai'n arwain, rwy'n tybio, at atebion mwy ystyrlon ar bensiynau na'r rhai y gallech fod wedi'u clywed eisoes y prynhawn yma.

Olew Palmwydd
Palm Oil

2. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i sicrhau nad yw bwydydd sy'n cynnwys olew palmwydd anghynaliadwy yn cael eu gweini ar ystâd y Senedd? OQ58149

2. What steps is the Commission taking to ensure foods containing unsustainable palm oil are not served on the Senedd estate? OQ58149

The Commission catering contract specification contains sustainability and environmental objectives. The catering contractor holds ISO 14001 accreditation, relating to enhanced environmental performance. They also have bronze accreditation from the Soil Association's Food for Life catering mark. This is an independent endorsement of food that is healthy, freshly prepared and sustainably sourced. The catering service aims to only use products that contain sustainably sourced palm oil. A recent review of catering supplies, including ingredients for food cooked on site, identified one ingredient for cakes that contained palm oil unsustainably sourced. This ingredient will be discontinued. And, for the record, it was chocolate chips. [Laughter.]

Mae manyleb contract arlwyo'r Comisiwn yn cynnwys amcanion cynaliadwyedd ac amgylcheddol. Mae gan y contractwr arlwyo achrediad ISO 14001, sy'n ymwneud â pherfformiad amgylcheddol gwell. Mae ganddynt hefyd achrediad efydd nod arlwyo Bwyd am Oes Cymdeithas y Pridd. Cymeradwyaeth annibynnol yw hon i fwyd iach, wedi'i baratoi'n ffres o ffynhonnell gynaliadwy. Nod y gwasanaeth arlwyo yw defnyddio cynhyrchion sy'n cynnwys olew palmwydd cynaliadwy yn unig. Nododd adolygiad diweddar o gyflenwadau arlwyo, gan gynnwys cynhwysion ar gyfer bwyd sy'n cael ei goginio ar y safle, un cynhwysyn ar gyfer cacennau a oedd yn cynnwys olew palmwydd nad oedd yn gynaliadwy. Ni fydd y cynhwysyn hwn yn cael ei ddefnyddio o hyn ymlaen. Ac er mwyn i bawb gael gwybod, sglodion siocled oedd y cynnyrch. [Chwerthin.]

15:30

Thank you. That's really good to hear, actually—it was a great answer. I've been fortunate enough to hear from pupils at Ysgol Cystennin in Mochdre on several occasions, and their passion for tackling the climate crisis is inspirational. The pupils gave an insightful presentation during Climate Change Week about the devastating impact unsustainable palm oil is having on our planet and the wildlife we share it with. They are working alongside Chester Zoo on an initiative that has so far seen Chester become the only sustainable palm oil city in the world. And Ysgol Cystennin are the first Welsh school and community to get involved with the project. And it's wonderful that the Senedd are already doing this, which is great, and I wasn't expecting it, so that's wonderful. Because I was going to ask—it would be lovely if the Senedd would be the first parliament involved in this project. But would the Commission agree to still meet with the pupils, just to hear their passion about this, and so they could actually hear as well from you about what the Commission are actually already doing, which is fantastic?

Diolch. Mae'n wych clywed hynny—roedd yn ateb gwych. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i glywed gan ddisgyblion Ysgol Cystennin ym Mochdre ar sawl achlysur, ac mae eu hangerdd dros fynd i’r afael â’r argyfwng hinsawdd yn ysbrydoledig. Gwnaeth y disgyblion gyflwyniad craff yn ystod Wythnos Newid Hinsawdd ynglŷn â'r effaith ddinistriol y mae olew palmwydd anghynaliadwy yn ei chael ar ein planed a’r bywyd gwyllt yr ydym yn rhannu'r blaned ag ef. Maent yn gweithio ochr yn ochr â Sw Caer ar fenter sydd wedi arwain at statws Caer fel unig ddinas olew palmwydd cynaliadwy y byd hyd yma. Ac Ysgol Cystennin yw'r ysgol a'r gymuned Gymraeg gyntaf i gymryd rhan yn y prosiect. Ac mae'n wych fod y Senedd eisoes yn gwneud hyn, ac nid oeddwn yn disgwyl hynny, felly mae'n wych. Oherwydd roeddwn yn mynd i ofyn—byddai'n hyfryd pe bai'r Senedd yn senedd gyntaf i fod yn rhan o'r prosiect hwn. Ond a wnaiff y Comisiwn gytuno i gyfarfod â’r disgyblion i glywed eu hangerdd dros hyn, ac er mwyn iddynt glywed gennych chi am yr hyn y mae’r Comisiwn eisoes yn ei wneud, sy’n wych?

Well, I can confirm that the sustainably sourced palm oil Senedd would be more than happy to meet with the sustainably sourced palm oil school in order to discuss this matter. I'm sure that we can, as a Commission, ensure that we are able to meet with representatives from the school, and thank you for all the work that they're doing as young people to lead the way on these matters.

Wel, gallaf gadarnhau y byddai Senedd sy'n defnyddio olew palmwydd o ffynonellau cynaliadwy yn fwy na pharod i gyfarfod â’r ysgol sy'n defnyddio olew palmwydd o ffynonellau cynaliadwy i drafod y mater hwn. Rwy’n siŵr y gallwn, fel Comisiwn, sicrhau ein bod yn gallu cyfarfod â chynrychiolwyr o’r ysgol, a diolch i chi am yr holl waith y maent yn ei wneud fel pobl ifanc i arwain y ffordd ar y materion hyn.

Gofal Bugeiliol
Pastoral Care

4. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gofal bugeiliol y mae'n ei gynnig i'w weithlu? OQ58130

4. Will the Commission provide an update on the pastoral care that it provides to its workforce? OQ58130

Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i iechyd, diogelwch a lles y gweithlu. Darperir gofal bugeiliol yn unol â strategaeth iechyd a lles y Comisiwn. Mae enghreifftiau'n amrywio o gymorth iechyd galwedigaethol, codi ymwybyddiaeth, i dudalennau iechyd a lles penodol ar fewnrwyd y staff. Adolygir yr effaith yn rheolaidd. Dwi ar ddeall bod dros 90 y cant o staff y Comisiwn yn dweud bod eu rheolwr llinell yn ystyriol o’u lles.

The Commission is committed to the health, safety and well-being of its workforce. Pastoral care is provided in line with the Commission’s health and well-being strategy. Examples range from occupational health support, awareness raising, to dedicated health and well-being pages on the staff intranet. The impact is reviewed regularly. I'm advised that over 90 per cent of Commission staff report that their line manager cares about their well-being.

Diolch yn fawr iawn i'r Llywydd am yr ateb hwnnw. Fel rydych chi'n gwybod, mae'r wlad yn wynebu cyfnod anodd iawn, wrth i gostau byw wasgu ar bobl, gan wthio pobl mewn i dlodi, ac, yn wir, tlodi enbyd. Bydd yna bwysau cynyddol ar staff i ymateb i nifer fawr o achosion, rhai yn achosion dirdynnol, gan ddod â phwysau emosiynol yn ei sgil. Ydy'r Comisiwn wedi paratoi am y senario yma, ac oes modd gwneud yn glir i bob un o'r staff ynghylch pa gymorth sydd ar gael i fynd i'r afael â'r heriau emosiynol, sydd yn debygol o gynyddu?

I thank the Llywydd for that response. As you know, the nation is facing a very difficult time, as the cost-of-living crisis has an impact on people, pushing people into poverty, and terrible poverty in some cases. There will be increasing pressure on staff to respond to some of these cases, bringing emotional pressures in their wake. Is the Commission prepared for this scenario, and could it be made clear to all staff as to what support is available for the emotional challenges, which are likely to increase?

Diolch am y cwestiwn amserol iawn yna. Ac mae hyn yn agwedd newydd o waith y Comisiwn, wrth baratoi cyfeiriadau a chanllawiau ariannol, a fydd yn nodwedd o'r cymorth sydd ar gael gan y Comisiwn. Ac mae'r cymorth ar gyfer blaendaliadau cyflog a chymorth iechyd galwedigaethol ychwanegol bellach ar waith, er mwyn sicrhau bod y cymorth sy'n briodol i'r cyfnod yma dŷn ni'n byw drwyddo ar gael i'n staff ni oll—yn eich etholaethau chi, yn ogystal â'r staff sy'n gweithio yma yn y Senedd.

Thank you for that very timely question. And this is a new aspect of the Commission's work, in preparing financial guidance, which will be a characteristic of the support that will be available from the Commission. And advance payments and additional occupational health support are already in place, to ensure that the support that's appropriate for this period that we are living through is available for all of our staff—in your constituencies, and also the staff working in the Senedd.

Y Cynulliad Partneriaeth Seneddol
Parliamentary Partnership Assembly

5. Pa drafodaethau y mae'r Comisiwn wedi'u cael i sicrhau mwy o lais i Gymru ar y Cynulliad Partneriaeth Seneddol: fforwm newydd yr UE a'r DU a sefydlwyd o dan y cytundeb masnach a chydweithredu? OQ58121

5. What discussions has the Commission had to ensure more of a voice for Wales on the Parliamentary Partnership Assembly: the new EU-UK forum set up under the trade and cooperation agreement? OQ58121

You're getting closer, aren't you? [Laughter.]

Rydych chi'n dod yn agosach, onid ydych? [Chwerthin.]

Yn ystod y Senedd ddiwethaf a’r Senedd bresennol, mae’r Comisiwn wedi cefnogi Aelodau i bwyso am rôl i ddeddfwrfeydd datganoledig yn y Cynulliad Partneriaeth Seneddol. Mae'r trafodaethau hyn wedi'u datblygu'n bennaf gan Gadeiryddion pwyllgorau, gyda chefnogaeth staff y Comisiwn. Yn dilyn hyn, y gwahoddwyd y Senedd i anfon dau arsylwr i gyfarfod cyntaf y Cynulliad Partneriaeth Seneddol ym mis Mai, a chawsom ein cynrychioli—yn dda, mae'n debyg—gan Alun Davies a Sam Kurtz. Ar 26 o Fai, cytunodd fforwm y Cadeiryddion y dylai ymgysylltiad â'r Cynulliad Partneriaeth Seneddol gysylltu'n agos â gwaith y pwyllgorau perthnasol. Bydd dirprwyaethau'r dyfodol yn cynnwys Cadeiryddion neu aelodau a enwebir o'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig. 

During the last and current Senedd, the Commission has supported Members to press for a role for devolved legislatures in the Parliamentary Partnership Assembly. These discussions have primarily been taken forward by committee Chairs, supported by Commission staff. Following this, the Senedd was invited to send two observers to the inaugural meeting of the PPA in May, and we were well represented, apparently, by Alun Davies and Sam Kurtz. On 26 May, the Chairs' forum agreed that engagement with the PPA should link closely with the work of relevant committees, and future delegations will include the Chairs or nominated members of the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Economy, Trade and Rural Affairs Committee. 

15:35

Diolch yn fawr, Llywydd. Ac rôn i'n falch iawn, yn sicr, o glywed i ddechrau fod Alun Davies a Sam Kurtz wedi cynrychioli'r Senedd hon gydag anrhydedd. Ond rŷn ni hefyd yn falch iawn o ddarllen eu llythyr nhw, wedi iddynt ein cynrychioli ni. Mae'n dda ein bod ni wedi cael ein cynrychioli, yn enwedig gan ddau mor barchus â'r ddau yma, ond, yn sicr, mae angen mwy na jest seen and not heard, ac mae'n rhaid ei bod hi'n anodd iawn i Alun Davies to be seen and not heard. Felly, dyw e ddim yn gwneud unrhyw synnwyr o gwbl bod cynrychiolwyr o'r lle yma yn methu cyfrannu at ddadleuon yn ymwneud â meysydd datganoledig. Felly, ydy'r Comisiwn yma wedi cyflwyno'r safbwynt yma i'r cynulliad, a phryd bydd y rheol yma yn newid?

Thank you very much, Llywydd. And I was very pleased to hear, first of all, that Alun Davies and Sam Kurtz had represented this Senedd with honour. But I was also very pleased to read their letter, having represented us. It's good that we were represented, particularly by two such honourable Members, but, certainly, we need to be more than seen and not heard, and it must be very difficult for Alun Davies to be seen and not heard. It makes no sense whatsoever that representatives of this place can't contribute to debates related to devolved areas. So, has the Commission put forward that view to the PPA, and when will this rule change?

Fel soniais i yn yr ateb gwreiddiol, hawliau arsylwi sydd gan gynrychiolwyr o'r Senedd ar hyn o bryd, ac mae gan hynny ei gyfyngiadau, fel mae'r Aelod wedi'i grybwyll. Fe fyddwn ni fel Comisiwn, a swyddogion y Comisiwn, yn barod iawn i weithio gyda'r Aelodau sy'n ein cynrychioli ni, a'r pwyllgorau rôn i'n sôn amdano, yn hyrwyddo unwaith eto hawliau ychwanegol i'n cynrychiolwyr ni fel Senedd, fel y gallwn ni chwarae rhan gwbl gyflawn yng ngwaith y cynulliad penodol yma. 

As I mentioned in the original answer, the representatives of the Senedd have observer status at present, and that does have its restrictions, as the Member has mentioned. As a Commission, and Commission officials, we'll be very willing and ready to work with the Members who represent us, and the committees that I mentioned, promoting once again additional rights for our representatives as a Senedd, so that we can play a full role in the work of this specific assembly. 

I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer, and yes, being seen and not heard is something of a difficulty. But it was more difficult, of course, for Northern Ireland, because in the long debates, which were reported in the media, about the future of Northern Ireland—and people spoke from all parts of Europe, from all parts of the United Kingdom—there was nobody there to represent Northern Ireland. And that really crystallizes the crisis, I think, we have in UK representation in these matters. We should pay tribute to Sir Oliver Heald and to Hilary Benn, the chair and vice-chair of the UK delegation, who did their best to ensure that we were made very welcome and a part of the UK delegation, and I'm grateful to Sir Oliver particularly, as chair and as leader of the UK delegation, for the work he did in doing so.

But there's a real issue when Parliaments that have the capacity, the competence and the right to speak on particular issues are not represented when those issues are debated and discussed. And I think it's a wider issue of the parliamentary assembly that we're debating this afternoon. It was a particular issue, but it is a wider issue about the structure of how the United Kingdom works, and I'd be grateful if the Presiding Officer and the Welsh Government could work together on looking at those issues to ensure that this place is properly represented as full members of UK delegations where that's appropriate in the future.  

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac ydy, mae cael eich gweld yn hytrach na'ch clywed yn dipyn o anhawster. Ond roedd yn anoddach, wrth gwrs, i Ogledd Iwerddon, oherwydd yn y dadleuon hir yr adroddwyd arnynt yn y cyfryngau, ynglŷn â dyfodol Gogledd Iwerddon—lle siaradodd pobl o bob rhan o Ewrop, o bob rhan o'r Deyrnas Unedig—nid oedd unrhyw un yno i gynrychioli Gogledd Iwerddon. A chredaf fod hynny o ddifrif yn crisialu'r argyfwng sydd gennym yng nghynrychiolaeth y DU yn y materion hyn. Dylem dalu teyrnged i Syr Oliver Heald ac i Hilary Benn, cadeirydd ac is-gadeirydd dirprwyaeth y DU, a wnaeth eu gorau i sicrhau ein bod yn cael croeso mawr ac yn rhan o ddirprwyaeth y DU, ac rwy’n ddiolchgar i Syr Oliver yn arbennig, fel cadeirydd ac fel arweinydd dirprwyaeth y DU, am ei waith yn gwneud hynny.

Ond mae'n broblem wirioneddol pan nad yw Seneddau sydd â chapasiti, cymhwysedd a hawl i siarad ar faterion penodol yn cael eu cynrychioli pan fydd y materion hynny'n cael eu dadlau a'u trafod. A chredaf ei fod yn fater ehangach sy'n ymwneud â'r cynulliad seneddol yr ydym yn ei drafod y prynhawn yma. Roedd yn fater penodol, ond mae’n fater ehangach ynglŷn â strwythur y ffordd y mae’r Deyrnas Unedig yn gweithio, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai’r Llywydd a Llywodraeth Cymru weithio gyda’i gilydd i edrych ar y materion hynny i sicrhau bod y lle hwn yn cael ei gynrychioli’n briodol fel aelodau llawn o ddirprwyaethau’r DU lle bo hynny’n briodol yn y dyfodol.

Well, you can have the assurance from this Presiding Officer that I would be more than happy to see us as full members and having full speaking rights on many of these partnership organisations that we as a Senedd are involved in. Both Alun Davies and myself were agriculture Ministers within the European Union. Hilary Benn, in fact, was the Secretary of State for Agriculture when I was agriculture Minister. Even at that time, there were issues around speaking rights for Ministers within the European Union. Those issues continue to this day, and I'm sure that, across this Chamber, whatever our political differences may be, we believe that it is right that, where there are areas that are the responsibility of Senedd Members and Ministers here, those people representing us have the right to speak and make the representations that need to be made on behalf of the people of Wales. 

Wel, gallwch gael fy sicrwydd i fel Llywydd y byddwn yn fwy na balch o'n gweld yn aelodau llawn gyda hawliau siarad llawn ar lawer o’r sefydliadau partneriaeth yr ydym yn ymwneud â hwy fel Senedd. Roedd Alun Davies a minnau'n Weinidogion amaeth yn yr Undeb Ewropeaidd. Hilary Benn, mewn gwirionedd, oedd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Amaethyddiaeth pan oeddwn i'n Weinidog amaeth. Hyd yn oed bryd hynny, roedd materion yn codi mewn perthynas â hawliau siarad i Weinidogion o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Mae’r materion hynny’n parhau hyd heddiw, ac ar draws y Siambr, ni waeth beth fo’n gwahaniaethau gwleidyddol, rwy’n siŵr ein bod yn credu ei bod yn iawn, lle y ceir meysydd y mae Aelodau o’r Senedd a Gweinidogion yn gyfrifol amdanynt yma, fod gan y bobl sy'n ein cynrychioli hawl i siarad a gwneud y sylwadau sydd angen eu gwneud ar ran pobl Cymru.

4. Cwestiynau Amserol
4. Topical Questions

Symudwn ymlaen nawr i'r cwestiynau amserol, a bydd y cwestiwn cyntaf y prynhawn yma yn cael ei ateb gan y Gweinidog Newid Hinsawdd. Rhys ab Owen. 

We'll move on now to the topical questions, and the first question this afternoon will be answered by the Minister for Climate Change, and will be asked by Rhys ab Owen. 

Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016
The Renting Homes (Wales) Act 2016

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i amddiffyn rhentwyr ar ôl gohirio gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016? TQ632

1. What steps is the Welsh Government taking to protect renters following the deferral of implementation of the Renting Homes (Wales) Act 2016? TQ632

The renting homes Act will considerably strengthen tenants' rights. The short delay is in response to the unprecedented pressures facing social landlords. We have in place a raft of measures to support renters, and this will remain a priority for the Government. 

Bydd y Ddeddf rhentu cartrefi yn cryfhau hawliau tenantiaid yn sylweddol. Gwnaed y gohiriad byr mewn ymateb i’r pwysau digynsail sy’n wynebu landlordiaid cymdeithasol. Mae gennym lu o fesurau ar waith i gefnogi rhentwyr, a bydd hyn yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth.

15:40

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Diolch yn fawr, Weinidog. Following the written statement made over recess, which announced the short delay, I've received correspondence from constituents who are concerned about the issue. I'm also concerned about those who think they are already protected, and they were concerned that the delay appeared to be addressing the concerns of landlords, rather than the protection of renters. This Act—we need to remind ourselves—was passed months before the Brexit referendum, at the beginning of January 2016. In October 2019, the Commission on Justice in Wales highlighted the long delay in the implementation of the Act, and highlighted it as an example of the lack of leadership and accountability by Welsh Government in justice areas. So, how would you answer the concerns of renters, Minister? And do you agree with the tweet of a backbench Labour Member that there needs to be an inquiry into the six years' delay in implementing this Act? 

Diolch yn fawr, Weinidog. Yn dilyn y datganiad ysgrifenedig a wnaed dros y toriad, pan gyhoeddwyd yr oedi byr, mae etholwyr wedi cysylltu â mi i fynegi eu pryderon ynglŷn â'r mater. Rwyf innau hefyd yn pryderu ynghylch y rheini sy'n meddwl eu bod eisoes wedi'u diogelu, ac roeddent yn pryderu bod yr oedi i'w weld yn datrys pryderon landlordiaid, yn hytrach na diogelu rhentwyr. Cafodd y Ddeddf hon—mae angen inni atgoffa ein hunain—ei phasio fisoedd cyn refferendwm Brexit, ar ddechrau mis Ionawr 2016. Ym mis Hydref 2019, tynnodd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru sylw at yr oedi hir cyn i’r Ddeddf ddod yn weithredol, a nododd hynny fel enghraifft o ddiffyg arweiniad ac atebolrwydd gan Lywodraeth Cymru ym maes cyfiawnder. Felly, sut y byddech yn ymateb i bryderon rhentwyr, Weinidog? Ac a ydych yn cytuno â thrydariad Aelod Llafur o’r meinciau cefn fod angen ymchwiliad i’r chwe blynedd o oedi cyn i'r Ddeddf hon ddod yn weithredol?

Thank you. This is, of course, part of the co-operation agreement. Wholesale reform of the type that the Renting Homes (Wales) Act is bringing about happens very rarely, and, against a backdrop of absolutely unprecedented pressures, we want to do all we can to ensure that social landlords in particular have adequate time to make the necessary preparations to comply with the requirements of the Act and get it right for their tenants. We understand, of course, that the delay is a source of frustration, and I share those frustrations, as I pointed out in my written statement. However, I absolutely recognise that preparing new occupation contracts and ensuring that properties meet the fitness standards set out in the legislation are major undertakings, particularly for our social landlords, who are responsible for a large number of properties and tenants. 

Diolch. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhan o’r cytundeb cydweithio. Anaml iawn y gwelwn ddiwygiadau mawr o’r math y mae Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) yn eu gwneud, ac yn erbyn cefndir o bwysau cwbl ddigynsail, rydym am wneud popeth a allwn i sicrhau bod landlordiaid cymdeithasol yn enwedig yn cael digon o amser i wneud y paratoadau angenrheidiol i gydymffurfio â gofynion y Ddeddf a chael pethau'n iawn ar gyfer eu tenantiaid. Rydym yn deall, wrth gwrs, fod yr oedi'n peri rhwystredigaeth, ac rwy’n rhannu’r rhwystredigaeth honno, fel y nodais yn fy natganiad ysgrifenedig. Fodd bynnag, rwy’n llwyr gydnabod bod paratoi contractau meddiannaeth newydd a sicrhau bod y eiddo’n bodloni’r safonau addasrwydd a amlinellir yn y ddeddfwriaeth yn gryn dipyn o waith, yn enwedig i’n landlordiaid cymdeithasol, sy’n gyfrifol am lawer o adeiladau a thenantiaid.

I'm particularly concerned about the deferral of the Act on private tenants. Last year's report by the Equality and Social Justice Committee into debt and the pandemic was unanimous on the need to avoid any gap between the end of the current temporary regulations, which protected tenants during the COVID lockdown, and the coming into force of the renting homes Act. So, deferring implementation leaves a gaping hole in those protections and, as my constituency has the largest proportion of private rented households in Wales, I am seriously dreading the flood of evictions that could result from this deferral. So, landlords have had six years to get ready for the renting homes Act, as has already been said by our colleague Rhys ab Owen, but what representations have you had from tenants? And what plans do you have to reintroduce the ban on no-fault evictions shorter than six months until such time as we are able to implement the renting homes Act? 

Rwy’n arbennig o bryderus ynghylch effaith gohirio’r Ddeddf ar denantiaid preifat. Roedd yr adroddiad y llynedd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar ddyled a’r pandemig yn unfrydol ynghylch yr angen i osgoi unrhyw fwlch rhwng diwedd y rheoliadau dros dro presennol, sydd wedi diogelu tenantiaid yn ystod y cyfyngiadau symud COVID, a'r adeg y daw'r Ddeddf rhentu cartrefi i rym. Felly, mae gohirio gweithredu'r Ddeddf yn gadael bwlch enfawr yn yr amddiffyniadau hynny, a chan mai yn fy etholaeth i y mae’r gyfran fwyaf o aelwydydd rhent preifat yng Nghymru, rwy’n wirioneddol bryderus am y llu o achosion o droi allan a allai ddigwydd yn sgil y gohirio. Felly, mae landlordiaid wedi cael chwe blynedd i baratoi ar gyfer y Ddeddf rhentu cartrefi, fel y nodwyd eisoes gan ein cyd-Aelod, Rhys ab Owen, ond pa sylwadau a gawsoch gan denantiaid? A pha gynlluniau sydd gennych i ailgyflwyno'r gwaharddiad ar droi pobl allan heb fai gyda rhybudd o lai na chwe mis hyd nes y gallwn roi'r Ddeddf rhentu cartrefi ar waith?

Thank you, Jenny. So, obviously it's a matter of some regret that we've had to take this step, but we are in unprecedented times. In particular, social landlords across Wales are helping us with the Ukrainian refugee crisis and we have a large number of presentations of homelessness across Wales, which we're having to deal with at the same time. Landlords have not had six years to implement the Act. The Act was passed into law six years ago, but the regulations that went with the Act, not all of those are in place at the moment; we will have them all in place by the end of this Senedd term. Those regulations are the ones that set out the form and content of the occupation contracts, for example, and we rightly gave landlords six months from the point of passing those to implement the Act.

Nobody could be more disappointed than I that we were not able to continue the COVID regulation protections seamlessly into this Act, and we've actually tried very hard to do that and it has not been possible. But I want to reassure the Member that there's no benefit in landlords evicting tenants now and then starting up a new occupation contract, because, of course, they then would be caught by the Act when it comes into force. So, it's very hard to understand why they would be doing that, unless they wanted to come out of the PRS altogether, because they wanted to occupy the house themselves or they wanted to sell it on, in which case they would be doing that anyway, regardless of the implementation of the Act.

We are working very hard with Shelter Cymru to make sure that we get the right advice to all of our renters. We grant fund Shelter Cymru £1,491,847 on an annual basis to cover housing advice and information services, and an early prevention service, an LGBTQ+ aware service and Take Notice. We've also provided extra funding for Citizen's Advice to establish the private rented sector debt helpline, where tenants can speak to independent, trained advisers who can help them maximise their income, support them to claim benefits they are entitled to, and undertake an assessment of affordability to help with rent arrears or other household debt.

I've also, of course, written to the UK Government to complain about the fact that they have by stealth, it seems, frozen the local housing allowance, which reduces the amount of money that people on universal credit in the private rented sector get for their housing costs. We are working very hard with a number of councils and social landlords to make sure that we take on board any property from a private sector landlord who is prepared to hand it over to us for the long term in accordance with our leasing strategy.

So, whilst nobody could be more frustrated than I am at the need to do this, I absolutely accept that the social landlords in particular are really struggling to implement this alongside assisting us, in particular, with the current Ukrainian refugee crisis. In those circumstances, we reluctantly agreed to the delay in implementation.

Diolch, Jenny. Felly, yn amlwg, mae'n destun gofid ein bod wedi gorfod cymryd y cam hwn, ond rydym mewn cyfnod digynsail. Yn benodol, mae landlordiaid cymdeithasol ledled Cymru yn ein helpu gydag argyfwng ffoaduriaid Wcráin, ac mae gennym nifer fawr o achosion o ddigartrefedd ledled Cymru y bydd yn rhaid inni ymdrin â hwy ar yr un pryd. Nid yw landlordiaid wedi cael chwe blynedd i roi’r Ddeddf ar waith. Pasiwyd y Ddeddf chwe blynedd yn ôl, ond o ran y rheoliadau a oedd yn gysylltiedig â'r Ddeddf, nid yw pob un o’r rheini'n weithredol ar hyn o bryd; bydd pob un ohonynt yn weithredol erbyn diwedd tymor y Senedd hon. Y rheoliadau hynny sy’n nodi ffurf a chynnwys y contractau meddiannaeth, er enghraifft, ac yn gwbl briodol, rhoesom chwe mis i landlordiaid rhwng pasio’r rheini a rhoi’r Ddeddf ar waith.

Ni allai unrhyw un fod yn fwy siomedig na minnau na fu modd inni sicrhau bod amddiffyniadau'r rheoliadau COVID yn parhau'n ddi-dor i mewn i'r Ddeddf hon, a gwnaethom ymdrechu'n galed iawn i wneud hynny, ac ni fu'n bosibl. Ond hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod nad oes unrhyw fudd i landlordiaid droi tenant allan yn awr a chychwyn contract meddiannaeth newydd, oherwydd byddent yn cael eu dal gan y Ddeddf pan ddaw i rym wrth gwrs. Felly, mae'n anodd iawn deall pam y byddent yn gwneud hynny, oni bai eu bod am ddod allan o'r sector rhentu preifat yn gyfan gwbl, am eu bod am feddiannu'r tŷ eu hunain neu am eu bod am ei werthu, ac os felly, byddent yn gwneud hynny beth bynnag, yn annibynnol ar weithrediad y Ddeddf.

Rydym yn gweithio’n galed iawn gyda Shelter Cymru i sicrhau bod ein holl rentwyr yn cael y cyngor cywir. Rydym yn rhoi grant o £1,491,847 i Shelter Cymru bob blwyddyn i dalu am wasanaethau cyngor a gwybodaeth yn y maes tai, gwasanaeth atal digartrefedd cynnar, gwasanaeth ymwybyddiaeth LHDT+ a Daliwch Sylw. Rydym hefyd wedi darparu cyllid ychwanegol i Cyngor ar Bopeth ar gyfer cyflwyno llinell gymorth dyledion ar gyfer y sector rhentu preifat, lle y gall tenantiaid siarad â chynghorwyr annibynnol, hyfforddedig a all eu helpu i gynyddu eu hincwm, eu cynorthwyo i hawlio budd-daliadau y mae ganddynt hawl iddynt, a chynnal asesiad o fforddiadwyedd i helpu gydag ôl-ddyledion rhent neu ddyledion eraill y cartref.

Rwyf hefyd, wrth gwrs, wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i gwyno am eu bod, yn llechwraidd yn ôl pob golwg, wedi rhewi’r lwfans tai lleol, sy’n lleihau faint o arian y mae pobl ar gredyd cynhwysol yn y sector rhentu preifat yn ei gael tuag at eu costau tai. Rydym yn gweithio'n galed iawn gyda nifer o gynghorau a landlordiaid cymdeithasol i sicrhau ein bod yn derbyn unrhyw eiddo gan landlord sector preifat sy'n barod i'w drosglwyddo i ni yn hirdymor yn unol â'n strategaeth lesio.

Felly, er na allai unrhyw un fod yn fwy rhwystredig na mi ynglŷn â’r angen i wneud hyn, rwy’n derbyn yn llwyr fod y landlordiaid cymdeithasol yn enwedig yn ei chael hi’n anodd rhoi hyn ar waith wrth iddynt ein cynorthwyo, yn fwyaf arbennig, gydag argyfwng ffoaduriaid Wcráin ar hyn o bryd. O dan yr amgylchiadau hynny, fe wnaethom gytuno, yn gyndyn, i ohirio gweithredu'r Ddeddf.

15:45

It's all too apparent that a scenario has been created where there's a gap in protection from no-fault evictions between the emergency COVID regulations and the protection offered by the Renting Homes (Wales) Act 2016, which has now been delayed, as we've learned, until the end of 2022, offering even more time for unscrupulous private landlords to evict tenants before they're tied into new contracts under the Act. Tenants need protection now more than ever, especially with rent increases and the cost-of-living crisis. No-fault evictions are currently occurring in Shelter Cymru's casework at treble the numbers that they saw before the pandemic. Almost all are now with a two-month notice period, which leaves very little time for homelessness prevention. Many are concerned that this insecurity will be continuing until December. Many landlords are selling up due to high house prices and the economic uncertainty ahead, making the renting homes Act's delay very poor timing indeed for homelessness services. The supply of social housing is nowhere near meeting the demand, waiting lists are enormous and tenants are facing serious threats. So, can I ask the Minister how the Welsh Government aims to safeguard tenants from eviction until the delayed implementation of the renting homes Act, and how they aim to ensure the supply of social housing meets demand with urgency?

Mae'n llawer rhy amlwg fod senario wedi'i chreu lle y ceir bwlch yn y diogelwch rhag troi allan heb fai rhwng y rheoliadau brys COVID a'r amddiffyniad a gynigir gan Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, sydd bellach wedi'i gohirio, fel y clywsom, tan ddiwedd 2022, gan gynnig hyd yn oed mwy o amser i landlordiaid preifat diegwyddor droi tenantiaid allan cyn iddynt gael eu clymu i gontractau newydd o dan y Ddeddf. Mae angen diogelwch ar denantiaid yn awr yn fwy nag erioed, yn enwedig gyda'r cynnydd mewn rhenti a'r argyfwng costau byw. Mae gwaith achos Shelter Cymru yn cynnwys deirgwaith yn fwy o achosion o droi allan heb fai ar hyn o bryd na'r niferoedd yr oeddent yn eu gweld cyn y pandemig. Mae bron bob un ohonynt bellach yn cynnwys cyfnod rhybudd o ddau fis, sy'n gadael fawr iawn o amser ar gyfer atal digartrefedd. Mae nifer yn pryderu y bydd yr ansicrwydd hwn yn parhau tan fis Rhagfyr. Mae llawer o landlordiaid yn gwerthu eu heiddo oherwydd prisiau tai uchel a'r ansicrwydd economaidd sydd o'u blaenau, sy'n golygu bod gohirio'r Ddeddf rhentu cartrefi wedi'i amseru'n wael iawn yn wir ar gyfer gwasanaethau digartrefedd. Nid yw'r cyflenwad o dai cymdeithasol yn agos at fodloni'r galw, mae rhestrau aros yn enfawr ac mae tenantiaid yn wynebu bygythiadau difrifol. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu amddiffyn tenantiaid rhag cael eu troi allan hyd nes y bydd y Ddeddf rhentu cartrefi ar waith o'r diwedd, a sut y maent yn bwriadu sicrhau bod y cyflenwad o dai cymdeithasol yn bodloni'r galw, a hynny ar fyrder?

Thank you, Mabon. I think I answered a substantial part of that in my answer to Jenny Rathbone. We fund a large range of advice agencies, more specifically Shelter Cymru, to give advice and support to tenants who find themselves in a position where they may be being evicted. We also supply, of course, a large amount of grant aid, including grant aid for tenants who were affected by rent arrears as a result of the COVID-19 pandemic, and that mandate remains in place. We also are in a position where we are assisting a number of councils, in particular, and social landlords to take over PRS properties where that's appropriate.

Mabon ap Gwynfor says that a number of landlords are selling up. There's no evidence of that from the registrations of private sector landlords. We have a number of private sector landlords coming off the register of Rent Smart Wales, but we have an equal number joining. We keep a careful eye on that because we're constantly being told that the PRS is shrinking as a result of various interventions we've made, including the renting homes Act, I might like to say, but actually there's no real evidence of that at the moment.

I am acutely aware that tenants are facing rising rents, however, particularly in areas of high demand like the centre of Cardiff, as Jenny Rathbone made plain, and indeed in the centre of my own constituency, in Swansea. We are very aware of that and we have, as I said, made a number of representations on the local housing allowance, and we continue to make efforts to ensure that landlords are aware of our leasing schemes to give them a guaranteed income if they are prepared to give their house over for a period of time for us to bring it up to standard. So, we make a number of arrangements already to protect renters, it remains a very high priority for the Government, and of course we want to implement the renting homes Act as soon as possible.

However, we want to implement it in a way that allows renters to have security once it's implemented, and for them to understand exactly what their rights and entitlements are. This is a seismic shift in the balance of power between landlords and tenants and we absolutely want to get it right for those tenants to give them the protection that the Act will afford, and we want to do that in good order and so that the Act is sustainable longer term.

Diolch, Mabon. Credaf imi ateb rhan sylweddol o hynny yn fy ateb i Jenny Rathbone. Rydym yn ariannu ystod eang o asiantaethau cynghori, yn fwy penodol, Shelter Cymru, i roi cyngor a chymorth i denantiaid sydd mewn sefyllfa lle y gallent fod yn cael eu troi allan. Rydym hefyd yn darparu cryn dipyn o gymorth grant wrth gwrs, gan gynnwys cymorth grant i denantiaid yr effeithiwyd arnynt gan ôl-ddyledion rhent o ganlyniad i bandemig COVID-19, ac mae’r mandad hwnnw’n parhau i fod ar waith. Rydym hefyd mewn sefyllfa lle rydym yn cynorthwyo nifer o gynghorau, yn arbennig, a landlordiaid cymdeithasol i gymryd meddiant ar eiddo sector rhentu preifat lle bo hynny'n briodol.

Dywed Mabon ap Gwynfor fod nifer o landlordiaid yn gwerthu eu heiddo. Nid oes unrhyw dystiolaeth o hynny yn y cofrestriadau o landlordiaid sector preifat. Mae gennym nifer o landlordiaid sector preifat yn dod oddi ar gofrestr Rhentu Doeth Cymru, ond mae gennym nifer cyfartal yn ymuno. Rydym yn cadw llygad barcud ar hynny am ein bod yn cael clywed yn gyson fod y sector rhentu preifat yn crebachu o ganlyniad i ymyriadau amrywiol a wnaethom, gan gynnwys y Ddeddf rhentu cartrefi, os caf ddweud, ond mewn gwirionedd, nid oes unrhyw dystiolaeth wirioneddol o hynny ar hyn o bryd.

Rwy’n ymwybodol iawn fod tenantiaid yn wynebu rhenti cynyddol, fodd bynnag, yn enwedig mewn ardaloedd lle y ceir galw mawr fel canol Caerdydd, fel y nododd Jenny Rathbone yn glir, ac yn wir yng nghanol fy etholaeth fy hun, yn Abertawe. Rydym yn ymwybodol iawn o hynny ac fel y dywedais, rydym wedi gwneud nifer o sylwadau ar y lwfans tai lleol, ac rydym yn parhau i ymdrechu i sicrhau bod landlordiaid yn ymwybodol o’n cynlluniau lesio i roi incwm gwarantedig iddynt os ydynt yn barod i roi eu tŷ i ni am gyfnod o amser er mwyn inni sicrhau ei fod yn cyrraedd y safon. Felly, rydym yn gwneud nifer o drefniadau eisoes i ddiogelu rhentwyr, mae’n parhau i fod yn flaenoriaeth uchel iawn i’r Llywodraeth, ac wrth gwrs, rydym yn awyddus i roi’r Ddeddf rhentu cartrefi ar waith cyn gynted â phosibl.

Fodd bynnag, rydym am ei rhoi ar waith mewn ffordd sy’n rhoi sicrwydd i rentwyr pan fydd yn weithredol, ac er mwyn iddynt ddeall beth yn union yw eu hawliau a’r hyn y mae ganddynt hawl iddo. Mae hwn yn newid seismig i'r cydbwysedd grym rhwng landlordiaid a thenantiaid, ac yn sicr, rydym yn awyddus i wneud hyn yn iawn ar ran y tenantiaid hynny er mwyn rhoi'r amddiffyniad y bydd y Ddeddf yn ei gynnig, ac rydym am wneud hynny'n drefnus er mwyn sicrhau bod y Ddeddf yn gynaliadwy yn fwy hirdymor.

15:50

I would like to thank Rhys ab Owen for tabling this topical question because I think it really is an important issue. I'm very disappointed, but I will say not surprised, that the Renting Homes (Wales) Act 2016 implementation has been deferred. Will the Minister produce a voluntary code including implementing a rent cap until the Act is eventually implemented? Private landlords have got a pecuniary interest in evicting, then increasing the rent for the next tenant, and that happens far more often than many of us would like to see.

Hoffwn ddiolch i Rhys ab Owen am gyflwyno’r cwestiwn amserol hwn gan y credaf ei fod yn fater gwirioneddol bwysig. Rwy’n siomedig iawn, ond nid wyf am ddweud fy mod yn synnu, fod dyddiad gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 wedi’i ohirio. A wnaiff y Gweinidog gynhyrchu cod gwirfoddol gan gynnwys gweithredu cap rhenti nes y bydd y Ddeddf yn weithredol? Mae gan landlordiaid preifat fuddiant ariannol mewn troi pobl allan, gan gynyddu’r rhent wedyn ar gyfer y tenant nesaf, ac mae hynny’n digwydd yn amlach o lawer nag y byddai llawer ohonom yn hoffi ei weld.

Thank you, Mike. So, one of the obvious things that the renting homes Act does when implemented is it has a number of measures aimed against retaliatory evictions of the sort that you've just described. At the moment, renters do not have protection from that, nor do they have protection from some of the other aspects of the Act. I remain as frustrated as everybody else that we haven't been able to implement this Act as fast as we'd like. Members—longer serving Members in particular—will remember that we had a major issue relating to the updating of court IT systems, which prevented us from setting a date for implementation. That has been successfully resolved, but it is one of the most significant and detailed passed by the Senedd ever.

The radical nature of the Act has also entailed carrying out a thorough trawl of all primary and secondary legislation to ensure implementation takes place as smoothly as possible. For one example, changes are being required to the Family Law Act 1996 regarding the treatment of a tenancy in a separation, which clearly requires careful analysis to ensure a fair outcome is achieved for both parties. There are a number of very complex provisions of that sort that we require certainty of to implement, and we have one lot of regulations still to go.

Diolch, Mike. Felly, un o'r pethau amlwg y bydd y Ddeddf rhentu cartrefi yn ei wneud pan gaiff ei gweithredu yw rhoi nifer o fesurau ar waith yn erbyn achosion dialgar o droi allan o'r math yr ydych newydd ei ddisgrifio. Ar hyn o bryd, nid oes gan rentwyr amddiffyniad rhag hynny, ac nid oes ganddynt amddiffyniad ychwaith rhag rhai o'r agweddau eraill ar y Ddeddf. Rwy’n dal i fod mor rhwystredig â phawb arall nad ydym wedi gallu rhoi’r Ddeddf ar waith mor gyflym ag yr hoffem. Bydd Aelodau—Aelodau sydd wedi gwasanaethu am gyfnod hwy yn enwedig—yn cofio inni gael cryn drafferth mewn perthynas â diweddaru systemau TG y llysoedd, a’n rhwystrodd rhag pennu dyddiad gweithredu. Mae'r broblem honno wedi’i datrys yn llwyddiannus, ond mae’n un o’r rhai mwyaf arwyddocaol a manwl a basiwyd gan y Senedd erioed.

Mae natur radical y Ddeddf hefyd wedi golygu y bu angen edrych drwy’r holl ddeddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth yn drylwyr er mwyn sicrhau ei bod yn cael ei gweithredu mor ddidrafferth â phosibl. Er enghraifft, mae angen gwneud newidiadau i Ddeddf Cyfraith Teulu 1996 mewn perthynas â thrin tenantiaeth mewn achos o wahanu, sy'n amlwg yn galw am ddadansoddiad gofalus er mwyn sicrhau canlyniad teg i'r ddwy ochr. Ceir nifer o ddarpariaethau cymhleth iawn o’r fath y mae angen inni fod yn sicr yn eu cylch cyn gweithredu, ac mae gennym un gyfran o reoliadau ar ôl i fynd drwyddynt.

Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn amserol nesaf yw'r un i'w ateb gan y Gweinidog iechyd ac i'w ofyn gan Jayne Bryant.

I thank the Minister. The next topical question is to be answered by the Minister for health and to be asked by Jayne Bryant.

Canolfan Ganser Rutherford
The Rutherford Cancer Centre

2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y newyddion y bydd y grŵp sy'n berchen ar Ganolfan Ganser Rutherford yng Nghasnewydd yn cael ei ddiddymu? TQ633

2. Will the Minister provide an update on the news that the group that owns the Rutherford Cancer Centre in Newport is to go into liquidation? TQ633

I can confirm that the parent company of the Rutherford cancer centre in Newport has filed for insolvency and, as a result, the centre's likely to close later this week. The NHS in Wales is ensuring that patients who have started their treatment can complete their treatment.FootnoteLink

Gallaf gadarnhau bod rhiant-gwmni canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd wedi cofnodi ansolfedd, ac o ganlyniad, mae'r ganolfan yn debygol o gau yn ddiweddarach yr wythnos hon. Mae'r GIG yng Nghymru yn sicrhau bod cleifion sydd wedi dechrau eu triniaeth yn gallu cwblhau eu triniaeth.FootnoteLink

Thank you for that answer, Minister. The Rutherford cancer centre in Newport was the first in the UK to offer high-energy, proton-beam therapy, a state-of-the-art private facility that also treats NHS patients. The company has cited a number of reasons for appointing a liquidator, however it will be an enormous shame to lose this facility here in Wales. The facility provides cancer diagnostic and cancer treatment services at a moment in time when we need the staff and equipment to clear the cancer backlog as quickly as possible. Can the Minister assure me that none of the locally commissioned NHS patients will be compromised by the company's decision to appoint the liquidator? And while I realise there will be a process involved in finding a new buyer, will the Welsh Government leave no stone unturned in looking at the business case for using this centre for tackling the cancer backlog, in the first instance as a diagnostic centre, but possibly in terms of cancer treatment too?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd oedd y gyntaf yn y DU i gynnig therapi pelydr proton egni uchel, cyfleuster preifat o’r radd flaenaf sydd hefyd yn trin cleifion y GIG. Mae’r cwmni wedi nodi nifer o resymau dros benodi datodwr, ond bydd colli’r cyfleuster hwn yma yng Nghymru yn drueni mawr. Mae’r cyfleuster yn darparu gwasanaethau diagnosteg canser a thriniaeth canser ar adeg pan fo angen y staff a’r offer arnom i glirio’r ôl-groniad o gleifion canser cyn gynted â phosibl. A wnaiff y Gweinidog roi sicrwydd i mi na fydd unrhyw un o gleifion gwasanaethau'r GIG a gomisiynir yn lleol yn cael eu peryglu gan benderfyniad y cwmni i benodi’r datodwr? Ac er fy mod yn sylweddoli y bydd proses ar waith er mwyn dod o hyd i brynwr newydd, a wnaiff Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i ystyried yr achos busnes dros ddefnyddio'r ganolfan hon i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o gleifion canser, fel canolfan ddiagnostig yn y lle cyntaf, ond o bosibl, o ran triniaeth canser hefyd?

Thanks very much and, obviously, this news is desperately sad for the staff at Newport and the patients who are undergoing treatment there and, of course, for the local economy. Now, our priority, first and foremost, has been to ensure that people who are midway through their treatment can continue their therapy, whether they're NHS or whether they're private, as, obviously, patient safety is our primary concern. Thankfully, the number of patients who will not have finished their treatment by the time the centre closes is very, very small. I can't say exactly how many patients are affected because, frankly, the number is so small it might be easy to identify them. But, the important point is that the NHS is repatriating any patients if they've been referred there, and we are also looking after private patients that have started radiotherapy but haven't completed it. And just in terms of the future of the centre in Newport, the NHS in Wales is considering options to make use of the facility, but I'm afraid I can't comment any further at this time.

Diolch yn fawr iawn, ac yn amlwg, mae’r newyddion hwn yn hynod o drist i’r staff yng Nghasnewydd a’r cleifion sy’n cael triniaeth yno, ac wrth gwrs, i’r economi leol. Nawr, ein blaenoriaeth, yn gyntaf oll, oedd sicrhau bod pobl sydd hanner ffordd drwy eu triniaeth yn gallu parhau â'u therapi, boed yn gleifion GIG neu breifat, gan mai diogelwch cleifion yw ein prif bryder wrth gwrs. Diolch byth, mae nifer y cleifion na fyddant wedi gorffen eu triniaeth erbyn i’r ganolfan gau yn fach iawn. Ni allaf ddweud faint yn union o gleifion yr effeithir arnynt oherwydd, a dweud y gwir, mae’r nifer mor fach, efallai y byddai’n hawdd canfod pwy ydynt. Ond y pwynt pwysig yw bod y GIG yn ailatgyfeirio unrhyw gleifion os cawsant eu hatgyfeirio yno, ac rydym hefyd yn gofalu am gleifion preifat sydd wedi dechrau triniaeth radiotherapi ond heb ei chwblhau. Ac o ran dyfodol y ganolfan yng Nghasnewydd, mae'r GIG yng Nghymru yn ystyried opsiynau i wneud defnydd o'r cyfleuster, ond mae arnaf ofn na allaf wneud sylwadau pellach ar hyn o bryd.

Peredur Owen—. Natatsha Asghar yn gyntaf. Natatsha Asghar.

Peredur Owen—. Natatsha Asghar, first. Natatsha Asghar.

Thank you, Presiding Officer. Minister, as my colleague just mentioned, news that the Rutherford cancer centre in Newport is to close is deeply disappointing and will be met with great concern by cancer sufferers in Wales. We all know the benefits of proton-beam therapy, which kills cancer cells using pencil-beam scanning that allows treatment to be delivered to the exact shape of the target area and, unlike conventional radiotherapy, this precise targeting spares healthy tissue beyond the tumour itself. The Rutherford Health group has said that their business was adversely impacted by the coronavirus pandemic, with delays in people being diagnosed with cancer and, ultimately, being referred for treatment. In an attempt to alleviate this, the company says it made several offers to the NHS, and whilst they secured some contracts, they were insufficient to save the company from going into liquidation.

So, Minister, can I ask: when were you first made aware of the financial problems threatening the viability of the Rutherford cancer centre? Secondly, what action did you take to increase the number of cancer patients referred to the centre for treatment to protect the Welsh Government's £10 million investment in the business itself? And lastly, will you commit—and I apologise for reiterating what my colleague from Newport West has just said—to leaving no stone unturned in seeking a company to take over the running of the centre to ensure proton-beam therapy continues to be available in Wales for the benefit of Welsh cancer sufferers? Thank you.

Diolch, Lywydd. Weinidog, fel y mae fy nghyd-Aelod newydd ei grybwyll, mae’r newyddion y bydd canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd yn cau yn siomedig iawn, a bydd yn peri cryn bryder i ddioddefwyr canser yng Nghymru. Mae pob un ohonom yn ymwybodol o fanteision therapi pelydr proton, sy'n lladd celloedd canser gan ddefnyddio technoleg sganio pelydr pensil ac sy'n caniatáu i driniaeth gael ei darparu ar union siâp y man a dargedir, ac yn wahanol i radiotherapi confensiynol, mae'r targedu manwl yn arbed meinwe iach y tu hwnt i'r tiwmor ei hun. Mae grŵp Rutherford Health wedi dweud bod pandemig y coronafeirws wedi effeithio'n andwyol ar eu busnes, gyda phobl yn wynebu oedi cyn cael diagnosis o ganser, ac oedi cyn cael eu hatgyfeirio am driniaeth yn y pen draw. Mewn ymgais i liniaru hyn, mae'r cwmni'n dweud iddynt wneud sawl cynnig i'r GIG, ac er iddynt sicrhau rhai contractau, nid oeddent yn ddigon i arbed y cwmni rhag datodiad.

Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn: pryd y daethoch yn ymwybodol gyntaf o'r problemau ariannol a oedd yn bygwth hyfywedd canolfan ganser Rutherford? Yn ail, pa gamau a gymerwyd gennych i gynyddu nifer y cleifion canser a atgyfeiriwyd i’r ganolfan am driniaeth i ddiogelu buddsoddiad Llywodraeth Cymru o £10 miliwn yn y busnes ei hun? Ac yn olaf, a wnewch chi ymrwymo—ac rwy'n ymddiheuro am ailadrodd yr hyn y mae fy nghyd-Aelod o Orllewin Casnewydd newydd ei ddweud—i wneud popeth yn eich gallu i geisio dod o hyd i gwmni i ymgymryd â'r gwaith o redeg y ganolfan i sicrhau bod therapi pelydr proton yn parhau i fod ar gael yng Nghymru er budd dioddefwyr canser Cymru? Diolch.

15:55

Thanks very much. Well, this is an issue that I was made aware of several weeks ago, so we've been, obviously, following the issue very closely and with the utmost concern for the people who are receiving their treatment there. Proton-beam therapy, as both speakers have been clear, is a very specialised approach to cancer treatment. The Welsh Government has no intention of intervening to purchase the facility. Obviously it's extremely specialised, and the reason we're doing this is because we don't think it's in the public interest. We simply don't have the population base to maintain that. 

So, we will keep an eye on the situation, of course. The company has five main centres. Four of these centres are not in Wales, so obviously it would have been difficult for us to go riding in on a white horse when actually there were much greater issues at play than simply saving the Welsh branch of Rutherford.

Diolch yn fawr iawn. Wel, mae hwn yn fater y tynnwyd fy sylw ato sawl wythnos yn ôl, felly yn amlwg, rydym wedi bod yn dilyn y mater yn agos iawn a chyda’r pryder mwyaf ar ran y bobl sy’n cael eu triniaeth yno. Mae therapi pelydr proton, fel y mae'r ddau siaradwr wedi nodi'n glir, yn ddull arbenigol iawn o drin canser. Nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad i ymyrryd i brynu'r cyfleuster. Yn amlwg, mae'n hynod arbenigol, a'r rheswm ein bod yn gwneud hyn yw nad ydym o'r farn ei fod er budd y cyhoedd. Yn syml, nid oes gennym y sylfaen boblogaeth i gynnal hynny.

Felly, byddwn yn cadw llygad ar y sefyllfa, wrth gwrs. Mae gan y cwmni bum prif ganolfan. Mae pedair o’r canolfannau hyn y tu allan i Gymru, felly yn amlwg, byddai wedi bod yn anodd inni gamu i mewn pan fo problemau mwy o lawer ynghlwm wrth hyn nag achub cangen Rutherford yng Nghymru yn unig.

I echo some of the questions from Jayne Bryant and Natasha Asghar, and I was also very concerned to hear about the news of this development this morning. I'd like the Minister to inform the Senedd about the extent of the due diligence that was conducted before a considerable sum of £10 million was invested. Was the Government not awake to what had been described, in a statement by Schroder UK Public Private Trust, as a 'flawed expansion strategy' that was pursued by the company from the same year of the investment? And do you think there's any prospect that some of the public money can be clawed back and be reused in cancer treatment here in Wales?

Adleisiaf rai o’r cwestiynau gan Jayne Bryant a Natasha Asghar, ac roeddwn innau'n bryderus iawn wrth glywed y newyddion am hyn y bore yma. Hoffwn i'r Gweinidog roi gwybod i'r Senedd faint o ddiwydrwydd dyladwy a wnaed cyn i'r swm sylweddol o £10 miliwn gael ei fuddsoddi. Onid oedd y Llywodraeth yn ymwybodol o’r hyn a ddisgrifiwyd mewn datganiad gan Schroder UK Public Private Trust fel ‘strategaeth ehangu ddiffygiol’ gan y cwmni o’r flwyddyn y gwnaed y buddsoddiad? Ac a ydych yn credu bod unrhyw obaith y gellir adfer rhywfaint o'r arian cyhoeddus a'i ailddefnyddio ym maes triniaeth canser yma yng Nghymru?

Thanks very much. Well, the investment made into Rutherford was undertaken by a fund manager who was operating under contract to the Development Bank of Wales, and obviously that's at arm's length from the Welsh Government. So, in terms of due diligence, that would have been their responsibility. The fund is a portfolio fund and, of course, there are investments where there are high risks, and of course we can't expect every one of them to deliver. The fund achieved its first exit in 2019 and it did return nearly £20 million to the Development Bank of Wales.

Diolch yn fawr. Wel, gwnaed y buddsoddiad yn Rutherford gan reolwr cronfa a oedd yn gweithredu o dan gontract i Fanc Datblygu Cymru, ac yn amlwg, mae hynny hyd braich oddi wrth Lywodraeth Cymru. Felly, o ran diwydrwydd dyladwy, eu cyfrifoldeb hwy fyddai hynny. Mae’r gronfa'n gronfa bortffolio, ac wrth gwrs, mae risgiau uchel ynghlwm wrth rai buddsoddiadau, ac wrth gwrs, ni allwn ddisgwyl i bob un ohonynt lwyddo. Cyrhaeddodd y gronfa ei charreg filltir gyntaf yn 2019, ac fe ddarparodd bron i £20 miliwn i Fanc Datblygu Cymru.

5. Datganiadau 90 Eiliad
5. 90-second Statements

Y datganiadau 90 eiliad yw'r eitem nesaf, ac mae'r datganiad cyntaf gan Jenny Rathbone.

We move now to the 90-second statements, and the first statement is from Jenny Rathbone.

Today is the fortieth anniversary of the biggest loss of life of the Falklands war. Most of the 48 killed and over 150 injured from the bombing of Sir Galahad were Welsh Guards. And unlike the hand-to-hand fighting that occurred in battles like Goose Green, the casualties on board the ship anchored at Fitzroy bay occurred in plain sight, which I'm sure those who are old enough will still be able to remember on our television screens.

The Welsh Guards had been taken round under cover of darkness to the other side of the island to bring them closer to the next impending assault on Port Stanley, but by the time they arrived at Fitzroy bay, it was daylight. And it was a beautiful, clear day. They could see and be seen for miles, including by the Argentinian troops occupying the hills above them. They were a sitting duck for the Argentinian air force. Their arrival was unexpected and the officers in charge of the Welsh Guards were insisting on being taken further round the coast to Bluff cove, to join up with the rest of the Welsh Guards battalion that was already there. But that was considered far too risky by the experts at the scene, and so, whilst they were awaiting further orders, the single landing craft available in the bay completed offloading another ship stuffed with ammunition before starting to bring the people onboard the Sir Galahad ashore. Six hours after Sir Galahad's arrival, disaster struck, and it is only the heroism of those on helicopters who flew into the black smoke, the efforts of doctors and crew to rescue the wounded, that prevented an even greater loss of life.  

Good leadership, good logistics, good luck as well as bravery are all needed to win military conflicts, and this tragedy unfortunately illustrates how easily the outcome of the Falklands could have gone the other way. 

Heddiw, mae'n ddeugain mlynedd er pan fu farw'r nifer mwyaf o bobl mewn un digwyddiad yn rhyfel y Falklands. Roedd y rhan fwyaf o'r 48 a laddwyd a'r dros 150 a anafwyd o ganlyniad i fomio'r Sir Galahad yn aelodau o'r Gwarchodlu Cymreig. Ac yn wahanol i'r ymladd agos a ddigwyddodd mewn brwydrau fel brwydr Goose Green, digwyddodd y colledion ar fwrdd y llong a oedd wedi'i hangori ym mae Fitzroy o flaen ein llygaid, ac rwy'n siŵr y bydd y rheini sy'n ddigon hen yn dal i allu cofio'r digwyddiad ar ein sgriniau teledu.

Roedd y Gwarchodlu Cymreig wedi cael eu cludo dan lenni'r nos i ochr arall yr ynys i ddod â hwy yn nes at yr ymosodiad nesaf ar Port Stanley, ond erbyn iddynt gyrraedd bae Fitzroy, roedd hi'n olau dydd. Ac roedd yn ddiwrnod braf a chlir. Roeddent yn gallu gweld, ac roeddent i'w gweld am filltiroedd, gan gynnwys gan filwyr yr Ariannin a oedd yn meddiannu'r bryniau uwch eu pennau. Roeddent yn darged hawdd i awyrlu'r Ariannin. Roedd eu dyfodiad yn annisgwyl ac roedd swyddogion y Gwarchodlu Cymreig yn mynnu cael eu cludo ymhellach i fyny'r arfordir i gildraeth Bluff, i ymuno â gweddill bataliwn y Gwarchodlu Cymreig a oedd yno eisoes. Ond tybiai'r arbenigwyr a oedd yn bresennol fod hynny'n llawer rhy beryglus, ac felly, wrth iddynt aros am ragor o orchmynion, gorffennodd yr un cwch glanio a oedd ar gael yn y bae ddadlwytho llong arall yn llawn o arfau cyn dechrau dod â’r bobl ar y Sir Galahad i'r lan. Chwe awr ar ôl i'r Sir Galahad gyrraedd, digwyddodd y trychineb, a dim ond arwriaeth y rheini ar yr hofrenyddion a hedfanodd i mewn i'r mwg du, ymdrechion y meddygon a'r criw i achub y rhai a anafwyd, a lwyddodd i atal mwy fyth o fywydau rhag cael eu colli.

Mae angen arweiniad da, logisteg da, lwc dda yn ogystal â dewrder i ennill brwydrau milwrol, ac yn anffodus mae'r drasiedi hon yn dangos pa mor hawdd y gallai canlyniad y Falklands fod wedi mynd y ffordd arall.

16:00

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

As most of the Members in this Siambr will know, this week marks NFU Cymru's Celebration of Welsh Food and Farming Week, a fantastic celebration of Welsh agriculture, our world-renowned produce and climate-friendly credentials. Welsh farming is the cornerstone of Wales's £7.5 billion food and drink industry, employing over 229,000 workers and contributing millions of pounds to Wales's economy year on year.

Our fantastic food and produce has reached every corner of the world. From Gower salt marsh lamb to Pembrokeshire's very own multi-award-winning handpicked early potatoes, our farmers work 24/7, 365 days a year to put world-class Welsh food on our tables. This week marks the perfect opportunity for us all to take a moment to thank our hard-working farmers for all that they do. It's our farmers who are the natural custodians of our land, taking the lead with celebrated animal welfare standards, developing climate-friendly initiatives to protect our planet, and it's our agricultural community that does so much to safeguard and enshrine our beautiful Welsh language and culture. 

And with that, Dirprwy Lywydd, all I ask is for Members to join me in taking the opportunity and saying, 'Diolch yn fawr iawn' to our farmers in recognition of their unwavering commitment and vital contributions to Wales. Diolch. 

Fel y gŵyr y rhan fwyaf o'r Aelodau yn y Siambr hon, yr wythnos hon yw Wythnos Ddathlu Bwyd a Ffermio Cymru NFU Cymru, dathliad gwych o amaethyddiaeth Cymru, ein cynnyrch byd-enwog a chryfderau sy'n ystyriol o'r hinsawdd. Ffermio yw conglfaen diwydiant bwyd a diod Cymru sy'n werth £7.5 biliwn, ac sy'n cyflogi dros 229,000 o weithwyr gan gyfrannu miliynau o bunnoedd i economi Cymru o flwyddyn i flwyddyn.

Mae ein bwyd a'n cynnyrch gwych wedi cyrraedd pob cwr o'r byd. O gig oen morfa heli Gŵyr i datws cynnar sir Benfro a godir â llaw ac sydd wedi ennill gwobrau lu, mae ein ffermwyr yn gweithio 24/7, 365 diwrnod y flwyddyn i roi bwyd o'r radd flaenaf o Gymru ar ein byrddau. Mae'r wythnos hon yn gyfle perffaith i bob un ohonom roi eiliad i ddiolch i'n ffermwyr gweithgar am bopeth a wnânt. Ein ffermwyr yw ceidwaid naturiol ein tir, ac maent yn arwain ar safonau lles anifeiliaid mawr eu bri, a datblygu mentrau sy'n ystyriol o'r hinsawdd i ddiogelu ein planed, ac mae ein cymuned amaethyddol yn gwneud cymaint i ddiogelu ac ymgorffori ein hiaith a'n diwylliant Cymreig gwych. 

A chyda hynny, Ddirprwy Lywydd, y cyfan rwy'n ei ofyn yw i'r Aelodau ymuno â mi i achub ar y cyfle a dweud, 'Diolch yn fawr iawn' wrth ein ffermwyr i gydnabod eu hymrwymiad diysgog a'u cyfraniadau hanfodol i Gymru. Diolch. 

Cynnig i ethol Aelod i bwyllgor
Motion to elect a Member to a committee

Nesaf yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Darren Millar. 

The next item is a motion to elect a Member to a committee, and I call on a member of the Business Committee to move the motion formally. Darren Millar. 

Cynnig NDM8021 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14:

1. Yn ethol James Evans (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelod o’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn lle Peter Fox (Ceidwadwyr Cymreig).

Motion NDM8021 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14:

1. Elects James Evans (Welsh Conservatives) as a member of the Legislation, Justice and Constitution Committee in place of Peter Fox (Welsh Conservatives).

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd—Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru
6. Debate on the Report of the Special Purpose Committee on Senedd Reform—Reforming our Senedd: A stronger voice for the people of Wales

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Darren Millar.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Darren Millar.

Eitem 6 y prynhawn yma yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd, 'Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Huw Irranca-Davies.

Item 6 this afternoon is a debate on the report of the Special Purpose Committee on Senedd Reform, 'Reforming our Senedd: A stronger voice for the people of Wales'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Huw Irranca-Davies.

Cynnig NDM8014 Huw Irranca-Davies

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio’r Senedd, 'Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru’.

2. Yn cymeradwyo’r cyfarwyddiadau polisi a argymhellir ynghylch deddfwriaeth i ddiwygio’r Senedd mewn digon o amser ar gyfer etholiadau nesaf y Senedd yn 2026.

3. Yn nodi bod yr adroddiad hefyd yn galw ar y Senedd i drafod nifer o faterion sy’n gysylltiedig â diwygio’r Senedd.

Motion NDM8014 Huw Irranca-Davies

To propose that the Senedd:

1. Notes the report of the Special Purpose Committee on Senedd Reform, ‘Reforming our Senedd: A stronger voice for the people of Wales’.

2. Endorses the recommendations for policy instructions for legislation on Senedd Reform in time for the next Senedd elections in 2026.

3. Notes that the report also calls on the Senedd to consider a number of matters relating to Senedd reform.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Yn gyntaf, hoffwn ddweud cymaint o fraint oedd cael gwahoddiad i gadeirio'r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Mae hefyd wedi bod yn bleser mawr cadeirio pwyllgor lle mae'r aelodau unigol—Jane Dodds yn cynrychioli'r Democratiaid Rhyddfrydol; Jayne Bryant ar ran Llafur; Siân Gwenllian ar ran Plaid Cymru; a, hyd nes inni ei golli yn yr ychydig wythnosau olaf, Darren Millar i'r Ceidwadwyr hefyd, a diolchwn iddo am ei gyfraniadau meddylgar niferus i drafodaethau'r pwyllgor dros y saith mis diwethaf; ynghyd ag Elin Jones mewn rôl arsylwi—wedi astudio'r dystiolaeth a gwrando ar safbwyntiau ei gilydd, wedi canfod tir cyffredin yn aml a sefydlu meysydd o arlliwiau neu anghytundeb llawn ar adegau eraill tra'n cadw parch at safbwyntiau ei gilydd, a pharch at bwysigrwydd y gwaith y gofynnwyd inni ei gyflawni gan y Senedd. Ar ran y pwyllgor cyfan, hoffwn ddiolch hefyd i'r tîm integredig o swyddogion sydd wedi darparu gwasanaeth rhagorol inni. Ni ellid bod wedi cyflawni ein tasg heb gefnogaeth anweledig y gweision cyhoeddus nodedig hyn. Hoffem ddiolch hefyd i’r rheini a ymgysylltodd â’r pwyllgor, sydd wedi ein herio ac sydd wedi rhannu eu syniadau, eu tystiolaeth a’u profiad â ni.

First of all, I would like to say how much of a privilege it was to be invited to chair the Special Purpose Committee on Senedd Reform. It has also been a great pleasure to chair a committee where the individual members—Jane Dodds representing the Liberal Democrats; Jayne Bryant on behalf of Labour; Siân Gwenllian on behalf of Plaid Cymru; and, until we lost him in the last few weeks, Darren Millar representing the Conservatives, too, and we thank him for his many thoughtful contributions to the committee's discussions over the past seven months; along with Elin Jones in an observational role—have studied the evidence and listened to each other's views, have often found common ground and established areas of nuance or full disagreement at other times, whilst maintaining respect for one another's views and respect for the importance of the work that we were asked to do by the Senedd. On behalf of the whole committee, I would also like to thank the integrated team of officials who have provided us with an excellent service. Our task could not have been accomplished without the invisible support of these distinguished public servants. I would also like to thank those who engaged with the committee, who have challenged us and who have shared their ideas, evidence and experience with us.

If I do not take interventions on this occasion, Dirprwy Lywydd, it's out of courtesy to what I suspect will be many speakers who want to contribute today, not out of disrespect to those who want to intervene on me.

We began our work last autumn, and we've now fulfilled our task, which you, the Senedd, gave us, to bring forward recommendations for policy instructions for a Welsh Government Bill on Senedd reform by the end of May 2022. Our committee will be dissolved following this Plenary debate on our final report. Our hours are therefore truly numbered.

Os na chymeraf ymyriadau y tro hwn, Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwneud hynny o gwrteisi i'r hyn y tybiaf y bydd yn nifer fawr o siaradwyr sydd am gyfrannu heddiw, nid o amarch at y rhai sydd eisiau gwneud ymyriad.

Dechreuwyd ar ein gwaith yr hydref diwethaf, ac rydym bellach wedi cyflawni ein tasg, a roddwyd inni gennych chi, y Senedd, i gyflwyno argymhellion ar gyfarwyddiadau polisi ar gyfer Bil Llywodraeth Cymru ar ddiwygio'r Senedd erbyn diwedd mis Mai 2022. Caiff ein pwyllgor ei ddiddymu yn dilyn y ddadl hon yn y Cyfarfod Llawn ar ein hadroddiad terfynol. Felly, mae ein hamser yn prysur ddod i ben.

Our committee's report sets out an integrated package of proposals for a strengthened Parliament to better represent the people of Wales, and a route-map for getting us there. We believe that our proposals can command the support of at least the 40 Members necessary for a supermajority here in this Senedd. As we state in the report, we firmly believe that these reforms are essential and they are achievable before 2026, but to do so, we cannot dither or delay. 

Today, we in this Siambr can choose to send a clear message to the Government that there is now a consensus that we should move forward. In presenting this report, I and the members of the committee are conscious that we do indeed stand on the shoulders of giants, and not just one or two giants either: the late Lord Richard, Sir Paul Silk, Professor Laura McAllister and the members of the independent expert panel, the former Chair of the Committee on Senedd Electoral Reform, our own Dawn Bowden MS, to name but a few. And as we heard in exchanges yesterday during First Minister's questions, the architects and exponents of a strengthened Parliament and a stronger voice for the people of Wales go back even further into our history. 

And yet, the history of devolution is peppered with reports that sought to move the devolution story forward, to move this Parliament forward. Most recently, our committee's report drew on the foundations established by the expert panel on electoral reform, and the Committee on Senedd Electoral Reform, but we did not seek to replicate the evidence previously gathered through their public consultation and expert deliberation. None of those more recent reports and inquiries had the immediate impact that their authors would have wished, though they have stood us in good stead.

Today, in debating our committee's report, entitled 'Reforming our Senedd: A stronger voice for the people of Wales', we also have a moment in time, possibly a moment in a generation, where we can choose to move forward and instruct Government to bring forward legislative proposals. So, we look forward to hearing Members express their views on the proposals today, and Members will quite rightly want to express their own views on their own preferred or even ideal system, on their best way forward.

In doing so, two points, I would suggest, are worthy of your consideration. Firstly, there is no one single unadulterated perfect package of electoral reform that will satisfy everyone. Yet, there are some systems, or combinations of systems, that potentially seek more perfectly to achieve multiple aims, such as different expressions of proportionality, simplicity, diversity, and so on. Secondly and unavoidably, the odyssey that our committee set out on was to find proposals that must also win support across the whole Senedd—that supermajority of myths and legends—not to seek some vision of perfection, and thereby sacrifice practicality and delivery by 2026. 

Let me turn to the key building blocks of our package of reforms, namely the size, electoral system, boundaries, gender equality measures, recognising that these issues are inextricably intertwined; they influence and they inform each other. Firstly, on size, we have concluded, as has every single august body that preceded us, that the Senedd is categorically underpowered for the job it is asked to do. In short, there are too few of us backbenchers to do our job effectively in holding the Government to account. Our power of scrutiny is constrained. Our ability to specialise, to delve deeper, to challenge harder, is underpowered by all national and international comparators; we are too few. 

This is about recognising that the Welsh Government makes critical decisions that affect the lives of millions of people in Wales, manages a budget of nearly £20 billion, and those decisions need to be scrutinised and challenged most effectively. We recommend, therefore, that the Senedd's size should be increased to 96, a number that should be set out in primary legislation. It would bring Wales broadly in line with levels already in place in Scotland and Northern Ireland, though still, to note, below some of the international comparators. It's not a magic number, but it is tied integrally to the wider package of reforms, and, crucially, it will also enable us to make a coherent proposal for reform that is doable by 2026.

Let me make the point that if we fail to take this opportunity to equip our Parliament in Wales, this Senedd, with the capacity to meet the additional responsibilities we now have—of primary law-making, tax-varying and borrowing powers; of the additional and enduring legislative, policy and inter-parliamentary burdens we have assumed in a post-Brexit scenario; of the heightened public awareness of our responsibilities, not least because of the pandemic; and of the not-unrealistic potential of additional future responsibilities—then we will not simply tread water, we will go backwards as a Parliament, and we will set this Senedd up to fail.

Our package of reforms also includes changes to the electoral system itself. The current hybrid mixed-Member system may have served its purpose initially, but it's not fit for purpose now or for the future; it's complicated for the public, it results in two types of Member and so on. Our proposals for a proportional representation system using closed lists will be at least, or more, proportional than the current system; it's a type of voting familiar to and easily understood by voters, as it's currently used in part of the existing Senedd electoral system, indeed.

The changes to the electoral system, and an increase in membership of the Senedd, in turn, provide us with the opportunity to consider measures to ensure that the Senedd better reflects the diversity of Wales, whilst managing the legislative competence risks. So, we do propose the introduction of legislative gender quotas and other measures to promote and embed for the long term greater equality and diversity in the membership of this, our Senedd. We can be proud of our record on gender, but we cannot be satisfied. We must now take the next step to make us the first country in the UK to embed, legislatively, gender balance in this, our Parliament—our Senedd. Beyond the immediate legislative proposals, our report also recommends actions on wider diversity too.

On the boundaries and the boundary-review mechanism that will now be needed, equal electoral districts—ardaloedd etholiadol cyfartal—were one of the great demands of the 1839 Newport rising of the Chartists. They were right, yet our current boundaries guarantee unequal votes. Our Senedd electoral boundaries are also ossified, with no mechanism to review them. This is no way to run a democracy. So, we must take this step to shape an independent boundary commission that can set Wales's boundaries for Wales's own needs, conferring the powers upon the existing Local Boundary and Democracy Commission for Wales, but renamed and reconstituted to reflect its new functions. These proposals enable the establishment of more equal, multi-Member constituencies before 2026, based on pairing the new Westminster constituencies.

Mae adroddiad ein pwyllgor yn nodi pecyn integredig o gynigion ar gyfer Senedd gryfach i gynrychioli pobl Cymru yn well, a chynllun i'n helpu i wireddu hynny. Credwn y gall ein cynigion ennyn cefnogaeth o leiaf y 40 Aelod sy'n angenrheidiol ar gyfer uwchfwyafrif yma yn y Senedd hon. Fel y dywedwn yn yr adroddiad, credwn yn gryf fod y diwygiadau hyn yn hanfodol a'u bod yn gyraeddadwy cyn 2026, ond i wneud hynny, ni allwn betruso nac oedi. 

Heddiw, gallwn ni yn y Siambr hon ddewis anfon neges glir i'r Llywodraeth fod yna gonsensws yn awr y dylem symud ymlaen. Wrth gyflwyno'r adroddiad hwn, rwyf fi ac aelodau'r pwyllgor yn ymwybodol ein bod yn wir yn sefyll ar ysgwyddau cewri, ac nid dim ond un neu ddau gawr ychwaith: y diweddar Arglwydd Richard, Syr Paul Silk, yr Athro Laura McAllister ac aelodau'r panel arbenigol annibynnol, cyn Gadeirydd y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd, Dawn Bowden, ein Haelod Senedd ein hunain, i enwi ond ychydig. Ac fel y clywsom mewn trafodaethau ddoe yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog, mae penseiri a chynheiliaid Senedd gryfach a llais cryfach i bobl Cymru yn mynd yn ôl ymhellach fyth i'n hanes. 

Ac eto, mae hanes datganoli'n llawn o adroddiadau a geisiai symud stori datganoli yn ei blaen, symud y Senedd hon yn ei blaen. Yn fwyaf diweddar, pwysodd adroddiad ein pwyllgor ar y sylfeini a sefydlwyd gan y panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol, a'r Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd, ond ni wnaethom geisio ailadrodd y dystiolaeth a gasglwyd yn flaenorol drwy eu hymgynghoriad cyhoeddus a'u trafodaethau arbenigol. Ni chafodd yr un o'r adroddiadau a'r ymchwiliadau mwy diweddar hynny yr effaith uniongyrchol y byddai eu hawduron wedi dymuno iddynt ei chael, ond maent wedi bod o fudd i ni.

Heddiw, wrth drafod adroddiad ein pwyllgor, 'Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru', cawn funud mewn amser yn ogystal, munud mewn cenhedlaeth o bosibl, lle y gallwn ddewis symud ymlaen a chyfarwyddo'r Llywodraeth i gyflwyno cynigion deddfwriaethol. Felly, edrychwn ymlaen at glywed Aelodau'n mynegi eu barn ar y cynigion heddiw, a bydd yr Aelodau yn gwbl briodol eisiau mynegi eu barn eu hunain ar eu hoff system, neu eu system ddelfrydol hyd yn oed, a'r ffordd orau ymlaen yn eu barn hwy.

Wrth wneud hynny, byddwn yn awgrymu bod dau bwynt yn haeddu eich ystyriaeth. Yn gyntaf, ni cheir un pecyn perffaith digymysg o ddiwygio etholiadol a fydd yn bodloni pawb. Ac eto, ceir rhai systemau, neu gyfuniadau o systemau, a allai geisio cyflawni nifer o amcanion mewn ffordd well, megis gwahanol fynegiadau o gymesuredd, symlrwydd, amrywiaeth, ac yn y blaen. Yn ail, ac yn anochel, yr amcan a nodwyd gan ein pwyllgor oedd dod o hyd i argymhellion y mae'n rhaid iddynt hefyd ennill cefnogaeth ar draws y Senedd gyfan—yr uwchfwyafrif hwnnw y clywir amdano mewn mythau a chwedlau—nid ceisio sicrhau rhyw weledigaeth o berffeithrwydd, a thrwy hynny aberthu ymarferoldeb a gallu i'w gyflawni erbyn 2026. 

Gadewch imi droi at flociau adeiladu allweddol ein pecyn o ddiwygiadau, sef maint, system etholiadol, ffiniau, mesurau cydraddoldeb rhwng y rhywiau, gan gydnabod bod y materion hyn wedi'u plethu'n anorfod; maent yn hybu ac yn dylanwadu ar ei gilydd. Yn gyntaf, ar faint, rydym wedi dod i'r casgliad, fel pob corff aruchel a'n rhagflaenodd, nad yw'r Senedd wedi'i phweru'n ddigonol i wneud y gwaith y gofynnir iddi ei wneud. Yn fyr, nid oes digon ohonom ni ar y meinciau cefn i wneud ein gwaith yn effeithiol ar gyfer dwyn y Llywodraeth i gyfrif. Mae ein pŵer craffu wedi'i gyfyngu. Nid yw ein gallu i arbenigo, i ymchwilio'n ddyfnach, i herio'n galetach, yn ddigon cryf yn ôl pob cymharydd cenedlaethol a rhyngwladol; nid oes digon ohonom.

Mae hyn yn ymwneud â chydnabod bod Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau hollbwysig sy'n effeithio ar fywydau miliynau o bobl yng Nghymru, yn rheoli cyllideb o bron i £20 biliwn, a bod angen craffu ar y penderfyniadau hynny a'u herio yn y modd mwyaf effeithiol. Rydym yn argymell, felly, y dylid cynyddu maint y Senedd i 96, nifer y dylid ei nodi mewn deddfwriaeth sylfaenol. Byddai'n sicrhau bod Cymru'n dilyn yn fras y lefelau sydd eisoes ar waith yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, er y byddent yn dal i fod, er gwybodaeth, yn is na rhai o'r cymaryddion rhyngwladol. Nid yw'n rhif hud, ond mae wedi'i glymu'n annatod wrth y pecyn ehangach o ddiwygiadau, ac yn hollbwysig, bydd hefyd yn ein galluogi i wneud cynnig cydlynol ar gyfer diwygio y gellir ei gyflawni erbyn 2026.

Gadewch imi wneud y pwynt, os methwn fanteisio ar y cyfle hwn i arfogi ein Senedd yng Nghymru, y Senedd hon, â'r capasiti i gyflawni'r cyfrifoldebau ychwanegol sydd gennym yn awr—y pwerau deddfu sylfaenol, y pwerau amrywio trethi a benthyca; y beichiau deddfwriaethol, polisi a rhyngseneddol ychwanegol a pharhaus a roddwyd arnom mewn senario ôl-Brexit; yr ymwybyddiaeth gynyddol o'n cyfrifoldebau ymhlith y cyhoedd, yn enwedig oherwydd y pandemig; a'r potensial hwnnw, nad yw'n afrealistig, o gyfrifoldebau ychwanegol yn y dyfodol—nid sefyll yn ein hunfan yn unig y byddwn yn ei wneud, byddwn yn mynd wysg ein cefnau fel Senedd, a byddwn yn peri i'r Senedd hon fethu.

Mae ein pecyn o ddiwygiadau hefyd yn cynnwys newidiadau i'r system etholiadol ei hun. Mae'n bosibl fod y system Aelodau cymysg hybrid sydd gennym ar hyn o bryd wedi cyflawni ei diben i ddechrau, ond nid yw'n addas i'r diben yn awr nac ar gyfer y dyfodol; mae'n gymhleth i'r cyhoedd, mae'n arwain at ddau fath o Aelod ac yn y blaen. Bydd ein cynigion ar gyfer system gynrychiolaeth gyfrannol gan ddefnyddio rhestrau caeedig, yn gymesur â'r system bresennol fan lleiaf, neu'n well na hi; mae'n fath o bleidleisio sy'n gyfarwydd i bleidleiswyr ac mae'n hawdd ei ddeall, gan ei bod yn cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd yn rhan o system etholiadol bresennol y Senedd.

Mae'r newidiadau i'r system etholiadol, a'r cynnydd yn aelodaeth y Senedd, yn ei dro, yn rhoi cyfle inni ystyried mesurau i sicrhau bod y Senedd yn adlewyrchu amrywiaeth Cymru yn well, gan reoli'r risgiau cymhwysedd deddfwriaethol ar yr un pryd. Felly, rydym yn cynnig y dylid cyflwyno cwotâu rhywedd deddfwriaethol a mesurau eraill i hyrwyddo a sefydlu gwell cydraddoldeb ac amrywiaeth yn aelodaeth ein Senedd yn hirdymor. Gallwn fod yn falch o'n hanes mewn perthynas â rhywedd, ond ni allwn fod yn fodlon. Rhaid inni gymryd y cam nesaf yn awr i sicrhau mai ni fydd y wlad gyntaf yn y DU i ymgorffori cydbwysedd rhwng y rhywiau yn ddeddfwriaethol yn ein Senedd. Y tu hwnt i'r cynigion deddfwriaethol uniongyrchol, mae ein hadroddiad hefyd yn argymell camau gweithredu ar amrywiaeth ehangach hefyd.

Ar y ffiniau a'r mecanwaith adolygu ffiniau y bydd ei angen yn awr, roedd ardaloedd etholiadol cyfartal yn un o alwadau mawr gwrthryfel y Siartwyr yng Nghasnewydd ym 1839. Roeddent yn iawn, ac eto mae ein ffiniau presennol yn gwarantu pleidleisiau anghyfartal. Mae ffiniau etholiadol ein Senedd hefyd yn anhyblyg bellach, heb unrhyw fecanwaith i'w hadolygu. Nid dyma'r ffordd i gynnal democratiaeth. Felly, rhaid inni gymryd y cam hwn i lunio comisiwn ffiniau annibynnol a all bennu ffiniau Cymru yn unol ag anghenion Cymru ei hun, gan ddarparu'r pwerau i Gomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol presennol Cymru, ond bod hwnnw'n cael ei ailenwi a'i ailgyfansoddi i adlewyrchu ei swyddogaethau newydd. Mae'r cynigion hyn yn ein galluogi i sefydlu etholaethau mwy cyfartal ac aml-Aelod cyn 2026, yn seiliedig ar baru etholaethau newydd San Steffan.

Gan edrych ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau heddiw, gadewch imi gloi drwy ddweud bod yr adroddiad hwn ymhell o ddiwedd y daith i ddiwygio'r Senedd. Bydd angen mynd i'r afael â Bil Llywodraeth Cymru i sicrhau bod newid yn digwydd yn ddi-oed. Yna, bydd gennym gyfleoedd pellach i graffu ar y ddeddfwriaeth honno. Ond, heddiw, rhaid inni gymryd y cam cyntaf.

Heddiw, gallwn anfon mandad clir at Lywodraeth Cymru i gyflwyno'r ddeddfwriaeth sydd ei hangen ac i nodi llwybr clir ar gyfer diwygio ein Senedd. Gallwn ddewis rhoi llais cryfach i bobl Cymru a chynnwys cydraddoldeb ac amrywiaeth cynrychiolaeth wrth wraidd y Senedd hon, lle mae'r pleidleisiau'n fwy cyfartal. Gallwn lunio Senedd sy'n addas ar gyfer heddiw ac sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Mae'r achos dros newid yn fater brys; mae'n hanfodol, ac mae modd ei gyflawni cyn 2026. Ddirprwy Lywydd, edrychaf ymlaen at glywed gan Aelodau eraill.

Therefore, in looking forward to Members' contributions today, let me conclude by saying that this report is far from the end of the journey to delivering Senedd reform. The Welsh Government Bill to make change happen will need to be addressed without delay. We will then have further opportunities to scrutinise that legislation, but today we must take the first step.

Today, we can provide a clear mandate for the Welsh Government to deliver the legislation needed and to set out a clear pathway for reforming our Senedd. We can choose to give the people of Wales a stronger voice and include diversity, representation and inclusion at the heart of this Senedd, where the votes are more equal. We can make a Senedd that is fit for today and, also, fit for the future. The case for change is urgent; it is essential and it is achievable before 2026. Dirprwy Lywydd, I look forward to hearing from other Members.

16:10

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Galwaf ar Darren Millar i gynnig gwelliannau 1 a 2 a gyflwynwyd yn ei enw ei hun.

I have selected the two amendments to the motion. I call on Darren Millar to move amendments 1 and 2 tabled in his name.

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn gresynu at y datganiad sefyllfa ar ddiwygio'r Senedd gan Lywodraeth Cymru ar 10 Mai 2022 a oedd yn tanseilio annibyniaeth a gwaith y pwyllgor.

Amendment 1—Darren Millar

Delete point 2 and replace with:

Regrets the position statement on Senedd reform by the Welsh Government on 10 May 2022 which undermined the independence and work of the committee.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn gresynu at y ffaith na fyddai'r system bleidleisio a gynigir gan y pwyllgor yn caniatáu i bleidleiswyr bleidleisio dros ymgeisydd unigol o'u dewis.   

Amendment 2—Darren Millar

Add as new point after point 2 and renumber accordingly:

Regrets that the voting system proposed by the committee would not permit voters to vote for an individual candidate of their choice. 

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to the Chair of the committee for his kind words about my participation in it. I do move the amendments, which have been tabled in my name, and it will come as no surprise whatsoever to anybody in this Chamber that we will be voting against the motion before us today, because we cannot countenance, on the Welsh Conservative benches, supporting an increase in the number of Senedd Members, and a significant reform to the change in the way that Members of this Senedd are elected, without the people of Wales clearly having a say. I've said it many times before and I'll say it again—I said it earlier on today—Wales needs more doctors, dentists, nurses and teachers, not more politicians, and we need a Welsh Government that is focused like a laser beam on addressing the pressing issues that we have in our health service, our education system and our economy, helping people with the cost-of-living challenges that they are facing, supporting businesses as they recover from the pandemic, and helping people get access to the medical appointments that they need. [Interruption.] I'll happily take an intervention.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei eiriau caredig am fy nghyfranogiad ynddo. Cynigiaf y gwelliannau, sydd wedi'u cyflwyno yn fy enw i, ac ni fydd yn syndod o gwbl i neb yn y Siambr hon y byddwn yn pleidleisio yn erbyn y cynnig sydd ger ein bron heddiw, oherwydd ni allwn gefnogi, ar feinciau'r Ceidwadwyr Cymreig, cynnydd yn nifer yr Aelodau o'r Senedd, a diwygiad sylweddol i'r newid yn y ffordd y caiff Aelodau'r Senedd hon eu hethol, heb i bobl Cymru gael dweud eu barn yn glir. Rwyf wedi'i ddweud droeon o'r blaen ac fe'i dywedaf eto—rwyf wedi'i ddweud yn gynharach heddiw—mae ar Gymru angen mwy o feddygon, deintyddion, nyrsys ac athrawon, nid mwy o wleidyddion, ac mae arnom angen Llywodraeth Cymru sy'n canolbwyntio'n llwyr ar fynd i'r afael â'r problemau dwys sydd gennym yn ein gwasanaeth iechyd, ein system addysg a'n heconomi, ar helpu pobl gyda'r heriau costau byw y maent yn eu hwynebu, ar gefnogi busnesau wrth iddynt ymadfer yn sgil y pandemig, ac ar helpu pobl i gael mynediad at yr apwyntiadau meddygol sydd eu hangen arnynt. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad.

16:15

I believe the Chair was very generous about your numerous, I think he said, interventions in the committee. Those of us who've sat on committees with you are used to your interventions in these matters, of course. How many times did you argue for a referendum?

Credaf fod y Cadeirydd yn hael iawn am eich ymyriadau niferus, rwy'n credu mai dyna a ddywedodd, yn y pwyllgor. Mae'r rheini ohonom sydd wedi bod yn aelodau o bwyllgorau gyda chi wedi arfer â'ch ymyriadau yn y materion hyn, wrth gwrs. Sawl gwaith y gwnaethoch chi ddadlau o blaid refferendwm?

The issue of a referendum comes at the end of the discussions and deliberations, does it not? And we are at that point where recommendations have been made by the committee, and it's at that point, when you look at the significant changes that have been recommended, that you have to accept that the public of Wales have not had their say.

Now, we acknowledge that there is a majority in this Chamber in favour of Senedd reform. We've been honest enough to accept that that is the position, and it's on that basis that we took part in this committee's proceedings, that I was appointed to that committee in order to represent the Conservatives. We took part in that process because we were told that there was a genuine opportunity to shape its work, to shape the recommendations that would emerge from it. But it became abundantly clear to me, on 10 May, following the publication of a statement by the First Minister and the leader of Plaid Cymru, which was issued to the press first before it was circulated to Members of this Senedd, entirely disrespectfully, that the faith that we had placed in that process was utterly misplaced, because the conclusions in the report before us were effectively the same set of instructions that were issued by the First Minister and the leader of Plaid Cymru. They simply regurgitate, effectively, in the executive summary, the list of requests and demands that were made in the, frankly, grubby backroom deal that the leader of Plaid did with the First Minister.

I ask everybody in this Chamber: what on earth is the purpose of this Senedd setting up committees, appointing Members, appointing clerks, appointing legal advisers and researchers, taking oral and written evidence from people, carefully considering that evidence, fleshing out some ideas, and then not being able to complete its work because the rug is pulled from under your feet right at the end of the process? Because that is what happened, and it was despicable, frankly, in terms of that behaviour. It was disrespectful to the committee, an insult to this institution, and in fact, the behaviour of the First Minister and the leader of Plaid undermines the very Parliament that they are saying they want to strengthen. What on earth is the point of that?

Now, we all know, in this Chamber, that the overwhelming majority of members of the public do not support an increase in the size of the Senedd. That is why you guys are so terrified of having a referendum on this matter. If you really believed that the public would support this package of reforms, you would put it to the people and allow them to have their say. The Labour Party wasn't even brave enough to set out its ideas in its manifesto. I'll read the quote on Senedd reform from your manifesto to you, to remind you, because I know that, probably, most of you didn't read your manifesto yourselves. It said this—. It said this and I will quote. It's on page 64. This is what it said:

'We will build on the work of the Senedd Committee on electoral reform...and develop proposals to improve the representation of the people of Wales in their Parliament.'

It said nothing, nothing whatsoever, about more Members. It said nothing whatsoever about scrapping the voting system. Nothing whatsoever about gender quotas. And there was no reference whatsoever to taking away the opportunity for members of the public to vote for an individual candidate of their choice.

Now, at least Plaid Cymru's manifesto was more honest. To be fair to Plaid Cymru—. And it took me a long time to find the reference, by the way, in your 100-odd-page manifesto. I can tell you, it's very, very good reading for insomniacs. I finally got to the page, it was on page 117, and it said this:

'We will...implement the recommendations of the Expert Panel on Assembly Electoral Reform, in particular',

it said,

'in particular on Single Transferable Voting, gender quotas and expanding the Senedd.'

So, there was at least some mention of expanding the Senedd and gender quotas, but, of course, they've abandoned their pledge to introduce, in particular, STV—this particular reference that they felt most strongly about in that particular report. So, if people who voted Labour didn't vote for the proposals in the committee's report today because they weren't referenced, and if Plaid's manifesto commitment was significantly different in terms of the voting system than the deal—the backroom deal, in those dark corridors of power that Adam Price likes to hang around in—if the deal that was done was significantly different, then there is absolutely no public mandate whatsoever to introduce these changes. I appreciate that you might have a different view, and that's why I said, 'Put it to the public.' We're prepared to test the public and if the public vote for it, we will back it 100 per cent, just as we did when it came to Brexit, because we respect democracy, unlike you.

So, let's have a look at what happened in the past when it came to the ability to change the voting system. Of course, the UK Government, Jenny Rathbone—I can see you're paying great attention—the UK Government, Jenny Rathbone, gave the opportunity to the people of Wales and the whole of the UK to vote on proposals to change the voting system, to scrap first-past-the-post and introduce the AV system, the alternative vote system of elections. [Interruption.] I'm happy to take an intervention. Would you like to make an intervention? [Interruption.] I'll happily take an intervention. Come on.

Mae mater refferendwm yn dod ar ddiwedd y trafodaethau a'r ystyriaethau, onid yw? Ac rydym ar y pwynt lle mae argymhellion wedi'u gwneud gan y pwyllgor, a phan edrychwch ar y newidiadau sylweddol sydd wedi'u hargymell, dyna pryd y mae'n rhaid ichi dderbyn nad yw'r cyhoedd yng Nghymru wedi cael dweud eu barn.

Nawr, rydym yn cydnabod bod mwyafrif yn y Siambr hon o blaid diwygio'r Senedd. Rydym wedi bod yn ddigon gonest i dderbyn mai dyna'r sefyllfa, ac ar y sail honno y cymerasom ran yn nhrafodion y pwyllgor hwn, ac ar y sail honno y cefais fy mhenodi i'r pwyllgor hwnnw er mwyn cynrychioli'r Ceidwadwyr. Cymerasom ran yn y broses honno oherwydd dywedwyd wrthym fod cyfle gwirioneddol i siapio ei waith, i siapio'r argymhellion a fyddai'n deillio ohono. Ond daeth yn gwbl glir i mi, ar 10 Mai, yn dilyn cyhoeddi datganiad gan y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru, a gyhoeddwyd i'r wasg yn gyntaf cyn iddo gael ei ddosbarthu i Aelodau'r Senedd hon, yn gwbl amharchus, ein bod wedi camymddiried yn y broses honno, oherwydd roedd y casgliadau yn yr adroddiad ger ein bron yr un peth i bob pwrpas â'r cyfarwyddiadau a gyhoeddwyd gan y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru. Yn y cytundeb gweithredol, nid ydynt ond yn ailddweud, i bob pwrpas, y rhestr o geisiadau a galwadau a wnaed yn y fargen ystafell gefn byglyd a wnaeth arweinydd Plaid Cymru gyda'r Prif Weinidog.

Gofynnaf i bawb yn y Siambr hon: beth ar y ddaear yw diben sefydlu pwyllgorau yn y Senedd hon, penodi Aelodau, penodi clercod, penodi ymchwilwyr a chynghorwyr cyfreithiol, casglu tystiolaeth lafar ac ysgrifenedig gan bobl, ystyried y dystiolaeth honno'n ofalus, rhoi cnawd ar rai syniadau, ac yna methu cwblhau ei waith oherwydd bod y tir yn cael ei dynnu o dan eich traed ar ddiwedd y broses? Oherwydd dyna a ddigwyddodd, ac roedd yr ymddygiad hwnnw'n warthus a dweud y gwir. Roedd yn amharchus i'r pwyllgor, yn sarhad ar y sefydliad hwn, ac mewn gwirionedd, mae ymddygiad y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru yn tanseilio'r union Senedd y maent yn dweud eu bod eisiau ei chryfhau. Beth ar y ddaear yw pwynt hynny?

Nawr, rydym i gyd yn gwybod, yn y Siambr hon, nad yw'r mwyafrif llethol o aelodau'r cyhoedd yn cefnogi cynnydd ym maint y Senedd. Dyna pam eich bod yn arswydo cymaint rhag cael refferendwm ar y mater hwn. Pe baech yn credu mewn gwirionedd y byddai'r cyhoedd yn cefnogi'r pecyn hwn o ddiwygiadau, byddech yn rhoi'r dewis i'r bobl ac yn caniatáu iddynt ddweud eu barn. Nid oedd y Blaid Lafur yn ddigon dewr i nodi ei syniadau yn ei maniffesto hyd yn oed. Fe ddarllenaf y dyfyniad ar ddiwygio'r Senedd yn eich maniffesto i chi, i'ch atgoffa, oherwydd gwn na wnaeth y rhan fwyaf ohonoch, mae'n debyg, ddarllen eich maniffesto eich hun. Roedd yn dweud hyn—. Roedd yn dweud hyn ac rwyf am ddyfynnu. Mae ar dudalen 64. Dyma a ddywedodd:

'Byddwn yn adeiladu ar waith Pwyllgor y Senedd ar ddiwygio etholiadol... ac yn datblygu cynigion i wella cynrychiolaeth pobl Cymru yn eu Senedd.'

Nid oedd yn dweud unrhyw beth, dim byd o gwbl, am fwy o Aelodau. Nid oedd yn dweud unrhyw beth o gwbl am ddileu'r system bleidleisio. Dim byd o gwbl am gwotâu rhywedd. Ac nid oedd unrhyw gyfeiriad o gwbl at ddileu'r cyfle i aelodau'r cyhoedd bleidleisio dros ymgeisydd unigol o'u dewis.

Nawr, o leiaf roedd maniffesto Plaid Cymru yn fwy gonest. A bod yn deg â Phlaid Cymru—. A chymerodd amser hir imi ddod o hyd i'r cyfeiriad, gyda llaw, yn eich maniffesto sydd oddeutu 100 tudalen o hyd. Gallaf ddweud wrthych ei fod yn ddeunydd darllen da iawn ar gyfer pobl sy'n methu cysgu. Cyrhaeddais y dudalen o'r diwedd, tudalen 117, ac roedd yn dweud hyn:

'Byddwn ni’n gweithredu argymhellion y Panel Arbenigol ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad, yn benodol',

meddai,

'yn benodol ar y Bleidlais Sengl Drosglwyddadwy, cwotâu rhywedd, ac ehangu’r Senedd.'

Felly, roedd rhywfaint o sôn o leiaf am ehangu'r Senedd a chwotâu rhywedd, ond wrth gwrs, maent wedi rhoi'r gorau i'w haddewid i gyflwyno, yn arbennig, pleidlais sengl drosglwyddadwy—y cyfeiriad penodol hwn yr oeddent yn teimlo'n gryf iawn yn ei gylch yn yr adroddiad penodol hwnnw. Felly, os nad oedd pobl a bleidleisiodd dros Lafur yn pleidleisio o blaid y cynigion yn adroddiad y pwyllgor heddiw am na chyfeiriwyd atynt, ac os oedd ymrwymiad maniffesto Plaid Cymru yn wahanol iawn o ran y system bleidleisio i'r hyn a oedd yn y fargen—y fargen ystafell gefn, yn y coridorau pŵer tywyll y mae Adam Price yn hoffi treulio'i amser ynddynt—os oedd y fargen a wnaed yn wahanol iawn, nid oes unrhyw fandad cyhoeddus o gwbl i gyflwyno'r newidiadau hyn. Rwy'n sylweddoli y gallai fod gennych farn wahanol, a dyna pam y dywedais, 'Rhowch y dewis i'r cyhoedd.' Rydym yn barod i brofi'r cyhoedd ac os bydd y cyhoedd yn pleidleisio drosto, byddwn yn ei gefnogi 100 y cant, yn union fel y gwnaethom gyda Brexit, oherwydd rydym yn parchu democratiaeth, yn wahanol i chi.

Felly, gadewch inni edrych ar yr hyn a ddigwyddodd yn y gorffennol o ran y gallu i newid y system bleidleisio. Wrth gwrs, rhoddodd Llywodraeth y DU, Jenny Rathbone—gallaf weld eich bod yn talu sylw mawr—rhoddodd Llywodraeth y DU, Jenny Rathbone, gyfle i bobl Cymru a'r DU gyfan bleidleisio ar gynigion i newid y system bleidleisio, i gael gwared ar y system cyntaf i'r felin a chyflwyno'r system pleidlais amgen ar gyfer etholiadau. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad. A hoffech wneud ymyriad? [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad. Dewch.

16:20

Is he aware of the turnout? What was the turnout for that AV referendum?

A yw'n ymwybodol o'r nifer a bleidleisiodd? Beth oedd y nifer a bleidleisiodd ar gyfer y refferendwm hwnnw ar y bleidlais amgen?

I haven't got a note of the turnout.

Nid oes gennyf nodyn o'r nifer a bleidleisiodd.

What I do have a note of—[Interruption.]—what I do have a note of is the result, and two thirds of people in Wales rejected wholeheartedly abandoning the first-past-the-post system. Two thirds of the people who voted rejected that idea, and that is why they must have the opportunity to vote and say whether they want to reject first-past-the-post here in the Senedd. Because the ability for people to vote for a person, not just a party, is very, very important, and that's why these closed list systems, frankly, are inappropriate. There are other ways—there are other ways—assuming that you want to introduce a list-based system, and we explored these in the committee. We explored these in the committee. If you want to introduce a list-based system, then why not introduce a flexible list-based system? There's a slight reference to it in the report. There's no explanation as to why that system was abandoned. I'll tell you why it was abandoned, because that was not the deal that was struck between the two individuals that seemed to be instructing their party members on the way that these things are going to work out. It's not a good system for democracy; flexible lists allow people to vote for either a party or a person. They are much, much better.

We also have concerns about the recommendation in this report for gender quotas, and I have concerns for two reasons: (1) it could scupper your Bill completely, because it could well be—. In fact, we were told—the legal advice to us was that it would be outside the competence of the Senedd to be able to legislate for gender quotas. That's one reason why that shouldn't go forward in any package of reforms, because equal opportunities are an entirely reserved matter to the UK Parliament. The second reason that we do not support or advocate gender quotas is because they promote one aspect of diversity over another. It doesn't address issues of diversity—[Interruption.] It doesn't address issues—. I'm happy to take an intervention. Would you like to make an intervention? [Interruption.] Would you like to make an intervention? Yes.

Ond mae gennyf nodyn o—[Torri ar draws.]—mae gennyf nodyn o'r canlyniad, a gwrthododd dwy ran o dair o bobl Cymru gael gwared ar y system cyntaf i'r felin. Gwrthododd dwy ran o dair o'r bobl a bleidleisiodd y syniad hwnnw, a dyna pam y mae'n rhaid iddynt gael cyfle i bleidleisio a dweud a ydynt am wrthod y system cyntaf i'r felin yma yn y Senedd. Oherwydd mae'r gallu i bobl bleidleisio dros unigolyn, nid plaid yn unig, yn bwysig iawn, a dyna pam fod y systemau rhestrau caeedig hyn yn amhriodol a dweud y gwir. Mae yna ffyrdd eraill—mae yna ffyrdd eraill—gan ragdybio eich bod am gyflwyno system sy'n seiliedig ar restr, a buom yn archwilio'r rhain yn y pwyllgor. Buom yn archwilio'r rhain yn y pwyllgor. Os ydych am gyflwyno system sy'n seiliedig ar restr, beth am gyflwyno system hyblyg sy'n seiliedig ar restr? Mae cyfeiriad bychan ato yn yr adroddiad. Nid oes esboniad pam y diystyrwyd y system honno. Fe ddywedaf wrthych pam y'i diystyrwyd, am nad dyna'r fargen a gafodd ei tharo rhwng y ddau unigolyn a oedd i'w gweld yn cyfarwyddo aelodau eu pleidiau ar y ffordd y bydd y pethau hyn yn gweithio. Nid yw'n system dda ar gyfer democratiaeth; mae rhestrau hyblyg yn caniatáu i bobl bleidleisio dros blaid neu unigolyn. Maent yn llawer gwell.

Mae gennym bryderon hefyd ynglŷn â'r argymhelliad yn yr adroddiad hwn ar gyfer cwotâu rhywedd, ac mae gennyf bryderon am ddau reswm: (1) gallai ddifetha eich Bil yn llwyr, oherwydd gallai fod—. Yn wir, dywedwyd wrthym—y cyngor cyfreithiol i ni oedd y byddai gallu deddfu ar gyfer cwotâu rhywedd y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd. Dyna un rheswm pam na ddylai hynny fod yn rhan o unrhyw becyn o ddiwygiadau, oherwydd mae cyfle cyfartal yn fater a gadwyd yn ôl yn llwyr i Senedd y DU. Yr ail reswm pam nad ydym yn cefnogi nac yn hybu cwotâu rhywedd yw eu bod yn hyrwyddo un agwedd ar amrywiaeth dros un arall. Nid yw'n mynd i'r afael â materion amrywiaeth—[Torri ar draws.] Nid yw'n mynd i'r afael â materion—. Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad. A hoffech chi wneud ymyriad? [Torri ar draws.] A hoffech chi wneud ymyriad? Iawn.

So, if there were no compulsory gender quotas in our Bill, would the Conservative Party consider following the example of the Labour Party in Wales, which is to have had gender balance ever since the Senedd was first founded?

Felly, pe na bai cwotâu rhywedd gorfodol yn ein Bil, a fyddai'r Blaid Geidwadol yn ystyried dilyn esiampl y Blaid Lafur yng Nghymru, a chael cydbwysedd rhwng y rhywiau ers sefydlu'r Senedd?

The Conservative Party is a meritocracy. We believe—[Interruption.] We believe—[Interruption.]

Mae'r Blaid Geidwadol yn feritocratiaeth. Credwn—[Torri ar draws.] Credwn—[Torri ar draws.]

16:25

I would like to hear the conclusion of the Member's contribution, and he is aware of the timescale as well.

Hoffwn glywed diwedd cyfraniad yr Aelod, ac mae'n ymwybodol o'r amser hefyd.

We believe—[Interruption.] I've taken a number of interventions.

Credwn—[Torri ar draws.]  Rwyf wedi derbyn nifer o ymyriadau.

We believe that people should be selected as candidates not because of their gender, or their race, or their religion, or their disability, but because of their qualities and merits as candidates. That is our firm belief. And I ask the question as well: why do we actually need to take any action on that front when you look at the fact that the Senedd actually had 50:50—[Interruption.]—actually had 50:50 representation?

Credwn y dylid dewis pobl fel ymgeiswyr nid oherwydd eu rhywedd, na'u hil, na'u crefydd, na'u hanabledd, ond oherwydd eu cryfderau a'u rhinweddau fel ymgeiswyr. Dyna ein cred gadarn. A gofynnaf y cwestiwn hefyd: pam fod angen inni gymryd unrhyw gamau yn hynny o beth o ystyried bod y Senedd wedi cael cynrychiolaeth 50:50—[Torri ar draws.]—cynrychiolaeth 50:50 mewn gwirionedd?

I would like Members to be a little bit more quiet, please. I like to listen to the contributions. We have a very long debate and lots of Members wishing to speak. The longer you take in making such noise, then fewer Members will be able to speak. 

Hoffwn i'r Aelodau fod ychydig yn dawelach, os gwelwch yn dda. Rwy'n hoffi gwrando ar y cyfraniadau. Mae gennym ddadl hir iawn a llawer o Aelodau sy'n dymuno siarad. Po hiraf y byddwch yn gwneud y fath sŵn, y lleiaf o Aelodau a fydd yn gallu siarad. 

We must remember that the existing system of elections has delivered 50:50 representation on a gender basis in this Senedd in the past. And on that basis, there's no actual need to take this particular action. So, why on earth would this Welsh Government want to embark upon a journey that is going to end in the Supreme Court on the current basis of the devolution settlement? Because that's where it's going to end up, and it could scupper completely any delivery of Senedd reform in the future.

So, in summary, I just want to say this: there is no public mandate for these changes. The financial costs are likely to be very significant. The proposals will curtail public choice at elections and sever the direct accountability between named individuals and their constituents. It will amount to a power grab by political parties, because, at the end of the day, the candidates will be more accountable to them because of their position on the list than the public that we are here, supposedly, to serve. And these proposals will pit, I regret, one aspect of diversity against another. And for these reasons, I urge Members to vote against the proposal and to support the amendments tabled in my name.

Rhaid inni gofio bod y system bresennol o etholiadau wedi sicrhau cynrychiolaeth o 50:50 ar sail rhywedd yn y Senedd hon yn y gorffennol. Ac ar y sail honno, nid oes gwir angen cymryd y camau penodol hyn. Felly, pam ar y ddaear y byddai'r Llywodraeth hon yng Nghymru eisiau dechrau ar daith a ddaw i ben yn y Goruchaf Lys ar sail bresennol y setliad datganoli? Oherwydd dyna lle y daw i ben, a gallai lwyr ddifetha unrhyw waith ar ddiwygio'r Senedd yn y dyfodol.

Felly, i grynhoi, rwyf eisiau dweud hyn: nid oes mandad cyhoeddus ar gyfer y newidiadau hyn. Mae'r costau ariannol yn debygol o fod yn sylweddol iawn. Bydd yr argymhellion yn cyfyngu ar ddewis y cyhoedd mewn etholiadau ac yn torri'r atebolrwydd uniongyrchol rhwng unigolion a enwir a'u hetholwyr. Bydd yn gyfystyr â hawlio pŵer gan bleidiau gwleidyddol, oherwydd, yn y pen draw, bydd yr ymgeiswyr yn fwy atebol iddynt hwy oherwydd eu safle ar y rhestr na'r cyhoedd yr ydym ni i fod yma i'w gwasanaethu. Ac mae arnaf ofn y bydd y cynigion hyn yn gosod un agwedd ar amrywiaeth yn erbyn un arall. Ac am y rhesymau hyn, rwy'n annog yr Aelodau i bleidleisio yn erbyn y cynnig ac i gefnogi'r gwelliannau a gyflwynwyd yn fy enw i.

Mae'r Senedd hon yn iau na phob un o'i Haelodau etholedig. Ond yn y cyfnod byr yma, mae'r sefydliad yma wedi datblygu yn anhygoel. Rŷn ni'n anghofio bod y Cynulliad cyntaf gyda llai o gyfrifoldebau cyllidol na chynghorau cymunedol. Diolch byth, rŷn ni wedi symud ymlaen o fodelau cynnar y Senedd hon a welodd Weinidogion yn eistedd ar bwyllgorau. Ac eto, er gwaethaf hynny i gyd, mae'r Senedd yn parhau i fod yn llai nag wyth o'n hawdurdodau lleol. Mae gan Gyngor Caerdydd, er enghraifft, 79 aelod—19 o aelodau'n fwy na'n Senedd genedlaethol.

This Senedd is younger than all of its elected Members. And yet, in that short space of time, this institution has developed significantly. We forget that the first Assembly had fewer fiscal responsibilities than community councils. Thank goodness, we have moved away from the early Senedd models that saw Ministers sitting on committees. And yet, despite this, the Senedd is still smaller than eight of our local authorities. Cardiff Council, for example, has 79 members—19 more members than our national Parliament.

Or let me put it in a different way. There are over twice as many Tory MPs without confidence in the Prime Minister than there are of Senedd Members sitting here.

Lord Thomas of Cwmgiedd never refers to the devolution settlement in Wales because its been anything but settled. We've had at least four different versions. There are only two constants in the history of Welsh devolution. One is sitting next to me: the continued presence of four of my esteemed colleagues. Llywydd, if you'd served in each iteration of the Icelandic Parliament, you'd be over 1,000 years old by now. The other constant, of course, is the Senedd size. Despite the development from a glorified local government into today's modern Parliament, we have seen the Senedd remain exactly the same size. I could bring all the reports that Huw Irranca-Davies mentioned to this Siambr that have demonstrated the need for more Members, for proper scrutiny, but I wouldn't be able to carry them all in, they'd be too heavy for me. But they all agree that a larger Senedd is necessary to make life more difficult for people on those benches—to scrutinise the Welsh Government more effectively and more efficiently.

Now, some people have criticised my party that these proposals do not go far enough, and they are right—they don't go far enough. We would prefer a single transferrable vote system. However, as Huw Irranca-Davies said—[Interruption.] No, I won't take an intervention; you'll have plenty of time to talk. As Huw Irranca-Davies said, this is work in progress, as the story of Welsh devolution has been from the beginning. 

The ability of the closed list system to ensure gender equality is an excellent step forward. Our Senedd was the first legislature in the world to have gender parity and I look forward to that happening again in the next Senedd. And I hear the Conservatives talking against gender quotas—looking at those benches, I wonder why they are against gender quotas. And whilst the reforms may not go as far as we would like, sometimes, one needs to compromise to move things forward. If Members—well, some of us who can remember; maybe Luke Fletcher can't remember—cast their minds back to 1997, Plaid Cymru wanted to go much further than the proposals put forward by the New Labour Government, but we were willing to compromise, because we had to acknowledge that the people of Wales had voted for four Plaid MPs rather than the 40—Alun Davies was not successful for us in Cynon Valley in that election. [Laughter.]

Neu gadewch i mi ei ddweud mewn ffordd wahanol. Mae dros ddwywaith cymaint o Aelodau Seneddol Torïaidd wedi colli hyder yn y Prif Weinidog nag sydd o Aelodau'r Senedd yn eistedd yma.

Nid yw'r Arglwydd Thomas o Gwmgïedd byth yn cyfeirio at y setliad datganoli yng Nghymru am nad yw erioed wedi'i setlo. Rydym wedi cael o leiaf pedwar fersiwn gwahanol. Dim ond dau beth sy'n barhaus yn hanes datganoli yng Nghymru. Mae un yn eistedd wrth fy ymyl: presenoldeb parhaus pedwar o fy nghyd-Aelodau uchel eu parch. Lywydd, pe baech wedi gwasanaethu ym mhob iteriad o Senedd Gwlad yr Iâ, byddech dros 1,000 oed erbyn hyn. Yr elfen barhaus arall, wrth gwrs, yw maint y Senedd. Er y datblygiad o fod yn llywodraeth leol estynedig i fod yn Senedd fodern fel sydd gennym heddiw, rydym wedi gweld y Senedd yn aros yn union yr un faint. Gallwn ddod â'r holl adroddiadau a grybwyllodd Huw Irranca-Davies i'r Siambr hon, yr adroddiadau sydd wedi dangos yr angen am fwy o Aelodau er mwyn sicrhau craffu priodol, ond ni fyddwn yn gallu eu cario i gyd i mewn, byddent yn rhy drwm i mi. Ond maent i gyd yn gytûn fod angen Senedd fwy i wneud bywyd yn anos i bobl ar y meinciau hynny—i graffu ar Lywodraeth Cymru yn fwy effeithiol ac yn fwy effeithlon.

Nawr, mae rhai pobl wedi beirniadu fy mhlaid nad yw'r cynigion hyn yn mynd yn ddigon pell, ac maent yn iawn—nid ydynt yn mynd yn ddigon pell. Byddai'n well gennym gael system bleidlais sengl drosglwyddadwy. Fodd bynnag, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies—[Torri ar draws.] Na, nid wyf am dderbyn ymyriad; bydd gennych ddigon o amser i siarad. Fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, mae hwn yn waith sy'n mynd rhagddo, fel y mae hanes datganoli yng Nghymru wedi bod o'r dechrau.

Mae gallu system rhestrau caeedig i sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn gam rhagorol ymlaen. Ein Senedd oedd y ddeddfwrfa gyntaf yn y byd i sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau ac edrychaf ymlaen at weld hynny'n digwydd eto yn y Senedd nesaf. A chlywaf y Ceidwadwyr yn siarad yn erbyn cwotâu rhywedd—o edrych ar y meinciau hynny, tybed pam eu bod yn erbyn cwotâu rhywedd. Ac er nad yw'r diwygiadau'n mynd mor bell ag yr hoffem weithiau o bosibl, mae angen cyfaddawdu i symud pethau yn eu blaenau. Os yw'r Aelodau'n cofio—wel, gall rhai ohonom gofio; efallai na all Luke Fletcher gofio—yn ôl ym 1997, roedd Plaid Cymru eisiau mynd yn llawer pellach na'r cynigion a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Lafur Newydd, ond roeddem yn barod i gyfaddawdu, oherwydd roedd yn rhaid inni gydnabod bod pobl Cymru wedi pleidleisio dros bedwar Aelod Plaid Cymru yn hytrach na'r 40—ni lwyddodd Alun Davies ar ein rhan yng Nghwm Cynon yn yr etholiad hwnnw. [Chwerthin.]

Mae'n werth atgoffa fy ffrindiau ar y meinciau gyferbyn o ambell ffaith hanesyddol. Cafodd y Ceidwadwyr eu dileu oddi ar y map etholiadol yn 1997—y tro cyntaf ers y landslide Rhyddfrydol yn 1906. Dyddiau da, yntefe, Jane Dodds? Ni lwyddodd y Torïaid i gael comeback yn San Steffan tan wyth mlynedd yn ddiweddarach, yn 2005, a chymorth mawr i'r comeback hynny oedd yr Aelodau Torïaidd a chawsant eu hethol yn y ddau etholiad Cynulliad cyntaf yn 1999 a 2003. A bryd hynny, croesawodd y Ceidwadwyr eu Cymreictod a'i natur unigryw ac roedden nhw'n cefnogi datganoli trwy air ond hefyd trwy eu gweithredoedd.

It's worth reminding my friends on the benches opposite of some historical facts. The Conservatives were wiped off the electoral map in Wales in 1997—the first time since the Liberal Party landslide in 1906. They were good days, weren't they, Jane Dodds? The Tories did not stage a comeback at Westminster until eight years later in 2005, and a great help for that comeback were the Tory Members who were elected in the first two Assembly elections in 1999 and 2003. At that time, the Conservatives welcomed their Welshness and its unique nature and they supported devolution through words and also through deeds.

Andrew R.T. Davies recently said in the Conservative Party conference that they need to put on the red jersey in Wales. Well, Andrew, backing a stronger Senedd would be a good start for that.

Yn ddiweddar, dywedodd Andrew R.T. Davies yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol fod angen iddynt wisgo’r crys coch yng Nghymru. Wel, Andrew, byddai cefnogi Senedd gryfach yn ddechrau da i hynny.

Cyn hir, byddwn yn colli 20 y cant o'n cynrychiolwyr yn San Steffan. Nôl yn 2016, gwnaeth un o fy rhagflaenwyr, y Ceidwadwr David Melding, lansio pamffled ar y cyfle i greu rhagor o Aelodau Cynulliad trwy dorri nifer yr Aelodau Seneddol yn San Steffan.

Before long we will lose 20 per cent of our representatives in Westminster. Back in 2016, one of my predecessors, the Conservative David Melding, launched a pamphlet on the opportunity to create more Assembly Members by cutting the number of Welsh MPs in Westminster.

The report argued that, because of a cut in the number of Westminster Members, we could increase our numbers here without a negative effect on the public purse. Professor Russell Deacon went forward and he said, as one of the authors of the report, that there's a potential Brexit bonus in this—that truly elusive creature that you lot haven't been able to find yet—a Brexit bonus that the loss of Members of the European Parliament could provide a fiscal bridge to ensuring more Senedd Members. It's therefore disappointing that the Conservatives, who must hear 'Brexit bonus' and 'levelling up' in their sleep by now, aren't behind a potential Brexit bonus here that would actually make a difference. Perhaps if we put the financial benefits of scrutiny into shillings and farthings, you might actually understand.

Roedd yr adroddiad yn dadlau, oherwydd toriad yn nifer yr Aelodau yn San Steffan, y gallem gynyddu ein niferoedd yma heb gael effaith negyddol ar bwrs y wlad. Aeth yr Athro Russell Deacon yn ei flaen a dywedodd, fel un o awduron yr adroddiad, fod bonws posibl yn hyn yn sgil Brexit—y creadur gwirioneddol brin hwnnw nad ydych wedi gallu dod o hyd iddo eto—bonws yn sgil Brexit, y gallai colli Aelodau o Senedd Ewrop ddarparu pont gyllidol i sicrhau mwy o Aelodau o’r Senedd. Mae'n siomedig felly nad yw'r Ceidwadwyr, y mae'n rhaid eu bod yn clywed 'bonws Brexit' a 'chodi'r gwastad' yn eu cwsg bellach, yn cefnogi bonws Brexit posibl yma a fyddai wir yn gwneud gwahaniaeth. Pe baem yn disgrifio buddion ariannol craffu mewn sylltau a ffyrlingau, efallai y byddech yn deall.

Os ydyn ni am drafod yn fanylach y gost wleidyddol, efallai y gall y Ceidwadwyr gael gair gyda'u ffrind nhw y Prif Weinidog—wel, y Prif Weinidog am nawr beth bynnag—Boris Johnson. Fel clywon ni, dros 80 o apwyntiadau i Dŷ'r Arglwyddi, a rhai ohonynt yn erbyn cyngor y comisiwn penodiadau—dyna beth sydd gyda ni yn San Steffan.

Rŷn ni i gyd yn gwybod bod rôl craffu'r ddeddfwrfa yn hynod bwysig i ddemocratiaeth iach. Dwi'n hoff iawn o eiriau doeth Sir Paul Silk: 

'Rhaid wrth graffu da i gael deddfwriaeth dda, ac mae deddfwriaeth dda yn talu amdani ei hun.'

Mae angen Senedd gyda'r adnoddau priodol i graffu—i graffu ar dros £17 biliwn o wariant bob blwyddyn, i graffu ar ddeddfwriaeth sylweddol, a chynnal ymchwiliadau sy'n gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl Cymru.

If we want to discuss in more detail the cost of politicians, maybe the Conservatives can have a word with their friend the Prime Minister—well, the Prime Minister for the time being—Boris Johnson. As we heard, more than 80 appointments to the House of Lords, and some of those against the advice of the appointments commission—that is what we have now in Westminster.

We all know that the scrutiny role of the legislature is vital to a healthy democracy. I'm very fond of the wise words of Sir Paul Silk: 

'Good scrutiny means good legislation, and good legislation pays for itself.'

We need a Senedd with the appropriate resources to scrutinise—to scrutinise over £17 billion of expenditure every year, to scrutinise significant legislation, and to conduct inquiries into the issues that matter to the people of Wales.

This is a case of levelling up the Senedd so that it fits the modern, confident, self-governing Wales of today. The number 96 will be futureproof, as Huw Irranca-Davies alluded to. Whilst Andrew R.T. Davies performedly announces that Welsh Conservatives will always—will always—oppose devolution of justice, we know that his bosses in London will be happy to overrule him at any point. Indeed, Boris Johnson, when he was the London mayor, wanted greater powers over criminal justice devolved to him.

It was disappointing to hear the comments about a referendum from the Conservative benches. Haven't they heard of another democratic tool, a well-used democratic tool over the years—elections, the ballot box? And in the last Senedd election, the Welsh public overwhelmingly supported parties that wanted a larger, stronger Senedd. Andrew claims that his party's standing up for democracy. Well, I think it's very odd that standing up for democracy involves limiting the number of elected Members, limiting the amount of scrutiny in this place and preventing a more representative Parliament. That's a new one for me.

Mae hyn yn fater o godi’r gwastad yn y Senedd fel ei bod yn addas ar gyfer y Gymru fodern, hyderus, hunanlywodraethol sydd ohoni. Bydd y rhif 96 yn ddiogel rhag y dyfodol, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies. Er bod Andrew R.T. Davies yn cyhoeddi’n berfformiadol y bydd y Ceidwadwyr Cymreig bob amser—bob amser—yn gwrthwynebu datganoli cyfiawnder, gwyddom y bydd ei benaethiaid yn Llundain bob amser yn fwy na pharod i benderfynu'n wahanol. Yn wir, roedd Boris Johnson, pan oedd yn faer Llundain, am i fwy o bwerau dros gyfiawnder troseddol gael eu datganoli iddo.

Roedd yn siomedig clywed y sylwadau am refferendwm oddi ar feinciau’r Ceidwadwyr. Onid ydynt wedi clywed am offeryn democrataidd arall, offeryn democrataidd sydd wedi cael cryn dipyn o ddefnydd dros y blynyddoedd—etholiadau, y blwch pleidleisio? Ac yn etholiad diwethaf y Senedd, roedd y mwyafrif llethol o’r cyhoedd yng Nghymru yn cefnogi pleidiau a oedd yn dymuno cael Senedd fwy a chryfach. Mae Andrew yn honni bod ei blaid yn sefyll dros ddemocratiaeth. Wel, credaf ei bod yn rhyfedd iawn fod sefyll dros ddemocratiaeth yn golygu cyfyngu ar nifer yr Aelodau etholedig, cyfyngu ar faint o graffu a gawn yn y lle hwn ac atal Senedd fwy cynrychioliadol. Mae hynny'n rhywbeth newydd i mi.

Nid yw'r hyn sy'n cael ei gynnig heddiw yn berffaith, ond dyw natur datganoli yng Nghymru ers 1997 ddim wedi bod yn berffaith. Yn 1997, roedd rhai yn y Democratiaid Rhyddfrydol, ac ym mhlaid fi fy hun, yn dadlau doedd yr hyn a oedd yn cael ei gynnig gan Lafur ddim yn ddigon da a ddylen ni ddim cefnogi hynny, tra'r oedd eraill yn dweud, 'Wel, fe wnawn ni afael yn hyn, y cynnig amherffaith hwn, trwy obeithio ei fireinio ac adeiladu arno.'

What is being proposed today is not perfect, but the nature of devolution in Wales since 1997 has not been perfect. In 1997, some in the Liberal Democrats, and some in my own party, argued that what was being proposed by Labour wasn't good enough and that we shouldn't support that, while others said, 'Well, we will take hold of this, this imperfect proposal, in order to try and refine it and build on it.'

With hindsight, the latter group were correct—thankfully, Dafydd Wigley and Richard Livsey put their full force behind the most meagre of proposals, but one that, within a few years, had built this Parliament. 

If our nation had voted against devolution for a second time, we would have spent the last two decades as a voiceless periphery, unable to address the pandemic in a community-centred way, unable to act to protect our most vulnerable citizens, unable to withstand the full force of the disjointed, expensive and disastrous privatisation of the public services that our friends in England have suffered. The lesson, therefore, for all of us, is that, if we want to move our country forward, even if it's not the strides we want to take, we need to grasp it. Because do we want an undersized Parliament? And if 'no' is the answer, if we want to see a more progressive, a more proportional, a more diverse Parliament for Wales, then today we have a chance to take a great step forward. I, for one, despite the imperfections of Huw Irranca's report, in the new proposals, am excited and I'm honoured to vote for the new Senedd of tomorrow, not dwell in the old, inadequate one of today. Diolch yn fawr.

Wrth edrych yn ôl, yr ail grŵp a oedd yn gywir—diolch byth, rhoddodd Dafydd Wigley a Richard Livsey eu grym llwyr y tu ôl i’r cynnig teneuaf, ond un a oedd, o fewn ychydig flynyddoedd, wedi adeiladu’r Senedd hon.

Pe bai ein cenedl wedi pleidleisio yn erbyn datganoli am yr eildro, byddem wedi treulio’r ddau ddegawd diwethaf yn ddi-lais ac ar yr ymylon, heb allu mynd i’r afael â’r pandemig mewn ffordd a oedd yn canolbwyntio ar y gymuned, heb allu cymryd camau i amddiffyn ein dinasyddion mwyaf agored i niwed, a heb allu gwrthsefyll grym llawn y broses ddigyswllt, ddrud a thrychinebus o breifateiddio gwasanaethau cyhoeddus y mae ein cyfeillion yn Lloegr wedi’i dioddef. Y wers felly i bob un ohonom, os ydym am i'n gwlad wneud cynnydd, hyd yn oed os nad yw hynny ar ffurf y camau mawr yr ydym am eu cymryd, yw bod angen inni achub ar y cyfleoedd hynny. Oherwydd a ydym yn dymuno cael Senedd sy'n rhy fach? Ac os mai 'nac ydym' yw'r ateb, os ydym am weld Senedd Cymru sy'n fwy blaengar, yn fwy cyfrannol, yn fwy amrywiol, mae gennym gyfle heddiw i gymryd cam mawr tuag at hynny. O'm rhan fy hun, er gwaethaf amherffeithrwydd adroddiad Huw Irranca, yn y cynigion newydd, rwy'n edrych ymlaen ac mae'n fraint gennyf bleidleisio dros Senedd newydd ar gyfer yfory, yn hytrach nag aros yn yr hen Senedd annigonol sydd gennym heddiw. Diolch yn fawr.

16:35

In 1997, my mother was one of the north Wales representatives on the National Assembly advisory group. She talked then—and I concede that I wasn't really paying much attention—about the importance of a real democracy for Wales. So, 25 years later, I stand here to say that now is the time for us to refresh that vision of a real democracy for Wales; a democracy that is connected to the people, that can do the job we need it to do and that is reflective of the population. We can't afford to stand still. So, I would like to thank the First Minister for his vision and drive in pushing this through, and I'm grateful to have had the opportunity to take part in this cross-party process. Thank you, also, to Huw Irranca-Davies for his leadership of the committee, to my Senedd colleagues, to Commission staff and external organisations, some of whom I know are in the gallery today, for their advice and support.

You all know the areas on which I agreed and disagreed. Firstly, the areas on which I agreed. I am pleased to see the need to increase the size of the Senedd. The Welsh Liberal Democrats have long made calls for a larger Senedd, elected through a fairer voting system that ensures greater diversity, accountability and transparency. The fact is that, if we want to ensure that the Senedd does its job of scrutinising legislation and public expenditure, the Senedd and Members need the capacity to do that justice, especially given the significant shift in the lay of the land in recent years. 

Secondly, I am pleased that the committee has been able to navigate the issue of gender representation. We need to bake into the legislation measures that act as a stop-gap to ensure that we don't fall further behind. This also gives us the opportunity to put forward on other equality issues.

Now to the areas of disagreement. As the committee report makes clear, I differed on two areas from the majority of Members, including the preferred boundaries and the voting system. And this is where I also want to learn more from the Counsel General, who I believe will be responding, about the timing of the announcement from Plaid Cymru and Labour. The morning the committee was due to meet, I was very sad and disappointed that a press release was made with a totally new proposal on preferred boundaries that had never been discussed before, and, it seemed, the proposed and agreed voting system. This really undermined the cross-party work that I happen to hold very dear and which, to that date, I felt very privileged to be part of. And I recognise the sentiments of the Conservative amendment. I pay tribute to Darren Millar for staying on the committee until 10 May. Thank you, Darren. Diolch yn fawr iawn. The surprise announcement by Plaid Cymru and Labour did the committee a disservice. It prejudged the debate here today and the legislative process that will follow. It looks like a stitch-up and it feels like a stitch-up. To make an announcement before the committee published its report, and to favour proposals so different from what the evidence tells us, was a very disappointing approach.

But let me focus on the two areas I disagree on: firstly, boundaries. I welcome the fact that a boundary review will be locked in. However, in my view, opting to use and pair UK parliamentary boundaries makes very little sense from the perspective of voters. And I have to say, I am surprised that Welsh Labour and Plaid Cymru want to see Westminster-imposed boundaries at work in shaping our democracy in Wales. The Welsh Liberal Democrats' view is that constituencies should be based around local authorities, which makes sense to people in Wales, and they can relate to those. 

Ym 1997, roedd fy mam yn un o gynrychiolwyr gogledd Cymru yng ngrŵp cynghori’r Cynulliad Cenedlaethol. Soniodd bryd hynny—ac rwy'n cyfaddef nad oeddwn yn talu llawer o sylw—am bwysigrwydd gwir ddemocratiaeth i Gymru. Felly, 25 mlynedd yn ddiweddarach, rwy’n sefyll yma i ddweud mai nawr yw’r amser inni adnewyddu’r weledigaeth honno ar gyfer gwir ddemocratiaeth i Gymru; democratiaeth sy’n gysylltiedig â’r bobl, sy’n gallu gwneud y gwaith yr ydym angen iddi ei wneud ac sy’n adlewyrchu’r boblogaeth. Ni allwn fforddio aros yn ein hunfan. Felly, hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am ei weledigaeth a'i egni yn gwneud i hyn ddigwydd, ac rwy'n ddiolchgar o fod wedi cael cyfle i gymryd rhan yn y broses drawsbleidiol hon. Diolch, hefyd, i Huw Irranca-Davies am arwain y pwyllgor, i fy nghyd-Aelodau o'r Senedd, i staff y Comisiwn ac i sefydliadau allanol, y gwn fod rhai ohonynt yn yr oriel heddiw, am eu cyngor a’u cefnogaeth.

Gŵyr pob un ohonoch pa feysydd yr oeddwn yn cytuno ac yn anghytuno yn eu cylch. Yn gyntaf, y meysydd yr oeddwn yn cytuno yn eu cylch. Rwy’n falch o weld yr angen i gynyddu maint y Senedd. Mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru wedi galw ers tro am Senedd fwy, wedi’i hethol drwy system bleidleisio decach ac sy’n sicrhau mwy o amrywiaeth, atebolrwydd a thryloywder. Y ffaith amdani yw, os ydym am sicrhau bod y Senedd yn gwneud ei gwaith yn craffu ar ddeddfwriaeth a gwariant cyhoeddus, mae angen capasiti ar y Senedd a’r Aelodau i wneud cyfiawnder â hynny, yn enwedig o ystyried y newid sylweddol yn y tirlun dros y blynyddoedd diwethaf.

Yn ail, rwy'n falch fod y pwyllgor wedi gallu mynd i'r afael â mater cynrychiolaeth y rhywiau. Mae angen inni ymgorffori mesurau cau'r bwlch yn y ddeddfwriaeth i sicrhau nad ydym yn colli rhagor o dir. Mae hyn hefyd yn rhoi cyfle inni wneud cynnydd ar faterion cydraddoldeb eraill.

Nawr, y meysydd yr oeddwn yn anghytuno yn eu cylch. Fel y mae adroddiad y pwyllgor yn ei nodi'n glir, roeddwn yn anghytuno â'r rhan fwyaf o'r Aelodau mewn dau faes, gan gynnwys y ffiniau a ffefrir a’r system bleidleisio. A dyma lle rwyf hefyd yn awyddus i ddysgu mwy gan y Cwnsler Cyffredinol, a fydd yn ymateb, rwy'n credu, ynglŷn ag amseriad y cyhoeddiad gan Blaid Cymru a Llafur. Ar y bore yr oedd y pwyllgor i fod i gyfarfod, roeddwn yn drist iawn ac yn siomedig fod datganiad i’r wasg wedi’i wneud gyda chynnig cwbl newydd ar ffiniau a ffefrir nad oedd erioed wedi cael ei drafod, ac yn ôl pob tebyg, y system bleidleisio arfaethedig y cytunwyd arni. Roedd hyn o ddifrif yn tanseilio’r gwaith trawsbleidiol sy'n bwysig iawn i mi ac yr oeddwn, hyd hynny, yn teimlo’n freintiedig iawn i fod yn rhan ohono. Ac rwy’n cydnabod y teimlad y tu ôl i welliant y Ceidwadwyr. Rwy'n talu teyrnged i Darren Millar am aros ar y pwyllgor tan 10 Mai. Diolch, Darren. Diolch yn fawr iawn. Gwnaeth y cyhoeddiad dirybudd gan Blaid Cymru a Llafur anghymwynas â’r pwyllgor. Fe ragfarnodd y ddadl yma heddiw a’r broses ddeddfwriaethol a fydd yn ei dilyn. Mae'n edrych fel bradychiad ac mae'n teimlo fel bradychiad. Roedd gwneud cyhoeddiad cyn i’r pwyllgor gyhoeddi ei adroddiad, a ffafrio cynigion sydd mor wahanol i’r hyn y mae’r dystiolaeth yn ei ddweud wrthym, yn gam siomedig iawn.

Ond gadewch imi ganolbwyntio ar y ddau faes rwy'n anghytuno yn eu cylch: yn gyntaf, ffiniau. Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd adolygiad o’r ffiniau yn cael ei gynnal. Fodd bynnag, yn fy marn i, ychydig iawn o synnwyr y mae dewis defnyddio a pharu ffiniau seneddol y DU yn ei wneud o safbwynt pleidleiswyr. Ac mae’n rhaid imi ddweud, rwy’n synnu bod Llafur Cymru a Phlaid Cymru am weld ffiniau a orfodir gan San Steffan ar waith wrth lunio ein democratiaeth yng Nghymru. Barn Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yw y dylai etholaethau fod yn seiliedig ar awdurdodau lleol, sy’n gwneud synnwyr i bobl yng Nghymru, a gallant uniaethu â’r rheini.

16:40

Jane, would you take an intervention?

Jane, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

You say they're Westminster-imposed boundaries, but, of course, they are the consequence of the work of the Boundary Commission for Wales. They're not imposed by anybody; they're designed to represent people, and it makes more sense to use boundaries that will become, or would become, understood, than to impose another set for no apparent reason.

Rydych yn dweud eu bod yn ffiniau a orfodir gan San Steffan, ond wrth gwrs, maent yn ganlyniad i waith y Comisiwn Ffiniau i Gymru. Nid ydynt yn cael eu gorfodi gan unrhyw un; maent wedi'u cynllunio i gynrychioli pobl, ac mae'n gwneud mwy o synnwyr defnyddio ffiniau a fydd yn dod, neu a fyddai'n dod, yn ddealladwy, na phennu set arall heb unrhyw reswm amlwg.

Thank you for that intervention, and my response to you is that, actually, people in Wales know their local authority very, very well, and that's what the committee had been considering to date. That's what the discussions were focused on. There was no mention at all of the proposal to bring forward Westminster constituency boundaries.

Diolch am eich ymyriad, a fy ymateb i hynny yw bod pobl yng Nghymru yn gyfarwydd iawn â'u hawdurdod lleol, a dyna oedd y pwyllgor wedi bod yn ei ystyried hyd yn hyn. Roedd y trafodaethau'n canolbwyntio ar hynny. Nid oedd unrhyw sôn o gwbl am y cynnig i gyflwyno ffiniau etholaethau San Steffan.

Oh, sorry. I thought it was 10 minutes that—

O, mae'n ddrwg gennyf. Roeddwn yn meddwl mai 10 munud oedd—

No, the Member doesn't have 10 minutes, but she is being allowed to extend a little bit longer than normal. But no more interventions, I'm sorry.

Na, nid oes gan yr Aelod 10 munud, ond mae'n cael caniatâd i barhau ychydig yn hirach nag arfer. Ond dim mwy o ymyriadau, mae'n ddrwg gennyf.

The other issue where I differed with the majority of the committee was on the electoral system. The Welsh Liberal Democrats have long argued for elections to be held using the single transferable vote method, giving meaningful power and choice to voters, ending party control through closed list elections, and ensuring that Members are more accountable to their constituents than to their parties. The committee considered several electoral systems, including D'Hondt and Sainte-Laguë. The expert panel's findings, which the committee considered in detail, found, and I quote,

'that the D’Hondt electoral formula generally produces outcomes which are less proportional than those using the Sainte-Laguë formula, and sometimes less proportional than the current electoral system.'

Unquote. The proposal before us hands power to parties rather than voters, and what concerns me is the very different track we're going down to that proposed by the expert panel and the Senedd committee on reform. Both recommended, based on the available evidence, how to deliver very clear principles of reform—a very different model to that proposed by Labour and Plaid Cymru. So, I do really have to question the rationale behind going in a very different direction to the evidence, and I would ask, Counsel General, that you give clear reasons why the previous expert panel recommendations were rejected.

I'm going to finish very soon. I would urge Labour and Plaid Cymru to look again at the electoral method and make at least provisions for flexible lists to give voters greater choice. I don't just worry for the sake of the technicality of the proposals: this is our opportunity to kick-start a new deliberative, proportional, diverse politics, driven by accountability and transparency.

To conclude, Dirprwy Lywydd, I do support the principle behind reform. The Welsh Liberal Democrats and I are committed to delivering a Senedd that can support a vibrant democracy, a confident self-governing Wales and a thriving Wales today and in the future. I do have reservations about the detail, and I hope that the Senedd can work together—let's revert to that real cross-party working together that I hold so dear—and collectively build on and adapt these early proposals to ensure that this package of reform truly delivers real democracy for Wales, as my mum would have wanted. Diolch yn fawr iawn.

Mae'r mater arall yr oeddwn yn anghytuno â'r rhan fwyaf o'r pwyllgor yn ei gylch yn ymwneud â’r system etholiadol. Mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru wedi dadlau ers tro y dylid cynnal etholiadau gan ddefnyddio system y bleidlais sengl drosglwyddadwy, gan roi grym a dewis ystyrlon i bleidleiswyr, dod â rheolaeth pleidiau drwy etholiadau rhestrau caeedig i ben, a sicrhau bod Aelodau’n fwy atebol i’w hetholwyr nag i’w pleidiau. Ystyriodd y pwyllgor sawl system etholiadol, gan gynnwys D'Hondt a Sainte-Laguë. Canfu casgliadau'r panel arbenigol, a ystyriwyd yn fanwl gan y pwyllgor, ac rwy’n dyfynnu,

'yn gyffredinol, [fod] fformiwla etholiadol D'Hondt yn arwain at ganlyniadau sy'n llai cyfrannol na fformiwla Sainte-Laguë, ac weithiau'n llai cyfrannol na'r system bresennol.'

Cau'r dyfyniad. Mae'r cynnig ger ein bron yn rhoi'r grym i bleidiau yn hytrach na phleidleiswyr, a'r hyn sy'n peri pryder i mi yw'r llwybr gwahanol iawn yr ydym yn ei ddilyn o gymharu â'r hyn a gynigiwyd gan y panel arbenigol a phwyllgor y Senedd ar ddiwygio. Argymhellodd y ddau, ar sail y dystiolaeth a oedd ar gael, sut i gyflawni egwyddorion diwygio clir iawn—model gwahanol iawn i’r un a gynigir gan Lafur a Phlaid Cymru. Felly, mae'n rhaid imi gwestiynu'r rhesymeg dros fynd i gyfeiriad gwahanol iawn i'r dystiolaeth, a Gwnsler Cyffredinol, hoffwn ofyn i chi roi rhesymau clir pam y gwrthodwyd argymhellion blaenorol y panel arbenigol.

Byddaf yn gorffen yn y man. Byddwn yn annog Llafur a Phlaid Cymru i edrych eto ar y dull etholiadol a gwneud darpariaethau, o leiaf, ar gyfer rhestrau hyblyg i roi mwy o ddewis i bleidleiswyr. Nid technegolaeth y cynigion yn unig sy'n peri pryder i mi: dyma ein cyfle i greu gwleidyddiaeth newydd sy'n gydgynghorol, yn gyfrannol ac yn amrywiol, ac sydd wedi’i llywio gan atebolrwydd a thryloywder.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n cefnogi'r egwyddor sy'n sail i ddiwygio. Mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru a minnau wedi ymrwymo i sicrhau Senedd a all gefnogi democratiaeth fywiog, Cymru hunanlywodraethol hyderus a Chymru lewyrchus heddiw ac yn y dyfodol. Mae gennyf amheuon ynghylch y manylion, ac rwy'n gobeithio y gall y Senedd gydweithio—gadewch inni ddychwelyd at y cydweithio trawsbleidiol gwirioneddol hwnnw sydd mor bwysig i mi—ac adeiladu ar y cynigion cynnar hyn a’u haddasu ar y cyd i sicrhau bod y diwygiadau hyn o ddifrif yn sicrhau democratiaeth real i Gymru, fel y byddai fy mam wedi'i hoffi. Diolch yn fawr iawn.

16:45

For clarity, for Members' purposes, I gave flexibility to the Member for Mid and West Wales, because she is the leader of one of the parties represented in this Senedd. Other Members are not in the same position, therefore, I expect them to keep to their five minutes, please. Jenny Rathbone.

Er eglurder i'r Aelodau, rhoddais hyblygrwydd i’r Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru, gan ei bod yn arweinydd un o’r pleidiau a gynrychiolir yn y Senedd hon. Nid yw Aelodau eraill yn yr un sefyllfa, felly, rwy'n disgwyl iddynt gadw at eu pum munud, os gwelwch yn dda. Jenny Rathbone.

Thank you very much. I think no change is not an option, not least, as already outlined by Rhys ab Owen, because we simply don't have enough Members to make proper, good scrutiny decisions. I used to be a member of the Public Accounts Committee, so I was never short of examples from the Auditor General for Wales of things that had gone wrong that might have benefited from better scrutiny at an earlier stage. I think it's absolutely clear that bad decisions cost money and nowhere is that clearer than in the finangles around the M4 relief road. Members of the Senedd had ample opportunities to scrutinise the decision by the then First Minister in 2014 to use new borrowing powers not to build more homes, hospitals or schools, but to have another stab at tackling congestion via the M4 relief road—

Diolch yn fawr iawn. Ni chredaf fod peidio â gwneud unrhyw newidiadau yn opsiwn, yn anad dim, fel yr amlinellwyd eisoes gan Rhys ab Owen, am nad oes gennym ddigon o Aelodau i wneud penderfyniadau priodol ac addas ynghylch craffu. Roeddwn yn arfer bod yn aelod o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, felly nid oeddwn byth yn brin o enghreifftiau gan Archwilydd Cyffredinol Cymru o bethau a oedd wedi mynd o chwith ac y gallent fod wedi elwa o well craffu ar gam cynharach. Credaf ei bod yn gwbl glir fod penderfyniadau gwael yn costio, a'r enghraifft berffaith o hynny yw'r castiau mewn perthynas â ffordd liniaru’r M4. Cafodd Aelodau o’r Senedd ddigonedd o gyfleoedd i graffu ar benderfyniad y Prif Weinidog ar y pryd yn 2014 i ddefnyddio pwerau benthyca newydd nid i adeiladu mwy o gartrefi, ysbytai neu ysgolion, ond i roi cynnig arall ar fynd i’r afael â thagfeydd drwy adeiladu ffordd liniaru’r M4—

I will in a minute, but not quite now. The Tory benches are never slow to come forward to remind us of the millions that have been lavished on trying to reinstate this most extensive strip of proposed road, led by your good self—

Gwnaf, mewn munud, ond nid ar hyn o bryd. Nid yw meinciau’r Torïaid byth yn ymatal rhag ein hatgoffa o’r miliynau a gafodd eu gwario ar geisio adfer y llain ddrud hon o ffordd arfaethedig, dan eich arweiniad chi—

Sorry, you made reference to the former First Minister wanting to max out the borrowing, effectively, on the M4 relief road. Of course, the finance Minister was the current First Minister at the time; he was the one that signed the letters requesting that that money be made available for a road.

Mae'n ddrwg gennyf, fe ddywedoch chi fod y cyn-Brif Weinidog yn awyddus i fenthyca'r holl arian, i bob pwrpas, er mwyn adeiladu ffordd liniaru'r M4. Wrth gwrs, y Prif Weinidog presennol oedd y Gweinidog cyllid ar y pryd; ef oedd yr un a arwyddodd y llythyrau yn gofyn am i'r arian hwnnw gael ei ddarparu ar gyfer ffordd.

Okay. I'm sure the finance Minister can speak for himself. But I wasn't in the Senedd in 2014—

Iawn. Rwy’n siŵr y gall y Gweinidog cyllid siarad drosto’i hun. Ond nid oeddwn yn y Senedd yn 2014—

Well, I was in the Senedd in—. I wasn't in the Senedd in the earlier, third Senedd, but I'm not aware of any proper scrutiny of decisions by either Andrew Davies or Ieuan Wyn Jones approving and then scrapping plans, and I can't recall any proper scrutiny of a decision to spend £1 billion and then £1.5 billion and then what would certainly have risen to £2 billion by the fourth Senedd. I can see a brief reference to it in a Finance Committee report in relation to the budget, but nothing really substantial on whether this was a suitable way of spending £2 billion. With the benefit of hindsight, how lucky are we that we made a decision in 2019 not to go ahead with this road? Because in the context of the climate emergency, we'd all look completely stupid to have spent money on such a futile project, when we actually have to reduce our emissions from vehicles, not increase them.

So, the size of the Senedd is too small and something that Welsh Labour—as Darren Millar pays such attention to it—has already voted on, both in 2019 and earlier this year, about increasing the size of the Senedd. I do have some concerns about the method of voting, because I think closed lists could be used by party machines to get rid of members of the awkward squad, and members of the awkward squad are the best scrutineers, because they are prepared to think outside the box and question the rationale of long-held holy grails that may have outlived their usefulness.

So, I find STV quite an attractive option, because it does enable voters to cast their vote for a worthy candidate who may have no hope of being elected, but without feeling that this would be a wasted vote, because they can then have a second choice about the person they think they would have as their second-best choice. So, I do want to question the Chair of the committee. When discussing the limitations of STV, there's a phrase that found its way into page 29 of the report, saying that the limitations were:

'It can be argued that this could lead to an imbalance in Members' focus on constituency matters to the detriment of other elements of their roles.'

Well, I regard focusing on the needs of my constituents as essential to doing my job in all aspects of it, and I have to admit that it is one of the challenges of necessarily having to have larger constituencies to make any PR system work, because you've got to—. Obviously, if you're going to apportion based on the proportion of the vote, you're going to have to have constituencies of more than one Member. But I think there are ways around it and ways in which people can agree amongst themselves, once they're elected, that X is going to focus on the north of the area and Y is going to focus on the south of the area. So, I think there are ways around that problem. But I recognise that STV is not the choice of many people, and I know there are other opinions for and against.

Wel, roeddwn yn y Senedd yn—. Nid oeddwn yn y Senedd flaenorol, yn y drydedd Senedd, ond nid wyf yn ymwybodol o unrhyw graffu priodol gan Andrew Davies neu Ieuan Wyn Jones ar benderfyniadau i gymeradwyo ac i ddileu cynlluniau, ac ni allaf gofio unrhyw graffu priodol ar y penderfyniad i wario £1 biliwn ac yna £1.5 biliwn ac yna'r hyn a fyddai’n sicr wedi codi i £2 biliwn erbyn y bedwaredd Senedd. Gallaf weld cyfeiriad byr ato mewn adroddiad gan y Pwyllgor Cyllid mewn perthynas â’r gyllideb, ond nid oedd unrhyw beth sylweddol iawn ynglŷn ag a oedd hon yn ffordd addas o wario £2 biliwn. O edrych yn ôl, onid ydym yn lwcus ein bod wedi gwneud penderfyniad yn 2019 i beidio â bwrw ymlaen â’r ffordd hon? Oherwydd yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd, byddai pob un ohonom yn edrych yn gwbl wirion o fod wedi gwario arian ar brosiect mor ddiwerth, pan fydd yn rhaid inni leihau ein hallyriadau o gerbydau, nid eu cynyddu.

Felly, mae maint y Senedd yn rhy fach, ac mae'n rhywbeth y mae Llafur Cymru—fel y mae Darren Millar yn rhoi sylw iddo o hyd—eisoes wedi pleidleisio arno, yn 2019 ac yn gynharach eleni, mewn perthynas â chynyddu maint y Senedd. Mae gennyf rai pryderon ynghylch y dull o bleidleisio, gan y credaf y gallai peiriannau'r pleidiau ddefnyddio rhestrau caeedig i gael gwared ar aelodau o’r garfan letchwith, ac aelodau o’r garfan letchwith yw’r craffwyr gorau, gan eu bod yn barod i feddwl y tu allan i'r bocs a chwestiynu rhesymeg daliadau hirsefydlog a allai fod wedi dyddio.

Felly, mae'r bleidlais sengl drosglwyddadwy yn opsiwn eithaf deniadol i mi, gan ei bod yn galluogi pleidleiswyr i fwrw eu pleidlais dros ymgeisydd teilwng nad oes gobaith ganddynt o gael eu hethol, o bosibl, ond heb deimlo y byddai'n wastraff pleidlais, gan y gallant gael ail ddewis wedyn ar gyfer unigolyn y credant y byddent yn hoffi ei gael fel eu dewis gorau ond un. Felly, hoffwn holi Cadeirydd y pwyllgor. Wrth drafod cyfyngiadau'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, mae brawddeg i'w gweld ar dudalen 29 yn yr adroddiad yn nodi mai’r cyfyngiadau oedd:

'[y] gellir dadlau y gallai hyn arwain at anghydbwysedd yn ffocws yr Aelodau ar faterion etholaethol ar draul elfennau eraill o’u rolau.'

Wel, yn fy marn i, mae canolbwyntio ar anghenion fy etholwyr yn hanfodol er mwyn gwneud pob agwedd ar fy swydd, ac mae’n rhaid imi gyfaddef bod hynny'n un o'r heriau sydd ynghlwm o reidrwydd wrth orfod cael etholaethau mwy o faint er mwyn gwneud i unrhyw system gynrychiolaeth gyfrannol weithio, gan fod yn rhaid i chi—. Yn amlwg, os ydych yn mynd i ddosrannu ar sail y gyfran o'r bleidlais, bydd angen ichi gael etholaethau â mwy nag un Aelod. Ond credaf fod ffyrdd o ddatrys hynny a ffyrdd y gall pobl gytuno ymysg ei gilydd, ar ôl iddynt gael eu hethol, fod Aelod A yn mynd i ganolbwyntio ar ogledd yr ardal ac Aelod B yn mynd i ganolbwyntio ar dde’r ardal. Felly, credaf fod ffyrdd o ddatrys y broblem honno. Ond rwy'n cydnabod nad y bleidlais sengl drosglwyddadwy yw'r opsiwn a ffefrir gan lawer o bobl, a gwn fod safbwyntiau eraill o'i phlaid ac yn ei herbyn.

16:50

I think this idea of having a referendum on the method of election is completely ridiculous, because I recall in 2011 people asking me, 'How should I vote on this referendum?', because they absolutely did not understand what it was about.

Credaf fod y syniad o gael refferendwm ar y dull o ethol yn gwbl chwerthinllyd, gan y cofiaf bobl yn gofyn i mi yn 2011, 'Sut y dylwn bleidleisio yn y refferendwm hwn?’, gan nad oedd syniad ganddynt beth oedd yn cael ei drafod.

Please conclude now, because I have a lot of speakers and the time has gone.

A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda, gan fod gennyf lawer o siaradwyr, ac mae'r amser wedi mynd?

Thank you, Deputy Presiding Officer. A stronger voice for the people of Wales. I have no doubt in my mind that anyone here is going to disagree with this sentiment, and I commend the hard work of everyone who's taken part on the committee. And I also have no doubt that your heart was in the right place. However, I do believe that the proposal within the special purpose committee report was severely flawed and could impede the very aims that it sets out to achieve.

Let me be crystal clear amongst you all today, as a woman who made history here in Wales last year, I genuinely want to see a Senedd as diverse and as inclusive as possible, and I don't think anyone can comprehend how much, and without sounding like Martin Luther King, I dream of seeing a Senedd that has more women, more people of colour, more members of the LGBTPQ community, and more disabled people sitting right here amongst us every single day. And I sincerely appreciate the Senedd's desire for inclusion and variance. However, the introduction of a gender quota, in my opinion, could result in an increasing number of women at the expense of other minority groups, who I'm sure would make an invaluable contribution to the make-up of the next Welsh Parliament. As a person of colour, I'd like to share something very important with you all today: the pursuit of gender balance should never be at the expense of genuine diversity and equality.

I am proud of the fact that I am the first woman of colour to be elected here to the Welsh Parliament, but I did not get here and stand amongst you all today due to the colour of my skin. I am humbled every day by the fact that I got here on my own merit and through equal competition with some very hard-working and capable Conservative candidates. No gender balance, no all-women shortlist, no positive discrimination. The people of Wales need to be convinced that Members of this Senedd are not here merely because they 'tick all the boxes' or fulfil some artificial quota.

There is no guarantee that such a gender quota or positive discrimination is even legal. In March this year, the Huffington Post reported that the Labour Party is dropping all-women shortlists to choose candidates for the next general election after receiving legal advice that continuing to use them for Westminster seats would be unlawful. In 2018, a group of Labour Party members began legal action over proposed changes to the party's policy on formal inclusion of self-identifying trans women on all-women shortlists. The power of the Welsh Parliament to legislate in certain areas has already been tested in the Supreme Court with three Bills in the past. Any legal challenge to this proposal could cause significant delay and mean it would not be in place for the Welsh parliamentary elections in 2026.

The proposed changes claim to strengthen the Welsh Parliament and to better represent the people of Wales. But how can this be true when it's actually being forced? The report recommends that there should be 16 Senedd constituencies, each electing six Senedd Members by a closed proportional list system. I sincerely fail to see how this delivers a strong voice and better representation. Having read many papers and having listened to countless arguments on this, I honestly find this truly mind-boggling. This new voting system severs the direct accountability of elected representatives to their voters and increases the power of political parties to impose candidates on local people.

I stand here today and dispute the claim that there is a mandate for these proposals. I'm sure I'm not the only Senedd Member whose inbox has been inundated with e-mails from constituents expressing their concern and opposition to the increase in Members here in the Welsh Parliament going forward, when the public would much rather have money spent on healthcare, roads, infrastructure and education. So, today I say to the Welsh Government: if you are so certain that these proposals will better serve the people of Wales, give them a stronger voice. If you are certain that you won't promote one aspect of diversity over others, if you truly stand in front of me and believe that the people of Wales are content see up to £100 million spent over the next five years on more politicians, then put the question to the people by way of a referendum. This is the people's Senedd, so let the people of Wales decide.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Llais cryfach i bobl Cymru. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd unrhyw un yma yn anghytuno â’r awydd, a chymeradwyaf waith caled pawb a oedd ar y pwyllgor. Ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth hefyd fod eich calon yn y lle iawn. Fodd bynnag, credaf fod y cynnig yn adroddiad y pwyllgor diben arbennig yn ddiffygiol iawn ac y gallai atal yr union nodau y mae’n ceisio’u cyflawni.

Gadewch imi ddweud yn gwbl glir wrth bob un ohonoch heddiw, fel menyw a greodd hanes yma yng Nghymru y llynedd, fy mod o ddifrif yn dymuno gweld Senedd mor amrywiol a chynhwysol â phosibl, ac ni chredaf y gall unrhyw un ddeall faint rwy'n breuddwydio, heb swnio fel Martin Luther King, am weld Senedd â mwy o fenywod, mwy o bobl o liw, mwy o aelodau o’r gymuned LHDTPC, a mwy o bobl anabl yn eistedd yma yn ein plith bob dydd. Ac rwyf o ddifrif yn gwerthfawrogi awydd y Senedd am gynhwysiant ac amrywiaeth. Fodd bynnag, yn fy marn i gallai cyflwyno cwota rhywedd arwain at fwy o fenywod ar draul grwpiau lleiafrifol eraill a fyddai’n gwneud cyfraniad amhrisiadwy, rwy’n siŵr, i gyfansoddiad Senedd nesaf Cymru. Fel person o liw, hoffwn rannu rhywbeth pwysig iawn gyda phob un ohonoch heddiw: ni ddylai'r ymgais i sicrhau cydbwysedd rhwng y rhywiau byth fod ar draul amrywiaeth a chydraddoldeb gwirioneddol.

Rwy’n falch o’r ffaith mai fi yw’r fenyw o liw gyntaf i gael ei hethol yma i Senedd Cymru, ond ni chyrhaeddais yma i sefyll yn eich plith heddiw oherwydd lliw fy nghroen. Mae'n fraint i mi bob dydd fy mod wedi cyrraedd yma yn ôl fy nheilyngdod fy hun a thrwy gystadleuaeth gyfartal ag ymgeiswyr Ceidwadol gweithgar a galluog iawn. Dim cydbwysedd rhwng y rhywiau, dim rhestr fer menywod yn unig, dim gwahaniaethu cadarnhaol. Mae angen i bobl Cymru fod yn argyhoeddedig nad yw Aelodau o’r Senedd hon yma am eu bod yn ‘ticio pob blwch’ neu’n cyflawni rhyw gwota artiffisial.

Nid oes unrhyw sicrwydd fod cwotâu rhywedd o'r fath neu wahaniaethu cadarnhaol hyd yn oed yn gyfreithiol. Ym mis Mawrth eleni, adroddodd yr Huffington Post fod y Blaid Lafur yn rhoi'r gorau i ddefnyddio rhestrau byr menywod yn unig i ddewis ymgeiswyr ar gyfer yr etholiad cyffredinol nesaf ar ôl derbyn cyngor cyfreithiol y byddai parhau i’w defnyddio ar gyfer seddi San Steffan yn anghyfreithlon. Yn 2018, cymerwyd camau cyfreithiol gan grŵp o aelodau’r Blaid Lafur dros newidiadau arfaethedig i bolisi’r blaid ar gynnwys pobl sy’n hunan-adnabod fel menywod traws yn ffurfiol ar restrau byr menywod yn unig. Mae pŵer Senedd Cymru i ddeddfu mewn meysydd penodol eisoes wedi’i brofi yn y Goruchaf Lys gyda thri Bil yn y gorffennol. Gallai unrhyw her gyfreithiol i’r cynnig hwn achosi oedi sylweddol a golygu na fyddai ar waith ar gyfer etholiadau Senedd Cymru yn 2026.

Mae'r newidiadau arfaethedig yn honni eu bod yn cryfhau Senedd Cymru ac yn cynrychioli pobl Cymru yn well. Ond sut y gall hyn fod yn wir pan fydd yn cael ei orfodi? Mae’r adroddiad yn argymell y dylai fod 16 o etholaethau’r Senedd, gyda phob un yn ethol chwe Aelod o'r Senedd drwy system rhestr gaeedig gyfrannol. Ni allaf weld o gwbl sut y mae hyn yn darparu llais cryf a gwell cynrychiolaeth. Ar ôl darllen llawer o bapurau a gwrando ar ddadleuon di-ri ar hyn, mae hyn yn ddigon i fy nrysu. Mae'r system bleidleisio newydd hon yn cael gwared ar atebolrwydd uniongyrchol cynrychiolwyr etholedig i'w pleidleiswyr ac yn cynyddu grym pleidiau gwleidyddol i orfodi ymgeiswyr ar bobl leol.

Rwy'n sefyll yma heddiw ac yn dadlau yn erbyn yr honiad fod mandad yn bodoli ar gyfer y cynigion hyn. Rwy’n siŵr nad fi yw’r unig Aelod o’r Senedd y mae eu mewnflwch yn llawn o e-byst gan etholwyr yn mynegi eu pryderon a’u gwrthwynebiad i’r cynnydd yn nifer yr Aelodau yma yn Senedd Cymru wrth symud ymlaen, pan fyddai’n well o lawer gan y cyhoedd pe bai arian yn cael ei wario ar ofal iechyd, ffyrdd, seilwaith ac addysg. Felly, dywedaf wrth Lywodraeth Cymru heddiw: os ydych mor sicr y bydd y cynigion hyn yn gwasanaethu pobl Cymru yn well, rhowch lais cryfach iddynt. Os ydych yn sicr na fyddwch yn hyrwyddo un agwedd ar amrywiaeth dros rai eraill, os ydych o ddifrif yn sefyll o fy mlaen ac yn credu bod pobl Cymru yn fodlon i hyd at £100 miliwn gael ei wario ar fwy o wleidyddion dros y pum mlynedd nesaf, gofynnwch y cwestiwn hwnnw i'r bobl mewn refferendwm. Senedd y bobl yw hon, felly gadewch i bobl Cymru benderfynu.

16:55

Dwi'n falch iawn i gyfrannu i’r ddadl hollbwysig hon fel aelod o’r pwyllgor diben arbennig fu’n gweithio ar yr adroddiad sydd yn destun ein trafodaeth ni heddiw yma. Gwaith y pwyllgor oedd edrych ar gasgliadau adroddiadau blaenorol ar ddiwygio seneddol ac yna gwneud argymhellion ar gyfer cyfarwyddiadau polisi ar gyfer deddfwriaeth gan y Llywodraeth i ddiwygio’r Senedd. Yn gefnlen i hyn oedd y cytundeb cydweithio rhwng fy mhlaid i a Llywodraeth Cymru, sydd wedi cytuno i greu Senedd sydd yn fwy cydnaws â’n democratiaeth fodern.

Nos Sul, ces i'r fraint anhygoel o weld tîm pêl-droed cenedlaethol dynion Cymru yn cyrraedd rownd derfynol Cwpan y Byd. Roedd y chwaraewyr a’r dorf fel un—yn hyderus, yn gyffrous, yn edrych ymlaen yn eiddgar at beth ddaw i’r dyfodol. Mae heddiw hefyd yn ddiwrnod pwysig yn hanes ein cenedl ni. Dyma gyfle i’r Senedd roi sêl bendith i argymhellion y pwyllgor a chymryd y cam cyntaf ar y daith i greu Senedd fwy a Senedd gydradd. Byddai hynny yn gam cyffrous ymlaen o safbwynt twf ein democratiaeth, o safbwynt creu cenedl sydd â hyder yn ei dyfodol ei hun, cenedl sy’n mynd yn fwy a mwy awyddus i gydio yn yr awenau er lles pawb sydd yn byw yma.

Mae’n Senedd ni wedi cymryd camau breision ymlaen dros yr 20 mlynedd diwethaf, gyda’r pwerau wedi cynyddu’n sylweddol o ran creu deddfwriaeth a gosod trethi. Y cam synhwyrol nesaf ydy i gynyddu maint y Senedd a’n symud ni’n agosach at faint Seneddau eraill tebyg ar draws y byd. Does dim dwywaith yn fy meddwl i fod y cyfnod COVID wedi argyhoeddi pobl Cymru o werth cael Senedd gref sy’n gallu torri ei chwys ei hun o ran polisïau pwysig, a chafwyd cefnogaeth i ddull gofalus Llywodraeth etholedig pobl Cymru o ddelio efo’r argyfwng iechyd a sylweddoliad bod ein Senedd ni yn hollbwysig. Roedd yna fwy a mwy o etholwyr yn troi atom ni fel Aelodau o’r Senedd am gymorth a gwybodaeth yn ystod y pandemig, wrth i fwy a mwy o bobl sylweddoli—rhai ohonyn nhw am y tro cyntaf—fod gan Senedd Cymru bwerau neilltuol a’n bod ni yn eu defnyddio mewn ffordd wahanol a gwell na’r Senedd yn San Steffan. Mae hynny yn creu cefnlen newydd ar gyfer y diwygio sydd ar droed, a bydd pobl yn croesawu’r symudiad tuag at Senedd fwy, Senedd gref, gyda digon o seneddwyr i graffu a herio a dal Llywodraeth ein gwlad i gyfrif ar y materion sydd o bwys ym mywydau ein dinasyddion ni.

Mi wnes i sôn fod heddiw yn ddiwrnod cyffrous i’n cenedl ni. Dwi yn hynod, hynod o gyffrous ynglŷn â’r argymhelliad ynglŷn â chreu cwotâu rhywedd mandadol fel rhan integredig o’n system etholiadol ni. Mae creu cydraddoldeb rhywedd wedi bod yn un o fy mlaenoriaethau gwleidyddol i ar draws y blynyddoedd, a dyma un o’r rhesymau pam wnes i benderfynu ceisio bod yn Aelod o’r Senedd chwe blynedd yn ôl, oherwydd fy mod yn grediniol bod angen llawer mwy o ferched mewn llefydd dylanwadol mewn bywyd cyhoeddus. A dwi hefyd yn grediniol na fedrwn ni ddim cyrraedd cydraddoldeb rhywedd ar y cyflymder sydd ei angen heb ymyrraeth uniongyrchol a heb fecanweithiau penodol i sicrhau cyfartaledd.

Ers rhai blynyddoedd bellach, dwi wedi bod yn cadeirio grŵp trawsbleidiol menywod y Senedd. Dros y misoedd diwethaf, mae'r grŵp wedi bod yn gwneud yr achos dros gwotâu rhywedd. Rydym wedi cynnal cyfres o gyfarfodydd gydag arbenigwyr o bob cwr o'r byd, ac mae’r dystiolaeth yn dangos yn glir fod creu cwotâu yn ffordd effeithiol o gynyddu cynrychiolaeth menywod yn gyflym. Dwi am dalu teyrnged i’r holl fudiadau sydd wedi mynychu ein cyfarfodydd ni ac wedi ymgyrchu'n frwd dros gwotâu. Bellach mae yna gefnogaeth yma yn y Senedd gan y tair plaid i'r cysyniad o gwotâu rhywedd, a dwi'n hynod, hynod o falch efo hynny. [Torri ar draws.] Does yna ddim amser ar ôl, rŵan.

Wrth basio’r cynnig yma heddiw, mae'r pwyllgor yn trosglwyddo'r camau nesaf ar y daith i'r Llywodraeth. Mae gwaith y pwyllgor ar ben, ac mae’n diolch ni'n fawr i’r tîm fu'n gweithio mor ddiwyd efo ni. Rŵan, mae angen gwaith dwys a chyflym er mwyn dod â’r cyfan i fwcl mewn pryd ar gyfer etholiadau nesaf y Senedd. Bydd yna gyfle i wyntyllu ac i fireinio wrth i'r ddeddfwriaeth fydd ar ei thaith. Heddiw, beth am inni ymfalchïo ein bod ni'n cychwyn siwrnai hanesyddol yn ystod oes y Senedd hon, i greu Senedd gref a chydradd. Mae'n rhaid inni gydio'n eiddgar yn y cyfle arbennig hwn, peidio colli’r cyfle a chreu’r newid pwysig, a hynny er mwyn pobl Cymru.

I am very pleased to contribute to this crucial debate as a member of the special purpose committee that has been working on the report that is the subject of today's debate. The committee's task was to look at the conclusions of previous reports on parliamentary reform and then to make recommendations for policy directions for legislation by the Government to reform the Senedd. The backdrop to this was the co-operation agreement between my party and the Welsh Government, which agreed to create a Senedd that is more aligned with our modern democracy.

On Sunday evening, I had the incredible privilege of watching the Welsh men's national football team reach the World Cup finals. The players and crowd were as one—confident, excited, and eagerly awaiting what the future holds. Today is also an important day in our nation's history. This is an opportunity for the Senedd to give its seal of approval to the committee's recommendations and take the first step on the journey to creating a larger Senedd and an equal Senedd. That would be an exciting step forward in terms of the growth of our democracy, in terms of creating a nation that has confidence in its own future, a nation that is becoming more and more eager to take control for the benefit of all who live here.

The Senedd has made great strides over the last 20 years with its powers having greatly increased in terms of legislating and tax setting. The next sensible step is to increase the size of the Senedd and move us closer to the size of other similar Parliaments around the world. There is no doubt in my mind that the COVID period has convinced the people of Wales of the value of having a strong Parliament that can plough its own furrow in respect of important policies, and support was garnered for the cautious approach of the Government elected by the people of Wales to the health crisis, and there was a realisation that our Senedd is important. More and more of our constituents were turning to us as Members of the Senedd for help and information during the pandemic, as more and more of them realised—some for the first time—that the Senedd has discrete powers and that we use them in a different and better way than the Parliament at Westminster. That creates a new backdrop for the reform that is afoot, and people will welcome the move to a larger Senedd, a strong Senedd, with enough Members to scrutinise and challenge and hold our country's Government to account on the issues that matter in the lives of our citizens.

I mentioned that today is an exciting day for our nation. I am extremely excited about the recommendation to create mandatory gender quotas as an integral part of our electoral system. Establishing gender equality has been one of my political priorities over the years, and that's one of the reasons why I decided to try to become a Member of the Senedd six years ago, because I believed that we needed many more women in influential roles in public life. I also believe that we cannot reach gender equality at the speed required without direct intervention and without specific mechanisms to achieve equality.

For some years now, I have been chairing the Senedd's cross-party group on women. Over the past few months, the group has been making the case for gender quotas. We've held a series of meetings with experts from around the world, and the evidence clearly shows that creating quotas is an effective way of increasing the representation of women rapidly. I want to pay tribute to all of the organisations that have attended our meetings and have campaigned passionately for quotas. There is now strong support from three of the parties in the Senedd for the concept of gender quotas, and I'm very, very pleased and proud of that. [Interruption.] There is no time now. 

In passing this motion today, the committee passes the baton of this journey to the Government. The committee's work is done. We are very grateful to the team who worked so diligently with us. We now need intensive and rapid work to get this all done in time for the next Senedd election. There will be an opportunity to discuss and refine as the legislation enters its journey. Today, we take pride in being at the outset of a historic journey during the lifetime of this Senedd, to create a strong and equal Senedd. We must eagerly grasp this special opportunity. We must not miss the opportunity and we must make this important change for the benefit of the people of Wales.

17:00

It's been a bumpy ride getting to this point, and I think the length of time given to this debate and the number of people speaking in it perhaps raises what is really, as Siân Gwenllian said, a sensible approach above the level of salience with which people in the general public hold it. I think people generally don't feel that strongly about the arrangements of a Parliament. The House of Commons changes its composition regularly, the House of Lords has 771 Members, which is probably about 571 too many, and this debate today is probably longer than required. Perhaps I should just sit down now, but I do want to make my point. [Laughter.] I thought that would go down well in the Chamber.

I do want to make my point, though. I thought the strongest speech I've heard so far has been from Jane Dodds, and she provided a very strong perspective as a member of the committee. It was very odd that the Government and Plaid Cymru presented their view at the point at which they did. I think it would have been better, actually, for the Government and Plaid Cymru to have set out their view a lot earlier, at the very beginning. I think part of the problem is it took Plaid Cymru far too long to come to the co-operation agreement. Seven months after the election, the co-operation agreement was published. That was far, far too long. I think if they were serious about Senedd reform primarily, they would have had that co-operation agreement under way within at least a month of the election. So, I think they have some responsibility for undermining the committee today. I do have some sympathy—[Interruption.] They don't want to hear it, but it's the truth. I have some sympathy for Darren Millar's position, but I wouldn't vote for the amendment because he resigned from the committee. If he'd stayed on the committee, he could have stayed there to make the point, as Jane Dodds did. 

With regard to referendums, I've long argued in favour of the reform of this Chamber, I've long argued in favour of more Members, I did before the Senedd election, and I've also argued against referendums. I think referendums represent a failure of democracy. The alternative vote referendum in 2011 had a 42 per cent turnout. People weren't engaged with that. The reason they voted against, and the reason I voted against AV, was nothing to do with AV, it was because of Nick Clegg. Sorry, Jane, but it was against Nick Clegg at the time, the same as my colleague from Blaenau Gwent. [Interruption.] I will take an intervention. It seems I've only used a minute so far. 

Mae wedi bod yn daith anodd i gyrraedd y pwynt hwn, a chredaf efallai fod yr amser a roddir i'r ddadl hon a nifer y bobl sy'n siarad ynddi'n codi'r hyn sydd mewn gwirionedd, fel y dywedodd Siân Gwenllian, yn ymagwedd synhwyrol uwchlaw lefel y sylw y mae'r cyhoedd yn gyffredinol yn ei roi iddo. Nid wyf yn credu bod pobl yn gyffredinol yn teimlo mor gryf â hynny am drefniadau Senedd. Mae Tŷ'r Cyffredin yn newid ei gyfansoddiad yn rheolaidd, mae gan Dŷ'r Arglwyddi 771 o Aelodau, sydd tua 571 yn ormod yn ôl pob tebyg, ac mae'n siŵr fod y ddadl hon heddiw yn hirach na'r angen. Efallai y dylwn eistedd yn awr, ond rwyf am wneud fy mhwynt. [Chwerthin.] Roeddwn yn meddwl y byddai hynny'n mynd i lawr yn dda yn y Siambr.

Rwyf am wneud fy mhwynt, serch hynny. Roeddwn yn meddwl mai'r araith gryfaf a glywais hyd yma oedd un Jane Dodds, a rhoddodd bersbectif cryf iawn fel aelod o'r pwyllgor. Roedd yn rhyfedd iawn fod y Llywodraeth a Phlaid Cymru wedi cyflwyno eu barn ar yr adeg y gwnaethant hynny. Credaf y byddai wedi bod yn well, mewn gwirionedd, i'r Llywodraeth a Phlaid Cymru fod wedi nodi eu barn lawer yn gynharach, ar y dechrau. Credaf mai rhan o'r broblem yw ei bod wedi cymryd llawer gormod o amser i Blaid Cymru gyrraedd y cytundeb cydweithio. Saith mis ar ôl yr etholiad, cyhoeddwyd y cytundeb cydweithio. Roedd hynny'n llawer rhy hir. Pe baent o ddifrif ynghylch diwygio'r Senedd yn y lle cyntaf, rwy'n credu y byddent wedi cael y cytundeb cydweithio hwnnw'n weithredol o fewn mis i'r etholiad fan lleiaf. Felly, credaf fod peth cyfrifoldeb arnynt hwy am danseilio'r pwyllgor heddiw. Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad—[Torri ar draws.] Nid ydynt am ei glywed, ond dyna'r gwir. Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â safbwynt Darren Millar, ond ni fyddwn yn pleidleisio o blaid y gwelliant gan ei fod wedi ymddiswyddo o'r pwyllgor. Pe bai wedi aros ar y pwyllgor, gallai fod wedi aros yno i wneud y pwynt, fel y gwnaeth Jane Dodds. 

Mewn perthynas â refferenda, rwyf wedi dadlau ers tro byd o blaid diwygio'r Siambr hon, rwyf wedi dadlau ers tro byd o blaid mwy o Aelodau, gwneuthum hynny cyn etholiad y Senedd, ac rwyf hefyd wedi dadlau yn erbyn refferenda. Credaf mai methiant democratiaeth yw refferenda. Dim ond 42 y cant o bobl a bleidleisiodd yn y refferendwm ar y bleidlais amgen yn 2011. Nid oedd pobl yn teimlo'n rhan o hynny. Y rheswm y gwnaethant bleidleisio yn erbyn, a'r rheswm y pleidleisiais i yn erbyn y bleidlais amgen, oedd oherwydd Nick Clegg, yn hytrach nag unrhyw beth i'w wneud â'r bleidlais amgen. Mae'n ddrwg gennyf, Jane, ond pleidleisio yn erbyn Nick Clegg a wneuthum ar y pryd, yr un fath â fy nghyd-Aelod o Flaenau Gwent. [Torri ar draws.] Fe wnaf dderbyn ymyriad. Mae'n ymddangos mai dim ond munud a ddefnyddiais hyd yma. 

Of course, I think we should all remind ourselves it was a referendum that established this place. You can't govern without referendums when you have significant constitutional change. We had referendums on further powers. I campaigned for further powers for this Senedd back in 2011. When you have change, you have to have referendums to give the public their say. 

Wrth gwrs, credaf y dylem i gyd atgoffa ein hunain mai refferendwm a sefydlodd y lle hwn. Ni allwch lywodraethu heb refferenda pan fydd gennych newid cyfansoddiadol sylweddol. Cawsom refferenda ar bwerau pellach. Ymgyrchais dros bwerau pellach i'r Senedd hon yn ôl yn 2011. Pan fydd gennych newid, rhaid ichi gael refferenda i'r cyhoedd gael rhoi eu barn. 

The referendum for this place was very narrowly decided on. There was no guarantee there was going to be a referendum for this place. It came about because Tony Blair and Ron Davies had a conversation. I don't think we needed a referendum. The Labour Government had just been elected with a massive majority, the Liberal Democrats were supporting the Senedd, Plaid Cymru were supporting the Senedd, what was the point in a referendum in 1997? I didn't support it then and I don't support referendums now. They represent the failure of democracy. Why didn't we have a referendum for police and crime commissioner posts? Why didn't we have a referendum for the transferrable vote system used for them? We didn't because we didn't need one, and we don't need a referendum for this.

Any arguments that you have against reforming a legislature, based on the arguments that have been put forward by Darren Millar today, and particularly with regard to calling for a referendum, are fatally undermined by support for the House of Lords. The House of Lords is an institution—[Interruption.] I'm not going to give you another intervention. The House of Lords is an institution that is continually growing, and it is time for that to be reformed. If you got rid of 571—[Interruption.] No, I'm not giving you another intervention. If you got rid of 571 peers, and directly elected them, you'd have plenty of room for 36 more Members. You've already got rid of Members of Parliament from Wales. That gives you plenty of room for more Senedd Members. You've got rid of Members of the European Parliament from Wales. That gives you plenty of room for more Senedd Members. So, I don't believe that that is a fair position to take.

Coming to Jane Dodds's two points, on the single transferrable vote, I agree with her. I think she's right, the single transferrable vote would be better, but if you want to do that, I don't think that would be achievable by 2026, to be frank. I think what we've got here is a compromise. I know people on these benches who I've spoken to privately are compromising on their beliefs. I suspect a lot over there are compromising. The Conservatives are being unwilling to compromise here, which is unfortunate. If we are going to get this through by 2026, then we must vote in favour of this report today. I would prefer to see a single transferrable vote. The boundary issue, though, I'm not so bothered about, because that has already, as Alun Davies said in his intervention, gone through a boundary commission process.

My final point is that if scrutiny is to be improved, what we need to have is the politicians in this Chamber scrutinising properly this Government. That means coming into this Chamber not with a speech that was written by an adviser 24 hours before, but actually coming in here and speaking to the debate. But it also requires us to have a civic society, a public sphere, that challenges Government too, and we need support for that. [Interruption.] Dirprwy Lywydd, can I take that intervention? 

Penderfyniad a allai fod wedi mynd y naill ffordd neu'r llall oedd cael refferendwm ar gyfer y lle hwn. Nid oedd sicrwydd o gwbl y byddai refferendwm ar gyfer y lle hwn. Fe ddigwyddodd am fod Tony Blair a Ron Davies wedi cael sgwrs. Nid wyf yn credu bod angen inni fod wedi cael refferendwm. Roedd y Llywodraeth Lafur newydd gael ei hethol gyda mwyafrif enfawr, roedd y Democratiaid Rhyddfrydol yn cefnogi'r Senedd, roedd Plaid Cymru yn cefnogi'r Senedd, beth oedd pwynt cael refferendwm yn 1997? Nid oeddwn yn ei gefnogi bryd hynny ac nid wyf yn cefnogi refferenda yn awr. Methiant democratiaeth ydynt. Pam na chawsom refferendwm ar gyfer swyddi'r comisiynwyr heddlu a throseddu? Pam na chawsom refferendwm ar gyfer system y bleidlais drosglwyddadwy a ddefnyddiwyd ar eu cyfer? Ni chawsom rai am nad oeddem eu hangen, ac nid oes angen refferendwm ar gyfer hyn.

Mae unrhyw ddadleuon sydd gennych yn erbyn diwygio deddfwrfa, yn seiliedig ar y dadleuon a gyflwynwyd gan Darren Millar heddiw, ac yn enwedig mewn perthynas â galw am refferendwm, yn cael eu tanseilio'n ddybryd gan gefnogaeth i Dŷ'r Arglwyddi. Mae Tŷ'r Arglwyddi yn sefydliad—[Torri ar draws.] Nid wyf yn mynd i roi ymyriad arall i chi. Mae Tŷ'r Arglwyddi yn sefydliad sy'n tyfu'n barhaus, ac mae'n bryd ei ddiwygio. Pe baech yn cael gwared ar 571—[Torri ar draws.] Na, nid wyf yn rhoi ymyriad arall i chi. Pe baech yn cael gwared ar 571 o arglwyddi, ac yn eu hethol yn uniongyrchol, byddai gennych ddigon o le i 36 Aelod arall. Rydych eisoes wedi cael gwared ar Aelodau Seneddol o Gymru. Mae hynny'n rhoi digon o le ichi gael mwy o Aelodau o'r Senedd. Rydych chi wedi cael gwared ar Aelodau Senedd Ewrop o Gymru. Mae hynny'n rhoi digon o le ichi gael mwy o Aelodau o'r Senedd. Felly, nid wyf yn credu bod hwnnw'n safbwynt teg i'w arddel.

Os caf droi at ddau bwynt Jane Dodds, ar y bleidlais sengl drosglwyddadwy, rwy'n cytuno â hi. Credaf ei bod yn iawn, byddai'r bleidlais sengl drosglwyddadwy yn well, ond os ydych am wneud hynny, nid wyf yn credu y byddai modd cyflawni hynny erbyn 2026, a bod yn onest. Rwy'n credu mai'r hyn sydd gennym yma yw cyfaddawd. Rwy'n gwybod bod pobl ar y meinciau hyn y siaradais â hwy'n breifat yn cyfaddawdu ar eu credoau. Rwy'n tybio bod llawer draw acw'n cyfaddawdu. Mae'r Ceidwadwyr yn amharod i gyfaddawdu yma, sy'n anffodus. Os ydym am gyflawni hyn erbyn 2026, rhaid inni bleidleisio o blaid yr adroddiad hwn heddiw. Byddai'n well gennyf weld pleidlais sengl drosglwyddadwy. Fodd bynnag, nid wyf yn poeni cymaint am fater y ffiniau, oherwydd mae hwnnw eisoes, fel y dywedodd Alun Davies yn ei ymyriad, wedi bod drwy broses comisiwn ffiniau.

Fy mhwynt olaf, os yw craffu i gael ei wella, yr hyn sydd ei angen arnom yw i'r gwleidyddion yn y Siambr hon graffu'n iawn ar y Llywodraeth hon. Mae hynny'n golygu dod i mewn i'r Siambr, nid gydag araith a ysgrifennwyd gan gynghorydd 24 awr ynghynt, ond dod i mewn yma a siarad am y ddadl. Ond mae hefyd yn ei gwneud yn ofynnol inni gael cymdeithas ddinesig, cylch cyhoeddus, sy'n herio'r Llywodraeth hefyd, ac mae arnom angen cefnogaeth ar gyfer hynny. [Torri ar draws.] Ddirprwy Lywydd, a gaf fi dderbyn yr ymyriad? 

17:05

I would have taken it, but I'm not allowed to.

This is just a step towards a mature and sensible democracy that scrutinises Government well. It is not controversial and it should go forward. 

Byddwn wedi'i gymryd, ond nid wyf yn cael gwneud hynny.

Nid yw hyn ond cam tuag at ddemocratiaeth aeddfed a synhwyrol sy'n craffu'n dda ar y Llywodraeth. Nid yw'n ddadleuol a dylai fynd yn ei flaen. 

For the purposes of Members, the clock unfortunately was reset after he had started, and therefore he had additional time. James Evans. [Interruption.]

Er gwybodaeth i'r Aelodau, yn anffodus cafodd y cloc ei ailosod ar ôl iddo ddechrau, ac felly fe gafodd amser ychwanegol. James Evans. [Torri ar draws.]

You might not like to hear what I've got to say, but I'm sure some of the people of Wales will.

Well, well, well. It's been almost a year to the day since I stood in this Chamber and I delivered a speech against, then, Labour, Plaid and the Lib Dems' calls for more powers to this Senedd. Now, we're back here again discussing having more politicians. No wonder people out there think politicians have lost touch with the public. So, don't even try to pretend that you are genuinely going back to your constituencies and are hearing a groundswell of support for this ridiculous proposal, that people are singing and dancing down the streets saying that the way to sort Wales's problems out is by getting more politicians. [Interruption.] No, not yet.

Over the last week, I've been around every corner of Brecon and Radnorshire, and I was overwhelmed with comments from my constituents who are outraged by these proposals and the huge cost associated with expanding this Senedd, when people in my constituency can't even access a dentist for 12 months. At a time of a cost-of-living crisis, when Ministers in here regularly berate everybody on this side of the Chamber for saying it's a choice between heating and eating, now you want to go and spend millions of taxpayer money that could be spent helping people on electing 36 more politicians, plus the extra money for support staff, plus the extra money for Commission staff, Members' expenses, structural changes to this Chamber and Tŷ Hywel, all because you and left-wing academics and think tanks think we don't have enough resources. Your excuses for political expansion just don't cut the mustard. 

You say that the people of Wales need more representation to get things done. Let's just see how much representation we're going to have in Wales: thirty-two paid Members of Parliament, 96 paid Members of the Senedd, 1,242 paid county councillors, one thing that the Labour Party has never been able to deal with. I'm sure that people on the streets outside here would rather see the Government of the day cracking on with the day job, fixing the crumbling NHS in Wales, helping build the economy and providing excellent education for our children; that's what the public pay for and that's what the public deserve.

Let's be very clear: I'm a very, very proud Welshman. I love my country and I love democracy; it is one thing that I do think unites us in this Chamber from time to time. I believe that the public should have a say on reforms in a referendum on the number of politicians in this place. Every major constitutional change to the Senedd and Wales has been done via a public vote, and the people have a right to have their say on these changes.

If you truly believe that you have the confidence of the Welsh public for these changes, let's have a referendum. This underhanded back-room deal struck between the First Minister and Adam Price goes against everything this socialist coalition claim they stand for. They say it's progressive; it's not—it locks out a field of wider political choice, like Jane Dodds has said. You say it's equal; it's not equal—it doesn't recognise everybody from every diversity. And you say it's fair; it's not fair—it makes Senedd Members here servants of political parties and unions and not the people, and that is fundamentally wrong.

Efallai na fyddwch yn hoffi clywed yr hyn sydd gennyf i'w ddweud, ond rwy'n siŵr y bydd rhai o bobl Cymru yn ei hoffi.

Wel, wel, wel. Mae bron i flwyddyn wedi bod ers y diwrnod y sefais yn y Siambr hon a thraddodi araith yn erbyn galwadau Llafur, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol, bryd hynny, am fwy o bwerau i'r Senedd hon. Nawr, rydym yn ôl yma eto yn trafod cael mwy o wleidyddion. Nid oes ryfedd fod pobl yn meddwl bod gwleidyddion wedi colli cysylltiad â'r cyhoedd. Felly, peidiwch â cheisio esgus eich bod yn mynd yn ôl i'ch etholaethau mewn gwirionedd ac yn clywed cefnogaeth i'r cynnig hurt hwn, fod pobl yn canu ac yn dawnsio ar y strydoedd ac yn dweud mai'r ffordd i ddatrys problemau Cymru yw drwy gael mwy o wleidyddion. [Torri ar draws.] Na, ddim eto.

Dros yr wythnos ddiwethaf, bûm o gwmpas pob cornel o Frycheiniog a Sir Faesyfed, a chefais fy llethu gan sylwadau gan fy etholwyr sydd wedi'u cythruddo gan y cynigion hyn a'r gost enfawr sy'n gysylltiedig ag ehangu'r Senedd hon, pan na all pobl yn fy etholaeth gael gafael ar ddeintydd am 12 mis. Ar adeg o argyfwng costau byw, pan fo Gweinidogion yma'n beirniadu pawb ar yr ochr hon i'r Siambr yn rheolaidd am ddweud ei fod yn ddewis rhwng gwresogi a bwyta, yn awr rydych am fynd i wario miliynau o arian trethdalwyr y gellid ei wario i helpu pobl ar ethol 36 yn fwy o wleidyddion, yn ogystal â'r arian ychwanegol ar gyfer staff cymorth, a'r arian ychwanegol ar gyfer staff y Comisiwn, treuliau Aelodau, newidiadau strwythurol i'r Siambr hon a Thŷ Hywel, i gyd oherwydd eich bod chi ac academyddion a melinau trafod asgell chwith yn meddwl nad oes gennym ddigon o adnoddau. Nid yw eich esgusodion dros ehangu gwleidyddol yn dal dŵr. 

Rydych yn dweud bod angen mwy o gynrychiolaeth ar bobl Cymru er mwyn gallu cyflawni pethau. Gadewch inni weld faint o gynrychiolaeth y byddwn yn ei chael yng Nghymru: 32 o Aelodau Seneddol cyflogedig, 96 o Aelodau o'r Senedd cyflogedig, 1,242 o gynghorwyr sir cyflogedig, un peth nad yw'r Blaid Lafur erioed wedi gallu ymdopi ag ef. Rwy'n siŵr y byddai'n well gan bobl ar y strydoedd y tu allan i'r fan hon weld Llywodraeth y dydd yn bwrw ymlaen â'i phriod waith, yn trwsio'r GIG sy'n chwalu yng Nghymru, yn helpu i adeiladu'r economi a darparu addysg ragorol i'n plant; dyna'r hyn y mae'r cyhoedd yn talu amdano a dyna y mae'r cyhoedd yn ei haeddu.

Gadewch inni fod yn glir iawn: rwy'n Gymro balch tu hwnt. Rwy'n caru fy ngwlad ac rwy'n caru democratiaeth; mae'n un peth y credaf sy'n ein huno yn y Siambr hon o bryd i'w gilydd. Credaf y dylai'r cyhoedd gael dweud eu barn ynglŷn â diwygiadau mewn refferendwm ar nifer y gwleidyddion yn y lle hwn. Mae pob newid cyfansoddiadol mawr i'r Senedd a Chymru wedi'i wneud drwy bleidlais gyhoeddus, ac mae gan y bobl hawl i ddweud eu barn am y newidiadau hyn.

Os ydych o ddifrif yn credu bod gennych gefnogaeth y cyhoedd yng Nghymru i'r newidiadau hyn, gadewch inni gael refferendwm. Mae'r cytundeb ystafell gefn llechwraidd a luniwyd rhwng y Prif Weinidog ac Adam Price yn mynd yn groes i bopeth y mae'r glymblaid sosialaidd hon yn honni eu bod yn sefyll drosto. Maent yn dweud ei fod yn flaengar; nid yw hynny'n wir—mae'n cau'r drws ar faes o ddewis gwleidyddol ehangach, fel y dywedodd Jane Dodds. Rydych chi'n dweud ei fod yn gyfartal; nid yw'n gyfartal—nid yw'n cydnabod pawb o bob amrywiaeth. Ac rydych chi'n dweud ei fod yn deg; nid yw'n deg—mae'n gwneud Aelodau o'r Senedd yma'n weision i bleidiau gwleidyddol ac undebau ac nid i'r bobl, ac mae hynny'n sylfaenol anghywir.

17:10

No, thank you. 

You say the public voted for this in your manifestos, but there is nothing in your manifestos to say that we're going to have 96 more Members. Plaid Cymru came third in the last election—not first, not second, but third—so I don't think anybody on that side of this Chamber has got a mandate for change. We, on these benches, trust the public to make big decisions. We believe in empowering the people of Wales, and we believe that the public want and deserve a say on these matters. So, I say to Labour, Plaid Cymru and the Liberal Democrats, 'Pull the cotton wool out of your ears, stop hiding behind the sofa and let's have a referendum'.

Na, diolch. 

Fe ddywedwch fod y cyhoedd wedi pleidleisio dros hyn yn eich maniffestos, ond nid oes dim yn eich maniffestos i ddweud y byddwn yn cael 96 yn fwy o Aelodau. Daeth Plaid Cymru yn drydydd yn yr etholiad diwethaf—nid yn gyntaf, nid yn ail, ond yn drydydd—felly nid wyf yn credu bod gan neb ar yr ochr honno i'r Siambr fandad ar gyfer newid. Rydym ni ar y meinciau hyn yn ymddiried yn y cyhoedd i wneud penderfyniadau mawr. Credwn mewn grymuso pobl Cymru, a chredwn fod y cyhoedd yn dymuno ac yn haeddu cael llais ar y materion hyn. Felly, dywedaf wrth Lafur, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol, 'Tynnwch y gwlân cotwm allan o'ch clustiau, rhowch y gorau i guddio y tu ôl i'r soffa a gadewch inni gael refferendwm'.

Let me start by thanking the Chair of the committee, members past and present, and the Commission staff who worked to produce the report and recommendations for today. I thank also the expert panel chaired by Laura McAllister, commissioned five years ago by the Senedd Commission to bring forward recommendations on Senedd reform. One of those recommendations has already been enacted in enabling 16 and 17-year-olds to vote in 2021, and the remainder of the recommendations in general will take a major step forward today if this motion is approved. If there was ever a report that did not lie idly on a shelf collecting dust, then it may well be Laura McAllister's expert panel report.

That's part of the short history of why we're here having this debate today, but, of course, there's a longer history too. Sometimes, we make the mistake that devolution—our Senedd—belongs exclusively to us, the generation that spans from the class of '99, from the Icelandic 1,000-year old me and Jane Hutt, to the class of '21, but it belongs to so many of our political predecessors and to our successors too, from the class of 2026 to the class of 3026 and beyond.

Neither does devolution belong to one political tradition in Wales, but to many political traditions; to those predecessors, from S.O. Davies, Jim Griffiths and Elystan Morgan, to Megan Lloyd George, to Gwynfor Evans and to my uncle Jack—J.B. Evans—the lifelong Carmarthenshire Conservative, both parliamentary candidate and agent, and pro devolution. He was solely responsible for giving the 12-year-old me a 'Yes for Wales' sticker to wear on my school uniform in March 1979. 

Political debate on devolution spanned the entirety of the twentieth century, but devolution's actual starting point was not democratic devolution in 1999; its first building blocks were administrative devolution. I was reminded of the importance of this when listening to Lord John Morris a few weeks ago in the Senedd speaking about the first Secretary of State for Wales in 1964, Jim Griffiths—such an important appointment by the new Labour UK Government at the time, but preceded by the appointment in 1951 by the Conservative Government of the first Home Office Minister for Welsh Affairs, itself preceded by the creation of the Welsh board of education in 1907 by the Liberal Government. The Secretary of State's executive powers in 1964 were initially limited to responsibility for housing, local government and roads. Over the course of the next 10 years, responsibilities for health and education, agriculture and the environment were added—areas of responsibility that ultimately became the democratic responsibilities of that first elected Assembly in 1999. 

In this Chamber, we've heard today, we are familiar with what has happened since 1999: the significant increases and transfers of powers and responsibilities by successive UK Governments from Westminster to Wales. We would not be here today discussing Senedd reform were it not for the transfer of responsibility for Senedd elections by the UK Conservative Government via the Wales Act 2017 from Westminster to this Senedd. Why, then, my trip down devolution's memory lane? Well, it's to remind us all that we've reached this point today because of a wide array of actions and decisions by people of varying political persuasions over a century and more. And we are faced now, in this third decade of the twenty-first century, with the question of whether we finally want to equip our Parliament with the tools to do the job properly, with our current set of powers, and with the tools to take on more powers, if and when they are devolved or demanded.

Every independent commissioned analysis of our Parliament has concluded that we are under-resourced in the number of elected Members to do the job of holding Government to account and to scrutinise and pass legislation and budgets. Parliament members everywhere in the world should have the time to develop real expertise in subject areas, to be able to forensically scrutinise ministerial decisions, to be able to research and learn of great policy proposals to introduce here in Wales. But most of you are run ragged with the overload of the day-to-day here. As Llywydd, I watch all of you—all 58 of you—leaders of parties, Ministers in Government, backbenchers sitting on two or three committees, chairing committees, spokespeople delivering numerous speeches and questions in Plenary every week, chairing and attending cross-party groups, on top of all your constituency work, and I am reminded of the fact, in Laura McAllister's expert panel report, where it said that 115 MPs in Westminster do not sit on any committee or hold any additional role in Government or opposition. Nobody has that luxury here, and neither would they in a 96-Member Senedd.

We can carry on and do the best we can as 60 Members, or we can properly empower the next generation of Welsh politicians—and some of you are those politicians—to finally have the Parliament that the people of Wales deserve.

Gadewch imi ddechrau drwy ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor, aelodau yn y gorffennol a'r presennol, a staff y Comisiwn a weithiodd i lunio'r adroddiad a'r argymhellion ar gyfer heddiw. Diolch hefyd i'r panel arbenigol o dan gadeiryddiaeth Laura McAllister, a gomisiynwyd bum mlynedd yn ôl gan Gomisiwn y Senedd i gyflwyno argymhellion ar ddiwygio'r Senedd. Mae un o'r argymhellion hynny eisoes wedi'i ddeddfu i alluogi pobl ifanc 16 a 17 oed i bleidleisio yn 2021, a bydd gweddill yr argymhellion yn gyffredinol yn cymryd cam mawr ymlaen heddiw os caiff y cynnig hwn ei gymeradwyo. Os bu adroddiad erioed na fu'n gorwedd yn segur ar silff yn hel llwch, mae'n ddigon posibl mai adroddiad panel arbenigol Laura McAllister yw hwnnw.

Dyna ran o hanes byr y rheswm pam ein bod yma'n cael y ddadl hon heddiw, ond wrth gwrs, mae yna hanes hirach hefyd. Weithiau, rydym yn gwneud y camgymeriad fod datganoli—ein Senedd—yn perthyn i ni'n llwyr, y genhedlaeth sy'n rhychwantu dosbarth '99, fi a Jane Hutt yn 1,000 oed yng Ngwlad yr Iâ, a dosbarth '21, ond mae'n perthyn i gynifer o'n rhagflaenwyr gwleidyddol ac i'n holynwyr hefyd, o ddosbarth 2026 i ddosbarth 3026 a thu hwnt.

Nid yw datganoli ychwaith yn perthyn i un traddodiad gwleidyddol yng Nghymru, ond i lawer o draddodiadau gwleidyddol; i'r rhagflaenwyr hynny, o S.O. Davies, Jim Griffiths ac Elystan Morgan, i Megan Lloyd George, i Gwynfor Evans ac i fy ewythr Jack—J.B. Evans—Ceidwadwr ar hyd ei oes o sir Gaerfyrddin, ymgeisydd ac asiant seneddol, ac o blaid datganoli. Ef yn unig a oedd yn gyfrifol am roi sticer 'Ie dros Gymru' i mi yn 12 oed i'w wisgo ar fy ngwisg ysgol ym mis Mawrth 1979. 

Roedd y ddadl wleidyddol ar ddatganoli yn rhychwantu'r ugeinfed ganrif ar ei hyd, ond nid datganoli democrataidd oedd man cychwyn gwirioneddol datganoli ym 1999; datganoli gweinyddol oedd ei sylfeini cyntaf. Cefais fy atgoffa o bwysigrwydd hyn wrth wrando ar yr Arglwydd John Morris ychydig wythnosau yn ôl yn y Senedd yn siarad am Ysgrifennydd Gwladol cyntaf Cymru ym 1964, Jim Griffiths—penodiad mor bwysig gan Lywodraeth Lafur newydd y DU ar y pryd, ond a ragflaenwyd gan benodi Gweinidog cyntaf y Swyddfa Gartref dros Faterion Cymreig gan Lywodraeth Geidwadol ym 1951, a hynny ynddo'i hun yn dilyn creu bwrdd addysg Cymru ym 1907 gan y Llywodraeth Ryddfrydol. Roedd pwerau gweithredol yr Ysgrifennydd Gwladol ym 1964 wedi'u cyfyngu'n wreiddiol i gyfrifoldeb dros dai, llywodraeth leol a ffyrdd. Yn ystod y 10 mlynedd nesaf, ychwanegwyd cyfrifoldebau dros iechyd ac addysg, amaethyddiaeth a'r amgylchedd—meysydd cyfrifoldeb a ddaeth yn y pen draw yn gyfrifoldebau democrataidd y Cynulliad etholedig cyntaf hwnnw ym 1999. 

Yn y Siambr hon, rydym wedi clywed heddiw, rydym yn gyfarwydd â'r hyn sydd wedi digwydd ers 1999: cynyddu a throsglwyddo pwerau a chyfrifoldebau sylweddol gan Lywodraethau olynol yn y DU o San Steffan i Gymru. Ni fyddem yma heddiw yn trafod diwygio'r Senedd oni bai am drosglwyddo'r cyfrifoldeb dros etholiadau'r Senedd gan Lywodraeth Geidwadol y DU drwy Ddeddf Cymru 2017 o San Steffan i'r Senedd hon. Pam, felly, y bu imi deithio ar hyd llwybr hanes datganoli? Wel, mae'n ein hatgoffa i gyd ein bod wedi cyrraedd y pwynt hwn heddiw oherwydd amryw byd o weithredoedd a phenderfyniadau gan bobl o wahanol liwiau gwleidyddol dros ganrif a mwy. Ac yn awr, yn nhrydydd degawd yr unfed ganrif ar hugain, rydym yn wynebu'r cwestiwn a ydym o'r diwedd am roi'r arfau i'n Senedd wneud y gwaith yn iawn, gyda'n set bresennol o bwerau, a chyda'r arfau i ymgymryd â mwy o bwerau, os a phan gânt eu datganoli neu eu mynnu.

Mae pob dadansoddiad annibynnol a gomisiynwyd o'n Senedd wedi dod i'r casgliad nad oes gennym ddigon o adnoddau o ran nifer yr Aelodau etholedig i wneud y gwaith o ddwyn Llywodraeth i gyfrif ac i graffu ar ddeddfwriaeth a chyllidebau a'u pasio. Dylai aelodau seneddau ym mhobman yn y byd gael amser i ddatblygu arbenigedd gwirioneddol mewn meysydd pwnc, er mwyn gallu craffu'n fforensig ar benderfyniadau gweinidogol, a gallu ymchwilio a dysgu am gynigion polisi gwych i'w cyflwyno yma yng Nghymru. Ond mae'r rhan fwyaf ohonoch dan bwysau enfawr gan lwyth y gwaith o ddydd i ddydd yma. Fel Llywydd, rwy'n gwylio pob un ohonoch—y 58 ohonoch—yn arweinwyr pleidiau, Gweinidogion Llywodraeth, meincwyr cefn yn eistedd ar ddau neu dri phwyllgor, yn cadeirio pwyllgorau, llefarwyr yn cyflwyno nifer o areithiau a chwestiynau yn y Cyfarfod Llawn bob wythnos, yn cadeirio ac yn mynychu grwpiau trawsbleidiol, yn ogystal â'ch holl waith etholaeth, a chaf fy atgoffa o'r ffaith, yn adroddiad panel arbenigol Laura McAllister, lle y dywedodd nad yw 115 o ASau yn San Steffan yn eistedd ar unrhyw bwyllgor nac yn cyflawni unrhyw rôl ychwanegol yn y Llywodraeth na'r wrthblaid. Nid oes gan neb y moethusrwydd hwnnw yma, ac ni fyddent yn ei gael ychwaith mewn Senedd 96 Aelod.

Gallwn barhau a gwneud ein gorau glas fel 60 Aelod, neu gallwn rymuso'r genhedlaeth nesaf o wleidyddion Cymru yn iawn—a rhai ohonoch chi yw'r gwleidyddion hynny—i gael y Senedd y mae pobl Cymru yn ei haeddu o'r diwedd.

17:15

Firstly, I would like to put on record my thanks to Huw Irranca-Davies, as Chair of this committee, and all other committee colleagues. Our discussions in the committee were positive and constructive, and I'm grateful to the range of organisations and experts that came and gave evidence to us, and for the work of the expert panel and the Committee on Senedd Electoral Reform in the previous Senedd. 

Our work on this committee was not the start of the journey, as Huw has already said, and it was really helpful to be able to build on the evidence and efforts that others had already done. The recommendations in our report are far-reaching and significant. It is right that they should proceed on the basis of cross-party agreement. There is no doubt that there has had to be compromises, but this is the kind of mature politics that the people of Wales have come to expect.

On the size of the Senedd, this has been the subject of debate and discussion for 20 years. We all know that this institution has changed beyond recognition since the Assembly was founded in 1999. Therefore, it's right that we're finally taking action to make sure that the Senedd is properly equipped to do the job.

There will always be a range of views on voting systems, but the proposal is for a system that is both fair and proportional. It will ensure that every MS is elected with the same mandate, and it enables parties to take action on gender equality by zipping the candidate lists. This is an action that Welsh Labour takes at present and it has been an important way of ensuring gender parity amongst our MSs. 

Action to ensure the diversity of this Senedd was an important part of the committee's discussions. It is essential that the Senedd is truly representative of Wales, and the committee has made a number of recommendations to advance this important objective, and I'm really excited to see this develop. There are a number of detailed implications that will need to be considered by both the Welsh Government and the Senedd. Indeed, there is much work to still do. But this is a defining moment in our history, and if we decide, we'll ensure that whatever comes our way in the future, our Senedd is equipped in the best possible way to work for and to serve the people of Wales.

Yn gyntaf, hoffwn gofnodi fy niolch i Huw Irranca-Davies, fel Cadeirydd y pwyllgor hwn, a phob un o fy nghyd-aelodau eraill o'r pwyllgor. Roedd ein trafodaethau yn y pwyllgor yn gadarnhaol ac yn adeiladol, ac rwy'n ddiolchgar i'r amrywiaeth o sefydliadau ac arbenigwyr a ddaeth i roi tystiolaeth i ni, ac am waith y panel arbenigol a'r Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd yn y Senedd flaenorol. 

Nid ein gwaith ar y pwyllgor hwn oedd dechrau'r daith, fel y dywedodd Huw eisoes, ac roedd yn ddefnyddiol iawn gallu adeiladu ar y dystiolaeth a'r ymdrechion yr oedd eraill eisoes wedi'u gwneud. Mae'r argymhellion yn ein hadroddiad yn bellgyrhaeddol ac yn arwyddocaol. Mae'n iawn bwrw ymlaen arnynt ar sail cytundeb trawsbleidiol. Nid oes amheuaeth na fu'n rhaid cyfaddawdu, ond dyma'r math o wleidyddiaeth aeddfed y mae pobl Cymru wedi dod i'w disgwyl.

Ar faint y Senedd, mae hyn wedi bod yn destun dadl a thrafodaeth ers 20 mlynedd. Gwyddom i gyd fod y sefydliad hwn wedi newid yn eithriadol ers sefydlu'r Cynulliad ym 1999. Felly, mae'n iawn ein bod o'r diwedd yn cymryd camau i sicrhau bod y Senedd mewn sefyllfa briodol i wneud y gwaith.

Ceir amrywiaeth o safbwyntiau bob amser ar systemau pleidleisio, ond mae'r cynnig ar gyfer system sy'n deg ac yn gymesur. Bydd yn sicrhau bod pob Aelod o'r Senedd yn cael ei ethol gyda'r un mandad, ac mae'n galluogi pleidiau i weithredu ar gydraddoldeb rhwng y rhywiau drwy greu rhestrau ymgeiswyr 'am yn ail'. Mae hwn yn gam y mae Llafur Cymru yn ei gymryd ar hyn o bryd ac mae wedi bod yn ffordd bwysig o sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau ymhlith ein Haelodau o'r Senedd. 

Roedd gweithredu i sicrhau amrywiaeth y Senedd hon yn rhan bwysig o drafodaethau'r pwyllgor. Mae'n hanfodol fod y Senedd yn wirioneddol gynrychioliadol o Gymru, ac mae'r pwyllgor wedi gwneud nifer o argymhellion i hyrwyddo'r amcan pwysig hwn, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld hyn yn datblygu. Ceir nifer o oblygiadau manwl y bydd angen i Lywodraeth Cymru a'r Senedd eu hystyried. Yn wir, mae llawer o waith i'w wneud o hyd. Ond mae hon yn foment ddiffiniol yn ein hanes, ac os penderfynwn, byddwn yn sicrhau, beth bynnag a wynebwn yn y dyfodol, fod ein Senedd wedi'i harfogi yn y ffordd orau bosibl i weithio dros bobl Cymru ac i'w gwasanaethu.

17:20

One in five on a waiting list in Wales; more than 10,000 people waiting 12 hours in A&E; our education system failing children, with Programme for International Student Assessment rankings at the bottom of the UK league table; a tourism tax on the horizon, penalising businesses after they've suffered tremendous losses over the last four years; the latest Office for National Statistics's statistics showing Wales is the only UK nation that's seen its economy shrink; and failing to support the next generation of home owners by building new homes. But yet, here we are this afternoon, talking about ourselves. Labour and Plaid Cymru would rather spend £100 million to increase the size of this place than on the priorities of the people of Wales. Instead of focusing on recruiting more doctors, nurses, teachers and dentists, this Welsh Government are hellbent on avoiding the scrutiny of a referendum and instead are hiding behind their nationalist friends' support. They'd prefer to see more of their friends elected to this place under the guise that it would better scrutinise the Welsh Government, but when it comes to scrutiny, and a Wales-specific COVID inquiry, the Welsh Government wasn't interested in scrutiny at all. But we all know today the real reason why we're talking about these proposals: it's more jobs for the boys for the Labour Party, and it's about ensuring a Labour Government here in Cardiff Bay for the foreseeable future.

We heard from Darren Millar earlier about Labour's manifesto, and we heard that there was no direct mention of the fact that there would be an increase in the size of this Senedd. I wonder why that could have been. It's because the Labour Party knew that opting for more politicians while people have been rallying around our NHS during the COVID pandemic would surely get people to sit up and listen.

Yes, there is an argument for Senedd reform—as put so vaguely in your manifestos that got you the most votes—but I'm afraid what was not in the manifesto were the costings, the number of politicians, the voting system that would follow in the announcement between the First Minister and the leader of Plaid Cymru. That's why this significant constitutional change should be put to a public vote. But we all know—all of us know—Labour and Plaid Cymru have a terrible record when it comes to trusting the people of Wales by asking them what they think. The amount of time they both spent in this place trying to block Brexit after the people of Wales voted for it is evidence enough of that. And any constitutional change of this significance, and where a change to the voting system's being proposed, has previously been put to a public vote. Look at that AV referendum in 2011; that precedent is already clear. We need to show the people of Wales that we trust them to make these decisions and not some cosy Cardiff Bay cartel that drags us towards independence by the back door. Because that could be the result here: Plaid Cymru, in their own social media post after the co-operation agreement was signed, stated that this was their aim. They said that Senedd reform would provide a Senedd fit for an independent Wales. We know that's not what the people of Wales want. That's why we need to put it to a vote.

It shouldn't be for politicians in the Senedd to decide whether or not to increase our numbers; that would be like turkeys voting to cancel Christmas. But for those of us who believe that at its best, the Senedd can truly be a place of good, a place that has the potential to make a real difference to the lives of people of Wales, we need to make sure that, at every possible step, the people of Wales know that this Senedd is far more theirs than it is ours. If this Senedd believes in devolution, it needs the consent of the people it serves to strengthen that case when changes of this significance are made. The answer they give us is important, and we should act on the result, whatever it is, but it's not as important as us asking that question in the first place, because if this place is truly to represent and reflect the people of Wales in all the ways we've heard today, it is they that need to make that decision. It must never be our place to tell the people of Wales what's best for them. They should tell us that. They give us our mandate and we'd be fools to forget that.

Un o bob pump ar restr aros yng Nghymru; mwy na 10,000 o bobl yn aros 12 awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys; mae ein system addysg yn gwneud cam â phlant, gyda sgoriau Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr ar waelod tabl cynghrair y DU; treth dwristiaeth ar y gorwel, i gosbi busnesau ar ôl iddynt ddioddef colledion aruthrol dros y pedair blynedd diwethaf; ystadegau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol sy'n dangos mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU sydd wedi gweld ei heconomi'n crebachu; a methu cefnogi'r genhedlaeth nesaf o berchnogion cartrefi drwy adeiladu cartrefi newydd. Ond eto, dyma ni y prynhawn yma, yn siarad amdanom ni ein hunain. Byddai'n well gan Lafur a Phlaid Cymru wario £100 miliwn i gynyddu maint y lle hwn nag ar flaenoriaethau pobl Cymru. Yn hytrach na chanolbwyntio ar recriwtio mwy o feddygon, nyrsys, athrawon a deintyddion, mae Llywodraeth Cymru yn benderfynol o osgoi craffu gan refferendwm ac yn lle hynny, maent yn cuddio y tu ôl i gefnogaeth eu cyfeillion cenedlaetholgar. Byddai'n well ganddynt weld mwy o'u ffrindiau'n cael eu hethol i'r lle hwn o dan yr esgus y byddai'n craffu'n well ar Lywodraeth Cymru, ond pan ddaw'n fater o graffu, ac ymchwiliad COVID sy'n benodol i Gymru, nid oedd gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb mewn craffu o gwbl. Ond rydym i gyd yn gwybod heddiw beth yw'r gwir reswm pam ein bod yn sôn am y cynigion hyn: mwy o swyddi i'r bechgyn i'r Blaid Lafur, a sicrhau Llywodraeth Lafur yma ym Mae Caerdydd ymhell i'r dyfodol.

Clywsom gan Darren Millar yn gynharach am faniffesto Llafur, a chlywsom nad oedd sôn ynddo'n uniongyrchol am y ffaith y byddai cynnydd ym maint y Senedd hon. Tybed pam y digwyddodd hynny. Y rheswm oedd bod y Blaid Lafur yn gwybod y byddai dewis mwy o wleidyddion tra bod pobl wedi bod yn gwneud eu gorau dros ein GIG yn ystod pandemig COVID yn sicr o gael pobl i godi eu clustiau.

Oes, mae dadl dros ddiwygio'r Senedd—fel y'i cyflwynwyd mor niwlog yn eich maniffestos a gafodd y nifer fwyaf o bleidleisiau i chi—ond mae arnaf ofn mai'r hyn nad oedd yn y maniffesto oedd y costau, nifer y gwleidyddion, y system bleidleisio a fyddai'n dilyn yn y cyhoeddiad rhwng y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru. Dyna pam y dylid cynnal pleidlais gyhoeddus ar y newid cyfansoddiadol sylweddol hwn. Ond gwyddom i gyd—mae pob un ohonom yn gwybod—fod gan Lafur a Phlaid Cymru hanes ofnadwy pan ddaw'n fater o ymddiried ym mhobl Cymru drwy ofyn iddynt beth yw eu barn. Mae'r amser a dreuliodd y ddwy blaid yn y lle hwn yn ceisio rhwystro Brexit ar ôl i bobl Cymru bleidleisio drosto yn ddigon o dystiolaeth o hynny. Ac yn y gorffennol cafodd unrhyw newid cyfansoddiadol mor arwyddocaol â hwn, a lle y cynigir newid i'r system bleidleisio, ei wneud yn destun pleidlais gyhoeddus. Edrychwch ar y refferendwm ar y bleidlais amgen yn 2011; mae'r cynsail hwnnw eisoes yn glir. Mae angen inni ddangos i bobl Cymru ein bod yn ymddiried ynddynt hwy i wneud y penderfyniadau hyn ac nid rhyw gartél clyd ym Mae Caerdydd sy'n ein llusgo tuag at annibyniaeth drwy'r drws cefn. Oherwydd efallai mai dyna fyddai'r canlyniad yma: dywedodd Plaid Cymru yn eu datganiad eu hunain ar y cyfryngau cymdeithasol ar ôl llofnodi'r cytundeb cydweithio mai dyma oedd eu nod. Fe wnaethant ddweud y byddai diwygio'r Senedd yn darparu Senedd sy'n addas ar gyfer Cymru annibynnol. Gwyddom nad dyna y mae pobl Cymru am ei gael. Dyna pam y mae angen inni ei roi i bleidlais.

Nid lle gwleidyddion yn y Senedd yw penderfynu a ddylid cynyddu ein niferoedd ai peidio; byddai hynny fel tyrcwn yn pleidleisio i ganslo'r Nadolig. Ond i'r rheini ohonom sy'n credu, ar ei gorau, y gall y Senedd fod yn lle gwirioneddol dda, lle sydd â'r potensial i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl Cymru, mae angen inni sicrhau bod pobl Cymru, ar bob cam posibl, yn gwybod bod y Senedd hon yn eiddo iddynt hwy yn llawer mwy nag y mae'n eiddo i ni. Os yw'r Senedd hon yn credu mewn datganoli, mae angen cydsyniad y bobl y mae'n eu gwasanaethu i gryfhau'r achos hwnnw pan wneir newidiadau mor sylweddol â hyn. Mae'r ateb y byddant yn ei roi inni'n bwysig, a dylem weithredu ar y canlyniad, beth bynnag y bo, ond nid yw mor bwysig â'n bod ni'n gofyn y cwestiwn hwnnw yn y lle cyntaf, oherwydd os yw'r lle hwn o ddifrif yn mynd i gynrychioli ac adlewyrchu pobl Cymru yn yr holl ffyrdd yr ydym wedi'u clywed heddiw, hwynt-hwy a ddylai wneud y penderfyniad hwnnw. Nid ein lle ni yw dweud wrth bobl Cymru beth sydd orau iddynt. Hwy a ddylai ddweud hynny wrthym ni. Hwy sy'n rhoi ein mandad i ni a byddem yn ffyliaid i anghofio hynny.

Yn syml, dylai'r Senedd adlewyrchu'r Gymru y mae'n ei gwasanaethu. Rhaid i'w Haelodau, y rhai sy'n siarad dros eu cymunedau yn y lle hwn, sy'n craffu ar effaith polisi a deddfwriaeth a'r ffordd y caiff ein cenedl ei llywodraethu, fod yn gynrychioliadol o'r cymunedau hynny. Ar hyn o bryd, dim ond 26 o'r 60 sy'n eistedd yn y Siambr hon sy'n fenywod, er bod hanner poblogaeth Cymru—dros hanner poblogaeth Cymru—yn fenywod. Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro dros gwotâu rhywedd fel un dull y gallwn ei ddefnyddio i greu Senedd sy'n wirioneddol gynrychioliadol o bobl Cymru. Ac mae argymhelliad y pwyllgor ar gyfer cwotâu rhywedd statudol, gan mai dyma'r dull gorau o hyrwyddo cydraddoldeb rhywedd ymhlith Aelodau etholedig, o fewn pob plaid, felly i'w groesawu'n fawr.

Simply, the Senedd should reflect the Wales that it serves. Its Members, those who speak for their communities in this place, those who scrutinise the impact of policy and legislation, and the way in which our nation is governed, must be representative of those communities. Currently, only 26 of the 60 Members sitting in this Chamber are women, although over half the population of Wales is female. Plaid Cymru has long argued for gender quotas as one approach that we can use to create a Senedd that is truly representative of the people of Wales. And the committee's recommendation for statutory gender quotas, given that this is the best way to promote gender equality among the elected Members, within all parties, is therefore to be greatly welcomed.

So, why are gender quotas a necessary step? How will they be effective? Well, gender quotas will provide a quick and simple solution to the unjustifiable fact of women's under-representation, or potential under-representation, in elected politics. International research shows that they are the single most effective tool for fast-tracking women's representation in elected bodies for Government, and they are used worldwide by over 100 countries. They are backed by the UN Committee on the Elimination of Discrimination against Women, and, of course, the findings of the expert panel on Assembly electoral reform. So, the question, really, is: why aren't we doing this already, if we believe in equality?

Felly, pam y mae cwotâu rhywedd yn gam angenrheidiol? Sut y byddant yn effeithiol? Wel, bydd cwotâu rhywedd yn rhoi ateb cyflym a syml i'r ffaith na ellir ei chyfiawnhau nad yw menywod wedi'u cynrychioli'n ddigonol, neu y gallent fod heb eu cynrychioli'n ddigonol, mewn gwleidyddiaeth etholedig. Dengys ymchwil ryngwladol mai hwy yw'r offeryn unigol mwyaf effeithiol ar gyfer cyflymu cynrychiolaeth menywod mewn cyrff etholedig ar gyfer Llywodraeth, ac fe'u defnyddir yn fyd-eang gan dros 100 o wledydd. Fe'u cefnogir gan Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Ddiddymu Gwahaniaethu yn erbyn Menywod, ac wrth gwrs, canfyddiadau'r panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol y Cynulliad. Felly, y cwestiwn, mewn gwirionedd, yw: pam nad ydym yn gwneud hyn eisoes, os ydym yn credu mewn cydraddoldeb?

17:25

No, you've had enough say this afternoon, Darren. Well, there are those who believe that the playing field—[Interruption.] There are those who believe that the playing field is already level—

Na, rydych wedi cael digon o gyfle i roi eich barn y prynhawn yma, Darren. Wel, mae yna rai sy'n credu bod pethau—[Torri ar draws.] Mae yna rai sy'n credu bod pethau eisoes yn deg—

—that structural inequality, which we debated in this very Chamber yesterday, doesn't exist, although report after report points to the contrary, and the make-up of this Senedd proves it beyond a doubt. There are those who feel that we don't need statutory measures to ensure better representation. After all, we wore our early gender balance achievements as a badge of pride and patted ourselves on the back for leading the way. But when we look around this Siambr, we can see that voluntary party measures, or trusting to luck, so far have proven ineffective in maintaining balance or inspiring further diversity. Internationally, the impact of gender quotas is wide-ranging and often has positive, indirect, effects, with other under-represented groups becoming empowered to enter politics. This is why we need, as Women's Equality Network Wales puts it, to bake in gender equality into our electoral system through legislation. And the way in which any quota is legislated for is important. The Bill should state that at least 50 per cent of candidates must be women. The purpose of the quota is to put a floor below women's representation, a floor below which it shouldn't fall, rather than put a ceiling upon it.

And then there is, of course, as we've heard this afternoon, the 'best person for the job' argument against all forms of positive discrimination. Dirprwy Lywydd, quotas can help us advance towards a true meritocracy, rather than being an obstacle to it. There are societal biases and obstacles that prevent more women from becoming politicians, from being in the room where decisions about their lives are made that only leads to more structural inequality. This is also the case for disabled people, black, Asian and minority ethnic people, and people from the LGBTQ+ community.

It is true that gender quotas are not enough on their own to ensure the equal and diverse representation that could be achieved for our Senedd, and Plaid Cymru support the committee's recommendation that further work on diversity quotas, other than gender, be undertaken. This should be done swiftly, and I would have liked to have seen timescales attached to that recommendation. Reform of the mode of election, however, is only the start. To ensure the Senedd fully reflects the society it represents, the Senedd must be a workplace that works for women. Recommendations 13 and 14 of the report, which refer to the further work needed in order to enable job sharing, should be taken forward with urgency, because, as the committee says, job sharing

'could enable a greater diversity of candidates to stand for election, including those with family and caring responsibilities; those with disabilities; and those who are geographically based further away from the Senedd.'

—nad yw'r anghydraddoldeb strwythurol hwnnw, a drafodwyd gennym yn yr union Siambr hon ddoe, yn bodoli, er bod adroddiad ar ôl adroddiad yn cyfeirio at y gwrthwyneb, ac mae cyfansoddiad y Senedd hon yn profi hynny y tu hwnt i amheuaeth. Mae yna rai sy'n teimlo nad oes angen mesurau statudol arnom i sicrhau gwell cynrychiolaeth. Wedi'r cyfan, fe wnaethom ymffrostio'n falch am ein cyflawniadau cynnar o ran cydbwysedd rhwng y rhywiau a chanmol ein hunain am arwain y ffordd. Ond pan edrychwn o amgylch y Siambr hon, gallwn weld bod mesurau gwirfoddol gan y pleidiau, neu ymddiried mewn lwc, wedi profi'n aneffeithiol hyd yma ar gyfer cynnal cydbwysedd neu ysbrydoli amrywiaeth pellach. Yn rhyngwladol, mae effaith cwotâu rhywedd yn bellgyrhaeddol ac yn aml yn cael effeithiau cadarnhaol, anuniongyrchol, gyda grwpiau eraill heb gynrychiolaeth ddigonol yn cael eu grymuso i gamu i'r byd gwleidyddol. Dyna pam y mae angen, fel y mae Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru yn ei roi, ymgorffori cydraddoldeb rhywiol yn ein system etholiadol drwy ddeddfwriaeth. Ac mae'r ffordd y deddfir ar gyfer unrhyw gwota yn bwysig. Dylai'r Bil ddatgan bod yn rhaid i o leiaf 50 y cant o ymgeiswyr fod yn fenywod. Diben y cwota yw rhoi llawr isaf i gynrychiolaeth menywod, llawr na ddylai ddisgyn oddi tano, yn hytrach na rhoi terfyn uchaf arno.

Ac yna, wrth gwrs, fel y clywsom y prynhawn yma, ceir y ddadl 'person gorau ar gyfer y swydd' yn erbyn pob math o wahaniaethu cadarnhaol. Ddirprwy Lywydd, gall cwotâu ein helpu i symud tuag at feritocratiaeth go iawn, yn hytrach na bod yn rhwystr iddi. Ceir rhagfarn a rhwystrau cymdeithasol sy'n atal rhagor o fenywod rhag dod yn wleidyddion, rhag bod yn yr ystafell lle y gwneir penderfyniadau am eu bywydau sydd ond yn arwain at fwy o anghydraddoldeb strwythurol. Mae hyn hefyd yn wir am bobl anabl, pobl dduon, Asiaidd ac ethnig leiafrifol, a phobl o'r gymuned LHDTC+.

Mae'n wir nad yw cwotâu rhywedd yn ddigon ar eu pen eu hunain i sicrhau'r gynrychiolaeth gyfartal ac amrywiol y gellid ei sicrhau ar gyfer ein Senedd, ac mae Plaid Cymru yn cefnogi argymhelliad y pwyllgor y dylid gwneud rhagor o waith ar gwotâu amrywiaeth, ar wahân i rywedd. Dylid gwneud hyn yn gyflym, a byddwn wedi hoffi gweld amserlenni ynghlwm wrth yr argymhelliad hwnnw. Fodd bynnag, dim ond y dechrau yw diwygio'r dull o ethol. Er mwyn sicrhau bod y Senedd yn adlewyrchu'n llawn y gymdeithas y mae'n ei chynrychioli, rhaid i'r Senedd fod yn weithle sy'n gweithio i fenywod. Dylid symud ymlaen ar fyrder ar argymhellion 13 a 14 o'r adroddiad, sy'n cyfeirio at y gwaith pellach sydd ei angen er mwyn galluogi rhannu swyddi, oherwydd fel y dywed y pwyllgor, gallai rhannu swyddi

'alluogi mwy o amrywiaeth o ymgeiswyr i sefyll etholiad, gan gynnwys y rhai sydd â chyfrifoldebau teuluol a chyfrifoldebau gofalu; y rhai ag anableddau; a’r rhai sydd wedi’u lleoli’n ddaearyddol ymhellach i ffwrdd o’r Senedd.'

Again, we need timescales for this crucial work. It must not be swept aside. Hybrid working is also a key component of workplace practice, and it isn't mentioned, unfortunately, in the committee report. So, I would like to hear if the Government would consider addressing this as a part of Senedd reform.

Unwaith eto, mae arnom angen amserlenni ar gyfer y gwaith hollbwysig hwn. Rhaid peidio â'i ysgubo o'r neilltu. Mae gweithio hybrid hefyd yn elfen allweddol o arfer y gweithle, ac yn anffodus, nid yw'n cael ei grybwyll yn adroddiad y pwyllgor. Felly, hoffwn glywed a fyddai'r Llywodraeth yn ystyried mynd i'r afael â hyn fel rhan o ddiwygio'r Senedd.

Can you conclude, because I have many Members who want to speak?

A wnewch chi ddod i ben, oherwydd mae gennyf lawer o Aelodau sydd am siarad?

Yes. I hope this is only the first step of many towards a Senedd that truly reflects and represents the citizens it serves. As Mary Wollstonecraft said, 'The beginning is always today.' I'm glad to see that today is dawning.

Gwnaf. Rwy'n gobeithio mai dim ond cam cyntaf o lawer yw hwn tuag at Senedd sy'n adlewyrchu ac yn cynrychioli'r dinasyddion y mae'n eu gwasanaethu. Fel y dywedodd Mary Wollstonecraft, 'Heddiw yw'r dechrau bob amser.' Rwy'n falch o weld heddiw'n gwawrio.

17:30

I would like to start by paying tribute, as others have, to the committee, to Huw and his colleagues, to Mark Drakeford for his leadership and the way he's driven this forward, working in partnership with Adam Price and Plaid Cymru, but also to pay tribute to all of those who campaigned for a parliament for Wales for so many years—generations who had that as an objective, as an ideal, because they wanted the people of Wales to have that strong voice and they wanted the people of Wales to be served by a strong parliament to represent their interests and look after those interests. There is such a long history, and for people like me who've come to it more recently with the campaign 'Yes for Wales' that preceded the Assembly, which I was so privileged to become a Member of at that first election, as did others who are here in the Chamber today—we were privileged, and we've been privileged to see this institution grow and develop. And we've done that, we have grown, and the depth and the breadth of powers of the Assembly, now a Parliament, has been very impressive over that period of devolution. But it hasn't been matched by an increase in capacity and resource to enable that job, that bigger job, to be done as effectively as it needs to be done, and that is the point, isn't it? It's about powers for a purpose, not powers for the sake of having those powers, but powers to deliver better for the people of Wales.

And I would like to say as well, Dirprwy Lywydd, that I do believe, from a Labour and Welsh Labour point of view, that we do deserve some credit—I would say that, wouldn't I—but, actually, the Labour Party and Welsh Labour have moved a long way on devolution, and the people of Wales, I think, have come along on that journey as well. And it is Labour that had the opportunity and the power to deliver and I'm so proud to say that that challenge was accepted and that delivery did take place, and I think we've got a very positive story to tell. And as I say, we have developed within Wales on that journey, as a political party, as a Labour movement.

We're trying to deliver on the powers that we currently have, those increased and developed powers that I've described, with fewer Members than some county councils. It's just not tenable, is it, to scrutinise legislation and policy properly, to have a big enough pool of talent, really, for Ministers, for backbenchers, for committee Chairs. We all know that the more you widen the pool and the more diverse it is, then the better the delivery, the better the performance that will result. It's not to criticise anybody here—of course it's not—it's just recognising the reality, and we do need that diversity. And it is, I must say, so demoralising, really, I would say, from a Welsh Conservative point of view, to see how they will continue to be left behind by history, by modern history in Wales. Wales is developing, Wales is moving on; the Welsh Conservatives are left behind. And look at the benches over there—you know, to oppose measures to improve representation of women, for example, over half of the population of this country—. And we look at the benches over there—. It's great to see Natasha here, but there is obviously a dearth of representation, a dearth of diversity. [Interruption.] Andrew.

Hoffwn ddechrau drwy dalu teyrnged, fel y mae eraill wedi'i wneud, i'r pwyllgor, i Huw a'i gyd-Aelodau, i Mark Drakeford am ei arweinyddiaeth a'r ffordd y mae wedi gyrru hyn yn ei flaen, gan weithio mewn partneriaeth ag Adam Price a Phlaid Cymru, a thalu teyrnged hefyd i bawb a ymgyrchodd dros senedd i Gymru am gynifer o flynyddoedd—cenedlaethau a oedd â hynny'n nod, fel delfryd, oherwydd eu bod am i bobl Cymru gael y llais cryf hwnnw ac roeddent am i bobl Cymru gael eu gwasanaethu gan senedd gref i gynrychioli eu buddiannau a gofalu am y buddiannau hynny. Mae'n hanes mor hir, ac i bobl fel fi sydd wedi dod ato'n fwy diweddar gyda'r ymgyrch 'Ie dros Gymru' a ragflaenodd y Cynulliad y cefais gymaint o fraint yn dod yn Aelod ohono yn yr etholiad cyntaf hwnnw, fel y gwnaeth eraill sydd yma yn y Siambr heddiw—roeddem yn freintiedig, ac rydym wedi bod yn freintiedig i weld y sefydliad hwn yn tyfu ac yn datblygu. Ac rydym wedi gwneud hynny, rydym wedi tyfu, ac mae dyfnder ac ehangder pwerau'r Cynulliad, sydd bellach yn Senedd, wedi bod yn drawiadol iawn dros gyfnod datganoli. Ond ni chafwyd cynnydd mewn capasiti ac adnoddau i alluogi'r gwaith hwnnw, y gwaith mwy hwnnw, i'w wneud mor effeithiol ag y mae angen ei wneud, a dyna'r pwynt, onid e? Mae'n ymwneud â phwerau at ddiben, nid pwerau er mwyn cael y pwerau hynny, ond pwerau i sicrhau gwell i bobl Cymru.

A hoffwn ddweud hefyd, Ddirprwy Lywydd, fy mod yn credu, o safbwynt Llafur a Llafur Cymru, ein bod yn haeddu rhywfaint o glod—fe fyddwn yn dweud hynny, oni fyddwn i—ond mewn gwirionedd, mae'r Blaid Lafur a Llafur Cymru wedi symud yn bell ar ddatganoli, ac rwy'n credu bod pobl Cymru wedi dod gyda ni ar y daith honno hefyd. A Llafur a gafodd y cyfle a'r pŵer i gyflawni ac rwyf mor falch o ddweud bod yr her honno wedi'i derbyn a'n bod wedi cyflawni, a chredaf fod gennym stori gadarnhaol iawn i'w hadrodd. Ac fel y dywedaf, rydym wedi datblygu yng Nghymru ar y daith honno, fel plaid wleidyddol, fel mudiad Llafur.

Rydym yn ceisio cyflawni'r pwerau sydd gennym ar hyn o bryd, y pwerau cynyddol a datblygedig a ddisgrifiais, gyda llai o Aelodau na rhai cynghorau sir. Nid yw'n ymarferol craffu ar ddeddfwriaeth a pholisi'n iawn, a chael cronfa ddigon mawr o dalent, yn Weinidogion, yn aelodau o'r meinciau cefn, yn Gadeiryddion pwyllgorau. Gwyddom i gyd mai po fwyaf y byddwch yn ehangu'r gronfa a'r mwyaf amrywiol yw hi, gorau oll yw'r cyflawniad, gorau oll fydd y perfformiad a fydd yn deillio o hynny. Nid yw hynny'n feirniadaeth ar neb yma—wrth gwrs nad ydyw—dim ond cydnabod y realiti, ac mae angen yr amrywiaeth honno arnom. Ac mae'n rhaid imi ddweud, mae'n ddigalon gweld a dweud y gwir, o safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig, sut y byddant yn parhau i gael eu gadael ar ôl gan hanes, gan hanes modern yng Nghymru. Mae Cymru'n datblygu, mae Cymru'n symud ymlaen; mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cael eu gadael ar ôl. Ac edrychwch ar y meinciau draw yno—wyddoch chi, mae gwrthwynebu mesurau i wella cynrychiolaeth menywod, er enghraifft, dros hanner poblogaeth y wlad hon—. Ac edrychwn ar y meinciau draw yno—. Mae'n wych gweld Natasha yma, ond mae'n amlwg bod prinder cynrychiolaeth, prinder amrywiaeth. [Torri ar draws.] Andrew.

I've heard the diversity put to me. I turn around and look at the diversity on the backbench of the Conservative benches, and, I have to say, two female Members who occupy the frontbench here are away sick today and they have permission to be away sick. So, when you look at your own benches, where is the diversity there from ethnic minorities? Where are they? Where are they, John?

Rwyf wedi clywed yr amrywiaeth yn cael ei ofyn i mi. Rwy'n troi ac yn edrych ar yr amrywiaeth ar feinciau cefn y Ceidwadwyr, ac mae'n rhaid imi ddweud, mae dau Aelod benywaidd sydd ar y fainc flaen yma yn sâl heddiw ac maent wedi cael caniatâd i fod yn absennol am eu bod yn sâl. Felly, pan edrychwch ar eich meinciau eich hun, ble mae'r amrywiaeth o leiafrifoedd ethnig? Ble maent? Ble, John?

There is further progress to be made, Andrew, but, come on, if you look at the diversity on the Labour benches now and throughout the history of devolution and compare it to your benches now and before, there's absolutely no comparison. [Interruption.] Darren, there's no point labouring the point, just look to your own performance and your own party, organisations and structures.

Dirprwy Lywydd, I know that we only have five minutes, so let me just say again that this is about better strategy, better policy and better delivery for the people of Wales. It's about better outcomes. There's a huge job to be done. I believe we can be a lot more radical—a lot more radical—in Wales. I believe we need to be, I believe we can be, but we need the resource to do that, and this further step that we will be taking today, and building on what I hope is the vote that will approve this next stage of Senedd reform today, will give us new opportunities to be that radical, reforming force and body that can properly deliver for our people in Wales.

Mae cynnydd pellach i'w wneud, Andrew, ond dewch, os edrychwch ar yr amrywiaeth ar feinciau Llafur yn awr a thrwy gydol hanes datganoli a'i gymharu â'ch meinciau chi yn awr ac o'r blaen, nid oes cymhariaeth o gwbl. [Torri ar draws.] Darren, nid oes diben dadlau'r pwynt, edrychwch ar eich perfformiad eich hun a'ch plaid, eich sefydliadau a'ch strwythurau chi eich hun.

Ddirprwy Lywydd, gwn mai dim ond pum munud a gawn, felly gadewch imi ddweud eto fod a wnelo hyn â gwell strategaeth, gwell polisi a chyflawni'n well dros bobl Cymru. Mae'n ymwneud â chanlyniadau gwell. Mae gwaith enfawr i'w wneud. Credaf y gallwn fod yn llawer mwy radical—yn llawer mwy radical—yng Nghymru. Credaf fod angen inni fod, credaf y gallwn fod, ond mae arnom angen yr adnodd i wneud hynny, a bydd y cam pellach y byddwn yn ei gymryd heddiw, ac adeiladu ar yr hyn a fydd, gobeithio, yn bleidlais dros gymeradwyo'r cam nesaf o'r broses o ddiwygio'r Senedd heddiw, yn rhoi cyfleoedd newydd inni fod y grym a'r corff radical, arloesol a all gyflawni'n briodol ar gyfer ein pobl yng Nghymru.

17:35

It's no surprise this afternoon that I cannot support the expansion of the Senedd, and therefore I'll be voting against the motion before us tonight; it's not the afternoon now, is it?

So, what we have before us tonight is a plan for more politicians, not a plan for better democracy. And we're a young Parliament, and the paint is barely dry on the walls marking our change from the National Assembly for Wales to the Welsh Parliament, yet here we are being asked to expand the number of politicians by more than 50 per cent. For what purpose? Why do we need a bigger Parliament? I'm not convinced we need a bigger Parliament, nor are the vast majority of the Welsh public.

Just over a decade ago, in 2011, the Welsh public were asked to devolve more powers to Wales, more powers in order to enable us to make laws, to improve the lives of Welsh citizens. After all, that is the purpose of this place. I will read out the description of the Senedd that takes pride of place on our website:

'The Welsh Parliament is the democratically elected body that represents the interests of Wales and its people.

Commonly known as the Senedd, it makes laws for Wales, agrees Welsh taxes and holds the Welsh Government to account.'

It's there in black and white. We are here to represent the interests of our citizens and our nation. How does creating another 36 politicians represent the interests of the people of our great nation? I would strongly argue that it does not. Will more Members tackle the appalling state of the NHS, cut waiting lists, ensure my constituents get face-to-face meetings with their GP? No, it won't, nor will it do anything to improve transport links, grow the economy, tackle the global cost-of-living crisis or improve educational achievement.

Our nation is facing real problems and needs us to focus on delivering solutions, on delivering real improvements to the lives of our constituents, not debating the make-up of this Chamber. We need more politics, not more politicians. This place failed to deliver improvements to people's lives, and the public was told it needed more powers. More powers were delivered, but improvements were not. Now we are told we need more Senedd Members, and it doesn't wash, not with me or my constituents in the Vale of Clwyd. We need to walk before we can run. We need to deliver on the promises we all made to our constituents before we even consider any expansion of this Parliament. Maybe when we have a Government that governs rather than acting like an opposition party, and opposition parties that hold Government to account rather than holding on to their coat tails, we will fulfil the promise of this place. When we deliver on the compact made with the citizens of Wales in 1997 and 2011, maybe then we can discuss any expansion, but only if that is the declared will of the people of Wales. Thank you very much.

Nid yw'n syndod y prynhawn yma na allaf gefnogi ehangu'r Senedd, ac felly byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig sydd ger ein bron heno; nid yw'n brynhawn bellach, yw hi?

Felly, yr hyn sydd ger ein bron heno yw cynllun ar gyfer mwy o wleidyddion, nid cynllun ar gyfer gwell democratiaeth. Ac rydym yn Senedd ifanc, a phrin fod y paent yn sych ar y waliau i nodi ein newid o Gynulliad Cenedlaethol Cymru i Senedd Cymru, ac eto yma gofynnir inni chwyddo nifer y gwleidyddion dros 50 y cant. I ba ddiben? Pam fod arnom angen Senedd fwy? Nid wyf wedi fy argyhoeddi bod arnom angen Senedd fwy, ac nid yw'r mwyafrif llethol o'r cyhoedd yng Nghymru wedi'u hargyhoeddi ychwaith.

Ychydig dros ddegawd yn ôl, yn 2011, gofynnwyd i'r cyhoedd yng Nghymru ddatganoli mwy o bwerau i Gymru, mwy o bwerau er mwyn ein galluogi i ddeddfu, i wella bywydau dinasyddion Cymru. Wedi'r cyfan, dyna bwrpas y lle hwn. Darllenaf y disgrifiad o'r Senedd sy'n cael lle blaenllaw ar ein gwefan:

'Senedd Cymru yw'r corff sy'n cael ei ethol yn ddemocrataidd i gynrychioli buddiannau Cymru a'i phobl.

Mae’r Senedd, fel y’i gelwir, yn deddfu ar gyfer Cymru, yn cytuno ar drethi yng Nghymru, ac yn dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif.'

Mae yno mewn du a gwyn. Rydym yma i gynrychioli buddiannau ein dinasyddion a'n cenedl. Sut y mae creu 36 o wleidyddion eraill yn cynrychioli buddiannau pobl ein cenedl wych? Byddwn yn dadlau'n gryf nad yw hynny'n wir. A wnaiff cael rhagor o Aelodau fynd i'r afael â chyflwr gwarthus y GIG, torri rhestrau aros, sicrhau bod fy etholwyr yn cael cyfarfodydd wyneb yn wyneb â'u meddyg teulu? Na wnaiff, ac ni fydd ychwaith yn gwneud unrhyw beth i wella cysylltiadau trafnidiaeth, tyfu'r economi, mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw byd-eang na gwella cyflawniad addysgol.

Mae ein cenedl yn wynebu problemau gwirioneddol ac mae angen inni ganolbwyntio ar ddarparu atebion, ar sicrhau gwelliannau gwirioneddol i fywydau ein hetholwyr, nid trafod cyfansoddiad y Siambr hon. Mae arnom angen mwy o wleidyddiaeth, nid mwy o wleidyddion. Methodd y lle hwn sicrhau gwelliannau i fywydau pobl, a dywedwyd wrth y cyhoedd fod angen mwy o bwerau arno. Cafwyd mwy o bwerau, ond ni welwyd gwelliannau. Nawr dywedir wrthym fod arnom angen mwy o Aelodau o'r Senedd, ac nid yw'n dal dŵr, nid i mi nac i fy etholwyr yn Nyffryn Clwyd. Mae angen inni gerdded cyn y gallwn redeg. Rhaid inni gyflawni'r addewidion a wnaethom i'n hetholwyr cyn inni hyd yn oed ystyried ehangu'r Senedd hon. Pan fydd gennym Lywodraeth sy'n llywodraethu yn hytrach na gweithredu fel gwrthblaid, a gwrthbleidiau sy'n dwyn y Llywodraeth i gyfrif yn hytrach na cherdded yn ei chysgod, efallai y byddwn yn cyflawni addewid y lle hwn. Pan fyddwn yn cyflawni'r compact a wnaed gyda dinasyddion Cymru yn 1997 a 2011, efallai y gallwn drafod unrhyw ehangu, ar yr amod mai dyna yw ewyllys datganedig pobl Cymru. Diolch yn fawr iawn.

I wasn't going to start with this, but I have to say that I'm saddened and quite sickened by some of the fake anger that I'm hearing from some contributors to this debate, where they berate increasing the size of the Senedd and the cost that comes with that. Those very same politicians don't bat an eyelid when the British Prime Minister wholesomely swells the ranks of the House of Lords. No calls for a referendum there, of course. And those, of course, are unelected representatives—

Nid oeddwn am ddechrau gyda hyn, ond mae'n rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy nhristáu a fy mlino gan beth o'r dicter ffug a glywaf gan rai o'r cyfranwyr yn y ddadl hon, lle maent yn grwgnach ynglŷn â chynyddu maint y Senedd a'r gost a ddaw yn sgil hynny. Nid yw'r gwleidyddion hynny'n poeni dim pan fydd Prif Weinidog Prydain yn chwyddo rhengoedd Tŷ'r Arglwyddi yn helaeth. Ni cheir galwadau am refferendwm yno, wrth gwrs. A chynrychiolwyr anetholedig yw'r rheini wrth gwrs—

No, I won't, sorry, because people have had their opportunity to contribute. They're unelected and, of course, many of them are appointed against the recommendation and advice of the appointments commissioner. Well, who was on about jobs for the boys five minutes ago? Who's been on about backroom deals and dark corridors? And when it comes to cost, we know that the House of Lords costs taxpayers £15 million a year in daily allowances alone. 'How many doctors and nurses is that?' I don't hear you say. You know, the refurbishment of the Palace of Westminster is going to be in the billions—some figures up to £18 billion. Eighteen billion pounds. That's eighteen thousand million pounds. And you're not bothered by that, but yet, when we talk about strengthening Welsh democracy, 'Oh, no. No, no, no. We can't have that, it costs too much. We need a referendum.' Come on. Your hypocrisy absolutely turns my stomach.

Right, I'm going to say what I was supposed to say now.

Na wnaf, mae'n ddrwg gennyf, oherwydd mae pobl wedi cael eu cyfle i gyfrannu. Nid ydynt wedi'u hethol ac wrth gwrs, penodir llawer ohonynt yn erbyn argymhelliad a chyngor y comisiynydd penodiadau. Wel, pwy oedd yn rhefru am swyddi i'r bechgyn bum munud yn ôl? Pwy oedd yn rhefru am fargeinion ystafell gefn a choridorau tywyll? A phan ddaw'n fater o gost, gwyddom fod Tŷ'r Arglwyddi yn costio £15 miliwn y flwyddyn i drethdalwyr mewn lwfansau dyddiol yn unig. Nid wyf yn eich clywed yn gofyn 'Faint o feddygon a nyrsys yw hynny?'. Wyddoch chi, mae'r gwaith o adnewyddu Palas San Steffan yn mynd i fod yn y biliynau—mae rhai ffigurau'n dweud hyd at £18 biliwn. Deunaw biliwn o bunnoedd. Mae hynny'n ddeunaw mil o filiynau o bunnoedd. Ac nid yw hynny'n eich poeni, ond eto, pan soniwn am gryfhau democratiaeth Cymru, 'O, na. Na, na, na. Ni allwn gael hynny, mae'n costio gormod. Mae arnom angen refferendwm.' Dewch wir. Mae eich rhagrith yn troi fy stumog yn llwyr.

Iawn, rwy'n mynd i ddweud yr hyn roeddwn i fod i'w ddweud yn awr.

Dwi jest eisiau ehangu ar y pwynt roedd y Llywydd, a dweud y gwir, yn ei wneud ynglŷn â chapasiti a diffyg capasiti yn y Senedd. Byddwch chi'n gwybod fy mod i'n cadeirio pwyllgor yn y Senedd, Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith. Mae remit y pwyllgor yna yn eang iawn, fel mae'r teitl yn awgrymu. Rŷn ni'n sôn am yr amgylchedd, rŷn ni'n sôn am newid hinsawdd—sy'n agenda allweddol i ni fel ag y mae ar hyn o bryd—mae ynni yn dod i mewn iddi, 'retrofit-o' tai, mae'r system gynllunio, mae cynllunio gofodol ar y tir ac ar y môr. O safbwynt isadeiledd, rŷn ni'n sôn am drafnidiaeth, pob agwedd o drafnidiaeth. Rŷn ni'n sôn am reilffyrdd, am fysiau, am ffyrdd. Rŷn ni'n sôn hefyd am gysylltedd megis band eang ac yn y blaen. Mae gyda chi sawl pwyllgor yn San Steffan ac mewn Seneddau eraill yn y byd yma i ddelio â'r rheini, ond mae'r rheini i gyd yn dod o fewn remit un pwyllgor, a chwech Aelod sydd ar y pwyllgor yna. Chwech Aelod sydd yn gorfod cael y dyfnder gwybodaeth a deallusrwydd o safbwynt y meysydd yna i gyd i wneud eu gwaith yn effeithiol. Ychwanegwch chi at hynny y ffaith bod y rhan fwyaf o aelodau'r pwyllgor yna yn eistedd ar bwyllgorau eraill hefyd. Dyna'r math o issues capasiti sydd gennym ni. Dwi yn ogystal yn lefarydd fy mhlaid ar gyllid a llywodraeth leol, cyfrifoldeb ychwanegol eto, heb sôn, wrth gwrs, am y gwaith rŷn ni i gyd yn ei wneud yn ein hetholaethau o safbwynt gwaith achos yn cynrychioli ein hetholwyr ac yn y blaen ac yn y blaen. Ac mae hynny—. Rŷn ni'n gwybod hyn, ond mae'n bwysig bod pobl yn clywed hyn.

Dyna ichi jest gipolwg ar y problemau capasiti sydd gennym ni erbyn hyn, ac mae hynny yn cael effaith ar ein gallu ni i graffu yn y dyfnder ac yn y manylder y dylem ni ei wneud ar bolisïau, ar ddeddfwriaeth ac yn y blaen. Felly pan fo pobl yn sôn am gost, ie, gallwn ni ei alw fe'n gost, ond gallwn ni hefyd ei alw fe'n fuddsoddiad. Mi fyddai fe'n fuddsoddiad mewn capasiti a fyddai'n golygu wedyn, wrth gwrs, fod y polisïau, y rheoliadau, y ddeddfwriaeth sy'n cael eu craffu a'u pasio yn y Senedd yma yn fwy effeithiol, yn fwy effeithlon, a chyda llai o ganlyniadau annisgwyl—unintended consequences—fyddai, wrth gwrs, yn golygu llai o gostau ychwanegol nad oedd modd eu rhagweld nhw yn y pen draw. Felly, dwi'n gweld hwn fel buddsoddiad, nid cost. Yn fwy na hynny, wrth gwrs, mae e'n fuddsoddiad sydd yn dod ag elfennau positif eraill, megis ehangu cynrychiolaeth i sicrhau bod yna fwy o gydbwysedd a mwy o amrywiaeth ymhlith y rhai sydd yn cynrychioli yn y Senedd yma.

I just want to expand on the point that the Llywydd made on lack of capacity within the Senedd. You will know that I chair a committee in the Senedd, the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee. The remit of that committee is very broad indeed, as the title suggests. We are talking about the environment, climate change— which is a key agenda for us as things stand—energy comes into it, retrofitting homes, the planning system, spatial planning on land and sea. Infrastructure—we're talking about transport in all its aspects. We're talking about rail, buses, roads. We're also talking about connectivity in terms of broadband and so on. You have a number of committees in Westminster and in other Parliaments around the world dealing with those issues, but they are all within the remit of one committee here, and there are just six Members on that committee. Six Members who have to have the depth of knowledge and understanding of all of those areas to work effectively. Add to that the fact that most members of that committee sit on other committees too. That's the kind of capacity issue that we have. I'm also my party's spokesperson on finance and local government. That's an additional responsibility again, never mind the work that we all do in our constituencies in case work, in representing our constituents and so on and so on. We know this, but it's important that people hear this too.

That's just a glimpse of the capacity issues that we have now, and that does have an impact on our ability to scrutinise with the depth and detail that we should be scrutinising in terms of policy, legislation and so on. So, when people talk about cost, well, yes, we can describe it as a cost, but we can also describe as an investment, an investment in capacity that would then mean that the policies, the regulation, the legislation that are scrutinised and passed in this Senedd would be more effective, more efficient and would have fewer unintended consequences, which would mean fewer additional costs ultimately. So, I see this as an investment rather than a cost. More than that, of course, it's an investment that brings other positives, such as expanding representation to ensure that there is more balance and more diversity among those who are representing in this Senedd.

Now, I'm not supporting additional Members because I want to see more politicians, but we all have to accept that we need greater capacity to deal with the increased powers and responsibilities that we have. It stands to reason that additional devolved powers and additional law-making powers and additional tax-varying powers mean that there will be a greater pressure on existing capacity, and if you don't increase capacity to deal with that then what you're doing is you're diminishing the ability of the Senedd to use those powers effectively. I don't want a diminished Senedd. I don't want a Senedd that's less able to maximise its potential to improve the lives of the people of Wales. I want a Senedd that's firing on all cylinders and that's able to turn every stone in its scrutiny of Government, in its fulfilling of its legislative and fiscal responsibilities and, of course, in its ability to articulate the voices of the people of Wales in all of its diversity. So, less of the fake anger—support these proposals, because that is the way that will make all of that happen.

Nawr, nid am fy mod am weld mwy o wleidyddion rwy'n cefnogi Aelodau ychwanegol, ond rhaid i bawb ohonom dderbyn bod arnom angen mwy o gapasiti i ymdrin â'r pwerau a'r cyfrifoldebau cynyddol sydd gennym. Mae'n gwneud synnwyr fod pwerau datganoledig ychwanegol a phwerau deddfu ychwanegol a phwerau ychwanegol i amrywio trethi yn golygu y bydd mwy o bwysau ar y capasiti presennol, ac os na chynyddwch y capasiti i ymdrin â hynny, yr hyn a wnewch yw lleihau gallu'r Senedd i ddefnyddio'r pwerau hynny'n effeithiol. Nid wyf am weld Senedd wedi'i lleihau. Nid wyf am gael Senedd sy'n llai abl i fanteisio i'r eithaf ar ei photensial i wella bywydau pobl Cymru. Rwyf am gael Senedd sydd mor effeithiol ag y gall fod ac sy'n gwneud popeth yn ei gallu i graffu ar y Llywodraeth, wrth iddi gyflawni ei chyfrifoldebau deddfwriaethol a chyllidol ac wrth gwrs, yn ei gallu i fynegi lleisiau pobl Cymru yn eu holl amrywiaeth. Felly, llai o'r dicter ffug—cefnogwch y cynigion hyn, am mai dyna'r ffordd o wneud i hynny i gyd ddigwydd.

17:40

According to my calculations, we are coming close to the end of the time. I have three speakers left. I intend to call all three speakers to have a full debate on this report, so I do apologise if we go over, but that is my intention. Alun Davies.

Yn ôl fy nghyfrifiadau, rydym yn dod yn agos at ddiwedd yr amser. Mae gennyf dri siaradwr ar ôl. Bwriadaf alw ar y tri siaradwr i gael dadl lawn ar yr adroddiad hwn, felly rwy'n ymddiheuro os awn dros yr amser, ond dyna yw fy mwriad. Alun Davies.

I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer and, like others this afternoon, I'd like to start my contribution by thanking all the members of the committee that looked at this and thanking Huw Irranca-Davies for his leadership of that committee. I'd even extend my thanks to Darren Millar. I accept he was placed in a difficult situation, but I know he also sought compromise on these matters over the period within which he served as a member of that committee, and I think in sometimes quite fractious debates we should always seek to recognise that contribution made by Members with whom we will disagree.

Like others, I also am compromising in my support for these proposals. Members who know me know that I would prefer single transferable vote. It's only the Labour Party that can have a debate where 87 per cent of its delegates vote for something and that proposal loses. Most members of the Labour Party will support STV, in my view. The majority—the vast majority—of our conference in Brighton last year voted for STV. It is the view of most party members, and I wish it was the system that we were moving forward with with this proposal.

Let me say this: I have also, again, like Darren, struggled with the issue of open and closed lists. I'm astonished by regional Conservative Members arguing over this matter, because they were all elected on closed lists. They didn't seem to understand that. It's quite something, actually: you don't even understand the system that you were elected under. But I've struggled with this, and let me say this, let me say this—. They're also elected under D'Hondt by the way—you don't understand that either.

But let me say this, let me say this, and I think Mark Drakeford said this very clearly, and he spoke of me when he was saying it, but it's a matter of head and heart with me as well, because I do believe—and I think Sioned Williams spoke on this very persuasively in her contribution—that we need a Parliament that doesn't just do the job, but a Parliament that speaks for the nation and the country, and that means a Parliament where diversity and gender don't happen by accident or because one political party determines it has to happen, but it's part of the DNA of who and what we are. And I was persuaded over closed lists because I believe it is the most effective way of ensuring that we have the gender balance and the diversity that make our Parliament truly representative of our nation. I'll give way.

Rwy'n ddiolchgar ichi, Ddirprwy Lywydd ac fel eraill y prynhawn yma, hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy ddiolch i holl aelodau'r pwyllgor a edrychodd ar hyn a diolch i Huw Irranca-Davies am ei arweinyddiaeth ar y pwyllgor hwnnw. Byddwn hyd yn oed yn diolch i Darren Millar. Rwy'n derbyn iddo gael ei roi mewn sefyllfa anodd, ond gwn ei fod hefyd wedi ceisio cyfaddawd ar y materion hyn dros y cyfnod y bu'n gwasanaethu fel aelod o'r pwyllgor hwnnw, ac mewn dadleuon sydd weithiau'n eithaf pigog, credaf y dylem bob amser geisio cydnabod y cyfraniad a wneir gan Aelodau y byddwn yn anghytuno â hwy.

Fel eraill, rwyf innau hefyd yn cyfaddawdu yn fy nghefnogaeth i'r cynigion hyn. Mae Aelodau sy'n fy adnabod yn gwybod y byddai'n well gennyf gael pleidlais sengl drosglwyddadwy. Dim ond y Blaid Lafur sy'n gallu cael dadl lle mae 87 y cant o'i chynrychiolwyr yn pleidleisio o blaid rhywbeth a'r cynnig hwnnw'n colli. Bydd y rhan fwyaf o aelodau'r Blaid Lafur yn cefnogi pleidlais sengl drosglwyddadwy, yn fy marn i. Pleidleisiodd y mwyafrif—y mwyafrif llethol—o'n cynhadledd yn Brighton y llynedd o blaid pleidlais sengl drosglwyddadwy. Dyna yw barn y rhan fwyaf o aelodau'r blaid, a hoffwn pe baem yn symud ymlaen gyda'r system honno ar gyfer y cynnig hwn.

Gadewch imi ddweud hyn: rwyf innau hefyd, unwaith eto, fel Darren, wedi cael trafferth gyda mater rhestrau agored a chaeedig. Cefais fy syfrdanu gan Aelodau Ceidwadol rhanbarthol sy'n dadlau dros y mater hwn, oherwydd cawsant i gyd eu hethol ar restrau caeedig. Nid oedd yn ymddangos eu bod yn deall hynny. Mae'n dipyn o beth, mewn gwirionedd: nid ydych yn deall y system y cawsoch eich ethol oddi tani hyd yn oed. Ond rwyf wedi cael trafferth gyda hyn, a gadewch imi ddweud hyn, gadewch imi ddweud hyn—. Maent hefyd yn cael eu hethol o dan D'Hondt gyda llaw—nid ydych yn deall hynny ychwaith.

Ond gadewch imi ddweud hyn, gadewch imi ddweud hyn, ac rwy'n credu bod Mark Drakeford wedi dweud hyn yn glir iawn, ac roedd yn siarad amdanaf fi pan oedd yn ei ddweud, ond mae'n fater o'r pen a'r galon gyda mi hefyd, oherwydd rwy'n credu—ac rwy'n credu bod Sioned Williams wedi siarad am hyn yn argyhoeddiadol iawn yn ei chyfraniad—fod arnom angen Senedd sy'n gwneud mwy na gwneud y gwaith yn unig, Senedd sy'n siarad dros y genedl a'r wlad, ac mae hynny'n golygu Senedd lle nad yw amrywiaeth a rhywedd yn digwydd drwy ddamwain neu oherwydd bod un blaid wleidyddol yn penderfynu bod yn rhaid iddynt ddigwydd, ond ei fod yn rhan o DNA pwy a beth ydym ni. A chefais fy argyhoeddi ynghylch rhestrau caeedig oherwydd credaf mai dyma'r ffordd fwyaf effeithiol o sicrhau bod gennym y cydbwysedd rhwng y rhywiau a'r amrywiaeth sy'n gwneud ein Senedd yn wirioneddol gynrychioliadol o'n cenedl. Fe wnaf ildio.

17:45

When we considered these matters as a committee, it was actually the case that flexible lists could also allow for the zipping of candidates whilst still giving that direct accountability link. So, you could still have gender quotas if that's what people were persuaded that they wanted, but you could also have the opportunity to give that direct link to an individual to their constituents. Don't you think that that is a better system than closed lists?

Pan oeddem yn ystyried y materion hyn fel pwyllgor, roedd yn wir y gallai rhestrau hyblyg ganiatáu ar gyfer creu rhestrau ymgeiswyr 'am yn ail' gan barhau i gynnig y cyswllt atebolrwydd uniongyrchol hwnnw. Felly, gallech ddal i gael cwotâu rhywedd os mai dyna oedd pobl am eu cael, ond gallech hefyd gael cyfle i roi cyswllt uniongyrchol rhwng unigolyn a'i etholwyr. Onid ydych yn credu bod honno'n system well na rhestrau caeedig?

Look, I said at the beginning of my contribution that I was also compromising in supporting this, and that is the compromise that I'm making.

The reason that this is important, and this is the reason why I'm astonished by the Conservative response to it, is that this is about holding the Government to account. Now, all of us in this Chamber learnt at the beginning of this Senedd that the Conservatives had given up on any pretence of wanting to be in Government, but now we learn they're giving up on opposition as well. It's not a matter for Government to be held to account, it's us in this Chamber holding the Government to account, and what these reforms do is to empower the opposition and backbenchers, and yet the primary opposition party don't want it. It's astonishing, it's astonishing, and it's something you need to think seriously about. Because let me say this, let me say this to you, it is important that we are able to scrutinise Government and do it effectively, and that means that we need a culture of scrutiny and not just the numbers to deliver that scrutiny. And we don't have that at present and the way in which you're approaching this debate is not going to deliver that either.

And, do you know, I've heard Conservatives argue this afternoon that we don't want to give the power to parties to determine who stands and what is done here, but they've all read out the same speech. Now, whatever you might think about the contributions that we're making here from the Labour backbenches and from Plaid Cymru and Jane Dodds as the Liberal Democrat, at least we've written our speeches and we've come here thinking about these matters. What you've done is read out the speeches—

Edrychwch, dywedais ar ddechrau fy nghyfraniad fy mod innau hefyd yn cyfaddawdu wrth gefnogi hyn, a dyna'r cyfaddawd rwy'n ei wneud.

Y rheswm pam fod hyn yn bwysig, a dyma'r rheswm pam fy mod wedi fy syfrdanu gan ymateb y Ceidwadwyr iddo, yw bod hyn yn ymwneud â dwyn y Llywodraeth i gyfrif. Nawr, dysgodd pob un ohonom yn y Siambr ar ddechrau'r Senedd hon fod y Ceidwadwyr wedi rhoi'r gorau i unrhyw esgus o fod eisiau bod mewn Llywodraeth, ond yn awr rydym yn dysgu eu bod yn rhoi'r gorau i fod yn wrthblaid hefyd. Nid mater i'r Llywodraeth yw cael ei dwyn i gyfrif, ni yn y Siambr hon sy'n dwyn y Llywodraeth i gyfrif, a'r hyn y mae'r diwygiadau hyn yn ei wneud yw grymuso'r wrthblaid a'r meinciau cefn, ac eto nid yw'r brif wrthblaid eisiau hynny. Mae'n syfrdanol, mae'n syfrdanol, ac mae'n rhywbeth y mae angen ichi feddwl o ddifrif yn ei gylch. Oherwydd gadewch imi ddweud hyn, gadewch imi ddweud hyn wrthych, mae'n bwysig ein bod yn gallu craffu ar y Llywodraeth ac yn ei wneud yn effeithiol, ac mae hynny'n golygu bod angen diwylliant o graffu ac nid y niferoedd yn unig i gyflawni'r gwaith craffu hwnnw. Ac nid yw hynny gennym ar hyn o bryd ac nid yw eich ymagwedd at y ddadl hon yn mynd i gyflawni hynny ychwaith.

Wyddoch chi, clywais Geidwadwyr yn dadlau y prynhawn yma nad ydym am roi pŵer i bleidiau benderfynu pwy sy'n sefyll a beth sy'n cael ei wneud yma, ond maent i gyd wedi rhoi'r un araith. Nawr, beth bynnag yw eich barn am y cyfraniadau a wnawn yma oddi ar feinciau cefn Llafur a chan Blaid Cymru a Jane Dodds fel y Democrat Rhyddfrydol, rydym o leiaf wedi ysgrifennu ein hareithiau ac rydym wedi dod yma gan feddwl am y materion hyn. Yr hyn rydych chi wedi'i wneud yw darllen yr areithiau—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

No, I've listened to you too much—is to read out the speeches that were written all for you. And Darren Millar accepted in his introduction that he didn't really think about a referendum. It hadn't occurred to him that it was important until he was told it was important by the Secretary of State. And let me say this, and let me say this in closing—

Na, rwyf wedi gwrando gormod arnoch—yw darllen yr areithiau a ysgrifennwyd ar eich rhan. Ac fe dderbyniodd Darren Millar yn ei gyflwyniad nad oedd yn meddwl am refferendwm mewn gwirionedd. Nid oedd wedi meddwl ei fod yn bwysig nes i'r Ysgrifennydd Gwladol ddweud wrtho ei fod yn bwysig. A gadewch imi ddweud hyn, a gadewch imi ddweud hyn wrth gloi—

I can see the time. The Conservatives have never ever recognised the democratic mandate of the people of Wales. When the people of Wales—[Interruption.] When the people of Wales—[Interruption.] When the people of Wales—[Interruption.] When the people of Wales—[Interruption.] I'll carry on, I've got the microphone working now.

Gallaf weld yr amser. Nid yw'r Ceidwadwyr erioed wedi cydnabod mandad democrataidd pobl Cymru. Pan fydd pobl Cymru—[Torri ar draws.] Pan fydd pobl Cymru—[Torri ar draws.] Pan fydd pobl Cymru—[Torri ar draws.] Pan fydd pobl Cymru—[Torri ar draws.] Fe wnaf barhau, mae'r microffon yn gweithio yn awr.

I want to hear him finish so that we can get other speakers in.

Rwyf am ei glywed yn gorffen er mwyn inni gael siaradwyr eraill i mewn.

When the people of Wales voted for devolution in September 1997, the Conservative Party in the Westminster Parliament voted against the legislation in December 1997, and you need to remember that. And the people of Wales also elected a Government and a Parliament committed to reform. You can either come down the route with us and ensure that that reform is agreed across the whole of this Chamber—

Pan bleidleisiodd pobl Cymru dros ddatganoli ym mis Medi 1997, pleidleisiodd y Blaid Geidwadol yn Senedd San Steffan yn erbyn y ddeddfwriaeth ym mis Rhagfyr 1997, ac mae angen ichi gofio hynny. Ac fe wnaeth pobl Cymru ethol Llywodraeth a Senedd hefyd a oedd wedi ymrwymo i ddiwygio. Gallwch naill ai ddod ar hyd y llwybr gyda ni a sicrhau ein bod yn cytuno ar y diwygiad hwnnw ar draws y Siambr gyfan—

—which is what I would prefer, or I'm afraid you're on the route to irrelevance.

—sef yr hyn yr hoffwn ei weld, neu mae arnaf ofn eich bod ar y llwybr tuag at fod yn amherthnasol.

I want to express my absolute disappointment at the proposals of Welsh Labour and Plaid Cymru to increase the number of Senedd Members in this place, and I want to do so for three main reasons.

Firstly, you have to be well aware that the UK Government is not going to increase the Welsh Government budget to reflect this increase in Members, so what Welsh Labour and Plaid Cymru are proposing is to take an estimated £100 million out of the funds available for healthcare, out of the funds available for education, and out of the funds available for far more vital services, to pay—and let's be honest—for more politicians. It is incredible that this Government's response to the worst education standards in the UK, the lowest pay for people in every sector compared to the rest of the UK—and even before COVID, almost a quarter of the population of Wales were in poverty—is to take £100 million off these people so that this place can presumably talk more about how they can try and help them.

Secondly, I'm appalled that the First Minister would not even consider giving the people of Wales a say on this matter. Yesterday the First Minister, in response to my colleague Darren Millar, said that the people of Wales had chosen this when they voted in the last Senedd elections, but this is simply not the case. There was no mention whatsoever in the Welsh Labour manifesto, and let's be honest, this was not even widely discussed as an issue during the campaign on the doorstep. This Government needs to ground itself—

Hoffwn fynegi fy siom lwyr ynghylch cynigion Llafur Cymru a Phlaid Cymru i gynyddu nifer yr Aelodau o'r Senedd yn y lle hwn, ac rwyf am wneud hynny am dri phrif reswm.

Yn gyntaf, rhaid eich bod yn ymwybodol iawn nad yw Llywodraeth y DU yn mynd i gynyddu cyllideb Llywodraeth Cymru i adlewyrchu'r cynnydd yn nifer yr Aelodau, felly yr hyn y mae Llafur Cymru a Phlaid Cymru yn ei gynnig yw tynnu tua £100 miliwn allan o'r arian sydd ar gael ar gyfer gofal iechyd, o'r arian sydd ar gael ar gyfer addysg, ac o'r arian sydd ar gael ar gyfer gwasanaethau llawer mwy hanfodol, i dalu—a gadewch inni fod yn onest—am fwy o wleidyddion. Mae'n anhygoel mai ymateb y Llywodraeth hon i'r safonau addysg gwaethaf yn y DU, y cyflogau isaf i bobl ym mhob sector o'i gymharu â gweddill y DU—a hyd yn oed cyn COVID, roedd bron i chwarter poblogaeth Cymru yn byw mewn tlodi—yw mynd â £100 miliwn oddi ar y bobl hyn fel y gall y lle hwn, mae'n debyg, siarad mwy ynglŷn â sut y gallant geisio eu helpu.

Yn ail, rwy'n arswydo na fyddai'r Prif Weinidog hyd yn oed yn ystyried rhoi llais i bobl Cymru ar y mater hwn. Ddoe, dywedodd y Prif Weinidog, mewn ymateb i fy nghyd-Aelod, Darren Millar, fod pobl Cymru wedi dewis hyn pan wnaethant bleidleisio yn etholiadau diwethaf y Senedd, ond nid yw hyn yn wir. Nid oedd sôn o gwbl ym maniffesto Llafur Cymru, a gadewch inni fod yn onest, nid oedd hyn yn cael ei drafod yn eang hyd yn oed yn ystod yr ymgyrch ar garreg y drws. Mae angen i'r Llywodraeth hon wynebu—

17:50

How long—? No, sorry. Go on, yes.

Pa mor hir—? Na, mae'n ddrwg gennyf. Ewch ymlaen.

Please be brief, because we are going beyond time.

Byddwch yn fyr, oherwydd rydym yn mynd dros yr amser.

I've listened with interest, as I always do, to the Conservative Members, but can I ask, if it is your view that it is not legitimate to introduce a change to the electoral system without a referendum, why did your Conservative Government at Westminster not introduce that clause into the Wales Act 2017? What you did was you said that it was subject to two thirds of the Members of this Senedd voting in favour. Why didn't you do it then, if it's such an important principle now?

Rwyf wedi gwrando gyda diddordeb, fel y gwnaf bob amser, ar yr Aelodau Ceidwadol, ond a gaf fi ofyn, os mai eich barn chi yw nad yw'n ddilys cyflwyno newid i'r system etholiadol heb refferendwm, pam na chyflwynodd eich Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan y cymal hwnnw yn Neddf Cymru 2017? Yr hyn a wnaethoch oedd dweud ei fod yn amodol ar ddwy ran o dair o'r Aelodau o'r Senedd hon yn pleidleisio o blaid. Pam na wnaethoch chi hynny bryd hynny, os yw'n egwyddor mor bwysig yn awr?

Thank you for that question. I fear that's a question to be asked of the UK Government in Westminster rather than myself, I'm afraid.

This Government needs to ground itself in reality. Even though a 50-year-old report, as mentioned yesterday, may have recommended two to three Members per parliamentary constituency, that doesn't mean it is right. It doesn't mean it was right then, and it certainly doesn't mean it is right now. My fellow Member Alun Davies remarked yesterday, and today in this Chamber, that Conservatives were not interested in Welsh democracy. May I remind the Member that under a Conservative Government the Minister for Welsh Affairs was created, the Minister of State for Wales was created, the Welsh Grand Committee of the House of Commons was created, the Select Committee on Welsh Affairs was created, and the historic Welsh Language Act 1993 was created? Indeed—

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae arnaf ofn ei fod yn gwestiwn i'w ofyn i Lywodraeth y DU yn San Steffan yn hytrach nag i mi.

Mae angen i'r Llywodraeth hon wynebu realiti. Er y gallai adroddiad 50 oed, fel y crybwyllwyd ddoe, fod wedi argymell dau i dri Aelod i bob etholaeth seneddol, nid yw hynny'n golygu ei fod yn iawn. Nid yw'n golygu ei fod yn iawn bryd hynny, ac yn sicr nid yw'n golygu ei fod yn iawn yn awr. Dywedodd fy nghyd-Aelod, Alun Davies, ddoe, a heddiw yn y Siambr hon, nad oedd gan y Ceidwadwyr ddiddordeb mewn democratiaeth Gymreig. Hoffwn atgoffa'r Aelod mai o dan Lywodraeth Geidwadol y crëwyd y Gweinidog dros Faterion Cymreig, y crëwyd Gweinidog Gwladol Cymru, y crëwyd Uwch-Bwyllgor Cymreig Tŷ'r Cyffredin, y crëwyd y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig, ac y crëwyd Deddf yr Iaith Gymraeg 1993, a oedd yn ddeddf hanesyddol? Yn wir—

Will you take an intervention from me?

A wnewch chi dderbyn ymyriad gennyf fi?

You don't have to take the intervention if you don't wish to.

Nid oes raid i chi dderbyn yr ymyriad os nad ydych yn dymuno gwneud hynny.

Sorry. Indeed, nearly every major form of devolution of power, with the notable exceptions of the 1979 and 1997 referendums, and every form of devolution of central services to Wales has come from Conservative Governments in Westminster. So, I would thank the Member if he could refrain from spreading such Trumpian disinformation in his future remarks.

Finally, I want to say this: the increase in Members in this place is entirely pivoted on the fact that this Government believes that it is not scrutinised enough, as has been discussed in this debate. But may I remind the Government, and those who want to support these proposals, that we are always standing here telling you how bad a job you are doing? Your commissioners are writing report after report telling you that you are failing. So, why do you think another 36 Members queuing up just to tell you what everyone else here is already telling you is going to change that? Thank you, Dirprwy Lywydd.

Mae'n ddrwg gennyf. Yn wir, mae bron bob ffurf bwysig ar ddatganoli pŵer, ac eithrio refferenda 1979 a 1997, a phob ffurf ar ddatganoli gwasanaethau canolog i Gymru wedi dod gan Lywodraethau Ceidwadol yn San Steffan. Felly, hoffwn ddiolch i'r Aelod os gall ymatal rhag lledaenu camwybodaeth Trumpaidd o'r fath yn ei sylwadau yn y dyfodol.

Yn olaf, hoffwn ddweud hyn: mae'r cynnydd yn nifer yr Aelodau yn y lle hwn wedi'i ganoli'n llwyr ar y ffaith bod y Llywodraeth hon yn credu na wneir digon o graffu arni, fel y trafodwyd yn y ddadl hon. Ond a gaf fi atgoffa'r Llywodraeth, a'r rhai sydd am gefnogi'r cynigion hyn, ein bod bob amser yn sefyll yma'n dweud wrthych pa mor wael yr ydych yn gwneud eich gwaith? Mae eich comisiynwyr yn ysgrifennu adroddiad ar ôl adroddiad yn dweud wrthych eich bod yn methu. Felly, pam y credwch y bydd cael 36 Aelod arall i gymryd eu tro i ddweud wrthych beth y mae pawb arall yma eisoes yn ei ddweud wrthych yn mynd i newid hynny? Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Thank you so much, Deputy Presiding Officer, for allowing everybody to contribute—I appreciate it. And Alun, I will be talking about democracy as a Conservative on this backbench, and the link between an elected representative and a constituent is a cog that makes democracy tick, because democracy functions quite simply by elected representatives being held to account. Our actions, our words, our deeds are rightly scrutinised by those we represent. This allows us to build a rapport and a relationship with constituents. Many Members in this Chamber, I'm sure, enjoy a bond with their constituents, and that link cannot be underestimated, because it means constituents know who their representative is, they know who to go to, they know who to speak to in times of hardship and need. But I fear that the Labour and Plaid and committee reforms will rip that up.

We're now in a precarious situation where random areas in Wales with absolutely no connection could end up being mashed together with little thought. For instance, there is a real risk that constituents currently in the South Wales East constituency could end up coming under mid Wales, and vice versa. How on earth does that make sense? The answer is that it doesn't. And such a scenario is totally wrong and unjustified anyway.

Monmouthshire, Pembrokeshire, Swansea, the south Wales Valleys and many other areas in Wales rightly boast of their uniqueness, a uniqueness that is entirely understood and profoundly important to those who live in those respective areas. So, who are we to alter something as precious as that? There is enough confusion as it is regarding the differences in local authority boundaries compared to the Senedd and parliamentary ones—

Diolch yn fawr iawn am ganiatáu i bawb gyfrannu, Ddirprwy Lywydd—rwy'n ei werthfawrogi. Ac Alun, byddaf yn sôn am ddemocratiaeth fel Ceidwadwr ar y meinciau cefn hyn, a'r cysylltiad rhwng cynrychiolydd etholedig ac etholwr yw'r cysylltiad sy'n gwneud i ddemocratiaeth dicio, oherwydd mae democratiaeth yn gweithredu drwy fod cynrychiolwyr etholedig yn cael eu dwyn i gyfrif. Mae ein gweithredoedd, ein geiriau, ein cyflawniadau, yn cael eu craffu'n briodol gan y rhai a gynrychiolwn. Mae hyn yn ein galluogi i feithrin cysylltiad a pherthynas ag etholwyr. Mae llawer o Aelodau yn y Siambr, rwy'n siŵr, yn mwynhau cysylltiad â'u hetholwyr, ac ni ellir tanbrisio'r cysylltiad hwnnw, oherwydd mae'n golygu bod etholwyr yn gwybod pwy yw eu cynrychiolydd, maent yn gwybod at bwy i fynd, maent yn gwybod pwy i siarad â hwy ar adegau o galedi ac angen. Ond mae arnaf ofn y bydd diwygiadau Llafur a Phlaid Cymru a'r pwyllgor yn chwalu hynny.

Rydym bellach mewn sefyllfa ansicr lle y gallai ardaloedd gwahanol yng Nghymru heb unrhyw gysylltiad o gwbl gael eu taflu at ei gilydd heb fawr o feddwl. Er enghraifft, mae perygl gwirioneddol y gallai etholwyr yn etholaeth Dwyrain De Cymru ar hyn o bryd ddod o dan ganolbarth Cymru yn y pen draw, ac fel arall. Sut ar y ddaear y mae hynny'n gwneud synnwyr? Yr ateb yw nad yw'n gwneud synnwyr. Ac mae senario o'r fath yn gwbl anghywir a digyfiawnhad beth bynnag.

Mae sir Fynwy, sir Benfro, Abertawe, Cymoedd de Cymru a llawer o ardaloedd eraill yng Nghymru yn ymfalchïo'n briodol yn eu natur unigryw, natur unigryw sy'n gwbl ddealladwy ac yn hollbwysig i'r rhai sy'n byw yn yr ardaloedd hynny. Felly, pwy ydym ni i newid rhywbeth mor werthfawr â hynny? Mae digon o ddryswch fel y mae ynghylch y gwahaniaethau yn ffiniau awdurdodau lleol o'u cymharu â ffiniau'r Senedd a Senedd y DU—

17:55

Is it not the case that half the people on your benches are constituency representatives and half are list Members? So, whilst I applaud the virtues of the constituency link, you already have half your Members who are list Members.

Onid yw’n wir fod hanner y bobl ar eich meinciau chi yn gynrychiolwyr etholaethau a hanner yn Aelodau rhestr? Felly, er fy mod yn cymeradwyo rhinweddau’r cyswllt etholaethol, mae hanner eich Aelodau chi eisoes yn Aelodau rhestr.

Well, let's not lose the other half of constituency Members, then, Jenny. This is all I'm talking about: democracy.

As I said, there is already enough confusion about the boundaries. I believe that, should these plans be implemented in their current state, the level of confusion and anxiety caused will be on a mammoth scale. The people of Wales, who have put each and every one of us here, in one way or another, deserve to know the truth, not be kept in the dark. They deserve a right to have a say. 

I believe the plans also cause another serious concern for me: where will reform stop? Is this announcement a precursor to something more sinister—Alun Davies—such as a Welsh Government reorganisation of our vital local authorities? As a past leader of a council, I know how important our local authorities and their identities are to our citizens. Any reorganisation as a result of future boundary commission changes will remove local accountability, local identity and local sovereignty, things that are so precious to our local communities. Therefore, any theoretical boundary changes or further reorganisation must, for the sake of our democracy, be published to the people of Wales immediately. The committee may not know what those future plans are, but I'm sure the Government and Plaid Cymru are fully aware. So, I support the amendments. Thank you.

Wel, gadewch inni beidio â cholli hanner arall yr Aelodau etholaeth, felly, Jenny. Dyna rwy’n sôn amdano: democratiaeth.

Fel y dywedais, mae digon o ddryswch eisoes ynghylch y ffiniau. Pe bai’r cynlluniau hyn yn cael eu rhoi ar waith ar eu gwedd bresennol, credaf y bydd lefel y dryswch a’r pryder a achosir yn enfawr. Mae pobl Cymru, sydd wedi rhoi pob un ohonom yma, mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, yn haeddu gwybod y gwir, nid cael eu cadw yn y tywyllwch. Maent yn haeddu hawl i ddweud eu barn.

Rwy’n credu bod y cynlluniau hefyd yn achosi pryder difrifol arall i mi: lle y daw’r diwygio i ben? A yw’r cyhoeddiad hwn yn rhagflaenu rhywbeth mwy sinistr—Alun Davies—fel ad-drefnu ein hawdurdodau lleol hanfodol gan Lywodraeth Cymru? Fel cyn-arweinydd cyngor, gwn pa mor bwysig yw ein hawdurdodau lleol a’u hunaniaeth i’n dinasyddion. Bydd unrhyw ad-drefnu o ganlyniad i newidiadau comisiwn ffiniau yn y dyfodol yn dileu atebolrwydd lleol, hunaniaeth leol a sofraniaeth leol, pethau sydd mor werthfawr i’n cymunedau lleol. Felly, er lles ein democratiaeth, rhaid cyhoeddi unrhyw newidiadau damcaniaethol i ffiniau neu ad-drefnu pellach i bobl Cymru ar unwaith. Efallai na fydd y pwyllgor yn gwybod beth yw’r cynlluniau hynny ar gyfer y dyfodol, ond rwy’n siŵr bod y Llywodraeth a Phlaid Cymru yn gwybod yn iawn. Felly, rwy’n cefnogi’r gwelliannau. Diolch.

Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, Mick Antoniw. 

I call on the Counsel General and Minister for the Constitution, Mick Antoniw. 

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor a staff y pwyllgor am eu gwaith caled wrth lunio'r adroddiad cynhwysfawr hwn. Mae cyhoeddi'r adroddiad hwn yn gam pwysig ar y daith i greu Senedd sy'n adlewyrchu amrywiaeth pobl Cymru ac sydd â'r adnoddau priodol i gyflawni ei chyfrifoldebau polisi, deddfwriaethol ac ariannol yn llawn.

Mae'r cytundeb cydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru yn ymrwymo'r ddau bartner i gydweithio i ddiwygio'r Senedd. Atgyfnerthwyd yr ymrwymiad hwn yn ddiweddar gan y datganiad safbwynt a gyhoeddwyd ar y cyd gan y Prif Weinidog ac Adam Price, arweinydd Plaid Cymru, i gefnogi gwaith y pwyllgor diben arbennig.

I'd like to start by thanking the Chair and members of the committee and their staff for the hard work carried out in drawing up this comprehensive report. The publication of this report is an important step on the journey to creating a Senedd that represents the diversity of the people of Wales and has the appropriate resources to deliver its responsibilities in terms of policy, legislation and fiscal issues.

The co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru commits both partners to working towards Senedd reform. This commitment was recently reinforced by the position statement jointly published by the First Minister and Adam Price, the leader of Plaid Cymru, to support the work of the special purpose committee. 

Dirprwy Lywydd, the fact that the report has been agreed by the Welsh Labour, Plaid Cymru and Welsh Liberal Democrat members of the committee reflects the cross-party support that has been established for taking action to reform the Senedd. Llywydd, it is vital that we invest in our democratic processes and institutions. Investing in this institution will improve the governance of Wales, enhance the scrutiny and oversight of Welsh Government business and lead to more effective policy, more efficient spending and better legislation. If we do not act now, we run the risk of our legislature not being able to continue to deliver effectively for the people of Wales.

I'd just like to turn to some of the specific recommendations made by the committee, particularly on size, electoral system and measures to support diversity. I welcome the recommendation of the committee for 96 Members. The idea of a larger Senedd is not a new one and has been recommended by both the Richard commission in 2004 and the independent expert panel in 2017. In their 2017 report, the independent expert panel on Assembly reform recommended that the institution should increase in size to ensure that it has sufficient capacity to fulfil its policy, legislative and financial scrutiny responsibilities, and that Members can also undertake their representative, campaigning, political and other roles.

This Senedd is the smallest of all the devolved legislatures and still has the same number of Members as it did in 1999 when the National Assembly for Wales was created. Since then, Wales has taken on new powers, including primary law-making and tax-making powers. By comparison, there are 129 Members of the Scottish Parliament and 90 Members of the Northern Ireland Assembly. So, increasing the size of the Senedd will require reform of the Senedd's electoral system. Different electoral systems have strengths and weaknesses, and there is no one ideal answer that can achieve every objective. However, the majority of the committee favoured the introduction of a closed list proportional system. 

I also welcome the committee recommendations relating to the introduction of gender quotas, and its recommendation both in terms of the collection and publication of diversity data, and diversity and inclusion strategies. Such proposals have the potential to lead to real and visible change here on the floor of the Senedd. Who would not want a Senedd that is truly representative of the people in Wales? Improving equality and diversity and ensuring an acceptable gender balance is a key part of that. Our track record in terms of equality in the Senedd is better than many other Parliaments could claim, but there is much more we still have to do.

The special purpose committee's recommendation—

Ddirprwy Lywydd, mae’r ffaith bod yr adroddiad wedi’i gytuno gan aelodau Llafur Cymru, Plaid Cymru a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru o’r pwyllgor yn adlewyrchu’r gefnogaeth drawsbleidiol sydd wedi’i sefydlu dros weithredu i ddiwygio’r Senedd. Lywydd, mae’n hanfodol ein bod yn buddsoddi yn ein prosesau democrataidd a’n sefydliadau. Bydd buddsoddi yn y sefydliad hwn yn gwella’r ffordd y caiff Cymru ei llywodraethu, yn gwella’r craffu a throsolwg ar fusnes Llywodraeth Cymru ac yn arwain at bolisi mwy effeithiol, gwariant mwy effeithlon a deddfwriaeth well. Os na weithredwn yn awr, mae perygl na fydd ein deddfwrfa’n gallu parhau i gyflawni’n effeithiol dros bobl Cymru.

Hoffwn droi at rai o'r argymhellion penodol a wnaed gan y pwyllgor, yn enwedig ar faint, system etholiadol a mesurau i gefnogi amrywiaeth. Rwy’n croesawu argymhelliad y pwyllgor ar gyfer 96 o Aelodau. Nid yw’r syniad o Senedd fwy yn un newydd ac mae wedi’i argymell gan gomisiwn Richard yn 2004 a’r panel arbenigol annibynnol yn 2017. Yn eu hadroddiad yn 2017, argymhellodd y panel arbenigol annibynnol ar ddiwygio’r Cynulliad y dylai’r sefydliad gynyddu yn ei faint i sicrhau bod ganddo ddigon o gapasiti i gyflawni ei gyfrifoldebau polisi, deddfwriaethol a chraffu ariannol, ac y gall Aelodau hefyd ymgymryd â’u swyddogaethau cynrychioliadol a gwleidyddol, eu rolau ymgyrchu a rolau eraill.

Y Senedd hon yw’r leiaf o’r holl ddeddfwrfeydd datganoledig ac mae ganddi’r un nifer o Aelodau ag a oedd ganddi ym 1999 pan grëwyd Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Ers hynny, mae Cymru wedi cael pwerau newydd, gan gynnwys pwerau deddfu sylfaenol a phwerau i godi trethi. Mewn cymhariaeth, mae gan Senedd yr Alban 129 o Aelodau ac mae gan Gynulliad Gogledd Iwerddon 90 o Aelodau. Felly, er mwyn cynyddu maint y Senedd, bydd angen diwygio system etholiadol y Senedd. Mae cryfderau a gwendidau’n perthyn i wahanol systemau etholiadol, ac nid oes un ateb delfrydol a all gyflawni pob amcan. Fodd bynnag, roedd mwyafrif y pwyllgor o blaid cyflwyno system gyfrannol â rhestrau caeedig.

Rwyf hefyd yn croesawu argymhellion y pwyllgor sy’n ymwneud â chyflwyno cwotâu rhywedd, a’i argymhelliad o ran casglu a chyhoeddi data amrywiaeth, a strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant. Mae gan argymhellion o’r fath botensial i arwain at newid gwirioneddol a gweladwy yma ar lawr y Senedd. Pwy na fyddai eisiau Senedd sy'n wirioneddol gynrychioliadol o bobl Cymru? Mae gwella cydraddoldeb ac amrywiaeth a sicrhau cydbwysedd derbyniol rhwng y rhywiau yn rhan allweddol o hynny. Mae ein hanes o ran cydraddoldeb yn y Senedd yn well nag y gallai llawer o Seneddau eraill ei honni, ond mae llawer mwy i’w wneud o hyd.

Argymhelliad y pwyllgor diben arbennig—

18:00

Minister, will you take an intervention? 

Weinidog, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

It's just on this matter of gender quotas. Do you accept that the Senedd currently does not have the powers to legislate in the equal opportunities field at the moment, and that, on that basis, we cannot introduce gender quotas? 

Mae'n ymwneud â chwotâu rhywedd. A ydych yn derbyn nad oes gan y Senedd bwerau i ddeddfu ym maes cyfle cyfartal ar hyn o bryd, ac na allwn gyflwyno cwotâu rhywedd ar y sail honno?

The assurance that I give to this Senedd is that I will work to create legislation that implements the recommendations of this Senedd, and that that legislation will be robust and competent. 

The special purpose committee's recommendation for gender quotas echoes much of what previous independent expert panels and committees have been calling for, and it has been argued time and again that gender quotas, integrated within the electoral system, have the potential to make a real difference. I'll just refer to those figures. If we look around this particular Senedd, on the task ahead of us, if we look at the Labour Members, 60 per cent are women. I mention that because the reference was made earlier that this is all about jobs for the boys. Well, 60 per cent of the Labour Members are female. Thirty per cent of the Plaid Members are female, 18 per cent of the Tories are female. If we turn that figure the other way around, 82 per cent of that side are male. I suppose the exemplar goes to the Lib Dems, who are 100 per cent female. [Interruption.] That may come with its own challenge. I've made reference already to the issues of diversity.

Finally—[Interruption.] Well, as someone who is a member of an ethnic minority, I think it's rather inappropriate that you make that comment to me. Finally, I welcome the challenging timescale recommended by the committee of implementing Senedd reform in time for the next scheduled Senedd elections in 2026. The committee also recognises that this may mean some aspects will need to be delivered on an interim basis. 

The Government will not be supporting either of the amendments tabled. We have every confidence in the process followed by the special purposes committee and support all of its recommendations. It is reasonable to expect that there will be differing views on the details of how best to take forward this package of reforms, but there is a consensus that there is an urgent need to create a Senedd that is fit for purpose. There is also a clear and undeniable mandate for reform. The case for Senedd reform has been accepted by the Welsh Labour Party, the Welsh Liberal Democrats and Plaid Cymru, and it featured in all three of the parties' manifestos. Each party will have its own internal processes for agreeing this reform package. Members will be aware that my own party will be putting the proposals to a recall conference in the coming weeks. Our support, as the Senedd Labour Party, is therefore contingent on the agreement of our conference.

If the special purpose committee's recommendations are endorsed today, the Welsh Government stands ready to prepare and introduce a Bill to implement these recommendations. Through scrutiny of that Bill, there will be an opportunity for every Member to contribute to creating a Senedd that truly reflects the people who live here in Wales. As part of that, there will, of course, be an opportunity for any costs associated with this reform package to be carefully scrutinised. I intend to publish the Welsh Government's formal response to the committee's recommendations in the coming weeks.

In closing, I would once again like to thank the committee for producing their report. This is an important day for this institution and a significant step in developing a stronger, a more confident and a more modern democracy here in Wales. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

Y sicrwydd a roddaf i’r Senedd hon yw y byddaf yn gweithio i greu deddfwriaeth sy’n rhoi argymhellion y Senedd hon ar waith, ac y bydd y ddeddfwriaeth honno’n gadarn ac yn gymwys.

Mae argymhelliad y pwyllgor diben arbennig ar gyfer cwotâu rhywedd yn adleisio llawer o’r hyn y mae paneli a phwyllgorau arbenigol annibynnol blaenorol wedi bod yn galw amdano, a dadleuwyd dro ar ôl tro fod gan gwotâu rhywedd, wedi’u hintegreiddio o fewn y system etholiadol, botensial i wneud gwahaniaeth go iawn. Fe gyfeiriaf at y ffigurau hynny. Os edrychwn o gwmpas y Senedd hon ar y dasg sydd o’n blaenau, os edrychwn ar yr Aelodau Llafur, mae 60 y cant yn fenywod. Soniaf am hynny oherwydd fe ddywedwyd yn gynharach mai swyddi i’r bechgyn yw hyn i gyd. Wel, mae 60 y cant o’r Aelodau Llafur yn fenywod. Mae 30 y cant o Aelodau Plaid Cymru yn fenywod, mae 18 y cant o’r Torïaid yn fenywod. Os trowch y ffigur hwnnw o gwmpas, mae 82 y cant o’r ochr honno yn wrywaidd. Mae'n debyg mai'r Democratiaid Rhyddfrydol yw'r esiampl orau, gyda 100 y cant o’u Haelodau’n fenywod. [Torri ar draws.] Efallai y daw hynny â’i her ei hun. Rwyf eisoes wedi cyfeirio at faterion yn ymwneud ag amrywiaeth.

Yn olaf—. [Torri ar draws.] Wel, fel rhywun sy’n aelod o leiafrif ethnig, rwy’n meddwl ei bod hi braidd yn amhriodol eich bod yn gwneud y sylw hwnnw wrthyf fi. Yn olaf, rwy’n croesawu’r amserlen heriol a argymhellwyd gan y pwyllgor ar gyfer gweithredu diwygiadau’r Senedd mewn pryd ar gyfer etholiadau nesaf y Senedd yn 2026. Mae’r pwyllgor hefyd yn cydnabod y gallai hyn olygu y bydd angen cyflwyno rhai agweddau ar sail dros dro.

Ni fydd y Llywodraeth yn cefnogi’r naill na’r llall o’r gwelliannau a gyflwynwyd. Mae gennym bob ffydd yn y broses a ddilynir gan y pwyllgor diben arbennig, ac rydym yn cefnogi pob un o’i argymhellion. Mae’n rhesymol disgwyl y bydd safbwyntiau gwahanol ar fanylion y ffordd orau o fwrw ymlaen â’r pecyn hwn o ddiwygiadau, ond mae yna gonsensws fod angen creu Senedd sy’n addas i’r diben ar fyrder. Hefyd, mae yna fandad clir a diymwad ar gyfer diwygio. Mae’r achos dros ddiwygio’r Senedd wedi’i dderbyn gan Blaid Lafur Cymru, Democratiaid Rhyddfrydol Cymru a Phlaid Cymru, ac wedi’i gynnwys ym maniffestos pob un o’r tair plaid. Bydd gan bob plaid ei phrosesau mewnol ei hun ar gyfer cytuno ar y pecyn diwygio hwn. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol y bydd fy mhlaid fy hun yn cyflwyno’r cynigion i gynhadledd adalw yn ystod yr wythnosau nesaf. Mae ein cefnogaeth, fel Plaid Lafur y Senedd, felly yn amodol ar gytundeb ein cynhadledd. 

Os caiff argymhellion y pwyllgor diben arbennig eu cymeradwyo heddiw, mae Llywodraeth Cymru yn barod i baratoi a chyflwyno Bil i roi’r argymhellion hyn ar waith. Drwy graffu ar y Bil hwnnw, bydd cyfle i bob Aelod gyfrannu at greu Senedd sy’n adlewyrchiad gwirioneddol o’r bobl sy’n byw yma yng Nghymru. Fel rhan o hynny, wrth gwrs, bydd cyfle i graffu’n ofalus ar unrhyw gostau sy’n gysylltiedig â’r pecyn diwygio hwn. Rwy’n bwriadu cyhoeddi ymateb ffurfiol Llywodraeth Cymru i argymhellion y pwyllgor yn yr wythnosau nesaf.

Wrth gloi, hoffwn ddiolch unwaith eto i’r pwyllgor am gynhyrchu eu hadroddiad. Mae hwn yn ddiwrnod pwysig i’r sefydliad hwn ac yn gam arwyddocaol tuag at ddatblygu democratiaeth gryfach, fwy hyderus a mwy modern yma yng Nghymru. Diolch, Ddirprwy Llywydd.

18:05

Galwaf ar Huw Irranca-Davies i ymateb i'r ddadl.

I call on Huw Irranca-Davies to reply to the debate.

Diolch, Dirprwy Lywydd. It's a pleasure to follow the balanced and constructive comments of the Counsel General, but can I also thank every Member who's contributed today, regardless of the different views and different opinions? It has been a lively—argumentative at times and passionate at all times—debate, and I think that's what this place is for. I think the reforms we're talking about today, we'll probably see more of those delivered, should we choose to take them forward.

The task we were set I've described previously, Dirprwy Lywydd, as being both divinely simple and devilishly complex. The divinely simple thing is coming up with a utopian plan of what we can take forward; the devilishly complex bit is actually getting something that would command a supermajority within this Senedd, which, as the leader of Plaid Cymru has pointed out, was set out in the Wales Act 2017, which gave us the power to do exactly this—not subject to a referendum and so on, but for us to do the jobs that we are paid to do: to measure, in our judgment, the balance of the interests of Wales and the people whom we are sent here to represent, and to make those hard, tough decisions.

Diolch, Ddirprwy Llywydd. Mae’n bleser dilyn sylwadau cytbwys ac adeiladol y Cwnsler Cyffredinol, ond a gaf fi hefyd ddiolch i bob Aelod sydd wedi cyfrannu heddiw, waeth beth yw’r farn a’r safbwyntiau gwahanol? Mae wedi bod yn ddadl fywiog—dadleuol ar adegau ac angerddol bob amser—a chredaf mai dyna yw pwrpas y lle hwn. Rwy'n meddwl ei bod yn debygol y gwelwn fwy o'r diwygiadau y soniwn amdanynt heddiw yn cael eu cyflawni, os dewiswn fwrw ymlaen â hwy.

Rwyf eisoes wedi disgrifio'r dasg a osodwyd i ni, Ddirprwy Lywydd, fel un hynod o syml a chythreulig o gymhleth. Y peth hynod o syml yw llunio cynllun iwtopaidd o'r hyn y gallwn fwrw ymlaen ag ef; y darn cythreulig o gymhleth yw cael rhywbeth a fyddai’n arwain at uwchfwyafrif yn y Senedd hon, sydd, fel y nododd arweinydd Plaid Cymru, wedi’i nodi yn Neddf Cymru 2017, a roddodd bŵer inni wneud yn union hyn—heb fod yn amodol ar refferendwm ac yn y blaen, ond inni wneud y swyddi y cawn ein talu i’w gwneud: mesur yr hyn y credwn sy'n gydbwysedd rhwng buddiannau Cymru a’r bobl y cawn ein hanfon yma i’w cynrychioli, a gwneud y penderfyniadau anodd hynny.

Will you take an intervention on that?

A wnewch chi dderbyn ymyriad ar hynny?

I probably haven't got time, Alun, I'm afraid, unfortunately—I'm really sorry to Members on this.

We have heard from Conservative Members a consistency, and it's a consistency that was clear as well in their leadership even while the committee was sitting, I have to say: no more Members et cetera, et cetera. It's been repeated and repeated, and here we are today.

What was also mentioned today, interestingly, was some comments against positive discrimination. But, that's as it is—that's a point of disagreement. This is very strong in terms of measures that will need to be taken, including legislative measures here.

The arguments against more politicians have been, I have to say, regardless of the evidence for what that does for improved scrutiny, and I'll turn to some of those in a moment. From those who had different opinions in terms of support for this today, I welcome that strong support that we've heard evident today. Yes, there are different views on the shape, the form, the nuances, the detail and so on—I get all of that—and so there should be. I have my own personal opinions, which I've struggled to avoid putting into this report and to hold back from it; one day, I'll be allowed to say them. But, I do think that this is a major step forward in terms of the quality of scrutiny here. It was Silk himself who said that you can't actually cut corners on scrutiny; you need the right number of Members. Simply to say to my colleagues on the benches, I've come to this place because I believe firmly in this place and I believe in the voice it gives to the people of Wales, but we're not doing it well enough. I sat on, I presided over and I chaired a committee in Westminster that was 17 strong. It was the only one I sat on; I didn't have to do anything else—one committee. On that committee, I had the most green of Conservative Members—on the Environmental Audit Committee—the most green, attacking the Government. I had the most climate-change-sceptic attacking the Government. There were 17 members—there were mavericks and there were outspoken individuals. We don't have the capacity to do that deeper dive, that hard-nosed scrutiny, and that's what this is all about.

So, I would simply say that if this does go through today, then be constructive and engage with it, because what this is about is genuinely, as we've titled the report, a stronger voice for the people of Wales. It's not to do with more politicians; it's to do with holding this lot to account, from all of us—from all of us.

Let me just turn very briefly, Dirprwy Lywydd, to some of the detailed points. First of all, on the issue of cost-effectiveness, we deal with a £20 billion budget here—the Welsh Government does. That needs to be scrutinised effectively. As I've mentioned already, it was the Silk commission itself that said that good scrutiny means good legislation. Good legislation pays for itself—a point that has been made by other Members.

The question was raised about linking ourselves to Westminster boundaries. I do get that there were other models put forward as well. But if I can turn your attention to paragraph 232, which says,

'As previously noted, although we have recommended that the Senedd’s constituencies should initially be aligned to those of the UK Parliament constituencies, they should not be automatically linked to them'—

—forever and a day.

'This would mean that deviation from the UK’s constituencies could occur in future full reviews.'

And we've set up review bodies within this. It's a building block to get us to 2026.

On the type of voting system, what this would say, even with the differences of opinion, what this would do is it would see us finally moving away from the much criticised mixed-member electoral system in favour of a proportional system that is actually widely used in modern democracies, for all the criticism that we've heard. It will put an end to having two classes of Members of the Senedd, and avoid the confusion around the need for two different ballot papers for two different Members. And it's also a system that is highly compatible, we say in the report, with measures to encourage gender equality.

On legislative competence, the point picked up by my colleague the Counsel General, if I can refer Members to paragraphs 152 to 158 in particular, where they deal with this issue and culminate in recommendation 17, requiring Welsh Government to craft these proposals to minimise the risk of any successful challenge. And there are different views on the issue of competence and the confidence around it, but we have heard, Darren, on the committee—we've heard in evidence to the committee—that some of those giving evidence had great confidence in the competence issue. But what has to be tested now is by the way that the Government actually crafts it. And we've had much discussion around the type of the voting system.

Just finally, on the issue of this referendum—a final point in many that came out, and I can't deal with all of them—the UK Parliament's Act in 2017, drafted by the UK Government, devolved powers to this Senedd in relation to its size and electoral arrangements. Under that Act, any such reforms are a protected subject matter. They require a supermajority—two thirds of the Members of this Senedd—to vote in favour at the final legislative stage in order for any such reforms to be passed. Ultimately, this was the safeguarding mechanism selected by the UK Government, and the committee agrees and says that is sufficient.

And just finally, on the issue—I take my hat off as the committee Chair for a moment—of Welsh Labour, one thing that hasn't been mentioned is we actually signed off on the increase in Members several conferences ago, not in the last manifesto. It was several conferences ago. [Interruption.] Because you're not a member. I've told you; I'll send you the membership card and you can come to our conferences.

Just finally, I've said all I need to say. Other Members have said all they need to say already. There are differences of opinion. Even amongst those who support these reforms, they'd like to see different types of reforms; we get that. This is an important step, however, today, and I come back to the point I made in my opening remarks: for all of us, including those who have spoken in opposition today, if we fail to take this step today we may not have this moment for another generation, and we will not tread water; we will go backwards as a democratic institution. We cannot allow that to happen, our committee would argue strongly. So, in thanking again all those who gave evidence to us, the committee members, the fantastic team that supported us, and also for the contributions today, I urge you strongly: support this motion, give a stronger voice to the people of Wales in this Senedd.

Nid yw'n debyg fod gennyf amser, Alun, mae arnaf ofn, yn anffodus—rwy'n ymddiheuro'n llaes i'r Aelodau am hyn.

Rydym wedi clywed yn gyson gan Aelodau Ceidwadol, ac yn gyson a chlir hefyd gan eu harweinyddiaeth hyd yn oed tra oedd y pwyllgor yn eistedd, mae'n rhaid i mi ddweud: dim mwy o Aelodau ac ati. Mae wedi cael ei ailadrodd drosodd a throsodd, a dyma ni heddiw.

Yr hyn a grybwyllwyd heddiw hefyd, yn ddiddorol, oedd sylwadau yn erbyn gwahaniaethu cadarnhaol. Ond dyna fel y mae—mae hwnnw’n bwynt yr anghytunir yn ei gylch. Mae hyn yn gryf iawn o ran mesurau y bydd angen eu cymryd, gan gynnwys mesurau deddfwriaethol yma.

Rhaid imi ddweud bod y dadleuon yn erbyn mwy o wleidyddion wedi'u gwneud er gwaethaf y dystiolaeth dros yr hyn y mae hynny’n ei wneud i graffu gwell, ac fe drof at rai o’r rheini mewn eiliad. Gan y rhai a oedd â safbwyntiau gwahanol o ran cefnogaeth i hyn heddiw, rwy’n croesawu’r gefnogaeth gref a glywsom yn amlwg heddiw. Oes, mae yna wahanol safbwyntiau ar siâp, ffurf, cywair, manylion ac yn y blaen—rwy'n deall hynny i gyd—ac felly y dylai fod. Mae gennyf fy marn bersonol fy hun, yr ymdrechais yn galed i osgoi ei chynnwys yn yr adroddiad hwn a’i dal yn ôl; un diwrnod, fe gaf ei lleisio. Ond rwy’n meddwl bod hwn yn gam mawr ymlaen o ran ansawdd y craffu yma. Silk ei hun a ddywedodd na allwch dorri corneli ar graffu mewn gwirionedd; mae angen y nifer cywir o Aelodau arnoch. Yn syml, hoffwn ddweud wrth fy nghyd-Aelodau ar y meinciau fy mod wedi dod i’r lle hwn oherwydd fy mod yn credu’n gryf yn y lle hwn ac rwy’n credu yn y llais y mae’n ei roi i bobl Cymru. Ond nid ydym yn ei wneud yn ddigon da. Bûm yn aelod, yn llywyddu dros ac yn cadeirio pwyllgor yn San Steffan a oedd yn cynnwys 17 o aelodau. Dyna’r unig un y bûm yn aelod ohono; nid oedd yn rhaid imi wneud dim byd arall—un pwyllgor. Roedd gennyf y mwyaf gwyrdd o blith yr Aelodau Ceidwadol—ar y Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol—y rhai mwyaf gwyrdd, yn ymosod ar y Llywodraeth. Roedd gennyf y mwyaf amheus ynghylch newid hinsawdd yn ymosod ar y Llywodraeth. Roedd yna 17 o aelodau—roedd yno rebeliaid ac roedd yno unigolion di-flewyn ar dafod. Nid oes gennym gapasiti i wneud yr archwiliadau dyfnach hynny, y craffu caled hwnnw, a dyna yw'r rheswm dros hyn i gyd.

Felly, rwyf am ddweud yn syml, os bydd hyn yn pasio heddiw, byddwch yn adeiladol a chymerwch ran ynddo, oherwydd yr hyn y mae’n ei olygu mewn gwirionedd, fel y gwnaethom enwi'r adroddiad, yw llais cryfach i bobl Cymru. Nid yw'n ymwneud â mwy o wleidyddion; mae'n ymwneud â dwyn y criw hwn i gyfrif, gan bob un ohonom—gan bob un ohonom.

Gadewch imi droi yn fyr iawn, Ddirprwy Lywydd, at rai o’r pwyntiau manwl. Yn gyntaf, ar gosteffeithiolrwydd, rydym yn ymdrin â chyllideb o £20 biliwn yma—mae Llywodraeth Cymru yn gwneud hynny. Mae angen craffu’n effeithiol ar hynny. Fel y crybwyllais eisoes, comisiwn Silk ei hun a ddywedodd fod craffu da yn golygu deddfwriaeth dda. Mae deddfwriaeth dda yn talu amdani’i hun— pwynt a wnaed gan Aelodau eraill.

Codwyd y cwestiwn ynglŷn â chysylltu ein hunain â ffiniau San Steffan. Rwy'n derbyn bod modelau eraill wedi'u cynnig hefyd. Ond os caf droi eich sylw at baragraff 232, sy’n dweud,

'Fel y nodwyd yn flaenorol, er ein bod wedi argymell y dylai etholaethau’r Senedd gael eu halinio i ddechrau ag etholaethau Senedd y DU, ni ddylent fod yn gysylltiedig yn awtomatig â hwy'—

—am byth a diwrnod.

'Byddai hyn yn golygu y gallai gwyro oddi wrth etholaethau’r DU ddigwydd mewn adolygiadau llawn yn y dyfodol.'

Ac rydym wedi sefydlu cyrff adolygu o fewn hyn. Mae'n floc adeiladu i fynd â ni hyd at 2026.

Ar y math o system bleidleisio, byddai hyn yn dweud, hyd yn oed gyda’r gwahaniaethau barn, byddai hyn o'r diwedd yn ein gweld yn symud oddi wrth y system etholiadol aelodau cymysg a feirniadwyd yn fawr tuag at system gyfrannol a ddefnyddir yn eang mewn democratiaethau modern, er gwaethaf yr holl feirniadu a glywsom. Bydd yn rhoi diwedd ar gael dau ddosbarth o Aelodau o’r Senedd, ac yn osgoi’r dryswch ynghylch yr angen am ddau bapur pleidleisio gwahanol ar gyfer dau Aelod gwahanol. Ac fel y dywedwn yn yr adroddiad, mae hefyd yn system sy'n gydnaws iawn â mesurau i annog cydraddoldeb rhwng y rhywiau.

Ar gymhwysedd deddfwriaethol, y pwynt a godwyd gan fy nghyd-Aelod, y Cwnsler Cyffredinol, os caf gyfeirio’r Aelodau at baragraffau 152 i 158 yn benodol, lle mae’n ymdrin â’r mater hwn ac yn arwain at argymhelliad 17, sy’n ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru lunio’r cynigion hyn i leihau’r risg o her lwyddiannus. A cheir safbwyntiau gwahanol ar fater cymhwysedd a'r hyder yn ei gylch, ond rydym wedi clywed, Darren, ar y pwyllgor—rydym wedi clywed mewn tystiolaeth i'r pwyllgor—fod gan rai o'r rhai a roddodd dystiolaeth hyder mawr yn y mater cymhwysedd. Ond yr hyn y mae'n rhaid ei brofi yn awr yw'r ffordd y mae'r Llywodraeth yn ei lunio mewn gwirionedd. Ac rydym wedi cael llawer o drafod ynghylch y math o system bleidleisio.

Yn olaf, ar y mater refferendwm—pwynt olaf ymhlith llawer a ddaeth allan, ac ni allaf ymdrin â phob un ohonynt—datganolodd Deddf Senedd y DU yn 2017, a ddrafftiwyd gan Lywodraeth y DU, bwerau i’r Senedd hon mewn perthynas â’i maint a’i threfniadau etholiadol. O dan y Ddeddf honno, mae unrhyw ddiwygiadau o’r fath yn bwnc gwarchodedig. Maent yn galw am uwchfwyafrif—dwy ran o dair o Aelodau’r Senedd hon—i bleidleisio o blaid ar y cam deddfwriaethol terfynol er mwyn i unrhyw ddiwygiadau o’r fath gael eu pasio. Yn y pen draw, hwn oedd y mecanwaith diogelu a ddewiswyd gan Lywodraeth y DU, ac mae’r pwyllgor yn cytuno ac yn dweud ei fod yn ddigonol.

Ac yn olaf, ar fater Llafur Cymru—rwy'n tynnu fy het fel Cadeirydd y pwyllgor am eiliad—un peth nad yw wedi'i grybwyll yw ein bod wedi cymeradwyo'r cynnydd yn nifer yr Aelodau sawl cynhadledd yn ôl, nid yn y maniffesto diwethaf. Fe ddigwyddodd sawl cynhadledd yn ôl. [Torri ar draws.] Am nad ydych yn aelod. Rwyf wedi dweud wrthych; fe anfonaf y cerdyn aelodaeth atoch a gallwch ddod i'n cynadleddau.

Yn olaf, rwyf wedi dweud y cyfan sydd angen imi ei ddweud. Mae Aelodau eraill wedi dweud y cyfan sydd angen iddynt ei ddweud eisoes. Mae yna wahaniaethau barn. Hyd yn oed ymhlith y rhai sy'n cefnogi'r diwygiadau hyn, hoffent weld gwahanol fathau o ddiwygiadau; rydym yn deall hynny. Mae hwn yn gam pwysig heddiw, fodd bynnag, a dof yn ôl at y pwynt a wneuthum yn fy sylwadau agoriadol. I bob un ohonom, gan gynnwys y rhai sydd wedi siarad i wrthwynebu heddiw, os methwn gymryd y cam hwn heddiw efallai na chawn gyfle arall am genhedlaeth arall, ac nid sefyll yn ein hunfan y byddwn yn ei wneud; byddwn yn mynd wysg ein cefnau fel sefydliad democrataidd. Byddai ein pwyllgor yn dadlau’n gryf na allwn ganiatáu i hynny ddigwydd. Felly diolch eto i bawb a roddodd dystiolaeth i ni, aelodau’r pwyllgor, y tîm gwych a’n cefnogodd, a hefyd am y cyfraniadau heddiw, rwy’n eich annog yn gryf: cefnogwch y cynnig hwn, rhowch lais cryfach i bobl Cymru yn y Senedd hon.

18:10

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Clywais wrthwynebiad, felly gohiriaf bob pleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I heard an objection, and therefore I will defer all voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr
7. Welsh Conservatives Debate: Betsi Cadwaladr University Health Board

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.

The following amendments has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.

Eitem 7 heddiw yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Galwaf ar Sam Rowlands i wneud y cynnig.

Item 7 today is the Welsh Conservatives debate on Betsi Cadwaladr University Health Board. I call on Sam Rowlands to move the motion.

Cynnig NDM8015 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn gresynu at y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi methu â chyflawni'r gwelliannau a addawyd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.

2. Yn credu bod y penderfyniad i symud y bwrdd iechyd o fesurau arbennig ym mis Tachwedd 2020 yn amhriodol.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i osod trefn mesurau arbennig ddiwygiedig i roi'r arweiniad a'r adnoddau sydd eu hangen ar y bwrdd iechyd i fynd i'r afael â methiannau, a darparu'r gofal iechyd o ansawdd uchel y mae pobl Gogledd Cymru yn ei haeddu.

Motion NDM8015 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Regrets that the Welsh Government has failed to deliver promised improvements at Betsi Cadwaladr University Health Board.

2. Believes that the decision to move the health board from special measures in November 2020 was inappropriate.

3. Calls upon the Welsh Government to impose a reformed special measures regime to provide the health board with the leadership and resources necessary to address failings, and deliver the high-quality health care that the people of North Wales deserve.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm grateful, today, to be able to move our Welsh Conservative motion on Betsi Cadwaladr University Health Board, tabled in the name of my colleague Darren Millar. Now, when Betsi was put into special measures in June 2015, no-one would have believed that, seven years on, we're still debating severe failings at the health board. As we know, Betsi serves around a quarter of the population of Wales, and it is they who have been let down, time and time again, and are rightfully angry and frustrated. We in this Chamber, too, are tired of the same old underperformance and same old excuses.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar, heddiw, am allu cyflwyno ein cynnig gan y Ceidwadwyr Cymreig ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Nawr, pan osodwyd Betsi mewn mesurau arbennig ym mis Mehefin 2015, ni fyddai neb wedi credu ein bod, saith mlynedd yn ddiweddarach, yn dal i drafod methiannau difrifol yn y bwrdd iechyd. Fel y gwyddom, mae Betsi yn gwasanaethu tua chwarter poblogaeth Cymru, a hwy sydd wedi cael cam, dro ar ôl tro, ac maent yn ddig ac yn rhwystredig, a hynny'n briodol. Rydym ni yn y Siambr hon hefyd wedi blino ar yr un hen dangyflawni a'r un hen esgusodion.

18:15

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Before I move on to the experience of patients, I want to put on record my thanks to the great staff at Betsi, and also put on record that my brother and sister are both nurses in the NHS as well. When I speak to staff—whether it be doctors, nurses, midwives, support staff, admin staff—the story is always the same: they are trying their level best, day in and day out, but they're just not being supported by this Government, who have not taken the drastic action that we need to see in north Wales. For example, healthcare professionals who work at Wrexham Maelor have said, and I'll quote:

'There just aren't enough people on the rota. The choice is between going into clinic or leaving very junior doctors to cover a ward on their own.'

The front-line staff in our hospitals continue to do their best under difficult circumstances every day. Minister, I urge you to give them the support they need to do their job well.

In my contribution today, Llywydd, I'd like to focus on three issues that I believe are the drivers behind today's debate, the first being patient experience. The fact of the matter is that the lack of support from the Government means that the health board can't deliver services properly. Anyone who's visited healthcare settings in my region in north Wales and sat down with patients knows just how bad things can get.

Referral to treatment times in north Wales are among the worst across the country. One in four patients are waiting over a year for treatment, with 18,000 patients waiting more than two years. I'll take a constituent case of Mrs Jones from my region; Mrs Jones has been waiting for a hip replacement for more than a year. In that time, she's received little to no communication from the health board, and during this year, Mrs Jones has suffered with substantial pain. She's had to give up driving, she is stuck at home in pain. Had previous health Ministers gotten to grips with the issue, Mrs Jones would not be in the situation she finds herself in now.

Secondly, I'd like to focus on ambulance and A&E waiting times. The performance at A&E waiting rooms across north Wales is simply not good enough. In April 2022, Betsi recorded the worst A&E waiting times in Wales, with just over half of patients being seen within four hours. And the story's even worse at specific hospitals, at Ysbyty Glan Clwyd and at Wrexham Maelor, where the figures are below 35 per cent of patients seen in four hours, and 40 per cent respectively at Maelor, with one in five patients—listen to this; one in five patients—having to wait for more than 12 hours. Twelve hours in A&E; that's an emergency. Twelve hours.

The failure to deal with the pressure on our A&E departments adds significant pressure to our ambulance services. In April 2017, 79 per cent of ambulances would arrive within eight minutes for those important red calls. Five years on, in 2022, after years of special measures and intervention from this Government, that figure now is at 46 per cent, a dramatically worse position than in 2017. And these are real people, waiting for those ambulances, in need of emergency medical attention. 

I'll give another example, another constituent case. Rev John Morgan from Kinmel Bay reached out to our north Wales office last week to share his experience. In the early morning at 3 a.m., Reverend Morgan experienced chest pains and called an ambulance. Six hours later, one arrived, and took him to wait outside A&E and he waited outside A&E for a further six hours. He was then placed on a trolley in the A&E department, where he was ignored. Despite being diabetic, he was not offered food. After a restless night in a cold A&E department with no blanket or pillow, he went to the bathroom to freshen up, but found there was no running water to even have a wash. Rev Morgan was then left waiting to receive his medication. After being left with nothing but a drink since lunchtime, he decided to self discharge at 5 p.m. In his own words, Rev Morgan said he felt the conditions in A&E were inhumane; he would rather die at home alone then go back into the hospital. Rev Morgan, Members, is 70 years old and a veteran, having served in the RAF for 25 years. Experiences like Reverend Morgan's are wholly unacceptable, but sadly, far too common.

I could go on to mention a handful of failures at Betsi: vascular services are a shambles, access to dental services is a lottery, GP surgeries are ending contracts with the health board. I'm sure Members will mention those today in the debate. The thing for me, Llywydd, that sums up this Welsh Government's failure to improve things at Betsi is the performance of the mental health services, which I'll end on today.

Only as recently as April, S4C's Y Byd ar Bedwar revealed patients were being denied in-patient treatment—being denied in-patient treatments that they needed. Staff are scared to come into work, and too frightened to speak out. This does not suggest there's been any progress at all since the special measures in 2015. It's almost unbelievable that the same health board that was responsible for the Tawel Fan scandal still hasn't learnt lessons. It's clear to me that taking Betsi out of those special measures was the wrong decision, and, just months before the Senedd election, it was certainly a political one. It's time to reverse the politically motivated decision taken by your predecessor, Minister, and take the radical action we need to see.

In closing, things have been in bad shape at Betsi for far too long, and it's the Welsh Labour Government who are to blame. Former captains Drakeford and Gething spent too much time rearranging deckchairs and not enough time deploying the lifeboats, with the current Minister being given captain of the Titanic after it's already split in half. With Welsh Labour failing to deliver adequate health services for the people of Wales, I propose it's time to slap a health warning on this Government. The side effects may include one in five people on waiting lists, 10,000 people waiting for more than 12 hours in A&E, over 70,000 people waiting more than two years for treatment, 42 per cent of cancer patients not starting treatment within two months, and a 50:50 chance of getting an ambulance in the time that you need it. It's time for change, and it's time for new solutions. Minister, I urge you to do what your predecessors couldn't, and tackle the issues at Betsi head on once and for all. Diolch yn fawr iawn.

Cyn imi symud ymlaen at brofiad cleifion, rwyf am gofnodi fy niolch i'r staff gwych yn Betsi, a nodi hefyd fod fy mrawd a fy chwaer ill dau yn nyrsys yn y GIG. Pan fyddaf yn siarad â staff—boed yn feddygon, nyrsys, bydwragedd, staff cymorth, staff gweinyddol—mae’r stori bob amser yr un fath: maent yn gwneud eu gorau glas, ddydd ar ôl dydd, ond nid ydynt yn cael eu cefnogi gan y Llywodraeth hon, Llywodraeth nad yw wedi cymryd y camau llym y mae angen inni eu gweld yng ngogledd Cymru. Er enghraifft, mae gweithwyr gofal iechyd proffesiynol sy'n gweithio yn Ysbyty Maelor Wrecsam wedi dweud:

'Nid oes digon o bobl ar y rota. Rhaid dewis rhwng mynd i'r clinig neu adael i feddygon dibrofiad iawn wneud gwaith llanw ar ward ar eu pen eu hunain.'

Mae’r staff rheng flaen yn ein hysbytai yn parhau i wneud eu gorau o dan amgylchiadau anodd bob dydd. Weinidog, rwy’n eich annog i roi’r cymorth sydd ei angen arnynt i wneud eu gwaith yn dda.

Ac yn fy nghyfraniad heddiw, Lywydd, hoffwn ganolbwyntio ar dri mater sydd, yn fy marn i, yn llywio'r ddadl heddiw, a'r cyntaf yw profiad y claf. Y ffaith amdani yw bod diffyg cymorth gan y Llywodraeth yn golygu na all y bwrdd iechyd ddarparu gwasanaethau’n briodol. Mae unrhyw un sydd wedi ymweld â lleoliadau gofal iechyd yn fy rhanbarth yng ngogledd Cymru ac wedi eistedd gyda chleifion yn gwybod pa mor ddrwg y gall pethau fod.

Mae amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth yng ngogledd Cymru ymhlith y gwaethaf ar draws y wlad. Mae un o bob pedwar claf yn aros dros flwyddyn am driniaeth, gyda 18,000 o gleifion yn aros mwy na dwy flynedd. Fe soniaf am achos un etholwr, Mrs Jones, yn fy rhanbarth; mae Mrs Jones wedi bod yn aros am glun newydd ers mwy na blwyddyn. Yn yr amser hwnnw, nid yw’r bwrdd iechyd wedi cyfathrebu fawr ddim gyda hi a dros y flwyddyn, mae Mrs Jones wedi dioddef poen sylweddol. Mae hi wedi gorfod rhoi'r gorau i yrru, mae hi'n gaeth i’w chartref mewn poen. Pe bai Gweinidogion iechyd blaenorol wedi mynd i'r afael â'r mater, ni fyddai Mrs Jones yn y sefyllfa y mae ynddi yn awr.

Yn ail, hoffwn ganolbwyntio ar amseroedd aros ambiwlansys ac adrannau damweiniau ac achosion brys. Nid yw perfformiad ystafelloedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys gogledd Cymru yn ddigon da. Ym mis Ebrill 2022, cofnododd Betsi yr amseroedd aros gwaethaf ar gyfer adrannau damweiniau ac achosion brys yng Nghymru, gydag ychydig dros hanner y cleifion yn cael eu gweld o fewn pedair awr. Ac mae'r stori hyd yn oed yn waeth mewn ysbytai penodol, yn Ysbyty Glan Clwyd ac Ysbyty Maelor Wrecsam, lle mae’r ffigurau’n is na 35 y cant o gleifion yn cael eu gweld o fewn pedair awr, a 40 y cant yn ysbyty Maelor, gydag un o bob pump o gleifion—gwrandewch ar hyn; un o bob pum claf—yn gorfod aros am fwy na 12 awr. Deuddeg awr yn yr adran damweiniau ac achosion brys; mae hynny yn argyfwng. Deuddeg awr.

Ac mae’r methiant i ymdrin â’r pwysau ar ein hadrannau damweiniau ac achosion brys yn gosod pwysau ychwanegol sylweddol ar ein gwasanaethau ambiwlans. Ym mis Ebrill 2017, byddai 79 y cant o ambiwlansys yn cyrraedd o fewn wyth munud ar gyfer galwadau coch pwysig. Bum mlynedd yn ddiweddarach, yn 2022, ar ôl blynyddoedd o fesurau arbennig ac ymyrraeth gan y Llywodraeth hon, mae'r ffigur hwnnw bellach yn 46 y cant, sefyllfa lawer iawn gwaeth nag yn 2017. Ac mae'r rhain yn bobl go iawn, y bobl sy’n aros am yr ambiwlansys hynny, pobl sydd angen sylw meddygol mewn argyfwng.

Rhoddaf enghraifft arall, achos etholwr arall. Cysylltodd y Parchedig John Morgan o Fae Cinmel â’n swyddfa yng ngogledd Cymru yr wythnos diwethaf i rannu ei brofiad. Yn y bore bach am 3 a.m., cafodd y Parchedig Morgan boenau yn ei frest a ffoniodd i alw am ambiwlans. Chwe awr yn ddiweddarach, cyrhaeddodd un, ac aeth ag ef i aros y tu allan i'r adran damweiniau ac achosion brys ac arhosodd y tu allan i'r adran honno am chwe awr arall. Yna cafodd ei roi ar droli yn yr adran damweiniau ac achosion brys, lle y cafodd ei anwybyddu. Er ei fod yn ddiabetig, ni chynigiwyd bwyd iddo. Ar ôl noson ddi-gwsg mewn adran damweiniau ac achosion brys oer heb flanced na gobennydd, aeth i'r ystafell ymolchi, ond canfu nad oedd dŵr yn dod o'r tap ar gyfer ymolchi. Yna gadawyd y Parchedig Morgan i aros cyn cael ei feddyginiaeth. Ar ôl cael ei adael heb ddim byd ond diod ers amser cinio, penderfynodd ryddhau ei hun am 5 p.m. Yn ei eiriau ei hun, dywedodd y Parchedig Morgan ei fod yn teimlo bod yr amodau yn yr adran damweiniau ac achosion brys yn annynol; byddai'n well ganddo farw gartref ar ei ben ei hun na mynd yn ôl i'r ysbyty. Aelodau, mae’r Parchedig Morgan yn 70 oed ac yn gyn-filwr a wasanaethodd yn yr Awyrlu am 25 mlynedd. Mae profiadau fel un y Parchedig Morgan yn gwbl annerbyniol ond yn anffodus, yn llawer rhy gyffredin.

Gallwn fynd ymlaen i sôn am lond llaw o fethiannau yn Betsi: mae gwasanaethau fasgwlaidd yn draed moch, mae mynediad at wasanaethau deintyddol yn loteri, mae meddygfeydd meddygon teulu yn dod â chontractau â’r bwrdd iechyd i ben. Rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau’n sôn am y pethau hyn heddiw yn y ddadl. Lywydd, y peth i mi sy’n crynhoi methiant Llywodraeth Cymru i wella pethau yn Betsi yw perfformiad y gwasanaethau iechyd meddwl, ac rwyf am orffen gyda hynny heddiw.

Mor ddiweddar â mis Ebrill, datgelodd Y Byd ar Bedwar ar S4C fod cleifion yn cael eu hamddifadu o driniaeth cleifion mewnol—eu hamddifadu o’r triniaethau cleifion mewnol yr oeddent eu hangen. Mae staff yn ofni dod i’r gwaith, ac yn rhy ofnus i godi llais. Mae hyn yn awgrymu na fu unrhyw gynnydd o gwbl ers y mesurau arbennig yn 2015. Mae bron yn anghredadwy fod y bwrdd iechyd a oedd yn gyfrifol am sgandal Tawel Fan yn dal i fod heb ddysgu gwersi. Mae'n amlwg i mi fod tynnu Betsi allan o'r mesurau arbennig hynny yn benderfyniad anghywir, a fisoedd yn unig cyn etholiad y Senedd, roedd yn sicr yn benderfyniad gwleidyddol. Mae’n bryd gwrthdroi’r penderfyniad gwleidyddol a wnaed gan eich rhagflaenydd, Weinidog, a chymryd y camau radical sydd angen inni eu gweld.

Wrth gloi, mae pethau wedi bod yn wael yn Betsi ers llawer gormod o amser, a Llywodraeth Lafur Cymru sydd ar fai. Treuliodd y cyn gapteniaid Drakeford a Gething ormod o amser yn aildrefnu cadeiriau haul ar y dec a dim digon o amser yn trefnu’r cychod achub, gyda’r Gweinidog presennol yn cael ei gwneud yn gapten ar y Titanic ar ôl iddi dorri yn ei hanner. Gyda Llafur Cymru yn methu darparu gwasanaethau iechyd digonol i bobl Cymru, rwy’n awgrymu ei bod yn bryd rhoi rhybudd iechyd ar y Llywodraeth hon. Gall y sgil-effeithiau gynnwys un o bob pump o bobl ar restrau aros, 10,000 o bobl yn aros am fwy na 12 awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, dros 70,000 o bobl yn aros mwy na dwy flynedd am driniaeth, 42 y cant o gleifion canser nad ydynt yn dechrau triniaeth o fewn dau fis, a gobaith 50:50 o gael ambiwlans o fewn yr amser sydd ei angen arnoch. Mae'n bryd newid, ac mae'n bryd cael atebion newydd. Weinidog, rwy’n eich annog i wneud yr hyn na allai eich rhagflaenwyr ei wneud, a mynd i’r afael â’r problemau yn Betsi ar unwaith ac am byth. Diolch yn fawr iawn.

18:20

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

I have selected the amendment to the motion, and I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian.

Gwelliant 1—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw am gomisiynu adolygiad annibynnol i ystyried manteision posibl disodli Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr â strwythurau newydd i ddarparu gofal iechyd yn y gogledd, oherwydd ei broblemau cronig.

Amendment 1—Siân Gwenllian

Add as new point at end of motion:

Calls for an independent review to be commissioned to consider the possible benefits of replacing Betsi Cadwaladr University Health Board with new structures to deliver healthcare in the north of Wales, due to its chronic problems.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi'n falch o allu cynnig y gwelliant hwn yn ffurfiol. Rydyn ni wedi bod yma o'r blaen, onid ydym? Rydyn ni wedi bod yma gymaint o weithiau o'r blaen, ac mae o'n fy nhristáu i. Does yna ddim beirniadaeth o staff yma; yn wir, yn wyneb yr holl gwestiynau am y bwrdd iechyd, mae angen gwneud mwy i'w cefnogi nhw. Rydyn ni'n diolch ichi am eich gwasanaeth diflino, ac mae hynny'n mynd am staff rheng flaen, clinigol a'r rheini sy'n rheoli ac sy'n rhannu ein pryderon ni. Ond mae'n gwelliant ni heddiw yn dweud hyn, i bob pwrpas: ydyn ni'n gofyn iddyn nhw gyflawni yr amhosib? Dwi'n siarad ar ran Plaid Cymru heddiw, ond rydyn ni i gyd, fel trigolion y gogledd, yn siarad fel defnyddwyr gwasanaethau Betsi. Rydyn ni'n siarad fel rhieni, fel plant i rieni oedrannus efallai, rydyn ni'n siarad fel rhai sy'n adnabod ac yn ffrindiau i staff ymroddedig, ac rydyn ni i gyd wedi cael llond bol ar fethiant Llywodraeth Cymru i ddatrys pethau yn y gogledd.

Thank you very much, Llywydd. I'm very pleased to move the amendment formally. We've been here before, haven't we? We've been here so many times previously, and it saddens me. There's no criticism of staff here; indeed, in the face of all the questions about the health board, we need to do more to support them. We thank you for your tireless service, and that goes for front-line staff, clinical staff and those who manage and who share our concerns. But our amendment today says this, to all intents and purposes: are we asking them to do the impossible? I'm speaking on behalf of Plaid Cymru today, but we all, as residents in north Wales, speak as services users, we speak as parents and children to older parents perhaps, and we speak as those who know and who are friends with dedicated staff, and we've all had a gutful of the failure of the Welsh Government to resolve the situation in north Wales.

Yesterday, a suite of interventions, too weak, too late, were announced by Welsh Government—a Welsh Government that has failed to address the problems of Betsi Cadwaladr time and time again. The suite of interventions was in response to more damning reports—hugely damning reports. But where's the next report? Experience tells us that it may not be very far away.

Betsi Cadwaladr University Health Board was established in October 2009, the largest of Wales's new health boards, both geographically and in terms of population. It's a complex health board. But it was only a little over five years later that it was put in special measures. As we moved into the 2020s, the board found that it had been in special measures for around half of its existence. After five years and more of special measures, those measures cease to be special. They become the normal state of affairs. I and many of us question how ready it was to be brought out of special measures then, conveniently in the approach to the last election. But even then it was only a move to another lower level of targeted intervention, extended yesterday, though, as I say, not far enough. There's continued intervention for mental health services—not surprising after the scandals of Hergest, of Tawel Fan, the suppression of the Holden report. Vascular services at Ysbyty Glan Clwyd are under targeted intervention. What on earth took the Minister so long, waiting three months to see if something might happen? Even a glance at that damning report published in February told you that urgent action was needed.

Another critical report leads to placing the emergency department at Ysbyty Glan Clwyd in special measures. Of course, there's been criticism of services elsewhere, not covered by targeted intervention. There's a report from the ombudsman saying that Betsi Cadwaladr caused injustice to eight prostate cancer patients after failing to undertake appropriate monitoring of their care and treatment. I recently raised concerns about intimidation or bullying of nurses at Ysbyty Gwynedd; nurses being moved away from their areas of expertise, concerns that triggered an immediate review. And, of course, I hear regular concerns of patients and staff worried about the unsustainability of services. I was discussing a constituent's case this morning. Her son had a fit, she couldn't get an ambulance, she couldn't praise staff enough as they treated her son in the corridor in the ED whilst 13 ambulances waited outside—I think it was 14 yesterday according to a physician. Are these Betsi Cadwaladr problems or are they just wider NHS issues? You see, the problem we have is that we have a fundamental lack of confidence that this cumbersome health board is the best way of delivering healthcare in the north of Wales. And it gets worse, that lack of confidence, with every report. At the end of the day, it's about patient safety. Staff leave, recruiting is difficult, patients complain.

Minister, you'll have seen the same figures as I've seen, showing Betsi going from below average complaint numbers in 2012 to twice the average in 2017. And you will have seen the national reporting and learning system figures collated by your own delivery unit, showing that, since 2007, Betsi reported far more severe incidents and almost as many deaths as the rest of Wales put together. Something is not right, and I'm afraid that we have to be ready to think outside the box to try to sort things out. Our amendment calls for an independent review to be commissioned to consider the possible benefits of replacing Betsi Cadwaladr with new structures to deliver healthcare in the north of Wales. This Government has tried special measures and it has failed. It is trying a few targeted interventions, and as I said yesterday, I hope that they can make a difference, but let's at least look for an alternative. We owe it to the people of the north of Wales to have that conversation on how we could bring healthcare back closer to the people.

Ddoe, cyhoeddwyd cyfres o ymyriadau rhy wan a rhy hwyr gan Lywodraeth Cymru—Llywodraeth Cymru sydd wedi methu mynd i’r afael â phroblemau Betsi Cadwaladr dro ar ôl tro. Cyhoeddwyd y gyfres o ymyriadau mewn ymateb i ragor o adroddiadau damniol—adroddiadau eithriadol o ddamniol. Ond ble mae'r adroddiad nesaf? Mae profiad yn dweud wrthym efallai nad yw'n bell iawn.

Sefydlwyd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ym mis Hydref 2009, y mwyaf o fyrddau iechyd newydd Cymru, yn ddaearyddol ac o ran poblogaeth. Mae'n fwrdd iechyd cymhleth. Ond ychydig dros bum mlynedd yn ddiweddarach, cafodd ei wneud yn destun mesurau arbennig. Wrth inni symud i mewn i’r 2020au, canfu’r bwrdd ei fod wedi bod yn destun mesurau arbennig am oddeutu hanner ei fodolaeth. Ar ôl pum mlynedd a mwy o fesurau arbennig, nid yw'r mesurau hynny'n arbennig mwyach. Maent yn dod yn sefyllfa arferol. Rwyf fi a llawer ohonom yn cwestiynu pa mor barod ydoedd i gael ei dynnu allan o drefn mesurau arbennig bryd hynny, yn gyfleus iawn wrth nesu at yr etholiad diwethaf. Ond hyd yn oed bryd hynny, symud i lefel is arall o ymyrraeth wedi'i thargedu a wnaed, lefel a gafodd ei hestyn ddoe, er nad oedd, fel y dywedais, yn mynd yn ddigon pell. Ceir ymyrraeth barhaus ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl—nid yw’n syndod ar ôl sgandalau Hergest, Tawel Fan, atal adroddiad Holden. Mae gwasanaethau fasgwlaidd yn Ysbyty Glan Clwyd o dan drefn ymyrraeth wedi'i thargedu. Pam ar y ddaear y cymerodd gymaint o amser i’r Gweinidog, a arhosodd am dri mis i weld a fyddai rhywbeth yn digwydd? Roedd hyd yn oed cipolwg ar yr adroddiad damniol a gyhoeddwyd ym mis Chwefror yn dweud wrthych fod angen gweithredu ar frys.

Mae adroddiad beirniadol arall yn arwain at osod adran achosion brys Ysbyty Glan Clwyd dan drefn mesurau arbennig. Wrth gwrs, cafwyd beirniadaeth o wasanaethau mewn mannau eraill nad ydynt wedi'u cynnwys mewn ymyriadau wedi'u targedu. Mae adroddiad gan yr ombwdsmon yn dweud bod Betsi Cadwaladr wedi achosi anghyfiawnder i wyth claf canser y prostad ar ôl methu monitro eu gofal a'u triniaeth yn briodol. Codais bryderon yn ddiweddar ynglŷn ag achosion o fygwth neu fwlio nyrsys yn Ysbyty Gwynedd; nyrsys yn cael eu symud o'u meysydd arbenigedd, pryderon a sbardunodd adolygiad ar unwaith. Ac wrth gwrs, clywaf bryderon rheolaidd am gleifion a staff sy'n poeni bod gwasanaethau yn anghynaliadwy. Roeddwn yn trafod achos etholwr y bore yma. Cafodd ei mab ffit, ni allai gael ambiwlans, ni allai ganmol digon ar staff wrth iddynt drin ei mab yn y coridor yn y adran argyfwng tra bod 13 ambiwlans yn aros y tu allan—rwy'n credu ei fod yn 14 ddoe yn ôl meddyg. Ai problemau Betsi Cadwaladr yw'r rhain neu broblemau ehangach y GIG? Welwch chi, y broblem sydd gennym yw bod gennym ddiffyg hyder sylfaenol mai'r bwrdd iechyd trafferthus hwn yw'r ffordd orau o ddarparu gofal iechyd yng ngogledd Cymru. Ac mae'r diffyg hyder yn gwaethygu gyda phob adroddiad. Yn y pen draw, mae'n ymwneud â diogelwch cleifion. Mae staff yn gadael, mae recriwtio'n anodd, mae cleifion yn cwyno.

Weinidog, fe fyddwch wedi gweld yr un ffigurau ag a welais i, sy'n dangos Betsi'n mynd o niferoedd cwynion is na'r cyfartaledd yn 2012 i ddwywaith y cyfartaledd yn 2017. A byddwch wedi gweld ffigurau'r system adrodd a dysgu genedlaethol a gesglir gan eich uned gyflawni eich hun, sy'n dangos bod Betsi, ers 2007, wedi cofnodi mwy o ddigwyddiadau difrifol a bron cymaint o farwolaethau â gweddill Cymru gyda'i gilydd. Mae rhywbeth o'i le, ac mae arnaf ofn fod yn rhaid inni fod yn barod i feddwl y tu allan i'r bocs i geisio datrys pethau. Mae ein gwelliant yn galw am gomisiynu adolygiad annibynnol i ystyried manteision posibl cael strwythurau newydd yn lle Betsi Cadwaladr i ddarparu gofal iechyd yn y gogledd. Mae'r Llywodraeth hon wedi rhoi cynnig ar fesurau arbennig ac mae wedi methu. Mae'n rhoi cynnig ar ychydig o ymyriadau wedi'u targedu, ac fel y dywedais ddoe, rwy'n gobeithio y gallant wneud gwahaniaeth, ond gadewch inni o leiaf chwilio am ddewis arall. Ein dyletswydd i bobl gogledd Cymru yw cael y sgwrs honno ar sut y gallem ddod â gofal iechyd yn ôl yn nes at y bobl.

18:25

Thank you, Presiding Officer. I wasn't expecting to be called just at that moment. Thank you, Darren Millar, for tabling this debate today. Since Betsi was suddenly taken out of special measures in 2020—and it was suddenly, as Rhun ap Iorwerth pointed out—by the then health Minister, Vaughan Gething, significant failings have, of course, continued to occur, ranging from mental health services to vascular services and emergency departments across the board. For me, it's repeated errors that have been continued since 2015 that is the issue here. I'd have some more understanding if these were new failings, but they're failings that have been repeated for the last seven years and I think that that is what the frustration is that you hear in the Chamber today, and you have heard, Minister, for some time.

We have poor communications—there were a couple of examples in Sam Rowlands's contribution—and lack of escalation for staff to air their concerns. Continuing mistakes leading to a risk to patient safety and even death have been highlighted over and over again by independent reviewers. As was discussed yesterday, we're all too familiar, of course, with Ysbyty Glan Clwyd's emergency department—waiting times have not improved since the report was published. You've heard specific examples from Members across this Chamber a number of times—I listened to Sam Rowlands's examples, specifically, as well—and very often, it can be said, 'Well, these are just one-off examples', but that is, of course, not the case. We know that two in three patients are waiting more than four hours—that is completely unacceptable. The Minister, in fairness, has accepted that that's unacceptable, but the failings are still happening, and what the Minister does fall short of is putting the board into special measures. These are continuing over seven years of special measures and targeted interventions and this continues to be the case. It's worth saying, of course, that it's not just Ysbyty Glan Clwyd's emergency department that is failing, it's Wrexham Maelor also failing as well—60 per cent of patients waiting over four hours there.

Now, I listened to the statement yesterday and Members asking questions and the Minister responding—I didn't ask any questions myself; I listened carefully to the questions and the responses. The Minister wants to move at pace and improve services, and that's all good to hear, but the Minister's proposals, I suggest, suggest otherwise. The tripartite group will not meet until not just—and I can see the Minister looking at this—will not meet perhaps next month or this summer, but not until October. Now, yes, I heard your response to this yesterday, Minister, but four to five months away, that doesn't show any kind of urgency. Now, the Minister said yesterday that, 'Oh, there are going to be meetings every two weeks', but staff and patients are crying out for more swift and decisive support. What actions will be taken every two weeks? What will the level of transparency be in those meetings that are taking place every two weeks in those monitoring—? What kind of monitoring will take place in those two-week meetings? So, I'll be interested if, in the Minister's response, the Minister deals with some of those issues.

Now, three out of the four issues that the Minister outlines—leadership, governance, mental health services, emergency services—they're reflected in other hospital services across the board. I previously mentioned the Wrexham Maelor emergency department, but I also mentioned the Ablett mental health unit as well in Ysbyty Gwynedd. Also, in that particular instance, we saw one patient sadly take their own life. And just last month, the assistant coroner for north Wales east expressed the serious concerns into the health board's investigations into the patient's death. Now, I would have some sympathy, actually—I have had some sympathy in the past—with the Minister's strong view that now is not the time to reorganise, but it's been a decade of extremely poor management and seven years of special measures or targeted intervention. This isn't an issue of the pandemic; this has been happening for over a decade. And, for me, I have to come to the conclusion that if now is not the time to relook at organisation or relook at how services are delivered, when is the time? When is that time? So, people in north Wales, patients in north Wales, but also staff in north Wales, do deserve a quality health service, and I would hope that Members today across this Chamber will support our motion and also Plaid's amendment put into this motion as well today.

Diolch yn fawr, Lywydd. Nid oeddwn yn disgwyl cael fy ngalw y funud hon. Diolch, Darren Millar, am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Ers i fwrdd Betsi gael ei dynnu allan o drefn mesurau arbennig yn sydyn yn 2020—ac roedd yn sydyn, fel y nododd Rhun ap Iorwerth—gan y Gweinidog iechyd ar y pryd, Vaughan Gething, mae methiannau sylweddol wedi parhau i ddigwydd wrth gwrs, gan amrywio o wasanaethau iechyd meddwl i wasanaethau fasgwlaidd ac adrannau achosion brys ar draws y bwrdd. I mi, camgymeriadau mynych sydd wedi parhau ers 2015 yw'r hyn a drafodwn yma. Byddai gennyf fwy o ddealltwriaeth pe bai'r rhain yn fethiannau newydd, ond maent yn fethiannau sydd wedi'u hailadrodd dros y saith mlynedd diwethaf a chredaf mai dyna'r rhwystredigaeth a glywch yn y Siambr heddiw, rhwystredigaeth yr ydych wedi'i chlywed ers peth amser, Weinidog.

Mae cyfathrebu'n wael—cafwyd ambell enghraifft yng nghyfraniad Sam Rowlands—a diffyg camau uwchgyfeirio i staff allu gwyntyllu eu pryderon. Dro ar ôl tro, tynnodd adolygiadau annibynnol sylw at gamgymeriadau parhaus sy'n arwain at risg i ddiogelwch cleifion a hyd yn oed at farwolaethau. Fel y trafodwyd ddoe, rydym yn gyfarwydd iawn, wrth gwrs, ag adran achosion brys Ysbyty Glan Clwyd—nid yw amseroedd aros wedi gwella ers cyhoeddi'r adroddiad. Rydych wedi clywed enghreifftiau penodol gan Aelodau ar draws y Siambr hon droeon—gwrandewais ar enghreifftiau Sam Rowlands, yn benodol, hefyd—ac yn aml iawn, gellir dweud, 'Wel, dim ond enghreifftiau unigol yw'r rhain', ond nid yw hynny'n wir, wrth gwrs. Gwyddom fod dau o bob tri chlaf yn aros mwy na phedair awr—mae hynny'n gwbl annerbyniol. A bod yn deg, mae'r Gweinidog wedi derbyn bod hynny'n annerbyniol, ond mae'r methiannau'n dal i ddigwydd, a'r hyn nad yw'r Gweinidog yn ei wneud yw gosod y bwrdd dan drefn mesurau arbennig. Mae hyn yn parhau dros saith mlynedd o fesurau arbennig ac ymyriadau wedi'u targedu ac mae hyn yn parhau i fod yn wir. Mae'n werth dweud, wrth gwrs, nad adran achosion brys Ysbyty Glan Clwyd yn unig sy'n methu, mae Maelor Wrecsam hefyd yn methu—60 y cant o gleifion yn aros dros bedair awr yno.

Nawr, gwrandewais ar y datganiad ddoe a'r Aelodau'n gofyn cwestiynau a'r Gweinidog yn ymateb—ni ofynnais unrhyw gwestiynau fy hun; gwrandewais yn ofalus ar y cwestiynau a'r ymatebion. Mae'r Gweinidog am symud yn gyflym a gwella gwasanaethau, ac mae hynny i gyd yn dda i'w glywed, ond mae cynigion y Gweinidog yn awgrymu fel arall yn ôl yr hyn a welaf. Ni fydd y grŵp teiran yn cyfarfod—a gallaf weld y Gweinidog yn edrych ar hyn—y mis nesaf, na'r haf hwn, nid tan fis Hydref. Nawr, do, clywais eich ymateb i hyn ddoe, Weinidog, ond bedwar i bum mis i ffwrdd, nid yw hynny'n dangos unrhyw fath o frys. Nawr, dywedodd y Gweinidog ddoe, 'O, bydd cyfarfodydd yn cael eu cynnal bob pythefnos', ond mae staff a chleifion yn crefu am gefnogaeth gyflymach a mwy pendant. Pa gamau a gymerir bob pythefnos? Beth fydd lefel y tryloywder yn y cyfarfodydd sy'n digwydd bob pythefnos i fonitro—? Pa fath o fonitro a fydd yn digwydd yn y cyfarfodydd hynny bob pythefnos? Felly, bydd gennyf ddiddordeb mewn gweld a fydd y Gweinidog, yn ei hymateb, yn rhoi sylw i rai o'r materion hynny.

Nawr, mae tri o'r pedwar mater y mae'r Gweinidog yn eu hamlinellu—arweinyddiaeth, llywodraethu, gwasanaethau iechyd meddwl, gwasanaethau brys—maent yn cael eu hadlewyrchu mewn gwasanaethau ysbyty eraill ar draws y bwrdd. Soniais o'r blaen am adran achosion brys Ysbyty Maelor Wrecsam, ond soniais hefyd am uned iechyd meddwl Ablett yn Ysbyty Gwynedd. Hefyd, yn yr achos penodol hwnnw, yn anffodus, gwelsom un claf yn cyflawni hunanladdiad. A'r mis diwethaf, mynegodd crwner cynorthwyol dwyrain gogledd Cymru y pryderon difrifol ynghylch ymchwiliadau'r bwrdd iechyd i farwolaeth y claf. Nawr, byddai gennyf rywfaint o gydymdeimlad, mewn gwirionedd—bu gennyf rywfaint o gydymdeimlad yn y gorffennol—gyda barn gref y Gweinidog nad dyma'r amser i ad-drefnu, ond mae degawd o reolaeth wael iawn wedi mynd heibio a saith mlynedd o drefn mesurau arbennig neu ymyrraeth wedi'i thargedu. Nid oes a wnelo hyn â'r pandemig; mae hyn wedi bod yn digwydd ers dros ddegawd. Ac i mi, mae'n rhaid i mi ddod i'r casgliad, os nad nawr yw'r amser i ailedrych ar sefydliad neu i ailedrych ar sut y caiff gwasanaethau eu darparu, pryd yw'r amser i wneud hynny? Felly, mae pobl yn y gogledd, cleifion yn y gogledd, ond hefyd staff yn y gogledd, yn haeddu gwasanaeth iechyd o safon, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau heddiw ar draws y Siambr yn cefnogi ein cynnig a gwelliant Plaid Cymru yn y cynnig hwn heddiw hefyd.

18:30

There is no doubt that health provision is the single biggest issue of concern to people in north Wales right now, and by some distance. And whilst the vast majority of people in the region would doubtlessly applaud the phenomenal and tireless efforts of the healthcare workforce, there is considerable concern over service provision and outcomes.

Now, the Conservative motion sees a different set of special measures as the answer to the health board's failings. The Plaid amendment offers reorganisation as the answer. I've considered both really, really carefully, and I do feel that both are worthy of further investigation and also an open-minded response from the Government. But I can also appreciate the likely response to both, that now is not the right time to reorganise, and that we have an established process for placing specific services and entire boards into special measures. And so, in considering today's motion, also Plaid's amendment, and further, yesterday's statement, I'd make the following suggestions: firstly, conduct some form of a truth review to completely—with an independent and authoritative review—to completely look at the special measures process as a means of delivering improvement. If special measures oversight arrangements are found to be deficient in any way, then let's move to revise them. Secondly, conduct a truly independent assessment of the real and likely short-term impacts of reorganisation on service outcomes. Let's have our eyes opened to the likely short-term consequences before examining the long-term possible benefits of reorganisation. Deciding on whether to embark on such a journey should be informed by the long-term potential benefits, but also by the short-term likely impact on services and outcomes. Thirdly, I'd recommend establishing, without delay, to be honest, a people's panel in the north, to interrogate the challenges and all possible solutions—without limits, without fear, without boundaries. A people's panel could offer, I think, an objective, informed, depoliticised and citizen-led view of what needs to change. And fourthly, let's improve communications and transparency, establish an easily accessible online data dashboard for the seven health board areas, so that the public can see how their services compare to other parts of Wales in terms of outcomes.

Now, I'll support the Government today, but we can't be back here again in six or 12 months having the same debate. I'd implore the Minister to consider all constructive suggestions, such as those that I've offered, in order to restore public confidence in health services in north Wales and to restore—

Nid oes amheuaeth mai'r ddarpariaeth iechyd yw'r mater unigol mwyaf sy'n peri pryder i bobl yng ngogledd Cymru ar hyn o bryd, a hynny o gryn dipyn. Ac er y byddai'r mwyafrif llethol o bobl yn y rhanbarth yn sicr yn cymeradwyo ymdrechion rhyfeddol a diflino'r gweithlu gofal iechyd, mae cryn bryder ynghylch y modd y caiff gwasanaethau eu darparu a chanlyniadau.

Nawr, mae cynnig y Ceidwadwyr yn gweld cyfres wahanol o fesurau arbennig fel yr ateb i fethiannau'r bwrdd iechyd. Mae gwelliant Plaid Cymru yn cynnig ad-drefnu fel yr ateb. Rwyf wedi ystyried y ddau yn wirioneddol ofalus, ac rwy'n teimlo bod y ddau'n haeddu eu harchwilio ymhellach ac ymateb meddwl agored gan y Llywodraeth hefyd. Ond gallaf ddeall yr ymateb tebygol i'r ddau, nad dyma'r amser iawn i ad-drefnu, a bod gennym broses sefydledig ar gyfer gosod gwasanaethau penodol a byrddau cyfan dan drefn mesurau arbennig. Ac felly, wrth ystyried y cynnig heddiw, a gwelliant Plaid Cymru, a'r datganiad ddoe yn ogystal, hoffwn wneud yr awgrymiadau canlynol: yn gyntaf, dylid cynnal rhyw fath o adolygiad o'r gwirionedd—gydag adolygiad annibynnol ac awdurdodol—i edrych yn drwyadl ar y broses mesurau arbennig fel ffordd o sicrhau gwelliant. Os canfyddir bod trefniadau goruchwylio mesurau arbennig yn ddiffygiol mewn unrhyw ffordd, gadewch inni fwrw ati i'w diwygio. Yn ail, dylid cynnal asesiad gwirioneddol annibynnol o effeithiau gwirioneddol a thebygol ad-drefnu ar ganlyniadau gwasanaethau yn y tymor byr. Gadewch inni agor ein llygaid i'r canlyniadau tymor byr tebygol cyn archwilio manteision hirdymor ad-drefnu. Dylid penderfynu a ddylid cychwyn ar daith o'r fath ar sail manteision hirdymor posibl, ynghyd â'r effaith debygol yn y tymor byr ar wasanaethau a chanlyniadau. Yn drydydd, byddwn yn argymell sefydlu, yn ddi-oed, i fod yn onest, panel y bobl yn y gogledd, i ymchwilio i'r heriau a'r holl atebion posibl—heb gyfyngiadau, heb ofn, heb ffiniau. Credaf y gallai panel y bobl gynnig barn wrthrychol, wybodus, anwleidyddol wedi'i harwain gan ddinasyddion o'r hyn sydd angen ei newid. Ac yn bedwerydd, gadewch inni wella cyfathrebu a thryloywder, sefydlu dangosfwrdd data ar-lein hygyrch ar gyfer y saith ardal bwrdd iechyd, fel y gall y cyhoedd weld sut y mae eu gwasanaethau'n cymharu â rhannau eraill o Gymru o ran canlyniadau.

Nawr, byddaf yn cefnogi'r Llywodraeth heddiw, ond ni allwn fod yn ôl yma eto ymhen chwech neu 12 mis yn cael yr un ddadl. Carwn erfyn ar y Gweinidog i ystyried pob awgrym adeiladol, megis y rhai a gynigiais, er mwyn adfer hyder y cyhoedd mewn gwasanaethau iechyd yn y gogledd ac adfer—

18:35

Can I just cut across Ken Skates for one second? There's an intervention request for you from Rhun ap Iorwerth, would you accept that?

A gaf fi dorri ar draws Ken Skates am eiliad? A wnewch chi dderbyn cais am ymyriad gan Rhun ap Iorwerth?

Thank you very much for taking the intervention, and can I thank you also for making that series of very constructive suggestions? I'm particularly interested in the second of those, which seems to me to mirror exactly the kind of conversation that we are asking to take place on potentially how reorganisation could work and the benefits that could come from that. Can you confirm that you are minded to support that amendment from us today?

Diolch yn fawr am dderbyn yr ymyriad, ac a gaf fi ddiolch ichi hefyd am wneud y gyfres honno o awgrymiadau adeiladol iawn? Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn yr ail o'r rheini, sydd i'w weld yn adlewyrchu yn union y math o sgwrs y gofynnwn amdani ynglŷn â sut y gallai ad-drefnu weithio a'r manteision a allai ddeillio o hynny. A wnewch chi gadarnhau eich bod yn bwriadu cefnogi'r gwelliant hwnnw gennym heddiw?

Actually, Rhun, it's very close, but I think, first of all, what we need to do is look at the short-term impact of reorganisation. We've got a huge backlog at the moment that Betsi Cadwaladr are facing, we would need to understand before we review and appraise the potential benefits, long term, of reorganisation—. I think we do need to be informed as to what the short-term impact could be in terms of service provision, waiting times and outcomes. So, they are two different reviews, I'm afraid, and I believe that the first review should be to assess what the short-term impact would be in terms of outcomes in service provision. If it were to be found that those short-term impacts are very minor indeed, then I'd suggest moving on then with the second review, the review that you propose in your amendment today. I hope that clarifies my position and my recommendations.

I know that Ministers are always being advised that now is not the right time to reorganise any organisation, regardless of the time and events of the moment, and Ministers are often overwhelmed by the voice of the organisation facing reorganisation. But how much of the patient's voice actually gets through? I do think that a people's panel, reporting directly to Ministers, could ensure that future solutions, no matter what they may be, have the backing of the people that we serve.

Speaking of the citizen's voice, I've today tabled a statement of opinion that I'd invite all Members to support. It's a statement calling for the citizen voice body for health and social care to be headquartereded in north Wales. In my view, it's essential that that body is based in the north, where we have the largest population under a single health board and, arguably, the greatest challenge faced by any of our seven health boards.

Finally, may I ask that health matters in north Wales continue to be a core consideration of the Cabinet sub-committee for north Wales, chaired by my friend and colleague Lesley Griffiths, and that, through that Cabinet sub-committee, the views of key stakeholders, such as our six local authority leaders, are fully considered? Diolch.

Mewn gwirionedd, Rhun, mae'n agos iawn, ond credaf, yn gyntaf oll, mai'r hyn y mae angen inni ei wneud yw edrych ar effaith ad-drefnu yn y tymor byr. Mae Betsi Cadwaladr yn wynebu ôl-groniad enfawr ar hyn o bryd, byddai angen inni ddeall cyn inni adolygu ac arfarnu manteision posibl ad-drefnu yn hirdymor—. Credaf fod angen inni gael gwybod beth y gallai'r effaith fod yn y tymor byr o ran y modd y caiff gwasanaethau eu darparu, amseroedd aros a chanlyniadau. Felly, maent yn ddau adolygiad gwahanol, mae arnaf ofn, a chredaf y dylai'r adolygiad cyntaf asesu beth fyddai'r effaith yn y tymor byr o ran canlyniadau darparu gwasanaethau. Pe canfyddid bod yr effeithiau tymor byr hynny'n fach iawn yn wir, byddwn yn awgrymu symud ymlaen gyda'r ail adolygiad, yr adolygiad a argymhellir gennych chi yn eich gwelliant heddiw. Rwy'n gobeithio bod hynny'n egluro fy safbwynt a fy argymhellion.

Gwn fod Gweinidogion bob amser yn cael eu cynghori nad dyma'r amser iawn i ad-drefnu unrhyw sefydliad, waeth beth fo'r amser a'r digwyddiadau ar y pryd, ac mae Gweinidogion yn aml yn cael eu llethu gan lais y sefydliad sy'n wynebu ad-drefnu. Ond faint o lais y claf sy'n torri drwodd mewn gwirionedd? Credaf y gallai panel y bobl, i adrodd yn uniongyrchol i Weinidogion, sicrhau bod atebion yn y dyfodol, waeth beth y bônt, yn cael cefnogaeth y bobl a wasanaethwn.

Gan ein bod yn sôn am lais y dinesydd, rwyf wedi cyflwyno datganiad barn heddiw y byddwn yn gwahodd pob Aelod i'w gefnogi. Mae'n ddatganiad sy'n galw am i'r corff llais dinasyddion ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol gael ei bencadlys yng ngogledd Cymru. Yn fy marn i, mae'n hanfodol fod y corff hwnnw wedi'i leoli yn y gogledd, lle mae gennym y boblogaeth fwyaf o dan un bwrdd iechyd, a gellid dadlau, yr her fwyaf a wynebir gan unrhyw un o'n saith bwrdd iechyd.

Yn olaf, a gaf fi ofyn i'r is-bwyllgor Cabinet dros ogledd Cymru, dan gadeiryddiaeth fy nghyfaill a fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, barhau i roi ystyriaeth ganolog i faterion iechyd yn y gogledd, a bod barn rhanddeiliaid allweddol, megis ein chwe arweinydd awdurdod lleol, yn cael ei hystyried yn llawn drwy'r is-bwyllgor Cabinet hwnnw? Diolch.

Healthcare, unfortunately, in the Vale of Clwyd, is a real mess and has been for many, many years now, as successive Labour Governments have failed to get a grip on recruitment issues. You only have to look at the Betsi Cadwaladr website. I think, currently, it's about seven or eight pages of job vacancies, and most of them, to be honest, are front-line staff who make the change to people's lives day in, day out. We're very good at creating managers and red tape in the NHS, but really bad at putting staff on the front line.

Ysbyty Glan Clwyd, as I said yesterday, used to be one of the best hospitals in the United Kingdom in the 1980s and the 1990s, until the Welsh Government got their hands on it. Now the hospital needs external, clinical and organisational development expertise in order to provide a safe working environment and safe treatment for my constituents.

The issues facing healthcare in the Vale of Clwyd are not new, they have existed ever since Jane Hutt's disastrous reorganisation almost 20 years ago, and Edwina Hart's reorganisation in 2009. It has caused many to question whether the creation of Wales's largest health authority was a sensible approach, to ask whether Betsi Cadwaladr University Health Board is fit for purpose. After all, the board has required some form of Government intervention for most of its life. It spent five years in special measures before it was taken out of direct Government intervention just before the last election, as Sam Rowlands alluded to in opening the debate, a move of political expedience rather than a sign that everything was rosy at the top. I know from personal experience it wasn't, as I worked for Betsi Cadwaladr for 11 years, between 2010 and 2021, when I was elected to the Senedd. I worked in YGC, Ysbyty Glan Clwyd, for many of those years, and many of my friends still do. We knew things were wrong at the top, yet, despite the culture and bad leadership, our patients continued to get excellent care. But fewer and fewer people wanted to come and work for what they perceived to be a failing health board, because it doesn't exactly look good on the CV, if you're looking for some career progression, that you've been employed by a failing health board for many a year. So, the problems became entrenched as there were fewer and fewer staff working on the front line, and the pressures placed upon staff became unbearable and unsustainable. And that's when patient safety starts to suffer, really.

My mailbag is overflowing with issues from YGC and, like I've said before, Minister, you're more than welcome any time to come up to my office and view my inbox to see what I deal with every day, and I'm sure Darren in Clwyd West and Sam Rowlands, Mark Isherwood, Janet Finch-Saunders all have the same experience, and other Members too of other parties. One of the most recent cases I had was a constituent that had a fall at home just before 10.00 a.m. They were advised by ambulance call handlers to remain on the cold floor for ambulance attendance, despite advice that the ambulance would take an hour. An ambulance only arrived at 3.30 in the afternoon, but its lifting aid was not functioning. A further ambulance arrived an hour later. Paramedics advised that although they did not suspect any fractures or bleeds, her blood pressure and blood sugar were now so low that, after so much time on the floor, she would therefore require hospital admission. After arrival at the hospital, a further six hours passed before admission into YGC. The patient was eventually moved to the acute medical unit ward. Finally, the family received a call three days late advising them to come to the hospital quickly. They arrived too late—their family member had sadly passed away. It was therefore of little surprise to me when the Healthcare Inspectorate Wales report was released. It was still shocking. The most damning line in the report points to the crux of the problem—leaders for the department had attempted to raise concerns about issues of patient safety, however these had not been listened to or acted on.

The fish rots from the head, and the stench from Betsi is overpowering. We need urgent change at the top, and the measures outlined by the Minister yesterday is just rearranging the deckchairs on the Titanic. We need a new approach, not more of the same, which is why I'll be supporting Plaid's amendment today, and I urge colleagues to follow suit. Thank you very much.

Yn anffodus, mae gofal iechyd yn Nyffryn Clwyd, yn llanastr gwirioneddol ac mae wedi bod felly ers blynyddoedd lawer bellach, wrth i Lywodraethau Llafur olynol fethu cael rheolaeth ar faterion recriwtio. Nid oes ond raid ichi edrych ar wefan Betsi Cadwaladr. Rwy'n credu, ar hyn o bryd, fod yno oddeutu saith neu wyth tudalen o swyddi gwag, ac mae'r rhan fwyaf ohonynt, a bod yn onest, yn staff rheng flaen sy'n gwneud y newid i fywydau pobl o ddydd i ddydd. Rydym yn dda iawn am greu rheolwyr a biwrocratiaeth yn y GIG, ond yn wael iawn am roi staff ar y rheng flaen.

Roedd Ysbyty Glan Clwyd, fel y dywedais ddoe, yn arfer bod yn un o'r ysbytai gorau yn y Deyrnas Unedig yn yr 1980au a'r 1990au, nes i Lywodraeth Cymru gael eu dwylo arno. Nawr mae angen arbenigedd datblygu allanol, clinigol a sefydliadol ar yr ysbyty er mwyn darparu amgylchedd gwaith diogel a thriniaethau diogel i fy etholwyr.

Nid yw'r problemau sy'n wynebu gofal iechyd yn Nyffryn Clwyd yn newydd, maent wedi bodoli ers ad-drefnu trychinebus Jane Hutt bron i 20 mlynedd yn ôl, ac ad-drefnu Edwina Hart yn 2009. Mae wedi peri i lawer o bobl gwestiynu a oedd creu awdurdod iechyd mwyaf Cymru yn ffordd synhwyrol o fynd ati, ac i ofyn a yw Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn addas i'r diben. Wedi'r cyfan, mae'r bwrdd wedi bod angen rhyw fath o ymyrraeth gan y Llywodraeth am y rhan fwyaf o'i fodolaeth. Treuliodd bum mlynedd dan drefn mesurau arbennig cyn iddo gael ei dynnu allan o ymyrraeth uniongyrchol gan y Llywodraeth ychydig cyn yr etholiad diwethaf, fel y nododd Sam Rowlands wrth agor y ddadl, gweithred o gyfleustra gwleidyddol yn hytrach nag arwydd fod popeth yn hyfryd ar y brig. Gwn o brofiad personol nad oedd hynny'n wir, gan fy mod wedi gweithio i Betsi Cadwaladr am 11 mlynedd, rhwng 2010 a 2021, pan gefais fy ethol i'r Senedd. Roeddwn yn gweithio yn Ysbyty Glan Clwyd am lawer o'r blynyddoedd hynny, ac mae llawer o fy ffrindiau'n dal i weithio yno. Roeddem yn gwybod bod pethau wedi mynd o'i le ar y brig, ac eto, er gwaethaf y diwylliant a'r arweinyddiaeth wael, parhaodd ein cleifion i gael gofal rhagorol. Ond roedd llai a llai o bobl am ddod i weithio i'r hyn yr oeddent yn ei ystyried yn fwrdd iechyd a oedd yn methu, oherwydd os ydych yn ceisio camu ymlaen yn eich gyrfa, nid yw'n edrych yn dda iawn ar y CV os ydych wedi cael eich cyflogi gan fwrdd iechyd sy'n methu ers sawl blwyddyn. Felly, dyfnhaodd y problemau wrth i lai a llai o staff weithio ar y rheng flaen, a daeth y pwysau ar staff i fod yn annioddefol ac yn anghynaliadwy. A dyna pryd y mae diogelwch cleifion yn dechrau dioddef go iawn.

Mae fy mag post yn orlawn o broblemau yn Ysbyty Glan Clwyd ac fel y dywedais o'r blaen, Weinidog, mae croeso mawr unrhyw bryd i chi ddod i fy swyddfa i weld fy mewnflwch a gweld beth rwy'n ymdrin ag ef bob dydd, ac rwy'n siŵr bod Darren yng Ngorllewin Clwyd a Sam Rowlands, Mark Isherwood, Janet Finch-Saunders i gyd yn cael yr un profiad, ac Aelodau eraill o bleidiau eraill yn ogystal. Un o'r achosion diweddaraf a gefais oedd etholwr a gafodd gwymp gartref ychydig cyn 10.00 a.m. Fe'u cynghorwyd gan y rhai sy'n ateb galwadau ambiwlans i aros ar y llawr oer tan i ambiwlans gyrraedd, er eu bod yn dweud y byddai'r ambiwlans yn cymryd awr i gyrraedd. Cyrhaeddodd ambiwlans am 3.30 yn y prynhawn, ond nid oedd ei gyfarpar codi cleifion yn gweithio. Cyrhaeddodd ambiwlans arall awr yn ddiweddarach. Dywedodd parafeddygon, er nad oeddent yn amau bod asgwrn wedi'i dorri ac nad oedd yn gwaedu, fod ei phwysedd gwaed a'i siwgr gwaed bellach mor isel fel y byddai angen iddi fynd i'r ysbyty ar ôl cymaint o amser ar y llawr. Ar ôl cyrraedd yr ysbyty, aeth chwe awr arall heibio cyn ei derbyn i Ysbyty Glan Clwyd. Symudwyd y claf i ward yr uned feddygol acíwt yn y pen draw. Yn y diwedd, cafodd y teulu alwad dridiau'n hwyr yn dweud wrthynt am ddod i'r ysbyty'n gyflym. Fe wnaethant gyrraedd yn rhy hwyr—roedd yr aelod o'u teulu wedi marw. Felly, nid oedd yn fawr o syndod i mi pan ryddhawyd adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Roedd yn dal i fod yn frawychus. Mae'r llinell fwyaf damniol yn yr adroddiad yn cyfeirio at graidd y broblem—roedd arweinwyr yr adran wedi ceisio codi pryderon ynghylch materion yn ymwneud â diogelwch cleifion, ond ni wrandawyd ac ni weithredwyd ar y rhain.

Mae'r pysgodyn yn pydru o'r pen, ac mae'r drewdod o Betsi yn llethol. Mae arnom angen newid ar y brig a hynny ar frys, a dim ond aildrefnu'r cadeiriau haul ar y Titanic yw'r mesurau a amlinellwyd gan y Gweinidog ddoe. Mae arnom angen dull gweithredu newydd, nid mwy o'r un peth, a dyna pam y byddaf yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru heddiw, ac rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i wneud yr un peth. Diolch yn fawr iawn.

18:40

I have resisted commenting on the concerns raised to date, and I'm always wary about discussing the reform of health boards, particularly mindful of the significant disruption that reorganisation would have in the aftermath of COVID-19. Betsi is one of three health boards that are in our region, and although I do get casework from the other health boards, it has to be said the ones from Betsi are extremely serious in my view. Here's one I had only yesterday. Mr Jones said, 'My condition was urgent. After seven months of a referral by the GP for an urgent appointment, I still have heard nothing and there's no forward plan. Personally, my confidence in Betsi is zero.'

There is never a good time to reorganise. There are never the right situations or conditions for a massive review. But, reluctantly, it feels to me like this is the only time, because, as has been said, when is the right time? I've heard that time after time here in this Chamber, and that's why I've been reluctant to comment, but in representing the views and the experiences of the people that I represent—and I know you do as well, health Minister, and others do—it feels like they cannot be ignored any more.

I really do want to put on record my thanks to you, Minister, because I know you've been dedicated to this issue, and I did read your statement yesterday in detail. I do want to put on record my thanks as well to the staff at Betsi Cadwaladr—it is the staff and patients who are being let down right now. Staff have been working hard in difficult circumstances and it is important that we have a frank and honest conversation about the failings and what must be done to provide confidence to the staff and the public we all represent. Therefore, I will be supporting the Plaid Cymru amendment and the motion when amended. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf wedi ymatal rhag gwneud sylw am y pryderon a godwyd hyd yma, ac rwyf bob amser yn wyliadwrus ynghylch trafod diwygio byrddau iechyd, yn enwedig o gofio'r tarfu sylweddol y byddai ad-drefnu'n ei gael yn sgil COVID-19. Mae Betsi yn un o dri bwrdd iechyd yn ein rhanbarth, ac er fy mod yn cael gwaith achos gan y byrddau iechyd eraill, rhaid dweud bod y rhai o ardal Betsi yn ddifrifol iawn yn fy marn i. Dyma un a gefais ddoe yn unig. Dywedodd Mr Jones, 'Roedd fy nghyflwr yn un brys. Ar ôl saith mis ers cael fy atgyfeirio gan y meddyg teulu am apwyntiad brys, nid wyf wedi clywed dim o hyd ac nid oes blaengynllun. Yn bersonol, nid oes gennyf unrhyw hyder o gwbl yn Betsi.'

Nid oes byth amser da i ad-drefnu. Nid oes byth sefyllfaoedd nac amodau cywir ar gyfer adolygiad enfawr. Ond gwaetha'r modd, mae'n teimlo i mi mai dyma'r unig adeg, oherwydd, fel y dywedwyd, pryd yw'r amser iawn? Rwyf wedi clywed hynny dro ar ôl tro yma yn y Siambr hon, a dyna pam fy mod wedi bod yn amharod i wneud sylwadau, ond wrth gynrychioli barn a phrofiadau'r bobl rwy'n eu cynrychioli—a gwn eich bod chi'n gwneud hynny hefyd, Weinidog iechyd, ac eraill—rwy'n teimlo na ellir eu hanwybyddu mwyach.

Rwyf am gofnodi fy niolch i chi, Weinidog, oherwydd gwn eich bod wedi ymroi i'r mater hwn, a darllenais eich datganiad ddoe yn fanwl. Hoffwn gofnodi fy niolch yn ogystal i staff Betsi Cadwaladr—y staff a'r cleifion sy'n cael cam ar hyn o bryd. Mae staff wedi bod yn gweithio'n galed mewn amgylchiadau anodd ac mae'n bwysig ein bod yn cael sgwrs agored a gonest am y methiannau a'r hyn sy'n rhaid ei wneud i roi hyder i'r staff a'r cyhoedd y mae pawb ohonom yn eu cynrychioli. Felly, byddaf yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru a'r cynnig pan gaiff ei ddiwygio. Diolch yn fawr iawn.

18:45

Diolch i'r Ceidwadwyr am ddod â'r ddadl yma gerbron, dadl sy'n hynod o bwysig. Nôl yn 2013, fe wnes i, Mark Jones ac ymgyrchwyr o Flaenau Ffestiniog, Prestatyn, Llangollen a Fflint sefydlu cynghrair iechyd gogledd Cymru er mwyn gwrthwynebu'r newidiadau oedd yn cael eu gorfodi ar bobl y gogledd yn erbyn ein hewyllys. Roedd y cyfan yn cael ei gyflwyno bryd hynny o dan y pennawd, 'Mae Gofal Iechyd yng Ngogledd Cymru yn Newid'. Do, fe newidiodd ein gwasanaethau iechyd, ond nid er gwell. Dwy flynedd yn ddiweddarach, cafodd y bwrdd ei roi mewn mesurau arbennig. 

Yn y naw mlynedd ers hynny, mae'r bwrdd wedi cael pedwar prif weithredwr gwahanol. Yn wir, mae Betsi Cadwaladr yn medru herio unrhyw glwb yn y Premier League am hirhoedledd eu rheolwyr. Yr hyn yr ydyn ni'n ei weld ydy model ddinesig o ddarparu gwasanaethau iechyd yn cael ei orfodi ar ardal wledig, heb ystyriaeth o fath yn y byd am anghenion cymunedau ynysig a diarffordd. Pam ddylai pobl ardal Dysynni, er enghraifft, weld eu meddygon yn gadael, eu deintyddfa yn cau a'u fferyllfa yn cau? Pam ddylai fy etholwyr i yn Nwyfor Meirionnydd orfod cael dim ond dwy nyrs gymunedol ar alw mewn ardal mor anferthol yn y nos, efo un achlysur lle'r oedden nhw'n gorfod mynd o Dywyn yn ne'r sir i Forfa Nefyn yn y gogledd mewn un alwad? Pam ddylai dynes 82 oed orfod aros 13 awr mewn A&E cyn cael sylw, heb fwyd na diod, heb sôn am y problemau fasgwlar, urology, iechyd meddwl, yr holl yma rydyn ni'n ymwybodol ohonyn nhw?

Thank you to the Conservatives for bringing this debate forward; it's a very important debate. Back in 2013, I, Mark Jones and campaigners from Blaenau Ffestiniog, Prestatyn, Llangollen and Flint established the north Wales health alliance to oppose the changes that were being forced on the people of north Wales against our will. It was all put forward under the heading, 'Healthcare in North Wales is Changing'. Yes, our health service changed, but not for the better. Two years later, the board was placed in special measures.

In the nine years since then, the board has had four chief executives. Indeed, Betsi Cadwaladr could challenge any Premier League club for the longevity of their managers. What we're seeing is an urban model of service provision being forced on a rural area without any consideration given to the needs of isolated and remote communities. Why should people in the Dysynni area, for example, see their doctors leaving, their dentistry being lost and their pharmacy closing? Why should my constituents in Dwyfor Meirionnydd have to have just two community nurses on call in such a vast area at night, with one occasion where they had to go from Tywyn in the south of the county to Morfa Nefyn in the north in one call? Why should an 82-year-old woman have to wait 13 hours in A&E before being seen, without food or drink, never mind the vascular, urology and mental health problems, all of these things that we are aware of? 

But I'm sad to say that, along with all of these individual problems that we all no doubt are aware of, I also have little faith in the stats and the data and information provided by the health board. For instance, the health board have informed the ombudsman that blinds with ligatures were taken down in 2010, but we know of patients who tried to strangle themselves there later than that date, and they were in fact taken down in 2018. So, people were misled by their health board. In their own annual reports since 2012, Betsi Cadwaladr have told the board that they've had 1,021 referrals to the ombudsman. But, in a freedom of information response last week, the ombudsman confirmed that the correct figure was 1,579—500 more than they've declared publicly. But, most damningly, the Minister must also explain to us why it is that Betsi Cadwaladr has more recorded severe patient safety incidents recorded every year than the rest of Wales combined, and more deaths recorded in this one health board than the rest of Wales combined. According to the national reporting and learning system, there were 239 severe incidents and 12 deaths recorded between December 2020 and September 2021, while the figures for the whole of the rest of Wales were 113 severe incidents and eight deaths. 

Finally, we heard yesterday that now is not the time for costly reorganisation. I'm afraid that that's a naive and blinkered view. If reorganisation improves the health outcomes for the people of north Wales, then surely it should be considered. And how much more money has the Government had to spend on Betsi Cadwaladr because of special measures and targeted intervention since 2015? We need this solved sooner rather than later.

Ond rwy'n drist i ddweud, yn ogystal â'r holl broblemau unigol y mae pawb ohonom yn ymwybodol ohonynt, rwy'n siŵr, ychydig iawn o ffydd sydd gennyf hefyd yn yr ystadegau a'r data a'r wybodaeth a ddarperir gan y bwrdd iechyd. Er enghraifft, rhoddodd y bwrdd iechyd wybod i'r ombwdsmon fod llenni â chlymiadau wedi'u tynnu yn 2010, ond gwyddom am gleifion a geisiodd dagu eu hunain yno wedi'r dyddiad hwnnw, ac fe'u tynnwyd yn 2018. Felly, cafodd pobl eu camarwain gan eu bwrdd iechyd. Yn eu hadroddiadau blynyddol eu hunain ers 2012, mae Betsi Cadwaladr wedi dweud wrth y bwrdd eu bod wedi cael 1,021 o atgyfeiriadau i'r ombwdsmon. Ond mewn ymateb rhyddid gwybodaeth yr wythnos diwethaf, cadarnhaodd yr ombwdsmon mai'r ffigur cywir oedd 1,579—500 yn fwy nag y maent wedi'i ddatgan yn gyhoeddus. Ond yn fwyaf damniol, rhaid i'r Gweinidog egluro wrthym hefyd pam fod Betsi Cadwaladr wedi cofnodi mwy o ddigwyddiadau diogelwch cleifion difrifol bob blwyddyn na gweddill Cymru gyda'i gilydd, a bod mwy o farwolaethau wedi'u cofnodi yn yr un bwrdd iechyd hwn na gweddill Cymru gyda'i gilydd. Yn ôl y system adrodd a dysgu genedlaethol, cofnodwyd 239 o ddigwyddiadau difrifol a chofnodwyd 12 o farwolaethau rhwng mis Rhagfyr 2020 a mis Medi 2021, tra bod y ffigurau ar gyfer gweddill Cymru gyfan yn 113 o ddigwyddiadau difrifol ac wyth marwolaeth. 

Yn olaf, clywsom ddoe nad dyma'r amser ar gyfer ad-drefnu costus. Mae arnaf ofn fod honno'n farn naïf ac anwybodus. Os bydd ad-drefnu'n gwella'r canlyniadau iechyd i bobl gogledd Cymru, dylid ei ystyried. A faint yn fwy o arian y mae'r Llywodraeth wedi gorfod ei wario ar Betsi Cadwaladr oherwydd mesurau arbennig ac ymyrraeth wedi'i thargedu ers 2015? Mae arnom angen datrys hyn yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.

It's more than regrettable that the Welsh Government has failed to deliver promised improvements at Betsi Cadwaladr University Health Board and that successive health Ministers, term after term, have failed to address serious issues regarding the health board that I and others have raised with them on behalf of constituents. It would be a dereliction of duty if this Welsh Government rejects our call today for it to impose a reformed special measures regime to provide the health board with the leadership and resources necessary to address failings and deliver the high-quality healthcare that the people of north Wales deserve. In saying this, I note that the special measures regime introduced in England after the Keogh review requires intervention by an external team to make the necessary improvements. 

Further, the Minister's statement yesterday that new targeted intervention need only be extended to include Ysbyty Glan Clwyd is contradicted by my constituent casework, and challenged by the evidence received by the Public Accounts and Public Administration Committee. After the health board attended the committee on 9 March, I wrote as committee Chair to their chief executive and chairman regarding Members' concerns about some of the responses they had provided, and seeking clarity on certain points. As our letter said, overall, there appeared to be no firm action plan for securing the improvements required within the health board, no sense of the scale of the problems, or urgency to address these. There was no clarity provided on what the priority areas are for the board, and the evidence lacked sufficient detail, including no set timescales, particularly in respect of the transformation of vascular and mental health services. We were disappointed by the lack of ownership and responsibility taken by the executive of the problems at the board. There were many references to what staff across the organisation are doing, rather than what senior management are doing to set strategic direction and take responsibility. 

In terms of mental health services, our letter asked them to provide a detailed response about how they intend to address issues in this area, with timescales for implementation, and to provide us with details of their objectives and priorities, and how they are measuring performance against these, including any benchmarking activity to compare the board's performance with similar health boards. Although their response was 235 pages long, I stated on the record at the committee's meeting on 25 May that the letter notes that the BCUHB board has approved its integrated medium-term plan, IMTP, for the next three years; it also notes that the health board has engaged external support to give an impartial view of their evidence gathering and progress assessment, but provided no further details. The planned stated priorities don't include mental health services, but do include some general information about the work under way in this area. The plan doesn't mention accident and emergency services. The letter and plan note that BCUHB must make £105 million in savings over the next three years. The letter and plan don't detail how these savings will be achieved, although a broad set of opportunities for savings are listed in areas such as planned care, unscheduled care, mental health and other. And in terms of mental health services, many of these areas of concern remain unaddressed, despite recommendations and conclusions made in various reports over the past decade, including the Holden, Ockenden, Health and Social Care Advisory Service and Public Accounts Committee reports.

We are also concerned about the ongoing presence of executives and managers at the health board who were implicated in the conclusions of these reports, and about their ability to deliver the internal change required. As a north Wales resident put it to me in an e-mail last Saturday, quote, 'Those Teflon managers whose bullying of staff went unaddressed must be removed in a clear and transparent way.'

There are many other serious areas of concern, including recent stroke data showing that the stroke units in north Wales only scored overall grades of D and E on admission to stroke units, on a scale of A to E; case after case of Flintshire children with neurodiverse conditions denied diagnosis by child and adolescent mental health services, with bad parenting blamed instead, and families pushed into crisis—yet another only yesterday—and serious allegations raised that the health board has not been accurately reporting the complaints against it, and about the number and severity of nationally reportable patient safety incidents being reported to the health board. 

It is more than clear that the decision to remove the health board from special measures in November 2020 was inappropriate, and serious questions need answering. 

Mae'n ofidus iawn fod Llywodraeth Cymru wedi methu cyflawni'r gwelliannau a addawyd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a bod Gweinidogion iechyd olynol, dymor ar ôl tymor, wedi methu mynd i'r afael â phroblemau difrifol yn ymwneud â'r bwrdd iechyd a godwyd gennyf fi ac eraill ar ran etholwyr. Byddai'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn methu gwneud ei dyletswydd os yw'n gwrthod ein galwad heddiw arni i osod trefn mesurau arbennig ddiwygiedig er mwyn rhoi'r arweiniad a'r adnoddau angenrheidiol i'r bwrdd iechyd allu mynd i'r afael â methiannau a darparu'r gofal iechyd o ansawdd uchel y mae pobl gogledd Cymru yn ei haeddu. Wrth ddweud hyn, nodaf fod y drefn mesurau arbennig a gyflwynwyd yn Lloegr yn sgil adolygiad Keogh yn galw am ymyrraeth gan dîm allanol i wneud y gwelliannau angenrheidiol. 

At hynny, mae datganiad y Gweinidog ddoe mai dim ond i gynnwys Ysbyty Glan Clwyd y mae angen ymestyn ymyriadau newydd wedi'u targedu yn cael ei wrthbrofi gan fy ngwaith achos yn yr etholaeth, a'i herio gan y dystiolaeth a gafodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus. Ar ôl i'r bwrdd iechyd ddod i'r pwyllgor ar 9 Mawrth, fel Cadeirydd y pwyllgor ysgrifennais at eu prif weithredwr a'u cadeirydd ynghylch pryderon yr Aelodau am rai o'r ymatebion yr oeddent wedi'u darparu, ac yn gofyn am eglurder ar rai pwyntiau. Fel y dywedodd ein llythyr, yn gyffredinol nid oedd yn ymddangos bod cynllun gweithredu cadarn ar gael ar gyfer sicrhau'r gwelliannau sy'n ofynnol o fewn y bwrdd iechyd, dim ymdeimlad o faint y problemau, na brys i fynd i'r afael â'r rhain. Ni ddarparwyd unrhyw eglurder ynghylch beth yw'r meysydd blaenoriaeth ar gyfer y bwrdd, ac nid oedd y dystiolaeth yn ddigon manwl, nac yn cynnwys amserlenni penodol, yn enwedig mewn perthynas â thrawsnewid gwasanaethau fasgwlaidd ac iechyd meddwl. Cawsom ein siomi nad oedd y weithrediaeth yn cymryd cyfrifoldeb am y problemau yn y bwrdd. Roedd llawer o gyfeiriadau at yr hyn y mae staff ar draws y sefydliad yn ei wneud, yn hytrach na'r hyn y mae uwch-reolwyr yn ei wneud i bennu cyfeiriad strategol a chymryd cyfrifoldeb. 

Ar wasanaethau iechyd meddwl, gofynnodd ein llythyr iddynt ddarparu ymateb manwl ynglŷn â'r modd y maent yn bwriadu mynd i'r afael â phroblemau yn y maes hwn, gydag amserlenni ar gyfer gweithredu, a rhoi manylion i ni am eu hamcanion a'u blaenoriaethau, a sut y maent yn mesur perfformiad yn erbyn y rhain, gan gynnwys unrhyw weithgarwch meincnodi i gymharu perfformiad y bwrdd â byrddau iechyd tebyg. Er bod eu hymateb yn 235 tudalen o hyd, dywedais yng nghyfarfod y pwyllgor ar 25 Mai fod y llythyr yn nodi bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi cymeradwyo ei gynllun tymor canolig integredig am y tair blynedd nesaf; mae hefyd yn nodi bod y bwrdd iechyd wedi ymgysylltu â chymorth allanol i roi darlun diduedd o'u gwaith casglu tystiolaeth ac asesu cynnydd, ond ni ddarparwyd unrhyw fanylion pellach. Nid yw'r blaenoriaethau arfaethedig a nodwyd yn cynnwys gwasanaethau iechyd meddwl, ond maent yn cynnwys rhywfaint o wybodaeth gyffredinol am y gwaith sydd ar y gweill yn y maes hwn. Nid yw'r cynllun yn sôn am wasanaethau damweiniau ac achosion brys. Mae'r llythyr a'r cynllun yn nodi bod yn rhaid i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wneud arbedion o £105 miliwn dros y tair blynedd nesaf. Nid yw'r llythyr a'r cynllun yn manylu ar sut y cyflawnir yr arbedion hyn, er bod set eang o gyfleoedd ar gyfer arbed arian wedi'u rhestru mewn meysydd fel gofal wedi'i gynllunio, gofal heb ei drefnu, iechyd meddwl ac eraill. Ac o ran gwasanaethau iechyd meddwl, mae llawer o'r meysydd hyn sy'n peri pryder yn dal heb eu datrys, er gwaethaf argymhellion a chasgliadau a wnaed mewn gwahanol adroddiadau dros y degawd diwethaf, gan gynnwys adroddiadau Holden, Ockenden, y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus.

Rydym hefyd yn pryderu am bresenoldeb parhaus swyddogion gweithredol a rheolwyr yn y bwrdd iechyd a oedd yn gysylltiedig â chasgliadau'r adroddiadau hyn, ac am eu gallu i gyflawni'r newid mewnol sydd ei angen. Fel y dywedodd un o drigolion gogledd Cymru wrthyf mewn e-bost ddydd Sadwrn diwethaf, 'Rhaid mynd ati mewn ffordd glir a thryloyw i gael gwared ar y rheolwyr Teflon hynny nad aethpwyd i'r afael â'r modd y byddent yn bwlio staff.'

Mae llawer o feysydd difrifol eraill yn peri pryder, gan gynnwys data strôc diweddar sy'n dangos mai dim ond graddau cyffredinol D ac E a sgoriodd yr unedau strôc yng ngogledd Cymru ar dderbyn cleifion i unedau strôc, ar raddfa o A i E; achos ar ôl achos yn sir y Fflint o blant â chyflyrau niwroamrywiol yn cael eu hamddifadu o ddiagnosis gan wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, gyda rhianta gwael yn cael ei feio yn lle hynny, a theuluoedd yn cael eu gwthio i argyfwng—un arall ddoe ddiwethaf—a honiadau difrifol nad yw'r bwrdd iechyd wedi bod yn adrodd yn gywir am y cwynion yn ei erbyn, ac am nifer a difrifoldeb digwyddiadau diogelwch cleifion adroddadwy yn genedlaethol a adroddwyd i'r bwrdd iechyd. 

Mae'n fwy na chlir fod y penderfyniad i symud y bwrdd iechyd o drefn mesurau arbennig ym mis Tachwedd 2020 yn amhriodol, a bod cwestiynau difrifol angen eu hateb. 

18:50

Can I just start by saying that I support Ken Skates's proposals that he made earlier? I thought they were really good. I welcome the interventions that Welsh Government are making: training new nurses, providing bursaries, building a new medical school in Bangor, trying to overcome the shortages in staff that Brexit and the pandemic have brought about, including complications with visa applications. And the interventions are really welcome. We need to retain our existing good staff— 

A gaf fi ddechrau drwy ddweud fy mod yn cefnogi'r argymhellion a wnaeth Ken Skates yn gynharach? Roeddwn i'n meddwl eu bod yn dda iawn. Rwy'n croesawu'r ymyriadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud: hyfforddi nyrsys newydd, darparu bwrsariaethau, adeiladu ysgol feddygol newydd ym Mangor, ceisio goresgyn y prinder staff y mae Brexit a'r pandemig wedi'u creu, gan gynnwys cymhlethdodau gyda cheisiadau am fisa. Ac mae croeso mawr i'r ymyriadau. Mae angen inni gadw ein staff da presennol— 

18:55

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

—and build a steady workforce if we are to build an organisation capable of self-improvement.

The feedback I have been having from health professionals is that morale is low, they are exhausted, and that there is a vicious cycle where, as soon as more staff are recruited, existing ones are leaving because of the long hours and pressure. This is recurring across many areas of employment where people have increasingly been expected to work longer hours and unrealistic shifts over the last few years—I think about the last five to 10 years, in fact—where productivity and efficiency have been driving the workforce in a race to the bottom. And now, following Brexit and the pandemic, people are re-evaluating their lives and saying, 'Enough is enough', across the UK.

I'm worried that, until working hours and wages are addressed, not just in the NHS but also the social healthcare sector, which is at breaking point—and these are intermingled—we are going to continue to have issues. This is not just here in Wales but also in the UK. Minister, could I ask what conversations you've had with the UK Government to properly fund the public sector, following years of cuts under austerity, and ensure that adequate funding is made available to fund decent wages and working conditions for those in the health and social care sector?

We have seen that, where there has been improvement, such as in mental health, this is incredibly fragile, because we don't have that long-term commitment from the people who have driven it. Retention is a huge issue. I know of senior clinicians who are committed to the NHS, committed to Betsi, but who are unable to commit the hours they would like to because of pension tax implications brought on by the UK Government. Fundamentally, employees need fair tax—sorry, fair pay—flexible working conditions and continuing professional development, for their own health and well-being. We're seeing this right across the UK.

The workforce need to be heard and know they are being listened to. In my humble opinion, from what I've heard from staff, I don't believe putting Betsi Cadwaladr into special measures will improve the situation, where morale is low and the health board is trying desperately to recruit and retrain. I welcome the decision to intervene in a way that works, alongside the staff in Betsi, to build capacity and capability, to build teams that deliver in the short and long term. However, targeted interventions with definitive measures and timelines in place, so that they know improvements have to be made in a timely measure this time, would be most welcome. 

The Minister said in the statement yesterday that the tripartite body recommended not to put the health board in special measures and that there would be a review in October, and that she will be keeping a fortnightly eye on progression. Would the Minister tell me what will be the trigger for intervention? How will Welsh Government and the health board communicate to staff and residents what the interventions are, to give some level of reassurance that something is happening now? I heard that communication is poor. Staff need to be empowered, valued and listened to. So, how will communication be improved?

I am told that, to deal with the backlog of elective surgery, there needs to be capital investment. This is also needed to attract new, expert professionals. We need modern facilities with modern technology. I am aware that there is a reduction in capital funding over the next three years of 11 per cent from the UK Government. How will this impact on being able to deal with the backlog? Could you answer that, please? I get asked if the issue is that Betsi Cadwaladr health board is too big. The leadership admits they are large and a complex organisation. My reaction is that, yes, it's too big, but when I ask health professionals—also in the social healthcare sector—they tell me that such a reorganisation would be a costly distraction at this time, and all their limited resources need to be focused on dealing with building up the existing workforce and facilities.

Moving people around doesn't change culture by itself. Almost regardless of structure, we need to recognise that the work to change culture at every level has to be a priority. They also told me that there are areas of good services, such as maternity and cancer care, and it's a disservice to presume that all areas are poor. I also hear about patches of excellence from my constituents, and urge all those here today to celebrate that excellence where we see it. We shouldn't avoid scrutiny or constructive criticism where it's deserved, but, equally, we should celebrate what's good.

We need to seek every opportunity to attract, and specifically retain, good staff and allow them to work in their capacity, and we are fortunate in some ways that, here in Wales, there is public scrutiny and accountability, unlike in England, where trusts will just close services as they have done with A&E—

—ac adeiladu gweithlu sefydlog os ydym am adeiladu sefydliad sy'n gallu hunanwella.

Yr adborth a gefais gan weithwyr iechyd proffesiynol yw bod morâl yn isel, eu bod wedi blino, a bod cylch dieflig lle mae'r rhai presennol, cyn gynted ag y caiff mwy o staff eu recriwtio, yn gadael oherwydd yr oriau hir a'r pwysau. Mae hyn yn digwydd dro ar ôl tro ar draws sawl maes cyflogaeth lle y disgwylir yn gynyddol i bobl weithio oriau hwy a shifftiau afrealistig dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf—rwy'n meddwl am y pump i 10 mlynedd diwethaf, mewn gwirionedd—lle mae cynhyrchiant ac effeithlonrwydd wedi bod yn gyrru'r gweithlu mewn ras i'r gwaelod. Ac yn awr, yn dilyn Brexit a'r pandemig, mae pobl yn ailwerthuso eu bywydau ac yn dweud, 'Digon yw digon', ledled y DU.

Hyd nes yr eir i'r afael ag oriau gwaith a chyflogau, rwy'n poeni nad yn y GIG yn unig y byddwn yn parhau i gael problemau, ond hefyd yn y sector gofal iechyd cymdeithasol, sydd bron iawn â chyrraedd y pen—ac mae'r rhain yn cydgysylltu. Nid yma yng Nghymru yn unig y mae hyn yn digwydd ond hefyd yn y DU. Weinidog, a gaf fi ofyn pa sgyrsiau a gawsoch gyda Llywodraeth y DU i ariannu'r sector cyhoeddus yn briodol, yn dilyn blynyddoedd o doriadau o dan y cyni ariannol, a sicrhau bod cyllid digonol ar gael i ariannu cyflogau ac amodau gwaith gweddus i'r rheini yn y sector iechyd a gofal cymdeithasol?

Lle bu gwelliant, megis ym maes iechyd meddwl, gwelsom ei fod yn eithriadol o fregus, oherwydd ni cheir ymrwymiad hirdymor gan y bobl sydd wedi gyrru'r newid hwnnw. Mae cadw staff yn broblem enfawr. Gwn am uwch-glinigwyr sydd wedi ymrwymo i'r GIG, sydd wedi ymrwymo i Betsi, ond nad ydynt yn gallu ymrwymo'r oriau yr hoffent eu rhoi oherwydd y goblygiadau treth pensiwn a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU. Yn y bôn, mae angen treth deg ar gyflogeion—mae'n ddrwg gennyf, cyflog teg—amodau gwaith hyblyg a datblygiad proffesiynol parhaus, er eu hiechyd a'u lles eu hunain. Rydym yn gweld hyn ar draws y DU.

Mae angen i'r gweithlu gael eu clywed a gwybod bod rhywun yn gwrando arnynt. Yn fy marn fach i, o'r hyn a glywais gan staff, nid wyf yn credu y bydd rhoi Betsi Cadwaladr dan drefn mesurau arbennig yn gwella'r sefyllfa, lle mae morâl yn isel a lle mae'r bwrdd iechyd yn ymdrechu'n daer i recriwtio ac ailhyfforddi. Rwy'n croesawu'r penderfyniad i ymyrryd mewn ffordd sy'n gweithio, ochr yn ochr â staff Betsi, i feithrin capasiti a gallu, i adeiladu timau sy'n cyflawni yn y tymor byr ac yn hirdymor. Fodd bynnag, byddai ymyriadau wedi'u targedu gyda mesurau diffiniol ac amserlenni, fel eu bod yn gwybod bod yn rhaid gwneud gwelliannau mewn modd amserol y tro hwn, i'w croesawu'n fawr. 

Dywedodd y Gweinidog yn y datganiad ddoe fod y corff teiran wedi argymell peidio â rhoi'r bwrdd iechyd dan drefn mesurau arbennig ac y byddai adolygiad ym mis Hydref, ac y bydd yn cadw llygad ar gynnydd bob pythefnos. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthyf beth fydd y sbardun ar gyfer ymyrryd? Sut y bydd Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd yn rhoi gwybod i staff a phreswylwyr beth yw'r ymyriadau, er mwyn rhoi rhywfaint o sicrwydd bod rhywbeth yn digwydd yn awr? Clywais fod cyfathrebu'n wael. Mae angen i'r staff gael eu grymuso, eu gwerthfawrogi a'u clywed. Felly, sut y bydd cyfathrebu'n gwella?

Er mwyn ymdrin â'r ôl-groniad o lawdriniaethau dewisol, dywedir wrthyf fod angen buddsoddi cyfalaf. Mae angen hyn hefyd er mwyn denu gweithwyr proffesiynol arbenigol newydd. Mae arnom angen cyfleusterau modern gyda thechnoleg fodern. Rwy'n ymwybodol fod gostyngiad o 11 y cant mewn cyllid cyfalaf dros y tair blynedd nesaf gan Lywodraeth y DU. Sut y bydd hyn yn effeithio ar allu i ymdrin â'r ôl-groniad? A wnewch chi ateb hynny, os gwelwch yn dda? Gofynnir imi ai'r broblem yw bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn rhy fawr. Mae'r arweinyddiaeth yn cyfaddef eu bod yn sefydliad mawr a chymhleth. Fy ymateb i hynny yw ei fod, ydy, yn rhy fawr, ond pan ofynnaf i weithwyr iechyd proffesiynol—yn y sector gofal iechyd cymdeithasol hefyd—dywedant wrthyf y byddai ad-drefnu o'r fath yn ymyriad costus ar hyn o bryd, ac mae angen i'w holl adnoddau cyfyngedig ganolbwyntio ar adeiladu'r gweithlu a'r cyfleusterau presennol.

Nid yw symud pobl o gwmpas yn newid diwylliant ynddo'i hun. Beth bynnag y bo'r strwythur bron, mae angen inni gydnabod bod yn rhaid i'r gwaith o newid diwylliant ar bob lefel fod yn flaenoriaeth. Roeddent yn dweud wrthyf hefyd fod yna feysydd lle mae gwasanaethau'n dda, megis gofal mamolaeth a gofal canser, ac mae'n annheg rhagdybio bod pob maes yn wael. Clywaf hefyd am elfennau o ragoriaeth gan fy etholwyr, ac anogaf bawb yma heddiw i ddathlu'r rhagoriaeth honno lle rydym yn ei gweld. Ni ddylem osgoi craffu na beirniadaeth adeiladol lle mae'n haeddiannol, ond yn yr un modd, dylem ddathlu'r hyn sy'n dda.

Mae angen inni geisio bachu ar bob cyfle i ddenu, ac yn benodol i gadw, staff da a chaniatáu iddynt wneud eu swyddi, ac rydym yn ffodus mewn rhai ffyrdd, yma yng Nghymru, fod yna graffu ac atebolrwydd cyhoeddus, yn wahanol i Loegr, lle bydd ymddiriedolaethau'n cau gwasanaethau fel y maent wedi'i wneud gydag adran ddamweiniau ac achosion brys—

19:00

I think you're going to have to bring your contribution to a close now. 

Rwy'n credu y bydd yn rhaid i chi ddod â'ch cyfraniad i ben yn awr. 

Okay, thank you. I'd just like to end by thanking all staff that have worked really hard during the pandemic and continue to do so now. Thank you very much.

Iawn, diolch. Hoffwn orffen drwy ddiolch i'r holl staff sydd wedi gweithio'n galed iawn yn ystod y pandemig ac sy'n parhau i wneud hynny yn awr. Diolch yn fawr iawn.

Fel yr Aelod dros Arfon, sy'n cynnwys Ysbyty Gwynedd wrth gwrs, dwi wedi bod yn bur bryderus am y bwrdd iechyd ers tro, ac mae arnaf ofn na fydd y cyhoeddiad ddoe yn ein symud ymlaen at ddyddiau gwell. Dros y blynyddoedd, mae etholwyr wedi tynnu sylw at eu pryderon, rhai ohonyn nhw yn ymwneud efo colli gwasanaethau o Ysbyty Gwynedd. Bu'n rhaid inni ymladd bygythiad i'r gwasanaethau mamolaeth. Fe wnaed yr achos dros gadw ac adeiladu ar y gwasanaeth fasgiwlar, ond fe'i symudwyd i'r dwyrain, gan chwalu uned o ansawdd rhagorol, ac rydyn ni'n gyfarwydd iawn efo canlyniadau damniol ac ysgytwol y penderfyniad hwnnw ar gyfer holl gleifion y gogledd. Codwyd pryderon difrifol iawn am uned iechyd meddwl Hergest, ond ceisiwyd claddu adroddiad Holden.

Mae'r pryderon yma i gyd wedi dod i'm sylw i yn bennaf drwy staff bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, y gweithlu ardderchog sydd gennym ni, a'r bobl sy'n brwydro yn erbyn yr heriau sylweddol yn ddyddiol. Dwi'n ddiolchgar iawn iddyn nhw am eu gwaith, ond dwi'n ddiolchgar hefyd i'r rhai hynny ohonyn nhw sydd wedi dod â'u pryderon nhw ymlaen. Drwyddyn nhw rydym ni'n gallu dod i ddeall gwir natur y problemau.

Mae'r staff wedi dod ataf fi eto yn ddiweddar am resymau eraill. Dwi wedi derbyn cwynion am ddiwylliant o fwlio yn Ysbyty Gwynedd—cwynion difrifol iawn—a dwi yn falch bod Rhun ap Iorwerth wedi bod yn mynd ar ôl hyn hefyd ac wedi sicrhau adolygiad o'r sefyllfa. 

Bob tro mae aelod o staff yn dod ataf fi, mae hi neu fo yn pwysleisio nad ydw i fod i grybwyll eu henwau nhw wrth drafod â'r bwrdd iechyd. Ers blynyddoedd, mae yna ddiwylliant o guddio materion dan y carped; o ddiffyg tryloywder; o greu ofn ymhlith staff sydd am siarad allan, ac, yn anffodus, mae hyn yn mynd yn waeth yn hytrach na gwella, er gwaetha'r holl ymyriadau sydd wedi bod dros y blynyddoedd o du Llywodraeth Cymru. Dydy'r cyhoeddiad ddoe ddim am wella'r diwylliant yna, ac mae'r diwylliant yna wrth wraidd llawer o'r problemau.

Mae'r sefydliad angen newid drwyddo draw er mwyn gyrru'r newid anferth sydd ei angen. Mae angen gweithredu brys ar draws y sefydliad i greu diwylliant agored, sydd yn croesawu mewnbwn staff, nid un sy'n ceisio eu tawelu nhw, ac yn sicr, mae angen meddwl o ddifrif a ydy'r model presennol yn ffit i bwrpas. A dyna bwrpas ein gwelliant ni, a dwi'n falch o gael cefnogaeth trawsbleidiol yn y Siambr yma iddo fo. Felly, dwi yn erfyn arnoch chi i feddwl o ddifrif am yr awgrym yma rydyn ni'n rhoi gerbron efo'n gilydd heddiw yma. Dwi'n erfyn arnoch chi i droi pob carreg—pob carreg—i greu gwelliant. Gwrandewch ar beth mae'r staff rheng flaen yn ei ddweud. A, plis, a wnewch chi gydnabod, yn ddiamod, fod y sefyllfa yn un ddifrifol iawn, iawn?

As the Member for Arfon, which includes Ysbyty Gwynedd of course, I have been very concerned about the health board for some time, and I fear that yesterday's announcement will not move us on to better days. Over the years, constituents have highlighted their concerns, some of which relate to the loss of services from Ysbyty Gwynedd. We had to fight a threat to maternity services. The case was made for retaining and building on the vascular service, but it was moved eastwards, destroying a unit of excellent quality, and we are well aware of the damning and shocking consequences of that decision for all patients in north Wales. Serious concerns were also raised about the Hergest mental health unit, but there was an attempt to bury the Holden report. 

These concerns have come to my attention mainly through the staff of Betsi Cadwaladr health board, the wonderful workforce that we have, and the people who are battling against these significant challenges on a daily basis. I'm very grateful to them for their work, but I'm also grateful to those who have brought their concerns forward. It is through them that I have been able to understand the true nature of the problems. 

Staff have come to me recently again for other reasons. I've received complaints about a culture of bullying at Ysbyty Gwynedd—very serious complaints—and I'm very pleased that Rhun ap Iorwerth has pursued this also and has secured a review of that situation. 

Each time a member of staff comes to me, he or she emphasises that I should not mention their names when discussing issues with the health board. For years, there has been a culture of brushing issues under the carpet; of a lack of transparency; of intimidating staff who wish to speak out, and, unfortunately, this seems to be getting worse rather than getting better, despite all of the interventions that have been made over the years by the Welsh Government. And yesterday's announcement is not going to improve that culture, and that culture is at the root of many of the problems.

The organisation needs wholesale change in order to drive the massive change that's needed. We need urgent action across the organisation to create an open culture that welcomes the input of staff, not one that seeks to silence them, and certainly, we need to give serious thought to whether the current model is fit for purpose. And that's the purpose of our amendment, and I'm very pleased to have cross-party support in this Chamber for that. So, I do urge you to think seriously about the suggestion that we are putting before you together today. I urge you to leave no stone unturned—no stone unturned—in search of improvement. Listen to what the front-line staff are saying. And, please, will you recognise, unconditionally, that the situation is a very, very serious one?

Y Gweinidog iechyd nawr i gyfrannu i'r ddadl. Eluned Morgan. 

The Minister for health to contribute to the debate. Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr. Yesterday, I gave an oral statement concerning the escalation status of the Betsi Cadwaladr University Health Board, in which I advised that I had received and accepted advice from Welsh Government officials that targeted intervention arrangements at the health board should be extended to include services at Ysbyty Glan Clwyd.

Diolch yn fawr. Ddoe, rhoddais ddatganiad llafar ynghylch statws uwchgyfeirio Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, lle y dywedais fy mod wedi cael a derbyn cyngor gan swyddogion Llywodraeth Cymru y dylid ymestyn trefniadau ymyrraeth wedi'i thargedu yn y bwrdd iechyd i gynnwys gwasanaethau yn Ysbyty Glan Clwyd.

Hoffwn i jest ei gwneud hi'n hollol glir fy mod i yn derbyn bod y sefyllfa yn un ddifrifol, a dyna pam rŷn ni'n cymryd y camau yma.

I would just like to make it entirely clear that I do accept that the situation is very serious indeed, and that's why we are taking these steps.

I was accused yesterday of deliberately pushing in a statement to undermine today's debate, and I'd like to assure you that that was not the case. On the afternoon of 26 May, the tripartite meeting took place. On Friday 27 May, I was given a briefing on the recommendations. On Monday 30 May, at 2.25 p.m., my oral statement was commissioned from lead officials. And at 5 p.m. that afternoon, the motion for the Conservative debate was published. I had a meeting with the chair and chief executive of Betsi, along with the NHS Wales chief executive, on Wednesday, 1 June, and I apologise that yesterday I suggested this was a Tuesday. And of course, we informed the Plenary agenda on 1 June that things would be changing in terms of the agenda. Yesterday, therefore, was the earliest opportunity for me to bring the recommendations of the tripartite committee to the Senedd.

Cefais fy nghyhuddo ddoe o wthio datganiad i mewn yn fwriadol i danseilio'r ddadl heddiw, a hoffwn eich sicrhau nad oedd hynny'n wir. Ar brynhawn 26 Mai, cynhaliwyd y cyfarfod teiran. Ddydd Gwener 27 Mai, cefais fy mriffio ar yr argymhellion. Ddydd Llun 30 Mai, am 2.25 p.m., comisiynwyd fy natganiad llafar gan swyddogion arweiniol. Ac am 5 p.m. y prynhawn hwnnw, cyhoeddwyd y cynnig ar gyfer dadl y Ceidwadwyr. Cefais gyfarfod â chadeirydd a phrif weithredwr Betsi, ynghyd â phrif weithredwr GIG Cymru, ddydd Mercher, 1 Mehefin, ac rwy'n ymddiheuro imi awgrymu ddoe mai dydd Mawrth oedd hynny. Ac wrth gwrs, fe wnaethom hysbysu agenda'r Cyfarfod Llawn ar 1 Mehefin y byddai pethau'n newid o ran yr agenda. Ddoe, felly, oedd y cyfle cyntaf imi ddod ag argymhellion y pwyllgor teiran i'r Senedd.

Now, the decision, as I highlighted yesterday, reflects very serious and outstanding concerns about the leadership, governance and progress, in particular in Glan Clwyd, including the vascular service and in the emergency department. And I'd like to make it absolutely clear that experiences like the one referred to—Reverend Jones, for example—are absolutely unacceptable. The example given by Gareth—again, all of these things are unacceptable, which is why we're putting these measures in place. I also have serious concerns about the allegations of bullying and harassment amongst staff that have been raised by Siân Gwenllian and others. This has not been ignored in the widening of the targeted intervention, and I have instructed the health board to review their approach to staff engagement, to ensure that these issues are addressed as part of their current targeted intervention escalations. And Carolyn, you're absolutely right that the voice of the staff needs to be heard.

Now, in taking this decision, I reflected on whether or not the health board should be escalated into special measures. I've decided that special measures, at this time, is not appropriate, and this is because the board and the chief executive have highlighted their determination to make progress, and have committed to addressing our concerns, and have already started to do so. I'm also mindful of the impact that the special measures status previously had on the health board's ability to recruit and retain staff—an issue that many of you have highlighted today—and the importance of being able to attract the right people into the organisation.

Special measures had a negative impact on the culture within the organisation, as they relied on others to make key decisions, rather than the health board developing their own solutions. And while we and the health board recognise that there are significant and serious failings, it is important to build confidence and support the organisation to be more aspirational, to be more ambitious, and to look forward to a better future. It's important that we support the health board to continue its improvement journey, and to promote an open culture, where problems are acknowledged and investigated, and we want to promote learning. A special measures designation will not achieve that. But, of course, if we don't see improvement, then that is still on the table as an option.

What will the trigger for that be? An example, for example, is the non-implementation of the action plan around vascular, and, therefore, building upon the existing programme for targeted intervention, as described in my statement yesterday. And, Russell, I'll tell you that I will be monitoring. I'm monitoring already on a fortnightly basis the action plan on vascular and we'll be watching for the impact of Improvement Cymru and the difference it can make in accident and emergency.

And I want to be clear that I have no intention to undertake a restructuring of hospital services in north Wales, and I'll tell you why. And, Ken, you asked what the short-term impact of this would be. It would be costly, it would distract from the work going on to improve services, and it would not in itself address the challenges the health board is facing, including the long waiting lists. It's essential that we support the health board to drive forward transformation and not undertake a disruptive restructure that diverts resources from patient care. I think it's important for us to recognise that we do listen to the voices of patients, and I also get many, many e-mails, I can assure you, from people in Betsi, and they're not saying, 'Please reorganise', they're saying, 'Speed up the time that you can do my hip operation', 'Help me with my cancer treatment', 'Make sure I can get quicker access to GPs'. I think one point that I'd like to make, and that is in response to Ken's, is that there does need to be more transparency in terms of the improvements that are being made and I've already asked the health board to act on that.

Nawr, mae'r penderfyniad, fel y dywedais ddoe, yn adlewyrchu pryderon difrifol ac eithriadol iawn am yr arweinyddiaeth, y trefniadau llywodraethu a chynnydd, yn enwedig yng Nglan Clwyd, gan gynnwys y gwasanaeth fasgwlaidd ac yn yr adran achosion brys. A hoffwn ei gwneud yn gwbl glir fod profiadau fel yr un y cyfeirir ato—y Parchedig Jones, er enghraifft—yn gwbl annerbyniol. Mae'r enghraifft a roddwyd gan Gareth—unwaith eto, mae'r holl bethau hyn yn annerbyniol, a dyna pam ein bod yn rhoi'r mesurau hyn ar waith. Mae gennyf bryderon difrifol hefyd am yr honiadau o fwlio ac aflonyddu ymhlith staff a nodwyd gan Siân Gwenllian ac eraill. Nid yw hyn wedi'i anwybyddu wrth ehangu'r ymyrraeth wedi'i thargedu, ac rwyf wedi cyfarwyddo'r bwrdd iechyd i adolygu eu dull o ymgysylltu â staff, er mwyn sicrhau yr eir i'r afael â'r materion hyn fel rhan o'u prosesau uwchgyfeirio presennol ar gyfer ymyrraeth wedi'i thargedu. A Carolyn, rydych chi'n llygad eich lle fod angen i lais y staff gael ei glywed.

Nawr, wrth wneud y penderfyniad hwn, ystyriais a ddylid uwchgyfeirio'r bwrdd iechyd i fesurau arbennig ai peidio. Rwyf wedi penderfynu nad yw mesurau arbennig yn briodol ar hyn o bryd, a'r rheswm am hyn yw bod y bwrdd a'r prif weithredwr wedi tynnu sylw at eu penderfyniad i wneud cynnydd, ac wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'n pryderon, ac eisoes wedi dechrau gwneud hynny. Rwyf hefyd yn ymwybodol o'r effaith a gafodd y statws mesurau arbennig yn flaenorol ar allu'r bwrdd iechyd i recriwtio a chadw staff—mater y mae llawer ohonoch wedi tynnu sylw ato heddiw—a phwysigrwydd gallu denu'r bobl iawn i'r sefydliad.

Cafodd mesurau arbennig effaith negyddol ar ddiwylliant y sefydliad, gan eu bod yn dibynnu ar eraill i wneud penderfyniadau allweddol, yn hytrach na bod y bwrdd iechyd yn datblygu eu hatebion eu hunain. Ac er ein bod ni a'r bwrdd iechyd yn cydnabod bod methiannau sylweddol a difrifol yn bodoli, mae'n bwysig meithrin hyder a chefnogi'r sefydliad i fod yn fwy uchelgeisiol, ac i edrych ymlaen at ddyfodol gwell. Mae'n bwysig ein bod yn cefnogi'r bwrdd iechyd i barhau ar ei daith wella, ac i hyrwyddo diwylliant agored, lle mae problemau'n cael eu cydnabod a'u harchwilio, ac rydym am hyrwyddo dysgu. Ni fydd dynodiad mesurau arbennig yn cyflawni hynny. Ond wrth gwrs, os nad ydym yn gweld gwelliant, mae hynny'n dal ar y bwrdd fel opsiwn.

Beth fydd y sbardun ar gyfer hynny? Un enghraifft, er enghraifft, yw methu gweithredu'r cynllun gweithredu ar gyfer y gwasanaeth fasgwlaidd, ac felly, adeiladu ar y rhaglen bresennol ar gyfer ymyrraeth wedi'i thargedu, fel y disgrifiwyd yn fy natganiad ddoe. A Russell, rwy'n dweud wrthych y byddaf yn monitro. Rwy'n monitro'r cynllun gweithredu ar gyfer y gwasanaeth fasgwlaidd yn barod bob pythefnos a byddwn yn edrych am effaith Gwelliant Cymru a'r gwahaniaeth y gall ei wneud i adrannau damweiniau ac achosion brys.

Ac rwyf am fod yn glir nad oes gennyf unrhyw fwriad i ailstrwythuro gwasanaethau ysbytai yng ngogledd Cymru, ac fe ddywedaf wrthych pam. A Ken, fe ofynnoch chi beth fyddai effaith hyn yn y tymor byr. Byddai'n gostus, byddai'n tynnu sylw oddi ar y gwaith sy'n mynd rhagddo ar wella gwasanaethau, ac ni fyddai ynddo'i hun yn mynd i'r afael â'r heriau y mae'r bwrdd iechyd yn eu hwynebu, gan gynnwys y rhestrau aros hir. Mae'n hanfodol ein bod yn cefnogi'r bwrdd iechyd i fwrw ymlaen â thrawsnewid a pheidio â chynnal gwaith ailstrwythuro aflonyddgar sy'n dargyfeirio adnoddau oddi wrth ofal cleifion. Credaf ei bod yn bwysig inni gydnabod ein bod yn gwrando ar leisiau cleifion, ac rwyf hefyd yn cael llawer o negeseuon e-bost, gallaf eich sicrhau, gan bobl yn Betsi, ac nid ydynt yn dweud, 'Ad-drefnwch os gwelwch yn dda', maent yn dweud, 'Rhowch lawdriniaeth clun i mi yn gynt', 'Helpwch fi gyda fy nhriniaeth canser', 'Gwnewch yn siŵr y gallaf weld meddyg teulu yn gyflymach'. Rwy'n credu mai un pwynt yr hoffwn ei wneud, a hynny mewn ymateb i bwynt Ken, yw bod angen mwy o dryloywder ynghylch y gwelliannau sy'n cael eu gwneud ac rwyf eisoes wedi gofyn i'r bwrdd iechyd weithredu ar hynny.

Ddoe, fe wnes i esbonio yr ymyriadau difrifol a sylweddol sydd yn cael eu gwneud, ac fe wnaf i ddim ailadrodd hynny eto. Mae gwelliannau sylweddol wedi bod ar draws y bwrdd iechyd dros y saith mlynedd diwethaf ac mae'r sefydliad yn un sylfaenol wahanol i'r un a gafodd ei roi dan fesurau arbennig. Mae'r tîm gweithredol wedi'i adnewyddu, gan gynnwys prif weithredwr a chyfarwyddwr meddygol newydd, ymhlith eraill. Mae'r ffordd y mae'r bwrdd iechyd yn ymgysylltu â staff, partneriaid a'r cyhoedd yn dangos bod yna fwy o aeddfedrwydd a bod yna effeithlonrwydd cynyddol. Gall hynny bellach gefnogi eu gwaith i weithredu'r strategaeth tymor hir ar gyfer gwasanaethau clinigol, integredig a thrawsnewid gwasanaethau sy'n gysylltiedig â hynny.

Mae'r bwrdd iechyd wedi dangos y gallu i ysgogi gwelliant sy'n galluogi tynnu gwasanaethau allan o fesurau arbennig. Mae'r gwasanaethau mamolaeth a'r gwasanaethau tu allan i oriau wedi cyflawni'r cynnydd yma ac maen nhw bellach yn rhan o ymgyrch wella barhaus y bwrdd ei hun.

Rhaid inni gofio bod dros 19,000 o aelodau staff yn gofalu am boblogaeth y gogledd bob dydd ac, i'r mwyafrif, mae'r gofal yn dda, boed hynny yn y feddygfa, mewn clinigau cleifion allanol, yn y gymuned neu yn yr ysbyty. Er bod y sefydliad bellach o dan lefel uwch o ymyrraeth wedi'i thargedu, hoffwn i sicrhau'r cleifion a'r cymunedau sy'n cael eu gwasanaethu gan y bwrdd iechyd, a'r staff sy'n gweithio ynddi, y bydd gwasanaethau a gweithgareddau o ddydd i ddydd yn parhau fel arfer. Er hynny, mae meysydd sylweddol o bryder i'r bwrdd rhoi sylw gofalus iddynt, a byddaf i'n gwneud yn siŵr eu bod nhw’n cael eu monitro.

Yesterday, I explained the significant interventions that are being made, and I won't rehearse those now. Significant improvements have taken place across the health board over the past seven years and the institution is fundamentally different from the one that was placed under special measures. The executive team has been renewed, including a new chief executive and medical director, among others. The way that the health board engages with staff, partners and the public does demonstrate that there is greater maturity and increasing efficiency within the board. That can now support their work in delivering the long-term strategy for clinical, integrated services and the service transformation related to that.

The health board has demonstrated the ability to drive improvement that enables services to be taken out of special measures. Maternity services and out-of-hours services have achieved this progress and they are now part of a continuous improvement campaign by the board itself.

We must bear in mind that over 19,000 members of staff care for the population of north Wales every day and, for the majority, the care is good, be that in a GP surgery, in out-patient clinics, in the community or in hospital. Although the institution is now under a higher level of targeted intervention, I would like to reassure the patients and communities served by the health board, and the staff who work in that health board, that services and day-to-day activities will continue as usual. However, there are significant areas of concern that must be carefully addressed by the board, and I will ensure that they are monitored.

19:10

Darren Millar nawr i ymateb i'r ddadl.

I call on Darren Millar to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. Betsi isn't working. You've heard it time and time again in this Chamber over a number of years now. Patients are being let down. Patient safety is being compromised. Some patients have come to harm; others have even died as a result of what has happened in the health board.

We know that the working environment for staff is unacceptable. Staff are under huge pressure. There are significant shortages of nursing staff in particular at the health board, and indeed some consultant posts as well have not been filled. And that pressure leads to mistakes. And this is why we're in the position that we are. We know that staff also have been discouraged from speaking out when they have concerns. We know that when they do speak out and raise concerns, they've been ignored. That's effectively what the Healthcare Inspectorate Wales report said about the situation in the emergency department. And we know that there's been intimidation and bullying of staff, not just in Ysbyty Gwynedd, but frankly in every hospital across the whole of the health board and in most of the departments—I wouldn't say all, but certainly in most.

Workforce planning, of course, has been the responsibility of the Welsh Government for 20 years. They're nothing new, these pressures, in terms of our hospitals. They have been the responsibility of the Welsh Government for 20-odd years. So, it's not actually Brexit or visas that are causing these issues; it's a failure to plan for the workforce effectively and to train sufficient numbers of people to go into these very important health professions.

It's also not just about funding. There is a health service across the border in England that seems to have better performance. It's difficult to compare directly, but it seems to have better performance when it comes to emergency departments and other aspects of care—waiting times—and it spends less money per patient in order to get there. We spend more money per patient and seem to have worse services and it's a postcode lottery within Wales of course, because not everywhere, thank God, is as bad as the Betsi Cadwaladr health board in terms of the services that are being delivered.

But it's because it's nothing to do with money, and it's something to do with workforce planning, and we know we've got these issues, and we know what the issues are, that I was a bit disappointed by your response, Minister. How many more reports are we going to have to receive before the Welsh Government as a whole wakes up to the fact that Betsi is broken? I have always defended the Welsh Government's position, for many years, that the last thing that the health board needs in north Wales is reorganisation. I've defended that. I'm no longer convinced that that's sustainable. I think it might be the right answer, and that's why we're prepared to support the Plaid Cymru amendment today, to say, 'Let's have an independent person to look at the structures to see whether they're right,' because if that is part of the problem, then I want it sorting.

My father-in-law had the misfortune to break his neck of femur; he had a neck of femur fracture—his hip—just a couple of weeks ago. He was in A&E for 15 hours. If it hadn't had been for the fact that my wife was with him, and this was after six hours waiting for an ambulance, he wouldn't have been offered any drinks, any food. He was confused. In the middle hours of the night, he was in a bright, light clinical room, not even in a bed to be comfortable. And this was after the HIW report was published, and after we had received briefings as local Members of the Senedd that the services were improving and that those sorts of experiences weren't happening any more. So, I appreciate your confidence—the confidence that you have in the leadership team there. You said that one of the reasons you hadn't put it into special measures this week was because you'd received assurances from the board and the chief executive that they were determined and committed to make the changes necessary to improve things. I've heard them all before. I heard them the day before my father-in-law went into that emergency department and had his terrible experience, and he's just one of many examples that you've heard today.

We've also got a revolving door of leadership in that health board. It's not stable. It's not stable at all. We've had all of these different chief executives, half a dozen finance directors, medical directors galore as well, and it doesn't seem to be delivering the change, the culture change within the organisation, because unfortunately, Minister, there are still some people there in senior key positions who need to move on and haven't. 

Now, today, what you've got in the Chamber is a majority of people representing north Wales constituencies who will be voting for a review, and who will be voting for a reformed package of special measures—not the special measures we had before, because they didn't work, and not the targeted intervention that we had before, because that hasn't worked either. And when you're seven years down the road and it's seven years this week since special measures were imposed on things like mental health and leadership and governance, when you're seven years down the road, you have to think, 'Are we doing the right things here?' and I don't think we are. And if you've got a majority of Members in this Chamber from north Wales saying to you, pleading with you, 'Please, for goodness' sake, we need to solve this problem now because people are dying and coming to harm, and families are losing loved ones, and staff are burning out and they're having mental health problems because of the situation in Betsi,' I urge you just to reflect with some careful sincerity.

I know you're sincere in wanting to drive this change forward—I really do and I know that your Deputy Minister is as well, for mental health—but I am pleading with you. I have seen enough tears, I have seen enough bereaved loved ones, I have seen enough reports from the coroner saying that this shouldn't have happened and that shouldn't have happened, I have seen enough ombudsman's reports to persuade me that it ain't working. It ain't right. So, let's have this independent review of the structures. Let's make sure that we keep the public informed and the staff informed about the changes that are going to need to be made, and let's get a special measures programme that works. Let's get rid of those people who are responsible for that underlying culture in the organisation, those people who have never moved on, who have been around throughout, and let's get this right for the sake of the population in north Wales and the people that I serve as my constituents.

Diolch yn fawr, Lywydd. Nid yw Betsi yn gweithio. Rydych wedi'i glywed dro ar ôl tro yn y Siambr hon dros nifer o flynyddoedd bellach. Mae cleifion yn cael cam. Mae diogelwch cleifion yn cael ei beryglu. Mae rhai cleifion wedi cael niwed; mae eraill wedi marw hyd yn oed o ganlyniad i'r hyn sydd wedi digwydd yn y bwrdd iechyd.

Gwyddom fod amgylchedd gwaith staff yn annerbyniol. Mae'r staff o dan bwysau aruthrol. Ceir prinder sylweddol o staff nyrsio yn enwedig yn y bwrdd iechyd, ac yn wir nid yw rhai swyddi meddygon ymgynghorol wedi'u llenwi. Ac mae'r pwysau'n arwain at gamgymeriadau. A dyna pam ein bod yn y sefyllfa yr ydym ynddi. Gwyddom fod staff hefyd wedi cael eu hannog i beidio â chodi llais pan fydd ganddynt bryderon. Pan fyddant yn siarad ac yn lleisio pryderon, gwyddom eu bod wedi cael eu hanwybyddu. Dyna a ddywedodd adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru i bob pwrpas am y sefyllfa yn yr adran achosion brys. A gwyddom fod bygwth a bwlio staff wedi digwydd, nid yn unig yn Ysbyty Gwynedd, ond ym mhob ysbyty ar draws y bwrdd iechyd cyfan a dweud y gwir ac yn y rhan fwyaf o'r adrannau—ni fyddwn yn dweud pob un, ond yn sicr yn y rhan fwyaf.

Cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw cynllunio'r gweithlu wedi bod ers 20 mlynedd wrth gwrs. Nid yw'r pwysau yn ddim byd newydd yn ein hysbytai. Mae wedi bod yn gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru ers 20 mlynedd. Felly, nid Brexit na fisâu sy'n achosi'r problemau hyn mewn gwirionedd; methiant i gynllunio ar gyfer y gweithlu'n effeithiol ydyw ac i hyfforddi digon o bobl i ymgymryd â'r proffesiynau iechyd pwysig hyn.

Nid yw'n ymwneud yn unig â chyllid ychwaith. Mae'r gwasanaeth iechyd dros y ffin yn Lloegr yn perfformio'n well i bob golwg. Mae'n anodd cymharu'n uniongyrchol, ond mae'n ymddangos ei fod yn perfformio'n well mewn adrannau achosion brys ac mewn agweddau eraill ar ofal—amseroedd aros—ac mae'n gwario llai o arian y claf er mwyn cyrraedd yno. Rydym yn gwario mwy o arian y claf ac mae'n ymddangos bod gennym wasanaethau gwaeth ac mae'n loteri cod post yng Nghymru wrth gwrs, oherwydd nid yw pobman, diolch byth, gyn waethed â bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr o ran y gwasanaethau sy'n cael eu darparu.

Ond oherwydd nad oes a wnelo hyn ag arian, a'i fod yn rhywbeth i'w wneud â chynllunio'r gweithlu, a'n bod yn gwybod bod gennym y problemau hyn, dyna pam fy mod wedi fy siomi braidd gan eich ymateb, Weinidog. Faint yn rhagor o adroddiadau y bydd yn rhaid inni eu cael cyn i Lywodraeth Cymru yn ei chyfanrwydd ddeall bod Betsi wedi torri? Rwyf bob amser wedi amddiffyn safbwynt Llywodraeth Cymru, ers blynyddoedd lawer, mai'r peth olaf y mae ar y bwrdd iechyd ei angen yn y gogledd yw ad-drefnu. Rwyf wedi amddiffyn hynny. Bellach nid wyf yn argyhoeddedig fod hynny'n gynaliadwy. Credaf efallai mai dyma'r ateb cywir, a dyna pam ein bod yn barod i gefnogi gwelliant Plaid Cymru heddiw, a dweud, 'Gadewch inni gael person annibynnol i edrych ar y strwythurau i weld a ydynt yn iawn,' oherwydd os yw hynny'n rhan o'r broblem, rwyf am iddo gael ei ddatrys.

Bu fy nhad-yng-nghyfraith yn ddigon anffodus i dorri gwddf asgwrn y forddwyd; cafodd doriad i wddf asgwrn y forddwyd—ei glun—wythnos neu ddwy yn ôl. Roedd yn yr adran damweiniau ac achosion brys am 15 awr. Oni bai bod fy ngwraig gydag ef, ac roedd hyn ar ôl chwe awr yn aros am ambiwlans, ni fyddai wedi cael cynnig unrhyw ddiodydd, unrhyw fwyd. Roedd yn ddryslyd. Yn ystod oriau'r nos, roedd mewn ystafell glinigol olau, a heb wely i allu bod yn gyfforddus. Ac roedd hyn ar ôl i adroddiad AGIC gael ei gyhoeddi, ac ar ôl inni gael sesiynau briffio fel Aelodau lleol o'r Senedd fod y gwasanaethau'n gwella ac nad oedd y mathau hynny o brofiadau'n digwydd mwyach. Felly, rwy'n edmygu eich hyder—yr hyder sydd gennych yn y tîm arwain yno. Fe ddywedoch chi mai un o'r rhesymau pam nad oeddech wedi'i roi dan drefn mesurau arbennig yr wythnos hon oedd oherwydd eich bod wedi cael sicrwydd gan y bwrdd a'r prif weithredwr eu bod yn benderfynol ac wedi ymrwymo i wneud y newidiadau angenrheidiol i wella pethau. Rwyf wedi eu clywed i gyd o'r blaen. Fe'u clywais y diwrnod cyn i fy nhad-yng-nghyfraith fynd i mewn i'r adran achosion brys a chael ei brofiad ofnadwy, a dim ond un o nifer o enghreifftiau a glywsoch heddiw yw ef.

Mae gennym hefyd ddrws troi o arweinyddiaeth yn y bwrdd iechyd hwnnw. Nid yw'n sefydlog. Nid yw'n sefydlog o gwbl. Rydym wedi cael yr holl brif weithredwyr gwahanol hyn, hanner dwsin o gyfarwyddwyr cyllid, cyfarwyddwyr meddygol lu hefyd, ac nid yw'n ymddangos ei fod yn cyflawni'r newid, y newid diwylliant o fewn y sefydliad, oherwydd yn anffodus, Weinidog, mae rhai pobl yno o hyd mewn swyddi allweddol uwch a ddylai fynd ac nid ydynt wedi gwneud hynny. 

Nawr, heddiw, yr hyn sydd gennych yn y Siambr yw mwyafrif y bobl sy'n cynrychioli etholaethau'r gogledd a fydd yn pleidleisio dros adolygiad, ac a fydd yn pleidleisio dros becyn diwygiedig o fesurau arbennig—nid y mesurau arbennig a oedd gennym o'r blaen, oherwydd nid oeddent yn gweithio, ac nid yr ymyrraeth wedi'i thargedu a oedd gennym o'r blaen, am nad yw hynny wedi gweithio ychwaith. A phan fydd saith mlynedd wedi mynd heibio, ac mae'n saith mlynedd yr wythnos hon ers i fesurau arbennig gael eu gosod ar bethau fel iechyd meddwl ac arweinyddiaeth a llywodraethu, pan fydd saith mlynedd wedi mynd heibio, mae'n rhaid i chi feddwl, 'A ydym yn gwneud y pethau iawn yma?' ac nid wyf yn meddwl ein bod. Ac os oes gennych fwyafrif o Aelodau yn y Siambr hon o ogledd Cymru yn dweud wrthych, yn erfyn arnoch, 'Os gwelwch yn dda, er mwyn popeth, mae angen inni ddatrys y broblem hon yn awr am fod pobl yn marw ac yn cael niwed, a theuluoedd yn colli anwyliaid, a staff wedi ymlâdd ac yn cael problemau iechyd meddwl oherwydd y sefyllfa yn Betsi,' rwy'n erfyn arnoch i ystyried yn ddiffuant a gofalus.

Gwn eich bod yn ddiffuant yn eich awydd i yrru'r newid hwn yn ei flaen—rwy'n credu hynny o ddifrif a gwn fod eich Dirprwy Weinidog iechyd meddwl eisiau hynny hefyd—ond rwy'n erfyn arnoch. Gwelais ddigon o ddagrau, gwelais ddigon o anwyliaid mewn profedigaeth, gwelais ddigon o adroddiadau gan y crwner yn dweud na ddylai'r peth hwn fod wedi digwydd ac na ddylai'r peth arall fod wedi digwydd, gwelais ddigon o adroddiadau ombwdsmon i fy narbwyllo nad yw'n gweithio. Nid yw'n iawn. Felly, gadewch inni gael yr adolygiad annibynnol o'r strwythurau. Gadewch inni sicrhau ein bod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r cyhoedd a bod y staff yn cael gwybod am y newidiadau y bydd angen eu gwneud, a gadewch inni gael rhaglen mesurau arbennig sy'n gweithio. Gadewch inni gael gwared ar y bobl sy'n gyfrifol am y diwylliant gwaelodol yn y sefydliad, y bobl nad ydynt erioed wedi gadael ac sydd wedi bod o gwmpas drwy gydol yr amser, a gadewch inni gael hyn yn iawn er mwyn y boblogaeth yng ngogledd Cymru a'r etholwyr rwy'n eu gwasanaethu.

19:15

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe fyddaf i'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection, and therefore I will defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Nawr fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr i baratoi ar gyfer y bleidlais yna yn dechnegol.

And we now reach voting time. We will now take a short break to prepare for that vote technically.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:19.

Plenary was suspended at 19:19.

19:25

Ailymgynullodd y Senedd am 19:25, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 19:25, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Cynhelir y bleidlais gyntaf ar eitem 6. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 14, dim yn ymatal, 40 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi'i wrthod. 

That brings us to voting time. The first vote will be on item 6. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.

Eitem 6. Dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 6. Debate on the report of the Special Purpose Committee on Senedd Reform. Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 40, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 15, dim yn ymatal, 39 yn erbyn. Mae gwelliant 2 wedi'i wrthod.

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 39 against. Therefore, amendment 2 is not agreed. 

Eitem 6. Dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 15, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 6. Debate on the report of the Special Purpose Committee on Senedd Reform. Amendment 2, tabled in the name of Darren Millar: For: 15, Against: 39, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Huw Irranca-Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 40, dim yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn. 

I now call for a vote on the motion, tabled in the name of Huw Irranca-Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion is agreed. 

Eitem 6. Dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Cynnig: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 6. Debate on the report of the Special Purpose Committee on Senedd Reform. Motion: For: 40, Against: 14, Abstain: 0

Motion has been agreed

Nesaf, pleidleisiwn ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os caiff y cynnig ei wrthod, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 14, roedd 13 yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod. 

We'll now move to the vote on the Welsh Conservatives' debate. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the motion is not agreed, we will then vote on the amendment tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 14, 13 abstentions, and 27 against. Therefore, the motion is not agreed.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig -Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 27, Ymatal: 13

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7. Welsh Conservatives' Debate - Betsi Cadwaladr University Health Board. Motion without amendment: For: 14, Against: 27, Abstain: 13

Motion has been rejected

Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 27, dim yn ymatal, yn erbyn 27. Fel sy'n ofynnol o dan Reol Sefydlog 6.20, defnyddiaf fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y cynnig. Felly, o blaid 27, dim yn ymatal, a 28 yn erbyn, ac mae'r gwelliant wedi'i wrthod.

I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, and 27 against. As is required under Standing Order 6.20, I exercise my casting vote against the amendment. Therefore, in favour 27, no abstentions, and 28 against. Therefore, the amendment is not agreed. 

19:30

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 27, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Dirprwy Lywydd ei bleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 7. Welsh Conservatives debate. Amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 27, Against: 27, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Deputy Presiding Officer used his casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Amendment has been rejected

Gan nad yw'r Senedd wedi derbyn y cynnig heb ei ddiwygio, nac wedi derbyn y gwelliant ar gyfer y cynnig, caiff y cynnig, felly, ei wrthod. A daw hynny â'r pleidleisio i ben am heddiw.

As the Senedd has not agreed the unamended motion or the amendment proposed to the motion, the motion is therefore not agreed. And that brings voting time to a close for today.

9. Dadl Fer: Materion cudd sy'n effeithio ar bobl fyddar a phobl sy'n dioddef o golled clyw
9. Short Debate: Hidden issues affecting deaf people and those suffering hearing loss

Symudaf yn awr i'r ddadl fer, a galwaf ar Joel James i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo.

We'll move now to the shorts debates, and I call on Joel James to speak to the topic he has chosen.

And if Members are leaving, please do so quietly. Joel.

Ac os oes Aelodau'n gadael, gwnewch hynny'n dawel. Joel.

Thank you, Dirprwy Llywydd, and I'd like to confirm that I've agreed to give my colleagues Altaf Hussain and Russell George a minute each. As many here will know, the subject of deafness and the issues facing the deaf community are very close to my heart, and I wanted to take the opportunity of—

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn gadarnhau fy mod wedi cytuno i roi munud yr un i fy nghyd-Aelodau, Altaf Hussain a Russell George. Fel y gŵyr llawer yma, mae byddardod a'r problemau sy'n wynebu'r gymuned fyddar yn agos iawn at fy nghalon, ac roeddwn am fanteisio ar y cyfle—

Joel, just before you continue, just confirm: Altaf Hussain and Russell George.

Joel, cyn i chi barhau, os gwnewch chi gadarnhau: Altaf Hussain a Russell George.

As many here will know, the subject of deafness and the issues facing the deaf community are very close to my heart. I wanted to take the opportunity of my first short debate to highlight some of these issues. I will cover three main points, namely the effect that hearing loss has within employment, the British Sign Language Act 2022, and the inability of private audiology practitioners to carry out NHS work and the implication this has for waiting lists and the subsequent impact on people's health and well-being. I want to focus on these points because I believe there needs to be a better, more intuitive understanding by the Government of the wider deaf community, particularly of the hidden aspects of hearing loss and how this has a profound effect on people's lives.

In terms of employment, we know that at least 4.4 million working-age people in the UK have hearing loss. We also know that the employment rate for those with hearing loss is much lower compared to people with no long-term health issues or disability, typically 65 per cent and 79 per cent respectively. On average, people with hearing loss are paid at least £2,000 less per year than the general population, meaning that those with hearing loss can expect to earn considerably less over their lifetime, which has a knock-on effect in terms of providing for their families and enjoying the same lifestyle as people with no long-term health issues. A recent survey of those suffering hearing loss by the Royal Association for Deaf People found that those with hearing loss face a tougher working environment, and the majority felt that they had not been given equal opportunities, that they did not feel supported, that they felt excluded from conversations with colleagues, that they were lonely at work, that they had been left out of social events, and that they had experienced bullying or acts of unkindness at work because of their condition. These issues of exclusion and a lack of support play out detrimentally in the long term.

When it came to career progression, the majority—60 per cent—of respondents said they had not been given progression opportunities during their career, with several people citing a lack of deaf role models within work as a key barrier. Unfortunately, there is a sense in the deaf community that despite numerous Government programmes created to remove the effect of disability from the job market, there were still many examples of difficulty accessing the correct type of support, and sometimes accessing any support at all. The most glaring evidence that Government programmes were ineffective was that those who are deaf or have severe hearing loss are still regarded as expensive employees because of the limitation to the roles they can carry out and the additional support that they require.

All of this tells a sad story for people within work who suffer hearing loss, more so because a lot of this is hidden. There are clearly many people who do not feel able to integrate into working life fully, which as we know can be a major factor in people's identity and life fulfilment. The lack of support, provision of reasonable adjustments and, at times, almost total absence of flexibility was a problem for all participants, particularly in manual or skilled jobs, which leaves many feeling that, despite their best efforts, they could not do their job to the best of their ability.

We also have to be aware of another hidden aspect, in that, for those with hearing loss in work, there's a feeling as though the ability for them to stay in work and keep their job is beyond their control, regardless of work performance, and it's ultimately up to those who supervise them in their role. Moreover, there is a feeling that employers regard people who are deaf or have hearing loss as a health and safety burden. For those who had worked for over 10 to 15 years, current health and safety regulations were limiting their work, which is in stark contrast to past working conditions. Quite worryingly, there was a feeling that because of their hearing loss it would be extremely difficult to find employment elsewhere, and they had to accept their current working conditions or face unemployment. Sadly, the plight of unemployed deaf people is even worse. Being unable to use the phone, almost all contact with prospective employers is via written correspondence. Very often, finding a British Sign Language interpreter for interviews can prove challenging.

Fel y gŵyr llawer yma, mae byddardod a'r problemau sy'n wynebu'r gymuned fyddar yn agos iawn at fy nghalon. Roeddwn am achub ar y cyfle yn fy nadl fer gyntaf i dynnu sylw at rai o'r materion hyn. Byddaf yn ymdrin â thri phrif bwynt, sef yr effaith a gaiff colled clyw mewn cyflogaeth, Deddf Iaith Arwyddion Prydain 2022, ac anallu ymarferwyr awdioleg preifat i wneud gwaith GIG a goblygiadau hyn i restrau aros a'r effaith ddilynol ar iechyd a lles pobl. Rwyf am ganolbwyntio ar y pwyntiau hyn oherwydd credaf fod angen i'r Llywodraeth ddeall y gymuned fyddar ehangach yn well ac yn fwy greddfol, yn enwedig yr agweddau cudd ar golli clyw a sut y mae hyn yn cael effaith ddofn ar fywydau pobl.

O ran cyflogaeth, gwyddom fod o leiaf 4.4 miliwn o bobl o oedran gweithio yn y DU â cholled clyw. Gwyddom hefyd fod y gyfradd gyflogaeth ar gyfer y rhai sydd â cholled clyw yn llawer is o'i chymharu â phobl heb unrhyw broblemau iechyd neu anabledd hirdymor, sef 65 y cant a 79 y cant yn y drefn honno. Ar gyfartaledd, telir o leiaf £2,000 yn llai y flwyddyn i bobl sydd â cholled clyw na'r boblogaeth gyffredinol, sy'n golygu y gall rhai sydd â cholled clyw ddisgwyl ennill gryn dipyn yn llai yn ystod eu hoes, sy'n cael effaith ganlyniadol o ran darparu ar gyfer eu teuluoedd a mwynhau'r un ffordd o fyw â phobl heb unrhyw broblemau iechyd hirdymor. Canfu arolwg diweddar o bobl â cholled clyw gan y Gymdeithas Frenhinol i Bobl Fyddar fod y rhai â cholled clyw yn wynebu amgylchedd gwaith caletach, a theimlai'r mwyafrif nad oeddent wedi cael cyfle cyfartal, nad oeddent yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi, eu bod yn teimlo eu bod wedi'u heithrio o sgyrsiau gyda chydweithwyr, eu bod yn unig yn y gwaith, eu bod wedi cael eu gadael allan o ddigwyddiadau cymdeithasol, a'u bod wedi profi bwlio neu angharedigrwydd yn y gwaith oherwydd eu cyflwr. Mae'r materion hyn sy'n ymwneud ag allgáu a diffyg cefnogaeth yn andwyol yn y tymor hir.

Ar gamu ymlaen mewn gyrfa, dywedodd y mwyafrif—60 y cant—o'r ymatebwyr nad oeddent wedi cael cyfleoedd i gamu ymlaen yn eu gyrfa, gyda nifer o bobl yn nodi bod diffyg modelau rôl byddar yn y gwaith yn rhwystr allweddol. Yn anffodus, er gwaethaf nifer o raglenni Llywodraeth a grëwyd i ddileu effaith anabledd o'r farchnad swyddi, ceir ymdeimlad yn y gymuned fyddar fod llawer o enghreifftiau o hyd o anhawster i gael gafael ar y math cywir o gymorth, ac weithiau i gael gafael ar unrhyw gymorth o gwbl. Y dystiolaeth fwyaf amlwg fod rhaglenni'r Llywodraeth yn aneffeithiol oedd bod y rhai sy'n fyddar neu sydd â cholled clyw difrifol yn dal i gael eu hystyried yn weithwyr drud oherwydd y cyfyngiad ar y swyddogaethau y gallant eu cyflawni a'r cymorth ychwanegol sydd ei angen arnynt.

Mae hyn i gyd yn paentio darlun trist i bobl yn y byd gwaith sy'n dioddef o golled clyw, yn fwy felly oherwydd bod llawer o hyn yn gudd. Mae'n amlwg fod yna lawer o bobl nad ydynt yn teimlo eu bod yn gallu integreiddio i fywyd gwaith yn llawn, a gall hynny, fel y gwyddom, fod yn ffactor pwysig yn hunaniaeth a boddhad bywyd pobl. Roedd diffyg cefnogaeth, diffyg darpariaeth o addasiadau rhesymol ac ar adegau, diffyg hyblygrwydd bron yn llwyr, yn broblem i'r holl gyfranogwyr, yn enwedig gweithwyr llaw neu weithwyr crefftus, sy'n golygu bod llawer o bobl yn teimlo, er gwaethaf eu hymdrechion gorau, na allant wneud eu gwaith hyd eithaf eu gallu.

Rhaid inni hefyd fod yn ymwybodol o agwedd gudd arall, sef y teimlad sydd gan rai sydd â cholled clyw mewn gwaith fod y gallu iddynt aros mewn gwaith a chadw eu swydd y tu hwnt i'w rheolaeth, waeth beth fo'u perfformiad gwaith, ac yn y pen draw mai mater i'r rhai sy'n eu goruchwylio yn eu rôl yw hynny. At hynny, ceir teimlad fod cyflogwyr yn ystyried bod pobl sy'n fyddar neu sydd â cholled clyw yn faich o ran iechyd a diogelwch. I'r rhai a oedd wedi gweithio ers dros 10 i 15 mlynedd, roedd y rheoliadau iechyd a diogelwch presennol yn cyfyngu ar eu gwaith, mewn cyferbyniad llwyr ag amodau gwaith y gorffennol. Yn eithaf pryderus, roedd yna deimlad y byddai'n anodd iawn dod o hyd i waith mewn mannau eraill oherwydd eu colled clyw, a bod rhaid iddynt dderbyn eu hamodau gwaith presennol neu wynebu diweithdra. Yn anffodus, mae sefyllfa pobl fyddar ddi-waith hyd yn oed yn waeth. Gan nad ydynt yn gallu defnyddio'r ffôn, mae bron bob cyswllt â darpar gyflogwyr yn digwydd drwy ohebiaeth ysgrifenedig. Yn aml iawn, gall dod o hyd i ddehonglwyr Iaith Arwyddion Prydain ar gyfer cyfweliadau fod yn heriol.

This brings me to my second point, the BSL Act. I, like many others, were very pleased to see that, at the end of April this year, the UK Government's BSL Bill received Royal Assent, passing into law as the British Sign Language Act 2022. For those unfamiliar with the Act, there will now be recognition of British Sign Language as an official language of England, Wales and Scotland. Whilst this is a huge milestone for deaf people, we are not out of the woods in the devolved nations. In England, the law requires the Secretary of State to report on the promotion and facilitation of the use of BSL by ministerial Government departments, and guidance must be issued in relation to BSL, setting out how Government departments and public bodies must meet the needs of deaf people in the UK. Based on those aims, the Act should improve access to interpreters, as well as enhance general awareness, and help develop BSL education. It should also help improve access to employment for deaf people. Because of the devolution settlement, Welsh Government Ministers are not subject to the reporting duty of the Act, and therefore it is entirely on the shoulders of Welsh Government Ministers here whether or not we see this benefit in Wales. I believe, in this instance, the Welsh Government needs to recognise the Act in its entirety, and take on its full reporting duties, and I would hope that all Members here in this Chamber would encourage the Welsh Government to adopt this approach.

In my final point, I want to discuss audiology services in Wales, and the potential role and impact that private audiology practitioners can make. We have an unprecedented need to clear audiology backlogs in Wales. Cardiff and Vale health board has almost 1,500 people waiting for treatment, with over 800 having waited 14 months or more for NHS audiology services. There are a further 5,000 more waiting across Wales for much-needed treatment to hear well again, and these figures have only increased since the pandemic. This particular waiting list is significant. Whilst it can be said that hearing loss is not immediately life threatening, it has a massive impact on the lives of those who are suffering, especially since age-related hearing loss is very common in Wales, with 1 per cent of the population per year of age suffering from it—that means 70 per cent of 70-year-olds and 80 per cent of 80-year olds et cetera.

The impact of age-related hearing loss goes far beyond just not being able to hear well. It leads, tragically, to social isolation, loneliness, mental ill health, dementia, and these conditions then give further rise to other health issues. Waiting more than 14 months for an assessment and hearing aids is no trivial matter if you are 80 years old with increasing cognitive decline. It places you in a highly vulnerable situation, which I have no doubt is truly terrifying for them. There is strong evidence to show that mild hearing loss doubles the risk of developing dementia, moderate hearing loss leads to three times the risk, and severe hearing loss increases the risk five times. Hearing loss is estimated to account for 8 per cent of dementia cases, as well as other long-term health problems. People with hearing loss have, over a 10-year period, a 47 per cent increased rate of hospitalisation because of increased risk for falls and depression. What stands out even further is that, if there is a timely diagnosis, then declining cognitive function can be stopped, so the 14-month waiting list to access audiology services, without a doubt, is harming people.

I questioned the First Minister on this point recently, and though I welcome his response that there needs to a building up of primary care capacity, I believe that this sole approach is short-sighted, not least because it is going to take a considerable amount of time to build up primary care capacity in an NHS that is already overstretched, but also because we have available to us well-established community audiologists that have been proven to be safe, clinically effective, liked by patients, and have been found to deliver good value for money in Ireland, England and elsewhere, and they're available on nearly every high street in Wales. We have to be mindful that we have many patients over the age of 70 who are desperate to access services. They simply cannot wait for the lengthy process of each health board undertaking pilots and recruiting directly into the service, and then having to clear the waiting lists that keep getting longer, which is a situation that I recently experienced as I had just been removed from the out-patient list that I was on because it had grown too long.

What is more absurd with this Government's approach is the fact that they already use private optometrists, pharmacists, dentists and GP practitioners in Wales to help deliver NHS primary care services. So, this Government, without any supporting evidence, is singling out audiology services and denying patients in Wales fast access to this service. Members here may not be aware, but in the most recent audit of audiology services in Wales, which, I might add, was pre COVID-19, all health boards in Wales failed to meet compliance to contact all hearing aid patients every three years to offer a reassessment appointment. All health boards also failed this criteria in 2017. Only five out of nine services met or exceeded the compliance target for each individual standard. So, we already saw, before COVID, patients not getting the audiology services that they deserve, and this situation is only getting worse.

The number of people with hearing loss is increasing. Estimates suggest that, by 2035, about 15.6 million people in the UK will have hearing loss—that's one in five of the population, compared to one in six people presently. By 2030, adult onset hearing loss will be in the top 10 of disease burdens in the UK, above cataracts and diabetes, as measured by disability-adjusted life years. Frustratingly, this Government's attitude to problems with audiology services is bizarre at best and wilfully inflicting harm at worse, especially since there is a ready-made solution in high-street community audiologists. NHS Wales already commissions primary care optometry and health boards commission community eye health services, so why is this Government singling out audiology and not applying the same approach? This, I hope, is a position that the Minister will address. Thank you, Llywydd, and thank you to everyone for taking the time to listen. 

Daw hyn â mi at fy ail bwynt, Deddf BSL. Roeddwn i, fel llawer o rai eraill, yn falch iawn o weld bod Bil BSL Llywodraeth y DU wedi cael Cydsyniad Brenhinol ddiwedd mis Ebrill eleni, gan ddod i rym fel Deddf Iaith Arwyddion Prydain 2022. I'r rhai sy'n anghyfarwydd â'r Ddeddf, ceir cydnabyddiaeth yn awr i Iaith Arwyddion Prydain fel iaith swyddogol yng Nghymru, Lloegr a'r Alban. Er bod hon yn garreg filltir enfawr i bobl fyddar, nid yw'r sefyllfa gystal ag y dylai fod yn y gwledydd datganoledig. Yn Lloegr, mae'r gyfraith yn ei gwneud yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol adrodd ar hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL gan adrannau gweinidogol y Llywodraeth, a rhaid cyhoeddi canllawiau mewn perthynas â BSL, sy'n nodi sut y mae'n rhaid i adrannau'r Llywodraeth a chyrff cyhoeddus ddiwallu anghenion pobl fyddar yn y DU. Yn seiliedig ar y nodau hynny, dylai'r Ddeddf wella mynediad at ddehonglwyr, yn ogystal â gwella ymwybyddiaeth gyffredinol, a helpu i ddatblygu addysg BSL. Dylai hefyd helpu i wella mynediad at gyflogaeth i bobl fyddar. Oherwydd y setliad datganoli, nid yw Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn ddarostyngedig i ddyletswydd adrodd y Ddeddf, ac felly mater i Weinidogion Llywodraeth Cymru yma yn gyfan gwbl yw i ba raddau y gwelwn y budd hwn yng Nghymru. Yn hyn o beth, credaf fod angen i Lywodraeth Cymru gydnabod y Ddeddf yn ei chyfanrwydd, a chyflawni ei dyletswyddau adrodd llawn, a byddwn yn gobeithio y byddai pob Aelod yma yn y Siambr yn annog Llywodraeth Cymru i fabwysiadu'r ymagwedd hon.

Yn fy mhwynt olaf, rwyf am drafod gwasanaethau awdioleg yng Nghymru, a'r rôl a'r effaith bosibl y gall ymarferwyr awdioleg preifat eu cael. Ceir angen digynsail i glirio ôl-groniadau awdioleg yng Nghymru. Mae gan fwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro bron i 1,500 o bobl yn aros am driniaeth, gyda dros 800 wedi aros 14 mis neu fwy am wasanaethau awdioleg y GIG. Mae 5,000 yn rhagor yn aros ledled Cymru am driniaeth fawr ei hangen i allu clywed yn dda eto, ac mae'r ffigurau hyn wedi cynyddu ers y pandemig. Mae'r rhestr aros benodol hon yn arwyddocaol. Er y gellir dweud nad yw colled clyw yn bygwth bywyd yn uniongyrchol, mae'n cael effaith enfawr ar fywydau'r rhai sy'n dioddef, yn enwedig gan fod colled clyw sy'n gysylltiedig ag oedran yn gyffredin iawn yng Nghymru, gydag 1 y cant o'r boblogaeth am bob blwyddyn o oedran yn dioddef—hynny yw, 70 y cant o bobl 70 oed ac 80 y cant o bobl 80 oed ac ati.

Mae effaith colli clyw sy'n gysylltiedig ag oedran yn mynd ymhell y tu hwnt i fethu clywed yn dda. Mae'n arwain, yn drasig, at ynysu cymdeithasol, unigrwydd, salwch meddwl, dementia, ac mae'r cyflyrau hyn wedyn yn arwain at broblemau iechyd eraill. Nid yw aros mwy na 14 mis am asesiad a chymhorthion clyw yn fater dibwys os ydych yn 80 oed gyda dirywiad gwybyddol cynyddol. Mae'n eich rhoi mewn sefyllfa fregus iawn, ac mae'n siŵr fod hynny'n wirioneddol frawychus iddynt. Ceir tystiolaeth gref i ddangos bod nam bach ar y clyw yn dyblu'r risg o ddatblygu dementia, mae colled clyw cymedrol yn arwain at dair gwaith y risg, a cholled clyw difrifol yn cynyddu'r risg bum gwaith. Amcangyfrifir mai colled clyw sydd i gyfrif am 8 y cant o achosion o ddementia, yn ogystal â phroblemau iechyd hirdymor eraill. Dros gyfnod o 10 mlynedd, mae gan bobl sydd â cholled clyw risg 47 y cant yn uwch o orfod mynd i'r ysbyty oherwydd y risg uwch o gwympiadau ac iselder. Yr hyn sy'n sefyll allan ymhellach yw y gellir atal gweithrediad gwybyddol rhag dirywio os ceir diagnosis amserol felly mae'r rhestr aros 14 mis i gael mynediad at wasanaethau awdioleg yn niweidio pobl, heb amheuaeth.

Holais y Prif Weinidog am y pwynt hwn yn ddiweddar, ac er fy mod yn croesawu ei ymateb fod angen cynyddu capasiti gofal sylfaenol, credaf fod y dull un llwybr hwn yn un cibddall, yn anad dim am ei bod yn mynd i gymryd cryn dipyn o amser i gynyddu capasiti gofal sylfaenol mewn GIG sydd eisoes dan bwysau, ond hefyd am fod awdiolegwyr cymunedol sefydledig ar gael i ni, awdiolegwyr y mae cleifion yn eu hoffi ac y profwyd eu bod yn ddiogel, yn glinigol effeithiol, ac y canfuwyd eu bod yn darparu gwerth da am arian yn Iwerddon, Lloegr ac mewn mannau eraill, ac maent ar gael ar bron bob stryd fawr yng Nghymru. Rhaid inni gofio bod gennym lawer o gleifion dros 70 oed sy'n awyddus iawn i gael mynediad at wasanaethau. Ni allant aros am y broses hir o gael pob bwrdd iechyd i gyflawni cynlluniau peilot a recriwtio'n uniongyrchol i'r gwasanaeth, ac yna gorfod clirio'r rhestrau aros sy'n dal i dyfu, sy'n sefyllfa a brofais yn ddiweddar gan fy mod newydd gael fy symud oddi ar y rhestr cleifion allanol yr oeddwn arni am ei bod wedi tyfu'n rhy hir.

Yr hyn sy'n fwy hurt ynghylch dull o weithredu'r Llywodraeth hon yw'r ffaith eu bod eisoes yn defnyddio optometryddion preifat, fferyllwyr, deintyddion a meddygon teulu yng Nghymru i helpu i ddarparu gwasanaethau gofal sylfaenol y GIG. Felly, mae'r Llywodraeth hon, heb unrhyw dystiolaeth ategol, yn trin gwasanaethau awdioleg yn wahanol ac yn gwrthod mynediad cyflym i gleifion yng Nghymru at y gwasanaeth hwn. Efallai nad yw'r Aelodau yma'n ymwybodol, ond yn yr archwiliad diweddaraf o wasanaethau awdioleg yng Nghymru, a gynhaliwyd, efallai y dylwn ychwanegu, cyn COVID-19, methodd pob bwrdd iechyd yng Nghymru gydymffurfio â'r gofyniad i gysylltu â phob claf cymorth clyw bob tair blynedd i gynnig apwyntiad ailasesu. Methodd pob bwrdd iechyd y meini prawf hyn yn 2017 hefyd. Dim ond pump o naw gwasanaeth a gyrhaeddodd neu a ragorodd ar y targed cydymffurfio ar gyfer pob safon unigol. Felly, cyn COVID, roeddem eisoes yn gweld nad oedd cleifion yn cael y gwasanaethau awdioleg y maent yn eu haeddu, ac mae'r sefyllfa hon yn gwaethygu.

Mae nifer y bobl sydd â cholled clyw yn cynyddu. Mae amcangyfrifon yn awgrymu y bydd tua 15.6 miliwn o bobl yn y DU â cholled clyw erbyn 2035—mae hynny'n un o bob pump o'r boblogaeth, o'i gymharu ag un o bob chwech o bobl ar hyn o bryd. Erbyn 2030, bydd colled clyw ymhlith oedolion yn un o'r 10 clefyd uchaf yn y DU, yn uwch na chataractau a diabetes, fel y'i mesurir yn ôl blynyddoedd bywyd a addaswyd o achos anabledd. Yn rhwystredig, mae agwedd y Llywodraeth hon at broblemau gyda gwasanaethau awdioleg yn rhyfedd ar y gorau ac yn achosi niwed bwriadol ar ei waethaf, yn enwedig am fod ateb parod ar gael ar ffurf awdiolegwyr cymunedol ar y stryd fawr. Mae GIG Cymru eisoes yn comisiynu optometreg gofal sylfaenol ac mae byrddau iechyd yn comisiynu gwasanaethau cymunedol ar gyfer iechyd llygaid, felly pam y mae'r Llywodraeth hon yn trin awdioleg yn wahanol ac nad yw'n mabwysiadu'r un dull o weithredu? Rwy'n gobeithio bod hwn yn safbwynt y bydd y Gweinidog yn rhoi sylw iddo. Diolch, Lywydd, a diolch i bawb am roi o'ch amser i wrando. 

19:40

Thank you, Joel, for this debate and for giving me a minute—I may take more. In many cases, people with hearing loss are forced to wait significantly longer for an appointment with their GP. Many GP surgeries can't offer same-day appointments because they lack staff who are trained interpreters or can use sign language. Patients could wait two weeks or more as they wait for an interpreter to be arranged. This is a significant time for a vulnerable person who needs to see their doctor. At a cross-party group, a person with hearing loss described how they were cut off during a 111 call, as it took so long to find someone who could communicate with them over the phone. If this was a 999 call, this could have been catastrophic. Regulations need to be tightened by the Welsh Government for over-the-counter hearing aids, as users could experience further isolation and hearing loss due to overamplification. The Welsh Government needs to invest in hearing loss services so that all people receive equal treatment. Ultimately, this could save lives. Thank you.

Diolch am y ddadl hon, Joel, ac am roi munud i mi—efallai y cymeraf fwy. Mewn llawer o achosion, mae pobl sydd â cholled clyw yn gorfod aros llawer mwy am apwyntiad gyda'u meddyg teulu. Mae llawer o feddygfeydd meddygon teulu yn methu cynnig apwyntiadau ar yr un diwrnod am nad oes ganddynt staff sy'n ddehonglwyr hyfforddedig neu sy'n gallu defnyddio iaith arwyddion. Gallai cleifion aros pythefnos neu fwy wrth iddynt aros i ddehonglwr gael ei drefnu. Mae hwn yn gyfnod hir i rywun agored i niwed sydd angen gweld ei feddyg. Mewn grŵp trawsbleidiol, disgrifiodd unigolyn â cholled clyw sut y cawsant eu torri i ffwrdd yn ystod galwad 111, am ei bod wedi cymryd cymaint o amser i ddod o hyd i rywun a allai gyfathrebu â hwy dros y ffôn. Pe bai hon yn alwad 999, gallai hynny fod wedi bod yn drychinebus. Mae angen i Lywodraeth Cymru dynhau rheoliadau ar gyfer cymhorthion clyw dros y cownter, gan y gallai defnyddwyr gael eu hynysu ymhellach a cholli mwy o'u clyw o ganlyniad i chwyddo'r sain yn ormodol. Mae angen i Lywodraeth Cymru fuddsoddi mewn gwasanaethau colled clyw fel bod pawb yn cael triniaeth gyfartal. Yn y pen draw, gallai hyn achub bywydau. Diolch.

Can I thank my colleague Joel James for his contribution and for giving me a moment of his time as well? In Wales, hearing loss services are exclusively provided by NHS hospital-based services. We also know that there is a huge unacceptable level of waiting times for some patients, forcing patients to either go private, or if they can't afford it, to suffer or not know where to turn to. When I go for my appointment for an eyesight test, I also get offered a hearing test, as well, at Specsavers in Newtown. They offer a hearing test and also—[Interruption.] A two-for-one—absolutely. But my colleague Joel James has pointed this out and I would put to you, Minister, that there's an opportunity here to save the NHS money, to improve access to services and also to take the pressure off the NHS, and that is by commissioning existing providers of community services in Wales to provide NHS services using a model based on existing primary care optometry in Wales. Optometrists play a huge role, of course, in reducing the burden upon GP primary care services and the NHS as a whole in Wales, so I would ask the Minister to consider this as a similar model for NHS hearing loss services in Wales.

A gaf fi ddiolch i fy nghyd-Aelod, Joel James, am ei gyfraniad ac am roi eiliad o'i amser i minnau hefyd? Yng Nghymru, gwasanaethau'r GIG mewn ysbytai yn unig sy'n darparu gwasanaethau colled clyw. Gwyddom hefyd fod lefel amseroedd aros i rai cleifion yn annerbyniol o faith, gan orfodi cleifion naill ai i fynd yn breifat, neu os na allant ei fforddio, i ddioddef neu fethu gwybod lle i droi. Pan fyddaf yn mynd am fy apwyntiad i gael prawf golwg, rwyf hefyd yn cael cynnig prawf clyw, yn Specsavers yn y Drenewydd. Maent yn cynnig prawf clyw a hefyd—[Torri ar draws.] Dau am bris un—yn hollol. Ond mae fy nghyd-Aelod, Joel James, wedi tynnu sylw at hyn a hoffwn ddweud wrthych, Weinidog, fod cyfle yma i arbed arian i'r GIG, i wella mynediad at wasanaethau a hefyd i dynnu'r pwysau oddi ar y GIG, a hynny drwy gomisiynu darparwyr gwasanaethau cymunedol presennol yng Nghymru i ddarparu gwasanaethau'r GIG gan ddefnyddio model sy'n seiliedig ar optometreg gofal sylfaenol presennol yng Nghymru. Mae optometryddion yn chwarae rhan enfawr wrth gwrs, yn lleihau'r baich ar wasanaethau gofal sylfaenol meddygon teulu a'r GIG yn ei gyfanrwydd yng Nghymru, felly gofynnaf i'r Gweinidog ystyried hyn fel model tebyg ar gyfer gwasanaethau colled clyw y GIG yng Nghymru.

Galwaf yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Eluned Morgan.

I call on the Minister for Health and Social Services to reply to the debate—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. I would like to pay tribute to Joel for bringing this matter to the attention of the Senedd. I also want to pay tribute to the Tory group, because it's so lovely the way you all support each other in these short debates. It's a real example to the rest of us, so well done, you. You'll be pleased to hear that my 15-page speech has now been cut down to five. [Laughter.]

The Welsh Government's programme for government set out the actions we'll pursue over this Senedd term to ensure that nobody's left behind through a shared commitment to ensure that everyone reaches their potential. And that includes, of course, people who are deaf or living with hearing impairments. The Welsh Government recognises being deaf or having a hearing impairment can sometimes negatively impact levels of communications, as has been set out by Joel. This may leave people feeling isolated, detached from the world around them and feeling depressed. Everyday barriers in respect of public services, transport, health, social care, entertainment and leisure may hold them back. Early intervention and diagnosis is absolutely paramount for health and the well-being of these individuals.

Wales is actually a leader in the development and provision of hearing healthcare, through our hearing plan, 'Framework of Action for Wales, 2017-2020: integrated framework of care and support for people who are D/deaf or living with hearing loss'. It is a first for the UK, and our framework for action outlines the service redesign required to meet the needs of the current and future Welsh population. The framework for action has been extended to 2023, in recognition of the remaining challenges of the work still to do, to ensure that we do everything we can to prevent ear problems. This includes ensuring people are diagnosed and treated in a timely manner and receive the ongoing care and communication support that they need.

People who are deaf or are living with unmanaged hearing impairment or diagnosed with hearing loss and dementia, or mental health problems, are more likely to need care and support if they are to reach their full employment, education and social potential. The framework for action aims to follow the life course from newborn screening and children to adults and older people, to ensure that appropriate services are developed and individuals are signposted to those services when they're needed.

In the time I have today, I can't do justice to the range of policies under way to address hidden issues affecting deaf people and those living with hearing impairment, but I will just highlight a few little areas of activity. I would like to say that I will look into the opportunities to see if there is any opportunity for us to work with the private sector to expand and to speed up the process. Hearing loss can't be cured, but its negative effects can be mitigated through hearing aids and equipment and support from multi-agency professionals. In April, I published our programme for transforming and modernising planned hospital care and reducing waiting lists. Importantly, the plan signals the transformation of community-based services to offer different options designed to support individuals. This will remain our key way of addressing the issue.

It's really great that the UK has recognised BSL. Of course, that's following the example that we set back in 2004, when we formally recognised BSL as a language in its own right. The Welsh Government recognises the importance of accessible communications, and we were the first Government in the UK to ensure our COVID-19 press conferences included the presence of a BSL interpreter.

Diolch yn fawr. Hoffwn dalu teyrnged i Joel am ddod â'r mater hwn i sylw'r Senedd. Rwyf hefyd am dalu teyrnged i grŵp y Torïaid, oherwydd mae'n hyfryd gweld y ffordd y mae pawb ohonoch yn cefnogi eich gilydd yn y dadleuon byr hyn. Mae'n esiampl go iawn i'r gweddill ohonom, felly da iawn chi. Fe fyddwch yn falch o glywed bod fy araith 15 tudalen bellach wedi'i thorri i bump. [Chwerthin.]

Mae rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn nodi'r camau y byddwn yn eu cymryd dros dymor y Senedd hon i sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl drwy ymrwymiad a rennir i sicrhau bod pawb yn cyrraedd eu potensial. Ac mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, pobl fyddar neu sy'n byw gyda nam ar eu clyw. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod y gall bod yn fyddar neu fod â nam ar y clyw effeithio'n negyddol ar lefelau cyfathrebu weithiau, fel y nododd Joel. Gall hyn olygu bod pobl yn teimlo'n ynysig, wedi eu gwahanu oddi wrth y byd o'u cwmpas ac yn teimlo'n isel eu hysbryd. Gall rhwystrau bob dydd o ran gwasanaethau cyhoeddus, trafnidiaeth, iechyd, gofal cymdeithasol, adloniant a hamdden eu dal yn ôl. Mae ymyrraeth a diagnosis cynnar yn hollbwysig i iechyd a lles yr unigolion hyn.

Mae Cymru yn arwain y ffordd ar ddatblygu a darparu gofal iechyd clyw, drwy ein cynllun clyw, 'Fframwaith Gweithredu ar gyfer Cymru, 2017-2020: fframwaith gofal a chymorth integredig i bobl sy'n F/fyddar neu sy'n byw â cholled clyw'. Dyma'r cyntaf yn y DU, ac mae ein fframwaith gweithredu yn amlinellu'r ailgynllunio gwasanaethau sydd ei angen i ddiwallu anghenion poblogaeth Cymru ar hyn o bryd ac yn y dyfodol. Mae'r fframwaith gweithredu wedi'i ymestyn hyd at 2023, i gydnabod yr heriau sy'n parhau gyda'r gwaith sydd eto i'w wneud, er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i atal problemau clust. Mae hyn yn cynnwys sicrhau bod pobl yn cael eu diagnosis a'u trin yn brydlon a'u bod yn cael y gofal a'r cymorth cyfathrebu parhaus sydd ei angen arnynt.

Mae pobl sy'n fyddar neu sy'n byw gyda nam ar eu clyw heb ei reoli neu heb gael diagnosis o golled clyw a dementia, neu broblemau iechyd meddwl, yn fwy tebygol o fod angen gofal a chymorth os ydynt yn mynd i gyrraedd eu potensial llawn o ran cyflogaeth ac addysg, ac yn gymdeithasol. Nod y fframwaith gweithredu yw dilyn cwrs bywyd o sgrinio babanod newydd-anedig a phlant i oedolion a phobl hŷn, er mwyn sicrhau bod gwasanaethau priodol yn cael eu datblygu a bod unigolion yn cael eu cyfeirio at y gwasanaethau hynny pan fo'u hangen.

Yn yr amser sydd gennyf heddiw, ni allaf wneud cyfiawnder â'r ystod o bolisïau sydd ar y gweill i fynd i'r afael â materion cudd sy'n effeithio ar bobl fyddar a'r rhai sy'n byw gyda nam ar eu clyw, ond tynnaf sylw at ambell faes gweithgarwch. Hoffwn ddweud y byddaf yn ymchwilio i'r cyfleoedd i weld a oes unrhyw gyfle inni weithio gyda'r sector preifat i ehangu a chyflymu'r broses. Ni ellir gwella colled clyw, ond gellir lliniaru ei effeithiau negyddol drwy gymhorthion clyw ac offer a chymorth gan weithwyr proffesiynol amlasiantaethol. Ym mis Ebrill, cyhoeddais ein rhaglen ar gyfer trawsnewid a moderneiddio gofal ysbyty wedi'i gynllunio a lleihau rhestrau aros. Yn bwysig, mae'r cynllun yn dangos sut i drawsnewid gwasanaethau yn y gymuned i gynnig gwahanol opsiynau a luniwyd i gefnogi unigolion. Dyma fydd ein ffordd allweddol o fynd i'r afael â'r mater o hyd.

Mae'n wych fod y DU wedi cydnabod BSL. Wrth gwrs, mae hynny'n dilyn yr enghraifft a osodwyd gennym yn ôl yn 2004, pan wnaethom gydnabod BSL yn ffurfiol fel iaith ynddi'i hun. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd cyfathrebu hygyrch, a ni oedd y Llywodraeth gyntaf yn y DU i sicrhau bod ein cynadleddau i'r wasg COVID-19 yn cynnwys presenoldeb dehonglwr BSL.

Mae safonau Cymru gyfan yn rhoi arweiniad i staff y gwasanaeth iechyd ar sut i sicrhau bod anghenion cleifion am gymorth o ran gwybodaeth a chyfathrebu yn cael eu diwallu, ac mae hynny'n cynnwys BSL. Mae disgwyl i bob bwrdd iechyd ac ymddiriedolaeth roi trefniadau ar waith i gyflawni'r safonau er mwyn sicrhau bod yr holl wasanaethau ar gael yn hygyrch, gan gynnwys ar gyfer y gymuned fyddar.

Byddwch yn cofio fis Rhagfyr diwethaf, yn ystod yr wythnos pan oedden ni yn nodi Diwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau, fod Jane Hutt, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, wedi gwneud datganiad yn y Senedd, yn tynnu sylw at y ffordd mae'r pandemig COVID wedi cael effaith wael iawn ar bobl anabl. Roedd y diffyg cydraddoldeb sy'n bodoli'n barod wedi cyfrannu at hynny, a chafodd y diffyg cydraddoldeb hwnnw ei ddwysáu yn ystod y pandemig. Roedd yr adroddiad 'Drws ar Glo' yn canolbwyntio ar yr annhegwch amlwg mae pobl anabl yn ei wynebu, ac yn tynnu sylw at y rhwystrau i bobl fyddar, sydd wedi ysgogi Llywodraeth Cymru i sefydlu tasglu hawliau anabledd.

I gloi, dwi'n credu y gallwn fod yn gytûn bod ystod eang o weithgaredd ar y gweill i fynd i'r afael â'r materion cudd sy'n effeithio ar bobl fyddar, a'r rhai sy'n byw gyda cholli clyw. Er hynny, mae mwy i ddod, a byddaf yn parhau i groesawu atebion arloesol pellach i gefnogi'r dinasyddion hyn yng Nghymru. Diolch yn fawr.

All-Wales standards give guidance to health service staff on how to ensure that patients' needs for support and communications are met, and that includes BSL. Every health board and every trust is expected to put arrangements in place to deliver the standards in order to ensure that all services are available and are accessible, including for those experiencing hearing loss.

If you remember in December of last year, when we marked International Day of Persons with Disabilities, Jane Hutt, the Minister for Social Justice, had made a statement in the Senedd, highlighting the way the COVID pandemic has had a very negative impact on disabled people. The lack of equality, which already existed, had contributed to that, and that lack of equality was intensified during the pandemic. The 'Locked Out' report focused on the clear unfairness faced by disabled people and highlighted the barriers for those experiencing hearing loss, and this has encouraged the Welsh Government to establish a disability rights task force.

To conclude, I think we can be agreed that a broad range of activities are in place in order to tackle the hidden issues impacting those experiencing hearing loss. However, there is more to come, and I will continue to welcome innovative solutions to support these citizens in Wales. Thank you.

19:50

Diolch, Weinidog, a diolch, bawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you, Minister, and thank you, all. That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:50.

The meeting ended at 19:50.