Y Cyfarfod Llawn

Plenary

16/06/2021

Mae hon yn fersiwn ddrafft o’r Cofnod sy’n cynnwys yr iaith a lefarwyd a’r cyfieithiad ar y pryd. 

This is a draft version of the Record that includes the floor language and the simultaneous interpretation. 

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 12:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 12:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn inni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau: cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill ar gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw—y rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y cyfarfod yn berthnasol i'r cyfarfod yma ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag yr ydyn nhw i'r Aelodau sydd yma drwy gyswllt fideo. 

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points: this meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd
1. Questions to the Minister for Climate Change

Dyma ni, felly, yr eitem gyntaf, cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Tom Giffard.

That takes us to our first item, questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Tom Giffard.

Datblygiadau Tai
Housing Developments

1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith cynlluniau awdurdodau lleol ar gyfer datblygiadau tai yng Nghymru? OQ56606

1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of local authorities' plans for housing developments in Wales? OQ56606

The scale and location of new housing is a matter for local planning authorities to determine as part of their local development plan, reflecting the issues they have identified in line with the requirements of national planning policy and 'Future Wales'.

Mater i awdurdodau cynllunio lleol fel rhan o'u cynllun datblygu lleol yw pennu faint o dai newydd sy’n cael eu hadeiladu ac ymhle, gan adlewyrchu'r materion y maent wedi'u nodi yn unol â gofynion y polisi cynllunio cenedlaethol a 'Cymru’r Dyfodol'.

Diolch. Can I thank the Minister for her answer and congratulate her on her appointment? Because of the movement of housing and planning into the climate change portfolio, I therefore assume that this will see greater protection for green spaces and our natural environment when it comes to planning policy. But, as councils work through their local development plans across Wales, I note that many proposals—. There are many proposals for some significant builds on green spaces, some of which are well used and treasured in our communities. But I also note the Welsh Government have new housing targets you hope to meet as well. So, therefore, can I ask about the Welsh Government's priorities and the threshold for intervention in these areas? So, where these two aims conflict, will you prioritise house-building projects to the detriment of our green spaces or use the powers at your disposal to prevent such projects and protect our natural environment?

Diolch. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb a'i llongyfarch ar ei phenodiad? Gan fod tai a chynllunio wedi symud i mewn i'r portffolio newid hinsawdd, rwy’n cymryd felly y bydd hyn yn arwain at ddiogelu mannau gwyrdd a'n hamgylchedd naturiol yn well mewn polisi cynllunio. Ond wrth i gynghorau weithio drwy eu cynlluniau datblygu lleol ledled Cymru, nodaf fod llawer o gynigion—. Ceir llawer o gynigion ar gyfer gwaith adeiladu sylweddol mewn mannau gwyrdd, er bod rhai ohonynt yn cael eu defnyddio a'u trysori yn ein cymunedau. Ond nodaf hefyd fod gan Lywodraeth Cymru dargedau tai newydd rydych yn gobeithio eu cyflawni. Felly, a gaf fi ofyn am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru a'r trothwy ar gyfer ymyrryd yn y meysydd hyn? Felly, lle mae'r ddau amcan yn gwrthdaro, a fyddwch yn blaenoriaethu prosiectau adeiladu tai ar draul ein mannau gwyrdd neu’n defnyddio'r pwerau sydd gennych i atal prosiectau o'r fath a gwarchod ein hamgylchedd naturiol?

So, I'm very committed to a plan-led approach to development across Wales. Maintaining an up-to-date LDP is essential to deliver certainty in the decision making and the delivery of homes, jobs and infrastructure for local communities. An adopted plan well-consulted on means that local planning authorities and communities can positively steer and influence the future, and that's exactly the point of the plan, to answer the question that Tom Giffard asked me. And can I also welcome him to the Senedd? I haven't actually spoken to you directly yet, Tom, but congratulations on your election too.

Bridgend County Borough Council, for example, has decided to maintain an up-to-date LDP for its area, and they commenced a revision of the adopted LDP in June 2018. We are encouraging councils across Wales to ensure that their LDP is up to date in order for them to be able to take full account of the new 'Planning Policy Wales' and 'Future Wales: the national plan 2040', which this Senedd passed in the last Senedd, just towards the beginning of this year. Those will give councils the right tools to be able to construct their local development plan in such a way that they protect the spaces that their local communities wish to protect and also bring forward the right kinds of land with the right kinds of development to make sure that we have sustainable housing and, indeed, other infrastructure projects in the future. The LDP process is, of course, transparent and involves an enormous degree of public engagement with local communities, developers and other key stakeholders, including our community councils, to ensure that all the aspirations  and concerns are considered and taken into account when the plan is presented.

Rwy'n ymrwymedig iawn i ddull datblygu wedi'i arwain gan gynllun ledled Cymru. Mae cynnal CDLl cyfredol yn hanfodol er mwyn cael sicrwydd wrth wneud penderfyniadau a darparu cartrefi, swyddi a seilwaith ar gyfer cymunedau lleol. Mae cynllun mabwysiedig yr ymgynghorwyd arno’n drylwyr yn golygu y gall awdurdodau cynllunio a chymunedau lleol lywio a dylanwadu’n gadarnhaol ar y dyfodol, a dyna union bwynt y cynllun, i ateb y cwestiwn a ofynnodd Tom Giffard i mi. Ac a gaf fi ei groesawu i'r Senedd hefyd? Nid wyf wedi siarad â chi'n uniongyrchol eto, Tom, ond llongyfarchiadau ar gael eich ethol hefyd.

Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft, wedi penderfynu cynnal CDLl cyfredol ar gyfer eu hardal, ac aethant ati i adolygu'r CDLl mabwysiedig ym mis Mehefin 2018. Rydym yn annog cynghorau ledled Cymru i sicrhau bod eu CDLl yn gyfredol fel y gallant ystyried 'Polisi Cynllunio Cymru' newydd a 'Cymru’r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040' a basiwyd gan y Senedd hon yn y Senedd ddiwethaf yn gynnar eleni. Bydd y rheini’n rhoi’r offer cywir i gynghorau allu llunio eu cynllun datblygu lleol yn y fath fodd fel eu bod yn gwarchod y lleoedd y mae eu cymunedau lleol yn dymuno eu diogelu a hefyd yn cyflwyno’r mathau cywir o dir gyda’r mathau cywir o ddatblygiadau i sicrhau bod gennym dai cynaliadwy, a phrosiectau seilwaith eraill yn wir, yn y dyfodol. Mae proses y CDLlau, wrth gwrs, yn dryloyw ac mae'n cynnwys cryn dipyn o ymgysylltiad cyhoeddus â chymunedau lleol, datblygwyr a rhanddeiliaid allweddol eraill, gan gynnwys ein cynghorau cymuned, i sicrhau bod yr holl ddyheadau a phryderon yn cael eu hystyried pan gaiff y cynllun ei gyflwyno.

Llongyfarchiadau i chi, Weinidog, ar eich apwyntiad, ac i'r is-Weinidog—Dirprwy Weinidog, dylwn i ddweud—ar yr apwyntiad hefyd.

Un o'r pethau roedd yn rhaid i awdurdodau lleol eu cynnwys fel ystyriaeth graidd wrth ddatblygu'r cynlluniau datblygu lleol oedd rhagamcanion twf poblogaeth y Llywodraeth. Mae pob un o'r cynlluniau datblygu, felly, yn seiliedig ar y data yma, gan adlewyrchu y rhagamcanion hynny. Ers hynny, mae wedi dod yn amlwg fod y rhagamcanion yma yn gwbl anghywir; mewn rhai achosion, mae poblogaethau wedi disgyn yn hytrach na chynyddu. Golyga hyn, felly, fod y cynlluniau datblygu yn fethedig oherwydd eu bod nhw'n seiliedig ar ddata anghywir. Er hynny, mae'r cynlluniau datblygu, er yn seiliedig ar wybodaeth anghywir, yn parhau i fod yn ddogfennau statudol ac mewn grym. Onid yw hi'n bryd derbyn bod y cynlluniau datblygu yma, felly, yn anghywir, ac ailddechrau'r broses yn llwyr? Diolch.

Congratulations on your appointment, Minister, and congratulations to the Deputy Minister, too, on his appointment.

One of the things that local authorities had to include as a core consideration in developing their local development plans was population growth forecasts provided by Government. Each of the LDPs was based on that data, reflecting those forecasts. It's since become apparent that these forecasts were entirely inaccurate; in some cases, populations have fallen rather than increased. This means that the LDPs are deficient because they are based on incorrect data. However, the LDPs, although based on the wrong information, continue to be statutory documents and are in force. Isn't it time to accept that these LDPs are incorrect and to restart the process from the beginning? Thank you.

12:35

Thank you for your congratulations, and welcome, also, to you to the Senedd and to your new role. So, we're encouraging—. As I just said in answer to the first question, we're encouraging local authorities across Wales to do a review of their LDP, depending on the age and extent of it. Many of them have already started that process. We also now have a process in place that allows them to come together in corporate joint committees to put together a strategic development plan for the region. We've already put in place 'Future Wales', so we will have a plan-led system in its entirety, which gels together once those elements are in place. 

Local authorities are required to understand housing availability in the area through what's called a local market housing assessment, and forgive me if you already know this, but that's what they're supposed to do. They form a key part of the local development plan itself. We're currently working with a series of local authority experts to develop and improve the local housing management assessments, including publication of a new tool to support local authorities to produce the assessments. We're going to give guidance, training and ongoing support to the local authorities in order to do that. Local authorities, of course, are in the best position to have a good understanding of their local housing market, and to have a robust LHMA in place to inform the decisions. So, I suppose I'm sort of agreeing with you. We encourage local authorities to ensure their LDP is up to date. We are currently working with them on a new local management housing assessment tool. We expect the local authorities to redo their land-based housing assessments in the light of that new tool, and then, when the strategic development plans are put in place regionally, we expect those plans to reflect that on the ground. So, we will be working very closely with local authorities in order to do that.

There is a slight misunderstanding about the targets in the previous predictions: they were never targets; they were always predictions. That's why we're working on the tool, and I look forward to a good relationship with local authorities across Wales in coming together on an agenda we all agree on, which is to make sure we have the right housing in the right place for the right communities.

Diolch am eich cyfarchion, a chroeso i chithau hefyd i'r Senedd ac i'ch rôl newydd. Felly, rydym yn annog—. Fel y dywedais wrth ateb y cwestiwn cyntaf, rydym yn annog awdurdodau lleol ledled Cymru i gynnal adolygiad o'u CDLl, yn dibynnu ar ei oedran a'i gwmpas. Mae llawer ohonynt eisoes wedi dechrau'r broses honno. Bellach, mae gennym broses ar waith hefyd sy'n caniatáu iddynt ddod at ei gilydd mewn cyd-bwyllgorau corfforaethol i lunio cynllun datblygu strategol ar gyfer y rhanbarth. Rydym eisoes wedi rhoi ‘Cymru’r Dyfodol' ar waith, felly bydd gennym system a arweinir yn gyfan gwbl gan gynlluniau, a fydd yn gweithio’n dda pan fydd yr elfennau hynny'n weithredol.

Mae'n ofynnol i awdurdodau lleol ddeall argaeledd tai yn yr ardal drwy'r hyn a elwir yn asesiad o'r farchnad dai leol, a maddeuwch i mi os ydych yn gwybod hyn yn barod, ond dyna maent i fod i'w wneud. Maent yn rhan allweddol o'r cynllun datblygu lleol ei hun. Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio gyda chyfres o arbenigwyr awdurdod lleol ar ddatblygu a gwella'r asesiadau rheoli tai lleol, gan gynnwys cyhoeddi offeryn newydd i gynorthwyo awdurdodau lleol i gynhyrchu'r asesiadau. Byddwn yn rhoi canllawiau, hyfforddiant a chymorth parhaus i'r awdurdodau lleol allu gwneud hynny. Yr awdurdodau lleol, wrth gwrs, sydd yn y sefyllfa orau i ddeall eu marchnad dai leol yn dda, a sicrhau bod ganddynt asesiad cadarn o'r farchnad dai leol ar waith i lywio'r penderfyniadau. Felly, mae'n debyg fy mod yn cytuno â chi i raddau. Rydym yn annog awdurdodau lleol i sicrhau bod eu CDLl yn gyfredol. Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio gyda hwy ar offeryn newydd i asesu rheolaeth dai leol. Rydym yn disgwyl i'r awdurdodau lleol ail-wneud eu hasesiadau tai yn seiliedig ar y tir yng ngoleuni'r offeryn newydd hwnnw, ac yna, pan fydd y cynlluniau datblygu strategol yn cael eu rhoi ar waith yn rhanbarthol, rydym yn disgwyl i'r cynlluniau adlewyrchu hynny ar lawr gwlad. Felly, byddwn yn gweithio'n agos iawn gyda’r awdurdodau lleol er mwyn gwneud hynny.

Mae rhywfaint o gamddealltwriaeth ynghylch y targedau yn y rhagfynegiadau blaenorol: nid oeddent erioed yn dargedau; rhagfynegiadau oeddent o'r cychwyn. Dyna pam ein bod yn gweithio ar yr offeryn, ac edrychaf ymlaen at berthynas dda â’r awdurdodau lleol ledled Cymru wrth ddod at ein gilydd ar agenda y mae pob un ohonom yn cytuno arni, sef sicrhau bod gennym y tai iawn yn y lle iawn ar gyfer y cymunedau iawn.

In my constituency of Bridgend, I am delighted that we have seen first hand a local authority and Welsh Government working together to protect housing developments and businesses in Porthcawl from the impact of climate change. As part of the coastal risk management programme, Welsh Government and Bridgend County Borough Council have jointly invested £6.4 million on sea defences that will immediately protect more than 500 homes and over 170 business from the risk of flooding. Looking to the future, can the Minister tell us how Welsh Government will continue to work with the local authority to ensure any future housing developments and regeneration in Porthcawl continue to be sustainable and live up to our low-carbon housing goals?

Yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr, rwy'n falch iawn ein bod wedi gweld awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i ddiogelu datblygiadau tai a busnesau ym Mhorthcawl rhag effaith newid hinsawdd. Fel rhan o'r rhaglen rheoli risgiau arfordirol, mae Llywodraeth Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi buddsoddi £6.4 miliwn ar y cyd mewn amddiffynfeydd môr a fydd yn diogelu mwy na 500 o gartrefi a dros 170 o fusnesau ar unwaith rhag perygl llifogydd. Wrth edrych tua’r dyfodol, a all y Gweinidog ddweud wrthym sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r awdurdod lleol i sicrhau bod unrhyw ddatblygiadau tai ac adfywio ym Mhorthcawl yn y dyfodol yn parhau i fod yn gynaliadwy ac yn cyflawni ein nodau ar gyfer tai carbon isel?

Thank you very much for that question, Sarah. It's lovely to actually see you in person here in the Senedd. Yes, Bridgend council have been, as I said, an early adopter of reviewing the LDP process, and sustainable development is very much at the heart of that development plan process. All the development plans must comply with the requirements of the Environment (Wales) Act 2016, and they must contribute to achieving the economic, social, environmental and cultural well-being goals required by the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

So 'Planning Policy Wales' sets out issues to do with climate change. It sets out the principles of sustainable development, air quality, maximising renewable energy generation and the scale and location of new homes, and then LDPs are tested against those policies through a public examination process. So, as I just said in answer to another question, the LHMAs play some part in that as well.

Simultaneously with that, we're also bring forward a review of our building regulations. The new building regulations—the response to our energy efficiency plan was published in March last year—set out a decision to introduce a 37 per cent reduction in carbon emissions for new dwellings across all sectors, not just social housing, compared with the current standards. The new standards will be implemented from 2022, so next year, and will save, we think, homeowners averagely around £180 a year on energy bills. So, they work towards fuel poverty as well as preserving the planet. All new homes will also need to be futureproofed with low-temperature radiators and improved fabric standards to make it easier to retrofit upcoming low-carbon heating systems as they become more available and more widely implementable. The 37 per cent reduction, though, is a stepping stone towards the next change in energy efficiency in building regulations in 2025, matching our carbon targets, where new homes will need to produce a minimum of 75 per cent fewer carbon dioxide emissions than the ones built to the current requirements.

So, you can see that we have an incremental progression to both building the right homes in the right place, so the LDP process reflects that, and also to build them to the standards that future generations deserve and expect, and I'm delighted to say that Bridgend council has been an early adopter of both of those processes.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Sarah. Mae'n hyfryd eich gweld yn y cnawd yma yn y Senedd. Ie, cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, fel y dywedais, oedd un o’r rhai cyntaf i adolygu proses y CDLl, ac mae datblygu cynaliadwy yn ganolog iawn i broses y cynllun datblygu hwnnw. Mae’n rhaid i'r holl gynlluniau datblygu gydymffurfio â gofynion Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, ac mae’n rhaid iddynt gyfrannu at gyflawni'r nodau llesiant diwylliannol, economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol sy'n ofynnol o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.

Felly, mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn nodi materion sy'n ymwneud â newid hinsawdd. Mae'n nodi egwyddorion datblygu cynaliadwy, ansawdd aer, cynhyrchu cymaint â phosibl o ynni adnewyddadwy a faint o gartrefi newydd sy’n cael eu hadeiladu ac ymhle, ac yna caiff y CDLlau eu profi yn erbyn y polisïau hynny drwy broses archwilio gyhoeddus. Felly, fel y dywedais wrth ateb cwestiwn arall, mae'r asesiadau o'r farchnad dai leol yn chwarae rhan yn hynny hefyd.

Ar yr un pryd, rydym hefyd yn cyflwyno adolygiad o'n rheoliadau adeiladu. Mae’r rheoliadau adeiladu newydd—cyhoeddwyd yr ymateb i’n cynllun effeithlonrwydd ynni ym mis Mawrth y llynedd—yn nodi penderfyniad i gyflwyno gostyngiad o 37 y cant mewn allyriadau carbon ar gyfer anheddau newydd ar draws pob sector, nid tai cymdeithasol yn unig, o gymharu â’r safonau cyfredol. Bydd y safonau newydd mewn grym o 2022, felly y flwyddyn nesaf, a chredwn y byddant yn arbed oddeutu £180 y flwyddyn ar gyfartaledd ar filiau ynni i berchnogion tai. Felly, maent yn gweithio tuag at dlodi tanwydd yn ogystal â gwarchod y blaned. Bydd angen i bob cartref newydd gael ei ddiogelu at y dyfodol gyda rheiddiaduron tymheredd isel a gwell safonau ffabrig i'w gwneud yn haws i ôl-osod systemau gwresogi carbon isel yn y dyfodol wrth iddynt ddod yn fwy cyffredin ac yn haws i’w gweithredu. Mae'r gostyngiad o 37 y cant, serch hynny, yn gam tuag at y newid nesaf mewn effeithlonrwydd ynni mewn rheoliadau adeiladu yn 2025, i gyfateb i'n targedau carbon, lle bydd angen i gartrefi newydd gynhyrchu o leiaf 75 y cant yn llai o allyriadau carbon deuocsid na'r rhai a adeiladwyd yn unol â’r gofynion cyfredol.

Felly, gallwch weld ein bod yn gwneud cynnydd cynyddrannol tuag at adeiladu'r cartrefi iawn yn y lle iawn, felly mae proses y CDLlau yn adlewyrchu hynny, a'u hadeiladu hefyd yn unol â’r safonau y mae cenedlaethau'r dyfodol yn eu haeddu ac yn eu disgwyl, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod cyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi mabwysiadu'r ddwy broses honno’n gynnar.

12:40
Polisi Cynllunio
Planning Policy

Thank you very much, Presiding Officer. Congratulations on your re-election, Minister, and also on the appointment.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Llongyfarchiadau ar gael eich ailethol, Weinidog, ac ar eich penodiad.

2. A wnaiff y Gweinidog nodi ymagwedd Llywodraeth Cymru at bolisi cynllunio yng Nghymru? OQ56589

2. Will the Minister set out the Welsh Government’s approach to planning policy in Wales? OQ56589

Thank you very much for those congratulations, and congratulations to you too. The Welsh Government’s approach to planning policy is set out in 'Planning Policy Wales' and in 'Future Wales: the national plan 2040'. Both of those documents seek to promote the sustainable development of places throughout Wales.

Diolch yn fawr iawn am eich cyfarchion, a llongyfarchiadau i chithau hefyd. Mae ymagwedd Llywodraeth Cymru tuag at bolisi cynllunio wedi'i nodi yn 'Polisi Cynllunio Cymru' ac yn 'Cymru’r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040'. Mae'r ddwy ddogfen yn ceisio hyrwyddo datblygu lleoedd yn gynaliadwy ledled Cymru.

Thank you. Minister, for too many decades, our planning system was based on the notion of building as many homes as possible for people to merely occupy, but without considering what people would need to fully live. 'Planning Policy Wales 10' aims to ensure that planning decisions improve the lives of current and future generations, while the concept of placemaking adds social, economic, environmental and cultural value to developments. The future generations commissioner, in her 'Manifesto for the Future' published ahead of the Senedd elections, called for developments of community services to mirror the placemaking approach in the delivery of community-based services. To what extent are public services being challenged by you as to the location of key services, such as the NHS, where more can be done to improve the well-being of people who can access services more easily near where they live? Thank you, Minister.

Diolch. Weinidog, am ormod o ddegawdau, roedd ein system gynllunio’n seiliedig ar y syniad o adeiladu cymaint o gartrefi â phosibl i bobl eu meddiannu'n unig, ond heb ystyried yr hyn y byddai ei angen ar bobl i fyw yn llawn. Nod 'Polisi Cynllunio Cymru 10' yw sicrhau bod penderfyniadau cynllunio yn gwella bywydau cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol, tra bo’r cysyniad o greu lleoedd yn ychwanegu gwerth cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol at ddatblygiadau. Galwodd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, yn ei 'Maniffesto y Dyfodol' a gyhoeddwyd cyn etholiadau'r Senedd, am ddatblygu gwasanaethau cymunedol i adlewyrchu'r dull o greu lleoedd wrth ddarparu gwasanaethau yn y gymuned. I ba raddau rydych yn herio gwasanaethau cyhoeddus mewn perthynas â lleoliad gwasanaethau allweddol, megis y GIG, lle gellir gwneud mwy i wella lles pobl sy'n gallu cael mynediad at wasanaethau’n haws yn agos at eu cartref? Diolch, Weinidog.

Yes, thank you very much. So, it's a development of what I was saying in answer to the previous question. So, national planning policy, as I've already said, places a strong emphasis on placemaking and the steps we need to take to create places that meet everyone's well-being. The national planning policy also ensures that we think about how our places make us both healthier and improve our well-being. I'm very confident that planning policy will help us create the places that COVID has highlighted we need and that provide good-quality housing for all, support local services, shops, jobs and facilities, and reduce the need to travel.

But, of course, we also have a climate emergency, so this comes together very much with the learning that we've had during the pandemic about the importance of place. We need to encourage people to find new ways of working, including some home working or remote hub working, to provide opportunities for active travel in your daily life, to create healthy, accessible green spaces, and they are all supported by both strong local and regional planning that gives the tools and the power to local places to help shape their own future. So, the whole essence of this is very much to put communities at the heart of what they would like their community to look like, and, as I said, to build the right houses in the right places, to build the right infrastructure in the right places, and to make sure that our communities can access the services and support that they need within a reasonable distance of their place of—you know, where they live, so that their community feels like a well-being-of-future-generations community should. Through the suite of documents we've put in place, we are confident that we can achieve the Wales that we would all like to see.

Ie, diolch yn fawr iawn. Felly, mae'n ddatblygiad o'r hyn a ddywedais wrth ateb y cwestiwn blaenorol. Felly, mae'r polisi cynllunio cenedlaethol, fel rwyf wedi dweud eisoes, yn rhoi cryn dipyn o bwyslais ar greu lleoedd a'r camau sy'n rhaid inni eu cymryd i greu lleoedd sy'n diwallu anghenion lles pawb. Mae'r polisi cynllunio cenedlaethol hefyd yn sicrhau ein bod yn meddwl sut y mae ein lleoedd yn ein gwneud yn iachach ac yn gwella ein llesiant. Rwy'n hyderus iawn y bydd y polisi cynllunio yn ein cynorthwyo i greu'r lleoedd y mae COVID wedi dangos bod arnom eu hangen ac sy'n darparu tai o ansawdd da i bawb, yn cefnogi siopau, swyddi, cyfleusterau a gwasanaethau lleol ac yn lleihau'r angen i deithio.

Ond wrth gwrs, mae gennym argyfwng hinsawdd hefyd, felly daw hyn ochr yn ochr â’r gwersi rydym wedi’u dysgu yn ystod y pandemig am bwysigrwydd lle. Mae angen inni annog pobl i ddod o hyd i ffyrdd newydd o weithio, gan gynnwys gweithio gartref neu weithio o bell mewn hybiau, i ddarparu cyfleoedd ar gyfer teithio llesol yn eich bywyd bob dydd, i greu mannau gwyrdd iach, hygyrch, a’u bod yn cael eu cefnogi gan brosesau cynllunio lleol a rhanbarthol cryf sy'n rhoi'r offer a'r grym i leoedd lleol gynorthwyo gyda’r gwaith o lunio eu dyfodol eu hunain. Felly, hanfod hyn yw sicrhau bod cymunedau yn ganolog i sut yr hoffent i'w cymuned fod, ac fel y dywedais, i adeiladu'r tai iawn yn y lleoedd iawn, i adeiladu'r seilwaith iawn yn y lleoedd iawn, ac i sicrhau y gall ein cymunedau gael mynediad at y gwasanaethau a'r cymorth sydd ei angen arnynt o fewn pellter rhesymol i’w—i ble maent yn byw, fel bod eu cymuned yn teimlo fel y dylai cymuned ‘llesiant cenedlaethau'r dyfodol’ deimlo. Drwy'r gyfres o ddogfennau rydym wedi'u cyhoeddi, rydym yn hyderus y gallwn greu’r Gymru yr hoffai pob un ohonom ei gweld.

I was very pleased to see the Minister continue with the responsibility for planning in her new, very important portfolio now, and along with the Deputy Minister; I was pleased to see the establishment of that important ministry.

Minister, for a variety of reasons, it's taking councils longer than they'd hoped to finalise an LDP. This often leaves communities and residents without the planning protections they would want. It is planning by appeal to the inspectorate, with less local influence than if an LDP were agreed. Now, this has left communities like Penyffordd frustrated, and, as you know, I work closely with the Penyffordd Community Council, and they would like to see the voices of residents amplified if an LDP was delayed. Can I ask what consideration has the Welsh Government given to upgrading the status of the place plan to allow its official recognition in the planning process, to allow local communities like Penyffordd official input without relying directly on the inclusion via an LDP?

Roeddwn yn falch iawn o weld y Gweinidog yn parhau gyda’r cyfrifoldeb am gynllunio yn ei phortffolio newydd, a phwysig iawn bellach, ac ochr yn ochr â’r Dirprwy Weinidog; roeddwn yn falch o weld y weinyddiaeth bwysig honno’n cael ei sefydlu.

Weinidog, am amryw o resymau, mae'n cymryd mwy o amser nag yr oeddent wedi'i obeithio i gynghorau gwblhau CDLlau. Mae hyn yn aml yn golygu nad oes gan gymunedau a thrigolion yr amddiffyniadau cynllunio y byddent yn dymuno eu cael. Mae'n gyfystyr â chynllunio drwy apêl i'r arolygiaeth, gyda llai o ddylanwad lleol na phe bai CDLl wedi ei gytuno. Nawr, golyga hyn fod cymunedau fel Pen-y-ffordd yn teimlo’n rhwystredig, ac fel y gwyddoch, rwy'n gweithio'n agos gyda Chyngor Cymuned Pen-y-ffordd, a byddent yn hoffi i leisiau'r preswylwyr fod yn uwch pe bai oedi cyn cyhoeddi CDLl. A gaf fi ofyn pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i uwchraddio statws y cynllun bro fel ei fod yn cael ei gydnabod yn swyddogol yn y broses gynllunio, i roi mewnbwn swyddogol i gymunedau lleol fel Pen-y-ffordd heb ddibynnu'n uniongyrchol ar eu cynnwys drwy CDLl?

Thank you, Jack, and I'm really delighted to be in this portfolio. It was good to work closely with you in the last Senedd, and I'm looking forward to doing that again. It's really nice to see people in person, I have to say.

So, yes, we're very—. Obviously, the first thing to say is we're very keen to make sure that each local authority does have an up-to-date LDP, that it goes through the process efficiently and effectively and it makes sure that that has as wide a community consultation as is necessary, and that the communities feel very strongly that they have had their say in how their communities should be shaped in the LDP process. That's the whole purpose of the process. And as you know, we're also putting the strategic regional plans in place so that the LDP can concentrate on those local issues. And we'll know what the regional infrastructure plans already look like and, of course, the national plan, 'Planning Policy Wales', 'Future Wales', has made some of the choices nationally for us after an extensive consultation process that will allow those processes to take place.

But I'm very interested in making sure that, for each local area, the local area has a say in what its place plan might look like—we don't call them that in Wales. So, it's perfectly possible to put a strategic plan in place that covers a particular area, a subset, if you like, of the LDP. At the moment, the LDP is required for that to have force, but I'm more than happy to explore what we can do in the interim periods. It is a very difficult position where the LDP has been delayed, as it has in your area, and then you're right, we have speculative planning developments and we don't have an LDP with which to put them in context. So, I'm very happy to work with you on that, but I'd be much happier to see the local council sort out its LDP as soon as possible, in the light of the new planning policy document, so that we can actually get the process under way.

Diolch, Jack, ac rwy’n hynod falch o fod yn y portffolio hwn. Roedd yn dda gweithio'n agos gyda chi yn y Senedd ddiwethaf, ac edrychaf ymlaen at wneud hynny eto. Mae'n braf iawn gweld pobl wyneb yn wyneb, mae'n rhaid imi ddweud.

Felly, ydyn, rydym yn—. Yn amlwg, y peth cyntaf i'w ddweud yw ein bod yn awyddus iawn i sicrhau bod gan bob awdurdod lleol CDLl cyfredol, eu bod yn mynd drwy'r broses yn effeithlon ac yn effeithiol ac yn sicrhau bod y broses honno’n cynnwys ymgynghoriad cymunedol mor eang ag sydd angen, a bod y cymunedau'n teimlo'n gryf iawn eu bod wedi cael dweud eu barn ar sut y dylid llunio eu cymunedau ym mhroses y CDLl. Dyna holl ddiben y broses. Ac fel y gwyddoch, rydym hefyd yn rhoi'r cynlluniau rhanbarthol strategol ar waith fel y gall y CDLl ganolbwyntio ar y materion lleol hynny. A byddwn yn gwybod eisoes sut bethau fydd y cynlluniau seilwaith rhanbarthol, ac wrth gwrs, mae'r cynllun cenedlaethol, 'Polisi Cynllunio Cymru', ‘Cymru’r Dyfodol', wedi gwneud rhai o'r dewisiadau yn genedlaethol i ni ar ôl proses ymgynghori helaeth a fydd yn caniatáu i’r prosesau hynny ddigwydd.

Ond rwy’n awyddus iawn i sicrhau, ar gyfer pob ardal leol, fod yr ardal leol yn cael dweud eu barn ynglŷn â sut beth allai cynllun bro fod—nid ydym yn eu galw'n hynny yng Nghymru. Felly, mae'n gwbl bosibl rhoi cynllun strategol ar waith ar gyfer ardal benodol, is-set o'r CDLl os mynnwch. Ar hyn o bryd, mae angen y CDLl er mwyn i hynny fod yn weithredol, ond rwy'n fwy na pharod i archwilio'r hyn y gallwn ei wneud yn y cyfnodau interim. Mae'n sefyllfa anodd iawn lle ceir oedi cyn cyhoeddi'r CDLl, fel y digwyddodd yn eich ardal chi, ac yna rydych yn llygad eich lle, mae gennym ddatblygiadau cynllunio dyfaliadol ac nid oes CDLl gennym i'w rhoi yn eu cyd-destun. Felly, rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi ar hynny, ond byddwn yn llawer hapusach yn gweld y cyngor lleol yn cael trefn ar ei CDLl cyn gynted â phosibl yng ngoleuni’r ddogfen polisi cynllunio newydd er mwyn inni allu rhoi’r broses ar waith.

12:45
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Llywydd. May I take this step to congratulate you, Minister? I've worked with you previously and I look forward to working with you positively as we aim to get a grip on the issues facing our communities.

Now, Llywydd, this Monday marked the fourth anniversary since the tragic death of 72 people at Grenfell Tower. I'm sure that the Minister and, indeed, this Senedd will join with me in expressing our deepest sympathies to all who were affected by this disaster. Now, just after Grenfell, our late, dear colleague Carl Sargeant quite rightly informed this Senedd that we should learn these lessons and act upon them. The Welsh Government, however, has not yet, to date, delivered quickly enough on that determination. Even the cross-party Equality, Local Government and Communities Committee wrote the following earlier this year:

'At times we have been frustrated by the slow progress in responding to some of these critical and urgent issues.'

Only last week, a partner at the law firm Watkins and Gunn threatened to initiate High Court proceedings and to seek a judicial review of Welsh Government handling of financial support to assist those with fire-safety problems in high-rise flats. Legal proceedings have not yet commenced, but the possibility does highlight the desperation many residents feel across Wales.

Now, to be fair, Minister, you have made a clear commitment in the manifesto, and I quote, to

'develop a fire safety fund for existing buildings.'

Diolch, Lywydd. A gaf fi achub ar y cyfle hwn i'ch llongyfarch, Weinidog? Rwyf wedi gweithio gyda chi yn y gorffennol ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi mewn modd cadarnhaol wrth inni geisio mynd i’r afael â’r materion sy'n wynebu ein cymunedau.

Nawr, Lywydd, ddydd Llun roedd hi'n bedair blynedd ers marwolaeth drasig 72 o bobl yn Nhŵr Grenfell. Rwy’n siŵr y bydd y Gweinidog, ac yn wir, y Senedd hon yn ymuno â mi i gydymdeimlo â phawb yr effeithiwyd arnynt gan y trychineb hwn. Nawr, yn fuan ar ôl Grenfell, dywedodd ein diweddar annwyl gyd-Aelod Carl Sargeant yn gwbl briodol wrth y Senedd hon y dylem ddysgu'r gwersi a gweithredu arnynt. Fodd bynnag, hyd yma nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyflawni'r penderfyniad hwnnw'n ddigon cyflym. Fe wnaeth hyd yn oed y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau trawsbleidiol ysgrifennu’r canlynol yn gynharach eleni:

‘Ar adegau, rydym wedi teimlo'n rhwystredig yn sgil yr arafwch i ymateb i rai o’r materion allweddol a phwysig hyn.’

Mor ddiweddar â’r wythnos diwethaf, bygythiodd partner yng nghwmni cyfreithiol Watkins and Gunn ddwyn achos yn yr Uchel Lys a cheisio adolygiad barnwrol o’r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â chymorth ariannol i gynorthwyo'r rheini sy’n wynebu problemau diogelwch tân mewn fflatiau uchel iawn. Nid oes achosion cyfreithiol ar y gweill hyd yma, ond mae'r posibilrwydd yn tynnu sylw at yr anobaith y mae llawer o breswylwyr yn ei deimlo ledled Cymru.

Nawr, a bod yn deg, Weinidog, rydych wedi gwneud ymrwymiad clir yn y maniffesto, ac rwy’n dyfynnu, y byddwch yn

‘datblygu cronfa diogelwch tân ar gyfer adeiladau presennol.'

You do need to ask a question now. I don't think you need to quote the Labour manifesto at the Minister.

Mae angen ichi ofyn cwestiwn yn awr. Ni chredaf fod angen ichi ddyfynnu maniffesto’r Blaid Lafur i’r Gweinidog.

Okay. You said the same on 15 February 2021. So, will you make a clear statement today as to the exact timeline for creating this Welsh fund and exactly how much finance you are going to make available? Diolch.

Iawn. Fe ddywedoch chi yr un peth ar 15 Chwefror 2021. Felly, a wnewch chi roi datganiad clir heddiw ynghylch yr union amserlen ar gyfer creu'r gronfa hon yng Nghymru a faint yn union o gyllid y byddwch yn ei ddarparu? Diolch.

Yes, of course, Janet, and welcome to your new brief as well. But of course, Janet, my heartfelt sympathies go to the victims of the Grenfell fire and, indeed, actually, to all of the people who are living in high-rise buildings who have these issues affecting them. It is absolutely a scandal that the buildings were ever put up with so many faults. However, as I said many times in the previous Senedd, this is incredibly complicated in terms of the way that land law works, the way that property law works, the way that leaseholder law works, the way that the buildings are managed, the way that they're constructed, and so on. And unfortunately, there isn't a one-size-fits-all solution to this. Each building has a set of problems that are unique to it, and it's very difficult, therefore, to put in place an overarching thing that works. 

The UK Government has had some serious difficulty in this area as well. It has put in place a number of funds, but those funds have been less efficient than I think they would have liked, to be charitable. And also they only cover some of the cladding issues, whereas we know that very large numbers of these buildings also have compartmentation issues, escape issues, alarm issues and all sorts of other things wrong with them. So, we are currently looking at a holistic approach to the remediation of buildings, which includes the compartmentation—it's very hard to say—of the buildings, fire alert systems, evacuation systems and fire-suppression systems. So far, we've only had one set of consequentials off the UK Government, despite the very large amounts of money that have been announced. I have received, via MP colleagues, assurances from the Secretary of State that a consequential will be forthcoming, but so far it is not forthcoming and we have absolutely no indication at all as to when and how much that money will be. So, I would very much like your assistance to get the Secretary of State to tell us quite how much money he is thinking will come to us in a consequential, because it's very difficult to plan without that level of detail.

Nevertheless, with the money we already have, we are working hard on putting a scheme together that is likely to be able to assist building owners—I say 'building owners' as a global term, so just to be clear, that's not the technical term, because there are a large number of complexities, but the people involved in owning the building—to understand what's wrong with their building, because that's the first problem, because none of the people who live there are experts in that and actually even just asking people, 'What is wrong with this building?' is a really difficult thing to do. So, we are working really hard to put something together that allows people to get the right result in, 'What's wrong with this building?' and then to be able to assess the right kind of finance to put it right afterwards. But it is fiendishly complicated, and we are not going slowly because we don't want to do it, we're going slowly because we want to get it right.

Gwnaf, wrth gwrs, Janet, a chroeso i'ch briff newydd chithau hefyd. Ond wrth gwrs, Janet, rwy’n cydymdeimlo â holl ddioddefwyr tân Grenfell, ac yn wir, gyda phawb sy'n byw mewn adeiladau uchel iawn y mae’r materion hyn yn effeithio arnynt. Mae'n gwbl warthus fod yr adeiladau wedi cael eu codi gyda chymaint o ddiffygion. Fodd bynnag, fel y dywedais sawl gwaith yn y Senedd flaenorol, mae hyn yn hynod gymhleth o ran y ffordd y mae cyfraith tir yn gweithio, y ffordd y mae cyfraith eiddo’n gweithio, y ffordd y mae cyfraith lesddaliadol yn gweithio, y ffordd y caiff yr adeiladau eu rheoli, y ffordd y cânt eu hadeiladu ac ati. Ac yn anffodus, nid oes un ateb sy’n addas i bawb. Mae gan bob adeilad set o broblemau sy'n unigryw iddo, ac mae'n anodd iawn rhoi rhywbeth trosfwaol ar waith sy'n gweithio.

Mae Llywodraeth y DU wedi cael cryn dipyn o drafferth yn y maes hwn hefyd. Maent wedi agor nifer o gronfeydd, ond mae'r cronfeydd hynny wedi bod yn llai effeithlon nag y tybiaf y byddent wedi’i hoffi, a bod yn garedig. A hefyd, dim ond ar gyfer rhai o'r problemau cladin y gellir eu defnyddio, ond gwyddom fod gan nifer fawr iawn o'r adeiladau hyn broblemau o ran y ffordd y maent yn rhannu'n adrannau, problemau gyda diangfeydd, problemau gyda larymau a phob math o bethau eraill yn bod gyda hwy. Felly, ar hyn o bryd rydym yn ystyried dull cyfannol o unioni adeiladau, sy'n cynnwys y ffordd y mae'r adeiladau'n rhannu'n adrannau, systemau rhybudd tân, systemau gwacáu a systemau llethu tân. Hyd yn hyn, dim ond un set o gyllid canlyniadol a gawsom gan Lywodraeth y DU, er gwaethaf y symiau mawr iawn o arian a gyhoeddwyd. Cefais sicrwydd gan yr Ysgrifennydd Gwladol, drwy gymheiriaid sy'n Aelodau Seneddol, y byddwn yn cael cyllid canlyniadol, ond hyd yn hyn, nid ydym wedi’i gael, ac nid oes unrhyw syniad o gwbl faint o arian a gawn a phryd y byddwn yn ei gael. Felly, hoffwn eich cymorth i sicrhau bod yr Ysgrifennydd Gwladol yn dweud wrthym faint o arian y mae’n credu y byddwn yn ei gael fel cyllid canlyniadol, gan ei bod yn anodd iawn cynllunio heb y manylion hynny.

Serch hynny, gyda'r arian sydd gennym eisoes, rydym yn gweithio'n galed er mwyn rhoi cynllun at ei gilydd sy'n debygol o allu cynorthwyo perchnogion adeiladau—rwy'n dweud 'perchnogion adeiladau' fel term cyffredinol, felly er eglurder, nid dyna yw’r term technegol, gan fod nifer o gymhlethdodau, ond y bobl sy'n berchen ar yr adeilad—i ddeall beth sydd o'i le ar eu hadeilad, gan mai dyna'r broblem gyntaf, gan nad oes unrhyw un o'r bobl sy'n byw yno yn arbenigwyr ar hynny, ac mae hyd yn oed gofyn i bobl, 'Beth sydd o'i le ar yr adeilad hwn?' yn beth anodd iawn i'w wneud. Felly, rydym yn gweithio'n galed iawn i roi rhywbeth at ei gilydd sy'n caniatáu i bobl gael ateb cywir i 'Beth sydd o'i le ar yr adeilad hwn?' ac yna i allu asesu'r math cywir o gyllid i unioni’r broblem wedyn. Ond mae'n hynod o gymhleth, ac nid ydym yn mynd yn araf am nad ydym yn dymuno ei wneud, rydym yn mynd yn araf am ein bod am ei wneud yn iawn.

12:50

Thank you. I think what I'm seeking, really, is the clarity. As somebody who is shadowing you in your portfolio, I'm really concerned to examine really exactly how much you've had to date, how much you intend on receiving, or where you need my help. The UK Government has already led the way in protecting hundreds of thousands of leaseholders from the cost of replacing unsafe cladding on their homes. Last December, you wrote to me advising that the £58 million received as a consequential from the UK budget is not ring-fenced to be spent on the same purpose in Wales, so I question that. I acknowledge that you've invested £10.6 million in the social sector to fund remediation in the last financial year and that the budget had £32 million set aside for further remediation of buildings. However, to my mind, there's a missing £15.4 million. So, will you commit today to this Chamber to spending every single penny that you do receive from the UK Government for that purpose, to ensure that important remediation actions go ahead? And would you confirm today, Minister, where is that £15.4 million?

Diolch. Credaf mai'r hyn rwy'n ei geisio, a dweud y gwir, yw'r eglurder. Fel rhywun sy'n eich cysgodi yn eich portffolio, rwy'n pryderu’n fawr wrth archwilio faint yn union rydych wedi'i gael hyd yma, faint rydych yn bwriadu ei dderbyn, neu ble mae angen fy nghymorth arnoch. Mae Llywodraeth y DU eisoes wedi arwain y ffordd drwy amddiffyn cannoedd ar filoedd o lesddeiliaid rhag cost tynnu cladin anniogel ar eu cartrefi. Fis Rhagfyr y llynedd, fe ysgrifennoch chi ataf yn nodi nad yw'r £58 miliwn a gafwyd mewn cyllid canlyniadol o gyllideb y DU wedi'i glustnodi i gael ei wario at yr un diben yng Nghymru, felly rwy'n cwestiynu hynny. Rwy'n cydnabod eich bod wedi buddsoddi £10.6 miliwn yn y sector cymdeithasol i ariannu gwaith unioni yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf a bod y gyllideb yn cynnwys £32 miliwn wedi’i neilltuo ar gyfer unioni adeiladau ymhellach. Fodd bynnag, hyd y gwelaf, mae £15.4 miliwn ar goll. Felly, a wnewch chi ymrwymo i'r Siambr hon heddiw y byddwch yn gwario pob ceiniog a gewch gan Lywodraeth y DU at y diben hwnnw, er mwyn sicrhau bod camau unioni pwysig yn digwydd? Ac a wnewch chi gadarnhau heddiw, Weinidog, ble mae'r £15.4 miliwn hwnnw?

So, unfortunately, Janet, that's just not how consequentials work. So, the consequentials come as part of a funding package to the Welsh Government, which have negative consequentials in them as well as positive ones. I always say to people who ask me to give them the positive ones, 'Be careful what you wish for, because you might also get the negative ones that come with it, and find that you end up with less money than you started with.' So, actually, the more important thing is to put the fund in place that actually does the job that we want.

I would very much like to know what the consequential from the billions announced by Robert Jenrick might look like for Wales, but in previous iterations of this, I'm afraid we've discovered that when the positive consequential comes, it also comes with a cut to departmental spending that balances off the consequential and we get less money. So, I'm afraid it's not quite as straightforward as you would like it to be. I wish it were that straightforward, but it is not.

When we first got that consequential funding, we were right at the beginning of the pandemic, and we rightly put all consequential money into combating the pandemic, because that was the immediate problem in front of us, so we put all the money into that, but then slowly, as we understood what the pandemic looked like and so on, we were able to release funding to do some of the things you've just said, so we've already done the remediation for social buildings and we've put £32 million into the budget for the initial fund for looking at this building safety thing. It's very difficult to plan for the rest of it until we know what we're looking at, not just in terms of positive consequentials, but in funding overall in terms of the department. I'm more than happy to do a briefing for Members on how some of the complexities of this work and, Llywydd, I'm very happy to offer that to Members across the Senedd, because this is a very important thing that we need to get right for Wales.

Felly, yn anffodus, Janet, nid felly y mae cyllid canlyniadol yn gweithio. Daw'r cyllid canlyniadol fel rhan o becyn ariannu i Lywodraeth Cymru, sy’n cynnwys cyllid canlyniadol negyddol yn ogystal â chyllid canlyniadol cadarnhaol. Rwyf bob amser yn dweud wrth bobl sy'n gofyn imi roi'r symiau cadarnhaol iddynt, 'Byddwch yn ofalus beth a ddymunwch, oherwydd efallai y cewch y rhai negyddol hefyd, a bydd gennych lai o arian yn y pen draw nag oedd gennych i gychwyn.' Felly, mewn gwirionedd, y peth pwysicaf yw rhoi cronfa ar waith sy’n gwneud y gwaith rydym am iddi ei wneud.

Hoffwn wybod sut olwg fyddai ar y cyllid canlyniadol i Gymru o’r biliynau a gyhoeddwyd gan Robert Jenrick, ond yn yr iteriadau blaenorol ar hyn, mae arnaf ofn ein bod wedi darganfod, pan ddaw'r cyllid canlyniadol cadarnhaol, ei fod hefyd yn golygu toriad i wariant adrannol sy'n gwrthbwyso'r cyllid canlyniadol a chawn lai o arian. Felly, mae arnaf ofn nad yw’r sefyllfa mor syml ag yr hoffech iddi fod. Carwn pe bai pethau mor syml â hynny, ond nid ydynt.

Pan gawsom y cyllid canlyniadol hwnnw gyntaf, roeddem ar ddechrau’r pandemig, ac fe wnaethom wario’r holl gyllid canlyniadol, yn gwbl briodol, ar ymladd y pandemig, gan mai honno oedd y broblem uniongyrchol a wynebem, felly gwnaethom roi’r holl arian tuag at hynny, ond yna'n araf, wrth inni ddeall sut beth oedd y pandemig ac ati, bu modd inni ryddhau cyllid i wneud rhai o'r pethau rydych newydd eu crybwyll, felly rydym eisoes wedi gwneud y gwaith o unioni adeiladau cymdeithasol ac rydym wedi rhoi £32 miliwn yn y gyllideb ar gyfer y gronfa gychwynnol i edrych ar fater diogelwch adeiladau. Mae'n anodd iawn cynllunio ar gyfer y gweddill hyd nes y gwyddom ar beth rydym yn edrych, nid yn unig o ran cyllid canlyniadol cadarnhaol, ond o ran cyllid yn gyffredinol mewn perthynas â’r adran. Rwy'n fwy na pharod i roi sesiwn friffio i'r Aelodau ar sut y mae rhai o gymhlethdodau’r mater hwn yn gweithio, a Lywydd, rwy'n fwy na pharod i gynnig hynny i Aelodau ar draws y Senedd, gan fod hyn yn rhywbeth pwysig iawn y mae angen inni sicrhau ein bod yn ei wneud yn iawn i Gymru.

Thank you. I've started so I'll finish, but it may well be that we need those conversations to happen, but I'll carry on with this.

So, my focus on available resources is essential as they are key to securing progress on creating safer buildings in Wales. The ELGC response to the 'Safer Buildings in Wales' White Paper noted that one of the common themes heard from all the respondents was the impact of the proposed new regime on resources, including the fire and rescue services, who have warned that they may have to scale back on traditional community safety activities, and that a whole host of resource implications arising from the proposals in the White Paper are not captured. The CICAIR stated that there will be a need for a significant increase in appropriately qualified surveyors to join this sector, and then of course there is the impact on leaseholders with the calls being made for complete clarity on who will be responsible for paying for each element of those proposals.

So, will you clarify, please, today, what steps you are already taking to address the resource crisis that we need to overcome to have an effective new regime in Wales? I would like to take you up on your offer to learn more exactly where these figures are, and then we can make sure that words that were spoken four years ago are certainly not ignored. Thank you. 

Diolch. Rwyf wedi dechrau felly rwyf am orffen, ond mae'n ddigon posibl fod arnom angen i'r sgyrsiau hynny ddigwydd, ond rwyf am barhau â hyn.

Felly, mae’n hanfodol fy mod yn canolbwyntio ar yr adnoddau sydd ar gael gan eu bod yn allweddol i sicrhau cynnydd ar greu adeiladau mwy diogel yng Nghymru. Nododd ymateb y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau i Bapur Gwyn 'Adeiladau Mwy Diogel yng Nghymru' mai un o'r themâu cyffredin a glywyd gan yr holl ymatebwyr oedd effaith y drefn newydd arfaethedig ar adnoddau, gan gynnwys y gwasanaethau tân ac achub, sydd wedi rhybuddio y gallai fod angen iddynt wneud llai o weithgareddau diogelwch cymunedol traddodiadol, a bod llu o'r goblygiadau i adnoddau sy'n codi o'r cynigion yn y Papur Gwyn heb gael eu trafod. Dywedodd Cofrestr Arolygwyr Cymeradwy Cyngor y Diwydiant Adeiladu y bydd angen cynnydd sylweddol yn y nifer o syrfewyr â chymwysterau priodol sy’n ymuno â'r sector hwn, ac yna wrth gwrs mae'r effaith ar lesddeiliaid gyda'r galwadau'n cael eu gwneud am eglurder llwyr ynghylch pwy fydd yn gyfrifol am dalu am bob elfen o'r cynigion hynny.

Felly, a wnewch chi egluro heddiw, os gwelwch yn dda, pa gamau rydych eisoes yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng adnoddau sydd angen inni ei oresgyn i gael cyfundrefn newydd effeithiol yng Nghymru? Hoffwn dderbyn eich cynnig i ddysgu beth yw’r ffigurau hyn yn fwy manwl, ac yna gallwn sicrhau nad yw geiriau a siaradwyd bedair blynedd yn ôl yn cael eu hanwybyddu. Diolch.

12:55

Thank you, Janet. There's a huge consensus across the Chamber that we need to implement a new building safety regime in Wales, and we worked very closely together in the last Senedd on putting together the proposals, and so on. We were very anxious before the election, and we all worked across the Chamber, to make sure that the industry out there realised that all the big parties in the Senedd were committed to this agenda, and I'm very grateful for your work alongside me in doing that. We will be putting the formal consultation responses in front of the Senedd from the White Paper in due course, when we're ready to do so, and I'm very happy to have a briefing session once more on what is a fiendishly complicated set of proposals. You'll remember the massive graphs—I think, Llywydd, we were able to put it up on a screen at one point, to show the complexity of it, and our former colleague David Melding was asking me a range of questions. So, I'll offer again a briefing session on where we are with the White Paper and what the new regime for new building—as I say, that will not correct the problems of the past—looks like, so that before Members have it in front of them on the Senedd floor, Llywydd, they have the best information available on which to base their judgments.

Diolch yn fawr, Janet. Mae consensws enfawr ar draws y Siambr fod angen inni roi cyfundrefn diogelwch adeiladau newydd ar waith yng Nghymru, a buom yn cydweithio'n agos iawn yn y Senedd ddiwethaf ar lunio'r cynigion ac ati. Roeddem yn awyddus iawn cyn yr etholiad, a bu pob un ohonom yn gweithio ar draws y Siambr, i sicrhau bod y diwydiant ar lawr gwlad yn sylweddoli bod holl bleidiau mawr y Senedd wedi ymrwymo i'r agenda hon, ac rwy'n ddiolchgar iawn am eich gwaith yn gwneud hynny gyda mi. Byddwn yn cyflwyno’r ymatebion ffurfiol i’r ymgynghoriad gerbron y Senedd o’r Papur Gwyn maes o law, pan fyddwn yn barod i wneud hynny, ac rwy’n fwy na pharod i gael sesiwn friffio unwaith eto ar set hynod o gymhleth o argymhellion. Fe fyddwch yn cofio’r graffiau enfawr—Lywydd, rwy'n credu eich bod wedi gallu eu rhoi ar sgrin ar un adeg, i ddangos pa mor gymhleth ydoedd, a bu ein cyn gyd-Aelod David Melding yn gofyn ystod o gwestiynau i mi. Felly, unwaith eto, hoffwn gynnig sesiwn friffio ar ein sefyllfa gyda'r Papur Gwyn a sut beth fydd y gyfundrefn newydd ar gyfer adeiladau newydd—fel y dywedaf, ni fydd yn cywiro problemau'r gorffennol—fel bod yr Aelodau'n cael y wybodaeth orau i allu ffurfio barn arni cyn y daw ger eu bron ar lawr y Senedd.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

The Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.

Diolch, Llywydd. Gweinidog, byddaf i'n gofyn fy nau gwestiwn cyntaf yn Gymraeg. Gaf i eich croesawu chi i’ch rôl newydd? Rwy’n edrych ymlaen at allu cydweithio â chi ar y pwnc hollbwysig yma.

Mae’n glir bod argyfwng hinsawdd yn wynebu Cymru, a datganwyd argyfwng hinsawdd yn ystod y pumed Senedd. Ond dydy’r argyfwng sy’n ein hwynebu ddim yn un sy’n ymwneud â hinsawdd yn unig. Mae yna argyfwng natur a bioamrywiaeth hefyd. Yn wir, roedd yn siom nad oedd targedau statudol ar golli bioamrywiaeth yn y rhaglen lywodraethu mae’r Prif Weinidog wedi ei chyhoeddi, achos mae’r sefyllfa yn argyfyngus. Yr wythnos diwethaf, dywedodd 50 o wyddonwyr mwyaf blaenllaw'r byd fod yn rhaid inni ddatrys y ddau argyfwng yma gyda’i gilydd—natur a hinsawdd—neu ni fyddwn yn llwyddo i ddatrys y naill argyfwng na'r llall. Does bosib nawr fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru rhoi’r un sylw i’r argyfwng natur ag sy’n cael ei roi i’r argyfwng hinsawdd.

Felly, gaf i ofyn i ddechrau a ydych chi'n cytuno bod angen datgan argyfwng natur? Ac a allwch chi wneud datganiad ar y posibilrwydd o ddatblygu a chyflwyno targedau adfer natur fydd yn gwrthdroi dirywiad natur erbyn 2030?

Thank you, Presiding Officer. Minister, I will be asking my first two questions in Welsh. May I welcome you to your new role? I look forward to being able to work with you on this vital topic.

It is clear that Wales is facing a climate emergency, and a climate emergency was declared during the fifth Senedd. But the crisis that we are facing is not just about the climate. There is also a nature and biodiversity emergency as well. Indeed, it was disappointing that there were no statutory targets on biodiversity loss in the programme for government that the First Minister published, because the situation is an emergency. Last week, 50 of the world's leading scientists said that we must solve these two emergencies together—nature and the climate—or we will not succeed in solving either of them. Surely now the Welsh Government must give the same level of attention to the nature emergency as is being given to the climate emergency.

Therefore, could I ask first whether you agree that there is a need to declare a nature emergency? And can you make a statement on the possibility of developing and introducing nature recovery targets that will reverse the deterioration in nature by 2030?

Thank you for that, Delyth, and it's nice to be working with you again as well.

We see it as another part of the climate emergency. The nature emergency is being driven by changes in the climate, the reduction of habitat, and all the rest of it that goes alongside the climate emergency. So, I don't think there's any disagreement with us that we're in that kind of emergency. We have shocking species loss and loss of habitat across the planet, and indeed in Wales, and we clearly need to not only protect what we have left, but also to enhance what we have left, and try to assist it to recover. That will be very much part of what we're trying to do as part of the new portfolio, and my colleague Lee Waters is going to be doing a statement later on today setting out some of the first things that we're going to do. Llywydd, we're very much trying to do it between us, because this is an enormous piece of work, and the two of us will be sharing a lot of it, so you may find us covering bits of it, both of us, and so on, because, Delyth, of the extreme nature of what you've just set out.

So, at the moment we're waiting on some advice that will come from the world organisations on this, so we're hoping that they will report back to us in October with global targets. We're going to take part in COP26 to get some learning from that, and then I'm very happy to bring to the Senedd a range of proposals to put in place, so that you can, if you like, hold our feet to the fire to make sure that we do it, but actually more importantly, to tell the story to the people of Wales as to what each one of us will have to contribute to, both personally and in our communities, to make sure that we follow the science. So, we've got used to that during COVID, haven't we? We've got used to a set of scientists coming together and setting out for us a set of parameters that allow policy makers to make some choices. So, we're very much seeing that in climate change and the nature emergency alongside it. We will be bringing a set of choices to you that allow us to come together as a Senedd, because I think this is a shared agenda, very much, across Wales. 

But, Llywydd, I'm now stealing the thunder of my colleague Minister, so I'll stop there. 

Diolch am hynny, Delyth, ac mae'n braf gweithio gyda chithau eto hefyd.

Rydym yn ei ystyried yn rhan arall o'r argyfwng hinsawdd. Mae'r argyfwng natur yn cael ei yrru gan newidiadau hinsawdd, cynefinoedd yn crebachu, a phopeth arall sy’n dod law yn llaw â'r argyfwng hinsawdd. Felly, ni chredaf fod unrhyw un ohonom yn anghytuno ein bod mewn argyfwng o'r fath. Rydym yn colli rhywogaethau a chynefinoedd ar raddfa warthus ar draws y blaned, ac yn wir yng Nghymru, ac mae'n amlwg nid yn unig fod angen inni ddiogelu’r hyn sydd gennym ar ôl, ond hefyd fod angen gwella'r hyn sydd gennym ar ôl, a cheisio ei gynorthwyo i wella. Bydd hynny'n rhan fawr o'r hyn rydym yn ceisio ei wneud fel rhan o'r portffolio newydd, a bydd fy nghyd-Aelod Lee Waters yn gwneud datganiad yn nes ymlaen heddiw i nodi rhai o'r pethau cyntaf y byddwn yn eu gwneud. Lywydd, rydym yn ceisio gwneud hyn ar y cyd, gan ei fod yn waith enfawr, a bydd y ddau ohonom yn rhannu llawer ohono, felly efallai y byddwch yn gweld y ddau ohonom yn ymdrin â rhannau ohono, Delyth, oherwydd natur eithafol yr hyn rydych newydd ei ddisgrifio.

Ar hyn o bryd, rydym yn aros am ychydig o gyngor gan sefydliadau'r byd ar hyn, felly rydym yn gobeithio y byddant yn adrodd yn ôl i ni ym mis Hydref gyda thargedau byd-eang. Byddwn yn cymryd rhan yn COP26 er mwyn dysgu gwersi o hynny, ac yna rwy’n fwy na pharod i gyflwyno ystod o gynigion i'r Senedd i'w rhoi ar waith, fel y gallwch bwyso arnom, os mynnwch, i sicrhau ein bod yn ei wneud, ond yn bwysicach fyth, i ddweud y stori wrth bobl Cymru ynglŷn â'r hyn y bydd yn rhaid i bob un ohonom gyfrannu ato, yn bersonol ac yn ein cymunedau, i sicrhau ein bod yn dilyn y wyddoniaeth. Rydym wedi dod i arfer â hynny yn ystod COVID, onid ydym? Rydym wedi dod i arfer â set o wyddonwyr yn dod ynghyd ac yn gosod set o baramedrau i ni sy'n caniatáu i lunwyr polisi wneud dewisiadau. Felly, rydym yn sicr yn gweld hynny mewn perthynas â newid hinsawdd a'r argyfwng natur sy'n gysylltiedig â hynny. Byddwn yn cyflwyno set o ddewisiadau i chi sy'n caniatáu inni ddod ynghyd fel Senedd, gan y credaf yn sicr fod hon yn agenda a rennir ledled Cymru.

Ond Lywydd, rwy’n dwyn y sylw oddi ar fy nghyd-Aelod yn awr, felly rwyf am roi’r gorau iddi yn y fan honno.

13:00

Diolch, Gweinidog. Bydd cydweithio yn rhywbeth rili pwysig yn y maes yma, rwy'n siŵr, ar draws y Llywodraeth ond hefyd ar draws pleidiau. Rwy'n gobeithio'n wir y bydd yna bethau lle byddwn ni yn gallu cydweithio. Yn sicr, bydd yna lefydd lle byddaf i'n gwthio ichi fynd ymhellach, rwy'n siŵr. Rwy'n falch hefyd eich bod chi newydd siarad am y straeon a sut rydyn ni'n rhoi stori newid hinsawdd a'r naratif drosodd. Fel rydych chi'n gwybod yn barod o beth rydym ni wedi'i drafod am eco-bryder neu bryder hinsawdd, mae hynna'n rhywbeth dwi'n rili awyddus inni allu gweithio arno. Diolch am hynna. 

I symud ymlaen at rywbeth arall, wrth gwrs, er mwyn inni allu mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, bydd angen inni berswadio mwy o bobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, sy'n dod â ni at broblem. Mae teithwyr ledled Cymru wedi cwyno am deimlo yn anniogel ar drafnidiaeth gyhoeddus ers i gyfyngiadau teithio COVID gael eu llacio'n fwy. Mae nifer wedi cwyno am bryderon diogelwch ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru, gan sôn am orlenwi peryglus ac am sefyllfaoedd sydd yn gorfodi pobl i eistedd ochr yn ochr, yn methu â chydymffurfio â mesurau—

Thank you, Minister. Collaboration will be very important in this area, I'm sure, across the Government but also across the parties. I sincerely hope that there will be things that we can collaborate on. Certainly, there will be areas where I will be pushing you to go further, I'm sure. I was very pleased that you talked about the stories and how we give the narrative on climate change, and how we convey that. As you know from what we've discussed about eco-anxiety, that's something that I'm very eager to work on with you. Thank you for that. 

Moving on to the next topic, of course, if we are to tackle climate change, we will need to persuade more people to use public transport, and that brings us to a problem. People travelling across Wales have complained about feeling unsafe on public transport since the COVID travel restrictions were further relaxed. Many have complained about safety concerns on Transport for Wales services, citing dangerous overcrowding and situations that force people to sit side by side, failing to comply with social distancing measures—

Dwi angen cwestiwn erbyn hyn plis, Delyth Jewell. 

I need a question by now please, Delyth Jewell. 

A gaf i ofyn i chi felly, Weinidog, beth fydd eich Llywodraeth yn ei wneud i ymateb i'r pryderon hyn am orlenwi ar drafnidiaeth gyhoeddus? 

Could I ask you therefore, Minister, what will your Government be doing to respond to these concerns about overcrowding on public transport? 

My colleague Lee Waters will be primarily responsible for transport, but I'll just set out very briefly that we will bring forward a range of things that we want to say about public transport, both its structure and purpose, and some of the issues you've raised around the way that the current operations exist alongside the COVID regulations, which are very difficult problems to solve. All of the so-called solutions lead to different sets of problems. But we will bring forward very soon for the Senedd's consideration a range of proposals, both to sort out some of the anomalies in the current set-up, but actually to set out a much better future for public transport across Wales in line with our new transport for policy for Wales, which we announced just before the election term.

Again, Llywydd, I fear I'm stealing the thunder of my colleague Minister if I give a fuller answer, but, Delyth, we'd be very happy to work with you on a range of really difficult issues around not only the very specific issue you mentioned there, but actually a range of issues around access to better forms of transport for people right across Welsh communities. 

Fy nghyd-Aelod Lee Waters a fydd yn bennaf gyfrifol am drafnidiaeth, ond hoffwn nodi, yn fyr iawn, y byddwn yn cyflwyno ystod o bethau rydym am eu dweud am drafnidiaeth gyhoeddus, o ran strwythur a diben, a rhai o'r materion rydych wedi’u codi mewn perthynas â’r ffordd y mae'r gweithrediadau cyfredol yn bodoli ochr yn ochr â’r rheoliadau COVID, sy'n broblemau anodd iawn i'w datrys. Mae pob un o'r atebion honedig yn arwain at broblemau eraill. Ond byddwn yn cyflwyno ystod o gynigion cyn bo hir i'r Senedd eu hystyried, er mwyn datrys rhai o'r anomaleddau yn y drefn bresennol, ond hefyd i nodi dyfodol llawer gwell i drafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru yn unol â'n polisi trafnidiaeth newydd i Gymru, a gyhoeddwyd gennym cyn tymor yr etholiad.

Unwaith eto, Lywydd, rwy'n poeni fy mod yn dwyn clodydd fy nghyd-Weinidog os rhoddaf ateb mwy cyflawn, ond Delyth, byddem yn fwy na pharod i weithio gyda chi ar ystod o faterion anodd iawn ynghylch nid yn unig y mater penodol iawn y sonioch amdano, ond ar ystod o faterion sy’n ymwneud â mynediad at well mathau o drafnidiaeth i bobl ar draws cymunedau Cymru.

Thank you, Minister. Finally, I'd like to ask about the Welsh Government's membership—or, rather, absence, apparently—of the UK Energy Research Centre's steering committee. That committee is undertaking a review of energy models being used across the UK by public bodies, universities and the energy industry. The Welsh Government's absence from that committee is notable, because it would be the only UK Government body not to be represented. I'd be glad to be proven wrong on this, but given the importance of the issue, I'd like to ask: has the Welsh Government been invited to be a member of the steering group? Did the Welsh Government decide not to join and, if so, why? And finally, what institutional experience and, indeed, access to information would you calculate has been lost as a consequence of that decision to not participate in the advisory process?  

Diolch, Weinidog. Yn olaf, hoffwn ofyn am aelodaeth Llywodraeth Cymru—neu’n hytrach, absenoldeb, mae'n debyg—o bwyllgor llywio Canolfan Ymchwil Ynni'r DU. Mae'r pwyllgor hwnnw'n cynnal adolygiad o fodelau ynni sy'n cael eu defnyddio ledled y DU gan gyrff cyhoeddus, prifysgolion a'r diwydiant ynni. Mae absenoldeb Llywodraeth Cymru o'r pwyllgor hwnnw’n nodedig, gan mai hwy fyddai'r unig un o gyrff Llywodraeth y DU nad yw’n cael ei gynrychioli. Buaswn yn falch o gael fy mhrofi'n anghywir ar hyn, ond o ystyried pwysigrwydd y mater, hoffwn ofyn: a yw Llywodraeth Cymru wedi cael gwahoddiad i fod yn aelod o'r grŵp llywio? A benderfynodd Llywodraeth Cymru beidio ag ymuno, ac os felly, pam? Ac yn olaf, pa brofiad sefydliadol, ac yn wir, pa fynediad at wybodaeth sydd wedi'i golli yn eich barn chi o ganlyniad i'r penderfyniad hwnnw i beidio â chymryd rhan yn y broses gynghori?

I have to respond to that, Delyth, by saying, 'Oh, you've got me there'. I don't know the answer to that. I'll have to write to you.FootnoteLink 

Mae’n rhaid imi ymateb i hynny, Delyth, drwy ddweud, 'O, rydych wedi fy nghuro’. Nid wyf yn gwybod yr ateb i hynny. Bydd yn rhaid imi ysgrifennu atoch.FootnoteLink

Cwestiwn 3, i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog. Cwestiwn 3 gan Sam Rowlands. 

Question 3, to be answered by the Deputy Minister. Question 3, Sam Rowlands. 

Effeithiau Newid yn yr Hinsawdd
The Effects of Climate Change

3. A wnaiff y Gweinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag effeithiau newid yn yr hinsawdd yng ngogledd Cymru? OQ56605

3. Will the Minister outline the Welsh Government's plans to tackle the effects of climate change in north Wales? OQ56605

The advice and report issued today on the risks and opportunities of climate change underline the importance of our work to make every part of Wales, including the north, more climate resilient. 

Mae'r cyngor a'r adroddiad a gyhoeddwyd heddiw ar risgiau a chyfleoedd mewn perthynas â’r newid yn yr hinsawdd yn tanlinellu pwysigrwydd ein gwaith i sicrhau bod pob rhan o Gymru, gan gynnwys y gogledd, yn gallu gwrthsefyll y newid yn yr hinsawdd yn well.

Thank you, Deputy Minister, for your response. Congratulations to you, of course, on your appointment, and to the Minister, too, Julie James, on your appointment as well. And thank you for the engagement so far in my role as shadow Minister for local government. I want to raise the issue of rising sea levels and the impacts of this across north Wales. According to a climate change study by Climate Central, large parts of the coast along the north Wales region could be underwater by 2050 if appropriate measures are not put in place. Current projections show that areas of Flintshire that border the River Dee, along with coastal areas such as Prestatyn, Rhyl and Llandudno, could be lost to rising sea levels in the next 30 years. So, with many options available such as adaptations, tidal lagoons and sea defence infrastructure, what specific action are you taking and what investment are you providing to reduce the risk that rising sea levels pose to communities such as these in north Wales?

Diolch, Ddirprwy Weinidog, am eich ymateb. Llongyfarchiadau, wrth gwrs, ar eich penodiad, ac i'r Gweinidog, Julie James, ar eich penodiad chithau. A diolch am yr ymgysylltu hyd yn hyn yn fy rôl fel Gweinidog llywodraeth leol yr wrthblaid. Hoffwn godi mater y cynnydd yn lefel y môr ac effeithiau hyn ar draws gogledd Cymru. Yn ôl astudiaeth o’r newid yn yr hinsawdd gan Climate Central, gallai rhannau helaeth o arfordir rhanbarth gogledd Cymru fod o dan ddŵr erbyn 2050 os na chaiff mesurau priodol eu rhoi ar waith. Mae'r rhagamcanion cyfredol yn dangos y gallai ardaloedd o sir y Fflint sy'n ffinio ag afon Dyfrdwy, ynghyd ag ardaloedd arfordirol fel Prestatyn, Rhyl a Llandudno, gael eu colli wrth i lefelau'r môr godi dros y 30 mlynedd nesaf. Felly, gyda nifer o opsiynau ar gael fel addasiadau, môr-lynnoedd llanw a seilwaith amddiffynfeydd môr, pa gamau penodol rydych yn eu cymryd a pha fuddsoddiad rydych yn ei ddarparu i leihau'r risg y mae’r cynnydd yn lefel y môr yn ei pheri i gymunedau fel y rhain yng ngogledd Cymru?

13:05

Can I just at the outset make it clear that I want to congratulate everybody on getting re-elected? I'm very glad to see everybody, and I thank them for their question. Perhaps, with that pro forma, I can not say that every time we get up.

I gychwyn, a gaf fi ddweud yn glir fy mod am longyfarch pawb ar gael eu hailethol? Rwy'n falch iawn o weld pawb, a diolch iddynt am eu cwestiwn. Drwy ddweud hynny, efallai y gallaf osgoi dweud yr un peth bob tro y byddwn yn codi.

I think you're absolutely right to highlight the fresh evidence again in the report today about the impact of rising sea levels caused directly by man-made global warming. Much of the consequences of that are baked in and we're going to have to deal with it, while we simultaneously try and make sure the problem is not exacerbated. The fact that most of our large settlements are based on along the sea in the north and the south of our country clearly places enormous challenges on us in managing that process. We have put in place a range of measures. We have published our national flood and coastal erosion management strategy, in October 2020, setting out a plan for the next decade, including lessons learned from the recent flooding. We've put £65 million into the budget for flood management this financial year, which is the largest amount ever in a single year, and we have recently completed major projects, including in St Asaph, in Borth, and in Llanberis. The programme for government commits to funding flood protection for more than 45,000 homes and, importantly, nature-based flood management in all major river catchment areas. This is a huge challenge for us all, and I do hope that we can work collaboratively to come up with solutions, both in this Chamber but also, of course, crucially, with local authorities, who are at the sharp end of this.

Credaf eich bod yn llygad eich lle yn tynnu sylw at y dystiolaeth newydd eto yn yr adroddiad heddiw am effaith y cynnydd yn lefel y môr a achosir yn uniongyrchol gan gynhesu byd-eang gan bobl. Mae llawer o ganlyniadau hynny yn ddiwrthdro ac mae'n rhaid inni ymdopi â hynny wrth inni geisio sicrhau ar yr un pryd nad yw'r broblem yn gwaethygu. Mae'r ffaith bod y rhan fwyaf o'n haneddiadau mawr wedi’u lleoli ar yr arfordir yng ngogledd a de ein gwlad yn amlwg yn peri heriau enfawr i ni gyda rheoli'r broses honno. Rydym wedi rhoi ystod o fesurau ar waith. Ym mis Hydref 2020 fe wnaethom gyhoeddi ein strategaeth genedlaethol ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol gan nodi cynllun ar gyfer y degawd nesaf, yn cynnwys gwersi a ddysgwyd o'r llifogydd diweddar. Rydym wedi rhoi £65 miliwn yn y gyllideb ar gyfer rheoli llifogydd ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, sef y swm mwyaf erioed mewn un flwyddyn, ac yn ddiweddar, rydym wedi cwblhau prosiectau mawr, gan gynnwys yn Llanelwy, Borth, a Llanberis. Mae'r rhaglen lywodraethu’n ymrwymo i ariannu mesurau amddiffyn rhag llifogydd ar gyfer mwy na 45,000 o gartrefi, ac yn bwysig, mesurau rheoli llifogydd ar sail natur ym mhob un o’r prif ardaloedd dalgylch afon. Mae hon yn her enfawr i bob un ohonom, ac rwy'n gobeithio y gallwn weithio ar y cyd i ddod o hyd i atebion, yn y Siambr hon ond hefyd, wrth gwrs, yn hollbwysig, gydag awdurdodau lleol, sy’n wynebu effaith uniongyrchol hyn.

I'd like to congratulate the Minister and the Deputy Minister. You've got a huge portfolio there, and very interesting, too. Can I start by commending the Welsh Government and the work it has done to put climate change at the centre of its agenda for this Senedd term? As the WWF pointed out, and Delyth earlier, one of the devastating impacts of climate change is biodiversity loss, with hundreds of species at risk of extinction. I want to ensure that action is taken at every level of Government to protect species in my region of north Wales. The Environment (Wales) Act 2016 placed a duty on local authorities to seek to maintain and enhance biodiversity. Will the Deputy Minister outline the Welsh Government's plans in tackling biodiversity loss in north Wales and ensure local authorities play their role in conservation as well? Thank you.

Hoffwn longyfarch y Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog. Mae gennych bortffolio enfawr, ac un diddorol iawn hefyd. A gaf fi ddechrau drwy ganmol Llywodraeth Cymru a'r gwaith y mae wedi'i wneud i sicrhau bod newid hinsawdd yn ganolog ar ei hagenda ar gyfer tymor y Senedd hon? Fel y nododd y WWF, a Delyth yn gynharach, un o effeithiau dinistriol newid hinsawdd yw colli bioamrywiaeth, gyda channoedd o rywogaethau mewn perygl o ddiflannu. Rwy’n awyddus i sicrhau bod camau'n cael eu cymryd ar bob lefel o'r Llywodraeth i ddiogelu rhywogaethau yn fy rhanbarth yng ngogledd Cymru. Gosododd Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 ddyletswydd ar awdurdodau lleol i geisio cynnal a gwella bioamrywiaeth. A wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â mater colli bioamrywiaeth yng ngogledd Cymru a sicrhau bod awdurdodau lleol yn chwarae eu rôl mewn cadwraeth hefyd? Diolch.

I agree that this is a deeply worrying trend. The Welsh Government's plan is set out in our nature recovery action plan for managing biodiversity loss. We have created the nature networks fund with the National Lottery and we've invested close to £10 million in that. That is already showing its results in communities right across Wales. In the north in particular, Natural Resources Wales is funding Dee LIFE to restore natural habitats around the Dee and Bala lake special areas of conservation. The Member and I have had an exchange on social media recently about the impact that mowing practices across Wales can have in particular on biodiversity loss. I was pleased to note that the Llywydd even joined in with some helpful suggestions on how we might use the way that we manage our highways, but also the local authorities that manage the land in their operation. Having tapped into the knowledge and expertise of the Member, as a former cabinet member in Flintshire for highways, clearly there is some really good practice going on across Wales, and that was evident from the range of contributors to the thread. But there does seem to be some unevenness, and there seem to be things that others can learn from the practical experience they're having. So, Llywydd, I was very pleased that Carolyn Thomas has agreed to do a short piece of work for us, trying to collect examples of good practice from local authorities and then trying to identify what barriers might be being put in the way, preventing them from applying that more evenly, and making a set of recommendations to me and Julie James to see how we might address this and roll it out. Innovation is a great thing; diffusion is always the greater challenge. I very much welcome Carolyn Thomas's help in trying to spread good practice.

Rwy'n cytuno bod hon yn duedd sy'n peri cryn bryder. Mae cynllun Llywodraeth Cymru wedi'i nodi yn ein cynllun gweithredu adfer natur ar gyfer rheoli colli bioamrywiaeth. Rydym wedi creu'r gronfa rhwydweithiau natur gyda'r Loteri Genedlaethol ac rydym wedi buddsoddi bron i £10 miliwn ynddi. Mae hynny eisoes yn arwain at ganlyniadau mewn cymunedau ym mhob rhan o Gymru. Yn y gogledd yn arbennig, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ariannu LIFE Afon Dyfrdwy i adfer cynefinoedd naturiol o amgylch ardaloedd cadwraeth arbennig afon Dyfrdwy a Llyn Tegid. Mae'r Aelod a minnau wedi cael trafodaeth ar y cyfryngau cymdeithasol yn ddiweddar ynglŷn â’r effaith y gall arferion torri gwair ledled Cymru ei chael ar golli bioamrywiaeth yn arbennig. Roeddwn yn falch o nodi bod y Llywydd hyd yn oed wedi ymuno gan roi awgrymiadau defnyddiol ar sut y gallem ddefnyddio'r ffordd rydym yn rheoli ein priffyrdd, ond hefyd yr awdurdodau lleol sy'n rheoli'r tir yn y gwaith. Ar ôl manteisio ar wybodaeth ac arbenigedd yr Aelod, fel cyn aelod o gabinet sir y Fflint a oedd â chyfrifoldeb am briffyrdd, mae'n amlwg fod arferion da iawn i’w cael ym mhob rhan o Gymru, ac roedd hynny'n amlwg o'r ystod o gyfranwyr i'r edefyn. Ond ymddengys bod rhywfaint o anghysondeb, ac ymddengys bod pethau y gall eraill eu dysgu o'r profiad ymarferol y maent yn ei gael. Felly, Lywydd, roeddwn yn falch iawn fod Carolyn Thomas wedi cytuno i wneud rhywfaint o waith i ni, drwy geisio casglu enghreifftiau o arferion da gan awdurdodau lleol a cheisio nodi pa rwystrau a allai fod yn eu ffordd sy'n eu hatal rhag rhoi'r arferion ar waith yn fwy cyson, a thrwy wneud set o argymhellion i mi a Julie James i weld sut y gallem fynd i'r afael â hyn a'i gyflwyno'n ehangach. Mae arloesi’n beth gwych; ei ledaenu yw'r her fwyaf bob amser. Rwy'n croesawu cymorth Carolyn Thomas yn fawr wrth geisio lledaenu arferion da.

Deddf Aer Glân
A Clean Air Act

4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddarparu deddf aer glân i Gymru? OQ56611

4. Will the Minister provide an update on delivering a clean air act for Wales? OQ56611

Oh, that's me again. The Government has made a commitment to a clean air Act for Wales. Officials are developing proposals for a clean air Bill in light of responses to the consultation on the White Paper published in January 2020, and the Government will shortly announce our legislative programme.

O, fi eto. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i Ddeddf aer glân i Gymru. Mae swyddogion yn datblygu cynigion ar gyfer Bil aer glân yng ngoleuni'r ymatebion i'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 2020, a bydd y Llywodraeth yn cyhoeddi ein rhaglen ddeddfwriaethol cyn bo hir.

13:10

Thank you for that answer, Minister. Air pollution is a silent killer, contributing to almost 1,400 early deaths and costing the Welsh NHS millions every year. It's something that we must tackle urgently and I fully support the Welsh Government's commitment to a clean air Act. However, Asthma UK and the British Lung Foundation Wales are concerned that current proposals indicate that we might not see new regulations until the seventh Senedd term. While the White Paper sets out to improve air quality levels to be better than the World Health Organization recommended levels, what consideration has the Minister made to including regulating air pollutant levels during the progression of the Bill so that residents in some of the worst affected areas can gain the benefits as soon as possible?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae llygredd aer yn llofrudd cudd sy’n cyfrannu at bron i 1,400 o farwolaethau cynamserol ac yn costio miliynau i GIG Cymru bob blwyddyn. Mae'n rhywbeth y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef ar frys ac rwy'n llwyr gefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i Ddeddf aer glân. Fodd bynnag, mae Asthma UK a British Lung Foundation Cymru yn poeni bod cynigion cyfredol yn nodi efallai na fyddem yn gweld rheoliadau newydd tan seithfed tymor y Senedd. Er mai nod y Papur Gwyn yw gwella lefelau ansawdd aer uwchlaw'r lefelau a argymhellir gan Sefydliad Iechyd y Byd, pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i rhoi i gynnwys rheoleiddio lefelau llygryddion aer wrth i’r Bil symud ymlaen fel y gall trigolion rhai o'r ardaloedd yr effeithir arnynt waethaf fwynhau’r manteision cyn gynted â phosibl?

Thank you for that important challenge. We are committed to introducing a piece of legislation. Clearly, the programme for government covers the whole of this Senedd term, and there is much legislation that we want to introduce. So, it's going to take time for all the pieces of legislation to be introduced. Clearly, air quality is an urgent challenge and we can't wait simply for legislation to pass in order to start tackling it, nor are we. I am assured by Welsh Government officials that we will have regulations in place in this Senedd term to tackle the agenda that Jayne Bryant has outlined. But just as important are what actions we can do in the meantime to tackle the issue. I'm very pleased to be coming to Newport tomorrow, on Clean Air Day, to look at the electric buses and the active travel routes that the authority have invested in and developed there. I think they're showing some great leadership in the work that they are doing.

The commitment in the Wales transport strategy, the modal shift, is essential; the work of the Burns report and the South East Wales Transport Commission, again, is vital. It's about getting people out of polluting cars and into more sustainable, environmentally friendly forms of transport, which can have a real impact in the short term on air quality; not simply waiting for legislation, which has its part to play. We're expecting, in the coming months, fresh recommendations from the World Health Organization, and we want to make sure that those recommendations are built into the legislation that we bring forward. We want to do that—let me just reiterate—on a cross-party basis if we can. We know that there are other parties in the Assembly who are committed to a clean air Act. It'll be interesting to understand, beyond the headline, what substance they support within that, because it's easy to say it, it's harder to do it. I'm reminded of the quote of Aneurin Bevan, who accused the Conservative Prime Minister of putting flamboyant labels on empty luggage. I'd hate to see that repeated in the commitments of the Conservatives to a clean air Act, because I think it's easy to talk about clean air, but the tough stuff you need to make it happen is often difficult and controversial. I'd be very pleased if we could sit down together and see what areas of commonality there are, because this agenda, clearly, is important for us all.

Diolch am yr her bwysig honno. Rydym wedi ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth. Yn amlwg, mae'r rhaglen lywodraethu’n ymwneud â thymor cyfan y Senedd hon, ac rydym am gyflwyno llawer o ddeddfwriaeth. Felly, mae'n mynd i gymryd amser i'r holl ddeddfwriaeth gael ei chyflwyno. Yn amlwg, mae ansawdd aer yn her y mae angen inni fynd i’r afael â hi ar frys, ac ni allwn aros i ddeddfwriaeth gael ei chyflwyno cyn dechrau mynd i’r afael â hi, ac nid ydym yn gwneud hynny. Rwyf wedi cael sicrwydd gan swyddogion Llywodraeth Cymru y bydd gennym reoliadau ar waith yn nhymor y Senedd hon i roi sylw i'r agenda a amlinellwyd gan Jayne Bryant. Ond mae pa gamau y gallwn eu cymryd yn y cyfamser i fynd i'r afael â'r mater yr un mor bwysig. Rwy’n falch iawn fy mod yn dod i Gasnewydd yfory, ar Ddiwrnod Aer Glân, i edrych ar y bysiau trydan a’r llwybrau teithio llesol y mae’r awdurdod wedi buddsoddi ynddynt a’u datblygu yno. Credaf eu bod yn dangos arweinyddiaeth wych yn y gwaith a wnânt.

Mae'r ymrwymiad yn strategaeth drafnidiaeth Cymru i newid dulliau teithio yn hanfodol; mae gwaith adroddiad Burns a Chomisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru, unwaith eto, yn hanfodol. Mae'n ymwneud â denu pobl allan o geir sy'n llygru ac i mewn i fathau mwy cynaliadwy, ecogyfeillgar o drafnidiaeth, a all gael effaith wirioneddol yn y tymor byr ar ansawdd aer, yn hytrach na dim ond aros am ddeddfwriaeth, er bod ganddi ei rhan i'w chwarae. Yn y misoedd nesaf, rydym yn disgwyl argymhellion newydd gan Sefydliad Iechyd y Byd, ac rydym am sicrhau bod yr argymhellion hynny'n cael eu hymgorffori yn y ddeddfwriaeth a gyflwynwn. Rydym am wneud hynny—gadewch imi ddweud eto—ar sail drawsbleidiol os gallwn. Gwyddom fod pleidiau eraill yn y Cynulliad wedi ymrwymo i Ddeddf aer glân. Bydd yn ddiddorol deall, y tu hwnt i'r pennawd, faint o’r sylwedd y maent yn ei gefnogi o fewn hynny, gan ei bod yn haws dweud na gwneud. Mae hyn yn fy atgoffa o ddyfyniad gan Aneurin Bevan, a gyhuddodd y Prif Weinidog Ceidwadol o roi labeli crand ar fagiau gwag. Byddai'n gas gennyf weld hynny'n digwydd eto yn ymrwymiadau'r Ceidwadwyr i Ddeddf aer glân, gan y credaf ei bod yn hawdd siarad am aer glân, ond mae'r pethau anodd sydd angen i chi eu gwneud er mwyn iddo ddigwydd yn aml yn anodd ac yn ddadleuol. Byddwn yn falch iawn pe gallem eistedd gyda'n gilydd a gweld pa dir cyffredin sydd rhyngom, gan fod yr agenda hon, yn amlwg, yn bwysig i bob un ohonom.

I would like to congratulate both Ministers on their new appointments. I must say, I'm very much looking forward to working with both of you and I'll definitely be taking you up on that invitation to work together.

Minister, I welcome your commitment to reduce air pollution and to improve air quality. It's a fact that Wales has some of the worst air quality in the UK with Cardiff and Port Talbot having higher PM10 levels than either Birmingham or Manchester. Stop-start traffic not only emits more greenhouse gases than free-flowing traffic, but it also causes more particulate pollution to be emitted. Schemes such as the M4 relief road would have increased the flow of traffic and, as the independent inspector stated, would lower pollution and provide widespread and significant air quality improvements for communities living alongside the M4, similar to myself. Will you confirm that your clean air strategy will consider measures to improve the flow of traffic and include a review of speed limits on sections of the M4? Thank you.

Hoffwn longyfarch y ddau Weinidog ar eu swyddi newydd. Mae’n rhaid imi ddweud, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda'r ddau ohonoch, ac yn sicr, byddaf yn derbyn eich gwahoddiad i weithio gyda'n gilydd.

Weinidog, rwy'n croesawu eich ymrwymiad i leihau llygredd aer ac i wella ansawdd aer. Mae'n ffaith bod gan Gymru beth o'r ansawdd aer gwaethaf yn y DU gyda lefelau uwch o PM10 yng Nghaerdydd a Phort Talbot na Birmingham a Manceinion. Mae traffig sy’n stopio ac yn ailgychwyn nid yn unig yn allyrru mwy o nwyon tŷ gwydr na thraffig sy'n llifo'n rhwydd, mae hefyd yn achosi i fwy o lygredd gronynnol gael ei allyrru. Byddai cynlluniau fel ffordd liniaru’r M4 wedi cynyddu llif y traffig, ac fel y nododd yr arolygydd annibynnol, byddai'n lleihau llygredd a darparu gwelliannau helaeth a sylweddol yn ansawdd yr aer i gymunedau sy'n byw gerllaw'r M4, fel fi. A wnewch chi gadarnhau y bydd eich strategaeth aer glân yn ystyried mesurau i wella llif y traffig ac yn cynnwys adolygiad o derfynau cyflymder ar rannau o'r M4? Diolch.

The search for consensus goes on, I would say. The issues around the M4 have been well rehearsed and we take different views on that. The way to reduce harmful pollution from cars is to have fewer cars, not to make the cars go faster. I think it's the emphasis on modal shift that we want to see, rather than creating additional roads, which, in turn, as we know through the induced demand principle, results in increased traffic and increased volumes. So, that, in a sense, is a very short-term fix. We need a sustainable long-term fix to this and I don't think that building large motorways through protected wetlands is the way to achieve that. But, certainly in terms of speed limits, I'd be very happy to include that in part of our discussions.

Byddwn yn dweud bod y gwaith o chwilio am gonsensws yn parhau. Mae'r materion sy'n ymwneud â'r M4 wedi cael eu hailadrodd droeon ac mae gennym farn wahanol ar hynny. Y ffordd i leihau llygredd niweidiol o geir yw cael llai o geir, nid gwneud i'r ceir fynd yn gyflymach. Credaf mai'r hyd rydym am ei weld yw pwyslais ar newid dulliau teithio yn hytrach na chreu ffyrdd ychwanegol a fyddai yn eu tro, fel y gwyddom drwy egwyddor galw ysgogedig, yn arwain at fwy o draffig a mwy o gerbydau. Felly, mae hynny, ar un ystyr, yn ateb tymor byr. Mae angen ateb hirdymor cynaliadwy i hyn, ac ni chredaf mai adeiladu traffyrdd mawr drwy wlyptiroedd gwarchodedig yw'r ffordd o gyflawni hynny. Ond yn sicr, o ran terfynau cyflymder, rwy’n fwy na pharod i gynnwys hynny yn ein trafodaethau.

13:15
Llifogydd 2020
The 2020 Floods

5. Sut mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn cefnogi Cyfoeth Naturiol Cymru i ddatblygu'r argymhellion a restrwyd yn ei adroddiad ar lifogydd 2020? OQ56603

5. How has the Welsh Government been supporting Natural Resources Wales to take forward the recommendations listed in its report on the 2020 floods? OQ56603

Diolch. It's clear lessons needed to be learned following the devastating flooding in 2020, which NRW’s review acknowledges. This year, we are investing record levels of funding for flood risk management. In 2020-21, NRW’s revenue funding was increased by £1.25 million to £21 million, which is being sustained in 2021-22.

Diolch. Mae'n amlwg fod angen dysgu gwersi yn dilyn y llifogydd dinistriol yn 2020, ac mae adolygiad CNC yn cydnabod hyn. Eleni, rydym yn buddsoddi'r lefelau uchaf erioed o gyllid ar gyfer rheoli perygl llifogydd. Yn 2020-21, cynyddwyd cyllid refeniw CNC £1.25 miliwn i gyfanswm o £21 miliwn, a chaiff hyn ei gynnal yn 2021-22.

Diolch am eich ymateb. Mae'n amlwg o'r adroddiad bod lefelau staffio Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn gyfan gwbl annigonol i ymdopi â llifogydd dinistriol 2020, fel sydd wedi'i gadarnhau gan y ffaith bod 41 yn fwy o staff ganddynt yn gweithio i reoli'r risg o lifogydd ers hynny, sydd dal yn dipyn llai na'r hyn y mae'r adroddiad yn datgelu sydd ei angen. Dro ar ôl tro, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod cynnal ymchwiliad annibynnol i'r llifogydd, a fyddai, fel sydd yn amlwg o adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru, yn datgelu cyllid cwbl annigonol i'r corff a sefydlwyd gan Lafur Cymru i'n hamddiffyn rhag llifogydd.

Byddai hefyd yn datgelu, fel y mae adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru, fod gormod o gyrff a grwpiau gwahanol â chyfrifoldeb dros liniaru llifogydd. Onid ydy hi'n amser sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen a fyddai'n cynnwys arbenigwyr ar draws y sector dŵr yng Nghymru i gynghori'r Senedd ar ffordd well o reoli dŵr wyneb yn benodol, fel bod llinellau cyfrifoldeb cliriach o ran lliniaru a rheoli llifogydd sydd yn gysylltiedig â hynny?

Thank you for that response. It's clear from the report that staffing levels in NRW have been utterly inadequate to deal with the destructive floods of 2020, as was confirmed by the fact that 41 more staff have been working on flood risk management since then, which is still lower than the report reveals is required. Time and time again, the Welsh Government has refused to hold an independent inquiry into the floods, which would, as is clear from the NRW report, reveal totally inadequate funding for the body established by Welsh Labour to protect us from flooding.

It would also reveal, as the NRW report does, that there are too many bodies and groups that have responsibility for flood mitigation. Isn't it time now to establish a task and finish group that would include experts from across the water sector in Wales to advise the Senedd on a better way of managing surface water particularly, so that there are clearer lines of responsibility in terms of flood management and mitigation related to that?

Thank you for that. I understand where the Member is coming from, for sure, but it's simply not true to say that we've been underinvesting in it. In 2021-22, the Welsh Government will be investing over £65 million in flood risk management, which is the largest amount invested in a single year since the beginning of devolution. 

This financial year, we've allocated NRW £21 million in revenue and £17.211 million of capital funding to progress their flood risk management programme. This represents 56 per cent of our total flood and coastal erosion risk management budget for the year, so not insubstantial amounts of money.

Since February 2020, we've increased NRW's revenue budget to record levels of revenue, with £21 million, which represents a 6 per cent increase from the year prior to the flooding. That represents nearly 90 per cent of the core flood revenue budget for the year.

The NRW review is an honest assessment of their own performance and contains recommendations for how they can improve their flood response. Flood risk management funding in NRW is ring-fenced for those activities. As the Member actually said herself, since February 2020 NRW have themselves increased their staff working solely on flood risk management by 41 posts, full-time equivalent. 

Last financial year, NRW received over £13.5 million worth of capital funding for flood risk management activities, which included an additional £3.7 million allocated in year, including repair work following flood events, mapping, modelling work and further work on improvements to the flood warning system. Last financial year, NRW put forward three requests for additional funding during the year, all of which were granted.

The Government has clearly set out its priorities for flood and coastal risk management in its new national strategy, published in October 2020, incorporating some of the initial lessons learnt from the February flooding. We're looking forward to the section 19 report from Rhondda Cynon Taf, so that we can pull together the lessons learnt from the flooding, Llywydd, to ensure that we do as much as we can to ensure that no other community experiences what the communities experienced last year during the floods.

Diolch. Rwy'n deall safbwynt yr Aelod yn sicr, ond nid yw'n wir dweud ein bod wedi bod yn tanfuddsoddi. Yn 2021-22, bydd Llywodraeth Cymru’n buddsoddi dros £65 miliwn ar gyfer rheoli perygl llifogydd, sef y swm mwyaf a fuddsoddwyd mewn un flwyddyn ers dechrau datganoli.

Yn y flwyddyn ariannol hon, rydym wedi dyrannu £21 miliwn mewn refeniw a £17.211 miliwn o gyllid cyfalaf i CNC ar gyfer gweithredu eu rhaglen rheoli perygl llifogydd. Mae hyn yn 56 y cant o gyfanswm ein cyllideb rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol am y flwyddyn, felly nid ydynt yn symiau ansylweddol o arian.

Ers mis Chwefror 2020, rydym wedi cynyddu cyllideb refeniw CNC i’r lefelau refeniw uchaf erioed, gyda £21 miliwn, sy'n gynnydd o 6 y cant o'r flwyddyn cyn y llifogydd. Mae hyn bron yn 90 y cant o'r gyllideb refeniw graidd ar gyfer llifogydd am y flwyddyn.

Mae adolygiad CNC yn asesiad gonest o'u perfformiad eu hunain ac mae'n cynnwys argymhellion ar sut y gallant wella eu hymateb i lifogydd. Mae’r cyllid rheoli perygl llifogydd yn CNC wedi'i glustnodi ar gyfer y gweithgareddau hynny. Fel y dywedodd yr Aelod ei hun, ers mis Chwefror 2020, mae CNC eu hunain wedi cynyddu nifer eu staff sy'n gweithio ar reoli perygl llifogydd yn unig i 41 o swyddi cyfwerth ag amser llawn.

Ar gyfer y flwyddyn ariannol ddiwethaf, derbyniodd CNC werth dros £13.5 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer gweithgareddau rheoli perygl llifogydd, a oedd yn cynnwys £3.7 miliwn ychwanegol a ddyrannwyd yn ystod y flwyddyn, gan gynnwys gwaith atgyweirio yn dilyn llifogydd, mapio, gwaith modelu a gwaith pellach ar wella'r system rybuddio am lifogydd. Yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, cyflwynodd CNC dri chais am gyllid ychwanegol yn ystod y flwyddyn, a derbyniwyd pob un ohonynt.

Mae'r Llywodraeth wedi nodi ei blaenoriaethau’n glir ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd yn ei strategaeth genedlaethol newydd a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2020, gan ymgorffori rhai o'r gwersi cychwynnol a ddysgwyd o’r llifogydd ym mis Chwefror. Rydym yn edrych ymlaen at adroddiad adran 19 gan Rondda Cynon Taf, fel y gallwn ddod â'r gwersi a ddysgwyd o'r llifogydd ynghyd, Lywydd, er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn i wneud yn siŵr nad oes unrhyw gymuned arall yn dioddef yr hyn y bu’n rhaid i’r cymunedau ei wynebu y llynedd yn ystod y llifogydd.

Minister, on three separate occasions over the last 14 months, the town of Carmarthen has suffered major incidences of flooding as the River Tywi burst its banks, affecting a number of businesses along the quay and the Pensarn area. Looking at the programme for government, launched yesterday to big fanfare, the climate change section had little reference to improving flood defences. With climate change likely to make such occurrences more regular, will you outline what progress has been made on providing immediate protection for the town of Carmarthen against further such flooding events?

Weinidog, ar dri achlysur gwahanol dros y 14 mis diwethaf, mae tref Caerfyrddin wedi dioddef llifogydd sylweddol wrth i afon Tywi orlifo, gan effeithio ar nifer o fusnesau ar hyd y cei ac yn ardal Pensarn. Wrth edrych ar y rhaglen lywodraethu a lansiwyd ddoe gyda chryn dipyn o seremoni, nid oedd fawr o gyfeiriadau yn yr adran ar newid hinsawdd at wella amddiffynfeydd rhag llifogydd. Gyda newid hinsawdd yn debygol o arwain at ddigwyddiadau o'r fath yn fwy rheolaidd, a wnewch chi amlinellu pa gynnydd a wnaed ar ddarparu diogelwch uniongyrchol i dref Caerfyrddin rhag mwy o lifogydd o'r fath?

As I said, I've just outlined a series of additional funding that we've put into NRW. That funding is, of course, across Wales, and not for any specific community. We also work very closely with our local authority partners in ensuring that they do the right assessments and we have the right kind of flood management projects coming forward for capital funding. Local authorities themselves have a range of projects in this regard, and we work very closely with them and NRW to ensure that we have a holistic programme right across Wales.

Back in March, a £65.415 million programme of flood risk management activities across Wales was announced for this financial year we're currently in. That includes £36 million capital spend on new projects and maintenance of existing assets. As I've already said, it's our biggest capital budget ever.

The capital budget this year includes £4 million for post-storm repairs, following the flooding in December 2020 and January 2021, and to date, £1.9 million of that has been already allocated for the purpose. So, we have a number of—. So, we have—I'm sorry, I can't do the maths off the top of my head—around £2 million left to allocate, which we will be working with local authorities across Wales, to make sure that we have the right schemes in place. But I can assure the Member that we work very closely with our local authority partners to make sure that we have the best protection available and to understand what their capital and revenue requirements for flood prevention schemes look like, and to make sure that we also have maintenance programmes in place for existing flood protection assets.

Fel y dywedais, rwyf newydd amlinellu amryw o gronfeydd ychwanegol rydym wedi'i roi i CNC. Mae'r cyllid hwnnw, wrth gwrs, ar gyfer Cymru gyfan, ac nid ar gyfer unrhyw gymuned benodol. Rydym hefyd yn gweithio'n agos iawn gyda'n partneriaid awdurdod lleol i sicrhau eu bod yn gwneud yr asesiadau cywir a bod gennym y math cywir o brosiectau rheoli llifogydd yn ceisio am gyllid cyfalaf. Mae gan yr awdurdodau lleol eu hunain ystod o brosiectau yn y cyswllt hwn, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda hwy a CNC i sicrhau bod gennym raglen gyfannol ledled Cymru.

Yn ôl ym mis Mawrth, cyhoeddwyd rhaglen gwerth £65.415 miliwn o weithgareddau rheoli perygl llifogydd ledled Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. Mae hynny'n cynnwys gwariant cyfalaf o £36 miliwn ar brosiectau newydd a chynnal a chadw asedau presennol. Fel y dywedais eisoes, dyma ein cyllideb gyfalaf fwyaf erioed.

Mae'r gyllideb gyfalaf ar gyfer eleni’n cynnwys £4 miliwn ar gyfer atgyweiriadau ar ôl stormydd, yn dilyn y llifogydd ym mis Rhagfyr 2020 a mis Ionawr 2021, a hyd yma, mae £1.9 miliwn ohono eisoes wedi'i ddyrannu at y diben hwnnw. Felly, mae gennym nifer o—. Felly, mae gennym—mae'n ddrwg gennyf, ni allaf wneud y cyfrif yn fy mhen—oddeutu £2 filiwn ar ôl i'w ddyrannu, a byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol ledled Cymru i sicrhau bod gennym gynlluniau priodol ar waith. Ond gallaf roi sicrwydd i’r Aelod ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda'n partneriaid awdurdod lleol i sicrhau bod gennym y diogelwch gorau sydd ar gael ac i ddeall eu gofynion cyfalaf a refeniw ar gyfer cynlluniau atal llifogydd, a sicrhau hefyd fod gennym raglenni cynnal a chadw ar waith ar gyfer asedau amddiffyn rhag llifogydd presennol.

13:20

I'd also like to congratulate both Ministers on their new appointments. Minister, the NRW report following the floods of 2020 matters a great deal to the Rhondda residents, in particular, residents of Pentre, where 169 homes and 12 businesses flooded internally. The NRW duty manager at the time said, on record, and I quote:

'From the photographs and pictures available it is evident that wooded material entered the watercourse and ended up blocking the grid.'

I recently met with RCT council leader Andrew Morgan, who confirmed to me that the council's section 19 report is in its final stages and will be released later this month. If the report confirms wooded debris significantly contributed to the flooding in Pentre by blocking the culvert grids, will the Minister meet NRW with me to discuss the impact and cost on the community I represent?

Hoffwn innau longyfarch y ddau Weinidog ar eu swyddi newydd. Weinidog, mae adroddiad CNC yn dilyn llifogydd 2020 yn bwysig iawn i drigolion Rhondda, yn enwedig trigolion Pentre, lle bu llifogydd mewn 169 o gartrefi a 12 o fusnesau. Cofnodwyd rheolwr ar ddyletswydd CNC ar y pryd yn dweud:

‘O'r ffotograffau a'r lluniau sydd ar gael mae'n amlwg fod deunydd coediog wedi mynd i mewn i'r cwrs dŵr ac wedi blocio'r grid.'

Yn ddiweddar, cyfarfûm ag arweinydd cyngor RhCT, Andrew Morgan, a gadarnhaodd i mi fod adroddiad adran 19 y cyngor ar fin cael ei gwblhau ac y caiff ei ryddhau yn nes ymlaen y mis hwn. Os yw'r adroddiad yn cadarnhau bod gweddillion coediog wedi cyfrannu'n sylweddol at y llifogydd ym Mhentre drwy flocio gridiau’r cwlfertau, a wnaiff y Gweinidog gyfarfod â CNC gyda mi i drafod yr effaith a'r gost i’r gymuned rwy'n ei chynrychioli?

Well, thank you very much, Buffy, and I don't share my colleague Lee's tendency, I'm afraid, Llywydd, to overcome the congratulations all in one burst. I think we should take congratulations where we can find them—[Laughter.]—so, I'm very pleased to be welcomed to my post, and I'm very glad to see you here too, Buffy.

Wel, diolch yn fawr iawn, Buffy, ac mae arnaf ofn, Lywydd, nad wyf yn rhannu tueddiad fy nghyd-Aelod Lee, i gael gwared ar yr holl gyfarchion ar unwaith. Credaf y dylem dderbyn cyfarchion lle bynnag y'u cawn—[Chwerthin.]—felly, rwy'n falch iawn o gael fy nghroesawu i fy swydd, ac mae'n braf iawn eich gweld chithau yma hefyd, Buffy.

I'm with Lee on this, I must say. [Laughter.]

Rwy'n cytuno gyda Lee ar hyn, mae’n rhaid imi ddweud. [Chwerthin.]

Long may it last is all I can say. So, absolutely, just to start with the question at the end: I'm very happy to meet with NRW to discuss it. I'd also like to suggest that I arrange a briefing for yourself, alongside the RCT leader, to just discuss some of the issues upfront, before we get the section 19 report, so that we can understand where we're coming from. We've been working very closely with both NRW and the council in the production of the section 19 report. It's a very important report, as I said to Heledd earlier, that we will want to learn the lessons from. So, it's very important to get it right, and we understand the lessons learnt coming out of it. As I said, we have provided additional funding to local authorities to support their section 19 investigations into the 2020 flooding, and RCT is, right now, in the process of finalising its report into the devastating flooding at Pentre last year. I can't obviously comment on the content of the report, as I have not yet seen it; that would be inappropriate anyway. But we absolutely want to fully assess the findings of the report and learn the lessons that I'm sure it will set out for us.

I absolutely recognise the strength of feeling from Pentre residents, and, indeed, from residents around Wales, who experienced very, very significant levels of flooding. Absolutely, if there are ways to reduce the risk of a repeat of such events, then we expect our risk management authorities to work together to implement them. We conducted, right at the end of the last Senedd, an exercise— a civil contingencies exercise—to look at how our response to flooding works. We will be doing a leadership version of that across the Welsh Government, NRW and local authorities, to make sure that each leader plays their role, if we do experience such an event, and that we have the maximum amount of speed, and we all know what we're doing, if something of that sort does happen again. But, actually, I very much hope that the lessons we learn will help us to assist in making sure that it does not happen again, including a review, for example, that we're doing across all coal tips, a better data management system, and you'll know, Llywydd, that the Government has also got, in its manifesto, a commitment to improving coal tip safety across Wales, which will be very much a part of that work.

Boed iddo barhau yw'r cyfan y gallaf ei ddweud. Felly, yn sicr, i ddechrau gyda'r cwestiwn olaf: rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â CNC i'w drafod. Hoffwn awgrymu hefyd fy mod yn trefnu sesiwn friffio ar eich cyfer chi, gydag arweinydd RhCT, i drafod rhai o'r materion ymlaen llaw, cyn inni gael yr adroddiad adran 19, fel y gallwn ddeall y sefyllfa. Rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda CNC a'r cyngor i gynhyrchu’r adroddiad adran 19. Mae'n adroddiad pwysig iawn fel y dywedais wrth Heledd yn gynharach a byddwn yn awyddus i ddysgu gwersi ohono. Felly, mae'n bwysig iawn ei gael yn iawn, a’n bod yn deall y gwersi a ddysgir ohono. Fel y dywedais, rydym wedi darparu cyllid ychwanegol i awdurdodau lleol i gefnogi eu hymchwiliadau adran 19 i lifogydd 2020, ac mae RhCT y funud hon yn y broses o gwblhau eu hadroddiad ar y llifogydd dinistriol ym Mhentre y llynedd. Yn amlwg, ni allaf wneud sylwadau ar gynnwys yr adroddiad gan nad wyf wedi’i weld eto; byddai hynny'n amhriodol beth bynnag. Ond yn sicr, rydym yn wirioneddol awyddus i asesu canfyddiadau'r adroddiad yn llawn a dysgu'r gwersi y bydd yn siŵr o'u rhoi i ni.

Rwy’n llwyr gydnabod cryfder teimladau trigolion Pentre, ac yn wir, trigolion ledled Cymru, a wynebodd lifogydd sylweddol iawn. Yn sicr, os oes ffyrdd o leihau’r perygl y bydd llifogydd o’r fath yn digwydd eto, rydym yn disgwyl i’n hawdurdodau rheoli risg weithio gyda’i gilydd i’w rhoi ar waith. Ar ddiwedd y Senedd ddiwethaf, fe wnaethom gynnal ymarfer—ymarfer argyfyngau sifil—i edrych ar sut y mae ein hymateb i lifogydd yn gweithio. Byddwn yn cynnal fersiwn ohono i arweinwyr ar draws Llywodraeth Cymru, CNC ac awdurdodau lleol, i sicrhau bod pob arweinydd yn chwarae eu rôl os ydym yn wynebu digwyddiad o'r fath, a bod gennym yr ymateb cyflymaf posibl, a bod pob un ohonom yn gwybod beth rydym yn ei wneud os bydd rhywbeth o'r fath yn digwydd eto. Ond rwy'n mawr obeithio y bydd y gwersi rydym yn eu dysgu yn ein cynorthwyo i sicrhau nad yw'n digwydd eto, gan gynnwys adolygiad, er enghraifft, rydym yn ei gynnal o'r holl domenni glo, system well i reoli data, ac fe fyddwch yn gwybod, Lywydd, fod gan y Llywodraeth, yn ei maniffesto, ymrwymiad i wella diogelwch tomenni glo ledled Cymru, a fydd yn rhan fawr o'r gwaith hwnnw.

Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.

Thank you to the Minister and the Deputy Minister.

2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg
2. Questions to the Minister for Education and Welsh Language

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Kurtz.

The next item is questions to the Minister for Education and the Welsh Language, and the first question is from Sam Kurtz.

Addysgu Wyneb yn Wyneb
Face-to-face Teaching

1. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i awdurdodau lleol i gynorthwyo disgyblion sydd wedi colli amser addysgu wyneb yn wyneb oherwydd cyfyngiadau COVID-19? OQ56597

1. What support is the Welsh Government providing to local authorities to assist pupils who have lost face-to-face teaching time due to COVID-19 restrictions? OQ56597

There are a range of measures to support learning. We've committed over £150 million in additional investments to support learners and practitioners in this financial year. This is additional to around £130 million in the last financial year. This funding supports our Recruit, Recover and Raise Standards programme, increasing capacity to support learners.

Mae ystod o fesurau ar waith i gefnogi dysgu. Rydym wedi ymrwymo dros £150 miliwn mewn buddsoddiadau ychwanegol i gefnogi dysgwyr ac ymarferwyr yn y flwyddyn ariannol hon. Mae hyn yn ychwanegol at oddeutu £130 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf. Mae'r cyllid hwn yn cefnogi ein rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau, gan gynyddu'r capasiti i gefnogi dysgwyr.

Diolch, Weinidog. Rwyf wedi cael gohebiaeth gan rieni plant ag anawsterau clyw yn fy etholaeth sydd wedi codi pryderon nad yw eu plant, oherwydd y defnydd o fasgiau, yn gallu darllen gwefusau a'u bod yn wynebu rhwystrau parhaus i'w profiad dysgu. Ynghyd â cholli amser addysg dros y 18 mis diwethaf oherwydd ymdrechion i arafu lledaeniad y pandemig, mae'r disgyblion hyn wedi profi teimlad o unigedd. Pa gymorth ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi ar waith i fynd i'r afael yn benodol â'r heriau unigryw y mae'r 18 mis diwethaf wedi'i rhoi i blant fel hyn?

Thank you, Minister. I've received correspondence from the parents of children with hearing difficulties in my constituency who have raised concerns that their children, because of the use of masks, can't lip read and they are facing ongoing barriers to their learning experience. In addition to losing educational time over the past 18 months because of efforts to slow the spread of the pandemic, these pupils have felt feelings of isolation. What additional support has the Welsh Government provided in order to tackle specifically the unique challenges that the past 18 months have placed on children?

13:25

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pellach hynny. O safbwynt gorchudd wynebau, mae gyda ni ganllawiau gweinyddol sydd yn cynghori ysgolion a lleoliadau addysg i edrych yn ofalus ar effaith gwisgo gorchudd wyneb ar bobl sydd yn drwm eu clyw, ac i sicrhau eu bod nhw'n deall yn glir bod effaith hynny'n gallu bod yn sylweddol ar bobl sydd yn dibynnu ar weld wyneb pobl yn glir er mwyn gallu cyfathrebu. Mae'r canllawiau hynny yn gyhoeddus; maen nhw ar gael ar ein gwefan ni ac yn cynnwys linciau at amryw o gyngor arall sydd yn gallu darparu'r cyd-destun i'r ysgolion allu deall beth maen nhw'n ei wneud.

Rydyn ni wedi, wrth gwrs, dros y flwyddyn a mwy diwethaf, darparu cefnogaeth ariannol i'n hysgolion ni er mwyn bod nhw'n gallu addasu y ffordd maen nhw'n gweithio er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gweithio mewn ffordd sydd mor gynhwysol ag sy'n bosibl o fewn amgylchiadau anodd iawn COVID.

I thank the Member for the additional question. In terms of face masks, we have administrative guidelines that advise schools and educational institutions to look carefully at the impact of wearing face masks on people who have hearing difficulties, and to ensure that they do understand clearly that the impact of that can be significant on people who do depend on seeing people's faces clearly to communicate. The guidelines are public; they're available on our website and they include links to a variety of other pieces of advice that can provide a context for schools to understand what to do.

And, of course, over the last year, we have provided financial support to schools in order to ensure that they can adapt the way that they work in order to ensure that they work in a way that's as inclusive as possible under very difficult circumstances of COVID.

Joyce Watson. Joyce Watson, can we have the—? There we go. Oh—. Can we have the microphone on? Yes.

Joyce Watson. Joyce Watson, a gawn ni—? Dyna ni. O—. A gawn ni agor y meicroffon? Iawn.

Diolch, Llywydd. I've been reading the 'Renew and reform' proposals this morning, Minister, and I've also spoken with teachers, and I would say that your decision to retain the 1,800 full-time tutoring staff that have been recruited will make all the difference this year to pupils and teachers. The previous Welsh Government was, of course, recognised internationally and by the Education Policy Institute for its response to the pandemic, particularly how they led the way by speedily providing laptops and Wi-Fi devices to disadvantaged learners. So, how will today's announcement build on that targeted support for disadvantaged learners?

Diolch, Lywydd. Rwyf wedi bod yn darllen y cynigion 'Adnewyddu a diwygio' y bore yma, Weinidog, ac rwyf hefyd wedi siarad ag athrawon, a byddwn yn dweud y bydd eich penderfyniad i gadw'r 1,800 o staff tiwtora amser llawn a recriwtiwyd yn gwneud byd o wahaniaeth eleni i ddisgyblion ac athrawon. Cafodd Llywodraeth flaenorol Cymru gydnabyddiaeth ryngwladol, wrth gwrs, a gan y Sefydliad Polisi Addysg am ei hymateb i'r pandemig, yn enwedig y ffordd y gwnaethant arwain y ffordd drwy fynd ati'n gyflym i ddarparu gliniaduron a dyfeisiau Wi-Fi i ddysgwyr difreintiedig. Felly, sut y bydd y cyhoeddiad heddiw yn adeiladu ar y cymorth hwnnw sydd wedi’i dargedu ar gyfer dysgwyr difreintiedig?

Well, I thank Joyce Watson for her positive review of the publication this morning. As her question implied, one of the key areas of focus for the Government in the 'Renew and reform' proposals, which I've published this morning following my statement in the Chamber before the half term recess, is indeed a focus on disadvantaged and vulnerable learners, because everything we know from the experience of COVID suggests that they have suffered disproportionate impacts from perhaps not being in the customary educational setting.

Amongst the things we'll want to be doing with the funding that I've announced this morning—and I should stress that this has all been done in conjunction, of course, with schools and with education professionals; it's very much a question of co-designing, if you like, the interventions that this funding is intended to support. But whether that's around reviewing the use of the pupil deprivation grant to make sure that's targeted in the way it can be; whether it's the provision of extra coaching support, personalised learning programmes; whether it's supporting practitioners through additional professional learning to understand better how best to support disadvantaged learners to deal with the impact of COVID; whether it's additional funding for the additional learning needs transformation scheme programme that we have. There's a range of specific ways in which this funding will be deployed. And I echo the point that she made: I was very pleased to hear that the EPI acknowledged specifically that the funding we've been investing in Wales has had a beneficial impact. That is designed to have that sort of impact on our disadvantaged learners.

Wel, diolch i Joyce Watson am ei hadolygiad cadarnhaol o'r cyhoeddiad y bore yma. Fel yr awgrymai ei chwestiwn, un o'r meysydd allweddol i’r Llywodraeth ganolbwyntio arnynt yn yr argymhellion 'Adnewyddu a diwygio', a gyhoeddwyd gennyf y bore yma yn dilyn fy natganiad yn y Siambr cyn y toriad hanner tymor, yw ffocws, yn wir, ar ddysgwyr agored i niwed a difreintiedig, gan fod popeth a wyddom o brofiad COVID yn awgrymu eu bod wedi dioddef effeithiau anghymesur o ganlyniad efallai i fod y tu allan i'r lleoliad addysgol arferol.

Ymhlith y pethau y byddwn yn awyddus i’w gwneud gyda'r cyllid a gyhoeddais y bore yma—a dylwn bwysleisio bod hyn oll wedi'i wneud ar y cyd, wrth gwrs, ag ysgolion ac addysgwyr proffesiynol; mae'n fater o gyd-gynllunio, os mynnwch, yr ymyriadau y bwriedir i'r cyllid hwn eu cefnogi. Ond boed hynny’n ymwneud ag adolygu'r defnydd o'r grant amddifadedd disgyblion i sicrhau ei fod yn cael ei dargedu yn y ffordd y gellir ei dargedu; boed hynny’n golygu darparu cymorth hyfforddi ychwanegol, rhaglenni dysgu wedi'i bersonoli; boed hynny'n gefnogi addysgwyr drwy ddysgu proffesiynol ychwanegol i gael gwell dealltwriaeth o’r ffordd orau o gynorthwyo dysgwyr difreintiedig i oresgyn effaith COVID, neu’n gyllid ychwanegol ar gyfer rhaglen y cynllun trawsnewid anghenion dysgu ychwanegol sydd gennym. Mae ystod o ffyrdd penodol y bydd y cyllid hwn yn cael ei ddefnyddio. Ac rwy'n adleisio'r pwynt a wnaeth: roeddwn yn falch iawn o glywed bod y Sefydliad Polisi Addysg wedi cydnabod yn benodol fod y cyllid y buom yn ei fuddsoddi yng Nghymru wedi cael effaith fuddiol. Fe’i cynlluniwyd i gael effaith o'r fath ar ein dysgwyr difreintiedig.

Mae cwestiwn 2 [OQ56589] wedi cael ei drosglwyddo gan y Llywodraeth ar gyfer ei ateb yn ysgrifenedig gan y Gweinidog iechyd, felly cwestiwn 3, Delyth Jewell.

Question 2 [OQ56589] has been referred by the Government for a written answer by the Minister for health, so question 3, Delyth Jewell.

Addysgu Plant am Newid yn yr Hinsawdd
Teaching Children about Climate Change

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am addysgu plant am newid yn yr hinsawdd mewn ysgolion? OQ56613

3. Will the Minister make a statement on teaching children about climate change in schools? OQ56613

Learning on climate and environmental challenges will be mandatory in the Curriculum for Wales. The statements of what matters for the humanities and science and technology areas of learning and experience include explicit references to climate and the environment, to ensure that learners engage with challenges such as climate change.

Bydd dysgu am heriau amgylcheddol a’r hinsawdd yn orfodol yn y Cwricwlwm i Gymru. Mae'r datganiadau ar yr hyn sy'n bwysig ym meysydd dysgu a phrofiad y dyniaethau a gwyddoniaeth a thechnoleg yn cynnwys cyfeiriadau penodol at yr hinsawdd a'r amgylchedd, er mwyn sicrhau bod dysgwyr yn ymdrin â heriau fel newid hinsawdd.

Diolch ichi am yr ymateb yna. Rwy'n awyddus iawn i fynd i'r afael â phryder hinsawdd, neu climate anxiety, sydd yn effeithio ar fwy a mwy o blant ysgol. Mae yna berygl ein bod ni fel cymdeithas yn achosi y pryder hwn fel canlyniad i'r ffordd rydym ni'n ymdrin â newid hinsawdd yn y cyfryngau, ond hefyd yn yr ystafell ddosbarth—siarad am newid hinsawdd, hynny yw, fel rhyw grisis anochel a dinistr sydd ar y gorwel, doed a ddêl. Ac mae astudiaethau'n dangos bod pobl sy'n poeni'n ormodol, neu sy'n dioddef anxiety am bwnc, yn gallu meddwl eu bod nhw'n llai tebygol o wneud rhywbeth am y sefyllfa. Felly, rwy'n awyddus i weld mwy o le yn y cwricwlwm, Weinidog, i drafod newid hinsawdd, ond i'r trafodaethau yna ffocysu ar beth y gallwn ni ei wneud i newid y sefyllfa, i ymbweru plant. Ac mi fuaswn i'n hoffi gofyn i chi a fyddai mwy o adnoddau a chymorth i athrawon yn gallu cael eu rhoi i adnabod pryder hinsawdd ac i ddelio â fe. Ydy hynna'n rhywbeth y byddech chi'n barod i ystyried ei gyflwyno ar gyfer plant ac ysgolion, plîs?

Thank you for that response. I'm very eager that we address climate anxiety, which is affecting more and more schoolchildren. There is a danger that we as a society are causing this concern as a result of our approach to climate change in the media, but also in the classroom—talking about climate change as an inevitable crisis and a spectre of devastation on the horizon, come what may. And studies show that people who are overly concerned, or who suffer from anxiety about a subject, may think that they're less likely to do something about that situation. So, I'm keen to see more space in the curriculum, Minister, to discuss climate change, but for those discussions to focus on what we could do to change the situation and to empower children. And I would like to see more resources and support for teachers to recognise climate anxiety and deal with it. Is that something that you'd be willing to consider introducing for children and schools?

13:30

Wel, mae darparu'r math yna o adnoddau yn rhan o'r gwaith sydd yn mynd rhagddo ar hyn o bryd. Rwy'n derbyn yn llwyr beth mae'r Aelod yn ei ddweud ynglŷn â'r cyd-destun er mwyn dysgu a chynnal ymwybyddiaeth a chynyddu ymwybyddiaeth plant a phobl ifanc yn ein hysgolion ni, nid yn unig am impact newid hinsawdd ond hefyd, fel mae hi'n dweud, yn bwysig iawn, y syniad yna o agency personol—y gallu i fod yn rhan o'r ymateb iddo fe mewn ffordd sy'n gallu agor llygad rhywun hefyd pan fyddan nhw ar y siwrnai addysgol. Mae cod 'what matters' mewn amryw o lefydd yn seiliedig ar y syniad yna o ddysgwr fel rhywun sy'n gallu cael effaith ar yr hyn sy'n digwydd yn y byd o'i amgylch. Rwy'n credu ein bod ni wedi gweld yn ystod cyfnod y flwyddyn ddiwethaf ba mor bwysig yw hi i'n disgyblion a'n myfyrwyr ni yn ein hysgolion ni allu cael synnwyr o sut i ymateb i'r byd, ond nid jest mewn ffordd sy'n derbyn pethau sy'n digwydd, ond mewn ffordd sy'n cynnal disgyblion hefyd i fod yn arloesol gyda hynny ac yn hyblyg gyda hynny. Felly, dyna un o'r pethau dwi'n moyn sicrhau y byddwn ni'n gallu ei gael allan o'r cwricwlwm newydd.

Well, providing those resources is part of the work that's currently ongoing. I fully accept what the Member has said on the context in terms of learning about and raising awareness among children and young people of climate change, not only on the impact of climate change but also, as she said, that idea of personal agency—the ability to be part of the response to climate change in way that can open one's eyes when they're on their educational journey. The 'what matters' code in a number of different places is based on that concept of the learner as someone who can have an impact on what happens in their surroundings. And I think we have seen over the past year just how important it is for our pupils and students to have that sense of how to respond to the world around them, and not just in a way that accepts what happens but in a way that supports pupils in being innovative and flexible in doing that. So, that's one of the things I want to ensure that we will get out of the new curriculum.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Anne Jones.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Laura Anne Jones.

Diolch, Llywydd. May I start by welcoming you again to your role, Minister, as I am now formally the shadow education Minister, and it's now official? May I say that I'm very much looking forward to working with you, opposite you, on this hugely important brief, particularly at a time when we're coming out of a pandemic, and we edge closer and closer to the biggest change in education delivery for decades?

Minister, our schools and universities should be places of learning and development, not places of intimidation, abuse and harassment. Therefore, it was very concerning—and I'm sure you're concerned too—that 91 Welsh education establishments are included in that Everyone's Invited website, with some truly shocking behaviour described. I welcome your written statement this morning that Estyn will be conducting a review, but we mustn't leave out our higher education settings in that, as these allegations have shone a light on what appears to be a systemic issue across all the age groups across Wales. Having spoken to my councils since this topic hit the headlines last week, it's clear to me that schools and colleges are already taking action, Minister, and I'm pleased your officials will now be speaking, contacting these schools and offering them support; I know you've been asking for e-mails already. But we need to find a way of collating this information on a national level, because we need to deal with this on a national basis, because it's obviously systemic across the board. And so that's something we need to look into so we can see if things are working and your proposed solutions are working or not. And I believe that this—

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy eich croesawu unwaith eto i'ch swydd, Weinidog, gan mai fi yw llefarydd addysg yr wrthblaid, ac mae hynny'n swyddogol bellach? A gaf fi ddweud fy mod yn edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda chi, gyferbyn â chi, ar y briff hynod bwysig hwn, yn enwedig ar adeg pan fyddwn yn cefnu ar bandemig, ac yn nesáu at y newid mwyaf yn y ddarpariaeth addysg ers degawdau?

Weinidog, dylai ein hysgolion a'n prifysgolion fod yn fannau ar gyfer dysgu a datblygu, nid mannau lle mae bygythiadau, camdriniaeth ac aflonyddu'n digwydd. Felly, roedd yn destun pryder mawr—ac rwy'n siŵr eich bod chi'n pryderu hefyd—fod 91 o sefydliadau addysg yng Nghymru wedi'u cynnwys ar wefan Everyone's Invited, gyda disgrifiadau o ymddygiad gwirioneddol frawychus. Rwy'n croesawu eich datganiad ysgrifenedig y bore yma y bydd Estyn yn cynnal adolygiad, ond mae'n rhaid inni beidio ag anghofio ein lleoliadau addysg uwch, gan fod yr honiadau wedi taflu goleuni ar broblem sy'n ymddangos yn systemig ar draws yr holl grwpiau oedran ledled Cymru. Ar ôl siarad â fy nghynghorau ers i'r pwnc daro'r penawdau yr wythnos diwethaf, mae'n amlwg i mi fod ysgolion a cholegau eisoes yn gweithredu, Weinidog, ac rwy'n falch y bydd eich swyddogion yn siarad yn awr, yn cysylltu â'r ysgolion hyn ac yn cynnig cymorth iddynt; rwy'n gwybod eich bod wedi bod yn gofyn am negeseuon e-bost yn barod. Ond mae angen inni ddod o hyd i ffordd o goladu'r wybodaeth hon ar lefel genedlaethol, gan fod angen inni ymdrin â hyn ar sail genedlaethol, oherwydd mae'n amlwg yn broblem systemig ym mhobman. Ac felly mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni edrych arno fel y gallwn weld a yw pethau'n gweithio a gweld a yw'r atebion a argymhellir gennych yn gweithio ai peidio. A chredaf fod hyn—

You'll need to ask a question now, please.

Bydd angen i chi ofyn cwestiwn yn awr, os gwelwch yn dda.

Yes. And in the last term, I said that the new curriculum would be a perfect way of us beginning to have these conversations in schools. Minister, your statement outlines a great deal of advice, guidance, toolkits that are already taking place, and yet these allegations are still coming forward. What do you expect to change, Minister, as a result of issuing another report, or more guidance, when there is so much available? And how are you going to ensure that these new toolkits are really reaching the places they need to reach, and actually that behaviours start to change?

Iawn. Ac yn y tymor diwethaf, dywedais y byddai'r cwricwlwm newydd yn ffordd berffaith inni ddechrau cael y sgyrsiau hyn mewn ysgolion. Weinidog, mae eich datganiad yn amlinellu llawer iawn o gyngor, arweiniad, pecynnau cymorth sydd eisoes ar y gweill, ac eto mae'r honiadau hyn yn dal i ymddangos. Beth rydych chi'n disgwyl ei weld yn newid, Weinidog, o ganlyniad i gyhoeddi adroddiad arall, neu fwy o ganllawiau, pan fo cymaint ar gael? A sut y bwriadwch sicrhau bod y pecynnau cymorth newydd hyn yn cyrraedd lle mae angen iddynt eu cyrraedd, a bod ymddygiadau'n dechrau newid mewn gwirionedd?

I've been very, very patient—that's two minutes now. So, I think there were enough questions there for you to attempt an answer, Minister.

Rwyf wedi bod yn amyneddgar iawn—dyna ddwy funud yn awr. Felly, credaf fod digon o gwestiynau yno i chi geisio eu hateb, Weinidog.

Diolch, Llywydd. I'll try and do justice to the questions, because it's a very sensitive topic, in the way that the questions are asked. I welcome the fact that you welcome the statement that issued this morning. I feel that this is a cross-Government priority, in the sense that it engages a number of portfolios. Because some of the underlying causes of the behaviours that we have seen demonstrated in that very painful report, and some of the very searing remarks and testimony, if I can use that language, in the Everyone's Invited report and material, those are behaviours and those are experiences that exist outside educational settings as well. So, I think it's very important that there's a cross-Government approach to how we can respond.

I just want to be clear that, in requesting that Estyn should conduct a review, I am not in any way suggesting that action should await the outcome of that review. So, I just want to be quite clear about that. And there are some practical steps, which I set out in the statement, which are firstly about understanding whether the resources that are currently available are sufficient, are sufficiently easily accessible, and, if they aren't, obviously we will do something about that. Some of the resources that have already been issued, including some comparatively recently, have been well used, have been well accessed at least, and what I want to understand is whether there's more we can do to provide training around that to schools. As you say in the question, there is a significant amount of material that is already available. I want to make sure it's as easily available as it can be, and I want to encourage people to use the various helplines that the Welsh Government and others already fund in order to be able to support people to come forward with their concerns and their personal stories, if I can use that term.

I do want to say I think there is a very clear message for us here in the new curriculum about how fundamental it is to make sure that our learners have the kind of relationship and sexuality education that we envisage for them. We're consulting on the code for that at the moment, and I was pleased to hear the children's commissioner acknowledge over the weekend that she feels as well that the curriculum provides an underpinning for helping us tackle this question, certainly within a school setting. 

Diolch, Lywydd. Fe geisiaf wneud cyfiawnder â'r cwestiynau, oherwydd mae'n bwnc sensitif iawn, o ran y ffordd y gofynnir y cwestiynau. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi'n croesawu'r datganiad a gyhoeddwyd y bore yma. Teimlaf fod hon yn flaenoriaeth ar draws y Llywodraeth, yn yr ystyr ei bod yn ymwneud â nifer o bortffolios. Oherwydd mae rhai o achosion sylfaenol yr ymddygiadau rydym wedi'u gweld yn yr adroddiad poenus hwnnw, a rhai o'r sylwadau deifiol a'r dystiolaeth, os caf ddefnyddio'r gair hwnnw, yn adroddiad a deunydd Everyone's Invited, mae'r ymddygiadau a'r profiadau hynny'n bodoli y tu allan i leoliadau addysgol hefyd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod gennym ddull trawslywodraethol o allu ymateb.

Wrth ofyn i Estyn gynnal adolygiad, hoffwn fod yn glir nad wyf yn awgrymu mewn unrhyw ffordd y dylid aros am ganlyniad yr adolygiad hwnnw cyn gweithredu. Felly, hoffwn fod yn berffaith glir ynglŷn â hynny. A cheir camau ymarferol, a nodais yn y datganiad, sy'n ymwneud yn gyntaf â deall a yw'r adnoddau sydd ar gael ar hyn o bryd yn ddigonol, yn ddigon hygyrch, ac os nad ydynt, yn amlwg fe fyddwn yn gwneud rhywbeth ynglŷn â hynny. Mae rhai o'r adnoddau sydd eisoes wedi'u cyhoeddi, gan gynnwys rhai a gyhoeddwyd yn gymharol ddiweddar, wedi cael eu defnyddio'n dda, wedi cael eu cyrchu'n dda o leiaf, a'r hyn rwyf eisiau ei wybod yw a oes mwy y gallwn ei wneud i ddarparu hyfforddiant ar hynny i ysgolion. Fel y dywedwch yn y cwestiwn, mae cryn dipyn o ddeunydd ar gael eisoes. Rwyf eisiau sicrhau ei fod ar gael mor hawdd â phosibl, ac rwyf eisiau annog pobl i ddefnyddio'r gwahanol linellau cymorth y mae Llywodraeth Cymru ac eraill eisoes yn eu hariannu er mwyn gallu cynorthwyo pobl i rannu eu pryderon a'u straeon personol, os caf ddefnyddio'r term hwnnw.

Hoffwn ddweud fy mod yn credu bod neges glir iawn i ni yma yn y cwricwlwm newydd ynglŷn â pha mor sylfaenol yw gwneud yn siŵr bod gan ein dysgwyr y math o addysg cydberthynas a rhywioldeb rydym yn ei ragweld ar eu cyfer. Rydym yn ymgynghori ar y cod ar gyfer hynny ar hyn o bryd, ac roeddwn yn falch o glywed y comisiynydd plant yn cydnabod dros y penwythnos ei bod hithau hefyd yn teimlo bod y cwricwlwm yn darparu sail i'n helpu i fynd i'r afael â'r cwestiwn hwn, yn sicr o fewn lleoliad ysgol. 

13:35

Thank you. Minister, I'd like to just hone in on upskirting, and, for those who aren't aware of it, it's when boys are taking pictures up girls' skirts and sharing them on social media platforms. It's a serious matter, Minister, as I know you're aware, and I don't believe that the answer is forcing girls to wear trousers or shorts. Why are we punishing girls? Girls are not to blame. So, forcing them to wear trousers or shorts is entirely the wrong response. If schools are concerned about the length of girls' skirts, then surely they should be enforcing school uniform policies and cracking down on inappropriate behaviour, and tackling upskirting by better educating boys about the need to treat others with respect. What discussions has the Minister had on uniform policies and the right of girls to wear skirts?

Diolch. Weinidog, hoffwn ganolbwyntio ar yr hyn a elwir yn 'upskirting', ac i'r rhai nad ydynt yn ymwybodol ohono, mae'n cyfeirio at fechgyn sy'n tynnu lluniau i fyny sgertiau merched a'u rhannu ar gyfryngau cymdeithasol. Mae'n fater difrifol, Weinidog, fel y gwn eich bod yn gwybod, ac nid wyf yn credu mai'r ateb yw gorfodi merched i wisgo trowsus neu siorts. Pam ein bod yn cosbi merched? Nid merched sydd ar fai. Felly, mae eu gorfodi i wisgo trowsus neu siorts yn ymateb cwbl anghywir. Os yw ysgolion yn pryderu am hyd sgertiau merched, does bosibl na ddylent fod yn gorfodi polisïau gwisg ysgol a mynd i'r afael ag ymddygiad amhriodol, a goresgyn y broblem drwy addysgu bechgyn am yr angen i drin eraill â pharch. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ar bolisïau gwisg ysgol a hawl merched i wisgo sgertiau?

I do agree entirely with the implication in the question that we must not be in a situation where, by virtue of the sort of policy that she's referring to, we create the impression that girls are responsible for the sorts of incidents that the Member is referring to. I don't imagine for a second that that is the intention behind any of the policies that I think she's implying and referring to. And I think it's really important, in our schools, that the way we teach boys and girls addresses this question and teaches the nature of respect in this context. I don't think it is a helpful signal to send—I'm sure it's completely unintended—but I do think the point she makes is a valid point: we must not be in a situation where girls feel that it is their responsibility, if you like, to dress in a particular way. 

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r awgrym yn y cwestiwn na ddylem fod mewn sefyllfa lle rydym yn creu'r argraff, drwy'r math o bolisi y mae'n cyfeirio ato, mai merched sy'n gyfrifol am y mathau o ddigwyddiadau y mae'r Aelod yn cyfeirio atynt. Nid wyf yn meddwl am eiliad mai dyna'r bwriad y tu ôl i unrhyw un o'r polisïau y credaf ei bod yn cyfeirio atynt. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, yn ein hysgolion, fod y ffordd rydym yn addysgu bechgyn a merched yn mynd i'r afael â'r cwestiwn ac yn dysgu natur parch yn y cyd-destun hwn. Nid wyf yn credu ei bod yn neges ddefnyddiol i'w lledaenu—rwy'n siŵr ei fod yn gwbl anfwriadol—ond rwy'n credu bod y pwynt y mae'n ei wneud yn un dilys: rhaid inni beidio â bod mewn sefyllfa lle mae merched yn teimlo mai eu cyfrifoldeb hwy yw gwisgo mewn ffordd benodol.

Thank you, Minister. I think it would be completely remiss of me not to ask you today about sport and PE in our schools at a time when our country is Euro-crazy at the moment. And I'm sure you'd like to take this opportunity, Minister, to join me in wishing our national Wales football team all the best in this afternoon's match. But there are some people across this Chamber, I was aware yesterday, who don't like football, and for a sport nut like me that's quite hard to understand. But I know that something we can all agree on is the fact that there are a multitude of physical and mental health benefits that sport and physical activity bring. Sport is a proven benefit for mental health. It's a known leveller, bringing people together from all races, all backgrounds, rich or poor, as well as a key tackler of obesity, especially in children. Sport teaches you discipline, how to work together as a team and individually, and it shows you respect. I could go on, Llywydd, but I won't. 

But, Minister, my point is, with all these things in mind, don't you agree that it's sad that we often hear that sport and PE are often the first thing to be dropped from a school day when something else comes up, but its importance is huge. Never has that been more apparent than during lockdown and in the effect that sport and exercise have had on children's mental health. Minister, what are you doing to ensure that sport and PE are given the status and level of importance that they should have within our schools, and ensuring that this is reflected within the school timetable within the new curriculum, going forward? It is important that we capture that interest and promote good habits early on, something that, I'm afraid, private schools do better than public schools, because they see the benefits academically and the key life skills that they teach. 

Diolch i chi, Weinidog. Credaf y byddai'n gwbl esgeulus imi beidio â gofyn ichi heddiw am addysg gorfforol a chwaraeon yn ein hysgolion ar adeg pan fo'r wlad wedi gwirioni ar yr Ewros ar hyn o bryd. Ac rwy'n siŵr yr hoffech fanteisio ar y cyfle, Weinidog, i ymuno â mi i ddymuno'r gorau i dîm pêl-droed cenedlaethol Cymru yn y gêm y prynhawn yma. Ond deuthum yn ymwybodol ddoe nad yw rhai pobl ar draws y Siambr hon yn hoffi pêl-droed, ac fel rhywun sydd wedi gwirioni ar chwaraeon, mae hynny'n rhywbeth eithaf anodd i'w ddeall. Ond rwy'n gwybod y gallwn i gyd gytuno bod chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn arwain at lu o fanteision iechyd corfforol a meddyliol. Mae tystiolaeth yn dangos bod chwaraeon o fudd mawr i iechyd meddwl. Gwyddom ei fod yn croesi ffiniau, gan ddod â phobl o bob hil a chefndir, yn gyfoethog neu'n dlawd, at ei gilydd, ac yn ffordd allweddol o drechu gordewdra, yn enwedig mewn plant. Mae chwaraeon yn dysgu disgyblaeth i chi, sut i weithio gyda'ch gilydd fel tîm ac fel unigolion, ac mae'n dangos beth yw parch. Gallwn barhau, Lywydd, ond ni wnaf hynny. 

Ond, Weinidog, fy mhwynt yw, gyda'r holl bethau hyn mewn cof, onid ydych yn cytuno ei bod yn drist ein bod yn aml yn clywed mai chwaraeon ac addysg gorfforol yw'r pethau cyntaf i gael eu tynnu o'r diwrnod ysgol pan fydd rhywbeth arall yn codi, ond mae eu pwysigrwydd yn enfawr. Ni fu hynny erioed yn fwy amlwg nag yn ystod y cyfyngiadau symud ac yn yr effaith y mae chwaraeon ac ymarfer corff wedi'i chael ar iechyd meddwl plant. Weinidog, beth a wnewch i sicrhau bod chwaraeon ac addysg gorfforol yn cael y statws a'r pwyslais y maent yn ei haeddu yn ein hysgolion, a beth a wnewch i sicrhau bod hyn yn cael ei adlewyrchu yn amserlen yr ysgol o fewn y cwricwlwm newydd yn y dyfodol? Mae'n bwysig ein bod yn cynnal y diddordeb ac yn hyrwyddo arferion da yn gynnar, rhywbeth y mae ysgolion preifat, mae arnaf ofn, yn ei wneud yn well nag ysgolion cyhoeddus, oherwydd maent yn gweld y manteision academaidd a'r sgiliau bywyd allweddol y maent yn eu haddysgu. 

13:40

And you have a Llywydd who is football crazy as well and is trying to urge brevity in questions and answers in this Chamber and is failing miserably. [Laughter.] And thank you, Lee Waters, for your support in trying to curtail all contributions by not congratulating each other and thanking each other all the time. Anyway, Minister—brevity.

Ac mae gennych Lywydd sydd wedi gwirioni ar bêl-droed hefyd ac sy'n ceisio annog yr Aelodau i fod yn gryno mewn cwestiynau ac atebion yn y Siambr hon ac sy'n methu'n druenus. [Chwerthin.] A diolch, Lee Waters, am eich cymorth wrth geisio cwtogi'r holl gyfraniadau drwy beidio â llongyfarch eich gilydd a diolch i'ch gilydd drwy'r amser. Beth bynnag, Weinidog—yn gryno.

Brevity. Well, certainly my sports career was very brief, Llywydd [Laughter.] I was an incredibly ineffectual sportsperson when I was in school, and I actually regret that in many ways. I think the qualities, which the Member outlined in her question, are spot on in terms of the development of young people, and I share with her the regret that, over the last year perhaps, we haven't been able to, because of the circumstances in which we have found ourselves, to make sure that children and young people have the full access to sporting opportunities and sport in schools and colleges that we would want to see. And I'm really confident that the prominence given to health and well-being in the new curriculum will help us make sure that sport continues to be properly valued in our school system. 

Yn gryno. Wel, yn sicr roedd fy ngyrfa chwaraeon yn fyr iawn, Lywydd [Chwerthin.] Roeddwn yn chwaraewr anhygoel o aneffeithiol pan oeddwn yn yr ysgol, ac rwy'n edifar am hynny mewn sawl ffordd. Rwy'n credu bod y rhinweddau a amlinellwyd gan yr Aelod yn ei chwestiwn yn hollol gywir o ran datblygiad pobl ifanc, ac rwy'n rhannu'r gofid y mae hi'n ei deimlo nad ydym dros y flwyddyn ddiwethaf efallai, oherwydd y sefyllfa rydym ynddi, wedi gallu sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael mynediad llawn at gyfleoedd chwaraeon mewn ysgolion a cholegau fel y byddem eisiau iddynt ei gael. Ac rwy'n hyderus iawn y bydd yr amlygrwydd a roddir i iechyd a llesiant yn y cwricwlwm newydd yn ein helpu i sicrhau bod chwaraeon yn parhau i gael eu gwerthfawrogi'n briodol yn ein system ysgolion.

Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian. 

The Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian. 

Diolch yn fawr iawn. Neis eich gweld chi ar draws y Siambr ac yn y cnawd, fel petai, am y tro cyntaf ers tro.

Rydym ni'n dilyn trefn wahanol i'r arfer eto eleni o ran arholi disgyblion TGAU, lefel A ac AS. Trefn safoni asesiadau o dan arweiniad ysgolion ac athrawon unigol sydd gyda ni, i bob pwrpas. Yn gynharach eleni, fe wnaeth Llywodraeth yr Alban gyhoeddi y byddan nhw'n rhoi taliad untro o £400 i athrawon oedd ynghlwm â dyletswyddau safoni ychwanegol fel cydnabyddiaeth o'r baich gwaith ychwanegol hynny. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau bod athrawon sydd efo cyfrifoldebau ychwanegol yn y cylch arholi eleni yn mynd i gael cydnabyddiaeth briodol am y gwaith yma, gan gynnwys yn ariannol—hynny yw, yr athrawon fyddai ddim yn arholwyr allanol i CBAC fel arfer? 

Thank you very much. It’s good to see you across the Chamber in the flesh, as it were, for the first time in quite a while.

We are following a different regime again this year in terms of GCSE, A-level and AS examinations. It is an assessment standardisation exercise led by individual schools and teachers, to all intents and purposes. Earlier this year, the Scottish Government announced that they would provide a one-off payment of £400 to teachers who were engaged in additional assessment work as recognition of that additional burden. How is the Welsh Government going to ensure that teachers who do have additional responsibilities in the current examination round are going to be properly recognised for this work, including in financial terms—that is, the teachers who wouldn’t be external examiners for WJEC usually?

Wel, mae'r Aelod yn iawn i bwysleisio pa mor greiddiol yw rôl athrawon yn y system sydd gyda ni ar gyfer yr haf hwn, yn dilyn yr hyn glywsom ni haf diwethaf—pa mor bwysig mae hynny i ymddiriedaeth dysgwyr a'r system yn gyffredinol yn y canlyniadau. Felly, rwyf eisiau rhoi ar goedd fy niolch i i athrawon ledled Cymru am y gwaith maen nhw'n ei wneud i sicrhau bod hynny'n bosib eleni. Yn y pedair gwlad o fewn y Deyrnas Gyfunol, mae'r pedair Llywodraeth wedi cymryd ffyrdd ychydig yn wahanol o edrych ar y system hon. Beth rydym ni wedi ei wneud yma yng Nghymru yw sicrhau bod y rhan fwyaf o'r gwaith sydd yn cael ei wneud yn digwydd yn ystod y tymor, yn hytrach na thorri mewn i gyfnod yr haf. Felly, rydym ni wedi pwysleisio mwy o'r gwaith yn gynharach er mwyn gallu gwastadu fe ychydig yn fwy efallai, ac rydym ni hefyd wedi darparu cyllideb o jest o dan £9 miliwn, sydd yn caniatáu ysgolion i allu cynyddu capasiti er mwyn gallu gwneud hyn, a hefyd cyflwyno hyblygrwydd i'r system, mewn defnydd INSET a hefyd o ran asesiadau diwedd blwyddyn, fel bod hynny'n creu rhywfaint o hyblygrwydd yn y system i'n hathrawon allu gwneud y gwaith ychwanegol hwn. 

Well, the Member is right to emphasise how important the role of teachers is for the system this summer, following what we heard last summer—how important it is in terms of the trust of learners and the system in general in relation to results. So, I just want to put on record my thanks to teachers across Wales for the work that they’re doing to ensure that that’s possible this year. In the four countries of the UK, the four Governments have taken slightly different approaches in looking at the system. What we’ve done in Wales is ensure that the majority of the work that’s being done happens during the term, rather than cutting into the summer period. So, we’ve emphasised more of the work earlier on in order to level it out a bit more. We’ve also provided a budget of just under £9 million to allow schools to increase capacity in order to be able to do this and to introduce flexibility into the system, for INSET use and end-of-year assessments, so that that creates flexibility in the system for teachers to undertake these additional responsibilities.

Diolch. Dwi'n falch eich bod chi'n cydnabod bod o'n waith ychwanegol eithaf swmpus mewn rhai achosion. Ac mae yna arian yn y system, achos dwi wedi clywed am achos lle mae yna un ysgol uwchradd yn talu arian mawr—tua £100,000—i'r cyrff arholi allanol, er nad ydy'r rheini, wrth gwrs, yn cyflawni'r un swyddogaeth yn y cylch arholi eleni. Mae'n bwysig bod yr arian sydd yn y system yn cael ei ddefnyddio, yn cael ei gyfeirio, ei ddargyfeirio, os leiciwch chi, lle mae'n briodol, i gydnabod y trefniadau unigryw sydd mewn lle eleni.

I aros efo thema cyllid ysgolion, dwi am droi at yr ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu, a gafodd ei chyhoeddi ddoe, y bydd eich Llywodraeth chi yn ariannu hyd at 1,800 o staff tiwtora ychwanegol yn ein hysgolion. Mae'ch datganiad ysgrifenedig chi heddiw—a dwi'n croesawu hwnnw, wrth gwrs—yn cyfeirio at gadw a chefnogi dros 1,800 aelod o staff cyfwerth ag amser llawn, a recriwtiwyd o dan y rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau. Rŵan, dydy'r gair 'tiwtor' ddim yn ymddangos yn eich datganiad chi y bore yma, felly, fedrwch chi gadarnhau i ddechrau ein bod ni'n sôn am yr un peth? Ydy'r 1,800 sydd yn y rhaglen lywodraethu o dan yr enw 'tiwtor', ydy'r rheini yr un bobl â'r athrawon a'r staff ychwanegol rydych chi'n sôn amdanyn nhw? Felly, pa fath o staff ydym ni'n sôn amdanyn nhw? Ydyn nhw'n staff newydd ac ydy'r arian sydd wedi cael ei grybwyll yn arian newydd, ac a fyddan nhw hefyd yn barhaol yn y system ar ôl y cyfnod cyntaf yma o ddelio â'r pandemig?

Thank you. I’m pleased that you recognise that it is quite a substantial amount of extra work in some cases. And there is funding in the system, because I’ve been made aware of a case where one secondary school is paying a great deal—around £100,000—to the external examining bodies, although they, of course, are not delivering the same functions in this year’s examination round. It’s important that the funding in the system is used or vired, where appropriate, in order to recognise the unique arrangements in place for this year.

Staying with the theme of school funding, I turn to the commitment in the programme for government, published yesterday, namely that your Government will fund up to 1,800 tutoring staff in our schools. Your written statement today—and I welcome that, of course—refers to retaining and supporting over 1,800 members of full-time equivalent staff, recruited under the Recruit, Recover and Raise Standards programme. Now, the word 'tutor' doesn't appear in your statement this morning, so can you confirm first of all that we are talking about the same thing here? Is the figure of 1,800 mentioned in the programme for government and described as tutors the same people as the teachers and additional staff that you mention in your statement? So, what kind of staff are we talking about here? Are they new staff and is the funding announced new funding, and will they be permanently available within the system, post dealing with the pandemic?

13:45

Wel, yr ateb i'r cwestiwn olaf yw mai'r bwriad yw eu bod nhw'n parhau i wneud eu gwaith nes bod eu gwaith nhw wedi'i wneud. Dyna'r ymrwymiad sydd gyda ni. O ran beth yw eu swyddogaethau nhw, maen nhw'n darparu addysg. Hynny yw, mae'r gair 'staff' yn golygu pobl sydd yn dysgu neu'n cefnogi—TAs ac ati—i allugoi i'r disgyblion gael mwy o gefnogaeth o ran dysgu. Felly, dyna'r ymrwymiad. Ac rwy'n credu bod hyn yn adeiladu ar waith y three Rs rydym ni wedi bod yn ei wneud dros y flwyddyn ddiwethaf. Mae'n caniatáu inni allu darparu ystod ehangach o gefnogaeth i'n dysgwyr ni. Hynny yw, yn Lloegr, er enghraifft, mae'r pwyslais yn fanna yw tiwtora unigol—dal i fyny, hynny yw, ar gynnwys. Nid dyna'r cysyniad sydd gyda ni wrth wraidd ein cynlluniau ni. Mae gyda ni ddiffiniad ehangach o beth sydd ei angen ar ein dysgwyr ni i sicrhau bod eu hyder nhw, eu motivation nhw, yn cael eu cefnogi fel eu bod nhw'n gallu ymarfer eto â dysgu. A dyna yw rhan o'r capasiti rŷn ni'n ei greu yn y system er mwyn darparu i'r rhai sydd ei angen e—cefnogaeth un wrth un, efallai, hyd yn oed—ond hefyd creu capasiti yn y system i allu cefnogi'r sgiliau dysgu hynny, y sgiliau sylfaenol hynny, sydd efallai wedi cael amser anodd yn y flwyddyn ddiwethaf.

Well, the answer to the final question is that we intend that they will continue to do their work until their work is done. That's our commitment. In terms of their functions, they provide education. The word 'staff' means people who teach or support—teaching assistants and so forth—to allow the pupils to have more support in terms of their learning. And that's the commitment. And I think that this builds on the three Rs work that we've done over the last year. It allows us to provide a broader range of support for our learners. In England, for example, the emphasis is on individual tutoring—catching-up on content. That's not the concept that we have at the heart of our plans. We have a broader definition of what our learners need to ensure that their confidence and motivation is being supported so that they can engage with learning again. And that's part of the capacity we're creating in the system in order to provide for those who need it—even one-on-one support, perhaps—but also to create capacity in the system to support the learning skills, the basic skills, that have had a tough time in the last year.

Diolch. Dwi dal ddim yn hollol glir, ond gobeithio medrwn ni gael trafodaeth bellach ar hyn y tu allan i'r Siambr, a buaswn i'n gwerthfawrogi eglurder ynglŷn ag o ble mae'r arian yn dod. Ydy hwn yn arian newydd—

Thank you. I'm still not entirely clear on the issue, but hopefully we can discuss this further outside the Chamber, and I would appreciate some clarity as to where the funding is coming from. Is this new funding—

—yntau ydy o'n barhad o'r arian wnaeth Kirsty Williams sôn amdano fo yn ystod y Senedd ddiwethaf?

Rydych chi wedi sôn am gau'r bwlch cyrhaeddiant fel un o'ch blaenoriaethau cynnar chi ac rwy'n cytuno â chi ar hynny—mae'n holl, holl bwysig. Mae yna dystiolaeth glir, wrth gwrs, mai'r un peth mwyaf effeithiol y gallwn ei wneud i gyflawni'r nod yma ydy rhoi pryd o fwyd ysgol maethlon am ddim i bob disgybl ysgol fel ategiad i'r rhaglen addysg ffurfiol sy'n cael ei ddarparu. Ond siomedig iawn ydy gweld yn rhaglen lywodraethu'r Llywodraeth, a gafodd ei gyhoeddi ddoe, eich bod yn sôn am ganfod yr adnoddau a bod yn rhaid i unrhyw ehangu ar y cymhwyster ar gyfer derbyn cinio am ddim fod yn amodol ar ganfod yr adnoddau. Rŵan, byddwn i'n dweud bod yn rhaid canfod yr arian er mwyn cefnogi disgyblion tlotaf Cymru a bod yn rhaid i’ch Llywodraeth chi gymryd y cam cyntaf un ar y daith tuag at ddarparu cinio ysgol am ddim i bawb.

—or is it a continuation of the funding that Kirsty Williams mentioned in the previous Senedd? 

Now, you've mentioned closing the attainment gap as one of your early priorities and I agree with you on that—it is crucially important. There is clear evidence, of course, that the one most effective thing that we can do in delivering this aim is to provide a nutritious free school meal to all school pupils as an addition to the formal education programme provided. But it's very disappointing to see in the programme for government, published yesterday by the Government, that you mention finding the resources and that any expansion of qualification for free school meals is conditional on finding additional resources. I would say that we must find the funding in order to support Wales's poorest pupils and that your Government must take that very first step on the journey towards universal free school meals provision.

Wel, o'r pedair Llywodraeth yn y Deyrnas Gyfunol, ni oedd y Llywodraeth a gymrodd y cam gyntaf mewn mwy o gyd-destunau yn ymwneud â rhoi prydiau bwyd am ddim yn ein hysgolion ni. Felly, rwy'n derbyn yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud o ran pa mor bwysig yw e inni allu diwallu'r angen hwn. Rŷn ni wedi dweud eisoes, a rŷn ni'n ail-ddweud, os caf i ddweud hynny, yn y rhaglen lywodraethu, ein bod ni'n bwriadu edrych eto ar y meini prawf ar gyfer cael mynediad i'r cynllun hwn, a dyna yw ein bwriad ni—dyna ein cynllun ni i'w wneud. Bydd data ychwanegol ar gael erbyn diwedd yr haf a bydd hynny'n rhoi cyfle inni allu edrych ar bwy sy'n gymwys ar gyfer hyn. Ond rŷn ni newydd gael sgwrs am fuddsoddiad mewn llesiant ein disgyblion yn ehangach a phwyslais ar rai efallai sydd angen mwy o gefnogaeth na'i gilydd. Mae pob un o'r ymyraethau yma'n galw am adnoddau, a rŷn ni eisiau sicrhau bod y pecyn o gefnogaeth rŷn ni'n ei roi i'n disgyblion ni yn un sydd yn gymwys at y galw ac felly mae'n anorfod bod yn rhaid edrych wedyn ar ble mae'r adnoddau'n mynd ac o ble y mae'r adnoddau'n dod. Ac felly dyna pam rŷn ni'n gwneud yr ymrwymiad sydd gyda ni. Rŷn ni'n uchelgeisiol ond mae'n gyfrifol hefyd inni sicrhau ein bod yn edrych ar ystod o ymyraethau a hefyd, pan allwn ni ehangu'r meini prawf—a rŷn ni'n frwdfrydig i wneud hynny—byddwn ni'n gwneud hynny yn gyson â'r adnoddau.

Well, of the four UK Governments, we were the first ones to take the first step in most contexts in terms of FSM provision in our schools. So, I do accept what the Member says in terms of how important it is for us to be able to meet that need. We've said already, and we reiterate, if I can say that, in the programme for government, that we intend to look again at the eligibility criteria for having access to this scheme, and that's our intention and that's our plan. Additional data will be available by the end of the summer and that will give us an opportunity to look at who is eligible for this. But we've just had a conversation about investing in the well-being of pupils more broadly and an emphasis on those who need more support than others. All of these interventions call for resources, and we want to ensure that the package of support that we give our pupils is one that meets the demand and it's inevitable therefore that we need to look at where the resources go and where the resources come from. And that's why we're making the commitment that we are making. We are ambitious, but it is responsible that we look at the range of interventions and, when we can expand the criteria—and we are eager to do that—we will do that in a way consistent with the resources.

13:50
Iechyd Meddwl Myfyrwyr
Student Mental Health

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi iechyd meddwl myfyrwyr yng Nghymru? OQ56601

4. What action is the Welsh Government taking to support student mental health in Wales? OQ56601

Today, I published the 'Renew and reform' plan, a framework for this Government's response to the impacts of the pandemic on learning. The plan focuses on supporting the foundations of learning, including learner well-being, and supporting learners to make progress by focusing on their capacity for resilience.

Heddiw, cyhoeddais y cynllun 'Adnewyddu a diwygio', fframwaith ar gyfer ymateb y Llywodraeth hon i effeithiau'r pandemig ar ddysgu. Mae'r cynllun yn canolbwyntio ar gefnogi sylfeini dysgu, gan gynnwys llesiant dysgwyr, a chefnogi dysgwyr i wneud cynnydd drwy ganolbwyntio ar eu gallu i fod yn wydn.

I met with the National Union of Students Wales last week, and they've been running surveys amongst university students that find that 60 per cent of their members say their mental health is worse than before the pandemic and it's exacerbated social pressures, financial pressures and the academic work that they're facing. As a result, students are at a higher risk of developing mental health problems. I saw that the—. Well, last year, we welcomed that—the last term—the last Welsh Government introduced £10 million in mental health services during the pandemic, which had a great effect on university students. I saw your written statement this morning, which you just referred to, in which you said that the Welsh Government was committed to helping—and I quote—

'post-16 learners to progress to the next steps of their journey,'

and provided a little bit of outline on how that would be achieved. But can I ask for a little bit more detail, then, on how post-16 mental health will be addressed as part of that strategy?

Cyfarfûm ag Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru yr wythnos diwethaf, ac maent wedi bod yn cynnal arolygon ymysg myfyrwyr prifysgol sy'n dangos bod 60 y cant o'u haelodau'n dweud bod eu hiechyd meddwl yn waeth na'r hyn ydoedd cyn y pandemig a'i fod wedi gwaethygu pwysau cymdeithasol, pwysau ariannol a'r gwaith academaidd y maent yn ei wynebu. O ganlyniad, mae myfyrwyr mewn mwy o berygl o ddatblygu problemau iechyd meddwl. Gwelais fod—. Wel, y llynedd, y tymor diwethaf, fe wnaethom groesawu'r ffaith bod Llywodraeth ddiwethaf Cymru wedi buddsoddi £10 miliwn mewn gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig, buddsoddiad a gafodd effaith fawr ar fyfyrwyr prifysgol. Gwelais eich datganiad ysgrifenedig y bore yma, fel y nodoch chi yn awr, lle roeddech chi'n dweud bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i helpu—ac rwy'n dyfynnu—

'dysgwyr ôl-16 i symud ymlaen at gamau nesaf eu taith,'

ac yn darparu amlinelliad o sut y câi hynny ei gyflawni. Ond a gaf fi ofyn am ychydig mwy o fanylion felly ynglŷn â sut yr eir i'r afael ag iechyd meddwl ôl-16 fel rhan o'r strategaeth honno?

Certainly. In a further education context, obviously, individual institutions provide their own well-being and mental health support for students in a wide variety of different ways, from counselling, online support, resilience training—there's a wide range of options that individual institutions deliver to their students. They've all developed and are implementing well-being strategies to support those. What we've seen in the projects undertaken in the last financial year is that a range of resources have been developed that can be mainstreamed and made available across the profession, if you like, and they'll be available on Hwb, in fact, this summer, so those resources are available more widely. And we've made a further allocation of £2 million for this financial year that will help maintain some of the partnerships that underpin some of those initiatives, and we're basing some of the interventions that we're making on recommendations from project reports that we had back in March, which gives us an evidence base for what works.

In higher education, as the Member mentions in his question, we invested £10 million most recently, and I met, as well, with the NUS president a few weeks ago to discuss the priority this is—the shared priority, if I can put it like that—for us and the NUS. She was very clear to me on how significant some of the challenges are that students are facing. What that funding enabled universities to do was introduce a range of measures and interventions, and the Higher Education Funding Council for Wales is undertaking an evaluation of those measures at present. There are some interim results that will be coming shortly, and then, in July, a fuller report on how effective some of those have been, and I'll be looking forward to seeing what impact those have had on the ground then.

Yn sicr. Yng nghyd-destun addysg bellach, yn amlwg, mae sefydliadau unigol yn darparu eu cymorth iechyd meddwl a llesiant eu hunain i fyfyrwyr mewn amrywiaeth eang o wahanol ffyrdd, o gwnsela, cymorth ar-lein, hyfforddiant gwytnwch—ceir amrywiaeth eang o opsiynau y mae sefydliadau unigol yn eu darparu i'w myfyrwyr. Maent i gyd wedi datblygu rheini ac yn gweithredu strategaethau llesiant i'w cefnogi. Yr hyn a welsom yn y prosiectau a gyflawnwyd yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf yw bod amrywiaeth o adnoddau wedi'u datblygu y gellir eu prif ffrydio a'u darparu ar draws y proffesiwn, os mynnwch, a byddant ar gael ar Hwb yr haf hwn, felly mae'r adnoddau hynny ar gael yn ehangach. Ac rydym wedi gwneud dyraniad pellach o £2 filiwn ar gyfer y flwyddyn ariannol hon a fydd yn helpu i gynnal rhai o'r partneriaethau sy'n sail i rai o'r mentrau hynny, ac rydym yn seilio rhai o'r ymyriadau rydym yn eu gwneud ar argymhellion o adroddiadau prosiect a gawsom yn ôl ym mis Mawrth, sy'n rhoi sylfaen dystiolaeth i ni ar yr hyn sy'n gweithio.

Mewn addysg uwch, fel y mae'r Aelod yn dweud yn ei gwestiwn, gwnaethom fuddsoddi £10 miliwn yn fwyaf diweddar, a chyfarfûm, hefyd, â llywydd Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr ychydig wythnosau'n ôl i drafod sut y mae hon yn flaenoriaeth—blaenoriaeth a rennir, os caf ei roi felly—i ni ac Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr. Dywedodd yn glir iawn pa mor arwyddocaol yw rhai o'r heriau y mae myfyrwyr yn eu hwynebu. Galluogai'r arian hwnnw y prifysgolion i gyflwyno ystod o fesurau ac ymyriadau, ac mae Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn cynnal gwerthusiad o'r mesurau ar hyn o bryd. Bydd rhai canlyniadau interim yn cael eu cyhoeddi cyn bo hir, ac yna, ym mis Gorffennaf, cyhoeddir adroddiad llawnach ar ba mor effeithiol y mae rhai o'r rheini wedi bod, a byddaf yn edrych ymlaen i weld pa effaith y mae'r rheini wedi'i chael ar lawr gwlad bryd hynny.

Minister, I know we already had our congratulatory message at the lifts earlier, so I'll spare you of the horror of saying it in front of you all today. I just want to ask you: research by the NUS Wales reveals that students are at a higher risk of developing mental health problems than the general population. Many people first encounter mental health problems when they are at university or college, with academic pressure and the anxiety of living away from home for the first time, combined with other factors, actually making students susceptible to poor mental health. This situation has been made worse by the pandemic, which has disrupted many students' education. I'd like to know what is your response to the NUS's call for the Welsh Government to introduce a joined-up strategy that connects provision in education with NHS services to ensure students receive the help and support they so desperately need. Thank you.

Weinidog, rwy'n gwybod ein bod eisoes wedi cael ein neges longyfarch wrth y lifftiau yn gynharach, felly rwyf am eich arbed rhag yr arswyd o'i dweud o flaen pawb heddiw. Hoffwn ofyn i chi: mae ymchwil gan Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru yn datgelu bod myfyrwyr mewn mwy o berygl o ddatblygu problemau iechyd meddwl na'r boblogaeth gyffredinol. Mae llawer o bobl yn wynebu problemau iechyd meddwl am y tro cyntaf pan fyddant yn y brifysgol neu'r coleg, gyda phwysau academaidd a'r pryder o fyw oddi cartref am y tro cyntaf, ynghyd â ffactorau eraill, yn gwneud myfyrwyr yn agored i iechyd meddwl gwael. Gwaethygwyd y sefyllfa hon gan y pandemig, sydd wedi amharu ar addysg llawer o fyfyrwyr. Hoffwn wybod beth yw eich ymateb i alwad Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno strategaeth gydgysylltiedig sy'n cysylltu darpariaeth mewn addysg â gwasanaethau'r GIG er mwyn sicrhau bod myfyrwyr yn cael y cymorth a'r gefnogaeth y maent eu hangen yn ddybryd. Diolch.

I thank the Member for that question, and I think she underlines how significant the issue is. I think, in the way that I responded to Hefin David, there are two aspects to this. One is the investment of £10 million, which was specifically around increased support for emotional and mental health difficulties, but there was also a further package of support prior to that, which was about hardship more broadly. I think the point the Member makes in her question is that the source of mental health challenges for many of our students actually lies beyond the immediate, perhaps, and the sense of vulnerability that I heard the NUS president tell me about herself amongst the student body over the last year contributes, I think, to some of those mental health challenges, and I hope that the support we've been able to provide will help universities tackle that.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, a chredaf ei bod yn pwysleisio pa mor sylweddol yw'r broblem. Credaf, yn y ffordd yr ymatebais i Hefin David, fod dwy agwedd ar hyn. Un ohonynt yw'r buddsoddiad o £10 miliwn, a oedd yn ymwneud yn benodol â darparu mwy o gefnogaeth ar gyfer anawsterau emosiynol ac iechyd meddwl, ond roedd yna becyn cymorth pellach cyn hynny hefyd a oedd yn ymwneud â chaledi yn fwy eang. Credaf mai'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yn ei chwestiwn yw bod ffynhonnell yr heriau iechyd meddwl i lawer o'n myfyrwyr mewn gwirionedd y tu hwnt i'r uniongyrchol, efallai, ac mae'r ymdeimlad hyglwyf y soniodd llywydd Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr wrthyf amdano ymhlith y myfyrwyr dros y flwyddyn ddiwethaf yn cyfrannu yn fy marn i at rai o'r heriau iechyd meddwl hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd y gefnogaeth rydym wedi gallu ei darparu yn helpu prifysgolion i fynd i'r afael â hynny.

Gwiriadau DBS Ar-lein drwy Gyfrwng y Gymraeg
Online DBS Checks through the Medium of Welsh

5. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar y trafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael ynglŷn â sicrhau’r hawl i lywodraethwyr ysgol gwblhau gwiriadau DBS ar-lein drwy gyfrwng y Gymraeg yn unol ag addewid ei ragflaenydd ar 17 Mawrth 2021? OQ56604

5. Will the Minister provide an update on discussions the Welsh Government has had regarding ensuring that school governors have the right to complete online DBS checks through the medium of Welsh in line with his predecessor's pledge on 17 March 2021? OQ56604

13:55

Rydym wedi trafod gyda Chomisiynydd y Gymraeg. Rwy’n deall nad yw prosesau gwirio'r Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd ar gael i’w cwblhau ar-lein yn Gymraeg i lywodraethwyr a deiliaid swyddi eraill o hyd. Mae hyn wrth gwrs yn gallu achosi oedi wrth lenwi swyddi. Rwyf eisoes wedi ysgrifennu at y gwasanaeth i ofyn iddyn nhw wella’r gwasanaeth Cymraeg.

We've had discussions with the Welsh Language Commissioner.  I understand that the checking processes of the Disclosure and Barring Service are not available to be completed online in Welsh for school governors and other postholders. That, of course, can cause delays in filling posts. I have already sent a letter to the service to ask them to improve the Welsh language service.

Wel, diolch ichi am ysgrifennu. Dwi'n siŵr na orffennith y broses fanna os oes angen mynd ymhellach, a byddwn i'n hyderu—efallai y gwnewch chi gadarnhau hynny mewn ymateb. Ond mae'n enghraifft fan hyn, rwy'n credu, lle mae'r Gymraeg yn colli'r frwydr ddigidol. Os ydych chi eisiau cyflawni'ch DBS drwy gyfrwng y Saesneg, gallwch chi ei wneud ar-lein; os ydych chi eisiau ei wneud e drwy gyfrwng y Gymraeg, mae'n rhaid ichi fynd yn ôl i oes yr arth a'r blaidd a gwneud hynny ar bapur. A dwi ddim yn meddwl bod hynny'n dderbyniol. Dwi'n mynd i wrthod gwneud hynny fel llywodraethwr, ac os ydy hynny yn golygu fy mod i'n cael fy eithrio rhag bod yn llywodraethwr, byddaf i'n ystyried bod hynny'n digwydd ar sail camwahaniaethu ieithyddol. Ac nid fi yw'r unig lywodraethwr, wrth gwrs, sydd yn teimlo'r un peth. Felly, rwy'n apelio arnoch chi, Weinidog, os ydyn ni o ddifrif ynglŷn â sicrhau bod y Gymraeg yn hygyrch i bawb ym mhob cyd-destun, yn enwedig yn y cyd-destun digidol, mae hwn yn un peth sy'n gorfod newid.

Well, thank you for writing to them. I'm sure that the process won't finish there if you need to go further, and I hope—and maybe you'll confirm that in your response. But there is an example here of where Welsh is losing the digital battle. If you want to complete your DBS through the medium of English, you can do it online; if you want to do it through the medium of Welsh, you have to go back to the dark ages and do it on paper, and I don't think that that's acceptable. I'm going to refuse to do that as a governor, and if that means that I am exempted from being a governor, I will consider that that is happening as a result of linguistic discrimination. And I'm not the only governor in that situation. So, I would appeal to you, Minister, that if we are serious about ensuring that the Welsh language is accessible to all in all contexts, particularly in the digital context, then this is one thing that has to change. 

Wel, rwy'n cytuno â'r ffaith ei fod e'n gwbl annerbyniol fod pobl yn dioddef oherwydd eu bod nhw'n dewis gwneud rhywbeth dylen nhw allu gwneud yn hawdd—hynny yw, ymateb yn Gymraeg. Ac rydych chi'n iawn i sôn am yr impact penodol ar lein. Wrth gwrs, mae cyfle i wneud hyn ar bapur, ond, fel yr oeddech chi'n cyfeirio, cyfnod yr arth a'r blaidd—dyw hynny ddim yn ddigonol bellach. Mae wythnosau o oedi yn dod yn sgil hynny. Mae yna gyfle, fel mae'n digwydd, ymarferol i'r corff, gan eu bod nhw ar fin adnewyddu cynlluniau TG, ac felly, o ran elfen ymarferol, rydym ni'n gwthio'r syniad hwnnw—eu bod nhw'n defnyddio'r cyfle hwnnw yn ymarferol i allu darparu'r gwasanaeth yn Gymraeg fel sydd, yn sicr, ei angen.

Well, I agree with the fact that it is entirely unacceptable that people should suffer because they choose to do something that they should be able to do easily—that is, respond in Welsh. And you're right to talk about the specific impact online. Of course, there is an opportunity to do it on paper, but, as you mentioned, the dark ages—that's not sufficient now. Many weeks of delay come from that. There is a practical opportunity for the body, given that they are about to renew IT plans, and so, in terms of the practical element, we're trying to push that idea—that they use that opportunity in practice to be able to provide the service in Welsh, which is certainly needed.

Addysg yn Ne Clwyd
Education in Clwyd South

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fuddsoddi mewn addysg yn Ne Clwyd drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain? OQ56582

6. Will the Minister make a statement on investment in education in Clwyd South through the twenty-first century schools programme? OQ56582

The Clwyd South region benefited from a total investment of over £20 million during the first wave of funding of the twenty-first century schools and colleges programme. A second wave of funding began in 2019, involving significant further investment for the school and colleges estate in the Clwyd South area.

Manteisiodd rhanbarth De Clwyd ar gyfanswm buddsoddiad o dros £20 miliwn yn ystod y don gyntaf o gyllid ar gyfer rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain. Dechreuodd ail don o gyllid yn 2019, yn cynnwys buddsoddiad sylweddol pellach i'r ystâd ysgolion a cholegau yn ardal De Clwyd.

Previous Welsh Labour Governments have invested very heavily in education institutions, including schools, through the twenty-first century schools programme in the past, and I'd like to congratulate the Minister on his very, very well-deserved appointment and also invite him to Clwyd South to view some of the twenty-first century schools investment. And I'd be very grateful for any further updates regarding investment in school estates across Clwyd South in the months and years to come. 

Mae Llywodraethau Llafur blaenorol Cymru wedi buddsoddi'n helaeth iawn mewn sefydliadau addysg, gan gynnwys ysgolion, drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn y gorffennol, a hoffwn longyfarch y Gweinidog ar ei benodiad haeddiannol iawn a'i wahodd i Dde Clwyd i weld rhywfaint o fuddsoddiad rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. A byddwn yn ddiolchgar iawn am unrhyw ddiweddariadau pellach ar fuddsoddiad mewn ystadau ysgolion ar draws De Clwyd yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod.

I thank the Member for his kind words and for the supplementary point that he made. He will know that there are proposed projects, including Ysgol yr Hafod, Brymbo and Ysgol I.D. Hooson, which are exciting developments, I think, in his part of the world. I think it amounts to about £12 million-worth of investment, with an intervention rate from the Welsh Government of around 65 per cent, generally speaking. So, I think there are very exciting opportunities in his part of the world, and we both share a sense of opportunity and excitement about the investment in the schools and colleges estate in north Wales and right across Wales. And I think the opportunity in the years ahead is to expand the number of net-zero-carbon schools. There's an exciting pilot under way at the moment, and the more we can do there to contribute to meeting our climate change goals in the school estate, I think, the better. 

Diolch i'r Aelod am ei eiriau caredig ac am y pwynt atodol a wnaeth. Fe fydd yn gwybod bod prosiectau arfaethedig, gan gynnwys Ysgol yr Hafod, Brymbo ac Ysgol I.D. Hooson, sy'n ddatblygiadau cyffrous yn fy marn i, yn ei ardal ef. Rwy'n credu ei fod oddeutu £12 miliwn o fuddsoddiad i gyd, gyda chyfradd ymyrraeth o tua 65 y cant gan Lywodraeth Cymru, a siarad yn gyffredinol. Felly, credaf fod cyfleoedd cyffrous iawn yn ei ardal ef, ac mae'r ddau ohonom yn rhannu ymdeimlad o gyfle a chyffro am y buddsoddiad yn yr ystâd ysgolion a cholegau yng ngogledd Cymru a ledled Cymru. Ac rwy'n credu bod cyfle yn y blynyddoedd i ddod i ehangu nifer yr ysgolion carbon sero-net. Mae cynllun peilot cyffrous ar y gweill ar hyn o bryd, a gorau po fwyaf y gallwn ei wneud yng nghyswllt hwnnw i gyfrannu at gyflawni ein nodau newid hinsawdd yn yr ystâd ysgolion.

Addysg Awyr Agored
Outdoor Education

7. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ehangu cyfleoedd ar gyfer addysg awyr agored yn ystod tymor y Senedd hon? OQ56598

7. How will the Welsh Government expand opportunities for outdoor education during this Senedd term? OQ56598

Outdoor education has an important role to play in enriching teaching and learning, and this is reflected in the curriculum for Wales. We are at the moment providing £2 million to the residential outdoor education sector to support them between June and September 2021 to respond to COVID restrictions. 

Mae gan addysg awyr agored rôl bwysig i'w chwarae yn cyfoethogi addysgu a dysgu, ac adlewyrchir hyn yn y cwricwlwm i Gymru. Ar hyn o bryd rydym yn darparu £2 filiwn i'r sector addysg awyr agored preswyl i'w cefnogi rhwng mis Mehefin a mis Medi 2021 i ymateb i gyfyngiadau COVID.

Thank you, Minister, for that answer. Learning in the outdoors can bring so many benefits to learners of all ages and abilities. However, perhaps the greatest benefits can be seen amongst those learners who have struggled to settle into mainstream educational settings. This is particularly true of an outdoor educational setting in my constituency, Cynon Valley Organic Adventures, based in Abercynon. Minister, would you accept an invitation to visit this setting with me to meet some of the learners who have defied the odds to thrive there and to discuss in greater detail how important alternative learning pathways such as this can be in ensuring that all young people in Wales are able to meet their full potential?

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Gall dysgu yn yr awyr agored ddod â chymaint o fanteision i ddysgwyr o bob oed a gallu. Fodd bynnag, efallai y gellir gweld y manteision mwyaf ymhlith dysgwyr sydd wedi cael trafferth i ymsefydlu mewn lleoliadau addysgol prif ffrwd. Mae hyn yn arbennig o wir am leoliad addysgol awyr agored yn fy etholaeth i, Cynon Valley Organic Adventures, sydd wedi'i leoli yn Abercynon. Weinidog, a wnewch chi dderbyn gwahoddiad i ymweld â'r lleoliad hwn gyda mi i gyfarfod â rhai o'r dysgwyr sydd wedi ffynnu yno yn groes i bob disgwyl ac i drafod yn fanylach pa mor bwysig y gall llwybrau dysgu amgen fel hyn fod wrth sicrhau bod pob person ifanc yng Nghymru yn gallu cyflawni ei botensial llawn?

I absolutely agree with the Member about how important learning outdoors can be and the opportunities that that brings for our children and young people. And as it happens, I was recollecting with somebody this morning that this is the kind of day that when I was a school kid, it would have been spent outside for most of the day, learning in the outdoors, and actually that brought back some rather fond memories. But this is an important part of the new curriculum, as I said in my first answer, and I think there are real opportunities for us here, and I absolutely understand how important educational visits are to centres like the Cynon Valley Organic Adventures. As it happens, they had previously been in touch with me and I couldn't in fact take the opportunity at that point to visit them, but now that you've offered the opportunity of arranging that, I would be delighted to do that and look forward to doing that. 

Cytunaf yn llwyr â'r Aelod ynglŷn â phwysigrwydd dysgu yn yr awyr agored a'r cyfleoedd a ddaw yn sgil hynny i'n plant a'n pobl ifanc. Ac fel y mae'n digwydd, roeddwn yn dweud wrth rywun y bore yma mai dyma'r math o ddiwrnod pan oeddwn yn blentyn ysgol y byddwn wedi treulio'r rhan fwyaf ohono y tu allan, gan ddysgu yn yr awyr agored, ac mewn gwirionedd daeth hynny ag atgofion pleserus yn ôl i mi. Ond mae hyn yn rhan bwysig o'r cwricwlwm newydd, fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, a chredaf fod cyfleoedd gwirioneddol i ni yma, ac rwy'n deall yn iawn pa mor bwysig yw ymweliadau addysgol â chanolfannau fel Cynon Valley Organic Adventure. Fel y mae'n digwydd, roeddent wedi bod mewn cysylltiad â mi o'r blaen ac ni allwn fanteisio ar y cyfle bryd hynny i ymweld â hwy, ond gan eich bod bellach wedi cynnig cyfle i drefnu hynny, byddwn wrth fy modd yn gwneud hynny ac rwy'n edrych ymlaen.

14:00
Hygyrchedd Addysg Cyfrwng Cymraeg
The Accessibility of Welsh-medium Education

8. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod addysg cyfrwng Cymraeg yn hygyrch i bob plentyn a chymuned, yn arbennig yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru? OQ56602

8. How will the Welsh Government ensure that Welsh-medium education is accessible to all children and communities, especially in Wales's most deprived areas? OQ56602

Dylai pob plentyn sydd am fynychu ysgol cyfrwng Cymraeg allu gwneud, ble bynnag y maent yn byw. Mae ein fframwaith statudol newydd trwy gynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg yn gosod uchelgais glir i awdurdodau lleol gynllunio eu darpariaeth addysg Gymraeg er mwyn diwallu’r disgwyliad hynny.

Every child who wants to attend a Welsh-medium school should be able to do so, wherever they live. Our new statutory framework through the Welsh in education strategic plans sets out a clear ambition for local authorities to plan their Welsh-medium education provision in order to meet that expectation.

Diolch i chi. Gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol o ymgyrch yn fy ardal o ran addysg cyfrwng Cymraeg, yn benodol yng ngogledd Pontypridd, lle ceisiodd ymgyrchwyr berswadio'r cyngor lleol i ystyried opsiynau amgen, yn hytrach na'r opsiwn sy'n mynd rhagddo, a fydd yn symud mynediad at addysg Gymraeg ymhellach o gymunedau Ynysybwl, Coed-y-Cwm a Glyncoch, ac allan yn llwyr o Gilfynydd. Os ydym o ddifrif am gyrraedd y targed o 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg, onid oes rheidrwydd arnom i sicrhau mynediad cydradd i addysg Gymraeg, yn lle mynd ag addysg yn bellach o'r cymunedau hyn, cymunedau sydd yn ddifreintiedig? Ac a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i gyfarfod â'r ymgyrchwyr gyda mi, efallai tra rydych chi'n mynd i Abercynon, sydd ddim ymhell, er mwyn trafod eu syniadau amgen nhw, oherwydd nid ymgyrch i achub ysgol oedd hon, ond i sicrhau mynediad cydradd i addysg Gymraeg, sydd yn wahanol i nifer o ymgyrchoedd eraill, ac mae yna nifer o syniadau sydd yn gyffrous ac y dylen ni wrando arnyn nhw?

Thank you. I know that the Minister is aware of a campaign in my area in terms of Welsh-medium education, specifically in the north of Pontypridd, where campaigners tried to persuade the local council to consider alternative options, rather than the option that's being taken forward, which will move access to Welsh-medium education further from the communities of Ynysybwl, Glyncoch and Coed-y-Cwm and totally out of Cilfynydd. If we are serious about reaching the target of 1 million Welsh speakers, isn't it a requirement on us to ensure equal access to Welsh-medium education, rather than taking education further from these communities, communities that are deprived? And will the Minister commit to meet with campaigners and myself, perhaps whilst you're visiting Abercynon, which isn't too far away, in order to discuss their alternative proposals, because this wasn't a campaign to save a school, but to secure equal access to Welsh-medium education, which is different to many other campaigns, and they have a number of exciting ideas that we should listen to?

Diolch i'r Aelod am yr ail gwestiwn pwysig hwnnw. Mae diwygio'r ddeddfwriaeth, dwi'n credu, sydd yn sail i'r cynlluniau strategol, yn mynd i gael yr effaith o symud y tir yn gadarnhaol yn y maes hwn, a chynllun strategol y Gymraeg mewn addysg y cyngor rŷch chi'n ei ddisgrifio, mae amryw o bethau uchelgeisiol iawn yn hwnnw, felly rwy'n bles o weld hynny. Ond rwy'n derbyn, ynghyd ag edrych ar y rhifau—mae hyn ar lefel leol ac ar lefel genedlaethol—dwi'n credu bod angen edrych hefyd ar gymunedau a daearyddiaeth y Gymraeg. Mae hynny'n ffactor pwysig yn hyn o beth hefyd. Rwy'n gwybod yn glir fod dyhead cryf iawn yng ngogledd Pontypridd i gynnal addysg Gymraeg yn yr ardal, ac rwy'n glir ein bod ni, trwy ein partneriaid grant—er enghraifft, Mudiad Meithrin—yn edrych ar sut y gallwn ni gefnogi'r llwybrau gorau i ddysgwyr i gael addysg trwy gyfrwng y Gymraeg a'r cyfle i fod yn ddwyieithog, ac mi fyddwn i'n hapus i drafod hyn ymhellach â'r Aelod.

I thank the Member for that important second question. I think that reforming the legislation that is the basis for the strategic plans is going to have a positive impact in this context, and there are many ambitious things in the Welsh in education strategic plan of the council to which you refer, and I'm very pleased to see that. But I do accept that as well as looking at the numbers—this is at a local level and a national level—I think that we also need to look at communities and the geography of the Welsh language. I think that's an important factor in this context as well. I do know that there is a great wish in the north of Pontypridd to maintain Welsh-medium education in that area, and I'm clear that we, through our grant partners—for example, Mudiad Meithrin—are looking at how we can support the best pathways for learners to access Welsh-medium education and the opportunity to be bilingual, and I'd be happy to discuss this further with the Member.

3. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd: Newid yn yr Hinsawdd
3. Statement by the Deputy Minister for Climate Change: Climate Change

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad ar newid hinsawdd, a dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud y datganiad hwnnw. Lee Waters.

The next item is a statement on climate change, and I call on the Deputy Minister to make that statement. Lee Waters.

Diolch yn fawr, Llywydd. Today, the Climate Change Committee published its third UK climate risk independent assessment. It makes for difficult reading. It sets out 61 risks and opportunities from climate change to Wales, including to business infrastructure, housing, the natural environment and health. Twenty-six of the 61 risks have increased in severity over the last five years. We can see this for ourselves. In 2018, we witnessed the hottest summer on record. Two years later, Wales recorded our wettest February and our worst flooding in 40 years. These are no longer freak events; this unpredictable and extreme weather is something we're going to have to get used to.

Within the lifetime of our children, the report warns of wetter winters, drier and hotter summers and sea level rises of up to two and a half feet along the Welsh coastline. These could have devastating effects. In every category studied by the report, there are a raft of risks with the highest possible urgency score. This advice is very timely. The establishment of a new climate change ministry makes it easier to mobilise the main areas of devolved Government that have the greatest impact on our emissions: housing, transport, energy, planning, environmental policy and digital ways of working.

This institutional change allows us to build on the foundations of vital policy work in recent years. Our adaption plan, 'A Climate Conscious Wales', is now in its second year of delivery. Our national flood strategy, published in October 2020, sets out how we will manage flood risk over the next decade. And this year we are investing £65 million in flood risk management, the largest amount invested in Wales in a single year. What’s more, our programme for government commits to funding flood protection for more than 45,000 homes across Wales, and delivering a nature-based flood management system in all major river catchments to expand wetland and woodland habitats.

We are doing a lot in Wales. Our legal framework in legislating for the needs of future generations is being studied across the world. Our practical action on recycling is nudging the top of the global league table. Our tax on single-use carrier bags has been widely followed and has succeeded in significantly cutting down on plastic use.

Since 1990, Welsh greenhouse gas emissions have fallen by 31 per cent. But, Llywydd, the scale of our challenge is stark. In the next 10 years, we are going to need to more than double all the cuts we have managed over the last 30 years. If we simply maintain our current pace, we will not achieve net zero until around 2090. We have committed to reach this by 2050, but given the gravity of today’s new advice from the adaptation committee, we cannot be complacent, nor can we assume that this target will remain static.

Over the last 16 months we have all become used to public policy being based on the science. We have all become familiar with the First Minister telling us that the data gives us headroom to make choices, and as the data and the science change, the choices we have to make alter. We have followed this approach to tackle coronavirus. We must follow the same approach to tackle climate change.

This Government will take a lead, but we cannot do it alone—no Government can. Each business and organisation, and each of us, have to consider our own responsibilities, to consider the impact of the choices we make, the way we heat our homes, why and how we travel, what we eat, where we shop, how we relax, the way we work, and where we work.

This will throw up tensions for all of us. We should acknowledge that. These aren't simple trade-offs. We have to work them through together. But nor should we assume that these choices will make our lives worse. Many of the things we need to do to respond to the science on climate change will bring benefits: new jobs, new technological advances, cleaner air, quieter streets and fewer accidents, less time commuting, a stronger sense of community, flourishing nature on our doorstep, nurturing and nourishing our well-being. These are all things we’ve already seen in the last year or so. Things that seemed impossible proved to be possible, and sometimes better.

None of this is easy, but as today’s report from the Climate Change Committee sets out again, the price of not doing so is too great. Today, we are publishing our response to the Climate Change Committee's progress report from last December. We’ve made decent progress and are on track for the 2020 target. We will outline the full Government response to today's report in due course to the Senedd, along with our next emissions reduction plan, a net zero Wales, as we look towards COP26 and COP Cymru.

It is important that this Senedd contributes fully to developing Wales’s response. We must all play our part, and we must test each other’s ideas to make sure we are doing all that we can in pursuit of a fairer, greener and stronger Wales. Diolch.

Diolch yn fawr, Lywydd. Heddiw, cyhoeddodd y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd ei drydydd asesiad annibynnol ar risg hinsawdd y DU. Mae'n ddeunydd darllen heriol iawn. Mae'n nodi 61 o risgiau a chyfleoedd yn sgil newid hinsawdd i Gymru, gan gynnwys i seilwaith busnes, tai, yr amgylchedd naturiol ac iechyd. Roedd 26 o'r 61 o risgiau wedi cynyddu o ran eu difrifoldeb dros y pum mlynedd diwethaf. Gallwn weld hyn drosom ein hunain. Yn 2018, gwelsom yr haf poethaf ers dechrau cadw cofnodion. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, cofnododd Cymru ein mis Chwefror gwlypaf a'n llifogydd gwaethaf mewn 40 mlynedd. Nid yw'r rhain yn ddigwyddiadau anarferol mwyach; mae'r tywydd anrhagweladwy ac eithafol hwn yn rhywbeth y bydd yn rhaid inni ddod i arfer ag ef.

O fewn oes ein plant, mae'r adroddiad yn rhybuddio am aeafau gwlypach, hafau sychach a phoethach a chynnydd yn lefel y môr o hyd at ddwy droedfedd a hanner ar hyd arfordir Cymru. Gallai'r rhain gael effeithiau dinistriol. Ym mhob categori a astudiwyd gan yr adroddiad, ceir llu o risgiau gyda'r sgôr brys uchaf posibl. Mae'r cyngor hwn yn amserol iawn. Mae sefydlu gweinidog newid hinsawdd newydd yn ei gwneud yn haws trefnu prif feysydd Llywodraeth ddatganoledig sy'n cael yr effaith fwyaf ar ein hallyriadau: tai, trafnidiaeth, ynni, cynllunio, polisi amgylcheddol a ffyrdd digidol o weithio.

Mae'r newid sefydliadol hwn yn ein galluogi i adeiladu ar sylfeini gwaith polisi hanfodol yn y blynyddoedd diwethaf. Mae ein cynllun addasu, 'Cymru sy'n Effro i'r Hinsawdd', ar yr ail flwyddyn o'i gyflawniad bellach. Mae ein strategaeth llifogydd genedlaethol, a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2020, yn nodi sut y byddwn yn rheoli perygl llifogydd dros y degawd nesaf. Ac eleni rydym yn buddsoddi £65 miliwn ar gyfer rheoli perygl llifogydd, y swm mwyaf a fuddsoddwyd yng Nghymru mewn un flwyddyn. Yn fwy na hynny, mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i ariannu mesurau amddiffyn rhag llifogydd ar gyfer mwy na 45,000 o gartrefi ledled Cymru, a darparu system rheoli llifogydd ar sail natur ym mhob prif dalgylch afon i ehangu cynefinoedd gwlyptir a choetir.

Rydym yn gwneud llawer yng Nghymru. Astudir ein fframwaith cyfreithiol ar ddeddfu ar gyfer anghenion cenedlaethau'r dyfodol ledled y byd. Mae ein gweithredu ymarferol ar ailgylchu yn agos at frig y tabl yn fyd-eang. Dilynwyd ein treth ar fagiau siopa untro yn eang ac mae wedi llwyddo i leihau'r defnydd o blastig yn sylweddol.

Ers 1990, mae allyriadau nwyon tŷ gwydr Cymru wedi gostwng 31 y cant. Ond Lywydd, mae maint ein her yn fawr. Yn ystod y 10 mlynedd nesaf, bydd angen inni fwy na dyblu'r holl doriadau y llwyddasom i'w gwneud dros y 30 mlynedd diwethaf. Os na wnawn fwy na dal ati ar ein cyflymder presennol, ni lwyddwn i gyflawni sero-net tan tua 2090. Rydym wedi ymrwymo i'w gyrraedd erbyn 2050, ond o ystyried difrifoldeb y cyngor newydd heddiw gan y pwyllgor ymaddasu, ni allwn fod yn hunanfodlon, ac ni allwn dybio ychwaith y bydd y targed hwn yn aros yn sefydlog.

Dros yr 16 mis diwethaf rydym i gyd wedi dod i arfer â pholisi cyhoeddus sy'n seiliedig ar y wyddoniaeth. Rydym i gyd wedi dod yn gyfarwydd â'r Prif Weinidog yn dweud wrthym fod y data'n rhoi lle inni wneud dewisiadau, ac wrth i'r data a'r wyddoniaeth newid, mae'r dewisiadau sydd gennym i'w gwneud yn newid. Rydym wedi dilyn y dull hwn o fynd i'r afael â'r coronafeirws. Rhaid inni ddilyn yr un dull ar gyfer mynd i'r afael â newid hinsawdd.

Bydd y Llywodraeth hon yn arwain, ond ni allwn ei wneud ar ein pen ein hunain—ni all yr un Lywodraeth wneud hynny. Mae'n rhaid i bob busnes a sefydliad, a phob un ohonom ni, ystyried ein cyfrifoldebau ein hunain, ystyried effaith y dewisiadau a wnawn, y ffordd rydym yn gwresogi ein cartrefi, pam a sut y teithiwn, beth rydym yn ei fwyta, ble rydym yn siopa, sut rydym yn ymlacio, y ffordd rydym yn gweithio, a ble rydym yn gweithio.

Bydd hyn yn creu tensiynau i bob un ohonom. Dylem gydnabod hynny. Nid cyfaddawdau syml yw'r rhain. Rhaid inni weithio drwyddynt gyda'n gilydd. Ond ni ddylem ychwaith dybio y bydd y dewisiadau hyn yn gwneud ein bywydau'n waeth. Bydd llawer o'r pethau y mae angen inni eu gwneud i ymateb i'r wyddoniaeth ar newid hinsawdd yn creu manteision: swyddi newydd, datblygiadau technolegol newydd, aer glanach, strydoedd tawelach a llai o ddamweiniau, llai o amser yn cymudo, ymdeimlad cryfach o gymuned, natur yn ffynnu ar garreg ein drws, yn meithrin a gwella ein lles. Mae'r rhain i gyd yn bethau rydym eisoes wedi'u gweld yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Gwelwyd bod pethau a oedd yn ymddangos yn amhosibl yn bosibl, ac weithiau'n well.

Nid oes dim o hyn yn hawdd, ond fel y noda adroddiad heddiw gan y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd eto, mae pris peidio â'i wneud yn rhy fawr. Heddiw, rydym yn cyhoeddi ein hymateb i adroddiad cynnydd y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd fis Rhagfyr diwethaf. Rydym wedi gwneud cynnydd teilwng ac rydym ar y trywydd iawn ar gyfer targed 2020. Byddwn yn amlinellu ymateb llawn y Llywodraeth i adroddiad heddiw i'r Senedd maes o law, ynghyd â'n cynllun lleihau allyriadau nesaf, Cymru sero-net, wrth inni edrych tuag at COP26 a COP Cymru.

Mae'n bwysig fod y Senedd hon yn cyfrannu'n llawn at ddatblygu ymateb Cymru. Rhaid i bob un ohonom chwarae ein rhan, a rhaid inni brofi syniadau ein gilydd i sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau Cymru decach, werddach a chryfach. Diolch.

14:05

Thank you, Deputy Minister. Now, the publication of the CCC report is a serious wake-up call for Wales, and especially you as the Welsh Government. In fact, towards the end of the last Senedd, the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee's 'Report on the Climate Change (Wales) Regulations 2021' warned that

'rhetoric must now be met with bold and decisive action.'

It is all well and good your programme for government stating that you

'have the vision and ambition to address the climate and nature emergency',

but your past record and the CCC report do not support that. Of the 61 risks and opportunities, more action is needed in Wales now to address 32 of them. In fact, sustaining current action is only deemed appropriate in five cases. Therefore, Llywydd, I welcome the Minister's recognition that this report makes for difficult reading.

Many of us are seeing climate change first hand in our constituencies due to flooding. The situation is getting worse, yet our communities are not being listened to. Since 2019, I have been calling for an independent inquiry into flooding in the Conwy valley and, more recently, a similar request has been made by the community, and, indeed, Members here now, in Rhondda Cynon Taf. Well, it's time for you to rethink, because section H3 on people, communities and buildings states that more action is needed, and that risks are not being managed effectively. So, will you commit to doing more on flooding than the just the two paltry lines in the programme for government?

Urgent action is needed to address the risk to nature also. Section N1 notes the magnitude of current and future risks from climate change, both now and in the future, and is considered to be high due to the number of species so adversely affected and more likely to be affected going forward. This is no surprise because Welsh Labour has presided over a decline in Welsh species over the past five years. So, I will be pleased to hear what targets you will set regarding wildlife conservation to monitor and inspire progress.

The report also details urgent action needed to improve preparedness and surveillance of pests, pathogens and invasive species, and the report found that important knowledge gaps remain on the issues of agriculture and forestry. So, Minister, what urgent steps are you taking to rectify this knowledge gap? Can you also confirm that your response will look to include details on how you will fund and implement the necessary new surveillance structures?

There is also an increased risk posed by heat. Heat-related deaths in Wales could increase from 2.4 per 100,000 people a year in 2016 to 6.5 per 100,000 by the 2050s. So, Minister or Deputy Minister, can you confirm that the Welsh Government will look to build increased cooling demand into your future energy policies, and look at introducing a scheme to incentivise the uptake of passive cooling methods?

Finally, the study also found that current policy lacks detailed actions and specific outcomes for the marine sector and environment. So, what action is the Welsh Government taking to bring forward detailed implementation plans to address the impacts of climate change on fisheries within the fishery sector objective, or for marine species? We need to discuss this CCC report in far greater detail, but I'm glad that we have started today. Diolch. 

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Nawr, mae cyhoeddi adroddiad y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd yn rhybudd pwysig i Gymru, ac yn enwedig i chi fel Llywodraeth Cymru. Yn wir, tuag at ddiwedd y Senedd ddiwethaf, rhybuddiodd 'Adroddiad ar Reoliadau Newid yn yr Hinsawdd (Cymru) 2021 y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig

'Yn awr, rhaid troi’r rhethreg yn gamau beiddgar a phendant.'

Un peth yw bod eich rhaglen lywodraethu yn datgan bod gennych

'y weledigaeth a’r uchelgais i fynd i’r afael â’r argyfwng hinsawdd a natur',

ond nid yw eich cyflawniad yn y gorffennol ac adroddiad y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd yn cefnogi hynny. O'r 61 o risgiau a chyfleoedd, mae angen rhoi mwy o gamau ar waith yng Nghymru yn awr i fynd i'r afael â 32 ohonynt. Yn wir, dim ond mewn pump ohonynt y bernir bod cynnal y gweithredu presennol yn briodol. Felly, Lywydd, rwy'n croesawu cydnabyddiaeth y Gweinidog fod yr adroddiad hwn yn ddeunydd darllen heriol.

Mae llawer ohonom yn gweld newid hinsawdd ar waith yn uniongyrchol yn ein hetholaethau ar ffurf llifogydd. Mae'r sefyllfa'n gwaethygu, ac eto nid yw ein cymunedau'n cael eu clywed. Ers 2019, bûm yn galw am ymchwiliad annibynnol i lifogydd yn nyffryn Conwy ac yn fwy diweddar, gwnaed cais tebyg gan y gymuned, ac Aelodau yma yn awr yn wir, yn Rhondda Cynon Taf. Wel, mae'n bryd i chi ailfeddwl, oherwydd mae adran H3 ar bobl, cymunedau ac adeiladau yn datgan bod angen mwy o weithredu, ac nad yw risgiau'n cael eu rheoli'n effeithiol. Felly, a wnewch chi ymrwymo i wneud mwy ar lifogydd na'r ddwy frawddeg bitw yn y rhaglen lywodraethu?

Mae angen rhoi camau ar waith ar frys i fynd i'r afael â'r risg i natur hefyd. Mae Adran N1 yn nodi maint y risgiau sy'n deillio o newid hinsawdd ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, ac ystyrir eu bod yn uchel oherwydd nifer y rhywogaethau yr effeithir arnynt mor andwyol ac sy'n fwy tebygol o gael eu heffeithio wrth symud ymlaen. Nid yw hyn yn syndod gan fod Llafur Cymru wedi llywyddu dros ddirywiad rhywogaethau Cymru dros y pum mlynedd diwethaf. Felly, byddaf yn falch o glywed pa dargedau y byddwch yn eu gosod mewn perthynas â chadwraeth bywyd gwyllt i fonitro ac ysbrydoli cynnydd.

Mae'r adroddiad hefyd yn manylu ar y camau brys sydd eu hangen i wella parodrwydd a gwyliadwriaeth rhag plâu, pathogenau a rhywogaethau goresgynnol, a chanfu'r adroddiad fod bylchau pwysig yn y wybodaeth o hyd am faterion yn ymwneud ag amaethyddiaeth a choedwigaeth. Felly, Weinidog, pa gamau brys a gymerir gennych i unioni'r bwlch hwn yn y wybodaeth? A allwch hefyd gadarnhau y bydd eich ymateb yn ceisio cynnwys manylion ynglŷn â sut y byddwch yn ariannu ac yn gweithredu'r strwythurau gwyliadwriaeth newydd angenrheidiol?

Mae mwy o risg hefyd yn sgil gwres. Gallai marwolaethau sy'n gysylltiedig â gwres yng Nghymru gynyddu 2.4 ym mhob 100,000 o bobl y flwyddyn yn 2016 i 6.5 ym mhob 100,000 erbyn y 2050au. Felly, Weinidog neu Ddirprwy Weinidog, a allwch gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio cynnwys y galw cynyddol am aerdymheru yn eich polisïau ynni yn y dyfodol, ac yn ystyried cyflwyno cynllun i gymell pobl i ddefnyddio dulliau aerdymheru goddefol?

Yn olaf, canfu'r astudiaeth hefyd nad oes gan y polisi presennol gamau gweithredu manwl a chanlyniadau penodol i'r sector morol a'r amgylchedd. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyflwyno cynlluniau gweithredu manwl i fynd i'r afael ag effeithiau newid hinsawdd ar bysgodfeydd o fewn amcan y sector pysgodfeydd, neu ar gyfer rhywogaethau morol? Mae angen inni drafod yr adroddiad hwn gan y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd yn fanylach o lawer, ond rwy'n falch ein bod wedi dechrau heddiw. Diolch. 

14:10

Thank you for those remarks. I completely agree that more action is needed and I believe I set that out, and I agree that we need to discuss this in far more detail. I don't think today is the time to do that. I think Janet Finch-Saunders set out a series of fair and reasonable challenges and, as she said, rhetoric must be matched by bold and decisive action. And I would say to her, what's good for the goose is good for the gander. That is true for her and her party just as it is for ours, and standing up and calling for us to build six-lane motorways through protected wetlands does not correlate with that challenge she poses to me. So, I think we all have to reflect on what the impact this science has on many of the policy positions we've held until now, and together try and find a way that matches our rhetoric with what the science tells us we need to do. 

I would just say briefly to close that more than half of what we need to do falls in areas that are not reserved to the Senedd and to the Welsh Government. The UK Government has a significant role to play to make some of the macro changes, and we need to work closely and carefully with them. At the moment, we do see the world in a slightly different way. Their enormous road building programme, for example, is not consistent with the science. It's not a policy that we shall be following, but we do all of us need to be putting the rhetoric to one side and carefully studying the science, and thinking through its implications for policy. And I look forward to working together to try and reach as much consensus as we can.

Diolch ichi am y sylwadau hynny. Cytunaf yn llwyr fod angen gweithredu pellach a chredaf imi nodi hynny, a chytunaf fod angen inni drafod hyn yn fanylach o lawer. Nid wyf yn meddwl mai heddiw yw'r amser i wneud hynny. Credaf fod Janet Finch-Saunders wedi cyflwyno cyfres o heriau teg a rhesymol ac fel y dywedodd, rhaid cael camau beiddgar a phendant i fynd gyda'r rhethreg. A byddwn i'n dweud wrthi fod yr hyn sy'n iawn i'r ŵydd yn iawn i'r ceiliagrwydd. Mae hynny'n wir iddi hi a'i phlaid yn union fel y mae i ni, ac nid yw codi i alw am adeiladu traffyrdd chwe lôn drwy wlyptiroedd gwarchodedig yn gydnaws â'r her y mae'n ei rhoi i mi. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i bob un ohonom fyfyrio ar yr effaith y mae'r wyddoniaeth hon yn ei chael ar lawer o'r safbwyntiau polisi rydym wedi'u harddel hyd yma, a chyda'n gilydd rhaid inni geisio dod o hyd i ffordd sy'n cysylltu ein rhethreg â'r hyn y mae'r wyddoniaeth yn dweud wrthym fod angen i ni ei wneud.

Byddwn yn dweud yn fyr i gloi bod mwy na hanner yr hyn y mae angen inni ei wneud mewn meysydd nad ydynt wedi'u cadw i'r Senedd ac i Lywodraeth Cymru. Mae gan Lywodraeth y DU rôl bwysig i'w chwarae i wneud rhai o'r newidiadau macro, ac mae angen inni weithio'n agos ac yn ofalus gyda hwy. Ar hyn o bryd, rydym yn gweld y byd mewn ffordd ychydig yn wahanol. Nid yw eu rhaglen adeiladu ffyrdd enfawr, er enghraifft, yn gyson â'r wyddoniaeth. Nid yw'n bolisi y byddwn yn ei ddilyn, ond mae angen i bob un ohonom ymatal rhag rhethreg ac astudio'r wyddoniaeth yn ofalus, a meddwl drwy ei goblygiadau i bolisi. Ac edrychaf ymlaen at gydweithio i geisio cyrraedd cymaint o gonsensws ag y gallwn.

Dirprwy Weinidog, diolch am eich datganiad ac am rannu nifer o adroddiadau gyda ni heddiw. Mae'n hollol glir bod yn rhaid i ni daclo'r argyfwng natur ar y cyd â'r argyfwng hinsawdd, fel sydd wedi cael ei drafod, gan ein bod ni'n methu datrys yr un argyfwng heb inni ddatrys y llall. Ond er hyn, mae grwpiau amgylcheddol a natur yn pryderu am ariannu projectau a pholisïau natur y Llywodraeth hon. Mae'r pryderon ynghylch y gronfa ffyniant gyffredin a chronfeydd newydd i gymryd lle arian sy'n dod o'r Undeb Ewropeaidd yn niferus.

Yn gyntaf, mae'r meini prawf ar gyfer y cronfeydd naill ai yn anwybyddu neu yn lleihau pryderon amgylcheddol, felly nid yw'r arian wedi'i gynllunio mewn ffordd a fydd yn ein helpu ni yng Nghymru i ymateb ar y cyd i'r argyfyngau natur a hinsawdd. Mae'n debyg na fydd deddfwriaeth ddomestig allweddol yng Nghymru yn cael ei chynnwys yn y broses o wneud penderfyniadau ynghylch ariannu prosiectau, gan gynnwys, yn benodol, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Mae hyn yn golygu y gallai prosiectau fod yn groes i'r mecanweithiau deddfwriaethol yng Nghymru i sicrhau datblygu cynaliadwy ac adfer a chynnal bioamrywiaeth.

Mae yna gronfa allweddol o'r Undeb Ewropeaidd sydd ddim yn ymddangos fel ei bod hi wedi'i chynnwys: cronfa bwrpasol yr Undeb Ewropeaidd ar gyfer bioamrywiaeth o dan raglen LIFE yr Undeb Ewropeaidd. Mae hi wedi bod yn hanfodol yng Nghymru o ran cyflawni prosiectau adfer natur. Gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn addo dim ceiniog yn llai, rwy'n gofyn ichi, Dirprwy Weinidog, ble mae'r hyn sy'n cyfateb i gronfa LIFE yr Undeb Ewropeaidd wedi ei neilltuo ar gyfer adfer ac amddiffyn natur?

Thank you for your statement, Deputy Minister, and for sharing a number of reports with us today. It's quite clear that we must tackle the nature emergency alongside the climate emergency, as we've already discussed, and we can't deal with one without dealing also with the other. But now, a number of environmental and nature groups are concerned about the funding of projects and policies by this Government. The concerns about the shared prosperity fund and new funds to replace EU funding are numerous.

First of all, the criteria for these funds either ignore or downplay environmental concerns, and therefore the funding isn't planned in a way that helps us in Wales to develop a joined-up response to the nature and climate emergency. It's likely that key domestic legislation in Wales will not be included in the process of decision making on funding projects, and this specifically includes the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2016. This means that projects could conflict with the legislative mechanisms in Wales in ensuring sustainable development and maintaining and supporting biodiversity.

There is a key EU fund that doesn't appear to have been included: a tailor-made EU programme for diversity under the LIFE programme. It has been crucial in Wales in terms of delivering nature restoration projects. With the UK Government promising not a penny less, I would ask you, Deputy Minister, what corresponds to the EU LIFE programme and how is that put in place in order to restore and protect nature?

Turning to something that has already come up, actually, the emphasis in the Welsh Government's ambitions for the environment is largely focused on land-based solutions and a lot of it is on woodland creation. Of course, I welcome this, but as has already been mentioned, actually, I think that more emphasis needs to be put on our marine environment. Could you please, Minister, make a statement on how you will ensure parity between green and blue spaces, terrestrial marine habitats and landscapes, in your approach to addressing climate change and biodiversity decline?

Finally, it's clear that the Government has an ambitious agenda. Everyone has a part to play in the journey towards net zero. The task ahead of us is substantial, and we want everyone to be able to play a part. Whilst it's clear how the Government intends to put this work in place—it's becoming a lot more clear—there is not as much clarity on how normal citizens of all ages, in addition to communities, can contribute to this as well, to addressing the emergency. I'd like to ask how the Government will support individuals and communities to act for the good of nature and the environment at a local level. Diolch yn fawr.

Gan droi at rywbeth sydd eisoes wedi codi mewn gwirionedd, mae'r pwyslais yn uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer yr amgylchedd yn canolbwyntio'n bennaf ar atebion sy'n seiliedig ar y tir a llawer ar greu coetiroedd. Wrth gwrs, rwy'n croesawu hyn, ond fel y crybwyllwyd eisoes mewn gwirionedd, credaf fod angen rhoi mwy o bwyslais ar ein hamgylchedd morol. A fyddech cystal â gwneud datganiad, Weinidog, ynglŷn â sut y byddwch yn sicrhau cydbwysedd rhwng mannau gwyrdd a glas, cynefinoedd a thirweddau y môr a'r tir, yn eich dull o fynd i'r afael â newid hinsawdd a dirywiad bioamrywiaeth?

Yn olaf, mae'n amlwg fod gan y Llywodraeth agenda uchelgeisiol. Mae gan bawb ran i'w chwarae yn y daith tuag at sero-net. Mae'r dasg sydd o'n blaenau yn sylweddol, ac rydym am i bawb allu chwarae rhan ynddi. Er ei bod yn glir sut y mae'r Llywodraeth yn bwriadu rhoi'r gwaith hwn ar y gweill—mae'n dod yn llawer mwy clir—nid oes cymaint o eglurder ynghylch sut y gall dinasyddion normal o bob oed, yn ogystal â chymunedau, gyfrannu at hyn hefyd, at fynd i'r afael â'r argyfwng. Hoffwn ofyn sut y bydd y Llywodraeth yn cefnogi unigolion a chymunedau i weithredu er lles natur a'r amgylchedd ar lefel leol. Diolch yn fawr.

14:15

Thank you for that series of questions. I completely agree that the changes post EU—to what were structural funds—are very, very troubling. As Delyth Jewell said, we have over a number of years developed a strategic approach for a range of programmes, particularly focused on biodiversity and climate change, which now don't neatly fit into the structures the UK Government has set out. Indeed, they seem more concerned about giving Conservative MPs local discretion to fund things that will look good for them, rather than taking a whole-system approach, which is what the science today demands that we need to do. So, I think we all need, as a Senedd, to make sure that those concerns are understood, and that we develop those funding programmes as we go forward in a way that is consistent with the responsibilities we all have to tackle the nature and climate change emergency.

On the specific point on the EU LIFE programme, I will write to her on that. I'm not aware of any equivalent replacement in the funds, but I'd be keen to take that up with the UK Government, and if we're able to do that on a cross-party basis, I think that would be all the better.

In terms of the impact of marine, I completely agree. In my briefing, it's referred to as 'blue carbon habitats'. I must say I've never heard that phrase before, but it is rather neat, because the marine environment both stores carbon and promotes biodiversity through saltmarsh, seagrass beds and shellfish beds, and they are under considerable pressure from sea level rises and acidification. NRW are currently mapping areas of marine and coastal habitats, including those that store and sequester blue carbon, to understand the potential and further opportunities for restoration of these important habitats. I think Delyth Jewell is right to highlight that as an important piece of work, to put that on an important footing.

The final point about individual action and making that relationship, not just on a large land management approach but in terms of human beings and families and communities, and restoring that link to our behaviour and its impact on our local environment, I think is a critical one. One of the things I hope to be doing under the deep dive on tree planting that Julie James announced last week is to both look at the large-scale issue of aforestation, but also to look at the individual, the community level. I think our nature networks fund has shown real progress in a very short period of time in local biodiversity projects and showing that relationship that individuals can have. But I'd like to do more than that. I'm particularly interested in what we can learn from our Wales for Africa project, where, in Mbale in Uganda, our funding, working with the Size of Wales project, is giving people there free trees to plant. I think in something we are telling Africans to do with our money, we should be applying those principles to ourselves as well.

We've spent an awful lot of time trying to unlock the problem of NRW's approach to planting trees at scale, which is important, but there's a great deal that we can do at the community level. I think one of the real challenges we have here is that this is all rather arid and abstract on a scientific level, and we need to make this real for people. One of the things that we've seen through the lockdowns is that people's relationship with their own doorstep nature has been quite profound. I myself have become suddenly interested in the trees where I live and the trees in my garden in a way that simply wasn't true before. We need to capitalise on that by making people realise that they have a role to play, and through a multitude of small actions, that can make a difference too.

Diolch ichi am y gyfres honno o gwestiynau. Cytunaf yn llwyr fod y newidiadau ar ôl yr UE—i'r hyn a oedd yn gronfeydd strwythurol—yn peri gofid mawr. Fel y dywedodd Delyth Jewell, dros nifer o flynyddoedd rydym wedi datblygu dull strategol o weithredu ar amrywiaeth o raglenni, gan ganolbwyntio'n benodol ar fioamrywiaeth a newid hinsawdd, nad ydynt yn cyd-fynd yn daclus bellach â'r strwythurau y mae Llywodraeth y DU wedi'u sefydlu. Yn wir, mae'n ymddangos eu bod yn poeni mwy am rhoi disgresiwn lleol i ASau Ceidwadol ariannu pethau a fydd yn edrych yn dda iddynt hwy yn hytrach na mabwysiadu dull system gyfan, sef yr hyn y mae'r wyddoniaeth heddiw'n mynnu bod angen inni ei wneud. Felly, credaf fod angen i bob un ohonom fel Senedd sicrhau bod y pryderon hynny wedi'u deall, a'n bod yn datblygu'r rhaglenni ariannu hynny wrth inni symud ymlaen mewn ffordd sy'n gyson â'r cyfrifoldebau sydd gan bob un ohonom i fynd i'r afael â'r argyfwng natur a newid hinsawdd.

Ar y pwynt penodol am raglen LIFE yr UE, byddaf yn ysgrifennu ati ar hynny. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw arian newydd cyfatebol, ond rwy'n awyddus i godi hynny gyda Llywodraeth y DU, ac os gallwn wneud hynny ar sail drawsbleidiol, credaf y byddai hynny'n well byth.

O ran yr effaith forol, cytunaf yn llwyr. Yn fy sesiwn friffio, cyfeirir atynt fel 'cynefinoedd carbon glas'. Rhaid imi ddweud nad wyf erioed wedi clywed yr ymadrodd hwnnw o'r blaen, ond mae'n eithaf taclus, oherwydd mae'r amgylchedd morol yn storio carbon ac yn hyrwyddo bioamrywiaeth drwy forfeydd heli, gwelyau morwellt a gwelyau pysgod cregyn, ac maent o dan bwysau sylweddol yn sgil y cynnydd yn lefel y môr ac asideiddio. Ar hyn o bryd mae CNC yn mapio ardaloedd o gynefinoedd morol ac arfordirol, gan gynnwys rhai sy'n dal a storio carbon glas, er mwyn deall y potensial a'r cyfleoedd pellach ar gyfer adfer y cynefinoedd pwysig hyn. Credaf fod Delyth Jewell yn iawn i dynnu sylw at hynny fel gwaith pwysig, a'i osod ar sylfaen bwysig.

Rwy'n credu bod y pwynt olaf am weithredu fel unigolion a gwneud y berthynas honno, nid yn unig drwy ddull rheoli tir mawr ond yn nhermau pobl a theuluoedd a chymunedau, ac adfer y cysylltiad â'n hymddygiad a'i effaith ar ein hamgylchedd lleol, yn un hollbwysig. Un o'r pethau rwy'n gobeithio ei wneud yn rhan o fynd at wraidd y gwaith o blannu coed a gyhoeddwyd gan Julie James yr wythnos diwethaf yw edrych ar fater coedwigo ar raddfa fawr, ac edrych hefyd ar yr unigolyn, ar lefel y gymuned. Credaf fod ein cronfa rhwydweithiau natur wedi dangos cynnydd gwirioneddol mewn cyfnod byr iawn mewn prosiectau bioamrywiaeth lleol a dangos y berthynas y gall unigolion ei chael. Ond hoffwn wneud mwy na hynny. Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn yr hyn y gallwn ei ddysgu o'n prosiect Cymru o Blaid Affrica, lle mae ein cyllid, wrth weithio gyda phrosiect Maint Cymru yn Mbale yn Uganda, yn rhoi coed am ddim i bobl yno i'w plannu. Mewn rhywbeth rydym yn dweud wrth Affricanwyr am ei wneud â'n harian, credaf y dylem fod yn cymhwyso'r egwyddorion hynny i ni'n hunain hefyd.

Rydym wedi treulio llawer iawn o amser yn ceisio datgloi problem dull CNC o blannu coed ar raddfa fawr, sy'n bwysig, ond mae llawer iawn y gallwn ei wneud ar lefel gymunedol. Credaf mai un o'r heriau gwirioneddol sydd gennym yma yw bod hyn i gyd braidd yn sych a haniaethol ar lefel wyddonol, ac mae angen inni ei wneud yn real i bobl. Un o'r pethau a welsom drwy'r cyfnodau o gyfyngiadau symud yw bod perthynas pobl â'r natur ar garreg eu drws wedi bod yn eithaf dwys. Rwyf innau wedi meithrin diddordeb sydyn yn y coed lle rwy'n byw a'r coed yn fy ngardd mewn ffordd nad oedd yn wir o'r blaen. Mae angen inni fanteisio ar hynny drwy wneud i bobl sylweddoli bod ganddynt ran i'w chwarae, a thrwy lu o gamau gweithredu bach, gall hynny wneud gwahaniaeth hefyd.

14:20

Can I thank the Deputy Minister for the statement? Starting with the science, carbon oxidates to form carbon dioxide. Carbon dioxide is a greenhouse gas and traps heat. We know this because Venus, which has mainly a carbon dioxide atmosphere, despite being much further away from the sun than Mercury, is substantially hotter. Whilst saying these few words, I've been expelling carbon dioxide into the atmosphere through the act of breathing. Does the Minister agree that reducing our carbon footprint by exporting industries that produce carbon dioxide will not help reduce global warming but will probably make it worse? 

Can I say how really pleased I am with what the Minister said on tree planting? I raised it yesterday in the business statement. If everybody in Wales with a garden planted one tree, we'd have 1 million trees planted in a year. We did have a scheme in the 1970s that worked. I represent the lower Swansea valley, which has gone from a moon-like landscape to being now very much tree lined and that shows what can be done.

I have two key questions. When will the Government change planning policy to ensure that all new houses are net zero? We don't want to build houses that have to be retrofitted in the near future. The second one is: will the Minister continue to support the tidal lagoon in Swansea? This is an opportunity to create green energy that will last forever.

A gaf fi ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad? Gan ddechrau gyda'r wyddoniaeth, mae carbon yn ocsideiddio i ffurfio carbon deuocsid. Nwy tŷ gwydr yw carbon deuocsid ac mae'n dal gwres. Gwyddom hyn oherwydd bod y blaned Fenws, sydd ag awyrgylch carbon deuocsid yn bennaf, er ei bod yn llawer pellach i ffwrdd oddi wrth yr haul na'r blaned Mercher, yn llawer poethach. Wrth ddweud yr ychydig eiriau hyn, rwyf wedi bod yn allyrru carbon deuocsid i'r atmosffer drwy'r weithred o anadlu. A yw'r Gweinidog yn cytuno na fydd lleihau ein hôl troed carbon drwy allforio diwydiannau sy'n cynhyrchu carbon deuocsid yn helpu i leihau cynhesu byd-eang ond yn hytrach y bydd yn debygol o'i waethygu?

A gaf fi ddweud pa mor galonogol oedd yr hyn a ddywedodd y Gweinidog am blannu coed? Fe'i codais ddoe yn y datganiad busnes. Pe bai pawb yng Nghymru sydd â gardd yn plannu un goeden, byddai gennym 1 filiwn o goed wedi'u plannu mewn blwyddyn. Cawsom gynllun yn y 1970au a weithiodd. Rwy'n cynrychioli cwm Tawe isaf, sydd wedi mynd o dirwedd debyg i wyneb y lleuad i fod yn goediog iawn erbyn hyn ac mae hynny'n dangos yr hyn y gellir ei wneud.

Mae gennyf ddau gwestiwn allweddol. Pryd y bydd y Llywodraeth yn newid polisi cynllunio i sicrhau bod pob tŷ newydd yn sero-net? Nid ydym am adeiladu tai y mae'n rhaid eu hôl-osod yn y dyfodol agos. Yr ail gwestiwn yw: a wnaiff y Gweinidog barhau i gefnogi'r morlyn llanw yn Abertawe? Dyma gyfle i greu ynni gwyrdd a fydd yn para am byth.

Thank you for that, and particularly for the references to Venus and the moon. It's not often that they feature in our discussions on climate change. I completely agree, as I've just set out, on the role that tree planting on a family and community level can have. I'm very keen to understand what barriers might stand in the way and make some recommendations to the Senedd before the end of the summer term on how we can start to make further progress in that regard.

In terms of the tidal lagoon, Mike Hedges will know that the programme for government contains a commitment to a challenge fund. We are very keen about the impact and potential that marine renewables, in their broadest sense, can have, and lagoons are obviously an important part of that spectrum of technology. We need to do thousands of little things, but we also need to do some big game-changing things. The lagoon, the micro hydro, as well as individual tree planting, all have their part to play in responding to the science that's been spelled out to us today by the UK Climate Change Committee.

Diolch am hynny, ac yn enwedig am y cyfeiriadau at Fenws a'r lleuad. Nid yn aml y maent yn rhan o'n trafodaethau ar newid hinsawdd. Rwy'n cytuno'n llwyr, fel rwyf newydd ei nodi, ynglŷn â'r rhan y gall plannu coed ei chwarae ar lefel deuluol a chymunedol. Rwy'n awyddus iawn i ddeall pa rwystrau a allai fod yn y ffordd a gwneud rhai argymhellion i'r Senedd cyn diwedd tymor yr haf ar sut y gallwn ddechrau gwneud cynnydd pellach yn hynny o beth.

Ar y morlyn llanw, bydd Mike Hedges yn gwybod bod y rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i gronfa her. Rydym yn frwd iawn ynglŷn ag effaith a photensial ynni adnewyddadwy morol yn ei ystyr ehangaf, ac mae môr-lynnoedd yn amlwg yn rhan bwysig o sbectrwm technoleg o'r fath. Rhaid inni wneud miloedd o bethau bach, ond mae angen inni wneud rhai pethau mawr sy'n newid pethau'n sylfaenol hefyd. Mae gan y morlyn, y micro-hydro, yn ogystal â phlannu coed unigol, eu rhan i'w chwarae yn ymateb i'r wyddoniaeth a ddatgelwyd i ni heddiw gan Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd.

Minister, you and the Minister for Climate Change will have my absolute support in doing everything that is needed to take forward this agenda, both on climate change mitigation and adaptation as well, and also on the nature crisis and the biodiversity crisis we face as well. There'll be a time that will come for very detailed questions and very detailed scrutiny of how we achieve this and how we drive it forward. The complexity of some of the solutions can sometimes be completely overwhelming and sometimes you put your hands up in despair. So, I want to ask you the big question. Yesterday, I spoke at a biodiversity event arranged by Wales Environment Link, with cross-party support within it as well, and biodiversity and climate change, of course, are interlinked in this. One of the speakers there was Poppy Stowell-Evans, a youth climate change ambassador. What hope can we give to Poppy and to others that we are committed and that we will deliver the change that is needed, no matter how difficult, and we will do it in a way that will create better communities, fairer communities, more just communities, green jobs, better environments and so on? What hope can we give young people that we can actually deliver on that?

Weinidog, fe gewch chi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd fy nghefnogaeth lwyr i wneud popeth sydd ei angen i ddatblygu'r agenda hon, o ran lliniaru ac addasu i newid hinsawdd yn ogystal, ac ar yr argyfwng natur a'r argyfwng bioamrywiaeth a wynebwn hefyd. Fe ddaw'r adeg inni ofyn cwestiynau manwl iawn a chraffu'n fanwl iawn ar sut rydym yn cyflawni hyn a sut i'w ddatblygu. Gall cymhlethdod rhai o'r atebion weithiau fod yn llethol ac weithiau fe fyddwch yn codi eich dwylo mewn anobaith. Felly, hoffwn ofyn y cwestiwn mawr i chi. Ddoe, siaradais mewn digwyddiad bioamrywiaeth a drefnwyd gan Cyswllt Amgylchedd Cymru, sy'n cynnwys cefnogaeth drawsbleidiol hefyd, ac mae bioamrywiaeth a newid hinsawdd wedi'u cydgysylltu ynddo. Un o'r siaradwyr yno oedd Poppy Stowell-Evans, llysgennad newid hinsawdd ar ran yr ieuenctid. Pa obaith y gallwn ei roi i Poppy ac i eraill ein bod wedi ymrwymo i hyn ac y byddwn yn cyflawni'r newid sydd ei angen, waeth pa mor anodd fydd hynny, ac y byddwn yn gwneud hynny mewn ffordd a fydd yn creu cymunedau gwell, cymunedau tecach, cymunedau mwy cyfiawn, swyddi gwyrdd, amgylcheddau gwell ac yn y blaen? Pa obaith y gallwn ei roi i bobl ifanc y gallwn gyflawni hynny mewn gwirionedd?

14:25

First of all, can I just pay a very sincere tribute to Huw Irranca-Davies for the role that he's played, both before he came to the Senedd, in Westminster as a Minister and as Chair of a select committee, and since he's come here? I worked very closely with him in the cross-party group on active travel in the last Senedd and I hope to continue to do so again. I think we've made real progress. That combination of challenge and support is very deftly deployed by him, and I look forward to continuing that relationship.

I'm optimistic about the way we tackle this challenge. Whether we deal with it or not is not a question; we must deal with it. It's an imperative; this is an existential crisis and threat to us all. So, there really is very little debate to be had about 'do we do it?', and I'm very pleased that some of the more absurd voices that were in this Chamber on this question are no longer here. So, at least, hopefully, we can all start from the starting point that the science is legitimate and this is a challenge that we need to engage with.

I'm very interested in doing this in a way that has additional benefits, because I think people will respond better—and the evidence suggests this is the case—if the measures that are required to respond to the scientific challenge of climate change also have other benefits that may be more immediate to their everyday lives; so, clean air, a better local environment, less traffic congestion—a whole range of things that we could mention—and warmer homes.

I think we should be highlighting the practical day-to-day benefits to make people's lives better, not just the doom and gloom if we don't do it. Clearly, that needs to be there for us, as policy makers, to focus our minds on the urgency of getting this done, but in communicating this to people I think we can all be optimistic that if we do this in the right way and in a just way, with proper urgency, we can unleash potential here that will make people's lives better. 

Yn gyntaf oll, a gaf fi dalu teyrnged ddiffuant iawn i Huw Irranca-Davies am y rôl y mae wedi'i chwarae, cyn iddo ddod i'r Senedd, yn San Steffan fel Gweinidog ac fel Cadeirydd pwyllgor dethol, ac ers iddo ddod yma? Gweithiais yn agos iawn gydag ef yn y grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol yn y Senedd ddiwethaf a gobeithiaf barhau i wneud hynny eto. Rwy'n credu ein bod wedi gwneud cynnydd go iawn. Mae'n defnyddio'r cyfuniad o her a chefnogaeth yn fedrus iawn, ac edrychaf ymlaen at barhau'r berthynas honno.

Rwy'n obeithiol ynglŷn â'r ffordd rydym yn ymladd yr her hon. Nid oes angen gofyn a ydym yn mynd i'r afael â hi ai peidio; rhaid i ni fynd i'r afael â hi. Mae'n hanfodol; mae hwn yn argyfwng dirfodol ac yn fygythiad i bob un ohonom. Felly, ychydig iawn o ddadl sydd i'w chael o ran 'a ydym yn ei wneud?', ac rwy'n falch iawn nad yw rhai o'r lleisiau mwy hurt a oedd yn y Siambr ar y cwestiwn hwn yma mwyach. Felly, gobeithio y gallwn i gyd o leiaf ddechrau o'r man cychwyn fod y wyddoniaeth yn ddilys a bod hon yn her y mae angen inni fynd i'r afael â hi.

Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn gwneud hyn mewn ffordd sydd â manteision ychwanegol, oherwydd credaf y bydd pobl yn ymateb yn well—ac mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod hyn yn wir—os oes gan y mesurau sydd eu hangen i ymateb i her wyddonol newid hinsawdd fanteision eraill a allai fod yn fwy uniongyrchol i'w bywydau bob dydd; felly, aer glân, amgylchedd lleol gwell, llai o dagfeydd traffig—ystod eang o bethau y gallem sôn amdanynt—a chartrefi cynhesach.

Rwy'n credu y dylem dynnu sylw at y manteision ymarferol o ddydd i ddydd i wneud bywydau pobl yn well, nid dim ond y gofid a'r digalondid os na wnawn hynny. Yn amlwg, mae angen i hynny fod yno i ni, fel llunwyr polisi, i ffocysu ein meddyliau ar y brys i wneud hyn, ond wrth gyfleu hyn i bobl, os byddwn yn gwneud hyn yn y ffordd gywir ac mewn ffordd deg, gyda'r difrifoldeb priodol, credaf y gallwn i gyd fod yn obeithiol y gallwn ryddhau potensial yma a fydd yn gwneud bywydau pobl yn well.  

I just want to come back to what you said earlier about how the Government can't do it on its own and it's down to every organisation and every individual. I want to home in on something that Mike Hedges asked, which is around new-build housing, but, first of all, I just wanted to understand why we're delaying challenging social landlords to meet energy performance certificate rating A in their retrofitting of social housing, not starting until January next year. I had assumed that the announcement that was made in April 2021 about new buildings also applied to existing buildings. So, that would be a useful clarification.

On top of that, I'm also a bit frustrated that we still haven't amended Part L of the building regulations, which continues to allow private house builders to build homes that are simply not fit for purpose—that do not have solar panels on their south-facing roofs and that do not have ground-source heat pumps fitted, in new homes. There's an abysmal level of fitting of that, even in areas where there is no mains gas and, therefore, ground-source heat pumps must be the most economical thing we can be doing. You don't appear to want to mandate any change from private house builders until 2024-25, based on the statement that you put out around the response to the Climate Change Committee, so it'd be really useful to understand why we're not stepping up the pace on this, given that we have an emergency on our hands and we're not going fast enough. 

Hoffwn ddychwelyd at yr hyn a ddywedoch chi'n gynharach am y ffordd na all y Llywodraeth ei wneud ar ei phen ei hun a'i fod yn fater i bob sefydliad a phob unigolyn. Rwyf am edrych ar rywbeth y gofynnodd Mike Hedges yn ei gylch, am dai a adeiladir o'r newydd, ond yn gyntaf oll, roeddwn am wybod pam ein bod yn oedi cyn herio landlordiaid cymdeithasol i fodloni gradd A y dystysgrif perfformiad ynni wrth iddynt ôl-osod tai cymdeithasol, nad yw'n dod i rym tan fis Ionawr y flwyddyn nesaf. Roeddwn wedi tybio bod y cyhoeddiad a wnaed ym mis Ebrill 2021 am adeiladau newydd hefyd yn berthnasol i adeiladau sy'n bodoli eisoes. Felly, byddai hwnnw'n eglurhad defnyddiol.

Ar ben hynny, rwyf hefyd braidd yn rhwystredig nad ydym eto wedi diwygio Rhan L y rheoliadau adeiladu, sy'n parhau i ganiatáu i adeiladwyr tai preifat adeiladu cartrefi nad ydynt yn addas i'r diben—tai heb baneli solar ar eu toeau sy'n wynebu'r de a heb bympiau gwres o'r ddaear wedi'u gosod mewn cartrefi newydd. Mae lefel y gwaith gosod yn echrydus, hyd yn oed mewn ardaloedd lle nad oes nwy o'r prif gyflenwad ac felly, rhaid mai pympiau gwres o'r ddaear yw'r peth mwyaf darbodus y gallwn fod yn ei wneud. Nid yw'n ymddangos eich bod am orfodi unrhyw newid gan adeiladwyr tai preifat tan 2024-25, yn seiliedig ar y datganiad a wnaethoch ar yr ymateb i'r Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd, felly byddai'n ddefnyddiol iawn gwybod pam nad ydym yn cyflymu gwaith ar hyn, o ystyried bod gennym argyfwng ar ein dwylo ac nad ydym yn mynd yn ddigon cyflym.

Thank you very much. Could I echo what I said about Huw Irranca-Davies about Jenny Rathbone as well, who's been a passionate advocate of this agenda? I very seriously appreciate her efforts and look forward to continuing her challenge.

She raised a series of questions about housing. As Julie James explained earlier, the carving up of this mammoth portfolio is a daily challenge. One of the things we have agreed is I will lead on particular areas; I will lead on transport, regeneration, energy and digital, and work broadly across the other areas—hence the tree planting, for example—and Julie will lead on the rest. So, housing remains with Julie, but I will nip and tuck as directed by my colleague.

But I would say, on the energy standards, I think one of the things I don't think has been said enough is the enormous progress that we have made through the Welsh housing quality standards over the last 18 years. And this is an example of an issue that we were told could not be done. We were told it was just too difficult to get 225,000 homes up to the energy efficiency standards of EPCD, and we have done it. Through £1.8 billion of investment, this has been an enormous achievement by the Welsh Labour Government over that time. And the new iteration—Welsh housing quality standards 2.0, niftily named—is starting in 2022. So, to directly answer the question of why we're waiting until the end of this year, that's because the new standards come into force from that time, which will accelerate social housing's journey towards net carbon zero. So, I think we genuinely should be proud of what we've achieved over the last 18 years with Welsh quality housing standards, and we should expect more of it in the next period, and I think we have reason to be optimistic about that.

Similarly, on part L, I understand that is coming in this year. And this is one of the challenges of this agenda. We know the science is urgent, there are a great deal of things that we'd like to do immediately. The process of getting them through the Government legislative, regulatory machine, working with partners, making sure it's designed properly, so that it works rather than goes off half-cocked, is slow and complex. And I said in my statement earlier, there are tensions here that we're going to have to manage through together, and this is one of the tensions. I can promise you that Julie James and I are as impatient as anybody else in trying to do this as quickly as we possibly can, but it's not as simple as we would like it to be.

Finally, on the example of the ground source heat pumps, I think that's a really excellent example of the new opportunities that this agenda brings. There are jobs to be created from installing ground source heat pumps. Now, currently, we do not have a trained workforce who can do this. So, that is something we're working very closely with Vaughan Gething on, to make sure that we create opportunities for people to upskill, to be able to take advantage of the huge economic opportunities that come from the necessary changes we need to make to respond to the climate crisis.

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi adleisio'r hyn a ddywedais am Huw Irranca-Davies am Jenny Rathbone hefyd, sydd wedi bod yn dadlau'n frwd dros yr agenda hon? Rwy'n gwerthfawrogi ei hymdrechion yn fawr iawn ac yn edrych ymlaen at barhau â'i her.

Cododd gyfres o gwestiynau am dai. Fel yr eglurodd Julie James yn gynharach, mae rhannu'r portffolio anferth hwn yn her ddyddiol. Un o'r pethau rydym wedi cytuno arnynt yw y byddaf fi'n arwain ar feysydd penodol; byddaf yn arwain ar drafnidiaeth, adfywio, ynni a materion digidol, ac yn gweithio'n fras ar draws y meysydd eraill—sef y plannu coed, er enghraifft—a bydd Julie yn arwain ar y gweddill. Felly, mae tai'n aros gyda Julie, ond byddaf yn cyfrannu hwnt ac yma yn ôl cyfarwyddyd fy nghyd-Aelod.

Ond hoffwn ddweud, ar y safonau ynni, fy mod yn credu mai un o'r pethau nad yw wedi cael ei ddweud ddigon yw'r cynnydd enfawr a wnaethom drwy safonau ansawdd tai Cymru dros y 18 mlynedd diwethaf. Ac mae hon yn enghraifft o rywbeth y dywedwyd wrthym na ellid ei wneud. Dywedwyd wrthym ei bod yn rhy anodd cael 225,000 o gartrefi i gydymffurfio â safonau effeithlonrwydd ynni tystysgrif perfformiad ynni gradd D, ac rydym wedi gwneud hynny. Drwy fuddsoddiad o £1.8 biliwn, mae hwn wedi bod yn gyflawniad enfawr gan Lywodraeth Lafur Cymru dros y cyfnod hwnnw. Ac mae'r iteriad newydd—gyda'r enw clyfar, safonau ansawdd tai Cymru 2.0—yn dechrau yn 2022. Felly, i ateb yn uniongyrchol y cwestiwn pam ein bod yn aros tan ddiwedd y flwyddyn hon, y rheswm am hynny yw bod y safonau newydd yn dod i rym o'r adeg honno ymlaen, gan gyflymu taith tai cymdeithasol tuag at garbon sero-net. Felly, rwy'n credu o ddifrif y dylem fod yn falch iawn o'r hyn rydym wedi'i gyflawni dros y 18 mlynedd diwethaf gyda safonau ansawdd tai Cymru, a dylem ddisgwyl mwy ohono yn y cyfnod nesaf, a chredaf fod gennym reswm i fod yn obeithiol ynglŷn â hynny.

Yn yr un modd, ar ran L, deallaf fod hynny'n cael ei gyflwyno eleni. A dyma un o heriau'r agenda hon. Gwyddom fod y wyddoniaeth yn hollbwysig, mae llawer iawn o bethau yr hoffem eu gwneud ar unwaith. Mae'r broses o'u cael drwy beiriant deddfwriaethol, rheoleiddiol y Llywodraeth, gan weithio gyda phartneriaid, a sicrhau ei fod wedi'i gynllunio'n iawn fel ei fod yn gweithio yn hytrach na'i fod yn syrthio'n fyr o'r nod, yn araf ac yn gymhleth. A dywedais yn fy natganiad yn gynharach fod yna densiynau yma y bydd yn rhaid inni eu rheoli gyda'n gilydd, a dyma un o'r tensiynau. Gallaf addo i chi fod Julie James a minnau mor ddiamynedd ag unrhyw un arall i geisio gwneud hyn cyn gynted ag y gallwn, ond nid yw mor syml ag yr hoffem iddo fod.

Yn olaf, ar enghraifft y pympiau gwres o'r ddaear, credaf fod honno'n enghraifft wych iawn o'r cyfleoedd newydd a ddaw yn sgil yr agenda hon. Mae swyddi i'w creu o osod pympiau gwres o'r ddaear. Nawr, ar hyn o bryd, nid oes gennym weithlu hyfforddedig sy'n gallu gwneud hyn. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Vaughan Gething arno i sicrhau ein bod yn creu cyfleoedd i bobl uwchsgilio er mwyn gallu manteisio ar y cyfleoedd economaidd enfawr sy'n deillio o'r newidiadau angenrheidiol y mae angen inni eu gwneud i ymateb i'r argyfwng hinsawdd.

14:30

I'd like to state very clearly that, when it comes to the climate and biodiversity emergency, there is no place for party politics, and I am committed to work cross-party to secure and support your work. And I'm pleased to hear the Deputy Minister reference the need to take a data and science-led approach to the climate emergency. However, this is at odds with your refusal to commit to an independent inquiry into the floods, an inquiry that would give us the answers, because, time and time again, people still don't know what happened and why. People trust Welsh Government due to COVID, because of that openness in terms of data, and yet, they do not have the answers they need and deserve in terms of what happened in 2020. Therefore, we can throw money reactively at flood management, and until we actually acknowledge that things like the section 19 report will not give those answers, we have a whole array of reports, but we need a way of bringing all of that data together, to understand also the impact on mental health and well-being. And I would like to ask, you've referenced the national flood strategy, and in that it references a need for a national conversation, and the NRW report states the same. When will those difficult conversations take place and we take forward those conversations, but actually listen to communities, who at the moment do not trust this Welsh Government to protect them from flooding?

Hoffwn ddatgan yn glir iawn, o ran yr argyfwng hinsawdd a bioamrywiaeth, nad oes lle i wleidyddiaeth plaid, ac rwyf wedi ymrwymo i weithio'n drawsbleidiol i sicrhau a chefnogi eich gwaith. Ac rwy'n falch o glywed y Dirprwy Weinidog yn cyfeirio at yr angen i fynd ati i ymdrin â'r argyfwng hinsawdd ar sail y data a'r wyddoniaeth. Fodd bynnag, mae hyn yn groes i'r modd rydych chi wedi gwrthod ymrwymo i ymchwiliad annibynnol i'r llifogydd, ymchwiliad a fyddai'n rhoi'r atebion i ni, oherwydd mae pobl yn dal i fod heb gael gwybod beth ddigwyddodd a pham. Mae pobl yn ymddiried yn Llywodraeth Cymru oherwydd COVID, oherwydd yr agwedd agored honno mewn perthynas â data, ac eto, nid ydynt yn cael yr atebion sydd eu hangen arnynt ac y maent yn eu haeddu ar yr hyn a ddigwyddodd yn 2020. Felly, gallwn daflu arian yn adweithiol at reoli llifogydd, a hyd nes y byddwn yn cydnabod na fydd pethau fel adroddiad adran 19 yn rhoi'r atebion hynny, bydd gennym amrywiaeth eang o adroddiadau, ond mae arnom angen ffordd o ddod â'r holl ddata hwnnw at ei gilydd, er mwyn deall hefyd yr effaith ar iechyd meddwl a lles. A hoffwn ofyn, rydych chi wedi cyfeirio at y strategaeth lifogydd genedlaethol, ac mae cyfeiriad yn honno at yr angen am sgwrs genedlaethol, ac mae adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru yn nodi'r un peth. Pa bryd y bydd y sgyrsiau anodd hynny'n digwydd ac y gallwn fwrw ymlaen â'r sgyrsiau hynny, a gwrando'n iawn ar gymunedau, cymunedau nad ydynt ar hyn o bryd yn ymddiried yn y Llywodraeth hon yng Nghymru i'w diogelu rhag llifogydd?

Thank you, Janet. I think that is a fair challenge. Clearly, as the science indicates, these are going to become more and more frequent occurrences, and the ability of all agencies and all parts of Government—local and central—to deal with them is going to be incredibly challenged. There are lessons for us to learn from the flooding in Pentre and in the Rhondda Cynon Taf area a couple of years ago and all across Wales. I think there's a pragmatic judgement to be made about where the finite resources and time we have are best placed. Is that through a formal independent inquiry, as she asks, which will not be quick, and will not be cheap, and will snarl up other progress, or are there more rapid lessons that we can learn and apply in real time, because these things could be upon us within the next year again? That is our instinct, is to do that. I can promise her that there will be no lack of appetite to have difficult conversations with any Government agency or partner, and we are beginning our dialogue as we speak. So, I can give an assurance on that. 

So, there's nothing to stop the Assembly committees, once they are convened, eventually, to do some work into this, which will be helpful to us. We are not against having enquiring minds finding better ways of doing it and learning lessons. Far from it. We do have, as a set of Ministers, a real challenge about the resource available to us and the set of challenges available to us over a vast number of areas, and I think we just need to be pragmatic about where we put our effort. But I would like to work closely with Heledd Fychan, on how we can look at the proposals in your manifesto, and how we can work together on some of them; I think there are some very interesting ideas there that we would be very happy to talk about. But I think we need to stop butting heads on what's happened with the flooding, and start working together to find solutions quickly. 

Diolch, Janet. Credaf fod honno'n her deg. Yn amlwg, fel y mae'r wyddoniaeth yn dangos, bydd y rhain yn digwydd yn amlach ac yn amlach, a bydd gallu pob asiantaeth a phob rhan o'r Llywodraeth—lleol a chanolog—i ymdrin â hwy yn wynebu her enfawr. Mae gwersi i ni eu dysgu o'r llifogydd ym Mhentre ac yn ardal Rhondda Cynon Taf ychydig flynyddoedd yn ôl a ledled Cymru. Rwy'n credu bod penderfyniad pragmatig i'w wneud ynglŷn â ble sydd orau i dargedu'r adnoddau a'r amser cyfyngedig sydd gennym. Ai drwy ymchwiliad annibynnol ffurfiol, fel y mae hi'n gofyn, ymchwiliad na fydd yn gyflym, ac na fydd yn rhad, ac a fydd yn arafu cynnydd arall, neu a oes gwersi cyflymach y gallwn eu dysgu a'u cymhwyso mewn amser real, oherwydd gallai'r pethau hyn fod ar ein gwarthaf o fewn y flwyddyn nesaf eto? Ein greddf yw gwneud hynny. Gallaf addo iddi na fydd diffyg awydd i gael sgyrsiau anodd gydag unrhyw un o asiantaethau neu bartneriaid y Llywodraeth, ac rydym yn dechrau ein deialog ar hyn o bryd. Felly, gallaf roi sicrwydd ynglŷn â hynny. 

Felly, nid oes dim i atal pwyllgorau'r Cynulliad yn y pen draw, pan gânt eu cynnull, i wneud gwaith ar hyn a fydd o gymorth i ni. Nid ydym yn erbyn cael meddyliau ymchwilgar i ddod o hyd i ffyrdd gwell o'i wneud a dysgu gwersi. Ymhell o fod. Fel set o Weinidogion, mae gennym her wirioneddol i'w goresgyn o ran yr adnoddau sydd ar gael inni a'r set o heriau a wynebwn mewn nifer fawr o feysydd, a chredaf fod angen inni fod yn bragmatig ynglŷn â ble i ganolbwyntio ein hymdrech. Ond hoffwn weithio'n agos gyda Heledd Fychan ar sut y gallwn edrych ar y cynigion yn eich maniffesto a sut y gallwn gydweithio ar rai ohonynt; credaf fod rhai syniadau diddorol iawn yno y byddem yn hapus iawn i siarad amdanynt. Ond rwy'n credu bod angen inni roi'r gorau i gweryla am yr hyn sydd wedi digwydd gyda'r llifogydd, a dechrau gweithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion yn gyflym. 

14:35

I think it's fair to say that most of us are familiar with the forest restoration and the emphasis on planting more trees, and I support that. There are many more maybe less known nature-based solutions like the restoration of peat land and seagrass habitats. Both of those have been severely degraded in recent years, but are equally important for reducing carbon emissions and increasing biodiversity. 

I've chosen these two areas particularly because those habitats were once very common in my constituency of mid and west Wales. Ninety per cent of seagrass meadows have been lost in the UK, with pollution and a range of boating activities thought to be the biggest culprits. Swansea University are currently highlighting an exciting project where they're trying to restore seagrass habitats in Dale Bay in Pembrokeshire. A seagrass meadow can store about half a tonne of carbon per hectare per year, and are a fantastic habitat for a whole range of marine species. 

I'd like to know, Minister, what assessment the Welsh Government have made of that project, and the feasibility that it offers to being rolled out across other suitable marine areas in Wales.

Restoration of peat land in Wales is such an important aspect in helping to tackle climate change and biodiversity loss. I do welcome Natural Resources Wales and the Welsh Government's national action programme, which has set targets to restore 600 to 800 hectares of peat land in identified areas across Wales between 2020 and 2025. But the use of peat in gardening really does concern me, and I'm keen to know what steps the Welsh Government are taking to encourage Welsh gardeners and horticulturalists to go peat-free. The writer and broadcaster, Monty Don, recently said that using peat in your garden is an act of eco-vandalism and I couldn't agree more. 

Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y rhan fwyaf ohonom yn gyfarwydd â'r gwaith o adfer coedwigoedd a'r pwyslais ar blannu mwy o goed, ac rwy'n cefnogi hynny. Ceir llawer iawn mwy o atebion ar sail natur sy'n llai hysbys efallai fel adfer tir mawn a chynefinoedd morwellt. Mae'r rheini wedi'u diraddio'n ddifrifol yn y blynyddoedd diwethaf, ond maent yr un mor bwysig ar gyfer lleihau allyriadau carbon a chynyddu bioamrywiaeth. 

Rwyf wedi dewis y ddau faes hwn yn benodol am fod y cynefinoedd hynny ar un adeg yn gyffredin iawn yn fy etholaeth i yng nghanolbarth a gorllewin Cymru. Collwyd 90 y cant o ddolydd morwellt yn y DU, gyda llygredd ac amrywiaeth o weithgareddau cychod yn bennaf gyfrifol am hynny yn ôl yr hyn a gredir. Ar hyn o bryd mae Prifysgol Abertawe yn tynnu sylw at brosiect cyffrous lle maent yn ceisio adfer cynefinoedd morwellt ym Mae Dale yn sir Benfro. Gall dôl forwellt storio tua hanner tunnell o garbon yr hectar y flwyddyn, ac mae'n gynefin gwych ar gyfer ystod eang o rywogaethau morol. 

Weinidog, hoffwn wybod pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r prosiect hwnnw, a pha mor ymarferol fyddai ei gyflwyno ar draws ardaloedd morol addas eraill yng Nghymru.

Mae adfer mawndir yng Nghymru yn agwedd mor bwysig ar helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd a cholli bioamrywiaeth. Rwy'n croesawu rhaglen weithredu genedlaethol Cyfoeth Naturiol Cymru a Llywodraeth Cymru sydd wedi gosod targedau ar gyfer adfer 600 i 800 hectar o fawndir mewn ardaloedd a nodwyd ledled Cymru rhwng 2020 a 2025. Ond mae'r defnydd o fawn ar gyfer garddio yn peri pryder mawr i mi, ac rwy'n awyddus i wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog garddwyr a garddwriaethwyr Cymru i fynd yn ddi-fawn. Dywedodd yr awdur a'r darlledwr Monty Don yn ddiweddar fod defnyddio mawn yn eich gardd yn eco-fandaliaeth ac rwy'n cytuno'n llwyr. 

Thank you very much, Joyce Watson. I wasn't aware of the project that you refer to in Pembrokeshire; it sounds very interesting and I'd like to find out more about it, and to properly answer your question about what lessons can be learned from it. So, if you're willing, I will go away, find out more and write to you about that. 

I completely agree, as I set out earlier, that the potential of natural carbon stores is something that we need to be properly harnessing. As I mentioned, NRW are currently mapping areas of marine and coastal habitats, including those that store and sequester blue carbon to understand their potential and the opportunities for restoration of these important habitats, and that includes seagrass. 

And, also, in terms of peat land restoration, I also agree with the points she made there. We have funded a five-year peat land action programme to restore peat land, with a budget of £1 million a year. The project is funded from 2020 to 2025, and aims to restore 600 to 800 hectares of peat per annum, and there will be a full review of that programme for us to learn what's gone well and how we become more ambitious with it, and I would be very pleased to work with her on both those areas to see what even more we can do. 

Diolch yn fawr iawn, Joyce Watson. Nid oeddwn yn ymwybodol o'r prosiect y cyfeiriwch ato yn sir Benfro; mae'n swnio'n ddiddorol iawn a hoffwn gael gwybod mwy amdano, ac ateb eich cwestiwn yn iawn ynglŷn â pha wersi y gellir eu dysgu ohono. Felly, os ydych chi'n fodlon, fe wnaf ddarganfod mwy am hynny ac ysgrifennu atoch.

Fel y nodais yn gynharach, rwy'n cytuno'n llwyr fod potensial storfeydd carbon naturiol yn rhywbeth y mae angen inni fanteisio'n llawn arno. Fel y soniais, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wrthi'n mapio ardaloedd o gynefinoedd morol ac arfordirol, gan gynnwys y rhai sy'n dal a storio carbon glas er mwyn deall eu potensial a'r cyfleoedd i adfer y cynefinoedd pwysig hyn, ac mae hynny'n cynnwys morwellt.

Ac o ran adfer mawndir, rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wnaeth ar hynny. Rydym wedi ariannu rhaglen weithredu bum mlynedd i adfer mawndir, gyda chyllideb o £1 filiwn y flwyddyn. Ariennir y prosiect rhwng 2020 a 2025, a'i nod yw adfer 600 i 800 hectar o fawndir y flwyddyn, a bydd adolygiad llawn o'r rhaglen honno i ni allu dysgu beth sydd wedi mynd yn dda a sut y gallwn ddod yn fwy uchelgeisiol gyda hi, a byddwn yn falch iawn o weithio gyda hi ar y ddau beth i weld beth arall y gallwn ei wneud.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Dyna ddiwedd yr eitem yna. Felly, fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr nawr er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr.

Thank you, Deputy Minister. That concludes that item. We will now take a short break in order to allow for changeovers in the Chamber.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:40.

Plenary was suspended at 14:40.

14:45

Ailymgynullodd y Senedd am 14:49, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 14:49, with the Llywydd in the Chair.

5. Datganiadau 90 Eiliad
5. 90-second Statements

Eitem 5 yw'r eitem nesaf a'r datganiadau 90-eiliad yw'r eitem honno, ac mae'r datganiad cyntaf gan Vikki Howells.

Our next item is item 5, which is the 90-second statements. The first statement is from Vikki Howells.

Diolch, Llywydd. The tenth of June 2021 marks the centenary of the formation of Cwmbach Male Choir. The past 16 months have been challenging for choirs across Wales, but Cwmbach Male Choir has weathered the pandemic, as it has all the hardships of the past century—weathered and emerged stronger, making Cwmbach one of Wales's foremost choirs. They've enjoyed considerable success over the years, winning prizes at eisteddfodau, including first place in the 1966 Port Talbot Eisteddfod, and two years later in Barry. They were the first choir invited by the Welsh Rugby Union to perform at the Arms Park, and they've performed many times in venues around the UK. They also have an enviable international reputation, performing in Europe, north America and Africa, putting Cwmbach on the map. There have been competition wins, such as their first place in the 1966 Limerick festival, and they were the first Welsh choir to sing behind the iron curtain, in Hungary, in 1961. The choir regularly performs for charity, supports memorial events, and shares the concert platform with many of the best-known singers, musicians, orchestras and bands in the world. Their repertoire marries modern songs with older classics, a willingness to adapt that has ensured their survival. I am immensely proud to serve as their vice-president. Happy one-hundredth birthday.

Diolch, Lywydd. Mae'r degfed o Fehefin 2021 yn nodi canmlwyddiant ffurfio Côr Meibion Cwm-bach. Mae'r 16 mis diwethaf wedi bod yn heriol i gorau ledled Cymru, ond mae Côr Meibion Cwm-bach wedi goroesi'r pandemig, fel y mae wedi goroesi holl galedi'r ganrif ddiwethaf—wedi goroesi ac wedi dod yn gryfach, gan wneud Cwm-bach yn un o gorau blaenllaw Cymru. Maent wedi mwynhau cryn lwyddiant dros y blynyddoedd, gan ennill gwobrau mewn eisteddfodau, yn cynnwys y wobr gyntaf yn Eisteddfod Port Talbot 1966, a ddwy flynedd yn ddiweddarach yn y Barri. Hwy oedd y côr cyntaf a wahoddwyd gan Undeb Rygbi Cymru i berfformio ym Mharc yr Arfau, ac maent wedi perfformio sawl gwaith mewn lleoliadau ledled y DU. Mae ganddynt enw da rhyngwladol i eiddigeddu ato, ac maent wedi perfformio yn Ewrop, gogledd America ac Affrica, gan roi Cwm-bach ar y map. Cafwyd buddugoliaeth mewn cystadlaethau, megis y wobr gyntaf yng ngŵyl Limerick 1966, a hwy oedd y côr cyntaf o Gymru i ganu tu ôl i'r llen haearn, yn Hwngari yn 1961. Mae'r côr yn perfformio'n rheolaidd i godi arian i elusen, mae'n cefnogi digwyddiadau coffa, ac yn rhannu'r llwyfan mewn cyngherddau gyda llawer o'r cantorion, cerddorion, cerddorfeydd a bandiau mwyaf adnabyddus yn y byd. Mae eu repertoire yn cyfuno caneuon modern â chlasuron hŷn, gan ddangos parodrwydd i addasu sydd wedi sicrhau eu bod yn goroesi. Rwy'n hynod falch o wasanaethu fel eu his-lywydd. Pen-blwydd hapus yn gant oed.

14:50

Pen-blwydd hapus iddyn nhw. Sioned Williams.

Happy birthday to them. Sioned Williams.

Diolch, Llywydd. Yr wythnos hon yw Wythnos Ffoaduriaid, sydd yn gyfle i ni i gyd ddathlu’r cyfraniadau mae ffoaduriaid yn eu gwneud i’n cymunedau ni, a hefyd hanes hir a balch Cymru o groesawu pobl sy’n dianc rhag gormes a thrais. Mae Diwrnod Ffoaduriaid y Byd yn cael ei nodi bob blwyddyn yn rhyngwladol ar 20 Mehefin, sef dydd Sul nesaf. Gobeithio y byddwn ni i gyd yn cymryd y cyfle i ddeall mwy ac i ystyried cyflwr miliynau o ffoaduriaid ledled y byd. Fel llefarydd Plaid Cymru ar gyfiawnder cymdeithasol, rwy’n falch iawn o gefnogi’r dyhead i wneud Cymru’n genedl noddfa ac yn ymfalchïo yn y ffaith bod grwpiau fel Dinas Noddfa Abertawe, yn fy rhanbarth i, yn gweithio yn gyson ac yn ddyfal i gefnogi ffoaduriaid. A hoffwn gymryd y cyfle hwn i longyfarch Dinas Noddfa Abertawe ar ddathlu eu dengmlwyddiant eleni drwy gynnal cynhadledd yr wythnos hon.

Ond mae yna fwy y gallwn ni ei wneud. Mae’r pandemig wedi datgelu a dyfnhau llawer o’r problemau gyda’n system lloches a mewnfudo. Ar lefel lywodraethol, rwy’n credu bod angen inni bwyso ar Lywodraeth San Steffan i newid ei chynlluniau fydd yn ei gwneud hi’n anos i bobl geisio lloches yma, ac rwyf am weld Llywodraeth Cymru nawr yn mynd ymhellach o ran y cynllun cenedl noddfa, gan wireddu’r addewid i ymestyn y lwfans cynhaliaeth addysg i ddisgyblion sy’n geiswyr lloches, ynghyd â sicrhau mynediad at brydau ysgol am ddim a’r grant amddifadedd disgyblion. Mae’n ddyletswydd arnom ni i gyd i wneud popeth o fewn ein gallu i helpu’r bobl fwyaf bregus yma, ac rwy’n diolch i chi, Lywydd, am y cyfle i godi’r mater. Diolch.

Thank you, Llywydd. This is Refugee Week, which is an opportunity for us all to celebrate the contributions made by refugees to our communities, and also the long and proud history of Wales of welcoming people who are escaping oppression and violence. World Refugee Day is marked every year internationally on 20 June, which is next Sunday. I hope we will all take the opportunity to learn more and to consider the state of millions of refugees across the world. As Plaid Cymru spokesperson on social justice, I am very proud to support the aspiration of making Wales a nation of sanctuary, and take pride in the fact that groups such as Swansea City of Sanctuary, in my region, work hard to support refugees. And I would want to take this opportunity to congratulate Swansea City of Sanctuary on celebrating its tenth anniversary this year by staging a conference this week.

But there is more that we can do. The pandemic has revealed and deepened many of the problems with our refugee and asylum-seeker system. At a Government level, I think we need to urge the Westminster Government to change their plans that would make it more difficult for people to seek refuge here, and I want to see the Welsh Government going further in terms of the nation of sanctuary scheme, delivering against the pledge to extend the educational support for pupils who are asylum seekers, as well as securing access to free school meals and the pupil deprivation grant. It's a duty upon us all to do everything within our ability to help these most vulnerable people, and I thank you, Llywydd, for the opportunity to raise the issue. Thank you.

Thank you so much, Presiding Officer. Today marks a very sad day for all residents across south-east Wales, as it marks the first anniversary of Mohammad Asghar's, the regional Assembly Member, or Member of the Senedd for South Wales East, passing. Known to many here as Oscar, he was a pre-partition baby and born in Amritsar, India, and raised in Pakistan. He came to the UK in 1970 and made his home in Newport, a city he loved dearly. A man who always got whatever he wanted in life through sheer determination and drive. He married his wife, Dr Firdaus Asghar, after seeing her at a high commission event in London. He told his friends, 'This is the woman I want to marry', and, in his words, the rest was history.

Oscar was not a typical politician and undoubtedly paved the way for many other people of ethnic minorities to enter the Senedd, and I know that he would have been delighted to see more people from diverse backgrounds enter the Senedd in various roles, from Members to support staff and the service teams we rely on every day to do our jobs. He was a man of the world and knew that he was in a position of privilege, and was the first to invite the Israel and Palestinian high commissioners to the Senedd to discuss peace between Israel and Palestine. He was also the first to hold a traditional kirtan in the Senedd, amongst many activities that he held so dear. He was passionate about eradicating inequality for anyone who experienced it, and genuinely cared about his region of south-east Wales. Oscar loved his job and worked tirelessly for all of his constituents. I know he would often stand in the Chamber, and one debate would be on one subject and he'd go off on a tangent completely, for example, and speak on the concerns of dentists within his region. When asked about it afterwards rather sternly by his family, he would often say, 'This is the most pressing issue for me and for them right now, and it should be heard by everybody.'

You could never find someone more passionate about Wales and its culture alongside seeing the formation of a Welsh cricket team than Oscar. Oscar was a people's politician and is still sadly missed by many in this Chamber and beyond. On behalf of myself and his loving wife Firdaus, I'd like to thank everyone for their unwavering support and for this opportunity to pay tribute to a groundbreaking, trailblazing and unique politician: my father, Mohammad Asghar, the Conservative regional Member for south-east Wales. Thank you.

Diolch yn fawr, Lywydd. Mae heddiw'n ddiwrnod trist iawn i'r holl drigolion ar draws de-ddwyrain Cymru, gan ei bod yn flwyddyn ers marw Mohammad Asghar, yr Aelod Cynulliad rhanbarthol, neu'r Aelod o'r Senedd dros Ddwyrain De Cymru. Câi ei adnabod gan lawer yma fel Oscar, a chafodd ei eni yn Amritsar, India cyn yr ymraniad, a'i fagu ym Mhacistan. Daeth i'r DU yn 1970 a gwnaeth ei gartref yng Nghasnewydd, dinas a garai'n fawr. Roedd yn ddyn a oedd bob amser yn cael yr hyn a ddymunai mewn bywyd drwy ei benderfyniad diwyro. Priododd ei wraig, Dr Firdaus Asghar, ar ôl ei gweld mewn digwyddiad yn yr uchel gomisiwn yn Llundain. Dywedodd wrth ei ffrindiau, 'Dyma'r fenyw rwyf am ei phriodi', ac yn ei eiriau ef, roedd y gweddill yn hanes.

Nid oedd Oscar yn wleidydd nodweddiadol ac yn ddi-os fe wnaeth baratoi'r ffordd i lawer o bobl eraill o leiafrifoedd ethnig allu dod i'r Senedd, a gwn y byddai wedi bod yn falch iawn o weld mwy o bobl o gefndiroedd amrywiol yn dod i'r Senedd mewn rolau amrywiol, o Aelodau i staff cymorth a'r timau gwasanaeth y dibynnwn arnynt bob dydd i wneud ein gwaith. Roedd yn ddyn bydol-ddoeth ac yn gwybod ei fod mewn swydd freintiedig, ac ef oedd y cyntaf i wahodd uchel gomisiynwyr Israel a Phalesteina i'r Senedd i drafod heddwch rhwng Israel a Phalesteina. Ef hefyd oedd y cyntaf i gynnal kirtan traddodiadol yn y Senedd, ymhlith llawer o weithgareddau a oedd mor annwyl iddo. Roedd yn angerddol am ddileu anghydraddoldeb i unrhyw un a'i profai, ac yn malio'n wirioneddol am ei ranbarth yn ne-ddwyrain Cymru. Roedd Oscar wrth ei fodd gyda'i swydd ac yn gweithio'n ddiflino ar ran ei holl etholwyr. Gwn y byddai'n aml yn sefyll yn y Siambr, a byddai un ddadl ar un pwnc a byddai'n mynd i ffwrdd ar drywydd arall yn llwyr, er enghraifft, ac yn siarad am bryderon deintyddion yn ei ranbarth. Pan fyddai ei deulu'n gofyn iddo braidd yn llym am hynny wedyn, byddai'n aml yn dweud, 'Dyma'r mater pwysicaf i mi ac iddynt hwy ar hyn o bryd, a dylai pawb ei glywed.'

Ni allech ddod o hyd i neb mwy angerddol nag Oscar am Gymru a'i diwylliant yn ogystal â gweld tîm criced Cymreig yn cael ei ffurfio. Gwleidydd y bobl oedd Oscar ac mae llawer yn y Siambr hon a thu hwnt yn dal i weld ei golli. Ar fy rhan i a'i wraig gariadus Firdaus, hoffwn ddiolch i bawb am eu cefnogaeth ddiwyro ac am y cyfle i dalu teyrnged i wleidydd arloesol ac unigryw: fy nhad, Mohammad Asghar, yr Aelod rhanbarthol Ceidwadol dros dde-ddwyrain Cymru. Diolch.

14:55

Thank you so much, Natasha. We all remember your father very, very fondly in this place, and we know how proud he would be that you are now serving the people of south-east Wales. Diolch yn fawr. Thank you.

Diolch yn fawr, Natasha. Rydym i gyd yn cofio eich tad yn annwyl iawn yn y lle hwn, a gwyddom mor falch y byddai eich bod chi yn awr yn gwasanaethu pobl de-ddwyrain Cymru. Diolch yn fawr. 

6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Chwaraeon
6. Welsh Conservatives Debate: Sport

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendments 2 and 3 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.

Eitem 6, felly, yw'r eitem nesaf, a hynny'n ddadl gan y Ceidwadwyr Cymreig ar chwaraeon, a dwi'n galw ar Tom Giffard i wneud y cynnig.

Item 6 is the next item, and that's a debate by the Welsh Conservatives on sport, and I call on Tom Giffard to move the motion.

Cynnig NDM7712 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod y twf a'r diddordeb mewn timau chwaraeon Cymru ar y llwyfan rhyngwladol.

2. Yn credu y dylai Llywodraeth Cymru adeiladu ar gyflawniadau chwaraeon diweddar Cymru drwy weithio gyda Llywodraeth y DU i ddenu digwyddiadau chwaraeon mawr i Gymru, gan gydnabod manteision sylweddol digwyddiadau o'r fath i economi Cymru ac adfywio cymunedau lleol.

3. Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf o ragoriaeth mewn chwaraeon, a hyrwyddo cyfranogiad mewn chwaraeon i wella lles meddyliol a chorfforol pobl drwy:

a) sefydlu cronfa ar gyfer talent o Gymru ym maes chwaraeon i gefnogi athletwyr talentog o Gymru i lwyddo ar lwyfan y byd;

b) creu cronfa bownsio yn ôl ar gyfer chwaraeon cymunedol i helpu clybiau cymunedol i ailadeiladu yn dilyn pandemig COVID-19;

c) gwella mynediad i gyfleusterau chwaraeon gan gynnwys sefydlu rhwydwaith mwy o gaeau synthetig 3G a 4G ledled Cymru;

d) cyflwyno rhwydwaith o lysgenhadon chwaraeon o Gymru i annog pobl ifanc i gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgareddau corfforol eraill;

e) galluogi pobl ifanc yng Nghymru i gael mynediad am ddim i gampfeydd awdurdodau lleol a chanolfannau hamdden.

Motion NDM7712 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Recognises the growth and interest in Welsh sporting teams on the international stage.

2. Believes that the Welsh Government should build upon Wales’s recent sporting achievements by working with the UK Government to attract major sporting events to Wales, recognising the significant benefits of such events for the Welsh economy and the regeneration of local communities.

3. Further calls on the Welsh Government to inspire the next generation of sporting excellence, and promote participation in sport to improve people’s mental and physical well-being by:

a) establishing a Welsh talent sporting fund to support talented Welsh athletes to succeed on the world stage;

b) creating a community sport bounce back fund to help community clubs to rebuild following the COVID-19 pandemic;

c) improving access to sport facilities including establishing a larger network of 3G and 4G synthetic turf pitches throughout Wales;

d) introducing a network of Welsh sports ambassadors to encourage young people to participate in sport and other physical activities; and

e) enabling free access to local authority gyms and leisure centres for young people in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and it's a real pleasure for me to open this debate today, tabled in the name of Darren Millar. And what a time it is to be debating this topic, with our recent sporting successes and Wales playing in the Euros this afternoon—and I, like you, Llywydd, hope we finish in time today to catch the kick-off of the match against Turkey. The last few years have shown that perhaps there's never been a better time to be a fan of Welsh sport. 

Sport is one of the few things in our country, and even in this Chamber, that has the power to unite us all. I'm sure that Members from across the Senedd celebrated with enthusiasm when Kieffer Moore scored his equaliser on Saturday against Switzerland, because watching Wales is a communal experience that makes us proud of who we are and proud to be Welsh. We see ourselves in our sporting heroes, our shared experiences, our love of our country and our determination to succeed. 

But these are the same reasons why people across Wales celebrated when Andy Murray won Wimbledon, or Rory McIlroy wins a golf major, or when Mo Farah wins an Olympic gold for team GB. Because we see ourselves in these sporting heroes too. Because people in Wales are also very proud to be British; we see our British identity in these athletes, and those shared experiences and values I mentioned earlier. Because we understand that we can be both proud to be Welsh and British, and that's no contradiction.

But the reason this debate has been submitted today isn't just to revel in our sporting success; it's to recognise the benefits of sport in our society, our economy and our everyday lives. The economic case for investing in sport is very clear. Recent research conducted by the Sport Industry Research Centre at Sheffield Hallam University found that for every £1 invested in sport in Wales, there is a return of £2.88, whilst major events held in the Millennium Stadium alone are estimated to boost the Welsh economy by £32 million every year in Welsh economic output, with £11 million of this being gross value added, as well as the role it plays in supporting jobs in the supply chain.

It's disappointing, therefore, that the Welsh Labour Government hasn't fully realised Wales's economic and sporting potential. For example, the Welsh Government decided not to progress with a bid for the 2026 Commonwealth Games, despite the Welsh Government's own feasibility study outlining many benefits to our economy, such as the creation of additional jobs and income for Welsh businesses, which are things that Glasgow benefited from when they hosted the 2014 games.

But it's not just in elite sport that we see the benefits of proper investment. The Welsh NHS spends about £35 million each year treating preventable diseases caused by physical inactivity. So, that's why we want to see increased investment in participation in sport in our communities across Wales. That's why we're calling in our motion today to invest in a larger network of 3G and 4G pitches throughout Wales, and our ask to enable free access to local authority gyms and leisure centres for young people. That should mean that the people of Wales have access to good-quality sporting facilities in their areas and communities, regardless of their skill level or postcode.

Our motion also calls for the Welsh Government to build the sporting excellence of tomorrow in Wales by establishing a Welsh talent sporting fund to support talented Welsh athletes on the world stage, and a network of Welsh sports ambassadors to encourage young people into sport. Because unless we invest in our sporting heroes today, we will never be in the position to celebrate their sporting achievements tomorrow and secure Wales's place on the sporting world stage.

I'm also sure that every Member in this Senedd will be aware of sporting groups and clubs in their constituencies and regions that have struggled in the last year or so. In fact, sport may well be one of the hardest hit sectors since the onset of the pandemic. According to the Football Association of Wales Trust, for example, grass-roots football clubs have lost, on average, £7,000 each, and 97 per cent of football clubs say they've been affected financially, and over half have said they'll lose volunteers. Meanwhile, the Welsh Rugby Union has described the pandemic as catastrophic to its sport, particularly with the financial impact on the grass-roots game. That's why the motion has a plan to turn this situation around, not only by increasing participation, but also creating a community sport bounce-back fund to support these community clubs following the pandemic.

So, it's for these reasons that it's really disappointing to see the Welsh Government taking their usual 'delete all' approach to our motion, particularly when it makes specific calls that will deliver real change for people in Wales. The amendments literally delete the prospect of a post-pandemic recovery for some of these sports clubs, and do very little to increase participation in sport in Wales. We all know that all of us can do more to support the sector, and that's why we will not be voting for their amendments tonight; we’ll be abstaining on them.

By contrast, I'd like to welcome Plaid Cymru's second amendment to increase the amount of teenage girls and people from under-represented backgrounds in sport. I think it's a vital and very topical one, and I congratulate Plaid Cymru on doing that. The proposals by the FAW to restructure the women's league, for example, do nothing to increase participation of teenage girls in football whatsoever. For that reason, we'll be supporting the second Plaid Cymru amendment today.

Therefore, I ask Members from across the Senedd to support our motion today, as we know the best way to have a successful sporting tomorrow is to support it today.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd, ac mae'n bleser mawr gennyf agor y ddadl hon heddiw a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Ac am adeg i fod yn trafod y pwnc hwn, gyda'n llwyddiannau chwaraeon diweddar a Chymru'n chwarae yn yr Ewros y prynhawn yma—ac rwyf fi, fel chithau, Lywydd, yn gobeithio y byddwn yn gorffen mewn pryd heddiw i weld y gic gyntaf yn y gêm yn erbyn Twrci. Mae'r blynyddoedd diwethaf wedi dangos efallai na fu erioed amser gwell i fod yn gefnogwr chwaraeon Cymru. 

Chwaraeon yw un o'r ychydig bethau yn ein gwlad, a hyd yn oed yn y Siambr hon, sydd â'r pŵer i uno pob un ohonom. Rwy'n siŵr bod Aelodau o bob rhan o'r Senedd wedi dathlu'n frwdfrydig pan sgoriodd Kieffer Moore y gôl gyfartal ddydd Sadwrn yn erbyn y Swistir, oherwydd mae gwylio Cymru yn brofiad cymunedol sy'n ein gwneud yn falch o bwy ydym ni ac yn falch o fod yn Gymry. Rydym yn gweld ein hunain yn ein harwyr chwaraeon, ein profiadau cyffredin, ein cariad at ein gwlad a'n penderfyniad i lwyddo. 

Ond dyma'r un rhesymau pam y dathlodd pobl ledled Cymru pan enillodd Andy Murray Wimbledon, neu pan fydd Rory McIlroy yn ennill un o'r prif gystadlaethau golff, neu pan fydd Mo Farah yn ennill y wobr aur Olympaidd i dîm Prydain. Oherwydd gwelwn ein hunain yn yr arwyr chwaraeon hyn hefyd. Oherwydd mae pobl yng Nghymru hefyd yn falch iawn o fod yn Brydeinwyr; gwelwn ein hunaniaeth Brydeinig yn yr athletwyr hyn, a'r profiadau a'r gwerthoedd cyffredin a grybwyllais yn gynharach. Oherwydd rydym yn deall y gallwn fod yn falch o fod yn Gymry ac yn Brydeinwyr, ac nid yw'r ddau beth yn gwrthddweud ei gilydd.

Ond cyflwynwyd y ddadl hon heddiw nid yn unig i orfoleddu yn ein llwyddiant yn y byd chwaraeon, ond hefyd i cydnabod manteision chwaraeon yn ein cymdeithas, ein heconomi a'n bywydau bob dydd. Mae'r achos economaidd dros fuddsoddi mewn chwaraeon yn glir iawn. Canfu ymchwil ddiweddar a gyflawnwyd gan Ganolfan Ymchwil y Diwydiant Chwaraeon ym Mhrifysgol Sheffield Hallam y ceir enillion o £2.88 am bob £1 a fuddsoddir mewn chwaraeon yng Nghymru, tra amcangyfrifir bod digwyddiadau mawr a gynhelir yn Stadiwm y Mileniwm yn unig yn rhoi hwb o £32 miliwn i economi Cymru bob blwyddyn ar ffurf allbwn economaidd Cymreig, gyda £11 miliwn ohono'n werth ychwanegol crynswth, yn ogystal â'r rhan y mae'n ei chwarae yn cefnogi swyddi yn y gadwyn gyflenwi.

Mae'n siomedig, felly, nad yw Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwireddu potensial economaidd Cymru a'i photensial yn y maes chwaraeon yn llawn. Er enghraifft, penderfynodd Llywodraeth Cymru beidio â symud ymlaen gyda chais am Gemau'r Gymanwlad 2026, er gwaethaf astudiaeth ddichonoldeb Llywodraeth Cymru ei hun yn amlinellu llawer o fanteision i'n heconomi, megis creu swyddi ac incwm ychwanegol i fusnesau Cymru, sy'n bethau y cafodd Glasgow fudd ohonynt pan gynhaliwyd gemau 2014.

Ond nid mewn chwaraeon elît yn unig y gwelwn fanteision buddsoddi priodol. Mae GIG Cymru yn gwario tua £35 miliwn bob blwyddyn ar drin clefydau y gellir eu hatal a achosir gan anweithgarwch corfforol. Dyna pam ein bod am weld mwy o fuddsoddi i annog pobl i gymryd rhan mewn chwaraeon yn ein cymunedau ledled Cymru. Dyna pam ein bod yn galw yn ein cynnig heddiw am fuddsoddi mewn rhwydwaith mwy o gaeau 3G a 4G ledled Cymru, ac yn gofyn am alluogi pobl ifanc i gael mynediad am ddim i gampfeydd a chanolfannau hamdden awdurdodau lleol. Dylai hynny olygu bod gan bobl Cymru fynediad at gyfleusterau chwaraeon o ansawdd da yn eu hardaloedd a'u cymunedau, waeth beth fo'u lefel sgiliau neu god post.

Mae ein cynnig hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu rhagoriaeth mewn chwaraeon ar gyfer y dyfodol yng Nghymru drwy sefydlu cronfa ar gyfer talent o Gymru ym maes chwaraeon i gefnogi athletwyr talentog o Gymru ar lwyfan y byd, a rhwydwaith o lysgenhadon chwaraeon o Gymru i annog pobl ifanc i gymryd rhan mewn chwaraeon. Oherwydd oni bai ein bod yn buddsoddi yn ein harwyr chwaraeon heddiw, ni fyddwn byth mewn sefyllfa i ddathlu eu llwyddiannau mewn chwaraeon yn y dyfodol a sicrhau lle Cymru ar lwyfan y byd mewn chwaraeon.

Rwyf hefyd yn siŵr y bydd pob Aelod o'r Senedd hon yn ymwybodol o grwpiau a chlybiau chwaraeon yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau sydd wedi cael trafferth yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf. Yn wir, mae'n ddigon posibl mai chwaraeon yw un o'r sectorau sydd wedi'u taro galetaf ers dechrau'r pandemig. Yn ôl Ymddiriedolaeth Cymdeithas Bêl-droed Cymru, er enghraifft, mae clybiau pêl-droed ar lawr gwlad wedi colli £7,000 yr un ar gyfartaledd, ac mae 97 y cant o glybiau pêl-droed yn dweud eu bod wedi cael eu heffeithio'n ariannol, a dros hanner wedi dweud y byddant yn colli gwirfoddolwyr. Yn y cyfamser, mae Undeb Rygbi Cymru wedi disgrifio'r pandemig fel trychineb i'r gamp, yn enwedig gyda'r effaith ariannol ar y gêm ar lawr gwlad. Dyna pam y mae gan y cynnig gynllun i weddnewid y sefyllfa hon, nid yn unig drwy gynyddu'r nifer sy'n cymryd rhan, ond hefyd drwy greu cronfa bownsio yn ôl ar gyfer chwaraeon cymunedol i gynorthwyo'r clybiau cymunedol hyn yn sgil y pandemig.

Felly, am y rhesymau hyn mae'n siomedig iawn gweld Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu eu hymagwedd 'dileu popeth' arferol at ein cynnig, yn enwedig pan fo'n gwneud galwadau penodol a fydd yn sicrhau newid gwirioneddol i bobl yng Nghymru. Mae'r gwelliannau yn llythrennol yn dileu'r posibilrwydd o adferiad ar ôl y pandemig i rai o'r clybiau chwaraeon hyn, ac nid ydynt yn gwneud fawr ddim i gynyddu'r niferoedd sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon yng Nghymru. Gwyddom i gyd y gall pob un ohonom wneud mwy i gefnogi'r sector, a dyna pam na fyddwn yn pleidleisio dros eu gwelliannau heno; byddwn yn ymatal arnynt.

Fel arall, hoffwn groesawu ail welliant Plaid Cymru i gynyddu nifer y merched yn eu harddegau a phobl o gefndiroedd heb gynrychiolaeth ddigonol mewn chwaraeon. Rwy'n credu ei fod yn un hanfodol ac amserol iawn, ac rwy'n llongyfarch Plaid Cymru ar wneud hynny. Nid yw cynigion Cymdeithas Bêl-droed Cymru i ailstrwythuro cynghrair y menywod, er enghraifft, yn gwneud dim o gwbl i gynyddu nifer y merched yn eu harddegau sy'n cymryd rhan mewn pêl-droed. Am y rheswm hwnnw, byddwn yn cefnogi ail welliant Plaid Cymru heddiw.

Felly, gofynnaf i'r Aelodau ym mhob rhan o'r Senedd gefnogi ein cynnig heddiw, gan ein bod yn gwybod mai'r ffordd orau o gael chwaraeon llwyddiannus yfory yw eu cefnogi heddiw.

15:00

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Dwi'n galw felly ar y Dirprwy Weinidog i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call, therefore, on the Deputy Minister to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i:

a) hyrwyddo llwyddiannau ym maes chwaraeon yng Nghymru, hyrwyddo creadigrwydd a gallu ein pobl ifanc ym maes chwaraeon a galluogi ein diwydiant chwaraeon i gynnal ei enw da ar y llwyfan byd-eang;

b) buddsoddi yn ein cyfleusterau chwaraeon o’r radd flaenaf, hyrwyddo mynediad cyfartal at chwaraeon a chefnogi athletwyr ifanc a dawnus a chlybiau llawr gwlad;

c) buddsoddi mewn cyfleusterau newydd fel caeau artiffisial 3G.

2. Yn cydnabod hanes llwyddiannus Llywodraeth Cymru o ddenu digwyddiadau uchel eu proffil yn y maes diwylliannol, busnes a chwaraeon i Gymru.

3. Yn ymuno â Llywodraeth Cymru wrth ddymuno pob lwc i dîm pêl-droed hŷn Cymru yng ngemau eraill y Pencampwriaethau Ewropeaidd.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

1. Welcomes the Welsh Government’s commitment to:

a) champion Welsh sporting successes, harness the creativity and sporting ability of our young people, and enable our sports industry to maintain its proper place on the world stage;

b) invest in our world-class sports facilities, promote equal access to sports and support young and talented athletes and grassroots clubs.

c) invest in new facilities such as 3G artificial pitches.

2. Recognises the Welsh Government’s successful record of bringing major cultural, business and sports events to Wales.

3. Joins the Welsh Government in wishing the men’s senior Welsh football team the very best of luck in the remaining matches of the European Championships.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Diolch. Dwi nawr felly yn galw ar Heledd Fychan i gynnig gwelliannau 2 a 3, yn enw Siân Gwenllian.

Thank you, I now call on Heledd Fychan to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Siân Gwenllian.

Gwelliant 2—Siân Gwenllian

Ym mhwynt 3(d), ar ôl 'eraill' ychwanegu 'yn enwedig ymhlith merched yn eu harddegau a grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol;'

Amendment 2—Siân Gwenllian

In point 3(d), after 'activities' insert 'especially amongst teenage girls and under-represented groups;'

Gwelliant 3—Siân Gwenllian

Ym mhwynt 3, cynnwys is-bwyntiau newydd: 

'sicrhau bod sefydliadau addysg ôl-16 yn darparu cyfleusterau chwaraeon a hamdden tra'n annog mynychwyr i gymryd rhan;

annog darlledwyr cyhoeddus i neilltuo canran uwch o amser darlledu i chwaraeon menywod;

gweithio gyda chlybiau a sefydliadau i leihau ymddygiad homoffobig a rhywiaethol a bod yn drawsgynhwysol;

ymchwilio i'r potensial i gael pwll nofio maint Olympaidd i wasanaethu gogledd Cymru.'

Amendment 3—Siân Gwenllian

In point 3, insert as new sub-points:

'ensuring post-16 education institutions provide sport and leisure facilities while encouraging participation by attendees;

encouraging public broadcasters to devote a greater percentage of broadcast time to women’s sport;

working with clubs and organisations to reduce homophobic, and sexist behaviour and be trans-inclusive;

investigating the potential for an Olympic size swimming pool to serve north Wales.'

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.

Amendments 2 and 3 moved.

Diolch, Llywydd. Hoffwn gyflwyno gwelliannau 2 a 3 yn ffurfiol, a nodi fy niolch innau am y cyfle i drafod ar ddiwrnod lle rydyn ni i gyd yn edrych ymlaen at gêm Cymru yn erbyn Twrci, ac, ar ran Plaid Cymru, hoffwn ddymuno yn dda i'r garfan.

Bwriad ein gwelliannau yw ychwanegu at y cynnig gwreiddiol mewn ffordd adeiladol, a hoffwn weld y Senedd yn gweithio mewn ffordd drawsbleidiol ar y mater hwn i sicrhau'r buddsoddiad sydd ei angen fel bod pawb yng Nghymru gyda'r cyfle i gymryd rhan mewn chwaraeon er budd eu hiechyd a'u lles a chyrraedd eu llawn botensial. Dengys ymchwil a gomisiynwyd gan Chwaraeon Cymru yn 2018 y canlynol: sef, am bob £1 sy'n cael ei buddsoddi mewn chwaraeon yng Nghymru, ceir elw o £2.88. Ond nid dim ond budd economaidd o ran creu swyddi a gwariant yng Nghymru a geir yn sgil chwaraeon; mae hefyd yn creu arbedion sylweddol o ran y gwasanaeth iechyd, gan helpu pobl i fyw bywydau mwy actif a iachus a lleihau'r risg o glefyd difrifol. Yng nghyd-destun COVID, mae hyn yn berthnasol iawn.

Fel pob sector arall, mae'r sector chwaraeon ar bob lefel wedi ei effeithio gan y pandemig. Mae heddiw, felly, yn gyfle da inni edrych tuag at y dyfodol, a thrafod camau cadarnhaol gellir eu cymryd gan y Llywodraeth i sicrhau bod sector chwaraeon Cymru yn mynd o nerth i nerth.

Mae gwelliant cyntaf Plaid Cymru yn tynnu sylw at yr angen i ganolbwyntio'n benodol ar wella cyfranogiad gan ferched yn eu harddegau a grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol, gan felly gryfhau'r frawddeg wreiddiol. Fel mae rhaglen llysgenhadon chwaraeon ColegauCymru wedi ei dangos, mae cael llysgenhadon yn dod â manteision mewn tair ffordd wahanol: yn gyntaf, ar lefel strategol, bydd yn arwain at wydnwch cynyddol gweithlu'r dyfodol, gan ddarparu cyfleoedd sy'n cynyddu sgiliau, profiadau a hunanhyder. Yn ail, i ysgolion a cholegau, bydd yn golygu y bydd llais ieuenctid yn cael ei ymgorffori ymhellach yn y coleg, ac, yn drydydd, o ran y llysgenhadon eu hunain, bydd yn arwain at ddatblygu sgiliau newydd, gan gynnwys ymchwil, y cyfryngau a chyfathrebu, a bydd hefyd yn cefnogi datblygiad cyfleoedd gwirfoddoli, arwain a mentora newydd ar gyfer nhw eu hunain a phobl ifainc eraill yn eu coleg neu awdurdod lleol.

Bwriad ein hail welliant yw ychwanegu pwyntiau eraill rydym yn credu sydd yn hanfodol o ran gwella mynediad i chwaraeon a chyfranogiad. Mae manteision cael campfa mewn sefydliadau addysg yn ymestyn ymhell y tu hwnt i hyfforddiant chwaraeon penodol. Mae rhaglen ffitrwydd corfforol sy'n defnyddio offer hyfforddi cryfder yn helpu myfyrwyr i ddatblygu arferion iach a fydd yn aros gyda nhw drwy gydol eu bywydau a lleihau'r risg o glefyd cronig mewn oedolion.

O ran darlledu chwaraeon menywod, er bod cynnydd wedi bod, mae dal gwaith pellach i'w wneud os ydym am normaleiddio chwaraeon menywod yn y cyfryngau. Yn ôl arolwg o 2019 o dros 10,000 o bobl ar draws y Deyrnas Unedig, fe wnaeth 61 y cant o ferched ifanc gytuno y byddent yn teimlo yn fwy hyderus pe bai mwy o bobl 'fel fi' ar y teledu, o'i gymharu â 43 y cant o'r boblogaeth gyffredinol. Yn bwysig, dywedodd gwylwyr mai'r prif rwystr i wylio mwy o chwaraeon menywod yw'r diffyg sylw, nid ansawdd y gamp sy'n cael ei chwarae. 

Cyfrifoldeb pawb yw'r frwydr yn erbyn homoffobia, rhywiaeth a thrawsffobia mewn chwaraeon. Mae angen i amcan y frwydr hon fod yn ddeublyg: ar yr un llaw i hyrwyddo a sicrhau parch at hawliau dynol ac urddas pob unigolyn, ac, ar y llaw arall, i fynd i'r afael â gwahaniaethu a thrais yn eu herbyn. 

Ac yn olaf, rydym yn credu'n gryf y dylid ymchwilio i'r potensial o gael pwll nofio maint Olympaidd yng ngogledd Cymru. Ar hyn o bryd, mae'n rhaid i nofwyr talentog o'r gogledd sy'n cael eu dewis i gynrychioli Cymru deithio i Fanceinion, Lerpwl, Abertawe neu Gaerdydd i gael hyfforddiant. Byddai hyn yn ei gwneud hi'n haws i'r genhedlaeth nesaf o nofwyr Cymru gyrraedd y safon uchaf a chyflawni eu potensial.

Mawr obeithiaf y bydd y pleidiau eraill yn cefnogi'r gwelliannau hyn i gryfhau'r cynnig gerbron heddiw, a ddim yn derbyn gwelliant y Blaid Lafur, fyddai'n colli nifer o'r pwyntiau pwysig hyn. Dwi'n falch o ddweud fy mod i wedi gorffen o dan fy amser, Llywydd, fel ein bod ni, gobeithio, yn gallu gwylio'r gêm.

Thank you, Llywydd. I'd like to move amendments 2 and 3 formally, and note my thanks for the opportunity to discuss these issues on a day when we're all looking forward to Wales's game against Turkey. On behalf of Plaid Cymru, I'd like to wish the squad well.

The aim of our amendments is to add to the original motion in a constructive manner, and I would like to see the Senedd working in a cross-party way on this issue in order to secure the necessary investment so that everyone in Wales has the opportunity to participate in sport for the benefit of their health and well-being and to reach their full potential. Research commissioned by Sport Wales in 2018 shows the following: that, for every £1 invested in sport in Wales, there is a benefit of £2.88. But it's not just economic benefit in terms of job creation and expenditure in Wales that we get as a result of sport; it also generates huge savings in terms of the health service, helping people to live more active and healthy lives and to reduce the risk of serious illness. In the context of COVID, this is very pertinent indeed.

Like all other sectors, the sports sector, on all levels, has been impacted by the pandemic. Today is therefore a good opportunity for us to look to the future and to discuss positive steps that can be taken by the Government in order to ensure that the sports sector in Wales goes from strength to strength.

The first Plaid Cymru amendment highlights the need to focus particularly on improving the participation of teenage girls and under-represented groups, therefore strengthening the original motion. As the sports ambassadors programme by ColegauCymru has shown, having ambassadors does bring benefits in three different ways: first of all, at a strategic level, it will lead to increased resilience for the future workforce, providing opportunities that increase the skills, experiences and confidence of people. Secondly, for schools and colleges, it will mean that the voice of young people will be incorporated into college activity, and, thirdly, in terms of the ambassadors themselves, it will lead to the development of new skills, including research, media and communication. It'll also develop the opportunities for volunteering and mentoring for themselves and other young people within their colleges or local authorities.

The aim of our second amendment is to add further points that we believe are crucial in terms of improving access to sport and participation. The benefits of having gyms in educational settings goes way beyond particular sports training. A physical fitness programme using strength training equipment does help students to develop healthy habits that will stay with them into their adult lives and reduce the risk of chronic disease.

In terms of the broadcasting of female sport, although there has been improvement, there is still further work to be done if we are to normalise women's sport in the media. According to a survey from 2019 of over 10,000 people across the UK, 61 per cent of young girls agreed that they would feel more confident if there were more people like them on television, as compared to 43 per cent of the general population. Importantly, viewers said that the main barrier to watching more women's sport is the lack of coverage, not the quality of the sport played.

It's everyone's responsibility to fight homophobia, sexism and transphobia in sport. The objective of this battle needs to be twofold: on the one hand to ensure respect for the human rights and dignity of all individuals, and, on the other hand, to tackle violence and discrimination. 

And finally, we believe strongly that we should look at the potential for having an Olympic-sized swimming pool in north Wales. At the moment, talented swimmers from north Wales selected to represent Wales have to travel to Manchester, Liverpool, Swansea or Cardiff for their coaching. This would make it easier for the next generation of Welsh swimmers to reach the highest standards and deliver their potential.

I very much hope that other parties will support these amendments to strengthen the original motion today, and will reject the Labour Party's amendment, which would miss out many of these important points. And I'm pleased to say that I've finished in time, Llywydd, so hopefully we'll be able to watch the match. 

15:05

Da iawn. Something to aim for, everybody—25 seconds off your contribution. [Laughter.] Huw Irranca-Davies, give it a go. 

Da iawn. Rhywbeth i anelu amdano, bawb—25 eiliad oddi ar eich cyfraniad. [Chwerthin.] Huw Irranca-Davies, rhowch gynnig arni.

Diolch yn fawr iawn, and I will indeed, Llywydd. I will keep this very short indeed. I welcome the debate. I will be supporting the Government amendment. Although there are good aspects, I have to say, of both amendments down, the Welsh Government amendment here, championing Welsh sporting successes, harnessing the creativity and sporting ability of the young people, investing in world-class sporting facilities, new facilities, including 3G artificial pitches and so on—it's a good amendment and is worthy of support.

But can I just say, at this moment, Llywydd, it's not only the football that we are looking at at the moment and turning our minds to? Some Members are also thinking about the Tokyo Olympics—no, no, not those Tokyo Olympics, the 1964 Tokyo Olympics, where Lynn Davies, ever known as Lynn 'The Leap' Davies of Nantymoel, leapt in the wind and the rain into the legend book, taking the gold medal in the long jump. He did it because the conditions were appropriate for a boy from Nantymoel. And he beat, completely against the odds, against all the prophecies, the world champion in doing so. And the reason I mention that is because of the ability of people like Lynn Davies—1964 he won that gold medal, but I sat with him in Bridgend Athletic Club and I sat with him in the Nantymoel Boys and Girls Club, where he brought his gold medal out, tattered and battered and weathered, and he shared it with the young people sitting around him, and you could see their eyes light up about, 'Why couldn't this be me, as somebody who also goes to that boys and girls club as well?' It's important we have those sporting heroes, including the sporting heroes we currently have running onto the pitches in Welsh colours this evening as well.

But it's not only the sporting heroes, it's also the grand gestures of the events we bring here to Wales, which we have done before, with Welsh Government support. And I want to make one suggestion, and I'm sorry to bang on about Nantymoel once again, but we have the Bwlch mountain going just across the top—a spectacular intersection of three roads coming together on the mountain tops. It is glorious, it is spectacular, it lends itself to actually having spectators lining those roads, watching a stage of the Tour of Britain. Let's bring it here in future. Let's showcase the best of the south Wales Valleys. Let's showcase the best of active sport of that type right here, against that massive splendid grandeur of the south Wales Valleys, and show the world the best of what we have as well.

But beyond all of these grand men and women of sport, but also grand events as well, what matters to most of us tends to be grass-roots sport. It's the football games that we go to watch in the wind and the rain and the hail, and stand on the side of, with our children, with the community, with teams that we know, and some teams that we oppose as well. It's the rugby, it's the netball—it's all of those local grass-roots sports that are so important, and they have had a pasting during the pandemic, an absolute pasting. And it's not simply, although importantly, the fact that they have got young members coming through who have gone a year, or 18 months now, without that ability to transition into the higher levels of youth teams and adult teams and so on, and we know that is causing difficulty, but it's also the loss of income in their bars and their meeting rooms and their venues. It's really hit them hard.

So, Minister, my one plea to you in supporting the amendment today—and I guess we would all make the same plea here—is it's what more we can do to do two things: to make sure that these clubs, of all sports and all types, for everybody, not just the rugby and football clubs and not just the male sports but for everybody, can viably get through to the other side of this pandemic, with additional support if needs be. And secondly, how do we actually bridge that gap where young people are in danger right now of falling off the edge and not transitioning through to those more senior levels in sport? If we don't do it, we don't just lose grass-roots sports, we lose the next Lynn the Leap, the next Welsh football team players and so on. So, anything you can do on that front would be much appreciated. 

Diolch yn fawr iawn, ac fe wnaf yn wir, Lywydd. Fe gadwaf hyn yn fyr iawn. Rwy'n croesawu'r ddadl. Byddaf yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth. Er bod elfennau da, mae'n rhaid i mi ddweud, yn y ddau welliant a nodwyd, gwelliant Llywodraeth Cymru yma, hyrwyddo llwyddiannau ym maes chwaraeon yng Nghymru, hyrwyddo creadigrwydd a gallu ein pobl ifanc ym maes chwaraeon, buddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon o'r radd flaenaf, cyfleusterau newydd, gan gynnwys caeau artiffisial 3G ac yn y blaen—mae'n welliant da ac yn haeddu cefnogaeth.

Ond a gaf fi ddweud, ar hyn o bryd, Lywydd, nad y pêl-droed yn unig sy'n mynd â'n sylw ar hyn o bryd? Mae rhai Aelodau hefyd yn meddwl am Gemau Olympaidd Tokyo—na, na, nid y Gemau Olympaidd hynny yn Tokyo, Gemau Olympaidd Tokyo 1964, lle neidiodd Lynn Davies, a adwaenid erioed fel Lynn 'The Leap' Davies o Nant-y-moel, yn y gwynt a'r glaw i mewn i'r llyfr chwedlau, gan ennill y fedal aur yn y naid hir. Fe'i gwnaeth am fod yr amodau'n briodol i fachgen o Nant-y-moel. Ac yn hollol groes i'r disgwyl, yn erbyn yr holl broffwydoliaethau, fe gurodd bencampwr y byd. A'r rheswm rwy'n crybwyll hynny yw oherwydd gallu pobl fel Lynn Davies—yn 1964 yr enillodd y fedal aur honno, ond eisteddais gydag ef yng Nghlwb Athletau Pen-y-bont ar Ogwr ac eisteddais gydag ef yng Nghlwb Bechgyn a Merched Nant-y-moel, lle tynnodd ei fedal aur allan, yn edrych fel pe bai wedi gweld dyddiau gwell, ac fe'i rhannodd gyda'r bobl ifanc a oedd yn eistedd o'i gwmpas, a gallech weld eu llygaid yn goleuo, 'Pam na allai fod yn fi, fel rhywun sydd hefyd yn mynd i'r clwb bechgyn a merched hwnnw?' Mae'n bwysig fod gennym arwyr chwaraeon, gan gynnwys yr arwyr chwaraeon sydd gennym ar hyn o bryd yn rhedeg ar y caeau yn lliwiau Cymru heno hefyd.

Ond mae'n fwy na'r arwyr chwaraeon yn unig, mae'n ymwneud hefyd â'r digwyddiadau mawreddog a wahoddwn yma i Gymru, rhywbeth rydym wedi'i wneud o'r blaen gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru. Ac rwyf am wneud un awgrym, ac mae'n ddrwg gennyf rygnu ymlaen am Nant-y-moel unwaith eto, ond mae mynydd Bwlch yn mynd ar draws y top—lle daw tair ffordd at ei gilydd ar ben y mynyddoedd. Mae'n fendigedig, mae'n anhygoel, mae'n addas ar gyfer cael gwylwyr yn sefyll ar ochr y ffyrdd hynny'n gwylio un o gamau'r Tour of Britain. Gadewch inni ddod ag ef yma yn y dyfodol. Beth am arddangos y gorau o Gymoedd de Cymru. Gadewch inni arddangos y gorau o chwaraeon egnïol o'r fath yma, yng ngwychder ysblennydd Cymoedd de Cymru, a dangos i'r byd y gorau o'r hyn sydd gennym hefyd.

Ond y tu hwnt i'r holl ddynion a menywod gwych hyn ym maes chwaraeon, a digwyddiadau gwych hefyd, chwaraeon ar lawr gwlad yw'r hyn sy'n tueddu i fod yn bwysig i'r rhan fwyaf ohonom. Y gemau pêl-droed yr awn i'w gwylio yn y gwynt a'r glaw a'r cesair, a sefyll ar yr ochr, gyda'n plant, gyda'r gymuned, gyda thimau rydym yn eu hadnabod, a rhai timau rydym yn chwarae yn eu herbyn hefyd. Y rygbi, pêl-rwyd—yr holl chwaraeon lleol llawr gwlad sydd mor bwysig, ac maent wedi dioddef yn ystod y pandemig, wedi cael eu taro'n galed. Ac nid yn unig fod ganddynt aelodau ifanc yn dod drwodd sydd wedi mynd flwyddyn, neu 18 mis bellach, heb allu trosglwyddo i lefelau uwch y timau ieuenctid a'r timau oedolion ac yn y blaen, er mor bwysig yw hynny, a gwyddom fod hynny'n achosi anhawster, ond y ffaith eu bod yn colli incwm yn eu bariau a'u hystafelloedd cyfarfod a'u lleoliadau. Mae wedi'u taro'n galed iawn.

Felly, Weinidog, fy apêl i chi wrth gefnogi'r gwelliant heddiw—ac rwy'n tybio y byddem i gyd yma yn apelio yn yr un modd—yw gweld beth yn fwy y gallwn ei wneud i wneud dau beth: sicrhau bod y clybiau hyn, ar gyfer pob math o chwaraeon i bawb, nid clybiau rygbi a phêl-droed yn unig ac nid chwaraeon i ddynion yn unig ond i bawb, yn gallu croesi i ochr draw y pandemig hwn yn hyfyw, gyda chymorth ychwanegol os oes angen. Ac yn ail, sut rydym yn pontio'r bwlch lle mae pobl ifanc mewn perygl yn awr o ddisgyn oddi ar yr ymyl a methu trosglwyddo i lefelau uwch mewn chwaraeon? Os na wnawn ni hynny, nid colli chwaraeon ar lawr gwlad yn unig a wnawn, ond colli'r Lynn the Leap nesaf, chwaraewyr nesaf tîm pêl-droed Cymru ac yn y blaen. Felly, byddai unrhyw beth y gallwch ei wneud i'r perwyl hwnnw'n cael croeso mawr. 

15:10

Diolch, Llywydd. I will try to be brief, as much as I can. It's great to have the opportunity to speak in this debate today. As a proud Welshman, sport plays a huge role in my life and, as a nation and from our past glories, we hope—fingers crossed—for future successes. In Brecon and Radnorshire, we love our sport, from our community cricket clubs, rugby and football clubs, our darts teams, our bowls clubs—you name it, Minister, we have them all. We also have an amazing project planned in Rhayader for 4G pitches and a sports hub for mid Wales. And I would be absolutely delighted if the Minister would come and visit my constituency to see the work that has been done to date to see how we can boost sport in mid Wales.

Physical activity is scientifically proven to have a hugely positive impact both on an individual's physical and mental health and their overall well-being. Throughout the first lockdown, gyms and all sporting activities were stopped, and this had the public's support. We needed to slow the spread of COVID and ensure we saved lives to protect the NHS and the most vulnerable people in our society. But, when the second lockdown came into place at the end of 2020, the Government knew full well the risks to public health that enforcing another lockdown would entail. People and the public massively struggled with their physical and mental health, with many unable to see loved ones and friends for months on end. Your Government knew this would happen, and you could, I think, have worked proactively with the sports sector to ensure that people could continue to play sport, go to the gym in a safe way and be physically active to ensure their physical and mental health did not deteriorate. But we are where we are, and we cannot change the past, but I really hope we can change the future. So, Minister, now that the economy has reopened, and given the fact that the vaccination programme has been a great success, it's time that we start properly recognising the wide range of benefits that sport and physical activity have on the nation's health, and I hope that everyone in the Chamber and virtually today can support the Welsh Conservative motion, and that the Government takes serious consideration of making gyms an essential service in the future. Diolch, Llywydd.

Diolch, Lywydd. Fe geisiaf fod mor gryno ag y gallaf. Mae'n wych cael cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw. Fel Cymro balch, mae chwaraeon yn chwarae rhan enfawr yn fy mywyd, ac fel cenedl ac o'n llwyddiannau yn y gorffennol, fe obeithiwn—croesi bysedd—am lwyddiannau yn y dyfodol. Ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed, rydym yn dwli ar chwaraeon, o'n clybiau criced cymunedol, clybiau rygbi a phêl-droed, ein timau dartiau, ein clybiau bowlio—beth bynnag a fynnwch, Weinidog, mae'r cyfan gennym. Mae gennym hefyd brosiect anhygoel wedi'i gynllunio yn Rhaeadr ar gyfer caeau 4G a chanolfan chwaraeon ar gyfer canolbarth Cymru. A byddwn wrth fy modd pe bai'r Gweinidog yn dod i ymweld â fy etholaeth i weld y gwaith a wnaed hyd yma ac i weld sut y gallwn hybu chwaraeon yng nghanolbarth Cymru.

Profwyd yn wyddonol fod gweithgarwch corfforol yn cael effaith gadarnhaol iawn ar iechyd corfforol a meddyliol unigolyn a'i les cyffredinol. Drwy gydol y cyfyngiadau symud cyntaf, caewyd campfeydd a'r holl weithgareddau chwaraeon, a chefnogwyd hyn gan y cyhoedd. Roedd angen inni arafu lledaeniad COVID a sicrhau ein bod yn achub bywydau i ddiogelu'r GIG a'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Ond pan ddaeth yr ail gyfnod o gyfyngiadau symud i rym ar ddiwedd 2020, gwyddai'r Llywodraeth yn iawn am y risgiau i iechyd y cyhoedd y byddai gorfodi cyfnod arall o gyfyngiadau symud yn ei olygu. Roedd pobl a'r cyhoedd yn cael trafferth mawr gyda'u hiechyd corfforol a meddyliol, gyda llawer yn methu gweld anwyliaid a ffrindiau am fisoedd bwy'i gilydd. Roedd eich Llywodraeth yn gwybod y byddai hyn yn digwydd, ac yn fy marn i gallech fod wedi gweithio'n rhagweithiol gyda'r sector chwaraeon i sicrhau y gallai pobl barhau i gymryd rhan mewn chwaraeon, mynd i'r gampfa mewn ffordd ddiogel a bod yn gorfforol egnïol i sicrhau nad oedd eu hiechyd corfforol a meddyliol yn dirywio. Ond rydym yn y sefyllfa rydym ynddi, ac ni allwn newid y gorffennol, ond rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn newid y dyfodol. Felly, Weinidog, gan fod yr economi bellach wedi ailagor, ac o gofio bod y rhaglen frechu wedi bod yn llwyddiant mawr, mae'n bryd inni ddechrau cydnabod yn iawn yr ystod eang o fanteision y mae chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn eu cyfrannu i iechyd y genedl, ac rwy'n gobeithio y gall pawb yn y Siambr ac yn rhithwir heddiw gefnogi cynnig y Ceidwadwyr Cymreig, a bod y Llywodraeth yn ystyried o ddifrif gwneud campfeydd yn wasanaeth hanfodol yn y dyfodol. Diolch, Lywydd.

At the outset, I'd like to wish the Wales men's football team the very best of luck for the game this evening against Turkey. Turkey may have close to a home crowd, but the hopes from our home nation are behind you, boys. Whatever happens, we know you'll do us proud. Pob lwc i chi i gyd.

It's electric how these huge tournaments can lift people's mood, can give us all something to feel joyful about, and what happens on pitches across the world when so many millions are watching can have other impacts too here in Wales. I was so pleased to support a statement of opinion that was put down this week by Sam Kurtz that was arguing for defibrillators to be available in sports grounds in Wales, learning from the shocking scenes involving Christian Eriksen over the weekend. Thank goodness that the paramedics were there, that the right kit was there to help save his life. And in spite of the ugly and ghoulish decisions of broadcasters to show distressing footage, if one good thing can come from that event, it should be that more young people involved in sports can please learn about CPR, and that more lives in future can be saved, because sport is something that can bind us all together. It was precisely because of the power and the potential of sport that so many of us were dismayed about the FAW's handling of the women's game in Wales and the recent restructuring that saw Abergavenny Women FC and Cascade Ladies in my region being cut from the top league, and Coed Duon Women FC drop to the third tier. I still call on FAW to reconsider this decision, because of the impact it will have not just on fans, not just on the players, but on future players. It will likely lead to a loss of motivation amongst young women who might have chosen to pursue football. I'm also concerned about the impact that that decision will have on players' mental health and I'd welcome any news from the Minister about any conversations that the Government could have, any support that could be made available to these clubs, which are going through such a really difficult period. I will leave it there, Llywydd. I'm trying to keep this brief because of the game, so I will just say one more time:

Yn gyntaf, hoffwn ddymuno pob lwc i dîm pêl-droed dynion Cymru ar gyfer y gêm heno yn erbyn Twrci. Efallai fod gan Dwrci rywbeth yn agos at dorf gartref, ond mae gobeithion ein gwlad y tu ôl i chi, fechgyn. Beth bynnag sy'n digwydd, gwyddom y byddwn yn falch ohonoch. Pob lwc i chi i gyd.

Mae'n drydanol sut y gall y twrnameintiau enfawr hyn godi hwyliau pobl, rhoi rhywbeth i ni i gyd deimlo'n llawen yn ei gylch, a gall yr hyn sy'n digwydd ar gaeau ar draws y byd pan fydd cynifer o filiynau'n gwylio gael effeithiau eraill yma yng Nghymru hefyd. Roeddwn mor falch o gefnogi datganiad barn a gyflwynwyd yr wythnos hon gan Sam Kurtz a oedd yn dadlau dros sicrhau bod diffibrilwyr ar gael ar gaeau chwaraeon yng Nghymru, gan ddysgu o'r golygfeydd brawychus gyda Christian Eriksen dros y penwythnos. Diolch byth fod y parafeddygon yno, fod y cyfarpar cywir yno i helpu i achub ei fywyd. Ac er gwaethaf penderfyniadau hyll ac erchyll darlledwyr i ddangos lluniau a oedd yn peri gofid, os gall un peth da ddod o'r digwyddiad, y gobaith y gall mwy o bobl ifanc sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon ddysgu am adfywio cardio-pwlmonaidd yw hwnnw, ac y gellir achub mwy o fywydau yn y dyfodol, oherwydd mae chwaraeon yn rhywbeth a all ddod â ni i gyd at ein gilydd. Grym a photensial chwaraeon oedd yr union reswm pam fod cynifer ohonom yn siomedig ynghylch y ffordd y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi ymdrin â'r gêm i fenywod yng Nghymru a'r ailstrwythuro diweddar a olygodd fod Clwb Pêl-droed Menywod y Fenni a Cascade Ladies yn fy rhanbarth i wedi cael eu tynnu o'r gynghrair uchaf, a Chlwb Pêl-droed Menywod Coed Duon wedi disgyn i'r drydedd haen. Rwy'n dal i alw ar Gymdeithas Bêl-droed Cymru i ailystyried y penderfyniad hwn, oherwydd yr effaith y bydd yn ei chael nid yn unig ar gefnogwyr, nid yn unig ar y chwaraewyr, ond ar chwaraewyr yn y dyfodol. Bydd yn debygol o arwain at lai o gymhelliad ymhlith menywod ifanc a allai fod wedi dewis chwarae pêl-droed. Rwyf hefyd yn pryderu am yr effaith y bydd y penderfyniad yn ei chael ar iechyd meddwl chwaraewyr a byddwn yn croesawu unrhyw newyddion gan y Gweinidog am unrhyw sgyrsiau y gallai'r Llywodraeth eu cael, unrhyw gymorth y gellid ei ddarparu i'r clybiau hyn sy'n mynd drwy gyfnod mor anodd. Fe'i gadawaf yno, Lywydd. Rwy'n ceisio cadw hyn yn fyr oherwydd y gêm, felly rwyf ond am ddweud unwaith eto:

Ymlaen, Cymru, heno. Pob lwc i'r criw yn Baku.

Come on, Wales, tonight. Good luck to the crew in Baku.

15:15

We'll take that as one set of good wishes, and we don't all need now to repeat the good wishes, otherwise we will miss the kick-off. Rhianon Passmore.

Fe gymerwn hynny fel un set o ddymuniadau da, ac nid oes angen i bob un ohonom ailadrodd y dymuniadau da, neu fel arall byddwn yn colli'r gic gyntaf. Rhianon Passmore.

Diolch, Llywydd. The excitement and passion that Wales feels for its sport can be seen tonight, as we all know, at 5 p.m., as the men's team take on Turkey in our second match in the European Football Championship. So, I don't want to cross you, Llywydd, but I can't help but say 'good luck' to Robert Page and his team.

Our Welsh Labour Government, though, has a proud and an enviable record of valuing and supporting Welsh sport. During the recent election campaign there were examples from across my constituency of substantial investment, unlike in England, by the Welsh Labour Government, working in partnership with the Labour-run Caerphilly County Borough Council, in grass-roots sports. And we know that Wales's notorious weather often causes huge problems with maintaining grass pitches, especially made harder by a decade of Tory UK Government cuts to Wales and to non-statutory services, all seeking to cut swathes of discretionary public spending. In Islwyn we are now, thanks to the Welsh Government, viewing 3G pitches being built, including at Pontllanffraith leisure centre, Islwyn High School in Oakdale, and Blackwood high school. In Blackwood, the Labour-run council submitted a strong bid for the new 3G facility, and the scheme was given the go-ahead using £810,000-worth of funding from the innovative Welsh Labour Government's twenty-first century schools and education programme.

So, Deputy Minister, there should be no barriers—no barriers, as has been echoed by all—to supporting sport and participation by our children. We know, as the Welsh Government, that we must continue to take down those barriers to participation, to make sport also accessible and affordable to all. To conclude, Llywydd, we are also keen in Islwyn to promote athletics. A new £750,000 floodlit athletics track has been built in Oakdale, thanks again to the Welsh Labour Government and the Labour-run council. It's vital, then, that the Welsh Labour Government should continue to lead the way in supporting the grass roots of Welsh sport. I am hopeful of good news on the recommencement of parkruns when it's safe to do so. We know how valued they are by our participants, and by our successful Labour supporters in Islwyn, and the runners.

But it's right to say that, in the years of devolution, Labour has led the way for hosting elite events such as the FA Cup final, the Ashes test-match cricket, and the Ryder Cup in golf. These international events inspire Welsh children, inspire the Welsh nation and showcase our wonderful country to the world. So, yes, let's say 'Come on, Wales' tonight, and let's continue to build that bright sporting future for all our communities, because access to opportunity has never ever been more important. Diolch.

Diolch, Lywydd. Gellir gweld y cyffro a'r angerdd y mae Cymru'n ei deimlo am ei chwaraeon heno, fel y gwyddom i gyd, am 5 p.m., wrth i dîm y dynion chwarae Twrci yn ein hail gêm ym Mhencampwriaeth Pêl-droed Ewrop. Felly, nid wyf eisiau eich croesi chi, Lywydd, ond ni allaf help ond dweud 'lwc dda' wrth Robert Page a'i dîm.

Er hynny, mae gan Lywodraeth Lafur Cymru hanes balch a rhagorol o werthfawrogi a chefnogi chwaraeon yng Nghymru. Yn ystod ymgyrch yr etholiad yn ddiweddar cafwyd enghreifftiau o bob rhan o fy etholaeth o fuddsoddiad sylweddol, yn wahanol i Loegr, gan Lywodraeth Lafur Cymru yn gweithio mewn partneriaeth â Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili dan arweiniad Llafur mewn chwaraeon llawr gwlad. A gwyddom fod tywydd enwog Cymru yn aml yn achosi problemau enfawr gyda chynnal a chadw caeau glaswellt, yn enwedig rhai wedi'u caledu gan ddegawd o doriadau Llywodraeth Dorïaidd y DU i Gymru ac i wasanaethau anstatudol mewn ymgais i geisio lleihau gwariant cyhoeddus dewisol. Yn Islwyn, diolch i Lywodraeth Cymru rydym bellach yn gweld caeau 3G yn cael eu hadeiladu, gan gynnwys yng nghanolfan hamdden Pontllanffraith, Ysgol Uwchradd Islwyn yn Oakdale, ac ysgol uwchradd y Coed Duon. Yn y Coed Duon, cyflwynodd y cyngor a arweinir gan Lafur gais cryf am y cyfleuster 3G newydd, a rhoddwyd sêl bendith i'r cynllun gan ddefnyddio gwerth £810,000 o gyllid o raglen arloesol Llywodraeth Cymru i ysgolion ac addysg ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

Felly, Ddirprwy Weinidog, ni ddylai fod unrhyw rwystrau—dim rhwystrau, fel yr adleisiwyd gan bawb—i gefnogi chwaraeon a sicrhau bod ein plant yn cymryd rhan mewn chwaraeon. Fel Llywodraeth Cymru, gwyddom fod yn rhaid inni barhau i chwalu'r rhwystrau i gyfranogiad, er mwyn gwneud chwaraeon hefyd yn hygyrch ac yn fforddiadwy i bawb. I gloi, Lywydd, rydym hefyd yn awyddus yn Islwyn i hyrwyddo athletau. Mae trac athletau newydd gwerth £750,000 wedi'i adeiladu yn Oakdale, diolch eto i Lywodraeth Lafur Cymru a'r cyngor Llafur. Mae'n hanfodol felly fod Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i arwain y ffordd drwy gefnogi chwaraeon ar lawr gwlad yng Nghymru. Rwy'n gobeithio clywed newyddion da am ailddechrau parkruns pan fydd yn ddiogel i wneud hynny. Gwyddom pa mor bwysig ydynt i'r rhai sy'n cymryd rhan ynddynt, ac i'n cefnogwyr Llafur llwyddiannus yn Islwyn, a'r rhedwyr.

Ond mae'n iawn dweud bod Llafur, ym mlynyddoedd datganoli, wedi arwain y ffordd ar gynnal digwyddiadau elît fel rownd derfynol Cwpan yr FA, gêm brawf y Lludw mewn criced, a'r Cwpan Ryder mewn golff. Mae'r digwyddiadau rhyngwladol hyn yn ysbrydoli plant Cymru, yn ysbrydoli'r genedl Gymreig ac yn arddangos ein gwlad wych i'r byd. Felly, ie, gadewch inni ddweud 'Ewch amdani, Cymru' heno, a gadewch inni barhau i adeiladu dyfodol chwaraeon disglair i'n holl gymunedau, oherwydd nid yw mynediad at gyfle erioed wedi bod yn bwysicach. Diolch.

Let me join, first of all, with Mr Giffard and all colleagues across the Chamber in wishing every luck to the Welsh men's football team this evening. I too am looking forward to watching that game shortly. As Mr Giffard stated, sport does have the power to unite us. That's one of the most fascinating things about sport. Even I, as a frustrated Nottingham Forest fan, can join with Mr Sargeant as a Newcastle United fan to support our country together. And we must acknowledge that, as a country of just over 3 million people, we do continue to punch well above our weight in sport.

As we are well aware, and as has already been mentioned, sport and physical activity are exceptional ways of improving people's mental and physical well-being. What's also been shared here this afternoon are the social and economic benefits that sport and physical activity bring to Wales. It is with these holistic benefits in mind that I'd like my brief contribution, Llywydd, to be focused on the role and the opportunity that, yes, grass-roots sport can bring, but in particular, that elite sport can provide across Wales. I would love at this point to be able to declare an interest as an elite athlete, but sadly I cannot—unless, of course, we include foot golf as an elite sport, Llywydd.

But within the motion today from Mr Giffard, you'll be aware that, as Welsh Conservatives, we're calling for a Welsh talent sporting fund to support talented Welsh athletes to succeed on the world stage, as well as to improve access to sporting facilities. This is because it's clear that there's so much to gain from investing in elite sports. As we know, it is these sportspeople who often inspire in generation after generation for themselves to partake in sports and activities and, indeed, Mr Irranca-Davies mentioned in his contribution—and thank you for enlightening me on Lynn 'The Leap'—how he was inspired by seeing an elite sportsperson and the medal that Lynn gained.

Sadly, though, there is a gap in elite facilities and support, in particular the access for young people from the north of Wales versus what's available in the south of Wales. We do, of course, have Wrexham Association Football Club in north Wales, and my late taid, Hywel Hefin Rowlands, would be very pleased to hear me mention Wrexham football club today, but that is the only professional sports team in north Wales. There's close to a population of 1 million people and just the one professional sports team in the region. And if we looked at rugby as another example, there are four professional regional teams in the south of Wales, but there's yet to be a professional team in the north. That does frustrate me that such concentration of that elite facility and support is, sadly, four or five hours away from many people in the north of Wales. And when it comes to having these professional teams in north Wales and the investment in elite sports facilities in the region, many players and athletes will often see those barriers and will stop either competing or will move across the border to compete in those activities, and that's something that we cannot accept as a Welsh Parliament here this afternoon.

North Wales is also at times left behind when it comes to access for spectators and fans. Just recently, we had the football friendlies before the European championships. However, none of those were played in north Wales, and for many of those spectators, actually, for those evening games, there's no public transport in the evenings for them to get back home as well. So, that's something else that should be looked at to encourage people to get involved and be inspired by elite sport.

So, to conclude, Llywydd, we are a great sporting nation and have a lot to be proud of. However, a lot more work and co-operation is needed between the responsible organisations, and this includes Governments, to ensure that sport in Wales doesn't become too centralised in south Wales and that it is accessible and representative of all of Wales, including the constituents that I represent in the North Wales region. Our motion today, as Welsh Conservatives, would ensure that this gap between the regions is closed by providing support and investment in those elite sports, as well as grass roots, across the country. I urge all Members to support our Conservative motion and to reject the Government's amendment. Diolch yn fawr iawn.

Gadewch imi ymuno, yn gyntaf oll, â Mr Giffard a'r holl gyd-Aelodau ar draws y Siambr i ddymuno pob lwc i dîm pêl-droed dynion Cymru heno. Rwyf innau hefyd yn edrych ymlaen at wylio'r gêm honno cyn bo hir. Fel y dywedodd Mr Giffard, mae gan chwaraeon bŵer i'n huno. Dyna un o'r pethau mwyaf diddorol am chwaraeon. Gallaf innau hyd yn oed, fel un o gefnogwyr rhwystredig Nottingham Forest, ymuno â Mr Sargeant, cefnogwr Newcastle United, i gefnogi ein gwlad gyda'n gilydd. A rhaid inni gydnabod ein bod, fel gwlad o ychydig dros 3 miliwn o bobl, yn parhau i wneud yn llawer gwell na'r disgwyl mewn chwaraeon.

Fel y gwyddom yn iawn, ac fel y crybwyllwyd eisoes, mae chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn ffyrdd gwych o wella lles meddyliol a chorfforol pobl. Yr hyn sydd hefyd wedi'i rannu yma y prynhawn yma yw'r manteision cymdeithasol ac economaidd y mae chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn eu cynnig i Gymru. Gyda'r manteision cyfannol hyn mewn golwg yr hoffwn i fy nghyfraniad byr, Lywydd, ganolbwyntio ar y rôl a'r cyfle y gall chwaraeon llawr gwlad, ond yn fwyaf arbennig, y gall chwaraeon elît eu cynnig ledled Cymru. Byddwn wrth fy modd ar y pwynt hwn pe bawn yn gallu datgan buddiant fel athletwr elît, ond yn anffodus ni allaf—oni bai wrth gwrs ein bod yn cynnwys golff traed fel camp elît, Lywydd.

Ond o fewn y cynnig heddiw gan Mr Giffard, fe fyddwch yn ymwybodol ein bod, fel Ceidwadwyr Cymreig, yn galw am gronfa ar gyfer talent o Gymru ym maes chwaraeon i gefnogi athletwyr talentog o Gymru i lwyddo ar lwyfan y byd, yn ogystal â gwella mynediad at gyfleusterau chwaraeon. Y rheswm am hyn yw ei bod yn amlwg fod cymaint i'w ennill o fuddsoddi mewn chwaraeon elît. Fel y gwyddom, y chwaraewyr hyn sy'n aml yn ysbrydoli cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth i gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgareddau ac yn wir, soniodd Mr Irranca-Davies yn ei gyfraniad—a diolch ichi am fy ngoleuo ar Lynn 'The Leap'—am y modd y cafodd ei ysbrydoli wrth weld mabolgampwr elît a'r fedal a enillodd Lynn.

Yn anffodus, fodd bynnag, ceir bwlch mewn cyfleusterau a chymorth elît, yn enwedig y mynediad i bobl ifanc o ogledd Cymru o gymharu â'r hyn sydd ar gael yn ne Cymru. Wrth gwrs, mae gennym Glwb Pêl-droed Wrecsam yng ngogledd Cymru, a byddai fy niweddar daid, Hywel Hefin Rowlands, yn falch iawn o fy nghlywed yn sôn am glwb pêl-droed Wrecsam heddiw, ond dyna'r unig dîm chwaraeon proffesiynol yng ngogledd Cymru. Mae'r boblogaeth yn agos at 1 filiwn o bobl ac un tîm chwaraeon proffesiynol yn unig a geir yn y rhanbarth. Ac os edrychwn ar rygbi fel enghraifft arall, mae pedwar tîm rhanbarthol proffesiynol yn ne Cymru, ond ni cheir tîm proffesiynol yn y gogledd hyd yma. Rwy'n teimlo'n rhwystredig iawn fod cymaint o'r cyfleusterau a'r gefnogaeth elît bedair neu bump awr i ffwrdd oddi wrth lawer o bobl yng ngogledd Cymru, yn anffodus. Ac o ran cael y timau proffesiynol hyn yng ngogledd Cymru a'r buddsoddiad mewn cyfleusterau chwaraeon elît yn y rhanbarth, bydd llawer o chwaraewyr ac athletwyr yn aml yn gweld y rhwystrau hynny a naill ai'n rhoi'r gorau i gystadlu neu'n symud dros y ffin i gystadlu yn y gweithgareddau hynny, ac mae hynny'n rhywbeth na allwn ei dderbyn fel Senedd Cymru yma y prynhawn yma.

Mae gogledd Cymru hefyd yn cael eu gadael ar ôl ar adegau pan ddaw'n fater o fynediad i wylwyr a chefnogwyr. Yn ddiweddar, cawsom y gemau pêl-droed cyfeillgar cyn y bencampwriaeth Ewropeaidd. Fodd bynnag, ni chwaraewyd yr un o'r rheini yng ngogledd Cymru, ac i lawer o'r gwylwyr hynny mewn gwirionedd, ar gyfer y gemau nos hynny, nid oes trafnidiaeth gyhoeddus gyda'r nos iddynt allu dychwelyd adref. Felly, mae hynny'n rhywbeth arall y dylid edrych arno er mwyn annog pobl i gymryd rhan a chael eu hysbrydoli gan chwaraeon elît.

Felly, i gloi, Lywydd, rydym yn genedl lwyddiannus mewn chwaraeon ac mae gennym lawer i ymfalchïo ynddo. Fodd bynnag, mae angen llawer mwy o waith a chydweithrediad rhwng y sefydliadau cyfrifol, ac mae hyn yn cynnwys Llywodraethau, i sicrhau na chaiff chwaraeon yng Nghymru eu canoli'n ormodol yn ne Cymru a'u bod yn hygyrch ac yn gynrychioliadol o Gymru gyfan, gan gynnwys yr etholwyr rwy'n eu cynrychioli yn rhanbarth Gogledd Cymru. Byddai ein cynnig heddiw, fel Ceidwadwyr Cymreig, yn sicrhau bod y bwlch hwn rhwng y rhanbarthau yn cael ei gau drwy ddarparu cefnogaeth a buddsoddi mewn chwaraeon elît, yn ogystal â chwaraeon ar lawr gwlad ledled Cymru. Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig Ceidwadol ac i wrthod gwelliant y Llywodraeth. Diolch yn fawr iawn.

15:20

You won't believe this, Llywydd, but I was awful at sport in school. [Laughter.] I recently played as a member of the Senedd team against the House of Commons/House of Lords, and we absolutely smashed them, and I rather feel it was my pass to Rhun ap Iorwerth that subsequently went to Andrew R.T. Davies, who went straight down in the ruck, and it went out on the left wing for a try, I think I contributed to that try. [Laughter.] But in school, I was not interested in sport because I felt it was a team game, and the Chief Whip will know I'm not so good at team stuff sometimes. [Laughter.] And also, the focus was rugby and football—that was it. Our teacher was Huw Bevan who went on to great things as a coach, and is still going on to great things as a coach, but didn't encourage us. And I think what we need to remember is that sport isn't just about games and it isn't just about team games.

I used to cycle to school over Gelligaer common and I used to go cycling regularly. None of that was part of the school activity, and I think in that sense, Heolddu Comprehensive School succeeded for me in so many different ways, but not in sporting activity. But it's worth remembering that Lauren Price, the boxer and former footballer—she's 26, so she's got 17 years on me—was a former pupil of Heolddu as well, so they must have been doing something right, and I suspect they've improved greatly in that time.

I want to mention the fact that Welsh Government has a huge role to play in funding sport, not least through the funding of pitches. We've got, in my constituency, the Ystrad Mynach Centre for Sporting Excellence, which has 3G and 4G pitches, and it's where Cascade YC Ladies Football Club are currently playing. You fund also the FAW Trust, through Sport Wales, directly into football for men and women.

Now, one of the things we did this morning—and I've been working cross-party with Delyth Jewell and Laura Anne Jones on this issue in our south-east Wales region—was we met with the FAW and Cascade ladies football club. We had quite a constructive meeting, and what the FAW conceded to me was that they were very poor at communicating their decision, which has already been mentioned by Tom Giffard, to relegate Cascade ladies, Abergavenny and Briton Ferry from the Welsh Premier Women's League. We are hugely disappointed by this in this Chamber. I believe that half the Members of the Senedd have signed our statement of opinion criticising that decision. We are not going to move from that position—we feel, still, it is the wrong decision to take—but what the FAW told us today is that they are unlikely to move from that position, although we ask you, Minister, to continue to put pressure. I know you've written to them, and I'd like some more information about that, but continue to put pressure on the FAW to reconsider the decision.

What we need from the FAW in the future is communication with those clubs, because those clubs, particularly Cascade in the northern Valleys, is a club in a community that isn't blessed with huge sporting success. You can look to the Barry Towns and the—. I was going to call them 'Total Network Solutions'. What are they called, Jack? Yes, the New Saints. You can look at these clubs that are the marquee clubs in men's football. It is not acceptable, then, for them, because they've got those economies of scale, to become the women's clubs as well. We need to see clubs like Cascade succeed. So, what I've asked the FAW for is for them to open a very clear dialogue with Cascade, so that now they're in tier 2 south that they will be able to go back up again next season, if they're good enough, but based on sporting merit only. That is really important.

And coming back to the motion, the way that this can be encouraged is by the Welsh Government continuing to invest in sporting facilities and the surrounding activities in our communities. As I say, Cascade are benefiting from that in the sporting centre of excellence. It is only fair that they continue to do so through sporting merit. So, that's the key point I want to make today, and if the FAW are watching, we are keeping our eye on this. We will continue to be working with our clubs in our communities, and we await constructive consultation and a response also to your letter, Minister.

Ni fyddwch yn credu hyn, Lywydd, ond roeddwn yn ofnadwy mewn chwaraeon yn yr ysgol. [Chwerthin.] Chwaraeais yn ddiweddar fel aelod o dîm y Senedd yn erbyn Tŷ'r Cyffredin/Tŷ'r Arglwyddi, a gwnaethom eu chwalu'n llwyr, ac rwy'n teimlo braidd mai fy mhàs i i Rhun ap Iorwerth a aeth wedyn at Andrew R.T. Davies, a aeth yn syth i lawr yn y ryc, cyn mynd allan i'r asgell chwith am gais, credaf imi gyfrannu at y cais hwnnw. [Chwerthin.] Ond yn yr ysgol, nid oedd gennyf ddiddordeb mewn chwaraeon oherwydd roeddwn i'n teimlo mai gêm tîm ydoedd, a bydd y Prif Chwip yn gwybod nad wyf cystal gyda phethau tîm weithiau. [Chwerthin.] A hefyd, rygbi a phêl-droed oedd y ffocws—dyna ni. Ein hathro oedd Huw Bevan a aeth ymlaen i gyflawni pethau gwych fel hyfforddwr, ac sy'n dal i gyflawni pethau gwych fel hyfforddwr, ond ni wnaeth ein hannog ni. Ac rwy'n credu mai'r hyn sydd angen inni ei gofio yw nad gemau'n unig yw chwaraeon ac nid gemau tîm yn unig.

Roeddwn i'n arfer beicio i'r ysgol dros gomin Gelligaer ac roeddwn i'n arfer mynd i feicio'n rheolaidd. Nid oedd dim o hynny'n rhan o weithgarwch yr ysgol, a chredaf yn yr ystyr honno, fod Ysgol Gyfun Heol-ddu wedi llwyddo i mi mewn cynifer o wahanol ffyrdd, ond nid mewn gweithgaredd chwaraeon. Ond mae'n werth cofio bod Lauren Price, y paffiwr a'r cyn-bêl-droediwr—mae hi'n 26 oed, felly mae ganddi fantais o 17 mlynedd arnaf—yn gyn-ddisgybl yn Heol-ddu hefyd, felly mae'n rhaid eu bod wedi gwneud rhywbeth yn iawn, ac rwy'n tybio eu bod wedi gwella'n fawr dros yr amser hwnnw.

Hoffwn sôn bod gan Lywodraeth Cymru rôl enfawr i'w chwarae yn ariannu chwaraeon, yn enwedig drwy ariannu caeau. Yn fy etholaeth i, mae gennym Ganolfan Rhagoriaeth Chwaraeon Ystrad Mynach, sydd â chaeau 3G a 4G, a dyna lle mae Clwb Pêl-droed Cascade YC Ladies yn chwarae ar hyn o bryd. Rydych hefyd yn ariannu Ymddiriedolaeth Cymdeithas Bêl-droed Cymru, drwy Chwaraeon Cymru, yn uniongyrchol i bêl-droed i ddynion a menywod.

Nawr, un o'r pethau a wnaethom y bore yma—ac rwyf wedi bod yn gweithio'n drawsbleidiol gyda Delyth Jewell a Laura Anne Jones ar y mater hwn yn rhanbarth de-ddwyrain Cymru—oedd cyfarfod â Chymdeithas Bêl-droed Cymru a chlwb pêl-droed menywod Cascade. Cawsom gyfarfod eithaf adeiladol, a'r hyn a gyfaddefodd Cymdeithas Bêl-droed Cymru wrthyf oedd eu bod yn wael iawn am gyfleu eu penderfyniad, sydd eisoes wedi'i grybwyll gan Tom Giffard, i dynnu menywod Cascade, y Fenni a Llansawel o Uwch Gynghrair Merched Cymru. Mae hyn wedi ein siomi'n fawr yn y Siambr hon. Credaf fod hanner Aelodau'r Senedd wedi llofnodi ein datganiad barn yn beirniadu'r penderfyniad hwnnw. Nid ydym yn mynd i newid ein safbwynt ar hynny—teimlwn o hyd ei fod yn benderfyniad anghywir—ond yr hyn a ddywedodd Cymdeithas Bêl-droed Cymru wrthym heddiw yw eu bod yn annhebygol o newid eu safbwynt hwy, er ein bod yn gofyn i chi barhau i roi pwysau, Weinidog. Rwy'n gwybod eich bod wedi ysgrifennu atynt, a hoffwn gael rhagor o wybodaeth am hynny, ond rwy'n parhau i roi pwysau ar Gymdeithas Bêl-droed Cymru i ailystyried y penderfyniad.

Yr hyn sydd ei angen arnom gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru yn y dyfodol yw cyfathrebu â'r clybiau, oherwydd mae'r clybiau hynny, yn enwedig Cascade yn y Cymoedd gogleddol, yn glwb mewn cymuned nad yw wedi ei bendithio gan lwyddiant chwaraeon enfawr. Gallwch edrych at Dref y Barri a'r—. Roeddwn i'n mynd i'w galw'n 'Total Network Solutions'. Beth yw eu henwau, Jack? Ie, y Seintiau Newydd. Gallwch edrych ar y clybiau sy'n glybiau marquee ym maes pêl-droed dynion. Nid yw'n dderbyniol felly eu bod yn dod yn glybiau menywod hefyd oherwydd bod ganddynt arbedion maint. Mae angen inni weld clybiau fel Cascade yn llwyddo. Felly, yr hyn y gofynnais i Gymdeithas Bêl-droed Cymru ei wneud yw agor deialog glir iawn gyda Cascade, fel y byddant, a hwythau bellach yn haen 2 y de, yn cael mynd yn ôl i fyny eto y tymor nesaf os ydynt yn ddigon da, ond yn seiliedig ar safon eu chwarae'n unig. Mae hynny'n bwysig iawn.

Ac i ddychwelyd at y cynnig, y ffordd y gellir annog hyn yw bod Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon a'r gweithgareddau o'u cwmpas yn ein cymunedau. Fel y dywedais, mae Cascade yn elwa o hynny yn y ganolfan ragoriaeth chwaraeon. Nid yw ond yn deg eu bod yn parhau i wneud hynny drwy safon eu chwarae. Felly, dyna'r pwynt allweddol rwyf am ei wneud heddiw, ac os yw Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn gwylio, rydym yn cadw ein llygad ar hyn. Byddwn yn parhau i weithio gyda'n clybiau yn ein cymunedau, ac rydym yn aros am ymgynghoriad adeiladol ac ymateb hefyd i'ch llythyr, Weinidog.

15:25

I'm grateful for the opportunity to take part in this Welsh Conservative debate today on a subject that has played, and continues to play, an important part in my life. Since a very early age, I've been an active participant in sport. Whilst always enthusiastic, I can't claim to have ever been that particularly good at any one sport. However, I am a great advocate of the physical and mental health benefits that sport brings to an individual's life. And I'm lucky that Pembrokeshire and Carmarthenshire have such an active sporting community, boasting many Welsh sporting heroes: Narberth's own footballing ace, Joe Allen; Bancyfelin's British and Irish Lion, Jonathan Davies; and Carmarthen-born cycling gold medalist, Manon Lloyd, have all represented their country at the highest level and are role models to many. 

I've certainly learnt many social skills from the rugby and cricket changing rooms from an early age, and I know others have too. Amid the lingering smell of Deep Heat, team sport is all about being in it together—your teammates having your back and you theirs. The shared experiences from being on the field, pitch or court help build bonds and build character. It also teaches people from a young age the value of working hard to achieve your goals. If you're putting in the practice, the hard yards through training, then there are no barriers to the personal milestones that you can reach. Sport too is a great social mobiliser. When the opportunities are there, the limit of your potential should only be the talent you possess.

During the lockdown, sport provided salvation and escape. As the lockdowns began to take their toll on our mental health, the return of a kickabout with friends or a day in the sunshine playing cricket provided much needed social interaction and helped those, including myself, who had struggled with being locked down. It also helped some of us lose some lockdown weight, but my mother is quick to remind me that I've swiftly put that back on. I'm not oblivious to the irony that our debate today may lead to proceedings in the Chamber running over the Wales-Turkey European championship kick-off. I know Members are keen to cheer the team on, so I'll keep my contribution brief and focus on three main points.

Firstly, I would like to repeat the calls that my colleague Tom Giffard made in opening the debate. Wales can host major sporting events, from the 1999 Rugby World Cup to the more recent Champions League final in 2017. So, it was with sincere disappointment that the Welsh Government decided against pursuing a bid to host the Commonwealth Games. With Birmingham hosting the event next year in 2022, I am sure that many Welsh fans will make the short journey across the border to see some of the world's best athletes. The legacy the city will gain is massive, and the knock-on effect to the local area and community is considerable. Minister, ambition is critical, and a Wales-wide Commonwealth Games would open our country to the world. Much of the infrastructure is already in place—the 50m pool here in Cardiff, the velodrome in Newport. Who wouldn't welcome some of the events in their own corners of Wales? Sailing in the Menai straits, mountain biking in the Brecon Beacons, the triathlon in the sea and on the roads of Pembrokeshire, and of course, the beach volleyball on Pendine sands. What better advertisement of our great sporting nation?

You may also remember, Minister, that a few weeks ago I used a question to the First Minister to highlight the importance of the Ironman competition to Tenby and south Pembrokeshire. This event, which I know has received support from the local authority—of which I'm still a member—and the Welsh Government, is recognised as one of the jewels of the Welsh sporting crown. However, the Welsh Government's determination to maintain the 2m social distancing rule for this event will hit it hard. Ironman Wales is held exclusively outdoors, and it seems odd that, as people may sit around a table inside a pub, an elite athletic event hangs in the balance due to the 2m rule. Can I urge you, please, Minister, to look into this issue, and look at relaxing the 2m rule, to ensure that this event can happen again and be successful once more this September?

And finally, but most importantly, following the distressing scenes over the weekend of Danish footballer Christian Eriksen collapsing and receiving life-saving treatment on the football pitch, I wanted to highlight the importance of ensuring sports grounds have access to defibrillators. I tabled a statement of opinion earlier this week calling for continued work to ensure that this life-saving equipment is located at every sports ground in Wales. I'm thankful to those Members who have signed it, and I'm pleased that it has gathered such cross-party support. I hope that there is the momentum, the political will, there to make this a reality. I thank Delyth Jewell for her kind words on this earlier. I'd also commend Suzy Davies for her work on ensuring CPR will be taught on the new curriculum.

And not to get into your bad books, Llywydd, but absolutely finally from me, c'mon Cymru.

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon gan y Ceidwadwyr Cymreig heddiw ar bwnc sydd wedi chwarae rhan bwysig yn fy mywyd, ac sy'n parhau i wneud hynny. O oedran cynnar iawn, rwyf wedi bod yn cymryd rhan weithredol mewn chwaraeon. Er fy mod bob amser yn frwdfrydig, ni allaf honni fy mod erioed wedi bod mor dda â hynny mewn unrhyw gamp benodol. Fodd bynnag, rwy'n hyrwyddo'n frwd y manteision iechyd corfforol a meddyliol y mae chwaraeon yn eu cynnig i fywyd yr unigolyn. Ac rwy'n lwcus fod gan sir Benfro a sir Gaerfyrddin gymuned chwaraeon mor weithgar, gyda llawer o arwyr chwaraeon Cymru: pencampwr pêl-droed Arberth ei hun, Joe Allen; un o Lewod Prydain ac Iwerddon o Fancyfelin, Jonathan Davies, a Manon Lloyd, enillydd medal aur mewn beicio a aned yng Nghaerfyrddin—mae'r rhain i gyd wedi cynrychioli eu gwlad ar y lefel uchaf ac maent yn fodelau rôl i lawer. 

Rwy'n sicr wedi dysgu llawer o sgiliau cymdeithasol o'r ystafelloedd newid rygbi a chriced o oedran cynnar, ac rwy'n gwybod bod eraill wedi gwneud hynny hefyd. Ynghanol arogl parhaol Deep Heat, mae chwaraeon tîm yn ymwneud â bod ynddi gyda'ch gilydd—eich bod chi'n gefn i aelodau eraill eich tîm a'u bod hwythau'n gefn i chi. Mae'r profiadau a rennir o fod ar y maes, y cae neu'r cwrt yn helpu i greu bond a datblygu cymeriad. Mae hefyd yn dysgu gwerth gweithio'n galed i gyflawni amcanion i bobl o oedran cynnar. Os ydych chi'n ymarfer digon, yn hyfforddi'n galed, nid oes unrhyw rwystrau i'r cerrig milltir personol y gallwch eu cyrraedd. Mae chwaraeon hefyd yn wych am hybu symudoledd cymdeithasol. Pan fydd y cyfleoedd yno, ni ddylai fod unrhyw ffin ar eich potensial heblaw eich talent.

Yn ystod y cyfyngiadau symud, roedd chwaraeon yn achubiaeth ac yn ddihangfa. Wrth i'r cyfyngiadau symud ddechrau cael effaith ar ein hiechyd meddwl, roedd mynd yn ôl i allu cicio pêl gyda ffrindiau neu ddiwrnod yn yr haul yn chwarae criced yn ffordd fawr ei hangen o ryngweithio'n gymdeithasol ac yn helpu'r rhai, gan gynnwys fi fy hun, a oedd wedi ei chael hi'n anodd yn ystod y cyfyngiadau symud. Hefyd, fe helpodd rai ohonom i golli peth o bwysau ychwanegol y cyfyngiadau symud, er bod fy mam yn fy atgoffa'n syth fy mod wedi ennill hwnnw'n ôl yn gyflym. Nid wyf yn ddall i'r eironi y gallai ein dadl heddiw arwain at drafodion yn y Siambr a fydd yn para dros y gic gyntaf yng ngêm Cymru-Twrci yn y bencampwriaeth Ewropeaidd. Rwy'n gwybod bod yr Aelodau'n awyddus i gefnogi'r tîm, felly fe gadwaf fy nghyfraniad yn fyr a chanolbwyntio ar dri phrif bwynt.

Yn gyntaf, hoffwn ailadrodd y galwadau a wnaeth fy nghyd-Aelod Tom Giffard wrth agor y ddadl. Gall Cymru gynnal digwyddiadau chwaraeon mawr, o Gwpan Rygbi'r Byd 1999 i rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr yn fwy diweddar yn 2017. Felly, gyda siom ddiffuant y penderfynodd Llywodraeth Cymru yn erbyn mynd ar drywydd cais i gynnal Gemau'r Gymanwlad. Gyda Birmingham yn cynnal y digwyddiad y flwyddyn nesaf yn 2022, rwy'n siŵr y bydd llawer o gefnogwyr Cymru yn gwneud y daith fer dros y ffin i weld rhai o athletwyr gorau'r byd. Mae'r gwaddol y bydd y ddinas yn ei ennill yn enfawr, ac mae'r effaith ganlyniadol i'r ardal a'r gymuned leol yn sylweddol. Weinidog, mae uchelgais yn hollbwysig, a byddai Gemau'r Gymanwlad i Gymru gyfan yn agor ein gwlad i'r byd. Mae llawer o'r seilwaith eisoes yn ei le—y pwll 50m yma yng Nghaerdydd, y felodrom yng Nghasnewydd. Pwy na fyddai'n croesawu rhai o'r digwyddiadau yn eu rhannau eu hunain o Gymru? Hwylio ar afon Menai, beicio mynydd ym Mannau Brycheiniog, y triathlon yn y môr ac ar ffyrdd yn sir Benfro, ac wrth gwrs, pêl foli'r traeth ar dywod Pentywyn. Pa hysbyseb well i'n cenedl chwaraeon wych?

Efallai y cofiwch hefyd, Weinidog, imi ddefnyddio cwestiwn i'r Prif Weinidog ychydig wythnosau'n ôl i dynnu sylw at bwysigrwydd cystadleuaeth Ironman i Ddinbych-y-pysgod a de sir Benfro. Mae'r digwyddiad hwn, y gwn ei fod wedi cael cefnogaeth gan yr awdurdod lleol rwy'n dal yn aelod ohono, a Llywodraeth Cymru, yn cael ei gydnabod fel un o drysorau chwaraeon Cymru. Fodd bynnag, bydd penderfyniad Llywodraeth Cymru i gynnal y rheol cadw pellter cymdeithasol o 2m ar gyfer y digwyddiad yn ei daro'n galed. Cynhelir Ironman Cymru yn yr awyr agored, ac mae'n ymddangos yn rhyfedd, wrth i bobl gael eistedd o amgylch bwrdd y tu mewn i dafarn, fod digwyddiad athletaidd elitaidd yn y fantol oherwydd y rheol 2m. A gaf fi eich annog, os gwelwch yn dda, Weinidog, i ymchwilio i'r mater hwn, ac ystyried llacio'r rheol 2m, er mwyn sicrhau y gellir cynnal y digwyddiad eto ac y gall fod yn llwyddiannus unwaith eto ym mis Medi?

Ac yn olaf, ond yn bwysicaf oll, yn dilyn y golygfeydd gofidus dros y penwythnos o'r pêl-droediwr o Ddenmarc Christian Eriksen yn disgyn ar gae pêl-droed ac yn cael triniaeth i achub ei fywyd, roeddwn am dynnu sylw at bwysigrwydd sicrhau bod diffibrilwyr ar gael ar gaeau pêl-droed. Cyflwynais ddatganiad barn yn gynharach yr wythnos hon yn galw am waith parhaus i sicrhau bod yr offer hwn sy'n achub bywydau wedi'i leoli ym mhob maes chwarae yng Nghymru. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau sydd wedi'i lofnodi, ac rwy'n falch ei fod wedi casglu cefnogaeth mor drawsbleidiol. Gobeithio bod momentwm, ewyllys wleidyddol, i wireddu hyn. Diolch i Delyth Jewell am ei geiriau caredig ar hyn yn gynharach. Hefyd, hoffwn roi clod i Suzy Davies am ei gwaith yn sicrhau y bydd CPR yn cael ei addysgu yn y cwricwlwm newydd.

Ac i osgoi eich pechu, Lywydd, ond i orffen yn derfynol gennyf fi, c'mon Cymru.

15:30

I'm particularly enjoying this debate. As our good friend Sam Rowlands said, I am a passionate sports fan. He reminded me of my days supporting Newcastle United FC, which I still do. I still have fond memories of the late Gary Speed doing magical things for my club. The Llywydd knows I'm one to promote sporting excellence at every opportunity, whether that is our national football team or whether that is the mighty Connah's Quay Nomads FC of north Wales, for winning the Cymru Premier league again. They will soon be representing Wales on the European stage once more. Llywydd, you will know I am a truly proud club ambassador, so I'm very happy to declare an interest on that. My good friend Huw Irranca-Davies—I agree absolutely with everything he said in his contribution before. But what I will say is that in the north-east of Wales, we are thinking about this Tokyo Olympic Games, because Jade Jones is going for her third gold medal in taekwondo. So, I'm sure we'll wish her all the very best there.

Llywydd, Members across the Chamber rightly have noted that the key to seeing success for Wales on the world and European stage is, of course, grass-roots sport. I am currently putting together a meeting between the FAW, Flintshire council and—I hope—Sport Wales as well, alongside Buckley Town Football Club. My ambition, and the club's ambition, is to get a first-class artificial pitch at the club. I'll be urging everyone at that meeting to join me in getting this facility in place. Because it's not just about football, actually—this is about every sport and activity that can be played on a community shared facility. I want everyone in that meeting to get behind this ambition, and I'll be urging local councillors, in particular, to convince the local council to get behind the vision too. All-weather pitches are vital if the next generation of talent are to be able to train all year round, in whatever sport they wish to do so. I'd be grateful if the Minister could make a note on that in her response—about the importance of artificial pitches, for all sports and real communities to use as a shared facility. Diolch yn fawr, Llywydd.

Rwy'n mwynhau'r ddadl hon yn fawr. Fel y dywedodd ein cyfaill Sam Rowlands, rwy'n gefnogwr chwaraeon angerddol. Cefais fy atgoffa ganddo o'r dyddiau pan oeddwn yn cefnogi Clwb Pêl-droed Newcastle United, ac rwy'n dal i wneud hynny. Mae gennyf atgofion melys o'r diweddar Gary Speed yn gwneud pethau hudolus i fy nghlwb. Mae'r Llywydd yn gwybod fy mod i'n un i hyrwyddo rhagoriaeth mewn chwaraeon ar bob cyfle, boed y tîm pêl-droed cenedlaethol neu Glwb Pêl-droed Nomads Cei Connah yng ngogledd Cymru am ennill Uwch Gynghrair Cymru eto. Cyn bo hir byddant yn cynrychioli Cymru ar y llwyfan Ewropeaidd unwaith eto. Lywydd, gwyddoch fy mod yn llysgennad clwb gwirioneddol falch, felly rwy'n hapus iawn i ddatgan buddiant ar hynny. Fy nghyfaill Huw Irranca-Davies—rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth a ddywedodd yn ei gyfraniad yn flaenorol. Ond yr hyn a ddywedaf yw ein bod ni, yng ngogledd-ddwyrain Cymru, yn meddwl am Gemau Olympaidd Tokyo am fod Jade Jones yn mynd am ei thrydedd fedal aur mewn taekwondo. Felly, rwy'n siŵr y byddwn i gyd yn dymuno'r gorau iddi yno.

Lywydd, mae Aelodau ar draws y Siambr wedi nodi'n briodol mai'r allwedd i weld llwyddiant i Gymru ar lwyfan y byd ac Ewrop, wrth gwrs, yw chwaraeon llawr gwlad. Ar hyn o bryd, rwyf wrthi'n trefnu cyfarfod rhwng Cymdeithas Bêl-droed Cymru, cyngor sir y Fflint a—gobeithio—Chwaraeon Cymru hefyd, ochr yn ochr â Chlwb Pêl-droed Tref Bwcle. Fy uchelgais i, ac uchelgais y clwb, yw cael cae artiffisial o'r radd flaenaf yn y clwb. Byddaf yn annog pawb yn y cyfarfod hwnnw i ymuno â mi i gael y cyfleuster hwn yn ei le. Oherwydd mae'n ymwneud â mwy na phêl-droed mewn gwirionedd—mae'n ymwneud â phob camp a gweithgaredd y gellir eu chwarae ar gyfleuster a rennir gan y gymuned. Rwyf am i bawb yn y cyfarfod hwnnw gefnogi'r uchelgais hwn, a byddaf yn annog cynghorwyr lleol yn arbennig i argyhoeddi'r cyngor lleol i gefnogi'r weledigaeth hefyd. Mae caeau pob tywydd yn hanfodol os yw'r genhedlaeth nesaf o dalent yn mynd i allu hyfforddi drwy gydol y flwyddyn, ym mha gamp bynnag y maent am wneud hynny. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog wneud nodyn o hynny yn ei hymateb—am bwysigrwydd caeau artiffisial i bob camp a chymuned go iawn eu defnyddio fel cyfleuster a rennir. Diolch yn fawr, Lywydd.

Y Dirprwy Weinidog i gyfrannu i'r ddadl.

The Deputy Minister to contribute to the debate.

Diolch, Llywydd. Can I first of all thank Members for a really interesting debate, on a subject that I'm very, very passionate about? I've been a lifelong sports fan, mainly football. I don't think I'm going to declare my football allegiances in the Chamber today, but suffice to say—[Interruption.] Suffice to say—[Interruption.] Merthyr Town FC. Suffice to say, I've not actually been built for sport participation, mostly for spectating, and I've enjoyed that all my life. So, I feel hugely privileged to be in a ministerial role now where I can set out the Welsh Government's record on the issues raised and our commitments in this Senedd term. 

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch yn gyntaf i'r Aelodau am ddadl ddiddorol iawn, ar bwnc rwy'n angerddol iawn yn ei gylch? Rwyf wedi bod yn gefnogwr chwaraeon drwy gydol fy oes, pêl-droed yn bennaf. Nid wyf yn meddwl fy mod i'n mynd i ddatgan pa dimau pêl-droed rwy'n eu cefnogi yn y Siambr heddiw, ond digon yw dweud—[Torri ar draws.] Digon yw dweud—[Torri ar draws.] Clwb Pêl-droed Tref Merthyr. Digon yw dweud, nad wyf wedi cael fy adeiladu ar gyfer cymryd rhan mewn chwaraeon, ond yn bennaf ar gyfer gwylio, ac rwyf wedi mwynhau gwneud hynny ar hyd fy oes. Felly, mae'n fraint fawr i mi fod mewn rôl weinidogol yn awr lle gallaf nodi cyflawniad Llywodraeth Cymru ar y materion a godwyd a'n hymrwymiadau yn nhymor y Senedd hon.

First, like others, I would like to echo the comments made by Members, both today and yesterday, in reflecting on the truly shocking scenes in the European championship involving Christian Eriksen at the weekend. What we witnessed last Saturday highlights the importance of defibrillators and the need for properly trained officials. I'm sure that the whole Chamber will join me in wishing him a full recovery. While we want to encourage everyone to take part in sport and be active, we need to make sure that that is done in a way that is as safe as possible. 

Llywydd, I'm very proud of the fact that, for a small nation, to use a sporting analogy, we punch way above our weight on the world stage when it comes to sporting events. The economic and health evidence referred to by Tom Giffard and Heledd Fychan have been the sources of evidence that have been the basis for assessing additional funding for sport, to support the sector throughout the pandemic and prepare for post COVID. 

We have a well-deserved, world-class reputation for attracting international sporting, cultural and business events such as the Ryder Cup, the Ashes test, the Volvo Ocean Race, UEFA Champions League finals, the NATO summit, Womex and developing home-grown events, including Focus Wales, the Aberystwyth Comedy Festival, and the Dylan Thomas and Roald Dahl centenary events over the last 10 years. These are not aspirations; these are what have happened in Wales. These major events continue. It's great to see the BBC Cardiff Singer of the World under way and garnering international coverage, and we look forward to hosting the England cricket team in Cardiff shortly. 

But this is not the end of our ambition. We continue to work with partners in Wales and beyond to successfully secure bids, for example with Anglesey County Council to hold the Island Games in 2027. Without doubt, events have been a key part of the visitor economy here in Wales over the last 10 years, and we're committed to building on the success that we have achieved to date. And just to respond briefly to Sam Kurtz, on events, we continue to work with the sector to open up as soon as it is safe to do so, and ensure that those rules are consistent and well understood, but we have to take account of the public health situation at any given point in time when we look at events and relaxation of rules. 

Turning now to the motion, I note that it simply repeats what we heard from the Conservative Party in its manifesto for last month's election. Similarly, the amendments from Plaid Cymru are a restatement of what we saw in its manifesto. Both parties lost that election, so it's perhaps more relevant to talk about what is in Welsh Labour's manifesto and our programme for government. It's also worth pointing out that the motion and amendments mention a range of ideas and initiatives that are already happening. For instance, the UK Government is already working with us as part of a five-nation partnership to consider the feasibility of a UK and Ireland bid for the 2030 FIFA World Cup.

Sport Wales already runs a network of sports ambassadors through the Young Ambassadors programme, which involves developing ideas and creating sporting opportunities so that more young people have the chance to experience the benefits of an active lifestyle, while giving young people confidence and skills to be the sporting leaders of the future. Sport Wales's regional partnerships will aim to have a long-term strategic approach to addressing inequalities currently present in the sport delivery system. They will also address the latent demand for sport activity whilst tackling discrepancy in participation rates across communities in Wales. I can assure Huw Irranca-Davies that this Government's ambition for sport in Wales is to build on our sporting achievements and continually strive for greater opportunities for everyone across Wales to take part in sport, to be physically active, regardless of their background, and not just reinvent the wheel, and to find the next Lynn the Leap. 

That's why we are investing in more capital facilities, including the 3G pitches that Jack Sargeant referred to. Can I just say, Llywydd, that there's actually no such thing as a 4G pitch? A 4G pitch is just a marketing strategy by the manufacturers; 3G is what we have and is what is used, and it's what we have in Merthyr Town. It's a great community facility, and I would be urging any clubs to get involved with developing artificial pitches for community use. 

As Hefin David said, when we look at individual sports and communities supporting sports and delivering our vision and strategy for sports, we shouldn't just be looking at organised sports and team sports. We should be looking at getting people involved in activities, whether that's, as I say, a designated sport or whether it is a team sport. We recognise that there's more to do to encourage all our communities to be more active and to take part in more sporting opportunities. That's why both our race equality action plan and our LGBTQ+ action plan will have measures included in them aimed at improving sporting opportunities for those groups.

In relation to the points that Hefin David and Delyth Jewell raised in relation to the decision of the FAW on women's football—and I know Laura has been very keen to pursue this matter as well—I have written to the FAW, as Hefin has said, and I do hope to make a statement soon on the discussions with them. But I am clear that I want to see the women's game in Wales thrive, and I will do whatever I can to ensure that that happens. 

In conclusion, Llywydd, I think all Members would agree that sport and physical activity have a great power to unite us and to help us recover strongly from the pandemic. This Government and Sport Wales are already working to ensure that everyone has opportunities to participate and benefit from sport at every level. That's why I ask Members to reject the motion, and Plaid Cymru's amendments, and instead support the Government amendment. With your patience, Llywydd, I hope everyone will join with me and get behind the Wales team, not just tonight, but for the remaining matches of the Euros. I hope that we end up just going one step further than we did in 2016. Thank you.  

Yn gyntaf, fel eraill, hoffwn adleisio'r sylwadau a wnaed gan yr Aelodau, heddiw a ddoe, wrth fyfyrio ar y golygfeydd gwirioneddol frawychus ym mhencampwriaeth Ewrop gyda Christian Eriksen dros y penwythnos. Mae'r hyn y gwnaethom dystio iddo ddydd Sadwrn diwethaf yn tynnu sylw at bwysigrwydd diffibrilwyr a'r angen am swyddogion wedi'u hyfforddi'n briodol. Rwy'n siŵr y bydd y Siambr gyfan yn ymuno â mi i ddymuno gwellhad llawn iddo. Er ein bod am annog pawb i gymryd rhan mewn chwaraeon a bod yn egnïol, mae angen inni sicrhau bod hynny'n cael ei wneud mewn ffordd mor ddiogel â phosibl. 

Lywydd, rwy'n falch iawn o'r ffaith ein bod ni, a ninnau'n genedl fach, yn gwneud yn llawer gwell na'r disgwyl ar lwyfan y byd o ran digwyddiadau chwaraeon. Y dystiolaeth economaidd ac iechyd y cyfeiriwyd ati gan Tom Giffard a Heledd Fychan yw'r ffynonellau tystiolaeth a fu'n sail ar gyfer asesu cyllid ychwanegol ar gyfer chwaraeon, er mwyn cefnogi'r sector drwy gydol y pandemig a pharatoi ar gyfer y cyfnod ar ôl COVID. 

Mae gennym enw da o'r radd flaenaf, a hynny'n haeddiannol, am ddenu digwyddiadau chwaraeon, digwyddiadau diwylliannol a digwyddiadau busnes rhyngwladol fel Cwpan Ryder, gemau prawf y Lludw, Ras Fôr Volvo, rowndiau terfynol Cynghrair Pencampwyr UEFA, uwchgynhadledd NATO, Womex a datblygu digwyddiadau cartref, gan gynnwys Focus Cymru, Gŵyl Gomedi Aberystwyth, a digwyddiadau canmlwyddiant Dylan Thomas a Roald Dahl dros y 10 mlynedd diwethaf. Nid dyheadau yw'r rhain; dyma sydd wedi digwydd yng Nghymru. Mae'r digwyddiadau mawr hyn yn parhau. Mae'n wych gweld Canwr y Byd Caerdydd y BBC ar y gweill ac yn ennyn darllediadau rhyngwladol, ac edrychwn ymlaen at groesawu tîm criced Lloegr i Gaerdydd cyn bo hir. 

Ond nid dyma ben draw ein huchelgais. Rydym yn parhau i weithio gyda phartneriaid yng Nghymru a thu hwnt i sicrhau ceisiadau llwyddiannus, er enghraifft gyda Chyngor Sir Ynys Môn i gynnal Gemau'r Ynysoedd yn 2027. Yn ddi-os, mae digwyddiadau wedi bod yn rhan allweddol o'r economi ymwelwyr yma yng Nghymru dros y 10 mlynedd diwethaf, ac rydym wedi ymrwymo i adeiladu ar y llwyddiant rydym wedi'i gael hyd yma. Ac os caf ymateb yn fyr i Sam Kurtz, ar ddigwyddiadau, rydym yn parhau i weithio gyda'r sector i agor cyn gynted ag y bydd yn ddiogel i wneud hynny, a sicrhau bod y rheolau'n gyson ac wedi'u deall yn dda, ond rhaid inni ystyried sefyllfa iechyd y cyhoedd ar unrhyw adeg benodol pan fyddwn yn edrych ar ddigwyddiadau a llacio rheolau.  

Gan droi yn awr at y cynnig, sylwaf ei fod ond yn ailadrodd yr hyn a glywsom gan y Blaid Geidwadol yn ei maniffesto ar gyfer yr etholiad y mis diwethaf. Yn yr un modd, mae'r gwelliannau gan Blaid Cymru yn ailddatgan yr hyn a welsom yn eu maniffesto hwythau. Collodd y ddwy blaid yr etholiad hwnnw, felly efallai ei bod yn fwy perthnasol i ni siarad am yr hyn sydd ym maniffesto Llafur Cymru a'n rhaglen lywodraethu. Mae'n werth nodi hefyd fod y cynnig a'r gwelliannau'n sôn am amrywiaeth o syniadau a mentrau sydd eisoes yn digwydd. Er enghraifft, mae Llywodraeth y DU eisoes yn gweithio gyda ni fel rhan o bartneriaeth rhwng y pum gwlad i ystyried dichonoldeb cais gan y DU ac Iwerddon i gynnal Cwpan y Byd FIFA 2030.

Mae Chwaraeon Cymru eisoes yn cynnal rhwydwaith o lysgenhadon chwaraeon drwy'r rhaglen Llysgenhadon Ifanc, sy'n cynnwys datblygu syniadau a chreu cyfleoedd chwaraeon fel bod mwy o bobl ifanc yn cael cyfle i brofi manteision ffordd o fyw egnïol, gan roi hyder a sgiliau i bobl ifanc fod yn arweinwyr chwaraeon y dyfodol. Nod partneriaethau rhanbarthol Chwaraeon Cymru fydd cael dull strategol hirdymor o fynd i'r afael ag anghydraddoldebau sydd i'w gweld ar hyn o bryd yn y ddarpariaeth chwaraeon. Byddant hefyd yn ymdrin â'r galw cudd am weithgaredd chwaraeon tra'n mynd i'r afael ag anghysondeb yn y cyfraddau sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon ar draws y cymunedau yng Nghymru. Gallaf sicrhau Huw Irranca-Davies mai uchelgais y Llywodraeth hon ar gyfer chwaraeon yng Nghymru yw adeiladu ar ein cyflawniadau chwaraeon ac ymdrechu'n barhaus i gael mwy o gyfleoedd i bawb ledled Cymru gymryd rhan mewn chwaraeon, a bod yn gorfforol egnïol, waeth beth fo'u cefndir, ac nid dim ond ailddyfeisio'r olwyn a dod o hyd i'r Lynn the Leap nesaf. 

Dyna pam ein bod yn buddsoddi mewn mwy o gyfleusterau cyfalaf, gan gynnwys y caeau 3G y cyfeiriodd Jack Sargeant atynt. A gaf fi ddweud, Lywydd, nad oes y fath beth â chae 4G mewn gwirionedd? Strategaeth farchnata gan y gweithgynhyrchwyr yn unig yw cae 4G; 3G yw'r hyn sydd gennym a dyma sy'n cael ei ddefnyddio, a dyna sydd gennym yn Nhref Merthyr. Mae'n gyfleuster cymunedol gwych, a hoffwn annog unrhyw glybiau i gymryd rhan yn y gwaith o ddatblygu caeau artiffisial at ddefnydd y gymuned. 

Fel y dywedodd Hefin David, pan fyddwn yn edrych ar chwaraeon unigol a chymunedau'n cefnogi chwaraeon ac yn cyflawni ein gweledigaeth a'n strategaeth ar gyfer chwaraeon, dylem edrych ar fwy na chwaraeon wedi'u trefnu a chwaraeon tîm yn unig. Dylem edrych ar gael pobl i gymryd rhan mewn gweithgareddau, boed yn gamp ddynodedig fel y dywedais neu'n gamp tîm. Rydym yn cydnabod bod mwy i'w wneud i annog ein holl gymunedau i fod yn fwy egnïol ac i gymryd rhan mewn mwy o gyfleoedd chwaraeon. Dyna pam y bydd ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol a'n cynllun gweithredu LGBTQ+ yn cynnwys camau wedi'u hanelu at wella cyfleoedd chwaraeon i'r grwpiau hynny.

Ar y pwyntiau a gododd Hefin David a Delyth Jewell am benderfyniad Cymdeithas Bêl-droed Cymru ar bêl-droed menywod—a gwn fod Laura wedi bod yn awyddus iawn i fynd ar drywydd y mater hwn hefyd—ysgrifennais at Gymdeithas Bêl-droed Cymru, fel y dywedodd Hefin, ac rwy'n gobeithio gwneud datganiad yn fuan am y trafodaethau gyda hwy. Ond rwy'n glir fy mod am weld gêm y menywod yng Nghymru yn ffynnu, ac fe wnaf beth bynnag y gallaf i sicrhau bod hynny'n digwydd. 

I gloi, Lywydd, credaf y byddai pob Aelod yn cytuno bod gan chwaraeon a gweithgarwch corfforol bŵer mawr i'n huno ac i'n helpu i ymadfer yn gryf o'r pandemig. Mae'r Llywodraeth hon a Chwaraeon Cymru eisoes yn gweithio i sicrhau bod pawb yn cael cyfleoedd i gymryd rhan ac elwa o chwaraeon ar bob lefel. Dyna pam rwy'n gofyn i'r Aelodau wrthod y cynnig, a gwelliannau Plaid Cymru, a chefnogi gwelliant y Llywodraeth yn lle hynny. Gyda'ch amynedd, Lywydd, gobeithio y gwnaiff bawb ymuno â mi i gefnogi tîm Cymru, nid yn unig heno, ond dros weddill gemau'r Ewros. Rwy'n gobeithio y gallwn fynd un cam ymhellach nag y gwnaethom yn 2016. Diolch. 

15:40

Laura Anne Jones to respond to the debate. 

Laura Anne Jones i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Llywydd. As a keen sportswoman myself for many years, I'm an avid watcher of all sports myself, but now it mainly comprises me running around after my kids trying to watch sport. But anyway, I'm trying my best. But I am a keen sport nut, as this Chamber knows. And previous Parliaments know how much I've always pushed how important sport and physical activity is—cross cutting, across all briefs, as we've heard today. May I just say thank you to everybody for your contributions today on behalf of the Welsh Conservatives? Because it has all been very positive contributions. You all clearly have a passion for sport and understand that we need to combat the issues that we face regarding sports and really make our nation a true nation of sport. 

As we've heard this afternoon, Llywydd, from Sam Rowlands—and, again, the Minister just reiterated it—we do, as a nation, as a small nation, punch well above our weight in terms of our sporting prowess. That is wonderful, and it's something I go goosebumpy talking about, because we are so proud of our nation and how well we do achieve. But unfortunately that's despite the lack of investment that has been needed for the last few decades. Just imagine, if we did work cross-party, as Heledd said, near the beginning, how much more successful that we'd be on that international stage, and within the United Kingdom. 

I'm delighted, as you know, to hear that you agree that we need 3G pitches, and 3G pitches of all levels, for our communities, but also for our elite sports clubs and professional sports clubs, and all the leagues coming down from that—not just for football, but for rugby and for netball and whoever else can use those pitches at whatever level. But it's also a way of communities being able to play sport all the year round, which, as we've seen during this pandemic, has been of utmost importance—that physical activity can resume and continue during those five months that normally all sports clubs shut down. As the secretary of a junior football club for many years now, I know how hard it is to maintain children's interest if their training is continually cancelled, if the matches are continually cancelled—to come back then, five months later, in March, and start playing again. Either they've lost interest, or physically and mentally they've been affected by the fact that they haven't played any sport in that time. So, it is something that we do need to concentrate on.

As we've heard today, we have our Welsh stars, and it's very important that we don't have that talent drain, which we do see on a regular basis, because of the poor facilities and the difference in facilities compared to what they can offer in England, across our porous borders, and, of course, in Scotland. We do see people going across there and preferring to play sport there, and we don't want that. We want to retain them here, we want to breed our sport stars and keep them in our local clubs. As Sam Kurtz said earlier, it's essential that we look to bring more major events here to Wales, and as the Minister also outlined in her contribution, it is important that we have these major events, because it does breed enthusiasm right down to our clubs and right down into every sport and, of course, within our communities and it brings communities together and countries together as we're seeing during the Euros now.

And, of course, part of the magic of these events is that we see competitors and teams and how they've got there and the basis of sporting merit and achievement and, as Hefin quite rightly pointed out and you, Minister, it's important—fairness is important when it comes to our football leagues. And we're seeing now that some of the women's teams are being relegated, as you've outlined already, not for what's happening on the pitch, but for administrative means and that's just not right. And I really, really thank you from the Welsh Conservatives, and I know from across parties, and I know that you're doing all that you can to make sure that that process is fair and that the conclusion they reach is fair and that's the main gist of that.

I won't reiterate, but I went on to talk to the education Minister earlier about the importance of school sports, so we've touched on that already, but also the cross-cutting benefits of mental health, as James outlined earlier. There are so many health benefits. Unfortunately, as was outlined by the previous health committee, the Welsh Government really did miss something when they didn't put the emphasis on and recognise the importance of physical activity and sport as preventative measures in improving the health of our nation. So, that's something that we need to really push. But I just want to thank you, Deputy Minister, for all that you are doing. And I'm very hopeful for the future because you are a sport lover, and I do see that in you because it's reflected in me, and I love that. Thank you very much and we look forward to hearing many positive stories about what you're going to do to make our nation a true sporting nation. And on that, I hope that the whole Senedd can get behind our motion today, because it is important. We've set out a plan that we need to ensure that we get Wales to where it needs to be and I hope that we can all support that. Thank you.

Diolch, Lywydd. Fel rhywun sydd wedi cymryd rhan yn eiddgar mewn chwaraeon ers blynyddoedd lawer, rwy'n gwylio'r holl chwaraeon yn frwd fy hun, er ei fod bellach yn fater o redeg o gwmpas ar ôl fy mhlant tra'n ceisio gwylio chwaraeon. Ond beth bynnag, rwy'n gwneud fy ngorau. Ond rwy'n frwd fy nghefnogaeth i chwaraeon, fel y gŵyr y Siambr hon. Ac mae Seneddau blaenorol yn gwybod am y pwyslais rwyf bob amser wedi'i roi ar chwaraeon a gweithgarwch corfforol—yn drawsbynciol, ar draws pob briff, fel y clywsom heddiw. A gaf fi ddweud diolch i bawb am eich cyfraniadau heddiw ar ran y Ceidwadwyr Cymreig? Oherwydd mae'r cyfraniadau wedi bod yn gadarnhaol iawn. Mae'n amlwg fod gennych oll angerdd dros chwaraeon ac yn deall bod angen inni fynd i'r afael â problemau sy'n ein hwynebu mewn perthynas â chwaraeon a gwneud ein cenedl yn genedl chwaraeon go iawn.

Fel y clywsom y prynhawn yma, Lywydd, gan Sam Rowlands—ac unwaith eto, mae'r Gweinidog newydd ei ailadrodd—rydym ni, fel cenedl, fel cenedl fach, yn gwneud yn llawer gwell na'r disgwyl o ran ein gallu yn y byd chwaraeon. Mae hynny'n wych, ac mae'n rhywbeth rwy'n mynd yn emosiynol wrth siarad amdano, oherwydd rydym mor falch o'n gwlad a pha mor dda rydym yn ei wneud. Ond yn anffodus mae hynny er gwaethaf y diffyg buddsoddiad sydd wedi bod ei angen dros y degawdau diwethaf. Pe baem yn gweithio'n drawsbleidiol fel y dywedodd Heledd yn agos at y dechrau, dychmygwch faint yn fwy llwyddiannus y byddem ar y llwyfan rhyngwladol hwnnw, ac o fewn y Deyrnas Unedig. 

Fel y gwyddoch, rwyf wrth fy modd yn clywed eich bod yn cytuno bod arnom angen gaeau 3G, a chaeau 3G o bob lefel, ar gyfer ein cymunedau, ond hefyd ar gyfer ein clybiau chwaraeon elît a'n clybiau chwaraeon proffesiynol, a'r holl gynghreiriau a ddaw i lawr o hynny—nid yn unig ar gyfer pêl-droed, ond ar gyfer rygbi ac ar gyfer pêl-rwyd a phwy bynnag arall a all ddefnyddio'r caeau hynny ar ba lefel bynnag. Ond mae hefyd yn ffordd y gall cymunedau chwarae chwaraeon drwy gydol y flwyddyn, sydd, fel y gwelsom yn ystod y pandemig hwn, wedi bod yn hollbwysig—y gall gweithgarwch corfforol ailddechrau a pharhau yn ystod y pum mis y mae pob clwb chwaraeon fel arfer yn cau. Fel ysgrifennydd clwb pêl-droed iau ers blynyddoedd bellach, gwn mor anodd yw cynnal diddordeb plant os caiff eu hyfforddiant ei ganslo'n barhaus, os caiff y gemau eu canslo'n barhaus—i ddod yn ôl wedyn, bum mis yn ddiweddarach, ym mis Mawrth, a dechrau chwarae eto. Maent naill ai wedi colli diddordeb, neu maent wedi cael eu heffeithio'n gorfforol ac yn feddyliol gan y ffaith nad ydynt wedi chwarae unrhyw gamp yn ystod y cyfnod hwnnw. Felly, mae'n rhywbeth y mae angen inni ganolbwyntio arno.

Fel y clywsom heddiw, mae gennym ein sêr Cymreig, ac mae'n bwysig iawn nad oes gennym ddraen dawn, fel y gwelwn yn rheolaidd, oherwydd y cyfleusterau gwael a'r gwahaniaeth yn y cyfleusterau o'u cymharu â'r hyn y gallant ei gynnig yn Lloegr ar draws ein ffin agored, ac wrth gwrs, yn yr Alban. Gwelwn bobl yn mynd draw yno am ei bod yn well ganddynt chwarae chwaraeon yno, ac nid ydym am gael hynny. Rydym am eu cadw yma, rydym am feithrin ein sêr chwaraeon a'u cadw yn ein clybiau lleol. Fel y dywedodd Sam Kurtz yn gynharach, mae'n hanfodol ein bod yn ceisio dod â mwy o ddigwyddiadau mawr yma i Gymru, ac fel yr amlinellodd y Gweinidog hefyd yn ei chyfraniad, mae'n bwysig ein bod yn cael y digwyddiadau mawr oherwydd mae'n magu brwdfrydedd yn ein clybiau ac ym mhob camp ac yn ein cymunedau wrth gwrs, a daw â chymunedau at ei gilydd a gwledydd at ei gilydd fel y gwelwn yn ystod yr Ewros yn awr.

Ac wrth gwrs, rhan o hud y digwyddiadau hyn yw ein bod yn gweld cystadleuwyr a thimau a'r ffordd y maent wedi cyrraedd yno ar sail teilyngdod a chyflawniad ym maes chwaraeon ac fel y nododd Hefin yn gwbl briodol a chithau, Weinidog, mae'n bwysig—mae tegwch yn bwysig yn ein cynghreiriau pêl-droed. Ac rydym yn gweld yn awr fod rhai o'r timau menywod wedi gorfod disgyn o'r uwch gynghrair, fel rydych wedi disgrifio eisoes, nid oherwydd yr hyn sy'n digwydd ar y cae, ond am resymau gweinyddol ac nid yw hynny'n iawn. Ac rwy'n diolch yn fawr iawn i chi ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, ac ar draws y pleidiau, a gwn eich bod yn gwneud popeth yn eich gallu i sicrhau bod y broses honno'n deg a bod y casgliad y maent yn ei gyrraedd yn deg a dyna swm a sylwedd hynny.

Nid wyf am ailadrodd, ond euthum i siarad â'r Gweinidog addysg yn gynharach am bwysigrwydd chwaraeon ysgol, felly rydym wedi cyffwrdd â hynny'n barod, ond hefyd manteision trawsbynciol iechyd meddwl, fel yr amlinellodd James yn gynharach. Mae yna gymaint o fanteision iechyd. Yn anffodus, fel yr amlinellodd y pwyllgor iechyd blaenorol, collodd Llywodraeth Cymru rywbeth drwy beidio â gosod pwyslais ar weithgarwch corfforol a chwaraeon a chydnabod eu pwysigrwydd fel mesurau ataliol i wella iechyd ein gwlad. Felly, mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni ei wthio o ddifrif. Ond hoffwn ddiolch i chi, Ddirprwy Weinidog, am bob dim a wnewch. Ac rwy'n obeithiol iawn ar gyfer y dyfodol oherwydd eich bod yn dwli ar chwaraeon, ac rwy'n gweld hynny ynoch chi oherwydd ei fod wedi'i adlewyrchu ynof fi, ac rwy'n dwli ar hynny. Diolch yn fawr iawn ac edrychwn ymlaen at glywed llawer o straeon cadarnhaol am yr hyn rydych chi'n mynd i'w wneud i wneud ein gwlad yn genedl chwaraeon go iawn. Ac ar hynny, rwy'n gobeithio y gall y Senedd gyfan gefnogi ein cynnig heddiw, oherwydd mae'n bwysig. Rydym wedi gosod cynllun ac mae angen inni sicrhau ein bod yn cael Cymru i'r fan lle mae angen iddi fod ac rwy'n gobeithio y gallwn i gyd gefnogi hynny. Diolch.

15:45

Y cwestiwn felly yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu?

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object?

The motion without amendment—is there an objection? [Objection.]

Y cynnig heb ei ddiwygio—a oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.]

Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais.

Therefore, I defer voting.

I postpone the vote until the voting time.

Rwy'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Which brings us to taking a short break again for changes in the Chamber, and you'll be glad to know that we managed to shave six minutes off our personal best in that last debate. So, we'll ring the bell for two minutes before the next session starts.

Sy'n dod â ni at seibiant byr eto ar gyfer newidiadau yn y Siambr, ac fe fyddwch yn falch o wybod ein bod wedi llwyddo i dorri chwe munud oddi ar ein record bersonol yn y ddadl ddiwethaf. Felly, byddwn yn canu'r gloch ddwy funud cyn i'r sesiwn nesaf ddechrau.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:48.

Plenary was suspended at 15:48.

15:55

Ailymgynullodd y Senedd am 15:56, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:56, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

7. Dadl Plaid Cymru: Polisi Tai
7. Plaid Cymru Debate: Housing Policy

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.

Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar bolisi tai. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig.

The next item is the Plaid Cymru debate on housing policy. I call on Mabon ap Gwynfor to move the motion.

Cynnig NDM7711 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu yn ddi-oed i fynd i’r afael â’r argyfwng tai.

Motion NDM7711 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

Calls on the Welsh Government to act immediately to address the housing crisis.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rydyn ni'n byw mewn oes o argyfyngau, ac mae’r argyfyngau yma yn cydblethu. Mae yna argyfwng amgylcheddol a newid hinsawdd—rydyn ni wedi clywed amdano heddiw yn barod; mae yna argyfwng iechyd cyhoeddus; ac mae yna argyfwng economaidd.

Rŵan, pam fy mod i’n sôn am yr argyfyngau yma mewn dadl am argyfwng tai? Oherwydd bod tai yn ffactor cyffredin sy'n perthyn i bob un o’r argyfyngau yma yn ogystal â rhai eraill. Ystyriwch yr argyfwng newid hinsawdd. Daw tua 14 y cant o allyriadau nwyon tŷ gwydr y Deyrnas Gyfunol o’r stoc dai, ac mae gan Gymru y stoc dai hynaf yn Ewrop, yn llai effeithiol wrth ddefnyddio ynni ac angen mwy o gynnal a chadw.

O ran yr argyfwng COVID presennol, bellach gallwn wneud cyswllt uniongyrchol ac anuniongyrchol rhwng effaith COVID ar rai dioddefwyr ac ansawdd eu tai. Neu, os edrychwn ni ar yr argyfwng economaidd, mae mwy o gyfoeth yn cael ei gronni yn nwylo nifer fach o bobl, sydd yn prynu nifer fwy o eiddo, tra bod y tlawd yn mynd yn dlotach a digartrefedd ar gynnydd. Ydy, mae’r argyfwng tai yn drawsadrannol. Ond, o ddechrau datrys yr argyfwng yma, yna fe allwn sicrhau gwell ansawdd byw i ddegau o filoedd o bobl.

Wrth gwrs, roedd yna argyfwng tai cyn y coronafeirws, ond mae’r pandemig yma wedi ei waethygu, ac wedi amlygu’r graddau y mae'r ansicrwydd tai yn effeithio’n anghymesur ar yr ifanc, y mwyaf bregus a phobl ar incwm isel. Does dim gwadu, bellach, fod gan ein cymdeithas ni berthynas gwyrdroëdig ag eiddo erbyn hyn. Mae eiddo, a ddylai fod yn annedd fyw, bellach yn cael ei weld fel buddsoddiad ariannol er mwyn budd economaidd personol, nid fel rhan hanfodol o fywyd—yr hawl i do uwch ein pen a’r hawl i fyw adref.

Rŵan, rhan ganolog o’r ddadl am yr argyfwng tai ydy fforddiadwyedd. Mae tai bellach yn anfforddiadwy i’r rhan fwyaf o bobl ym mhob cornel o Gymru, a dwi’n siŵr y clywn ni fwy am hynny gan fy nghyfaill, Peredur Owen Griffiths.

Dywed rhai mai creu mwy o swyddi sydd ei angen i ddatrys hyn. Ydy, wrth gwrs, mae gwasgaru cyfoeth a swyddi ar draws Cymru yn rhan o’r ateb, ond dydy o ddim yn ateb ynddo’i hun, oherwydd fel y saif pethau, a heb ymyrraeth bellgyrhaeddol, byddai angen i gyflogau ddyblu neu i werth tai haneri er mwyn dod â balans yn ôl i’r farchnad. Yn syml, mae angen ymyrraeth, a dod â rheolaeth i’r farchnad dai, er mwyn rhoi cyfle teg i bawb gael cartref, oherwydd mae’r farchnad yn gweithio yn erbyn gormod o bobl Cymru.

Rŵan, bydd y frawddeg olaf yna yn pryderu'r Aelodau ar y meinciau Ceidwadol, oherwydd eu bod nhw’n credu yng ngrym y farchnad—mae'n rhan sylfaenol o'u hideoleg nhw fel plaid. Ond y diffyg ymyrraeth yma, y polisïau laissez faire yma, sydd wedi gadael ein pobl a'n cymunedau i lawr dro ar ôl tro. Eu hateb nhw ydy i adeiladu mwy o dai, ond dydy hynny ddim yn ateb cyflawn i’r broblem chwaith. Mae’r briodas yma rhwng y farchnad rydd a chyfalafiaeth yn golygu mai tai mawr moethus sy'n cael eu hadeiladu gan ddatblygwyr, oherwydd mai dyna ble y mae’r elw, er bod yna alw anferthol am fyngalos bach neu dai cychwynnol un neu ddwy lofft.

Thank you, Dirprwy Lywydd. We live in an age of crises, and these crises are interlinked. There is an environmental and climate change crisis, which we've already heard about today; there is a public health crisis and there is an economic crisis.

Now, why am I talking about these other crises in a debate on the housing crisis? Well, because housing is a common factor that applies to all of these crises, as well as some others. Consider the climate change crisis. About 14 per cent of the greenhouse gas emissions from the UK come from the housing stock, and Wales has the oldest housing stock in Europe, which is less energy efficient and needs more maintenance.

In terms of the current COVID crisis, we can now make a direct and indirect link between the impact of COVID on some victims and the quality of their housing. Or, if we look at the economic crisis, more wealth is being accumulated in the hands of a small number of people, who are buying larger numbers of properties, while the poor become poorer and homelessness is increasing. Yes, the housing crisis is cross-departmental. But, in starting to solve it, we can achieve a better quality of life for tens of thousands of people.

Of course, there was a housing crisis before the coronavirus, but the pandemic has exacerbated it by highlighting the extent to which housing uncertainty has a disproportionate impact on our young, the most vulnerable and people on low incomes. There is no denying now that our society has a perverse relationship with property. Property that should be seen as a dwelling is now seen as a financial investment for personal economic benefit, not as an integral part of life—the right to a roof over one's head and the right to live at home.

Now, a central part of the debate on the housing crisis is affordability. Housing is now unaffordable for most people in every part of Wales, and I'm sure we'll hear more about that from my colleague, Peredur Owen Griffiths.

Some say that it is more jobs that are needed. Yes, of course, spreading wealth and jobs across Wales is part of the solution, but it is not the solution in itself, because, as things stand, and without far-reaching intervention, wages would need to double or house values would need to halve in order to bring balance back to the market. In simple terms, we need to intervene and bring control to the market in order to provide a fair chance for all to have a home, because the market is working against too many of our people in Wales.

Now, that last sentence will concern Members on the Conservative benches, because they believe in the power of the market—it's a fundamental part of their ideology as a party. But it is this lack of intervention, these laissez-faire policies, that have let our communities down time and time again. Their answer is to build more homes, but that is not a comprehensive solution to the problem either. This marriage between the free market and capitalism means that large luxury homes are built by developers, because that's where the profit is, although there is a huge demand for small bungalows or starter homes with one or two bedrooms.

Yn ogystal â hyn, mae nifer o'n cymunedau yn dioddef diboblogi, ond eto, er hynny, yn parhau i weld tai mawr moethus yn cael eu codi yn eu plith. Yn sicr, felly, dydy'r farchnad yma ddim yn ateb galw lleol. Os ydy’r farchnad rydd yn ateb y galw, yna pam fod yna 67,000 o bobl ar restrau aros am dai cymdeithasol yng Nghymru? Mae’r farchnad rydd yn gweithio yn erbyn pobl Cymru—dyna'r gwir amdani.

Rŵan, tra bod y Ceidwadwyr yn hyrwyddo ideoleg laissez faire, y blaid laissez faire go iawn yng Nghymru, y blaid sydd yn gweithredu'r ideoleg, ydy’r Blaid Lafur, sydd wedi gwneud nemor ddim i ymyrryd yn y farchnad dros yr 20 mlynedd diwethaf. Dyma waddol New Labour a'u 'light-touch regulation', yn parhau yn fyw ac yn iach yma yng Nghymru.

Rŵan, yr enghraifft fwyaf amlwg o’r diffyg ymyrraeth yma yn fy etholaeth i yn Nwyfor Meirionnydd, ac mewn cymunedau ar draws Cymru, ydy'r mater o ail dai a’r cynnydd yn y nifer o letyau gwyliau tymor byr fel Airbnb. Bellach, mae’r rhan fwyaf o bobl a fagwyd yn y cymunedau yma, fel y Mwmbwls neu Ddinbych y Pysgod neu Aberhonddu neu yng Nghapel Curig, wedi cael eu prisio allan o’r farchnad dai leol. Yn wir, mae hanner pobl cymunedau ôl-diwydiannol fel Blaenau Ffestiniog wedi cael eu prisio allan o'r farchnad dai leol.

Yn ôl ymchwil y Dr Simon Brooks, tra bod y pandemig wedi gwneud pethau yn waeth, mae yna beryg go iawn y gall gadael yr Undeb Ewropeaidd wneud pethau hyd yn oed yn waeth fyth, ac mae o'n rhybuddio y gall canran o'r 70,000 o berchnogion ail dai yn Ffrainc, neu'r 66,000 o berchnogion ail dai yn Sbaen, edrych i brynu eiddo yma. Yn ôl ystadegau trafodion tir y flwyddyn ddiwethaf, roedd ychydig o dan hanner o'r tai a werthwyd yn fy etholaeth i yn Nwyfor Meirionnydd yn dai cyfradd uwch. Rŵan, tra bod yna sawl diffiniad o beth ydy tŷ cyfradd uwch, yn achos Dwyfor Meirionnydd, mae'n golygu ail dai yn bennaf. Dyma lefel yr her sy'n wynebu ein cymunedau ni a'n pobl ni heddiw.

Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym ni wedi gweld prynwyr ariannog yn talu ymhell dros y pris gofyn gydag arian parod, gan wthio gwerth eiddo i fyny a sicrhau nad oes gan bobl leol sydd, ar y cyfan, ar gyflogau isel, unrhyw gyfle i brynu yn eu cynefin. Cymru, yn wir, welodd y cynnydd fwyaf mewn gwerth eiddo dros y flwyddyn ddiwethaf, gyda gwerth tai yn saethu i fyny 13 y cant ar gyfartaledd, gyda rhai ardaloedd, fel sir Gâr, yn gweld cynnydd o 23 y cant, neu sir Fôn yn gweld 16 y cant o gynnydd. Mae hyn yn gwbl anghynaliadwy.

Wrth gwrs, hefyd, wrth drafod y broblem yma yng Nghymru, mae'n rhaid inni gydnabod ei fod e'n broblem ar draws y byd gorllewinol. Yn wir, mae Aotearoa wedi cymryd camau i atal pobl nad yw’n ddinasyddion yno rhag prynu eiddo yn y wlad. Felly hefyd yn Denmarc ac Awstria, sydd â rheolau llym am bwy all brynu eiddo yn y gwledydd yna. Mae deddfwrfeydd rhanbarthol yn Awstralia, yng Nghanada a'r Eidal wedi gweithredu ar ail dai, tra bod llywodraethau lleol yn Amsterdam, ym Mharis, ym Merlin, ac eraill, wedi cymryd camau i weithredu ar letyau gwyliau tymor byr fel Airbnb. Ond dydyn ni ddim wedi gweld dim yn cael ei wneud yma yng Nghymru.

Rŵan, rydym ni ym Mhlaid Cymru wedi sôn am gamau y dylid eu hystyried. Yn ddiweddar, fe ysgrifennodd cynghorau sir Gwynedd, Môn, Ceredigion a Chaerfyrddin at y Prif Weinidog yn galw am newid adran 66 o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1992 fel bod unrhyw dŷ annedd yn cael ei ddiffinio fel tŷ annedd ac felly yn talu treth gyngor lawn. Rydym hefyd wedi galw am ddiwygio'r Gorchymyn cynllunio gwlad a thref er mwyn cynnwys dosbarth defnydd ychwanegol ar gyfer llety gwyliau tymor byr, fel Airbnb, a hefyd wedi galw am gyflwyno cynllun trwyddedu gorfodol ar gyfer llety gwyliau tymor byr, a fyddai'n gyfrifoldeb ar yr awdurdod leol i'w weithredu. Mae'r rhain yn fesurau y gellir eu gweithredu yn sydyn, a hynny drwy ddeddfwriaeth eilradd.

Mi ydym ni yn y Blaid hefyd wedi sôn am yr angen i dreblu'r dreth trafodiadau tir ar brynu ail dai. Mae'r cam yma wedi cael ei gymryd mewn gwledydd eraill. Rydym ni hefyd wedi sôn am yr angen i dreialu creu dosbarth newydd cynllunio ar gyfer ail dai, a fyddai'n rhoi'r grym i'r awdurdod lleol reoli'r nifer o ail dai a rhoi cap ar y niferoedd o ail dai mewn cymunedau sydd o dan bwysau. Dim ond rhai argymhellion i fynd i'r afael â rhan o'r broblem ehangach ydy'r rhain, ac mae'n rhaid i ni dderbyn ei bod yn broblem llawer iawn mwy na phroblem ail dai yn unig. 

Yn ôl prif economegydd presennol Banc Lloegr, Andy Haldane, mae'r prif declynnau i fynd i'r afael â'r argyfwng tai yn nwylo'r Llywodraeth. Mae'n sôn am y cyfraddau treth, am reolau cynllunio, ynghyd â mesurau hyrwyddo adeiladu tai. All ein Llywodraeth ni yma yng Nghymru ddim cuddio y tu ôl i fethiannau San Steffan yn yr achos yma, oherwydd bod y tri pheth yma o fewn eu cymhwysedd nhw ac mae ganddyn nhw y gallu i weithredu. Y cwestiwn ydy: a wnawn nhw weithredu cyn ei fod o'n rhy hwyr? Diolch yn fawr iawn.

In addition, many of our communities suffer from depopulation, yet we continue to see luxury homes being built. Certainly, the market is not meeting any local demand. If the free market is meeting demand, then why are there 67,000 people on waiting lists for social housing in Wales? The free market is working against the people of Wales—that's the truth.

Now, while the Conservatives are promoting the ideology of laissez faire, the real laissez-faire party in Wales, the party that implements that ideology, is the Labour Party, which has done very little to intervene in the market over the past 20 years. This is the legacy of New Labour and its 'light-touch regulation', which is still alive and well here in Wales.

The most obvious example of this lack of intervention in my constituency, in Dwyfor Meirionnydd, and in countless other communities across Wales, is the issue of second homes and the increase in short-term holiday accommodation, such as Airbnb. Now, the majority of people brought up in these communities, such as Mumbles or Tenby or Brecon or Capel Curig, have now been priced out of the local housing market. Indeed, half of the people in post-industrial communities like Blaenau Ffestiniog have been priced out of the local housing market.

According to research by Dr Simon Brooks, while the pandemic has made things worse, there is a real danger that leaving the European Union can make things worse still. He warns that a percentage of the 70,000 owners of second homes in France, or the 66,000 owners of second homes in Spain, may look to buy a property here. According to last year's land transaction statistics, just under half of the houses sold in my constituency of Dwyfor Meirionnydd were higher rate properties. Now, while there are several definitions of what a higher rate property is, in the case of Dwyfor Meirionnydd, it means second homes, mainly. That is the level of challenge facing our communities today.

Over the last year, we have seen wealthy buyers paying well over the asking price in cash, driving up property values and ensuring that local people, who are generally on low pay, do not have an opportunity to buy in their locality. Wales indeed saw the largest increase in property values over the past year, with house values shooting up 13 per cent on average, with some areas, such as Carmarthenshire, seeing an increase of nearly 23 per cent, and Anglesey seeing an increase of 16 per cent. This is completely unsustainable.

Of course, in discussing this problem in Wales, we have to recognise that this is a problem across the western world. Indeed, Aotearoa has taken steps to prevent non-citizens from buying property there. So too have Denmark and Austria, which have strict rules about who can buy property in those countries. Regional legislatures in Australia, Canada and Italy have acted on the issue of second homes, while the local governments of Amsterdam, Paris, Berlin and others have taken steps to act on short-term holiday accommodation, such as Airbnb. But we have not yet seen any action here in Wales.

We in Plaid Cymru have set out the actions that should be considered. Recently, Gwynedd, Anglesey, Ceredigion and Carmarthenshire county councils wrote to the First Minister calling for amendments to section 66 of the Local Government Finance Act 1992, so that any dwelling is defined as a dwelling and is therefore liable for full council tax. We've called for amending the town and country planning Order to include an additional use class for short-term holiday accommodation, such as Airbnb, and have called for introducing a mandatory licensing scheme for short-term holiday accommodation, which would be the responsibility of the local authority to implement. These are measures that can be implemented quickly through secondary legislation.

In our party, we've also talked about the need to triple the land transaction tax on the purchase of second homes, which is a step that has been taken in other countries. We've also mentioned the need to pilot the creation of a new planning category for second homes, which would give power to local authorities to control the number of second homes and cap the number of second homes in pressurised communities. These are just some of the recommendations to tackle part of the wider problem, and we must accept that this is a much wider problem than the problem of second homes.

According to the current chief economist of the Bank of England, Andy Haldane, the main levers for tackling the housing crisis are in the hands of the Government. He mentions the tax rates, planning rules, as well as measures to promote house building. Our Government here in Wales cannot hide behind the failures of Westminster in this case, because these three things are within their competence and they have the power to act. The question is: will they act before it's too late? Thank you very much.

16:05

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig y gwelliant, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Janet.

I have selected the amendment to the motion, and I call on Janet Finch-Saunders to move the amendment, tabled in the name of Darren Millar. Janet.

Gwelliant 1—Darren Millar

Ar ôl 'tai' mewnosoder:

'gan gynnwys cymryd camau i:

a) sichrau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio eto;

b) adfer yr hawl i brynu yng Nghymru;

c) cael gwared ar y dreth trafodiadau tir ar gyfer prynwyr tro cyntaf;

d) gwerthfawrogi'r cyfraniad y mae landlordiaid cofrestredig cyfrifol yn ei wneud i ddarparu llety addas i denantiaid; ac

e) cyflwyno deddfwriaeth ar ddiogelwch adeiladau.'

Amendment 1—Darren Millar

After 'crisis' insert:

'including taking action to:

a) bring empty properties back into use;

b) restore the right to buy in Wales;

c) scrap the land transaction tax for first-time buyers;

d) value the contribution that responsible registered landlords make to providing suitable accommodation for tenants; and

e) bring forward legislation on building safety.'

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch. I stand to move the amendment, tabled in the name of my colleague Darren Millar MS.

Now, a great test as to the ability of this Senedd and the Welsh Government to change people's lives for the better across Wales is the need to get a grip on the current housing crisis. Wales has seen the biggest house price growth in the UK, up by an average of 11 per cent in the past year. Offers are being made now before viewings taken, and we all know that many locals are simply unable to rent or buy homes in their own community. A key factor in this, of course—despite what my colleague over in Plaid Cymru said—is the need for new housing supply. It is estimated that north Wales needs as many as 1,400 additional homes annually over the next five years, but the latest data shows that only 1,284 were actually delivered. Mid and south-west Wales need as many as 2,000, yet are only achieving around 1,300 annually. And whilst south-east Wales could require almost 5,000 annually, the latest rate of delivery is about just over 3,100. So, the evidence points to a new house building shortfall across this nation.

We need to create a more attractive environment for builders to invest here, but, in doing so, we need to respect communities and democracy by ensuring that all sites allocated in LDPs are actually built on before any contingency or other locations are considered for planning applications. Another immediate step we can take is to build social housing in communities where the crisis is at its worst, and then restore the right to buy in Wales, empowering local people to own a home in their own community. This would actually go some way to positively address the fact that new dwellings completed have fallen by a third since the start of this Senedd in 1999.

As the Chartered Institute of Housing Cymru have stated:

'Social housing plays a vital role in alleviating those at the sharp end of the housing crisis'.

The private rental sector has a part to play too. The vast majority of our landlords are compliant, conscientious and responsible. The National Residential Landlords Association found that 90 per cent of landlords who were asked agreed to some degree of rent assistance. That was in addition to emerging measures like extended notice periods and the possession ban, which has led to some landlords falling into financial dire straits. However, this Welsh Government has put in place a system now that does allow bad tenants to take advantage by refusing to pay their rent, even when they are in an actual position to do so. So, it is little wonder then that a third of landlords have now indicated that they are more likely to leave the market entirely. And that would create a disastrous situation, as the shrinking available housing stock will make it even harder for people to find homes. The arrears issue has to be addressed, so I support calls from the NRLA for a relaxation of the eligibility criteria for a tenancy saver loan. The truth of the matter is that if you make it more attractive for a private landlord to move into the holiday let sector, then you're going to have less permanent accommodation.

Property owners can rent via Airbnb, as has been talked about, with ease and then they qualify for business rate relief. This loophole does need to be looked at and restricted so that only our long-term genuine holiday let businesses can benefit. As Dr Simon Brooks has stated, there are communities with a second homes problem where providing a sufficient supply of rented accommodation is more important than limiting the numbers of second homes, so you should be looking to incentivise our private landlords so that they wish to keep renting their properties to those who need them and to help bring empty homes into use, such as through a holistic package of council tax incentives.

It is a crisis that the total number of chargeable long-term empty properties has remained at around 25,000 annually during the last Senedd. We all agree that these need to be brought back into use. So, another way you can do this is by extending Help to Buy to include buildings in need of renovation. As it stands, Help to Buy is on a downward trajectory, so, therefore, it is vital that the Welsh Government encourage aspiration, and you can do this, for sure, by scrapping the land transaction tax for first-time buyers. I hope that the points I have outlined today actually do provide a cross-party starting point for co-operation on this crisis. Diolch.

Diolch. Rwy'n codi i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar AoS.

Nawr, prawf gwych o allu'r Senedd hon a Llywodraeth Cymru i newid bywydau pobl er gwell ledled Cymru yw'r angen i fynd i'r afael â'r argyfwng tai presennol. Cymru sydd wedi gweld y cynnydd mwyaf ym mhrisiau tai yn y DU, cynnydd o 11 y cant ar gyfartaledd yn y flwyddyn ddiwethaf. Mae cynigion yn cael eu gwneud yn awr cyn cynnal ymweliadau, a gwyddom i gyd fod llawer o bobl leol yn methu rhentu neu brynu cartrefi yn eu cymuned eu hunain. Un ffactor allweddol yn hyn wrth gwrs—er gwaethaf yr hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod ym Mhlaid Cymru—yw'r angen am gyflenwad tai newydd. Amcangyfrifir bod angen cymaint â 1,400 o gartrefi ychwanegol ar ogledd Cymru bob blwyddyn dros y pum mlynedd nesaf, ond mae'r data diweddaraf yn dangos mai dim ond 1,284 a gafodd eu darparu mewn gwirionedd. Mae angen cymaint â 2,000 ar ganolbarth a de-orllewin Cymru, ac eto dim ond tua 1,300 y flwyddyn a gyflawnir. Ac er y gallai de-ddwyrain Cymru fod angen bron i 5,000 y flwyddyn, mae'r gyfradd gyflenwi ddiweddaraf ychydig dros 3,100. Felly, mae'r dystiolaeth yn arwydd nad oes digon o dai newydd yn cael eu hadeiladu ar draws y wlad.

Mae angen inni greu amgylchedd mwy deniadol i adeiladwyr fuddsoddi yma, ond wrth wneud hynny, mae angen inni barchu cymunedau a democratiaeth drwy sicrhau bod yr holl safleoedd a ddyrennir mewn CDLlau yn cael eu hadeiladu mewn gwirionedd cyn ystyried unrhyw leoliadau wrth gefn neu leoliadau eraill ar gyfer ceisiadau cynllunio. Cam arall y gallwn ei gymryd ar unwaith yw adeiladu tai cymdeithasol mewn cymunedau lle mae'r argyfwng ar ei waethaf, ac adfer yr hawl i brynu yng Nghymru, gan rymuso pobl leol i fod yn berchen ar gartref yn eu cymuned eu hunain. Byddai hyn yn gwneud rhywfaint i fynd i'r afael yn gadarnhaol â'r ffaith bod nifer yr anheddau newydd a gwblhawyd wedi gostwng draean ers dechrau'r Senedd hon ym 1999.

Fel y dywedodd Sefydliad Tai Siartredig Cymru:

'Mae tai cymdeithasol yn chwarae rhan hanfodol yn lleddfu'r broblem i'r rhai sy'n dioddef waethaf yn yr argyfwng tai'.

Mae gan y sector rhentu preifat ran i'w chwarae hefyd. Mae'r mwyafrif helaeth o'n landlordiaid yn cydymffurfio, yn gydwybodol ac yn gyfrifol. Canfu Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl fod 90 y cant o landlordiaid y gofynnwyd iddynt yn cytuno bod angen rhyw raddau o gymorth rhent. Roedd hynny'n ychwanegol at fesurau sy'n dod i'r amlwg fel cyfnodau rhybudd estynedig a'r gwaharddiad ar feddiannu sydd wedi peri i rai landlordiaid wynebu trafferthion ariannol enbyd. Fodd bynnag, mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru wedi rhoi system ar waith yn awr sy'n caniatáu i denantiaid gwael fanteisio drwy wrthod talu eu rhent hyd yn oed pan fyddant mewn sefyllfa i wneud hynny. Felly, nid yw'n syndod fod traean o landlordiaid bellach wedi dweud eu bod yn fwy tebygol o adael y farchnad yn gyfan gwbl. A byddai hynny'n creu sefyllfa drychinebus, gan y bydd llai o stoc dai yn ei gwneud hyd yn oed yn anos i bobl ddod o hyd i gartrefi. Rhaid mynd i'r afael â mater ôl-ddyledion, felly rwy'n cefnogi galwadau gan Gymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl i lacio'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer benthyciad arbed tenantiaeth. Y gwir amdani yw, os byddwch yn ei gwneud yn fwy deniadol i landlord preifat symud i'r sector gosod tai gwyliau, bydd gennych lai o ddarpariaeth barhaol.

Fel y soniwyd, gall perchnogion osod eiddo ar rent drwy Airbnb yn rhwydd a bod yn gymwys wedyn i gael rhyddhad ardrethi busnes. Mae angen edrych ar y bwlch hwn yn y gyfraith a'i gau fel mai ein busnesau gwyliau hirdymor go iawn sy'n gallu elwa. Fel y dywedodd Dr Simon Brooks, ceir cymunedau sydd â phroblem ail gartrefi lle mae darparu cyflenwad digonol o dai rhent yn bwysicach na chyfyngu ar nifer yr ail gartrefi, felly dylech fod yn ceisio cymell ein landlordiaid preifat fel eu bod yn dymuno parhau i osod eu heiddo ar rent i'r rhai sydd angen hynny ac i helpu i sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu defnyddio eto, megis drwy becyn cyfannol o gymhellion y dreth gyngor.

Mae'n argyfwng fod cyfanswm yr eiddo gwag hirdymor trethadwy wedi aros ar oddeutu 25,000 y flwyddyn drwy gydol y Senedd ddiwethaf. Rydym i gyd yn cytuno bod angen i'r rhain gael eu defnyddio eto. Felly, ffordd arall y gallwch wneud hyn yw drwy ymestyn Cymorth i Brynu i gynnwys adeiladau y mae angen eu hadnewyddu. Fel y mae, mae Cymorth i Brynu ar lwybr tuag i lawr, felly, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn annog dyhead, a gallwch wneud hyn yn sicr drwy ddileu'r dreth trafodiadau tir i brynwyr tro cyntaf. Gobeithio bod y pwyntiau a amlinellais heddiw yn fan cychwyn trawsbleidiol ar gyfer cydweithredu ar yr argyfwng hwn. Diolch.

16:10

Can I say how glad I am that housing is being discussed so early in this Assembly term? To many of my constituents, housing is incredibly important. Many are inadequately housed, in temporary accommodation or homeless. We also know that household size has decreased, with more people in single-person households, and it's a trend likely to continue.

Far too many houses are empty, not enough council housing is being built, we have seen the return of leasehold and high maintenance charges, and we are seeing estates built with their roads and pavements not up to adoptable standard. According to data obtained by ITN news in 2018, there were 43,000 empty homes in Wales, with at least 18,000 empty for more than six months. These include all sorts of properties, including some in the most sought-after areas. I have no reason to believe that this number has reduced over the last three years.

Empty homes are a wasted resource at a time of substantial housing demand. They can also cause a range of social and environmental problems. They can lead to vandalism, crime, anti-social behaviour, drug abuse, as well as other issues, such as overgrown gardens, unsteady boundary fences and damp. They also represent, more importantly, a potential housing resource that is currently underutilised. Bringing empty homes back into use can help address a number of housing and social issues by increasing supply in areas where there are housing shortages.

There are two ways of increasing the building of new houses in Wales. One is to abandon all planning controls and let the market decide where houses can be built, which is effectively what happened before the Town and Country Planning Act 1947. This will lead to building in areas that are currently protected. The second way is to have large-scale council house building, as we did in the post-war years prior to 1979. Both strategies worked previously; there's no reason why these strategies would not work again. I just think the second strategy is a far, far better strategy than the first.

We need more social housing. Affordable housing should mean council housing and housing association housing. Rather than an all-Wales target, we need to have targets for each local authority area so that local needs can be met. The only time since the second world war when sufficient housing was being built was when large council housing estates were being built the length and breadth of Wales. We must build enough affordable homes to meet Wales's projected housing needs over the next five years. This should be achieved through the empowerment of local councils to make full use of their borrowing powers and borrowing capacity to build homes and bring back empty homes into use for social rent.

Housing associations and councils that do not have stock transfer should have a common waiting list and also have a transfer system between them. This would help people move from large houses to smaller houses as they get older, without having the problem of their not being able to transfer and having to reapply. This really is something that would work. Lots of people—the family home is there, the family have left, it's one person left in it, it's a three- or four-bedroomed house, it's totally unsuitable, they want to move, but finding somewhere for them to move is very difficult and, consequently, we end up with a situation where we have families living in very poor accommodation and people who want to move out unable to move into smaller accommodation. 

We need to cap social rent at the consumer price index of inflation, so that rents do not outpace wages or benefits. And it's important to make the point that housing policy and a building skills policy must be better linked in Wales, otherwise there will be nobody available to build or assemble the homes we want or to retrofit the ones we already have. There's a lot of work to be done in housing. We need the skills to do it. We need a coherent integrated policy for housing, ensuring we have skilled workers to build the houses.

The commitment of councils to build houses: funding for council house development, including using prudential borrowing and borrowing against the value of council stock. Developing co-operative housing: I've written about this in great detail, but we are well behind the rest of the world in producing co-operative housing. More importantly, the political will to tackle the housing shortage. Everyone deserves a decent home; it's up to us to ensure that everyone has a decent home, and I would urge the Welsh Government to set about a strategy that gets people into houses. And the building of council houses has one other effect: it does bring back some of the houses that are privately rented into owner-occupation. So, it's a win-win for everybody.

A gaf fi ddweud mor falch wyf fi fod tai'n cael eu trafod mor gynnar yn nhymor y Cynulliad hwn? I lawer o fy etholwyr, mae tai'n eithriadol o bwysig. Mae llawer ohonynt heb fod wedi'u cartrefu'n addas, mewn llety dros dro neu'n ddigartref. Gwyddom hefyd fod maint aelwydydd wedi lleihau, gyda mwy o bobl ar aelwydydd un person, ac mae'n duedd sy'n debygol o barhau.

Mae llawer gormod o dai'n wag, nid oes digon o dai cyngor yn cael eu hadeiladu, rydym wedi gweld lesddaliad a thaliadau cynnal a chadw uchel yn dychwelyd, ac rydym yn gweld ystadau'n cael eu hadeiladu gyda'u ffyrdd a'u palmentydd nad ydynt yn cyrraedd safon y gellir eu mabwysiadu. Yn ôl data a gafwyd gan newyddion ITN yn 2018, roedd 43,000 o gartrefi gwag yng Nghymru, gydag o leiaf 18,000 wedi bod yn wag am fwy na chwe mis. Mae'r rhain yn cynnwys pob math o eiddo, gan gynnwys rhai yn yr ardaloedd mwyaf poblogaidd. Nid oes gennyf reswm i gredu bod y nifer hwn wedi gostwng dros y tair blynedd diwethaf.

Mae cartrefi gwag yn adnodd gwastraffus ar adeg pan fo galw sylweddol am dai. Gallant hefyd achosi amrywiaeth o broblemau cymdeithasol ac amgylcheddol. Gallant arwain at fandaliaeth, troseddu, ymddygiad gwrthgymdeithasol, camddefnyddio cyffuriau, yn ogystal â phroblemau eraill, megis gerddi wedi gordyfu, ffensys terfyn ansefydlog a lleithder. Yn fwy pwysig, maent hefyd yn adnodd tai posibl nad yw'n cael ei ddefnyddio'n ddigonol ar hyn o bryd. Gall sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu defnyddio eto helpu i fynd i'r afael â nifer o broblemau tai a phroblemau cymdeithasol drwy gynyddu'r cyflenwad mewn ardaloedd lle ceir prinder tai.

Ceir dwy ffordd o gynyddu'r gwaith o adeiladu tai newydd yng Nghymru. Un yw rhoi'r gorau i'r holl reolaeth gynllunio a gadael i'r farchnad benderfynu ble y gellir adeiladu tai, sef yr hyn a ddigwyddai i bob pwrpas cyn Deddf Cynllunio Gwlad a Thref 1947. Bydd hyn yn arwain at adeiladu mewn ardaloedd sydd wedi'u diogelu ar hyn o bryd. Yr ail ffordd yw adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr, fel y gwnaethom yn y blynyddoedd wedi'r rhyfel cyn 1979. Gweithiodd y ddwy strategaeth yn flaenorol; nid oes unrhyw reswm pam na fyddai'r strategaethau hyn yn gweithio eto. Credaf fod yr ail strategaeth yn strategaeth well o lawer na'r gyntaf.

Mae arnom angen mwy o dai cymdeithasol. Dylai tai fforddiadwy olygu tai cyngor a thai cymdeithasau tai. Yn hytrach na tharged ar gyfer Cymru gyfan, mae angen inni gael targedau ar gyfer pob ardal awdurdod lleol fel y gellir diwallu anghenion lleol. Yr unig adeg ers yr ail ryfel byd pan oedd digon o dai'n cael eu hadeiladu oedd pan oedd ystadau tai cyngor mawr yn cael eu hadeiladu ar hyd a lled Cymru. Rhaid inni adeiladu digon o dai fforddiadwy i ddiwallu'r angen rhagamcanol am dai yng Nghymru dros y pum mlynedd nesaf. Dylid cyflawni hyn drwy rymuso cynghorau lleol i wneud defnydd llawn o'u pwerau benthyca a'u gallu benthyca i adeiladu cartrefi a sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu defnyddio eto ar gyfer rhent cymdeithasol.

Dylai fod gan gymdeithasau tai a chynghorau sydd heb stoc wedi'i throsglwyddo restr aros gyffredin a hefyd system drosglwyddo rhyngddynt. Byddai hyn yn helpu pobl i symud o dai mawr i dai llai wrth iddynt fynd yn hŷn, heb orfod wynebu'r broblem o fethu trosglwyddo a gorfod ailymgeisio. Yn sicr, mae hyn yn rhywbeth a fyddai'n gweithio. Mae llawer o bobl—mae cartref y teulu yno, mae'r teulu wedi gadael, mae un person ar ôl ynddo, mae'n dŷ tair neu bedair ystafell wely, mae'n gwbl anaddas, maent eisiau symud, ond mae dod o hyd i rywle iddynt symud iddo'n anodd iawn ac o ganlyniad, mae gennym sefyllfa lle mae gennym deuluoedd yn byw mewn cartref gwael iawn a phobl sydd eisiau symud yn methu symud i gartref llai.  

Rhaid inni gapio rhent cymdeithasol yn ôl mynegai prisiau defnyddwyr o chwyddiant, fel nad yw rhenti'n codi'n gyflymach na chyflogau neu fudd-daliadau. Ac mae'n bwysig gwneud y pwynt fod yn rhaid cysylltu polisi tai a pholisi sgiliau adeiladu yn well yng Nghymru, neu fel arall ni fydd neb ar gael i adeiladu neu roi at ei gilydd y cartrefi rydym am eu cael nac i ôl-osod y rhai sydd gennym yn barod. Mae llawer o waith i'w wneud ym maes tai. Rydym angen y sgiliau i'w wneud. Rydym angen polisi integredig cydlynol ar gyfer tai, gan sicrhau bod gennym weithwyr medrus i adeiladu'r tai.

Ymrwymiad cynghorau i adeiladu tai: cyllid ar gyfer datblygu tai cyngor, gan gynnwys defnyddio benthyca darbodus a benthyca yn erbyn gwerth stoc cynghorau. Datblygu tai cydweithredol: rwyf wedi ysgrifennu am hyn yn fanwl iawn, ond rydym ymhell ar ôl gweddill y byd ar gynhyrchu tai cydweithredol. Yn bwysicach na hynny, yr ewyllys wleidyddol i fynd i'r afael â'r prinder tai. Mae pawb yn haeddu cartref gweddus; ein lle ni yw sicrhau bod gan bawb gartref gweddus, a byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i weithredu strategaeth sy'n cael pobl i mewn i dai. Ac mae un effaith arall i adeiladu tai cyngor: mae'n adfer rhai o'r tai rhent preifat i berchen-feddiannaeth. Felly, mae pawb ar eu hennill.

16:15

Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydyn ni wedi clywed lot am yr argyfwng tai yng Nghymru a'r ffocws gan y cyfryngau yn benodol ar effaith ail gartrefi mewn cymunedau Cymraeg eu hiaith. Mae pwysigrwydd y mater hwn yn amlwg, ond rhaid mynd i'r afael â'r broblem ehangach sydd gennym yng Nghymru.

During the past few weeks, we've heard a great deal about the housing crisis in Wales, and the media focus has particularly been on the impacts of second homes on Welsh-speaking communities. The importance of this issue is clear, but we must tackle the broader problem that we face in Wales. 

While there are not as many holiday homes in South Wales East as in other parts of the country, the crux of the issue here is the same: people can't afford to buy homes in the place they consider home. Property prices and average wages are both going up, but when the former outpaces the latter, we have a problem. Local people can't afford houses in their neighbourhoods. The communities I represent are no exception.

So, how bad is it in the south-east? Well, in the last year, Caerphilly's average property price jumped by 10 per cent. It's a similar picture in Blaenau Gwent, Torfaen, Newport and Merthyr Tydfil. Compare that to the average weekly wage in Wales, which has only gone up by £1.71. What this means is that people in some of the most deprived parts of Wales are being priced out of their communities. Does this sound familiar?

The housing crisis affects every part of Wales. Those who are fortunate enough to get on the property ladder often have to rely on the bank of mum and dad. For those without family help, they have to turn to the rental sector, where accommodation is less secure and homelessness is more of a threat. The charity Shelter tells us that younger people have been impacted more by the economic brunt of the COVID crisis. Unless there is urgent Government action, there will be more misery on yet another generation's income and housing options.

Between April 2019 and March 2020, over 31,000 people approached their local authority for help with housing problems. More worryingly, the rate of households being threatened with homelessness has been rapidly increasing year on year, with nearly 12,000 households made homeless in 2018-19, the highest rate since the introduction of the Housing (Wales) Act 2014. Homelessness is a national problem that has a devastating impact on people and communities every day. It is a problem that we in Plaid Cymru have said for many years could be solved with the right political will. In the past, we have had to draw on international examples to make this point, but we don't have to do that anymore. The pandemic has changed things. It has shown us that homelessness can be eradicated in Wales with the right levels of investment and a desire to do something about it. We now have cast-iron proof that there is nothing inevitable about homelessness in Wales. The response to the coronavirus has shown what can be achieved. 

We need to deal with some fundamentals. Affordable housing is different from houses we can afford. One is a term used by builders to get around planning regulations, the other is a core issue for our families, friends, neighbours and constituents. More can be done with existing legislation to address the housing crisis. Section 106 can be deployed to mitigate the impact of new developments on the community, and section 157 can also be used to prevent a development from being built as a holiday let, but also, crucially, can prevent a home from being sold as a buy-to-let within a prescribed period of time; or maybe a combination of both of these. The proportion of affordable housing—and by that I mean housing we can afford—must be increased on new developments. Why not insert a clause that compels affordable homes to be built before the stock is constructed? And I'm using the word 'development', and you might think this suggests progress, but in terms of houses we can afford, we seem to be going backwards.

History tells us that this is nothing new. Nearly 20 years ago, there were stories of property prices in Abertillery rocketing as the result of an influx of people from Bristol looking for a cut-price property deal. Today I have a constituent who can't afford to buy a house in Bryn Mawr for exactly the same reason. The point is not where they've come from, but the knock-on effect on our communities. The point is not just holiday homes, but a knock-on effect on our communities. The point is that we have a housing crisis in Wales and it's affecting our communities—all our communities. That knock-on effect has already reached some of the poorest communities and we are left with the question of where will they go, other than into homelessness. This Government has a duty to act and act now. If homelessness is caused—

Er nad oes cymaint o gartrefi gwyliau yn Nwyrain De Cymru ag sydd mewn rhannau eraill o'r wlad, mae craidd y mater yma yr un fath: ni all pobl fforddio prynu cartrefi yn y lle maent yn ei ystyried yn gartref. Mae prisiau eiddo a chyflogau cyfartalog yn codi, ond pan fydd y cyntaf yn codi'n gyflymach na'r ail, mae gennym broblem. Ni all pobl leol fforddio tai yn eu cymdogaethau. Nid yw'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli yn eithriadau.

Felly, pa mor ddrwg yw hi yn y de-ddwyrain? Wel, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, cododd pris eiddo cyfartalog yng Nghaerffili 10 y cant. Mae'r darlun yn debyg ym Mlaenau Gwent, Torfaen, Casnewydd a Merthyr Tudful. Cymharwch hynny â'r cyflog wythnosol cyfartalog yng Nghymru, sydd ond wedi codi £1.71. Yr hyn y mae'n ei olygu yw bod pobl yn rhai o rannau mwyaf difreintiedig Cymru yn cael eu prisio allan o'u cymunedau. A yw hyn yn swnio'n gyfarwydd?

Mae'r argyfwng tai yn effeithio ar bob rhan o Gymru. Yn aml, rhaid i'r rhai sy'n ddigon ffodus i gael troed ar yr ysgol eiddo ddibynnu ar fanc mam a dad. I'r rheini sydd heb gymorth teuluol, rhaid iddynt droi at y sector rhentu, lle mae llety'n llai diogel a digartrefedd yn fwy o fygythiad. Mae'r elusen Shelter yn dweud wrthym fod pobl iau wedi cael eu heffeithio'n fwy gan faich economaidd argyfwng COVID. Oni fydd y Llywodraeth yn gweithredu ar frys, bydd mwy o ofid ynghylch incwm ac opsiynau tai cenhedlaeth arall eto.

Rhwng mis Ebrill 2019 a mis Mawrth 2020, cysylltodd dros 31,000 o bobl â'u hawdurdod lleol am gymorth gyda phroblemau tai. Yn fwy pryderus, mae cyfradd yr aelwydydd sy'n wynebu bygythiad digartrefedd wedi bod yn cynyddu'n gyflym o un flwyddyn i'r llall, gyda bron i 12,000 o aelwydydd wedi eu gwneud yn ddigartref yn 2018-19, y gyfradd uchaf ers cyflwyno Deddf Tai (Cymru) 2014. Mae digartrefedd yn broblem genedlaethol sy'n effeithio'n ddinistriol ar bobl a chymunedau bob dydd. Mae'n broblem rydym ni ym Mhlaid Cymru wedi dweud ers blynyddoedd lawer y gellid ei datrys gyda'r ewyllys wleidyddol gywir. Yn y gorffennol, bu'n rhaid i ni ddefnyddio enghreifftiau rhyngwladol i wneud y pwynt hwn, ond nid oes rhaid i ni wneud hynny mwyach. Mae'r pandemig wedi newid pethau. Mae wedi dangos inni y gellir dileu digartrefedd yng Nghymru gyda'r lefelau cywir o fuddsoddiad ac awydd i wneud rhywbeth yn ei gylch. Bellach mae gennym brawf cadarn nad oes dim sy'n anochel am ddigartrefedd yng Nghymru. Mae'r ymateb i'r coronafeirws wedi dangos beth y gellir ei gyflawni. 

Rhaid inni ymdrin â rhai gwirioneddau sylfaenol. Mae tai fforddiadwy yn wahanol i dai y gallwn eu fforddio. Mae un yn derm a ddefnyddir gan adeiladwyr i weithio o gwmpas rheoliadau cynllunio, a'r llall yn fater sylfaenol i'n teuluoedd, ein ffrindiau, ein cymdogion a'n hetholwyr. Gellir gwneud mwy gyda'r ddeddfwriaeth bresennol i fynd i'r afael â'r argyfwng tai. Gellir defnyddio adran 106 i liniaru effaith datblygiadau newydd ar y gymuned, a gellir defnyddio adran 157 hefyd i atal datblygiad rhag cael ei adeiladu fel llety gwyliau, ond hefyd, yn hollbwysig, gall atal cartref rhag cael ei werthu fel pryniant i'w osod o fewn cyfnod rhagnodedig o amser, neu gyfuniad o'r ddau beth efallai. Rhaid cynyddu'r gyfran o dai fforddiadwy—a'r hyn a olygaf yw tai y gallwn eu fforddio—mewn datblygiadau newydd. Beth am fewnosod cymal sy'n ei gwneud yn orfodol i adeiladu tai fforddiadwy cyn i'r stoc gael ei hadeiladu? Ac rwy'n defnyddio'r gair 'datblygiad', ac efallai eich bod yn meddwl bod hynny'n awgrymu cynnydd, ond o ran tai y gallwn eu fforddio, mae'n ymddangos ein bod yn mynd tuag yn ôl.

Mae hanes yn dweud wrthym nad yw hyn yn newydd. Bron i 20 mlynedd yn ôl, cafwyd straeon am brisiau eiddo yn Abertyleri yn saethu i fyny o ganlyniad i fewnlifiad o bobl o Fryste yn chwilio am fargen eiddo am bris gostyngol. Heddiw mae gennyf etholwr nad yw'n gallu fforddio prynu tŷ ym Mryn Mawr am yr un rheswm yn union. Nid o ble y dônt yw'r pwynt, ond yr effaith ganlyniadol ar ein cymunedau. Nid cartrefi gwyliau ynddynt eu hunain yw'r pwynt, ond yr effaith ganlyniadol ar ein cymunedau. Y pwynt yw bod gennym argyfwng tai yng Nghymru ac mae'n effeithio ar ein cymunedau—ein holl gymunedau. Mae'r effaith ganlyniadol honno eisoes wedi cyrraedd rhai o'r cymunedau tlotaf a rhaid gofyn i ble y byddant yn mynd, os nad i ddigartrefedd. Mae gan y Llywodraeth hon ddyletswydd i weithredu a gweithredu yn awr. Os achosir digartrefedd—

16:20

—by a lack of political will, how will a Government be judged if they fail to act in the face of a housing crisis? Diolch.

—gan ddiffyg ewyllys wleidyddol, sut y caiff Llywodraeth ei barnu os byddant yn methu gweithredu yn wyneb argyfwng tai? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi'n ddiolchgar iawn.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm very grateful.

I'm just going to be very, very brief because I'm aware that there are other pressures, obviously, but I really just wanted to say a few words on housing. Many of us have some brilliant solutions, and we should be working together to make sure we bring those into a very clear coherent strategy.

I just want to touch on two things: the first is my real confusion here with the Conservative position that says on the one hand they want more social housing, and yet on the other hand, they want the right to buy. Because for me in my little brain, that means you're taking out housing from that social pool and you're not allowing local families to be able to access them. I really do think that people should be really clear that this is not a coherent strategy, and thankfully, for Wales, that is not the answer.

The second thing I want to comment on is the issue around second homes, which I know has been raised. This is so important and it's really urgent that we do something about this quickly. In Gwynedd, 10 per cent of the homes there are second homes. And if we see the way that second homes go across the swathe of coastal areas and the effect that that has on the communities and on our Welsh language as well, we need to do something very quickly. We don't know what that is; there is not one single bullet that actually leaves us in a better place. Is it about us not just doubling council tax, maybe making it tenfold, so that we use that money actually to give to young people and families for a deposit for a house? That could be one answer. That is really important that we look at it and we don't just dismiss it. Could it be that we look at the rate relief issue and we actually really look at something that really will resolve that? Could it be that we look at the position in our communities? And really, I want to see something that means that we listen to our communities, and we listen also to tourism, because we need to be clear that second homes and holiday homes do have an effect on our tourist and our hospitality industries.

I just want to finish with this and it is a plea to the Welsh Government: please do something urgent on second homes. Please bring together the agencies and the industries involved in it and let's get something that's really radical and progressive here in Wales. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n mynd i fod yn fyr iawn oherwydd rwy'n ymwybodol fod yna bwysau, yn amlwg, ond roeddwn i wir eisiau dweud ychydig eiriau ar fater tai. Mae gan lawer ohonom atebion gwych, a dylem fod yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau ein bod yn cynnwys y rheini mewn strategaeth gydlynol glir iawn.

Hoffwn sôn am ddau beth: y cyntaf yw fy nryswch gwirioneddol yma ynghylch safbwynt y Ceidwadwyr sy'n dweud ar y naill law eu bod am gael mwy o dai cymdeithasol, ac eto ar y llaw arall, maent am gael hawl i brynu. Oherwydd i mi yn fy ymennydd bach, mae hynny'n golygu eich bod yn mynd â thai o'r cyflenwad cymdeithasol ac nid ydych yn caniatáu i deuluoedd lleol allu eu cael. Credaf yn gryf y dylai pobl fod yn glir iawn nad yw hon yn strategaeth gydlynol, a diolch byth nad dyna'r ateb i Gymru.

Yr ail beth rwy'n awyddus i wneud sylw yn ei gylch yw'r broblem gydag ail gartrefi, mater y gwn ei fod wedi'i godi. Mae hyn mor bwysig ac mae'n fater y mae'n rhaid inni wneud rhywbeth yn ei gylch ar frys. Yng Ngwynedd, mae 10 y cant o'r cartrefi yn ail gartrefi. Ac os gwelwn y ffordd y mae ail gartrefi'n mynd ar draws ardaloedd arfordirol a'r effaith a gaiff hynny ar y cymunedau ac ar y Gymraeg hefyd, mae angen inni wneud rhywbeth yn gyflym iawn. Ni wyddom beth yw hynny; ni cheir ateb unigol sy'n ein gadael mewn lle gwell. A yw'n fater o wneud mwy na dyblu'r dreth gyngor, efallai ei wneud yn ddeg gwaith cymaint, fel ein bod yn defnyddio'r arian hwnnw i'w roi i bobl ifanc a theuluoedd yn flaendal ar gyfer prynu tŷ? Gallai hwnnw fod yn un ateb. Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych arno ac nad ydym yn ei ddiystyru. Tybed a ddylem edrych ar fater rhyddhad ardrethi ac edrych ar rywbeth a fyddai'n datrys hynny mewn gwirionedd? Tybed a ddylem edrych ar y sefyllfa yn ein cymunedau? Ac mewn gwirionedd, rwyf am weld rhywbeth sy'n golygu ein bod yn gwrando ar ein cymunedau, a'n bod yn gwrando hefyd ar dwristiaeth, oherwydd mae angen inni fod yn glir fod ail gartrefi a chartrefi gwyliau yn effeithio ar ein diwydiant twristiaeth a'n diwydiant lletygarwch.

Hoffwn orffen gydag apêl ar Lywodraeth Cymru: gwnewch rywbeth ar frys ynglŷn ag ail gartrefi. Dewch â'r asiantaethau a'r diwydiannau sy'n gysylltiedig â'r mater at ei gilydd a gadewch inni gael rhywbeth sy'n wirioneddol radical a blaengar yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.

Before I start, I'll take no lectures from the Liberal Democrats on second homes when some of them have got homes in France, and I even think the Liberal Democrat here has got two homes, but there we go; I'll leave that there.

As the Minister knows, housing is very close to my heart, and as I was a local government cabinet member for housing, I know intricately the issues that the sector is facing. Because currently the property market is out of kilter, with the vast majority of young people's aspirations of home ownership in Wales going out the window. People, especially young people, are becoming locked out of the housing market. Working people with well-paid salaries are struggling to raise the funds to pay the huge deposits needed to meet the criteria for mortgages.

The dream of home ownership for my generation is seemingly a distant memory. The average house price in Wales is six times the annual wage, and many people are struggling to find the deposits necessary for house purchases—as we've heard from other Members, even those with the bank of mum and dad. Mortgage lenders have not kept pace with the change in job markets, and it is harder now than ever before to meet the criteria of the main mortgage lenders. We find ourselves in a situation of shortage in the housing market, and prices being pushed up even further, with some areas of Wales seeing an increase of 50 per cent in average rises in house prices.

In my own constituency of Brecon and Radnorshire, we're experiencing an acute shortage of rental properties, and almost weekly inflationary pressures on house prices, and bidding wars between purchasers, and a stop now on development because of the new phosphate regulations from Natural Resources Wales. So, new home developments in my constituency have come to an abrupt stop.

Housing is now out of reach for a large proportion of my generation and others. This housing crisis in Wales is totally unacceptable. Politicians in this Chamber and wider talk the talk when it comes to the housing crisis, but we're failing to deal with the issue.

Many people of an older generation are home owners, benefitting from the decades of price booms in the housing market. But for those of us yet to get on the housing ladder it feels like an insurmountable challenge. The affordable housing just isn't there in the quantities we need it, and we cannot deliver unless the Welsh Government shows real ambition to build more homes and dedicate large-scale investment, relax planning applications, and grow the skills we need within our skills sector to actually build the homes we need.

So, Minister, what is your Government seriously going to do to help my generation and others to get on the housing ladder, and not keep pushing people into social housing or the private rented sector, which is not for everyone? I will work with anyone across this Senedd to bring in the policies we need to get this situation under control, because the current strategy just is not working. Diolch, Deputy Llywydd.

Cyn imi ddechrau, nid wyf yn derbyn unrhyw bregeth gan y Democratiaid Rhyddfrydol ar ail gartrefi pan fo gan rai ohonynt gartrefi yn Ffrainc, ac rwy'n credu bod gan y Democrat Rhyddfrydol yma ddau gartref hyd yn oed, ond dyna ni; gadawaf hynny yno.

Fel y gŵyr y Gweinidog, mae tai'n agos iawn at fy nghalon, a gan fy mod yn aelod cabinet llywodraeth leol dros dai, gwn yn iawn am y problemau y mae'r sector yn eu hwynebu. Oherwydd ar hyn o bryd mae'r farchnad eiddo yn anghytbwys, gyda dyheadau'r mwyafrif helaeth o bobl ifanc i fod yn berchen ar eu cartref yng Nghymru yn mynd ar chwâl. Mae pobl, yn enwedig pobl ifanc, yn cael eu cloi allan o'r farchnad dai. Mae pobl sy'n gweithio ac ar gyflogau da yn ei chael hi'n anodd codi'r arian i dalu'r blaendaliadau enfawr sydd eu hangen i fodloni'r meini prawf ar gyfer cael morgais.

Mae'n ymddangos bod y freuddwyd o fod yn berchen ar eu cartref eu hunain yn atgof pell i fy nghenhedlaeth i. Y pris cyfartalog am dŷ yng Nghymru yw chwe gwaith y cyflog blynyddol, ac mae llawer o bobl yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i'r blaendal angenrheidiol ar gyfer prynu tai—fel y clywsom gan Aelodau eraill, hyd yn oed y rheini sydd â banc mam a dad. Nid yw benthycwyr morgeisi wedi cadw i fyny â'r newid yn y marchnadoedd swyddi, ac mae'n anos yn awr nag erioed o'r blaen i fodloni meini prawf y prif fenthycwyr morgeisi. Rydym mewn sefyllfa o brinder yn y farchnad dai, a chaiff prisiau eu gwthio i fyny fwyfwy, gyda rhai ardaloedd yng Nghymru'n gweld cynnydd o 50 y cant yn y cynnydd cyfartalog ym mhrisiau tai.

Yn fy etholaeth i, sef Brycheiniog a Sir Faesyfed, rydym yn profi prinder difrifol o eiddo ar rent, a phwysau chwyddiant bron yn wythnosol ar brisiau tai, a rhyfeloedd bidio rhwng prynwyr, a diwedd yn awr ar ddatblygu oherwydd y rheoliadau ffosffad newydd gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Felly, mae datblygiadau cartrefi newydd yn fy etholaeth wedi dod i ben yn ddisymwth.

Mae tai bellach allan o gyrraedd cyfran fawr o fy nghenhedlaeth i ac eraill. Mae'r argyfwng tai hwn yng Nghymru yn gwbl annerbyniol. Mae gwleidyddion yn y Siambr hon ac yn ehangach yn siarad llawer am yr argyfwng tai, ond rydym yn methu mynd i'r afael â'r broblem.

Mae llawer o bobl yn y genhedlaeth hŷn yn berchnogion cartrefi sy'n elwa o'r degawdau o brisiau cynyddol yn y farchnad dai. Ond i'r rheini ohonom sydd eto i gael troed ar yr ysgol dai mae'n teimlo fel her anorchfygol. Nid yw'r tai fforddiadwy yno yn y niferoedd sydd eu hangen arnom, ac ni allwn gyflawni oni bai bod Llywodraeth Cymru yn dangos gwir uchelgais i adeiladu mwy o gartrefi a neilltuo buddsoddiad ar raddfa fawr, llacio ceisiadau cynllunio, a datblygu'r sgiliau sydd eu hangen yn ein sector sgiliau i adeiladu'r cartrefi sydd eu hangen arnom mewn gwirionedd.

Felly, Weinidog, beth y mae eich Llywodraeth yn mynd i'w wneud o ddifrif i helpu fy nghenhedlaeth i ac eraill i gael troed ar yr ysgol dai, yn hytrach na pharhau i wthio pobl i dai cymdeithasol neu'r sector rhentu preifat, nad yw ar gyfer pawb? Fe weithiaf gydag unrhyw un ar draws y Senedd hon i gyflwyno'r polisïau sydd eu hangen arnom i reoli'r sefyllfa hon, oherwydd nid yw'r strategaeth bresennol yn gweithio. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

16:25

Dwi eisiau canolbwyntio heddiw ar amodau tai, ac mae'n briodol, fel gwnaeth Janet ein hatgoffa ni gynnau heddiw, mae'n briodol wrth feddwl ei bod hi'n bedair blynedd ar ôl trychineb Grenfell. Mae’n glir o’m cyfarfodydd a’r negeseuon dwi wedi'u cael gan thrigolion fflatiau uchel yng Nghaerdydd fod yna ddryswch mawr ynglŷn â phwy sy'n gyfrifol am sicrhau bod y fflatiau yna yn ddiogel, a phwy sy'n gyfrifol am dalu'r costau i wneud y fflatiau yna yn ddiogel.

I'd like to focus today on housing conditions, and it is appropriate, as Janet reminded us earlier today, it is appropriate in thinking that it's four years after the Grenfell tragedy. It is clear from the meetings I've had with, and the messages I have received from, residents of high-rise apartments in Cardiff that there is great confusion about who is responsible for ensuring that those flats are safe, and who is responsible for paying the costs to make those flats safe.

Through no fault of their own, they are facing huge insurance costs, service charges and bills to deal with the cladding issue, as well as having to deal with the mental strain of knowing that they live in an unsafe building and cannot move. Put yourself in their position, Minister; imagine what it must feel like lying in bed at night worrying about crippling financial costs, and more than that, the safety of their own family. The residents feel like forgotten communities, despite the fact that many of them can look out of their windows onto our Senedd. They feel forgotten and they are waiting for Governments of both colours, blue and red, to give them the help they need.

Shelter Cymru says that no resident should have to pay for faults not of their own making, and I agree with them 100 per cent. These residents should not be paying for the faults of others. What assessment, Minister, has the Welsh Government made of the money needed to ensure fire safety and the safety of these high-rise buildings?

Heb fod unrhyw fai arnynt hwy eu hunain, maent yn wynebu costau yswiriant enfawr, taliadau gwasanaeth a biliau i ymdrin â phroblem cladin, yn ogystal â gorfod ymdopi â'r straen feddyliol o wybod eu bod yn byw mewn adeilad anniogel ac na allant symud. Rhowch eich hun yn eu sefyllfa hwy, Weinidog; dychmygwch sut deimlad yw gorwedd yn y gwely yn y nos yn poeni am gostau ariannol parlysol, a mwy na hynny, am ddiogelwch eu teulu eu hunain. Mae'r preswylwyr yn teimlo fel cymunedau sydd wedi eu hanghofio, er bod llawer ohonynt yn gallu edrych allan drwy eu ffenestri ar ein Senedd. Maent yn teimlo eu bod wedi eu hanghofio ac maent yn aros i Lywodraethau o'r ddau liw, yn las ac yn goch, roi'r cymorth y maent ei angen iddynt.

Dywed Shelter Cymru na ddylai unrhyw breswylydd orfod talu am ddiffygion nad ydynt wedi'u creu eu hunain, ac rwy'n cytuno 100 y cant. Ni ddylai'r preswylwyr hyn dalu am ddiffygion pobl eraill. Weinidog, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r arian sydd ei angen i sicrhau diogelwch tân a diogelwch yr adeiladau uchel hyn?

Oherwydd dyw'r cyllid eleni ddim yn ddigonol o bell ffordd. Mae'r gwaith hyd yn hyn yn araf iawn, a dyw'r gwaith, dyw'r costau hyd yn hyn, ddim yn cyfrif costau llogi scaffolding, llogi hoists ac ati, heb sôn am gost y cladin ei hun. Sut y bydd y Gweinidog yn gallu ein sicrhau ni a sicrhau trigolion y fflatiau fod y gwaith yn mynd i gael ei gwblhau cyn gynted â phosib? Mae trychineb Grenfell wedi dod â lot o bethau i'r fei, nid yn unig diogelwch y ffordd rŷm ni'n dylunio, adeiladu a rheoli adeiladau preswyl, ond hefyd y ffordd rŷm ni'n gwrando ar ac, yn bwysicach fyth, yn parchu'r bobl sy'n galw'r adeiladau yna yn gartref. Mae'n rhaid inni werthfawrogi'r pwysau aruthrol mae'r bobl yma oddi tano. Mae ganddynt lawer o gwestiynau y mae'n rhaid i'r Gweinidog eu hateb cyn gynted â phosibl, a dyma ychydig ohonyn nhw.

Because this year's funding is by not adequate by a long way. The work so far is very slow, and the costs so far do not count the costs of hiring scaffolding, hiring hoists and so forth, never mind the cost of the cladding itself. How will the Minister be able to assure us and assure the residents of those flats that that work will be completed as soon as possible? The Grenfell tragedy has brought a lot of things into this sphere, not only the safety of the way that we design, build and manage high-rise residential buildings, but also the way in which we listen to and, more importantly, respect the people who call those buildings home. We must acknowledge the tremendous pressure that many of those people are under. They have many questions that the Minister has to address as soon as possible, and here are a few of them.

Firstly, the properties are not sellable, Minister, and their value is virtually zero as they cannot gain EWS1 certification. Prospective purchasers then can't get a mortgage, so they can't sell. Yet, their council tax remains very high, some as high as group G. As council tax is based on the value of the property, and as councils are responsible for signing off these buildings and giving these buildings the building regs, and then allowing faulty buildings to have accreditation, should councils lower or even scrap council tax for these affected properties?  

Secondly, why has the Welsh Government not yet set up the remediation fund for buildings affected by the cladding scandal? We understand that the first tranche from the Westminster Government was used to tackle COVID, but it's been four years and the fund has not yet been established. Flat owners bought their flats in good faith. Can the Welsh Government guarantee that the fund, when set up, will cover both buildings in public ownership and owned by private individuals? 

Thirdly, how does the Welsh Government intend to pursue the developers whose shoddy workmanship and 'minimum legal standard' approach allowed this scandal to happen? Can they guarantee that they will follow the Australian approach, which gave money to the leaseholders first and then pursued the developer secondly? 

Fourthly, would the Welsh Government consider an extension for the deadline of land transaction tax refunds? This would be a huge source to alleviate the stress of the residents. And finally, will the Welsh Government work with Plaid Cymru to seek the powers to introduce a windfall tax on profits of large developments? People are in limbo. They are paralysed with fear and are thwarted by financial pressures. People can't renegotiate mortgages, people can't sell their flats, people have families to raise, and the memory of tragedies such as Grenfell tower haunt them day and night. They need urgency, they need answers from the Welsh Government. Diolch yn fawr.  

Yn gyntaf, nid oes modd gwerthu'r eiddo, Weinidog, ac mae eu gwerth bron yn sero gan na allant ennill ardystiad EWS1. Yna ni all darpar brynwyr gael morgais, felly ni allant werthu. Ac eto, mae eu treth gyngor yn parhau'n uchel iawn, rhai mor uchel â grŵp G. Gan fod y dreth gyngor yn seiliedig ar werth yr eiddo, a chan mai cynghorau sy'n gyfrifol am gymeradwyo'r adeiladau hyn a rhoi rheoliadau adeiladu i'r adeiladau hyn, a chaniatáu i adeiladau diffygiol gael achrediad wedyn, a ddylai cynghorau ostwng neu hyd yn oed gael gwared ar y dreth gyngor ar gyfer yr eiddo yr effeithir arnynt?  

Yn ail, pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi sefydlu'r gronfa unioni ar gyfer adeiladau y mae'r sgandal cladin yn effeithio arnynt? Deallwn fod y gyfran gyntaf gan Lywodraeth San Steffan wedi'i defnyddio i fynd i'r afael â COVID, ond mae wedi bod yn bedair blynedd ac nid yw'r gronfa wedi'i sefydlu eto. Prynodd y perchnogion eu fflatiau gyda phob ewyllys da. A all Llywodraeth Cymru warantu y bydd y gronfa, pan gaiff ei sefydlu, yn cynnwys adeiladau sydd mewn perchnogaeth gyhoeddus ac adeiladau sy'n eiddo i unigolion preifat? 

Yn drydydd, sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd ar drywydd y datblygwyr y gwnaeth eu gwaith eilradd a'u hagwedd 'dim mwy na'r safon sy'n ofynnol yn gyfreithiol' ganiatáu i'r sgandal hon ddigwydd? A allant warantu y byddant yn dilyn dull Awstralia, a roddodd arian i'r lesddeiliaid yn gyntaf cyn mynd ar drywydd y datblygwr wedyn? 

Yn bedwerydd, a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried estyn y dyddiad cau ar gyfer ad-daliadau treth trafodiadau tir? Byddai hon yn ffynhonnell enfawr i leddfu straen y preswylwyr. Ac yn olaf, a wnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda Phlaid Cymru i geisio'r pwerau i gyflwyno treth ar elw datblygiadau mawr? Mae pobl mewn limbo. Cânt eu parlysu gan ofn a chânt eu llyffetheirio gan bwysau ariannol. Mae pobl yn methu ailnegodi morgeisi, mae pobl yn methu gwerthu eu fflatiau, mae gan bobl deuluoedd i'w magu, ac mae'r cof am drasiedïau fel tŵr Grenfell yn hunllef iddynt ddydd a nos. Maent angen gweld gweithredu ar frys, maent angen atebion gan Lywodraeth Cymru. Diolch yn fawr. 

16:30

I note the Tory proposed amendments and I very much welcome this debate. Much of the contributions here today actually have been very interesting. We only have to look across the border to England and to the actions of the UK Government to see the very stark contrast in approaches to housing policy. It was revealed this week that the billionaire property tycoon John Bloor gave the Tory party £150,000—directly to the Conservative party—a mere 48 hours after a Government Minister approved a controversial housing scheme for him that was against the democratically elected town council that had rejected it near Ledbury.

In Wales, we are seeking to house the homeless, to support homeowners and aid renters, and not pander to profiteering developers. In Wales, we choose to improve existing homes, counter the battle to fight fuel poverty and create much-needed jobs, new training opportunities and supply chains, and within a carbon-neutral green policy base. Momentously, for the first time in decades, local authorities are building council houses again, and this has been achieved through the ending of the right to buy, as correctly interpreted by Jane Dodds, in Wales, to protect social rented housing for those in need, and lifting the cap on local authority borrowing. 

In the fifth Senedd, the Welsh Labour Government exceeded its target of building 20,000 high-quality, energy efficient, affordable homes. This increase in affordable housing—housing, yes, that we can afford—is a direct result of the record £2 billion investment in housing over the last five years. In this, the sixth Senedd, the Welsh Labour Government will build 20,000 low-carbon homes for social rent. Post pandemic, this is never more needed.

Deputy Llywydd, we want to see people own their own homes, if they so wish to do so, which is why buying a house has been made hugely more affordable through the Help to Buy scheme, which now exceeds its 6,000 target. However, it is social housing for rent, as Mike Hedges has stated—affordable rent—that provides the backbone of all more equal societies, and now, in Wales, thanks to strategic change, local authorities are now able to build again, and we will grow this. Mike Hedges is right again in terms of co-operative housing: we are needing to grow this area. The pandemic has further revealed the determination of the Welsh Government to end homelessness, as no-one should ever be forced to live in all weathers on the dangerous and unhealthy streets. And since lockdown, the Welsh Government has accommodated 7,000 people and made £50 million available to begin the transformation of homelessness services, including really important 'sticky' support enablement, to support the move-on to permanent homes. Put simply, the Welsh Government has a proud record on housing and it is one that I fully and wholeheartedly support. Diolch.

Nodaf y gwelliannau a gynigiwyd gan y Torïaid ac rwy'n croesawu'r ddadl hon yn fawr. Mae llawer o'r cyfraniadau yma heddiw wedi bod yn ddiddorol iawn. Nid oes ond raid inni edrych dros y ffin ar Loegr ac ar weithredoedd Llywodraeth y DU i weld y gwrthgyferbyniad llwyr rhwng agweddau at bolisi tai. Datgelwyd yr wythnos hon fod y teicŵn eiddo a'r biliwnydd John Bloor wedi rhoi £150,000 i'r blaid Dorïaidd—yn uniongyrchol i'r blaid Geidwadol—gwta 48 awr ar ôl i un o Weinidogion y Llywodraeth gymeradwyo cynllun tai dadleuol ganddo a oedd yn mynd yn erbyn y cyngor tref a etholwyd yn ddemocrataidd ger Ledbury a oedd wedi'i wrthod.

Yng Nghymru, rydym yn ceisio cartrefu'r digartref, cefnogi perchnogion tai a helpu rhentwyr, a pheidio â rhyngu bodd datblygwyr sy'n gorelwa. Yng Nghymru, rydym yn dewis gwella cartrefi sy'n bodoli'n barod, brwydro i ymladd tlodi tanwydd a chreu swyddi mawr eu hangen, cyfleoedd hyfforddi newydd a chadwyni cyflenwi, a hynny ar sylfaen polisi gwyrdd carbon niwtral. Am y tro cyntaf ers degawdau, mae awdurdodau lleol yn adeiladu tai cyngor eto, a chyflawnwyd hyn drwy ddod â'r hawl i brynu i ben yng Nghymru, fel y dehonglodd Jane Dodds yn gywir, a hynny er mwyn diogelu tai rhent cymdeithasol i'r rhai sydd eu hangen, a chodi'r cap ar fenthyca gan awdurdodau lleol.  

Yn y pumed Senedd, rhagorodd Llywodraeth Lafur Cymru ar ei tharged o adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy o ansawdd uchel sy'n effeithlon o ran eu defnydd o ynni. Mae'r cynnydd hwn yn nifer y tai fforddiadwy—ie, tai y gallwn eu fforddio—yn ganlyniad uniongyrchol i'r buddsoddiad mwyaf erioed o £2 biliwn mewn tai dros y pum mlynedd diwethaf. Yn y chweched Senedd hon, bydd Llywodraeth Lafur Cymru yn adeiladu 20,000 o gartrefi carbon isel i'w rhentu'n gymdeithasol. Ar ôl pandemig, ni fu erioed cymaint o'u hangen.

Ddirprwy Lywydd, rydym am weld pobl yn berchen ar eu cartrefi eu hunain os ydynt yn dymuno gwneud hynny, a dyna pam y mae prynu tŷ wedi'i wneud yn llawer mwy fforddiadwy drwy'r cynllun Cymorth i Brynu, sydd bellach yn rhagori ar ei darged o 6,000. Fodd bynnag, tai cymdeithasol i'w rhentu, fel y dywedodd Mike Hedges—rhent fforddiadwy—sy'n darparu asgwrn cefn i bob cymdeithas fwy cyfartal, ac yn awr, yng Nghymru, diolch i newid strategol, mae awdurdodau lleol bellach yn gallu adeiladu eto, a byddwn yn ehangu hyn. Mae Mike Hedges yn iawn eto ynghylch tai cydweithredol: mae angen inni ehangu'r maes hwn. Mae'r pandemig wedi datgelu ymhellach pa mor benderfynol yw Llywodraeth Cymru i roi diwedd ar ddigartrefedd, gan na ddylid gorfodi neb byth i fyw ar strydoedd peryglus ac afiach ym mhob tywydd. Ac ers y cyfyngiadau symud, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi llety i 7,000 o bobl ac wedi sicrhau bod £50 miliwn ar gael i ddechrau trawsnewid gwasanaethau digartrefedd, gan gynnwys galluogi cymorth cyson gwirioneddol bwysig, i gefnogi'r symud ymlaen i gartrefi parhaol. Yn syml, mae gan Lywodraeth Cymru hanes balch ym maes tai ac mae'n un rwy'n ei gefnogi'n llawn ac yn llwyr. Diolch.

16:35

The first contribution I made in this Chamber in 2016 was about housing, and it was particularly about Caerphilly's local development plan. I was one, as a Caerphilly councillor, of a minority of councillors who voted against the proposed Caerphilly local development plan in 2016. At the time, my colleague Pred suggested to me I was doing it for political reasons. Believe me, I was doing it because I thought it was a really bad plan that needed to be ditched. I think I proved myself, Pred, because when I came into this Chamber, one of the first things I raised was the need to ditch that LDP, and sure enough that Caerphilly LDP was ditched within three months of my election here.

The reason for that LDP not working was because it was working towards the housing land supply, not housing affordability, and the pressure came from Redrow and Persimmon to build in the south of Caerphilly to take pressure off high-demand areas of Cardiff—for the south of Caerphilly to become a commuter town. That is why we opposed that LDP. Unfortunately, it didn't protect the area of Gwern y Domen, which was protected as a result of the LDP being taken away, but there was an area in the LDP that was protected, which was Hendredenny, and we know, Pred, don't we, that Hendredenny is being built on right now, by Redrow, and this is part of the problem.

The solution I raised, Minister, in 2016, was the need, as identified in the Planning (Wales) Act 2015, for a strategic development plan—a strategic development plan for south-east Wales. We are yet to see one. The Cardiff capital region is the most progressed on a strategic development plan, but if we are to take pressure off local areas and look at a wider area, we must have strategic development plans around south-east Wales. The Act was introduced in 2015 to allow it. They must now be operationalised.

The other issue that I want to raise—. I'm going to be very brief, Dirprwy Lywydd. The other issue I wanted to raise was associated with that. Where Redrow are building houses, they're then transferring green areas into the ownership not of the local authority but of private landkeepers called estate management companies, who are charging freehold residents on top of their council tax to upkeep those areas. There is no cap on how high those fees can go and there is no limit on how much they can charge. They don't even have to be charging for what they're doing on the land; they can use overheads from elsewhere in their company. If some people in this Chamber wanted to get together and create an estate management company, they could do it now and start charging residents. That is the problem with this 'wild west' part of the housing industry that needs control. I know the Minister takes this seriously, because she made sure that it was in the Labour manifesto. She's already opened a consultation and called for evidence. The evidence is before her, so we're looking forward to progress.

So, those are two things I'd like to see progress on: strategic development planning and estate management charges. Minister, we'd like to see action as soon as possible.

Roedd y cyfraniad cyntaf a wneuthum yn y Siambr hon yn 2016 yn ymwneud â thai, ac roedd yn ymwneud yn benodol â chynllun datblygu lleol Caerffili. Fel cynghorydd yng Nghaerffili, roeddwn i'n un o leiafrif o gynghorwyr a bleidleisiodd yn erbyn cynllun datblygu lleol arfaethedig Caerffili yn 2016. Ar y pryd, awgrymodd fy nghyd-Aelod Pred wrthyf fy mod yn gwneud hynny am resymau gwleidyddol. Credwch fi, roeddwn yn ei wneud oherwydd fy mod o'r farn ei fod yn gynllun gwael iawn ac angen ei roi heibio. Credaf imi brofi fy hun, Pred, oherwydd pan ddeuthum i'r Siambr hon, un o'r pethau cyntaf a godais oedd yr angen i roi'r gorau i'r CDLl hwnnw, ac yn sicr ddigon cafodd CDLl Caerffili ei ddileu o fewn tri mis i fy ethol i'r lle hwn.

Y rheswm pam nad oedd y CDLl hwnnw'n gweithio oedd oherwydd ei fod yn gweithio tuag at y cyflenwad tir ar gyfer tai, nid fforddiadwyedd tai, a daeth pwysau gan Redrow a Persimmon i adeiladu yn ne Caerffili er mwyn tynnu pwysau oddi ar ardaloedd lle mae galw mawr yng Nghaerdydd—er mwyn i dde Caerffili ddod yn dref gymudo. Dyna pam y gwrthwynebasom y CDLl hwnnw. Yn anffodus, nid oedd yn diogelu ardal Gwern y Domen, a gafodd ei diogelu o ganlyniad i gael gwared ar y CDLl, ond roedd yna ardal yn y CDLl a gâi ei diogelu, sef Hendredenny, ac rydym yn gwybod onid ydym, Pred, fod adeiladu'n digwydd yn Hendredenny ar hyn o bryd, gan Redrow, a dyma ran o'r broblem.

Yr ateb a awgrymais yn 2016, Weinidog, oedd yr angen, fel y nodwyd yn Neddf Cynllunio (Cymru) 2015, am gynllun datblygu strategol—cynllun datblygu strategol ar gyfer de-ddwyrain Cymru. Nid ydym wedi gweld un eto. Prifddinas-ranbarth Caerdydd sydd wedi gwneud y cynnydd mwyaf ar gynllun datblygu strategol, ond os ydym am dynnu pwysau oddi ar ardaloedd lleol ac edrych ar ardal ehangach, rhaid inni gael cynlluniau datblygu strategol ar gyfer de-ddwyrain Cymru. Cyflwynwyd y Ddeddf yn 2015 i ganiatáu hynny. Rhaid eu gweithredu yn awr.

Y mater arall rwyf am ei godi—. Rwy'n mynd i fod yn fyr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mae'r mater arall roeddwn am ei godi yn gysylltiedig â hynny. Lle mae Redrow yn adeiladu tai, maent wedyn yn trosglwyddo ardaloedd gwyrdd i berchnogaeth, nid yr awdurdod lleol, ond ceidwaid tir preifat a elwir yn gwmnïau rheoli ystadau, sy'n codi tâl ar breswylwyr rhydd-ddaliadol ar ben eu treth gyngor am gynnal a chadw'r mannau hynny. Nid oes terfyn ar ba mor uchel y gall y ffioedd hynny fod ac nid oes terfyn ar faint y gallant ei godi. Nid oes rhaid iddynt fod yn codi tâl am yr hyn a wnânt ar y tir hyd yn oed; gallant ddefnyddio gorbenion o fannau eraill yn eu cwmni. Pe bai pobl yn y Siambr hon am ddod at ei gilydd a chreu cwmni rheoli ystadau, gallent wneud hynny yn awr a dechrau codi tâl ar breswylwyr. Dyna'r broblem gyda 'gorllewin gwyllt' y diwydiant tai sydd angen ei reoli. Gwn fod y Gweinidog o ddifrif ynglŷn â hyn, oherwydd gwnaeth yn siŵr ei fod ym maniffesto'r Blaid Lafur. Mae hi eisoes wedi agor ymgynghoriad ac wedi galw am dystiolaeth. Mae'r dystiolaeth ger ei bron, felly edrychwn ymlaen at gynnydd ar hyn.

Felly, dyna ddau beth yr hoffwn weld cynnydd arnynt: cynlluniau datblygu strategol a thaliadau rheoli ystadau. Weinidog, hoffem weld gweithredu cyn gynted â phosibl.

Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.

I call on the Minister for Climate Change, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Firstly, let me sincerely thank Plaid Cymru, and Siân Gwenllian, in whose name it is, for tabling this very important debate so early in the Senedd term. I'm sure you've noticed that we have not amended the motion that you put forward. We didn't do that because we agree there is a housing crisis. Senedd Members will have seen our programme for government published earlier this week. It is very clear about our commitment to be ambitious and radical, to take action and tackle challenges head on, and to improve the lives of everyone across Wales.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, gadewch imi ddiolch yn ddiffuant i Blaid Cymru, a Siân Gwenllian, y gwnaed y cynnig yn ei henw, am gyflwyno'r ddadl bwysig hon mor gynnar yn nhymor y Senedd. Rwy'n siŵr eich bod wedi sylwi nad ydym wedi diwygio'r cynnig a gyflwynwyd gennych. Ni wnaethom hynny oherwydd ein bod yn cytuno bod yna argyfwng tai. Bydd yr Aelodau o'r Senedd wedi gweld cyhoeddi ein rhaglen lywodraethu yn gynharach yr wythnos hon. Mae'n glir iawn ynglŷn â'n hymrwymiad i fod yn uchelgeisiol ac yn radical, i weithredu ac i fynd i'r afael â heriau yn uniongyrchol, ac i wella bywydau pawb ledled Cymru.

The pandemic has focused all our minds on the need for everyone to have access to a safe, affordable home, and, of course, it has highlighted the huge challenges that people face who don't have a permanent home. Perhaps now more than ever, we appreciate what it means to have a safe and secure roof over our heads, somewhere to call home, and this is very much reflected in our programme for government.

Deputy Presiding Officer, I will certainly not have time to cover in any detail, or give proper weight to, all of the issues that have been raised by Members across the Senedd today. I would need my time for each one of the issues raised here to be able to do justice to it. I would therefore very much hope that we will be able to have a number of debates across the issues raised today and that, actually, we'll be able to work together across the Senedd to solve some of these problems, for which I think there is at least some consensus.

Building on the strong foundations we laid during the last term of government, we are committed to building homes for the future—well-built, climate-secure homes that families want and can afford. We exceeded our target for affordable homes in the last Senedd term; the target for this term will be more challenging again, focusing as it does on 20,000 homes for rent within the social sector. So, very much more specific than the affordable homes definition that Members will have seen and not approved of previously. A number of people mentioned it here today.

The details of our housing target are set out in the ministerial statement that I issued earlier in the week. The statement makes it clear that, to support truly sustainable communities, we will ensure that developments deliver genuinely mixed-tenure housing across the whole spectrum of tenures, from owner-occupier housing and shared ownership to homes for rent that people can afford. Investment in social housing and greener housing has many benefits. It can create local jobs, contribute to decarbonisation, build the foundational economy, develop skills, tackle fuel poverty and, of course, provide better quality homes, helping to make homelessness a thing of the past.

It is absolutely crucial that our focus on social housing remains, so whilst we exceeded our target for affordable homes in the last term of Government, our commitment for this term raises the bar in two very significant ways. Firstly, they will all be for rent within the social sector, and secondly, they will all be low-carbon homes, kind to the climate, warm and affordable. Let me be clear that this target is not in any way about market housing. Help to Buy—Wales remains an important part of the toolkit here in Wales to ensure that people and families can have a home that is right for them, but it's not part of the target that we set ourselves for the 20,000.

The target is a challenging one. Our housing need estimates show that, under central estimates, around 7,400 additional homes a year are needed for the next five years, and this includes a need for 3,500 additional affordable homes each year. The target goes beyond that and I think it's absolutely right that it does. In recognition of our continued commitment to social housing, we've already allocated a record £250 million to the social housing grant this financial year. This is more than double the budget seen in 2020-21. And of course, the supply of genuinely affordable homes is fundamental to resolving homelessness. However, we also need the systems, policies and practices that support people to thrive in the homes once they have them.

I am so really proud of the whole housing sector and the way they came together during the pandemic. It was something that Wales did really well and I am humbled and proud to have been a part of it. We will be able to build on the fantastic work we did during the pandemic to truly transform our approach to homelessness, making it genuinely preventative and, where it cannot be prevented, ensuring that rapid rehousing approaches mean that it is indeed rare, brief and unrepeated. During the pandemic, we have, in fact, supported well over 10,000 people into temporary accommodation. We proved that we can rise to the challenge of rapidly rehousing everyone in their moment of need, without rationing or prioritisation. The investments we have made to date are not just about a short-term fix to an immediate crisis; it is the start of a transformation journey towards ending homelessness in Wales forever. We now have a unique opportunity to transform homelessness services and adopt a truly inclusive approach to ensure that no-one is left without accommodation or support. We must move from reliance on temporary accommodation to a system focused on prevention and rapid rehousing. The homelessness action group recommendations support this and set out an ambitious vision for Wales, where prevention and rehousing form the core of our homelessness policies and practice.

Of course, prevention can be complex. Our housing support grant has prevention at its core. It's designed to support people to live independently and to help them maintain tenancies and prevent homelessness. That's why I increased the grant by £40 million this year—an increase of around 32 per cent. This recognises the importance of housing support as part of that preventative agenda. But we recognise that homelessness transformation will take a number of years. We have made significant progress this year; we've kind of proved the concept, if you like, and we are now firmly on the track to making this happen in Wales.

Alongside that, the Government has made it clear that the environment will also be at the heart of our decision making. In creating this ministry for climate change, we've brought together environment, energy, housing and regeneration, planning and transport, giving us a real opportunity and all the critical levers to develop the sustainable communities that the people of Wales want and need. The environment doesn't just have a seat at the Cabinet table; it will be a consideration in everything we do. We are now developing new housing standards in the social housing grant programme that focus on quality, space, energy and decarbonisation.

Members who were here before will know that we've already launched the optimised retrofit programme to begin to deliver our decarbonisation ambitions for the existing housing stock in Wales, bringing better homes, jobs and the skills of the future to those homes, as well as the new build that we are progressing. We are embracing innovation and new approaches to house building and to house retrofit through our innovative housing programme and the support of modern methods of construction.

Our commitment to ensuring families and individuals have access to housing that enables them to thrive has not wavered, and our plans to address the barriers to everyone having a decent place to call home do not stop with those I've outlined this afternoon. We're also delivering housing-led solutions to people's health and care needs, driven by our integrated care fund. We will continue to address the barriers and discrimination tenants face both in accessing and staying in their private rented accommodation.

I did agree with one thing Janet said: she is correct to say that the vast majority of the landlords in Wales are good landlords and we work very well with them. Rent Smart Wales has proved an excellent tool during the pandemic, because alone amongst the Governments of the UK we know where our landlords are, we are in contact with them and we're able to contact them directly. 

But, we also want to make significant improvements to the protection we give our tenants and their ability to pay. We all know that once you're in a year's rent arrears, you are not going to recover if you're on a low income, so we will work hard to bring forward support for those tenants to enable them to stay in their homes—also, of course, enabling the landlords to benefit from the rent that the tenants can then pay—and, really importantly, preventing those people becoming homeless too, on top of the already worsening crisis we have of temporary accommodation.

We will take significant steps to improve building safety so that people are safe and secure in their homes, the importance of which we've all been reminded of this week as the fourth anniversary of the Grenfell Tower tragedy passes, and which we did start a discussion on earlier today. I do not have time now to go into the details of all of that, but be assured we take it extremely seriously. I have met a number of the residents already and we are working very hard to unlock some of the complexities of that.

Alongside good placemaking, revitalising our town centres to be more agile and wider considerations like active travel, we will deliver exemplar sites as flag bearers for the future. 

Last, but, of course, very much not least, we recognise the very severe issues relating to high numbers of second homes in some of our communities across Wales, and in particular the long-term sustainability of our Welsh-speaking heartlands. It's an absolute priority for us to deal with those issues, and our Welsh language community housing plan will seek to address pressures faced by those communities. A cross-portfolio ministerial task group is already formed and working.

It's clear that there's no single answer to solve the many complex issues involved, however, as was clear from the number of contributions with a large number of ideas, which we're happy to explore, that were put onto the floor today. But, our aim is clear and, I think, shared: we ensure that young people continue to afford to live in the communities they have grown up in, as well as ensuring the long-term sustainability and vibrancy of those communities. 

We have the will and appetite to engage across the piece to take forward our manifesto commitments. As the First Minister said in the programme for government—

Mae'r pandemig wedi ffocysu meddyliau pawb ohonom ar yr angen i bawb gael mynediad at gartref diogel, fforddiadwy, ac wrth gwrs, mae wedi tynnu sylw at yr heriau enfawr y mae pobl heb gartref parhaol yn eu hwynebu. Efallai yn awr yn fwy nag erioed ein bod yn gwerthfawrogi'r hyn y mae'n ei olygu i gael to diogel dros ein pennau, rhywle i'w alw'n gartref, ac adlewyrchir hyn yn fawr yn ein rhaglen lywodraethu.

Ddirprwy Lywydd, yn sicr ni fydd gennyf amser i roi sylw priodol nac i ymdrin yn fanwl â'r holl faterion a godwyd gan yr Aelodau ar draws y Senedd heddiw. Byddai angen fy amser ar gyfer pob un o'r materion a godwyd yma i allu gwneud cyfiawnder ag ef. Felly, byddwn yn gobeithio'n fawr y gallwn gael nifer o ddadleuon ar draws y materion a godwyd heddiw ac y byddwn yn gallu cydweithio ar draws y Senedd i ddatrys rhai o'r problemau hyn, ac rwy'n credu bod rhywfaint o gonsensws ar hynny.

Gan adeiladu ar y sylfeini cryf a osodwyd gennym yn ystod tymor diwethaf y llywodraeth, rydym wedi ymrwymo i adeiladu cartrefi ar gyfer y dyfodol—cartrefi wedi'u hadeiladu'n dda a diogel o ran yr hinsawdd y mae teuluoedd am eu cael ac y gallant eu fforddio. Gwnaethom ragori ar ein targed ar gyfer tai fforddiadwy yn nhymor diwethaf y Senedd; bydd y targed ar gyfer y tymor hwn yn fwy heriol eto, gan ganolbwyntio fel y mae ar 20,000 o gartrefi i'w rhentu yn y sector cymdeithasol. Felly, yn llawer mwy penodol na'r diffiniad o dai fforddiadwy y bydd yr Aelodau wedi'i weld ac wedi ei anghymeradwyo yn gynt. Soniodd nifer o bobl amdano yma heddiw.

Nodir manylion ein targed tai yn y datganiad gweinidogol a gyhoeddais yn gynharach yn yr wythnos. Mae'r datganiad yn ei gwneud yn glir, er mwyn cefnogi cymunedau gwirioneddol gynaliadwy, y byddwn yn sicrhau bod datblygiadau'n darparu tai gyda deiliadaeth wirioneddol gymysg ar draws y sbectrwm cyfan o ddeiliadaethau, o dai perchen-feddianwyr a rhanberchnogaeth i gartrefi i'w rhentu y gall pobl eu fforddio. Mae llawer o fanteision i fuddsoddi mewn tai cymdeithasol a thai gwyrddach. Gall greu swyddi lleol, cyfrannu at ddatgarboneiddio, adeiladu'r economi sylfaenol, datblygu sgiliau, mynd i'r afael â thlodi tanwydd, a darparu cartrefi o ansawdd gwell wrth gwrs, gan helpu i wneud digartrefedd yn rhywbeth sy'n perthyn i'r gorffennol.

Mae'n gwbl hanfodol fod ein ffocws ar dai cymdeithasol yn parhau, felly er inni ragori ar ein targed ar gyfer tai fforddiadwy yn nhymor diwethaf y Llywodraeth, mae ein hymrwymiad ar gyfer y tymor hwn yn codi'r bar mewn dwy ffordd arwyddocaol iawn. Yn gyntaf, byddant i gyd ar gyfer eu rhentu yn y sector cymdeithasol, ac yn ail, byddant i gyd yn gartrefi carbon isel, yn garedig i'r hinsawdd, yn gynnes ac yn fforddiadwy. Gadewch imi fod yn glir nad yw'r targed hwn yn ymwneud o gwbl â thai'r farchnad. Mae Cymorth i Brynu—Cymru yn parhau i fod yn rhan bwysig o'r pecyn cymorth yma yng Nghymru i sicrhau y gall pobl a theuluoedd gael cartref sy'n iawn iddynt hwy, ond nid yw'n rhan o'r targed o 20,000 a osodwyd gennym i ni ein hunain.

Mae'r targed yn un heriol. Mae ein hamcangyfrifon o anghenion tai yn dangos, o dan amcangyfrifon canolog, fod angen tua 7,400 o gartrefi ychwanegol y flwyddyn am y pum mlynedd nesaf, ac mae hyn yn cynnwys angen am 3,500 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol bob blwyddyn. Mae'r targed yn mynd y tu hwnt i hynny ac rwy'n credu ei bod yn hollol briodol ei fod yn gwneud hynny. I gydnabod ein hymrwymiad parhaus i dai cymdeithasol, rydym eisoes wedi dyrannu £250 miliwn, sy'n ffigur uwch nag erioed, i'r grant tai cymdeithasol yn y flwyddyn ariannol hon. Mae hyn yn fwy na dwbl y gyllideb a welwyd yn 2020-21. Ac wrth gwrs, mae cyflenwad o gartrefi gwirioneddol fforddiadwy yn hanfodol i ddatrys digartrefedd. Fodd bynnag, mae arnom angen y systemau, y polisïau a'r arferion hefyd sy'n cynorthwyo pobl i ffynnu yn y cartrefi ar ôl iddynt eu cael.

Rwyf mor falch o'r sector tai cyfan a'r ffordd y daethant at ei gilydd yn ystod y pandemig. Roedd yn rhywbeth a wnaeth Cymru'n dda iawn ac rwy'n teimlo'n freintiedig ac yn falch imi fod yn rhan ohono. Byddwn yn gallu adeiladu ar y gwaith gwych a wnaethom yn ystod y pandemig i drawsnewid yn sylfaenol ein dull o ymdrin â digartrefedd, gan ei wneud yn wirioneddol ataliol, a lle na ellir ei atal, sicrhau bod dulliau ailgartrefu cyflym yn golygu ei fod yn ddigwyddiad prin, byr ac yn brofiad na chaiff ei ailadrodd. Yn ystod y pandemig, rydym wedi cynorthwyo ymhell dros 10,000 o bobl i gael llety dros dro. Profasom y gallwn ymateb i'r her o ailgartrefu pawb yn gyflym yn eu munud o angen, heb ddogni na blaenoriaethu. Mae'r buddsoddiadau a wnaethom hyd yma yn fwy nag ateb tymor byr yn unig i argyfwng uniongyrchol; mae'n ddechrau taith drawsnewidol tuag at roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru am byth. Bellach mae gennym gyfle unigryw i drawsnewid gwasanaethau digartrefedd a mabwysiadu dull gwirioneddol gynhwysol i sicrhau na chaiff neb ei adael heb lety neu gymorth. Rhaid inni symud o ddibynnu ar lety dros dro i system sy'n canolbwyntio ar atal ac ailgartrefu cyflym. Mae argymhellion y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd yn cefnogi hyn ac yn nodi gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer Cymru, lle mae atal ac ailgartrefu'n greiddiol i'n polisïau a'n hymarfer ar ddigartrefedd.

Wrth gwrs, gall atal fod yn gymhleth. Mae atal yn greiddiol i'n grant cynnal tai. Fe'i cynlluniwyd i gefnogi pobl i fyw'n annibynnol a'u helpu i gynnal tenantiaethau ac atal digartrefedd. Dyna pam y gwneuthum sicrhau cynnydd o £40 miliwn ar gyfer y grant eleni—cynnydd o tua 32 y cant. Mae hyn yn cydnabod pwysigrwydd cymorth tai fel rhan o'r agenda ataliol honno. Ond rydym yn cydnabod y bydd trawsnewid digartrefedd yn cymryd nifer o flynyddoedd. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol eleni; rydym wedi rhyw fath o brofi'r cysyniad, os mynnwch, ac rydym yn sicr ar y trywydd bellach i wneud i hyn ddigwydd yng Nghymru.

Ochr yn ochr â hynny, mae'r Llywodraeth wedi dweud yn glir y bydd yr amgylchedd hefyd yn ganolog yn ein penderfyniadau. Wrth greu'r weinyddiaeth hon ar gyfer newid hinsawdd, rydym wedi dwyn ynghyd yr amgylchedd, ynni, tai ac adfywio, cynllunio a thrafnidiaeth, gan roi cyfle gwirioneddol i ni a'r holl ddulliau hanfodol i ddatblygu'r cymunedau cynaliadwy y mae pobl Cymru eu heisiau a'u hangen. Nid sedd wrth fwrdd y Cabinet yn unig sydd i'r amgylchedd; bydd yn ystyriaeth ym mhob dim a wnawn. Rydym yn awr yn datblygu safonau tai newydd yn y rhaglen grant tai cymdeithasol sy'n canolbwyntio ar ansawdd, gofod, ynni a datgarboneiddio.

Bydd yr Aelodau a oedd yma o'r blaen yn gwybod ein bod eisoes wedi lansio'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio i ddechrau cyflawni ein huchelgeisiau datgarboneiddio ar gyfer y stoc dai bresennol yng Nghymru, gan gyflwyno cartrefi, swyddi a sgiliau gwell y dyfodol, yn ogystal â bwrw ymlaen i adeiladu o'r newydd. Rydym yn croesawu arloesedd a dulliau newydd o adeiladu tai ac ôl-osod tai drwy ein rhaglen tai arloesol a chefnogi dulliau adeiladu modern.

Nid yw ein hymrwymiad i sicrhau bod gan deuluoedd ac unigolion fynediad at dai sy'n eu galluogi i ffynnu wedi gwyro, ac nid yw ein cynlluniau i fynd i'r afael â'r rhwystrau i bawb rhag cael lle gweddus i'w alw'n gartref yn dod i ben gyda'r rhai rwyf wedi'u hamlinellu y prynhawn yma. Rydym hefyd yn darparu atebion sy'n cael eu harwain gan dai i anghenion iechyd a gofal pobl, wedi'u llywio gan ein cronfa gofal integredig. Byddwn yn parhau i ymladd y rhwystrau a'r rhagfarn y mae tenantiaid yn eu hwynebu rhag cael mynediad a rhag cael aros yn eu cartref rhent preifat.

Roeddwn yn cytuno ag un peth a ddywedodd Janet: mae'n gywir i ddweud bod y mwyafrif llethol o landlordiaid yng Nghymru yn landlordiaid da a'n bod yn gweithio'n dda iawn gyda hwy. Mae Rhentu Doeth Cymru wedi bod yn arf ardderchog yn ystod y pandemig, oherwydd yn wahanol i Lywodraethau eraill y DU, rydym yn gwybod ble mae ein landlordiaid, rydym mewn cysylltiad â hwy ac rydym yn gallu cysylltu â hwy'n uniongyrchol. 

Ond rydym hefyd am wneud gwelliannau sylweddol i'r diogelwch a roddwn i'n tenantiaid a'u gallu i dalu. Fel y gwyddom i gyd, pan fydd gennych flwyddyn o ôl-ddyled rhent, nid ydych yn mynd i allu ei had-dalu os ydych ar incwm isel, felly byddwn yn gweithio'n galed i sicrhau cymorth i'r tenantiaid hynny er mwyn eu galluogi i aros yn eu cartrefi—gan alluogi'r landlordiaid hefyd wrth gwrs i elwa o'r rhent y gall y tenantiaid ei dalu wedyn—ac yn bwysig iawn, er mwyn atal y bobl hynny rhag dod yn ddigartref hefyd, ar ben yr argyfwng llety dros dro sydd gennym eisoes ac sy'n gwaethygu.

Byddwn yn rhoi camau sylweddol ar waith i wella diogelwch adeiladau fel bod pobl yn ddiogel yn eu cartrefi, a chawsom i gyd ein hatgoffa o bwysigrwydd hynny yr wythnos hon a hithau'n bedair blynedd ers trychineb Tŵr Grenfell, mater y gwnaethom ddechrau trafodaeth arno yn gynharach heddiw. Nid oes gennyf amser yn awr i fanylu ar hynny i gyd, ond rwy'n eich sicrhau ein bod yn gyfan gwbl o ddifrif yn ei gylch. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â nifer o'r preswylwyr ac rydym yn gweithio'n galed iawn i ddatgloi rhai o'r cymhlethdodau hynny.

Ochr yn ochr â chreu lleoedd da, gan adfywio canol ein trefi i fod yn fwy hyblyg ac ystyriaethau ehangach fel teithio llesol, byddwn yn darparu safleoedd enghreifftiol fel rhai i arwain y ffordd ar gyfer y dyfodol. 

Yn olaf, ond nid yn lleiaf wrth gwrs, rydym yn cydnabod y problemau difrifol iawn sy'n ymwneud â niferoedd uchel o ail gartrefi yn rhai o'n cymunedau ledled Cymru, ac yn enwedig cynaliadwyedd hirdymor ein cadarnleoedd Cymraeg eu hiaith. Mae ymdrin â'r materion hynny yn flaenoriaeth lwyr i ni, a bydd ein cynllun tai cymunedol Cymru yn ymdrechu i fynd i'r afael â'r pwysau a wynebir gan y cymunedau hynny. Mae grŵp gorchwyl gweinidogol traws-bortffolio eisoes wedi'i ffurfio ac yn gweithio.

Mae'n amlwg fodd bynnag nad oes ateb unigol a all ddatrys y materion cymhleth niferus dan sylw, fel y gwelwyd yn glir o nifer y cyfraniadau gyda nifer fawr o syniadau a roddwyd ar y llawr heddiw, syniadau rydym yn hapus i'w harchwilio. Ond mae ein nod yn glir ac yn un a rennir, rwy'n credu: rydym yn sicrhau bod pobl ifanc yn parhau i allu fforddio byw yn y cymunedau y maent wedi tyfu i fyny ynddynt, yn ogystal â sicrhau cynaliadwyedd a bywiogrwydd hirdymor y cymunedau hynny. 

Mae gennym ewyllys ac awydd i ymgysylltu'n eang er mwyn datblygu ein hymrwymiadau maniffesto. Fel y dywedodd y Prif Weinidog yn y rhaglen lywodraethu—

16:45

Will the Minister come to her conclusion now, please?

A wnaiff y Gweinidog ddod i ben yn awr, os gwelwch yn dda?

—one more sentence—we will always put collaboration ahead of competition. I ask Members to reject the amendment tabled by Darren Millar, but I will willingly work with Members across the Senedd to effect those ends. Diolch.

—un frawddeg arall—byddwn bob amser yn rhoi cydweithio o flaen cystadleuaeth. Gofynnaf i'r Aelodau wrthod y gwelliant a gyflwynwyd gan Darren Millar, ond rwy'n fodlon gweithio gydag Aelodau ar draws y Senedd i wireddu'r dibenion hynny. Diolch.

Galwaf yn awr ar yr Aelodau sydd wedi dweud eu bod yn dymuno siarad. Jenny Rathbone.

I now call on the Members who have indicated that they wish to speak. Jenny Rathbone.

Thank you very much. I just wanted to pick up on a couple of things. One is that I absolutely agree with the Minister that everybody needs to have a decent place that they can call home, and that is so much more refreshing than the language used by, for example, James Evans, talking about the housing ladder. I was even more astonished to see it in the Shelter Cymru briefing, talking about the property ladder.

One of the biggest problems we have in our economy is the perverse incentives to invest spare capital into bricks and mortar, rather than productive activity. We need to, somehow, change the way in which homes are regarded. One way is to look at abolishing capital gains tax relief on first homes, but that might, obviously, have other perverse incentives. But, we certainly need to look at homes, rather than housing as an investment.

Diolch yn fawr iawn. Roeddwn i eisiau codi ychydig o bethau. Un ohonynt yw fy mod yn cytuno'n llwyr â'r Gweinidog fod angen i bawb gael lle gweddus y gallant ei alw'n gartref, ac mae hynny gymaint yn fwy braf na'r iaith a ddefnyddir gan James Evans, er enghraifft, sy'n sôn am yr ysgol dai. Cefais fy syfrdanu'n fwy byth o'i weld yn sesiwn friffio Shelter Cymru, sy'n sôn am yr ysgol eiddo.

Un o'r problemau mwyaf sydd gennym yn ein heconomi yw'r cymhellion negyddol i fuddsoddi cyfalaf dros ben mewn brics a morter yn hytrach na gweithgaredd cynhyrchiol. Rywsut, mae angen inni newid y ffordd o feddwl am gartrefi. Un ffordd yw edrych ar ddiddymu rhyddhad treth ar enillion cyfalaf ar gartrefi cyntaf, ond gallai hynny arwain, yn amlwg, at gymhellion negyddol eraill. Ond yn sicr mae angen inni edrych ar gartrefi, yn hytrach na thai fel buddsoddiad.

16:50

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, ac dwi'n falch iawn o grynhoi'r drafodaeth bwysig, gynhwysfawr rydyn ni wedi'i gael ar faes tai y prynhawn yma. Rydyn ni wedi trafod prinder tai, ail gartrefi, diogelwch, cynllunio, ffioedd rheoli—mae'r rheini i gyd wedi cael sylw gennym ni. Beth sy'n hollol glir ydy'r angen am ymyrraeth, a hynny ar frys.

Mae'r prinder tai fforddiadwy i'w rhentu neu i'w prynu yn tanseilio cymunedau ledled Cymru, ac yn chwalu gobeithion pobl ifanc. Mae o'n broblem genedlaethol ym Mlaenau Gwent fel ag ym Meirion Dwyfor. Mae anghyfartaledd incwm yn golygu na all unigolion a theuluoedd gystadlu yn y farchnad. Yn siroedd y gorllewin, o benrhyn Gŵyr i Amlwch, mae diffyg cyfleon gwaith â chyflog teg a rhestrau aros hirfaith am dai, ynghyd â gormodedd o ail gartrefi yn creu sefyllfa argyfyngus mewn ardaloedd eang o gefn gwlad. Mae newidiadau pellgyrhaeddol yn digwydd yn arswydus o gyflym o'n cwmpas ni yn ein cymunedau.

Twf economaidd cyfartal ar draws Cymru ydy un rhan o'r ateb, ie; adeiladu tai addas yn y llefydd iawn—mae angen i hynny hefyd ddigwydd. Ond rydyn ni'n galw heddiw ar y Llywodraeth i weithredu ar frys yn y meysydd rheini lle mae modd symud arnyn nhw yn gyflym, a hynny er mwyn mynd i’r afael â’r argyfwng er mwyn sicrhau dyfodol cynaliadwy i’n cymunedau ni. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gefnogi llywodraeth leol er mwyn iddyn nhw fedru gweithredu i fynd i'r afael efo'r broblem. Ac un enghraifft: mi fedrai Llywodraeth Cymru ariannu cynlluniau gweithredu tai cynhwysfawr a blaengar, fel sydd wedi cael ei ddatblygu gan Gyngor Gwynedd. A gaf fi ddweud wrth y Ceidwadwyr, ac mae Jane Dodds yn hollol iawn: nid adfer right to buy ydy'r ateb? Mae'r polisi yna wedi gwaethygu'r argyfwng tai ers blynyddoedd wrth i'r stoc tai cyhoeddus grebachu, a phobl fregus yn cael eu gadael ar ôl.

Er mwyn delio efo'r sefyllfa ail gartrefi—ac mae rhaid gwneud hyn ar fyrder, ac rwy'n falch o glywed y Gweinidog yn cydnabod hynny—mae yna nifer o gamau y gall y Llywodraeth eu cymryd. Dwi ddim yn mynd i fanylu arnyn nhw rŵan; rydyn ni fel plaid wedi manylu ar sawl maes lle medrid diwygio deddfwriaeth yn gyflym iawn er mwyn creu newid. Mae’r Prif Weinidog wedi dweud ei fod o'n awyddus i gydweithio efo pleidiau eraill, ac mae o hefyd wedi dweud nad oes yna ddim un datrysiad syml i’r argyfwng ail gartrefi. Ac, wrth gwrs, dwi'n cytuno—rydyn ni ddim yn honni bod yna ateb syml i'r broblem, ond mae yna faterion cwbl ymarferol y gellid cychwyn eu rhoi ar waith tra rydym yn cael y drafodaeth ehangach yna o gwmpas beth sydd ei angen yn y tymor hir i greu cymunedau cynaliadwy.

Rydyn ni wedi gosod allan ein syniadau ni sawl gwaith yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Rydw i wedi sefyll yn y man yma ni wn i faint o weithiau yn sôn am faterion trethi, materion cynllunio, materion cyllidol y gellid mynd ati ar unwaith i weithredu arnyn nhw. So, dyna beth rydyn ni ei eisiau rŵan: gweithredu er mwyn sicrhau bod gan bawb yr hawl i fyw yn eu cymuned, bod gan bawb gartref, rhywle i fyw, lloches. Felly, gweithredwch, da chi. Gwnewch y pethau rydych chi'n medru o fewn eich gallu chi cyn ei bod hi'n mynd rhy hwyr. Ie, trafodwn yn y man yma eto, ond rydyn ni eisiau gweld arwyddion rŵan o weithredu. Mae'r trafod angen parhau; mae'r gweithredu angen digwydd. Mae ein cymunedau ni angen gweld hynny. Mae ein pobl ifanc ni angen gweld bod Llywodraeth eu gwlad nhw yn cymryd yr argyfwng yma o ddifrif ac yn barod i symud ac i roi materion ar waith sydd yn mynd i helpu dechrau datrys problem fawr yn ein hoes fodern ni yma yng Nghymru.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I’m very pleased to sum up this important and very comprehensive debate that we’ve had on housing this afternoon. We’ve discussed the shortage of houses, second homes, safety, planning, management fees—these have all been covered this afternoon. What is entirely clear is the need for intervention as a matter of urgency.

The shortage of affordable housing for rent or purchase does undermine communities the length and breadth of Wales, and destroys the hopes of young people. It is a national problem in Blaenau Gwent, as it is in Meirion Dwyfor. Income inequalities mean that individuals and families simply cannot compete in the market. In the western counties, from Gower to Amlwch, there is a lack of job opportunities with good salaries, and long waiting lists for housing, as well as too many second homes, creating a critical situation in broad areas of rural Wales. Far-reaching changes are happening frighteningly quickly, and they’re happening around us within our communities.

Equal economic growth across Wales is one part of the solution, yes; building appropriate homes in the right places—that, too, needs to happen. But, today, we are calling on the Government to take action urgently in those areas where we can move quickly in order to tackle this crisis and to ensure a sustainable future for our communities. The Welsh Government must support local authorities so that they can take action in tackling this problem. And one example is that the Welsh Government could fund housing action plans, which would be bold and comprehensive, as has been developed by Gwynedd Council. And may I just say to the Conservatives—and Jane Dodds is entirely right: restoring right to buy is not the solution? That policy has exacerbated this housing crisis and has done so over many years as the public housing stock shrinks, and vulnerable people are left behind.

In order to deal with the second home issue—and we must do this as a matter of urgency, and I was pleased to hear the Minister acknowledge that—there are a number of steps that the Government could take. I’m not going to go into detail on them this afternoon; we as a party have done that and focused on a number of areas where we could reform legislation very quickly in order to generate change. The First Minister has said that he’s eager to collaborate with other parties, and he’s also said that there isn’t one simple, single solution to the second home crisis. And, of course, I agree with him, we’re not claiming that there is a silver bullet to this problem, but there are entirely practical things that could be put in place whilst we have that broader debate around what is needed in the longer term in order to create sustainable communities.

We’ve set out our ideas a number of times over the past 12 months. I’ve stood in this place I don’t how many times talking about issues around taxation, planning, fiscal issues that could be addressed immediately. So, that’s what we want now: we want action in order to ensure that everyone has the right to live in their community, that everyone has a home, a dwelling, shelter. So, take action. I urge you to do so, and do those things that you can do that are within your powers before it’s too late. Yes, we’ll have further discussion in this place, but we now need to see signs of action. The time for discussion needs to continue, but we need action too. Our communities need to see that action. Our young people need to see that their nation’s Government is taking this crisis seriously and is willing to move and to put things in place that will help to start to resolve a huge problem in our modern age here in Wales.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu?

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object?

Did I hear one? No.

A glywais i un? Naddo.

Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

16:55

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Ocê. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod dros dro cyn symud i gyfnod pleidleisio.

In accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting temporarily before proceeding to voting time.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:55.

Plenary was suspended at 16:55.

17:00

Ailymgynullodd y Senedd am 17:00, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:00, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Welcome back, and we're now going to the vote on the Welsh Conservatives' debate, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will then vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 40 against. Therefore, the motion is not agreed.

Croeso nôl, a symudwn yn awr at y bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio wedyn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Eitem 6 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 16, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 6 - Welsh Conservatives' Debate - Motion without amendment: For: 16, Against: 40, Abstain: 0

Motion has been rejected

We move to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. Therefore, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 29, 15 abstentions and 12 against. Therefore, amendment 1 is agreed.

Symudwn at welliant 1. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, roedd 15 yn ymatal a 12 yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 1.

Eitem 6 - Gwelliant 1 - Cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 29, Yn erbyn: 12, Ymatal: 15

Derbyniwyd y gwelliant

Item 6 - Amendment 1 - Tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 29, Against: 12, Abstain: 15

Amendment has been agreed

Therefore, amendments 2 and 3 are deselected.

Felly, mae gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol.

Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

Amendments 2 and 3 deselected.

So, I now call for a vote on the motion as amended.

Felly, galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM7712 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i:

a) hyrwyddo llwyddiannau ym maes chwaraeon yng Nghymru, hyrwyddo creadigrwydd a gallu ein pobl ifanc ym maes chwaraeon a galluogi ein diwydiant chwaraeon i gynnal ei enw da ar y llwyfan byd-eang;

b) buddsoddi yn ein cyfleusterau chwaraeon o’r radd flaenaf, hyrwyddo mynediad cyfartal at chwaraeon a chefnogi athletwyr ifanc a dawnus a chlybiau llawr gwlad;

c) buddsoddi mewn cyfleusterau newydd fel caeau artiffisial 3G.

2. Yn cydnabod hanes llwyddiannus Llywodraeth Cymru o ddenu digwyddiadau uchel eu proffil yn y maes diwylliannol, busnes a chwaraeon i Gymru.

3. Yn ymuno â Llywodraeth Cymru wrth ddymuno pob lwc i dîm pêl-droed hŷn Cymru yng ngemau eraill y Pencampwriaethau Ewropeaidd.

Motion NDM7712 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Welcomes the Welsh Government’s commitment to:

a) champion Welsh sporting successes, harness the creativity and sporting ability of our young people, and enable our sports industry to maintain its proper place on the world stage;

b) invest in our world-class sports facilities, promote equal access to sports and support young and talented athletes and grassroots clubs.

c) invest in new facilities such as 3G artificial pitches.

2. Recognises the Welsh Government’s successful record of bringing major cultural, business and sports events to Wales.

3. Joins the Welsh Government in wishing the men’s senior Welsh football team the very best of luck in the remaining matches of the European Championships.

Open the vote. Close the vote. In favour 42, 14 abstentions, none against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 42, roedd 14 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Eitem 6 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 42, Yn erbyn: 0, Ymatal: 14

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 6 - Welsh Conservatives' Debate - Motion as amended: For: 42, Against: 0, Abstain: 14

Motion as amended has been agreed

And that brings us to the end of the proceedings for the day. Thank you very much, have a safe journey home, and enjoy the football.

A daw hynny â ni at ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch yn fawr iawn, siwrnai ddiogel i chi, a mwynhewch y pêl-droed.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:02.

The meeting ended at 17:02.