Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
03/12/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Mark Isherwood.
1. Pa gynnydd sydd wedi'i wneud i sefydlu banc cymunedol yng Nghymru? OAQ54778
1. What progress has been made to establish a community bank in Wales? OAQ54778
I thank the Member for that question, Llywydd. The partnership created between Banc Cambria and the Community Savings Bank Association is completing a detailed project plan, an initial market assessment and feasibility study, with the help of both the Development Bank of Wales and Cardiff University. I look forward to early receipt of that report.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r bartneriaeth a grëwyd rhwng Banc Cambria a'r Gymdeithas Banc Cynilion Cymunedol yn cwblhau cynllun prosiect manwl, asesiad cychwynnol o'r farchnad ac astudiaeth o ddichonoldeb, gyda chymorth Banc Datblygu Cymru a Phrifysgol Caerdydd. Edrychaf ymlaen at dderbyn yr adroddiad hwnnw'n fuan.
Well, I note the cross-party group today, which I couldn't attend, referred to that and the development of the group working in Banc Cambria to take forward your proposals for a community bank. Of course, these run in parallel to the development of the Post Office banking framework agreement with 28 UK banks to enable customers on the high street to access wider banking services, and the proposals two years ago from Responsible Finance Wales, for others, for groups, to work together to develop a community bank model. And, of course, I used to work in one of the forebears of the community banks—one of the mutual building societies.
However, when I raised with the First Minister at that time, in 2010, the risk management and capital adequacy requirements and regulation a new bank would have to comply with, which an established bank partner would not, the then First Minister agreed that setting up a new bank can be, quote,
'a costly and protracted business if you start from scratch, and using the expertise that is already in the sector to develop a social model of banking makes sense'.
What discussion have you and your colleagues therefore had, in consultation with consumer groups and industry experts, regarding the feasibility of a community bank in Wales reflecting those core banking needs, regulations and principles?
Wel, sylwaf fod y grŵp trawsbleidiol heddiw, na allwn fynd iddo, wedi cyfeirio at hynny a datblygiad y grŵp sy'n gweithio ym Manc Cambria i fwrw ymlaen â'ch cynigion ar gyfer banc cymunedol. Wrth gwrs, mae'r rhain yn cydredeg â datblygu cytundeb fframwaith bancio Swyddfa'r Post gyda 28 o fanciau yn y DU i alluogi cwsmeriaid ar y stryd fawr i allu manteisio ar wasanaethau bancio ehangach, a'r cynigion ddwy flynedd yn ôl gan Cyllid Cyfrifol Cymru, er mwyn i eraill, er mwyn i grwpiau, gydweithio i ddatblygu model banc cymunedol. Ac, wrth gwrs, roeddwn i'n arfer gweithio yn un o ragflaenwyr y banciau cymunedol—un o'r cymdeithasau adeiladu cydfuddiannol.
Fodd bynnag, pan godais gyda'r Prif Weinidog ar y pryd, yn 2010, y gofynion a'r rheoliadau rheoli risg a digonolrwydd cyfalaf y byddai'n rhaid i fanc newydd gydymffurfio â nhw, na fyddai'n rhaid i bartner banc sefydledig ei wneud, cytunodd y Prif Weinidog ar y pryd y gall sefydlu banc newydd fod, a dyfynnaf,
yn fusnes drud a hirfaith os ydych chi'n dechrau o'r dechrau, ac mae defnyddio'r arbenigedd sydd eisoes yn y sector i ddatblygu model bancio cymdeithasol yn gwneud synnwyr.
Pa drafodaethau ydych chi a'ch cyd-Weinidogion wedi eu cael, felly, mewn ymgynghoriad â grwpiau defnyddwyr ac arbenigwyr yn y diwydiant, ynghylch dichonoldeb cael banc cymunedol yng Nghymru sy'n adlewyrchu'r anghenion, y rheoliadau a'r egwyddorion bancio craidd hynny?
Well, Llywydd, I thank Mark Isherwood for that question. He is quite right to say that the business of setting up a new bank has significant regulatory hurdles to overcome and that it can be a protracted business. But that is why we are working with the Community Savings Bank Association. And in that way, the landscape has changed since 2010, because the Community Savings Bank Association, coming out of work carried out by the Royal Society of Arts, has financed itself and led preparation of constitutional documents, IT systems, branch designs, payment system links, product specifications, and, critically, banking licence application documents. So, there is now a great deal more work that has been done by a group of experts that gives us the foundation for what Banc Cambria can do here in Wales.
The banking licence application document, particularly, breaks the process of obtaining a licence into a number of manageable phases. And that's the way that we intend to work through the process in Wales, taking it a step at a time. That's why the initial market assessment and feasibility study is so important, because it will test those basic questions of viability and sustainability, and then we will move to the next stage, working with 11 other initiatives that are at various stages of progress across the United Kingdom, each one of them under the umbrella of the Community Savings Bank Association, giving us the confidence here in Wales that we have the advice we need to make a success of our ambition to establish a community bank.
Wel, Llywydd, diolchaf i Mark Isherwood am y cwestiwn yna. Mae'n hollol iawn i ddweud bod gan y busnes o sefydlu banc newydd rwystrau rheoleiddio sylweddol i'w goresgyn ac y gall fod yn fusnes hirfaith. Ond dyna pam yr ydym ni'n gweithio gyda'r Gymdeithas Banc Cynilion Cymunedol. Ac yn y modd hwnnw, mae'r sefyllfa wedi newid ers 2010, gan fod y Gymdeithas Banc Cynilion Cymunedol, sy'n deillio o waith a wnaed gan Gymdeithas Frenhinol y Celfyddydau, wedi ariannu ei hun ac wedi arwain y gwaith o baratoi dogfennau cyfansoddiadol, systemau TG, dyluniadau canghennau, cysylltiadau system daliadau, manylebau cynnyrch, ac, yn hanfodol, dogfennau cais am drwydded fancio. Felly, mae llawer mwy o waith wedi'i wneud erbyn hyn gan grŵp o arbenigwyr sy'n rhoi'r sylfaen i ni ar gyfer yr hyn y gall Banc Cambria ei wneud yma yng Nghymru.
Mae'r ddogfen cais am drwydded fancio, yn arbennig, yn rhannu'r broses o gael trwydded i nifer o gamau y gellir eu rheoli. A dyna'r ffordd yr ydym ni'n bwriadu gweithio drwy'r broses yng Nghymru, gan symud ymlaen un cam ar y tro. Dyna pam mae'r asesiad cychwynnol o'r farchnad a'r astudiaeth o ddichonoldeb mor bwysig, gan y bydd yn profi'r cwestiynau sylfaenol hynny ynghylch hyfywedd a chynaliadwyedd, ac yna byddwn yn symud ymlaen i'r cam nesaf, gan weithio gydag 11 o fentrau eraill sydd ar wahanol gamau o gynnydd ar draws y Deyrnas Unedig, pob un ohonyn nhw o dan ambarél y Gymdeithas Banc Cynilion Cymunedol, gan roi'r hyder i ni yma yng Nghymru bod gennym ni'r cyngor sydd ei angen arnom i lwyddo yn ein huchelgais o sefydlu banc cymunedol.
Dwi'n siŵr buasai'n haws pe bai gennym ni'n trefniadau rheoleiddio ein hunain o ran sefydlu banc o'r math yma. Ond dŷn ni fel plaid wedi cefnogi cael banc cymunedol ers blynyddoedd. Dwi'n edrych ymlaen i gael cyfrif yn ein banc cymunedol ni yma yng Nghymru. Ond, wrth gwrs, ymateb ydy hyn rŵan i'r ffaith fod banciau't stryd fawr wedi gadael ein cymunedau ni yn y niferoedd dŷn ni wedi'u gweld dros y blynyddoedd diwethaf. A fyddech chi'n cytuno efo fi fod y ffaith ein bod ni wedi methu â rheoleiddio, wedi methu â gosod amodau ar y banciau hynny, wedi'n gadael ni yn y sefyllfa yma lle dŷn ni wedi gweld yr ecsodus o wasanaethau ariannol o'r stryd fawr yn y modd dŷn ni wedi ei weld yn y blynyddoedd diwethaf?
I’m sure it would be easier if we had our own regulatory rules in order to establish such a bank, but we as a party have supported having a community bank for many years, and I look forward to having an account in our community bank here in Wales. And, of course, this is a response now to the fact that high-street banks have left our communities in the numbers that we have seen over the past few years. Would you agree with me that the fact that we have failed to regulate and failed to put conditions on those banks has left us in this position where we have seen that exodus of financial services from our high streets in the way that we have seen over the past few years?
Wel, i ddweud y gwir, Llywydd, mae'n fwy cymhleth na jest i ddweud mai problemau o reoleiddio sydd y tu ôl i beth sydd wedi digwydd ar y stryd fawr. Beth mae'r banciau yn ei ddweud yw nad yw'r business model maen nhw wedi'i ddefnyddio dros y blynyddoedd jest ddim yn gweithio fel oedd e beth amser yn ôl. Mae nifer y bobl sy'n defnyddio'u canghennau wedi cwympo, mae lot fwy o bobl yn gwneud y gwaith ar-lein, so mae rhywbeth yn y business model hefyd. Dyna pam mae hi wedi bod mor bwysig i weithio gyda'r Community Savings Bank Association, achos maen nhw wedi creu model newydd ble maen nhw'n hyderus ei bod hi'n bosibl rhedeg rhywbeth ar y stryd fawr mewn ffordd wahanol sy'n gallu gweithio yn lleol. A dyna pam dŷn ni wedi bwrw ymlaen. Dwi'n cytuno â beth roedd Rhun ap Iorwerth yn ei ddweud am y broblem, ac mae'r broblem ledled Cymru, dŷn ni'n gwybod. Ond mae jest dweud mai'r hen ffordd i wneud pethau yw'r ffordd orau i'w wneud e ddim yn mynd i weithio, dwi ddim yn meddwl. Dyna pam mae'r model newydd gyda ni, a dŷn ni'n trial gweithio'n galed i gael y model yna ar waith yma yng Nghymru.
Well, to be honest, Llywydd, it’s far more complicated than to just say that it’s regulatory issues that lie behind what’s happened on the high street. What the banks say is that the business model that they’ve used over the years just doesn’t work as it used to many years ago. The numbers of people using their branches have fallen, very many more people do their banking online, and so there is something about the business model, too. And that’s why it’s been so important to work with the Community Savings Bank Association, because they’ve created a new model where they are confident that it’s possible to run something on the high street in a different way and which can work locally. That is why we’ve made progress on that. I do agree with what Rhun ap Iorwerth was saying about the problem, and the problem exists throughout the whole of Wales, as we know. But just saying that the old ways of doing things are the best ways is too simplistic and will not work. And that’s why we have the new model, and we’re working hard to get that model up and running here in Wales.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am berfformiad Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru? OAQ54798
2. Will the First Minister make a statement on the performance of the National Infrastructure Commission for Wales? OAQ54798
Llywydd, the National Infrastructure Commission for Wales has made good progress in its inaugural year. Its first annual report was published, as intended, on 27 November.
Llywydd, mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru wedi gwneud cynnydd da yn ei flwyddyn gyntaf. Cyhoeddwyd ei adroddiad blynyddol cyntaf, fel y bwriadwyd, ar 27 Tachwedd.
I thank the First Minister for that answer. As you say, on 27 November, the commission presented its first annual report. No Assembly Members were invited, and I am informed that even the Chair of the Economy, Infrastructure and Skills Committee, Russell George, was not informed of the presentation. It would seem massively disappointing that, after sitting for 12 months, the report simply outlined a series of areas on which the future work plan will concentrate. However, just a cursory glance at this report tells us that all of these aspects have already been identified and discussed at length in Assembly committees, and in the public inquiry into the M4 relief road. It would appear to be simply a cut and paste exercise, surrounded by the usual preamble. So, First Minister, if it has taken the commission, with 12 members, 12 months to come up with the questions, how long will it take to come up with the solutions? Given this process is again a considerable cost to the taxpayer, is the First Minister truly satisfied with the progress made so far?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Fel y dywedwch, ar 27 Tachwedd, cyflwynodd y comisiwn ei adroddiad blynyddol cyntaf. Ni wahoddwyd unrhyw un o Aelodau'r Cynulliad, a dywedwyd wrthyf na chafodd hyd yn oed Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, Russell George, ei hysbysu am y cyflwyniad. Mae'n ymddangos yn hynod o siomedig mai'r cwbl yr oedd yr adroddiad yn ei wneud, ar ôl eistedd am 12 mis, oedd amlinellu cyfres o feysydd y bydd cynllun gwaith y dyfodol yn canolbwyntio arnynt. Fodd bynnag, mae cipolwg yn unig ar yr adroddiad hwn yn dweud wrthym ni bod yr holl agweddau hyn eisoes wedi eu nodi a'u trafod yn helaeth ym mhwyllgorau'r Cynulliad, ac yn yr ymchwiliad cyhoeddus i ffordd liniaru'r M4. Mae'n ymddangos mai'r cwbl yw hwn yw ymarfer torri a gludo, wedi'i amgylchynu gan y rhagymadrodd arferol. Felly, Prif Weinidog, os yw hi wedi cymryd 12 mis i'r comisiwn, gyda 12 aelod, lunio'r cwestiynau, pa mor hir y bydd hi'n ei gymryd i feddwl am yr atebion? O ystyried bod y broses hon yn gost sylweddol i'r trethdalwr unwaith eto, a yw'r Prif Weinidog yn wirioneddol fodlon â'r cynnydd a wnaed hyd yn hyn?
Llywydd, I hear around the Chamber that other Assembly Members take a different view as to whether or not invitations were issued for them to be part of the publication of the annual report. I don't agree with the Member's assessment of it. It is important that the commission provided an evidence-informed baseline assessment in its first annual report. That is what it was asked to do. It identifies the three key themes of decarbonisation, connectivity, and resilience. It identifies 10 specific key issues that it says it is going to address, and asks for views, from Assembly committees and others, as to how they might best be resolved. It sets out three areas in which it intends to concentrate over the year ahead: in digital communications, especially in low-density rural areas; in renewable energy and connections to the electricity grid; and transport, where it wants to explore issues of capacity, congestion and decarbonisation.
I think the annual report is a solid start to the work of the commission, and what it will do is to respond to the report of the relevant committee, agreeing that the first state of the nation report should be in November 2021, and that it will report, as the committee recommended, every three years thereafter. The Government has undertaken to review the commission by May 2021, both its scope and remit. And I think all that demonstrates that there is an active programme of work that the commission has begun to get a proper grip of, and that there is a plan in place for it to continue to discharge that work over the years ahead.
Llywydd, rwy'n clywed o gwmpas y Siambr fod Aelodau Cynulliad eraill â gwahanol safbwynt o ran pa un a roddwyd gwahoddiadau iddyn nhw fod yn rhan o gyhoeddi'r adroddiad blynyddol. Nid wyf i'n cytuno ag asesiad yr Aelod ohono. Mae'n bwysig bod y Comisiwn wedi darparu asesiad sylfaenol ar sail tystiolaeth yn ei adroddiad blynyddol cyntaf. Dyna a ofynnwyd iddo ei wneud. Mae'n nodi tair thema allweddol datgarboneiddio, cysylltedd, a chydnerthedd. Mae'n nodi 10 mater allweddol penodol y mae'n dweud y bydd yn rhoi sylw iddyn nhw, ac yn gofyn am sylwadau gan bwyllgorau Cynulliad ac eraill ynghylch y ffordd orau o'u datrys. Mae'n nodi tri maes y mae'n bwriadu canolbwyntio arnyn nhw yn ystod y flwyddyn i ddod: cyfathrebu digidol, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig dwysedd isel; ynni adnewyddadwy a chysylltiadau â'r grid trydan; a thrafnidiaeth, lle mae'n awyddus i archwilio materion yn ymwneud â chapasiti, tagfeydd a datgarboneiddio.
Rwy'n credu bod yr adroddiad blynyddol yn gychwyn cadarn i waith y comisiwn, a'r hyn y bydd yn ei wneud yw ymateb i adroddiad y pwyllgor perthnasol, gan gytuno y dylai'r adroddiad cyntaf ar gyflwr y genedl fod ym mis Tachwedd 2021, ac y bydd yn adrodd, fel yr argymhellodd y Pwyllgor, bob tair blynedd wedi hynny. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i adolygu'r comisiwn erbyn mis Mai 2021, ei gwmpas a'i gylch gwaith. A chredaf fod hynny i gyd yn dangos bod rhaglen waith weithredol y mae'r comisiwn wedi dechrau cael gafael gwirioneddol arni, a bod cynllun ar waith iddo barhau i gyflawni'r gwaith hwnnw dros y blynyddoedd i ddod.
I should confirm I was at the event last week. But what I will say is that, although I was there, I was very underwhelmed by what was said at that first annual report. It's taken the commission one year to find out that what they need to focus on is energy, digital connectivity, broadband and transport. Well, any of us in this Chamber could have told the commission just that. The only thing I did learn last week is that the commission, which is set up to look at the long term, isn't going to take any evidence on the long term approach at the moment. So, I have to say I am totally underwhelmed by the commission's work to date, and I don't think that the commission is currently up to meeting the challenge that it has before it.
Can I ask, First Minister, do you think that the current approach lacks ambition and substance? What are you going to do in terms of changing the approach that's currently happening so far, with a lack of ambition and substance taking place? How many staff does the commission appoint at the moment? And how many staff will be appointed in the future, because I do think it needs to be properly resourced? You are appointing a long-term chair, which I do think is welcome, and what qualities would you expect to see in that long-term appointee?
Dylwn gadarnhau fy mod i yn y digwyddiad yr wythnos diwethaf. Ond yr hyn y gwnaf i ei ddweud, er fy mod i yno, oedd bod yr hyn a ddywedwyd yn yr adroddiad blynyddol cyntaf hwnnw wedi creu argraff llai na syfrdanol arnaf. Mae wedi cymryd blwyddyn i'r comisiwn ddarganfod mai'r hyn y mae angen iddyn nhw ganolbwyntio arno yw ynni, cysylltedd digidol, band eang a thrafnidiaeth. Wel, gallai unrhyw un ohonom ni yn y Siambr hon fod wedi dweud yn union hynny wrth y comisiwn. Yr unig beth y gwnes i ei ddysgu yr wythnos diwethaf yw nad yw'r comisiwn, a sefydlwyd i edrych ar y tymor hir, yn mynd i gymryd unrhyw dystiolaeth am y dull hirdymor ar hyn o bryd. Felly, mae'n rhaid i mi ddweud bod gwaith y comisiwn hyd yn hyn wedi gwneud argraff llai na syfrdanol arnaf, ac nid wyf i'n credu bod y gallu gan y comisiwn ar hyn o bryd i ymateb i'r her sydd ganddo o'i flaen.
A gaf i ofyn, Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod diffyg uchelgais a sylwedd yn y dull presennol? Beth ydych chi'n mynd i'w wneud o ran newid y dull sy'n cael ei ddilyn hyd yma, gyda diffyg uchelgais a sylwedd yn digwydd? Faint o staff y mae'r comisiwn yn eu penodi ar hyn o bryd? A faint o staff fydd yn cael eu penodi yn y dyfodol, oherwydd rwy'n credu bod angen darparu adnoddau priodol ar ei gyfer? Rydych chi'n penodi cadeirydd hirdymor, yr wyf i'n credu sydd i'w groesawu, a pha rinweddau fyddech chi'n disgwyl eu gweld yn y person penodedig hirdymor hwnnw?
Well, I thank the Member for that. I'm glad that he was able to be present at the launch of the report. I don't accept what he says. When I last answered questions on the floor of this Assembly about the work of the commission, I was asked around the Chamber if it was going to be considering issues to do with water, to do with waste, to do with flood risk management, to do with housing, and the commission has, quite rightly, had to make choices in its first year about the issues on which it should concentrate, and that was a proper exercise of selection so that its priority areas in the next 12 months could be identified.
There is, indeed, an exercise that is currently ongoing for the public appointment process for a long-term chair of the infrastructure commission. I am glad, Llywydd, that in the discussions that I have had with your office that that post is on the list of significant public appointments that will be tested through a pre-appointment scrutiny process here in the Assembly, and Members who have strong views on the qualities that the person appointed to this post should have will be able to test that individual through that scrutiny process.
Wel, diolchaf i'r Aelod am hynna. Rwy'n falch ei fod wedi gallu bod yn bresennol yn lansiad yr adroddiad. Nid wyf i'n derbyn yr hyn y mae'n ei ddweud. Y tro diwethaf i mi ateb cwestiynau ar lawr y Cynulliad hwn am waith y comisiwn, gofynnwyd i mi o bob rhan o'r Siambr a oeddwn i'n mynd i fod yn ystyried materion yn ymwneud â dŵr, yn ymwneud â gwastraff, yn ymwneud â rheoli perygl llifogydd, yn ymwneud â thai, ac mae'r comisiwn, yn gwbl briodol, wedi gorfod gwneud dewisiadau yn ei flwyddyn gyntaf ynghylch y materion y dylai ganolbwyntio arnyn nhw, ac roedd hwnnw'n ymarfer dethol priodol fel y gellid nodi ei feysydd blaenoriaeth yn ystod y 12 mis nesaf.
Yn wir, ceir ymarfer sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd ar gyfer y broses penodi cyhoeddus ar gyfer cadeirydd hirdymor y comisiwn seilwaith. Rwy'n falch, Llywydd, yn y trafodaethau yr wyf i wedi eu cael gyda'ch swyddfa bod y swydd honno ar y rhestr o benodiadau cyhoeddus arwyddocaol a fydd yn cael eu profi trwy broses graffu cyn penodi yma yn y Cynulliad, a bydd Aelodau sydd â safbwyntiau cryf ar y rhinweddau y dylai'r sawl a benodir i'r swydd hon feddu arnynt yn gallu rhoi prawf ar yr unigolyn hwnnw drwy'r broses graffu honno.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price.
Given the seriousness of what's happened at Cwm Taf, should we not have expected a Labour shadow Cabinet Minister speaking at the Senedd to have familiarised themselves with this tragic case? Or is it simply true that Wales matters as little to the Labour frontbench in Westminster as it does to the Tories?
O ystyried difrifoldeb yr hyn sydd wedi digwydd yng Nghwm Taf, oni ddylem ni fod wedi disgwyl i Weinidog o Gabinet yr wrthblaid Lafur a oedd yn siarad yn y Senedd fod wedi ymgyfarwyddo â'r achos trasig hwn? Neu a yw'n wir mewn gwirionedd fod Cymru o gyn lleied o bwys i fainc flaen Llafur yn San Steffan ag y mae i'r Torïaid?
Llywydd, the events at Cwm Taf deserve a more serious response than the one we've just been offered by the leader of Plaid Cymru. Whether a frontbench spokesman was completely familiar with the details is hardly of any relevance to the mothers and families caught up in events at Cwm Taf. This Government has been focused and the Minister has been focused on making sure that those mothers' concerns are properly responded to, that there is every opportunity for them to contribute to the process of putting right what went wrong at Cwm Taf. Those are the things that matter to those families and to patients in the Cwm Taf area, and the attempt to turn it into some trivial political knockabout does them and him no credit at all.
Llywydd, mae'r digwyddiadau yng Nghwm Taf yn haeddu ymateb mwy difrifol na'r un yr ydym ni newydd gael ei gynnig gan arweinydd Plaid Cymru. Go brin y mae pa un a oedd llefarydd ar y fainc flaen yn gwbl gyfarwydd â'r manylion yn berthnasol o gwbl i'r mamau a'r teuluoedd sy'n gysylltiedig â'r digwyddiadau yng Nghwm Taf. Mae'r Llywodraeth hon wedi canolbwyntio ac mae'r Gweinidog wedi canolbwyntio ar sicrhau bod pryderon y mamau hynny yn cael ymateb priodol, bod pob cyfle iddyn nhw gyfrannu at y broses o unioni'r hyn a aeth o'i le yng Nghwm Taf. Dyna'r pethau sydd o bwys i'r teuluoedd hynny ac i gleifion yn ardal Cwm Taf, ac nid yw'r ymgais i'w droi'n rhyw gecru gwleidyddol dibwys o ddim clod o gwbl iddyn nhw nac iddo fe.
Surely, the fact that a Labour shadow Cabinet Minister called for an inquiry on Friday, then had to withdraw that on the Sunday, simply because they hadn't shown I think what we would expect from them, which is a decent level of interest in what is happening to people in Wales—. It happened on the Friday, and you'd have thought, having been caught out once by their indifference and ignorance in relation to what is happening in Wales, you would have briefed Richard Burgon on the Sunday. It wasn't just a moment of utter embarrassment to the Labour Party, as Alun Davies said. His silence in not being able to respond to me, in terms of what's happening in the NHS in Wales, spoke volumes about an indifference to Wales that borders on contempt.
Now, one area that I did agree with Richard Burgon—[Interruption.] One area I did agree with Richard Burgon on is in relation to the NHS. The President of the United States clearly, despite his denials earlier today, is a clear and present danger to the future of the NHS, but can you explain, therefore, why you will not be supporting our proposal in the motion set out before the Senedd to give this institution a constitutional veto on any trade deal that will imperil the NHS, and why you're not supporting our call to back the NHS protection Bill that Plaid Cymru MPs will be supporting in the next Westminster Parliament?
Siawns bod y ffaith bod Gweinidog Cabinet yr wrthblaid Lafur wedi galw am ymchwiliad ddydd Gwener ac yna wedi gorfod tynnu hynny'n ôl ar y Sul, a hynny am y rheswm syml nad oedd wedi dangos yr hyn yr wyf i'n credu y byddem ni'n ei ddisgwyl ganddyn nhw, sef lefel resymol o ddiddordeb yn yr hyn sy'n digwydd i bobl yng Nghymru—. Digwyddodd ar y dydd Gwener, a byddech chi wedi meddwl, ar ôl cael eu dal unwaith drwy eu difaterwch a'u hanwybodaeth ynghylch yr hyn sy'n digwydd yng Nghymru, y byddech chi wedi briffio Richard Burgon ar y Sul. Roedd yn fwy nag eiliad o embaras llwyr i'r Blaid Lafur, fel y dywedodd Alun Davies. Roedd ei ddistawrwydd o ran methu â gallu ymateb i mi, o ran yr hyn sy'n digwydd yn y GIG yng Nghymru, yn siarad cyfrolau am ddifaterwch i Gymru sy'n ymylu ar ddirmyg.
Nawr, mae un maes yr oeddwn i'n cytuno â Richard Burgon yn ei gylch—[Torri ar draws.] Mae un maes yr oeddwn i'n cytuno â Richard Burgon yn ei gylch yn ymwneud â'r GIG. Mae Arlywydd yr Unol Daleithiau yn amlwg, er gwaethaf ei wadiadau yn gynharach heddiw, yn berygl eglur a phresennol i ddyfodol y GIG, ond a allwch chi esbonio, felly, pam na fyddwch chi'n cefnogi ein cynnig yn y cynnig a gyflwynwyd gerbron y Senedd i roi feto gyfansoddiadol i'r sefydliad hwn ar unrhyw gytundeb masnach a fydd yn peryglu'r GIG, a pham nad ydych chi'n cefnogi ein galwad i gefnogi Bil diogelu'r GIG y bydd ASau Plaid Cymru yn ei gefnogi yn Senedd nesaf San Steffan?
Llywydd, the Member has spent too long touring the television studios. His view of what matters to people in Wales is distorted by the hours he spends running Wales down in front of television audiences. And, in fact, he's a victim of his own propaganda if he believes that shadow Labour Members are somehow answerable to him. The NHS in Wales is controlled by a Labour Government with Labour Ministers here answering questions across this Chamber every week, and on every aspect of it. That's where decisions are made. If he doesn't understand devolution, luckily people in Wales do, and they'll take, I think, not kindly at all to his view that the things that he happens to say in a television studio are the way in which public services in Wales ought to be organised. [Interruption.]—I heard him say it, so he'll want to dwell, maybe, for a moment on that.
The reason we won't be supporting Plaid Cymru Members on the floor of the House of Commons in the way that he suggests is because we are campaigning for a Government that would render the need for such a Bill entirely unnecessary. What this country needs is a Labour Government in Westminster prepared to stand up to Donald Trump, prepared to make it clear that our NHS is not up for sale, and then there will be no need for the sort of Bill that the Member refers to. We're still fighting this general election; we haven't already given it up.
Llywydd, mae'r Aelod wedi treulio gormod o amser yn teithio o gwmpas y stiwdios teledu. Mae ei safbwynt o'r hyn sy'n bwysig i bobl yng Nghymru yn cael ei ystumio gan yr oriau y mae'n eu treulio yn bychanu Cymru o flaen cynulleidfaoedd teledu. Ac, mewn gwirionedd, mae'n dioddef yn sgil ei bropaganda ei hun os yw'n credu bod Aelodau'r wrthblaid Lafur rywsut yn atebol iddo fe. Mae'r GIG yng Nghymru yn cael ei reoli gan Lywodraeth Lafur gyda Gweinidogion Llafur yn y fan yma yn ateb cwestiynau ar draws y Siambr hon bob wythnos, ac ar bob agwedd arno. Dyna lle mae penderfyniadau'n cael eu gwneud. Os nad yw'n deall datganoli, yn ffodus, mae pobl Cymru yn ei ddeall, ac ni fyddan nhw'n hapus o gwbl, yn fy marn i, gyda'i safbwynt mai'r pethau y mae e'n digwydd eu dweud mewn stiwdio deledu yw'r ffordd y dylai gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru gael eu trefnu. [Torri ar draws.]—fe'i clywais yn dweud hynny, felly efallai yr hoffai fyfyrio ar hynny am eiliad.
Y rheswm pam na fyddwn ni'n cefnogi Aelodau Plaid Cymru ar lawr Tŷ'r Cyffredin yn y modd y mae e'n ei awgrymu yw oherwydd ein bod ni'n ymgyrchu dros Lywodraeth a fyddai'n golygu na fyddai unrhyw angen o gwbl am Fil o'r fath. Yr hyn sydd ei angen ar y wlad hon yw Llywodraeth Lafur yn San Steffan sy'n barod i sefyll yn erbyn Donald Trump, yn barod i'w gwneud yn eglur nad yw ein GIG ar werth, ac yna ni fydd angen y math o Fil y mae'r Aelod yn cyfeirio ato. Rydym ni'n dal i frwydro'r etholiad cyffredinol hwn; dydyn ni ddim wedi rhoi'r ffidil yn to yn barod.
First Minister, I'd like to ask you, finally, to respond to some new information that's been released in relation to the now-rejected proposals to introduce unpaid breaks for nurses in the north. First of all, can you say whether you believe it is appropriate that your officials sought to involve the chief executive of Betsi Cadwaladr University Health Board, Gary Doherty, in political matters by sharing the text of a Plaid Cymru motion in the Senedd with him, to which he responded with, as he put it, 'a suggested line to take'?
He also states in his e-mail that the now-rescinded proposals to introduce unpaid breaks for nurses, condemned by the Royal College of Nursing and Unison as draconian and wholly unacceptable, are already operating in another health board in Wales. You have redacted the identity of the health board in question. Are you able to tell us now which one it is? And before you're tempted to say, 'These are operational matters', or 'Blame it on the Tories', are you prepared to acknowledge that, from Cwm Taf to Betsi, there is one person that is ultimately responsible, First Minister, for the NHS, and it's you?
Prif Weinidog, hoffwn ofyn i chi, yn olaf, ymateb i rywfaint o wybodaeth newydd sydd wedi ei chyhoeddi ynghylch y cynigion sydd wedi eu gwrthod erbyn hyn i gyflwyno seibiannau di-dâl i nyrsys yn y gogledd. Yn gyntaf oll, a allwch chi ddweud pa un a ydych chi'n credu ei bod hi'n briodol bod eich swyddogion wedi ceisio cynnwys prif weithredwr Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, Gary Doherty, mewn materion gwleidyddol trwy rannu testun cynnig gan Blaid Cymru yn y Senedd gydag ef, ac yr ymatebodd iddo, fel y dywedodd ef, 'llinell arfaethedig i'w chymryd'?
Mae hefyd yn dweud yn ei e-bost fod bod y cynigion a dynnwyd yn ôl erbyn hyn i gyflwyno seibiannau di-dâl i nyrsys, a gondemniwyd gan Goleg Brenhinol y Nyrsys ac Unsain fel rhai didostur a hollol annerbyniol, eisoes yn gweithredu mewn bwrdd iechyd arall yng Nghymru. Rydych chi wedi cuddio manylion y bwrdd iechyd dan sylw. A allwch chi ddweud wrthym ni nawr pa un yw hwnnw? A chyn i chi gael eich temtio i ddweud, 'Materion gweithredol yw'r rhain', neu 'Rhowch y bai ar y Torïaid', a ydych chi'n barod i gydnabod, o Gwm Taf i Betsi, mai un person sy'n gyfrifol am y GIG yn y pen draw, Prif Weinidog, a chi yw hwnnw?
I'm responsible for the NHS in Wales, Llywydd, and I'm very proud indeed to be in that position. I'm very proud indeed of everything that our NHS does every single day, of the thousands of people who work in it, of the hundreds of thousands of people who are treated by it here in Wales, and whose levels of satisfaction with the Welsh NHS rose again in our national survey earlier this year. I am responsible, I'm proud to be responsible, and I'm very glad indeed that, here in Wales, we have the strong support of the Welsh public for the sort of NHS that we are determined to preserve here—an NHS publicly provided, publicly funded, available free at the point of use. That's the sort of NHS that I'm responsible for, and that's the sort of NHS I intend to go on being responsible for.
I am astonished that the leader of Plaid Cymru believes that a motion placed in front of the National Assembly is somehow a political document. It is a public document; it is available to anybody to read. The idea that it could not be drawn to the attention of a health board in which it is named is nonsensical to the point that baffles me that the Member should have even thought that it was worth raising. I don't know which other health board has similar arrangements, nor do I need to know. I'm not responsible for nurse rotas; I'm responsible for the policy, the direction and the funding of the national health service.
Fi sy'n gyfrifol am y GIG yng Nghymru, Llywydd, ac rwy'n falch iawn yn wir o fod yn y sefyllfa honno. Rwy'n falch iawn yn wir o bopeth y mae ein GIG yn ei wneud bob un dydd, o'r miloedd o bobl sy'n gweithio ynddo, o'r cannoedd o filoedd o bobl sy'n cael eu trin ganddo yma yng Nghymru, ac y cynyddodd eu lefelau o foddhad â GIG Cymru eto yn ein harolwg cenedlaethol yn gynharach eleni. Fi sy'n gyfrifol, rwy'n falch o fod yn gyfrifol, ac rwy'n falch iawn bod gennym ni, yma yng Nghymru, gefnogaeth gref y cyhoedd yng Nghymru i'r math o GIG yr ydym ni'n benderfynol o'i gadw yma—GIG a ddarperir yn gyhoeddus, a ariennir yn gyhoeddus, sydd ar gael am ddim ar y pwynt defnyddio. Dyna'r math o GIG yr wyf i'n gyfrifol amdano, a dyna'r math o GIG yr wyf i'n bwriadu parhau i fod yn gyfrifol amdano.
Rwyf i wedi fy syfrdanu bod arweinydd Plaid Cymru yn credu bod cynnig a roddwyd gerbron y Cynulliad Cenedlaethol rywsut yn ddogfen wleidyddol. Mae'n ddogfen gyhoeddus; mae ar gael i unrhyw un ei darllen. Mae'r syniad na ellid ei dwyn i sylw bwrdd iechyd sydd wedi ei enwi ynddi yn nonsens i'r pwynt sy'n peri dryswch i mi y dylai'r Aelod fod wedi hyd yn oed wedi meddwl ei fod yn werth ei godi. Nid wyf i'n gwybod pa fwrdd iechyd arall sydd â threfniadau tebyg, ac nid wyf i angen gwybod ychwaith. Nid wyf i'n gyfrifol am rotas nyrsys; rwy'n gyfrifol am bolisi, cyfeiriad a chyllid y gwasanaeth iechyd gwladol.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd.
First Minister, today's programme for international student assessment results once again confirm that Wales has remained the lowest-performing country within the United Kingdom for all subjects, despite improvements being made. Why is it that there have been no statistically significant improvements in Wales's PISA scores in reading and maths since 2006?
Diolch, Llywydd.
Prif Weinidog, mae canlyniadau'r rhaglen ryngwladol asesu myfyrwyr heddiw yn cadarnhau unwaith eto bod Cymru wedi parhau fel y wlad â'r perfformiad isaf yn y Deyrnas Unedig ar gyfer pob pwnc, er gwaethaf y gwelliannau sy'n cael eu gwneud. Pam na fu unrhyw welliannau ystadegol arwyddocaol i sgoriau PISA Cymru o ran darllen a mathemateg ers 2006?
Well, Llywydd, it is disappointing that, on a day when young people in Wales and those who teach them have received results that show that, uniquely in the United Kingdom, Wales has improved its position in relation to reading, science and mathematics, the leader of the opposition here cannot find a single good word—not a single good word—to say for those young people and their teachers. Because I think that is the story that our schools will be hearing today—that, of course the position is not perfect, but the news today is positive. It shows improvement in all three domains; no other part of the United Kingdom is able to demonstrate that. There are many other things in the PISA results today that we should be celebrating, and we should be recognising the efforts that children and their teachers have made.
Wel, Llywydd, mae'n siomedig, ar ddiwrnod pan fo pobl ifanc yng Nghymru a'r rhai sy'n eu haddysgu wedi cael canlyniadau sy'n dangos bod Cymru, yn unigryw yn y Deyrnas Unedig, wedi gwella ei safle o ran darllen, gwyddoniaeth a mathemateg, na all arweinydd yr wrthblaid yn y fan yma ddod o hyd i un gair da—dim un gair da—i'w ddweud dros y bobl ifanc hynny a'u hathrawon. Oherwydd rwy'n credu mai dyna'r stori y bydd ein hysgolion yn ei chlywed heddiw—sef, wrth gwrs, nad yw'r sefyllfa'n berffaith, ond mae'r newyddion heddiw yn gadarnhaol. Mae'n dangos gwelliant ym mhob un o'r tri maes; ni all yr un rhan arall o'r Deyrnas Unedig ddangos hynny. Mae llawer o bethau eraill yn y canlyniadau PISA heddiw y dylem ni fod yn eu dathlu, a dylem ni fod yn cydnabod yr ymdrechion y mae plant a'u hathrawon wedi eu gwneud.
Well, clearly, First Minister, you weren't listening. I did say that improvements have been made, but you can't dress this up because we are still at the bottom of the league table of the United Kingdom. Despite the hard work of those in the teaching profession, Wales's science scores are still significantly worse than in 2006; Wales is ranked bottom of the UK nations in reading, maths and science; and Wales is the only UK nation to score below the Organisation for Economic Co-operation and Development average in all PISA measures. It's quite clear, First Minister, that you and your Government are failing to significantly improve Wales's education system.
Now, I know and accept that the Welsh Government has announced a series of reforms, and only last month, Professor Calvin Jones of Cardiff Business School and Sophie Howe, the Future Generations Commissioner for Wales, published the 'Fit for the Future Education in Wales' report, which called for a new hypothecated and broad-based Welsh tax, specifically directed at enabling the curriculum transition. Now, given that you confirmed last week that taxes will go up under a Labour Government, can you confirm, therefore, whether the Welsh Government will be bringing forward a Welsh education tax?
Wel, yn amlwg, Prif Weinidog, doeddech chi ddim yn gwrando. Dywedais fod gwelliannau wedi eu gwneud, ond ni allwch chi gamliwio'r sefyllfa oherwydd rydym ni'n dal ar waelod tabl cynghrair y Deyrnas Unedig. Er gwaethaf gwaith caled y rhai sy'n gweithio yn y proffesiwn addysgu, mae sgoriau gwyddoniaeth Cymru yn dal i fod yn waeth o lawer nag yn 2006; mae Cymru ar y gwaelod o blith gwledydd y DU o ran darllen, mathemateg a gwyddoniaeth; a Chymru yw'r unig wlad yn y DU i sgorio'n is na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ym mhob un o fesuriadau PISA. Mae'n eithaf eglur, Prif Weinidog, eich bod chi a'ch Llywodraeth yn methu â gwella system addysg Cymru yn sylweddol.
Nawr, rwy'n gwybod ac yn derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cyfres o ddiwygiadau, a dim ond fis diwethaf, cyhoeddodd yr Athro Calvin Jones o Ysgol Fusnes Caerdydd a Sophie Howe, Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, yr adroddiad 'Addysg Addas ar gyfer y Dyfodol yng Nghymru', a alwodd am dreth newydd gyffredinol wedi ei phridiannu i Gymru, wedi'i thargedu'n benodol at alluogi pontio'r cwricwlwm. Nawr, gan eich bod chi wedi cadarnhau yr wythnos diwethaf y bydd trethi'n codi o dan Lywodraeth Lafur, a allwch chi gadarnhau, felly, pa un a fydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno treth addysg yng Nghymru?
I've never heard this idea other than from the Member himself. It has no resonance whatsoever with this Welsh Government. The truth of today's results is that Wales is now at the international average in all three subjects for the first time ever; that in mathematics and science, Wales performs at the same level as Northern Ireland and Scotland; and that we have the best ever scores in reading and maths and improvement in science as well. It's not where we want to be. It's not where our ambitions for the next PISA round want us to be, but you will never bring about improvements in a system if all you manage to do is forever—[Interruption.] I can hear the Member, I can hear him. He doesn't need to keep repeating it, I can hear him. The first few times that he thinks that it's a sensible thing to try and interrupt from where he is sitting, it doesn't help him, it doesn't help anybody trying to make sense of these things, and it certainly doesn't help children and young people in our schools, who have achieved something very worthwhile in these PISA results, to act as though it didn't count for anything.
Nid wyf i erioed wedi clywed y syniad hwn heblaw gan yr Aelod ei hun. Nid yw'n berthnasol o gwbl i'r Llywodraeth Cymru hon. Y gwir am ganlyniadau heddiw yw bod Cymru ar y cyfartaledd rhyngwladol ym mhob un o'r tri phwnc erbyn hyn am y tro cyntaf erioed; bod Cymru, mewn mathemateg a gwyddoniaeth, yn perfformio ar yr un lefel â Gogledd Iwerddon a'r Alban; a bod gennym ni'r sgoriau gorau erioed o ran darllen a mathemateg a gwelliant mewn gwyddoniaeth hefyd. Nid dyma ble'r ydym ni eisiau bod. Nid dyma ble mae ein huchelgeisiau ar gyfer rownd nesaf PISA eisiau i ni fod, ond ni wnewch chi fyth sicrhau gwelliannau mewn system os mai'r cwbl yr ydych chi'n llwyddo i'w wneud yw drwy'r amser—[Torri ar draws.] Rwy'n gallu clywed yr Aelod, rwy'n gallu ei glywed. Nid oes angen iddo ei ailadrodd drosodd a throsodd, rwy'n gallu ei glywed. Yr ychydig o droeon cyntaf y mae'n meddwl ei fod yn beth synhwyrol ceisio torri ar draws o'r lle y mae'n eistedd, nid yw'n ei helpu, nid yw'n helpu unrhyw un sy'n ceisio gwneud synnwyr o'r pethau hyn, ac yn sicr nid yw'n helpu plant a phobl ifanc yn ein hysgolion, sydd wedi cyflawni rhywbeth gwerth chweil iawn yn y canlyniadau PISA hyn, i ymddwyn fel pe na byddai hynny'n cyfrif am ddim byd.
But, First Minister, we are still at the bottom of the UK league table when it comes to these results. Yes, of course I accept that there have been improvements, but you are quite clearly failing our children and young people because we should have seen much better improvement over the last few years.
Now, of course, the 'Fit for the Future Education in Wales' report, which, clearly, you want to dismiss, has called for GCSEs to be scrapped, and as we're all aware, Qualifications Wales is launching a consultation on the future of GCSEs and other qualifications taken by 16-year-olds. First Minister, it is crucial that the Welsh Government gets this right and that Welsh learners will not be let down like the learners of the previous decade have been.
Now, it is an undeniable fact that Wales's 2019 GCSE results are on a par with 2007. Our PISA results, as I've just said, are still the worst in the UK, and only 29 per cent of young people in Wales actually go to university. First Minister, what reassurances can you offer learners across Wales as well as families and education providers that the Welsh Government will take responsibility for its record of delivery, and that, moving forward, no stone will be left unturned in ensuring that learners in Wales have access to an education system that is fit for the twenty-first century?
Ond, Prif Weinidog, rydym ni'n dal ar waelod tabl cynghrair y DU o ran y canlyniadau hyn. Ydw, rwy'n derbyn, wrth gwrs, y bu gwelliannau, ond rydych chi'n amlwg yn siomi ein plant a'n pobl ifanc gan y dylem ni fod wedi gweld gwelliant llawer mwy dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf.
Nawr, wrth gwrs, mae'r adroddiad 'Addysg Addas ar gyfer y Dyfodol yng Nghymru', yr ydych chi, yn amlwg, eisiau ei ddiystyru, wedi galw am ddileu TGAU, ac fel yr ydym ni i gyd yn gwybod, mae Cymwysterau Cymru yn lansio ymgynghoriad ar ddyfodol TGAU a chymwysterau eraill a ddilynir gan bobl ifanc 16 oed. Prif Weinidog, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gwneud hyn yn iawn ac na fydd dysgwyr Cymru yn cael eu siomi fel y cafodd dysgwyr y degawd blaenorol eu siomi.
Nawr, mae'n ffaith ddiymwad bod canlyniadau TGAU 2019 Cymru ar yr un lefel â 2007. Mae ein canlyniadau PISA, fel yr wyf i newydd ei ddweud, yn dal i fod y gwaethaf yn y DU, a dim ond 29 y cant o bobl ifanc yng Nghymru sy'n mynd i'r brifysgol mewn gwirionedd. Prif Weinidog, pa sicrwydd allwch chi ei gynnig i ddysgwyr ledled Cymru yn ogystal â theuluoedd a darparwyr addysg y bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd cyfrifoldeb am ei hanes o gyflawni, ac, wrth symud ymlaen, na fydd unrhyw garreg yn cael ei gadael heb ei throi wrth sicrhau bod dysgwyr yng Nghymru yn cael mynediad at system addysg sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain?
Well, Llywydd, this Government has the most ambitious programme of reform in the education system of any Government anywhere in the United Kingdom. It's a programme for reform that the OECD has endorsed again today as the basis for the improvements that you have already seen.
The Member is right to say that PISA is only one of the measures that we use to understand the success of our education system. That's why we were so pleased to see in the summer that the best A-level results in Wales are better than any region of England or of Northern Ireland. I answered a question from another of his Members last week in relation to the report to which he refers and Qualifications Wales. The report will be a useful contribution to the consultation that Qualifications Wales is carrying out, but in the end, it will be Qualifications Wales that will be responsible for making representations to the Welsh Government as to how we have a qualifications system that stands alongside our new curriculum, and that all of that underpins our ambition. And we are as ambitious as anybody in Wales for our young people to get the best possible education to achieve everything that we would want them to achieve and then to go on to have chances in this economy, where those chances are fairly distributed rather than the sharply unequal society that his party has been determined to create.
Wel, Llywydd, mae gan y Llywodraeth hon y rhaglen ddiwygio fwyaf uchelgeisiol yn system addysg unrhyw Lywodraeth mewn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Mae'n rhaglen ddiwygio y mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi ei chymeradwyo eto heddiw fel y sail ar gyfer y gwelliannau yr ydych chi eisoes wedi eu gweld.
Mae'r Aelod yn iawn i ddweud mai dim ond un o'r mesurau yr ydym ni'n eu defnyddio i ddeall llwyddiant ein system addysg yw PISA. Dyna pam yr oeddem ni mor falch o weld yn yr haf bod y canlyniadau Safon Uwch gorau yng Nghymru yn well nag mewn unrhyw ranbarth o Loegr na Gogledd Iwerddon. Atebais gwestiwn gan un arall o'i Aelodau yr wythnos diwethaf ynglŷn â'r adroddiad y mae'n cyfeirio ato a Cymwysterau Cymru. Bydd yr adroddiad yn gyfraniad defnyddiol at yr ymgynghoriad y mae Cymwysterau Cymru yn ei gynnal, ond yn y pen draw, Cymwysterau Cymru fydd yn gyfrifol am gyflwyno sylwadau i Lywodraeth Cymru ynghylch sut y bydd gennym ni system gymwysterau sy'n bodoli ochr yn ochr â'n cwricwlwm newydd, a bod hynny i gyd yn sail i'n huchelgais. Ac rydym ni mor uchelgeisiol ag unrhyw un yng Nghymru i'n pobl ifanc gael yr addysg orau posibl i gyflawni popeth y byddem ni eisiau iddyn nhw ei gyflawni ac yna mynd ymlaen i gael cyfleoedd yn yr economi hon, lle y caiff y cyfleoedd hynny eu dosbarthu'n deg yn hytrach na'r gymdeithas anghyfartal iawn y mae ei blaid ef wedi bod yn benderfynol o'i chreu.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
Diolch, Llywydd. May I congratulate the First Minister, the education secretary, the 107 schools and the 3,165 learners who took part in the PISA tests? They are significantly better than the very poor results we saw in 2016, and I think it's appropriate to put that on the record. If it had been the other way, I would have been coruscating in my criticism.
Can I, however, ask about the results? On the science and the maths, there is a one or two-point, very fractional, difference where we're below the OECD average. On reading, it is rather larger; there's a seven-point gap on those. And while it's true for the Welsh Government to say that these results are, individually, across the three areas, in line and not statistically significant when they are fractionally below, is it not the case that, in aggregate, being below in all three, including a gap that's close to statistically significant on reading, means that the overall claim cannot necessarily be made that Wales has performed in line on an aggregate basis?
Diolch, Llywydd. A gaf i longyfarch y Prif Weinidog, yr ysgrifennydd addysg, y 107 o ysgolion a'r 3,165 o ddysgwyr a gymerodd ran yn y profion PISA? Maen nhw'n sylweddol well na'r canlyniadau gwael iawn a welsom yn 2016, ac rwy'n credu ei bod hi'n briodol rhoi hynny ar y cofnod. Pe byddai wedi bod fel arall, byddwn wedi bod yn befriol yn fy meirniadaeth.
A gaf i, fodd bynnag, ofyn am y canlyniadau? O ran y wyddoniaeth a'r fathemateg, ceir gwahaniaeth o un neu ddau bwynt, ffracsiynol iawn, lle'r ydym ni'n is na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. O ran darllen, mae braidd yn fwy; ceir bwlch o saith pwynt ar y rheini. Ac er ei bod hi'n wir i Lywodraeth Cymru ddweud bod y canlyniadau hyn, ar eu pennau eu hunain, ar draws y tri maes, yn cyfateb a heb fod yn arwyddocaol yn ystadegol pan eu bod rhyw fymryn yn is, onid yw'n wir, gyda'i gilydd, bod y ffaith eu bod yn is ym mhob un o'r tri, gan gynnwys bwlch sy'n agos at fod yn arwyddocaol yn ystadegol o ran darllen, yn golygu na ellir o anghenraid hawlio yn gyffredinol bod Cymru wedi perfformio yn gyfatebol ar sail agregedig?
Llywydd, let me begin by thanking the Member for the way in which he introduced his question. It surely is a day to recognise the efforts that have been made and the achievements that have resulted.
He is right to point to the fact that the gap in reading is the largest of all three, and when he has a chance, as I can see he has already begun, to look into the detail of the results, he will see that that is partly driven by the gap between boys and girls in reading scores that we have here in Wales. And we know that there is work that we have to do to persuade young men to take an interest in improving their literacy ability and that that is there in the results that we see.
There is evidence in the figures of Wales's relative improvement over time in reading. We have improved our position in the OECD rankings of different countries on reading, as well as the other two domains, but we recognise, of course, that there is more that we need to do, particularly in tackling the phenomenon, which is true internationally—it's true in every single OECD country—that young women outrank young men when it comes to reading. That is a more challenging problem in some parts of Wales, and there's more that we will want to do, and our new curriculum, we believe, will help us to do that.
Lywydd, gadewch i mi ddechrau drwy ddiolch i'r Aelod am y ffordd y cyflwynodd ei gwestiwn. Mae'n sicr yn ddiwrnod i gydnabod yr ymdrechion a wnaed a'r llwyddiannau sydd wedi deillio ohonynt.
Mae'n iawn i dynnu sylw at y ffaith mai'r bwlch mewn darllen yw'r mwyaf o'r tri, a phan fydd ganddo gyfle, fel y gallaf weld ei fod eisoes wedi dechrau, i edrych ar fanylion y canlyniadau, bydd yn gweld bod hynny'n cael ei lywio'n rhannol gan y bwlch rhwng bechgyn a merched o ran sgoriau darllen sydd gennym ni yma yng Nghymru. Ac rydym ni'n gwybod bod gwaith y mae'n rhaid i ni ei wneud i berswadio dynion ifanc i gymryd diddordeb mewn gwella eu gallu llythrennedd a bod hynny yno yn y canlyniadau a welwn.
Ceir tystiolaeth yn y ffigurau o welliant cymharol Cymru dros amser o ran darllen. Rydym ni wedi gwella ein safle yn nhablau cynghrair y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd o wahanol wledydd o ran darllen, yn ogystal â'r ddau faes arall, ond rydym ni'n cydnabod, wrth gwrs, bod mwy y mae angen i ni ei wneud, yn enwedig i fynd i'r afael â'r ffenomen, sy'n wir yn rhyngwladol—mae'n wir ym mhob un gwlad yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—bod menywod ifanc yn rhagori ar ddynion ifanc pan ddaw hi'n fater o ddarllen. Mae honno'n broblem fwy heriol mewn rhai rhannau o Gymru, ac mae mwy y byddwn ni eisiau ei wneud, a bydd ein cwricwlwm newydd, yn ein barn ni, yn ein helpu i wneud hynny.
Well, I think what Welsh Government has said in response to these results is broadly fair, and I think the points about the OECD comparisons are well worth noting in light of what we saw three years ago and the difference in the debate there. And I think that should be reflected in our comments.
Will the First Minister, though, accept that the picture is not as rosy in the intra-UK comparisons? And while, for maths and science, the gaps with Scotland and Northern Ireland are not statistically significant, we do see England doing significantly better than both us and the OECD, and are there any lessons we can learn from England in that respect? Does the First Minister also accept there is a particular issue in reading, where the results have bounced back from a particularly poor result in 2016, compared to, say, maths, where we've seen quite sharp improvements for two cycles in a row, which we should note? But the results for reading—(a) it's a reversal of a bad result last time, rather than an improving trend, and (b) our results are, statistically, very significantly below the other three nations in the UK on reading, and I just wonder what the First Minister might think about that.
I just wonder, could he comment also on two other things I thought were significant? There was concern from headteachers in Wales reporting greater shortages or inadequacies of educational materials, for example textbooks and information technology equipment. Does he think that that is a fair concern for them to express? Finally, in terms of well-being—and this was a UK-wide rather than wheels-specific issue—quite a lot of young people were reporting being likely to feel worried or miserable, and I know, with the young people and education committee, we've done some work on this, but has the First Minister got anything to offer to those students?
Wel, rwy'n credu bod yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ddweud mewn ymateb i'r canlyniadau hyn yn deg ar y cyfan, ac rwy'n credu bod y pwyntiau ynglŷn â chymariaethau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn werth eu nodi yng ngoleuni'r hyn a welsom dair blynedd yn ôl a'r gwahaniaeth yn y ddadl bryd hynny. Ac rwy'n credu y dylai hynny gael ei adlewyrchu yn ein sylwadau.
A wnaiff y Prif Weinidog, fodd bynnag, dderbyn nad yw'r darlun mor wych yn y cymariaethau o fewn y DU? Ac er nad yw'r bylchau gyda'r Alban a Gogledd Iwerddon yn ystadegol arwyddocaol, ar gyfer mathemateg a gwyddoniaeth, rydym ni'n gweld bod Lloegr yn gwneud yn sylweddol well na ni a'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac a oes unrhyw wersi y gallwn ni eu dysgu gan Loegr yn hynny o beth? A yw'r Prif Weinidog hefyd yn derbyn bod problem benodol o ran darllen, lle mae'r canlyniadau wedi gwella'n sylweddol o ganlyniad arbennig o wael yn 2016, o'i gymharu â mathemateg, dyweder, lle'r ydym ni wedi gweld gwelliannau eithaf mawr mewn dau gylch yn olynol, y dylem ni ei nodi? Ond mae'r canlyniadau ar gyfer darllen—(a) yn gwrthdroi canlyniad gwael y tro diwethaf, yn hytrach na dangos tuedd o wella, a (b) mae ein canlyniadau, yn ystadegol, yn sylweddol is na'r tair gwlad arall yn y DU o ran darllen, ac rwy'n meddwl tybed beth yw barn y Prif Weinidog ynglŷn â hynny.
Rwy'n meddwl tybed, a allai gynnig sylwadau hefyd ar ddau beth arall yr oeddwn i'n meddwl oedd yn arwyddocaol? Cafwyd pryder gan brifathrawon yng Nghymru a oedd yn adrodd bod mwy o brinder neu ddiffygion o ran deunyddiau addysgol, er enghraifft gwerslyfrau ac offer technoleg gwybodaeth. A yw e'n credu bod hwnnw'n bryder teg iddyn nhw ei fynegi? Yn olaf, o ran llesiant—ac roedd hwn yn fater ar gyfer y DU gyfan yn hytrach na phenodol i Gymru—roedd cryn dipyn o bobl ifanc yn dweud eu bod yn debygol o deimlo'n bryderus neu'n ddigalon, a gwn, gyda'r pwyllgor pobl ifanc ac addysg, ein bod ni wedi gwneud rhywfaint o waith ar hyn, ond a oes gan y Prif Weinidog unrhyw beth i'w gynnig i'r myfyrwyr hynny?
I thank Mark Reckless for those additional questions. I think, as the education Minister has said, whenever she's been asked about this already today, and will have another opportunity on the floor of the Assembly, we've never suggested that these results are perfect. They are positive, and there are issues, in the reading domain particularly, that we will want to take up as a result of these scores and to see what we can do to improve them still further in the next round of PISA results.
In relation to resources, the Welsh Government is putting a major investment of £50 million into improving IT in the classroom. Of course, I would expect teachers and headteachers to say that if they had more resources, they could do better. But that is a major investment.
If you look at any international survey of reported well-being amongst young people in the United Kingdom, we come in the bottom half of the league table. That is a matter we should be concerned about, but it also, in some ways, reflects the way in which some of the questions in this test are phrased to get the raw material from which the answers are derived.
If I was looking for something positive in the results that you could say to those young people, then I would point to the fact that the disadvantage gap in Wales is significantly smaller than across the OECD and that young people in Wales are better able to overcome disadvantage as a result of the education that they receive in Wales than would be true over the OECD as a whole. So, a young person who comes into our school with a disadvantage gap is more likely to overcome that gap in Wales than across the OECD as a whole. I think that sort of positive message and that positive investment that our education service makes in young people, I hope makes its contribution, along with many other things, to trying to convey a message to those young people about their importance to us, about the value we attach to them and about how their well-being, as well as everything else they achieve, matters in their lives and to Welsh people as a whole.
Diolchaf i Mark Reckless am y cwestiynau ychwanegol yna. Rwy'n credu, fel y mae'r Gweinidog addysg wedi ei ddweud, pryd bynnag y gofynnwyd iddi am hyn eisoes heddiw, ac y bydd yn cael cyfle arall ar lawr y Cynulliad, nid ydym ni erioed wedi awgrymu bod y canlyniadau hyn yn berffaith. Maen nhw'n gadarnhaol, ac mae problemau, o ran darllen yn benodol, y byddwn ni eisiau rhoi sylw iddyn nhw o ganlyniad i'r sgoriau hyn ac i weld beth y gallwn ni ei wneud i'w gwella ymhellach fyth yn y rownd nesaf o ganlyniadau PISA.
O ran adnoddau, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud buddsoddiad mawr o £50 miliwn i wella TG yn yr ystafell ddosbarth. Wrth gwrs, byddwn yn disgwyl i athrawon a phenaethiaid ddweud pe byddai ganddyn nhw fwy o adnoddau y gallen nhw wneud yn well. Ond mae hwnnw'n fuddsoddiad mawr.
Os edrychwch chi ar unrhyw arolwg rhyngwladol o lesiant ymhlith pobl ifanc yn y Deyrnas Unedig, rydym ni yn hanner gwaelod y tabl cynghrair. Mae hwnnw'n fater y dylem ni bryderu yn ei gylch, ond mae hefyd, mewn rhai ffyrdd, yn adlewyrchu'r ffordd y mae rhai o'r cwestiynau yn y prawf hwn yn cael eu geirio er mwyn cael y deunydd crai y mae'r atebion yn deillio ohono.
Pe bawn i'n chwilio am rywbeth cadarnhaol yn y canlyniadau y gallech chi ei ddweud wrth y bobl ifanc hynny, yna byddwn yn tynnu sylw at y ffaith fod y bwlch o ran anfantais yng Nghymru yn llai o lawer nag ar draws y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a bod pobl ifanc yng Nghymru mewn sefyllfa well i oresgyn anfantais o ganlyniad i'r addysg y maen nhw'n ei chael yng Nghymru nag a fyddai'n wir ar draws y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ei gyfanrwydd. Felly, mae person ifanc sy'n dod i mewn i'n hysgol gyda bwlch anfantais yn fwy tebygol o oresgyn y bwlch hwnnw yng Nghymru nag ar draws y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ei gyfanrwydd. Rwy'n credu bod y math hwnnw o neges gadarnhaol a'r buddsoddiad cadarnhaol hwnnw y mae ein gwasanaeth addysg yn ei wneud mewn pobl ifanc, yn gwneud ei gyfraniad rwy'n gobeithio, ynghyd â llawer o bethau eraill, i geisio cyfleu neges i'r bobl ifanc hynny am eu pwysigrwydd i ni, am y gwerth yr ydym ni'n ei neilltuo iddyn nhw ac ynghylch sut y mae eu llesiant, yn ogystal â phopeth arall y maen nhw'n ei gyflawni, yn bwysig yn eu bywydau nhw ac i bobl Cymru yn gyffredinol.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am nifer y bobl ag awtistiaeth sy'n astudio mewn addysg uwch yng Nghymru? OAQ54803
3. Will the First Minister make a statement on the number of people with autism who are studying in higher education in Wales? OAQ54803
I thank the Member for that question, Llywydd. There were 800 higher education students in Wales recorded in 2017-18 as having a self-declared social or communication impairment, such as Asperger's syndrome or other autistic spectrum disorders.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Roedd 800 o fyfyrwyr addysg uwch yng Nghymru a gofnodwyd yn 2017-18 bod ganddynt nam cymdeithasol neu gyfathrebu hunanddatganedig, fel syndrom Asperger neu anhwylderau eraill ar y sbectrwm awtistig.
First Minister, you may remember the unfortunate case last year at Swansea University, where a student was allegedly suspended from her university course on health grounds. Now, I'm very pleased to see that Swansea University and Gower College Swansea have teamed up in a year-long project to support students with autism spectrum conditions as they prepare to make the transition from college to university. I think that's a very, very important transition, for, in addition to the usual concerns that any student will have about which course to enrol in and where to study, autistic students typically need to take into account other factors, such as the environment, social opportunities and special education needs support of any particular university and, indeed, a particular course at a university.
According to the National Autistic Society, education, health and care planning is key, and this is done at schools and colleges increasingly, I'm pleased to say. But it's not being taken forward into higher education. Do you agree with me that it's high time that we set the standard in Wales and insist that our universities have these plans, so that students with autistic spectrum disorders are properly supported?
Prif Weinidog, efallai eich bod chi'n cofio'r achos anffodus y llynedd ym Mhrifysgol Abertawe, pryd yr honnwyd bod myfyriwr wedi ei gwahardd o'i chwrs prifysgol am resymau iechyd. Nawr, rwy'n falch iawn o weld bod Prifysgol Abertawe a Choleg Gŵyr Abertawe wedi cyfuno mewn prosiect blwyddyn o hyd i gynorthwyo myfyrwyr â chyflyrau sbectrwm awtistiaeth wrth iddyn nhw baratoi i symud o'r coleg i'r brifysgol. Rwy'n credu bod hwnnw'n newid pwysig dros ben oherwydd, yn ogystal â'r pryderon arferol a fydd gan unrhyw fyfyriwr ynghylch pa gwrs i gofrestru arno a ble i astudio, mae angen i fyfyrwyr awtistig ystyried ffactorau eraill fel arfer, fel yr amgylchedd, cyfleoedd cymdeithasol a chymorth anghenion addysgol arbennig unrhyw brifysgol benodol ac, yn wir, cwrs penodol mewn prifysgol.
Yn ôl y Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth, mae cynllunio addysg, iechyd a gofal yn allweddol, ac mae hyn yn cael ei wneud yn gynyddol mewn ysgolion a cholegau, rwy'n falch o ddweud. Ond nid yw'n cael ei ddwyn ymlaen i addysg uwch. A ydych chi'n cytuno â mi ei bod hi'n hen bryd i ni osod y safon yng Nghymru a mynnu bod gan ein prifysgolion y cynlluniau hyn, fel bod myfyrwyr sydd ag anhwylderau ar y sbectrwm awtistig yn cael eu cynorthwyo'n briodol?
I thank David Melding for those important points. I entirely agree with him about the importance of transition and that young people who are already getting help in one part of the system—that the next move that they will make within the education ladder, the work that has been invested with them in one place, is properly translated to the next place that they intend to go, so that that transition is as smooth as it possibly can be.
The Higher Education Funding Council for Wales published its position statement on well-being and health in June of this year. It has a series of actions that it proposes from the position statement that it will work on, together with NUS in Wales—the National Union of Students—to make sure that young people with autism who are studying in higher education have all of the help that they need.
I recall the Swansea incident to which David Melding refers. Within the last two weeks, I met a young woman who is studying at Swansea University today who was very positive indeed about the help that she was receiving to make sure that her autistic condition was recognised and understood. She was getting some help through the disabled student support allowance that we have here in Wales—3,400 Welsh students benefiting from that £8 million fund. But the money was a small part of what she felt she was getting. It was the understanding that she was experiencing from the university, from her tutors and others, that she felt was supporting her to make the very best of her abilities and to get everything she wanted out of her higher education experience. Better transition planning, making sure that the things that David Melding referred to are done, would be of help in any young person's experience.
Diolchaf i David Melding am y pwyntiau pwysig yna. Rwy'n cytuno'n llwyr ag ef ynghylch pwysigrwydd pontio a bod pobl ifanc sydd eisoes yn cael cymorth mewn un rhan o'r system—y bydd y cam nesaf y maen nhw'n ei wneud ar yr ysgol addysg, y gwaith a wnaed gyda nhw mewn un lle, yn cael ei drosi'n briodol i'r lle nesaf y maen nhw'n bwriadu mynd iddo, fel bod y newid hwnnw mor ddidrafferth ag y gall fod.
Cyhoeddodd Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru ei ddatganiad sefyllfa ar lesiant ac iechyd ym mis Mehefin eleni. Mae ganddo gyfres o gamau y mae'n eu cynnig o'r datganiad sefyllfa y bydd yn gweithio arnyn nhw, ynghyd ag UCM yng Nghymru—Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr—i wneud yn siŵr bod pobl ifanc ag awtistiaeth sy'n astudio mewn addysg uwch yn cael yr holl gymorth sydd ei angen arnynt.
Rwy'n cofio'r digwyddiad yn Abertawe y mae David Melding yn cyfeirio ato. O fewn y pythefnos diwethaf, cyfarfûm â menyw ifanc sy'n astudio ym Mhrifysgol Abertawe heddiw a oedd yn gadarnhaol iawn yn wir am y cymorth yr oedd hi'n ei gael i sicrhau bod ei chyflwr awtistig yn cael ei gydnabod a'i ddeall. Roedd hi'n cael rhywfaint o gymorth drwy'r lwfans cymorth i fyfyrwyr anabl sydd gennym ni yma yng Nghymru—mae 3,400 o fyfyrwyr o Gymru yn elwa ar y gronfa £8 miliwn honno. Ond rhan fach o'r hyn yr oedd hi'n teimlo yr oedd hi'n ei gael oedd yr arian. Y ddealltwriaeth yr oedd hi'n ei chael gan y brifysgol, gan ei thiwtoriaid ac eraill, yr oedd hi'n ei deimlo oedd yn ei chynorthwyo i wneud y gorau o'i gallu ac i gael popeth yr oedd hi ei eisiau allan o'i phrofiad addysg uwch. Byddai cynllunio gwell ar gyfer pontio, gan sicrhau bod y pethau y cyfeiriodd David Melding atyn nhw yn cael eu gwneud, o gymorth ym mhrofiad unrhyw berson ifanc.
Prior to this question today, I spoke to a number of people with autism. They were telling me that they're often drawn to higher education, and some of them are often overqualified because they feel safety in having that academic background, and safety in learning, as opposed to facing a job market where, potentially, they are stigmatised, and they find that job application processes don't fit with their needs.
The Office for National Statistics has recently said that there is a 12 per cent pay difference between disabled people and their non-disabled peers. So, we can talk about higher education and getting those with autism into the system, which is all well and good, but what is the Welsh Government doing to support them when they're going out into the real world, when they want to compete for jobs on a level playing field in a way that is equal to them and that respects them also?
Cyn y cwestiwn hwn heddiw, siaradais â nifer o bobl ag awtistiaeth. Roedden nhw'n dweud wrthyf i eu bod nhw'n aml yn cael eu denu at addysg uwch, ac mae rhai ohonyn nhw yn aml yn orgymwysedig gan eu bod nhw'n teimlo'n ddiogel o gael y cefndir academaidd hwnnw, a diogelwch mewn dysgu, yn hytrach na wynebu marchnad swyddi lle y gallen nhw, o bosibl, gael eu stigmateiddio, a'u bod nhw'n canfod nad yw prosesau ymgeisio am swyddi yn cyd-fynd â'u hanghenion.
Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi dweud yn ddiweddar bod gwahaniaeth o 12 y cant rhwng cyflogau pobl anabl a'u cymheiriaid nad ydynt yn anabl. Felly, gallwn siarad am addysg uwch a chael y bobl hynny ag awtistiaeth i mewn i'r system, sy'n iawn yn ei le, ond beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i'w cynorthwyo nhw pan fyddan nhw'n mynd allan i'r byd go iawn, pan eu bod eisiau cystadlu am swyddi ar sail deg mewn ffordd sy'n gyfartal iddyn nhw ac sy'n sy'n eu parchu hefyd?
Llywydd, I think that it's a bit more than just 'all well and good'. I think that the conversations you report are very interesting because they do reflect what I've heard from young people as well. If you have a condition that involves autism, then the period that you spend in higher education is valuable for the qualification that you might get, but it is also a really important part of your sense of being able to equip yourself to deal with the world beyond education. So, I entirely agree with what Bethan Jenkins has said about the need to make sure that the world of work is also one that understands the needs of people with autism, and that is equipped to be able to respond in a way that allows those people to make the contribution that they want to make. And there's a great deal of work that we have done, over a number of years now, to deal with mental health issues in the workplace, and with stigma that people face. But a period spent in higher education by a young person who is experiencing autism is a genuine investment, both in their own sense of qualification but also in their own sense of an ability to be able to face the world in the way that Bethan Jenkins reported people she has spoken to saying, and to be able to do that in a way that they feel confident that they will be able to deal with.
Llywydd, rwy'n credu ei fod ychydig yn fwy na 'iawn yn ei le'. Rwy'n credu bod y sgyrsiau yr ydych chi'n adrodd amdanynt yn ddiddorol iawn gan eu bod nhw'n adlewyrchu'r hyn yr wyf innau wedi ei glywed gan bobl ifanc hefyd. Os oes gennych chi gyflwr sy'n gysylltiedig ag awtistiaeth, yna mae'r cyfnod yr ydych chi'n ei dreulio mewn addysg uwch yn werthfawr oherwydd y cymhwyster y gallech chi ei gael, ond mae hefyd yn rhan bwysig iawn o'ch synnwyr o allu arfogi eich hun i ymdopi â'r byd y tu hwnt i addysg. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn y mae Bethan Jenkins wedi ei ddweud am yr angen i wneud yn siŵr bod y byd gwaith hefyd yn un sy'n deall anghenion pobl ag awtistiaeth, ac sydd â'r gallu i ymateb mewn ffordd sy'n caniatáu i'r bobl hynny wneud y cyfraniad y maen nhw eisiau ei wneud. Ac mae llawer iawn o waith yr ydym ni wedi ei wneud, dros nifer o flynyddoedd bellach, i ymdrin â phroblemau iechyd meddwl yn y gweithle, a chyda'r stigma y mae pobl yn ei wynebu. Ond mae cyfnod a dreulir mewn addysg uwch gan berson ifanc sydd ag awtistiaeth yn fuddsoddiad gwirioneddol, yn ei synnwyr ei hun o gymhwyster ond hefyd yn ei synnwyr ei hun o allu wynebu'r byd yn y ffordd y dywedodd Bethan Jenkins y mae pobl y mae hi wedi siarad â nhw yn ei ddweud, a gallu gwneud hynny mewn modd y maen nhw'n teimlo'n ffyddiog y byddan nhw'n gallu ymdopi ag ef.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth i rai sy'n cysgu ar y stryd yn Sir y Fflint? OAQ54805
4. Will the First Minister make a statement on support for rough sleepers in Flintshire? OAQ54805
Llywydd, the rise in rough-sleeping is one of the most visible signs of a decade of Tory austerity. In this year alone the Welsh Government will invest over £20 million in preventing and relieving homelessness. All Welsh local authorities, including Flintshire, have benefited from this new funding.
Llywydd, mae'r cynnydd i'r niferoedd sy'n cysgu allan yn un o'r arwyddion mwyaf amlwg o ddegawd o gyni cyllidol y Torïaid. Yn ystod eleni yn unig bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi dros £20 miliwn i atal a lliniaru digartrefedd. Mae holl awdurdodau lleol Cymru, gan gynnwys Sir y Fflint, wedi elwa ar y cyllid newydd hwn.
Diolch, First Minister. You mentioned in your response there the impact of austerity, and this is happening on every single high street now. This is not just a big-city issue anymore. Towns like Connah's Quay and Shotton have, for the first time in my memory, experienced people sleeping rough on the streets. Now, councils like Flintshire could well be overwhelmed this winter, so I have written to you, First Minister, to seek what urgent support you can offer as the Welsh Government to councils like Flintshire to ensure people are not left out in the cold this Christmas.
First Minister, if I may, I also want to seek your assurance that the housing support grant will also be strengthened, because as often, it is the only flexibility available to support those people in very, very difficult circumstances.
Diolch, Prif Weinidog. Soniasoch yn eich ymateb am effaith cyni cyllidol, ac mae hyn yn digwydd ar bob un stryd fawr erbyn hyn. Nid problem mewn dinasoedd mawr yn unig yw hon erbyn hyn. Mae pobl wedi bod yn cysgu ar y strydoedd mewn trefi fel Cei Connah a Shotton, am y tro cyntaf yn fy nghof i. Nawr, mae'n bosibl iawn y gallai pethau fynd yn drech na chynghorau fel Sir y Fflint y gaeaf hwn, felly rwyf i wedi ysgrifennu atoch chi, Prif Weinidog, i ofyn pa gymorth brys y gallwch chi ei gynnig fel Llywodraeth Cymru i gynghorau fel Sir y Fflint i sicrhau nad yw pobl yn cael eu gadael allan yn yr oerfel y Nadolig hwn.
Prif Weinidog, os caf, hoffwn ofyn am eich sicrwydd hefyd y bydd y grant cymorth tai hefyd yn cael ei gryfhau, oherwydd yn aml, dyna'r unig hyblygrwydd sydd ar gael i gynorthwyo'r bobl hynny sydd mewn amgylchiadau anodd dros ben.
I thank Jack Sargeant for that, Llywydd. He is absolutely right to point to the fact that many of us in this Chamber have lived most of our lives when the sight of someone without somewhere to sleep would have been absolutely rare and shocking, and now we see this phenomenon, as Jack has said, not simply in our major urban areas, but in smaller towns across Wales, and it is authentically shocking that the fabric of our welfare state has been allowed to fray to the extent it has, that we see people in those numbers now forced into that position.
The homelessness action group that the Minister established and was chaired by Jon Sparkes of Crisis has reported with a series of immediate recommendations for things that we can do this winter to try to avoid the situation that Jack Sargeant has referred to. The Government has accepted all those recommendations and is working hard with local authority colleagues and with third sector organisations to implement those immediate measures. We have sustained the investment we make in Supporting People, which, as Jack said, is one of the flexible parts of the budget that local authorities and their partners are able to use to provide services to people, because while rapid rehousing is at the core of what we want to offer to people who find themselves sleeping rough, we also know that those individuals, because of the histories that they've been obliged to go through, often have needs beyond accommodation, and that's what the Supporting People grant is there to do, and that's why we've sustained it through the whole of this Assembly term, and intend to go on doing so.
Diolchaf i Jack Sargeant am hynna, Llywydd. Mae yn llygad ei le i dynnu sylw at y ffaith bod llawer ohonom ni yn y Siambr hon wedi byw y rhan fwyaf o'n bywydau pan fyddai gweld rhywun heb rywle i gysgu yn gwbl brin ac ysgytiol, a nawr rydym ni'n gweld y ffenomen hon, fel y dywedodd Jack, nid yn unig yn ein prif ardaloedd trefol, ond mewn trefi llai ledled Cymru, ac mae'n wirioneddol ysgytiol bod gwead ein gwladwriaeth les wedi cael ei chaniatáu i ddirywio i'r graddau y mae wedi ei wneud, ein bod ni'n gweld pobl yn y niferoedd hynny'n cael eu gorfodi i'r sefyllfa honno erbyn hyn.
Mae'r grŵp gweithredu ar ddigartrefedd a sefydlwyd gan y Gweinidog ac a gadeiriwyd gan Jon Sparkes o Crisis wedi cyflwyno adroddiad gyda chyfres o argymhellion uniongyrchol ar gyfer pethau y gallwn ni eu gwneud y gaeaf hwn i geisio osgoi'r sefyllfa y mae Jack Sargeant wedi cyfeirio ati. Mae'r Llywodraeth wedi derbyn yr holl argymhellion hynny ac mae'n gweithio'n galed gyda chydweithwyr yn yr awdurdodau lleol a chyda sefydliadau trydydd sector i weithredu'r mesurau hynny ar unwaith. Rydym ni wedi cynnal y buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud yn Cefnogi Pobl, sydd, fel y dywedodd Jack, yn un o'r rhannau hyblyg o'r gyllideb y gall awdurdodau lleol a'u partneriaid eu defnyddio i ddarparu gwasanaethau i bobl, oherwydd er bod ailgartrefu cyflym yn ganolog i'r hyn yr ydym ni eisiau ei gynnig i bobl sy'n canfod eu hunain yn cysgu ar y stryd, rydym ni hefyd yn gwybod bod gan yr unigolion hynny, oherwydd yr hanesion y bu'n rhaid iddyn nhw fynd drwyddynt, anghenion y tu hwnt i lety yn aml, a dyna y mae'r grant Cefnogi Pobl yno i'w wneud, a dyna pam yr ydym ni wedi ei gynnal drwy gydol tymor y Cynulliad hwn, ac rydym ni'n bwriadu parhau i wneud hynny.
5. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella iechyd y cyhoedd yn Nwyrain Casnewydd? OAQ54793
5. What further steps will the Welsh Government take to improve public health in Newport East? OAQ54793
I thank John Griffiths for that. Action to improve public health must begin from an early age, Llywydd, and I congratulate Newport schools, all of which are members of the Welsh network of healthy schools, and eight of which have already achieved the highest level of national award for their work in promoting health amongst their young people. There are a further eight Newport schools on track to achieve this genuinely significant milestone.
Diolchaf i John Griffiths am hynna. Mae'n rhaid i gamau i wella iechyd y cyhoedd ddechrau o oedran cynnar, Llywydd, ac rwy'n llongyfarch ysgolion Casnewydd, y mae pob un ohonynt yn aelodau o rwydwaith ysgolion iach Cymru, ac y mae wyth ohonyn nhw eisoes wedi ennill y lefel uchaf o ddyfarniad cenedlaethol am eu gwaith yn hybu iechyd ymhlith eu pobl ifanc. Mae wyth ysgol arall yng Nghasnewydd ar y trywydd iawn i gyrraedd y garreg filltir wirioneddol arwyddocaol hon.
I thank you for that answer, First Minister, and particularly highlighting the very good work taking place in Newport schools, which obviously I'm very familiar with.
I recently met with the British Lung Foundation, and the extent of breathing problems I think is now something like one in five people in the UK having breathing difficulties. Obviously, clean air is a key way of ameliorating and hopefully, in due course, eliminating those problems. We need to get to the stage where people are breathing clean air with healthy lungs.
One major way of getting to that situation, First Minister, is tackling road traffic, getting people and freight onto public transport as much as possible. I know there are many policies in train, and many practical ideas to help achieve that, but, obviously, it does need to be done as quickly as possible. I know that there have been many campaigns, and indeed court action, to try and achieve better-quality air in Wales and in the UK generally, and some local authorities have responded. I'm very pleased that Newport City Council are now bringing forward proposals, indeed, with public health partners. But there are lots of ideas around when you meet with groups, First Minister. We have our 20 mph speed limit work going on, all of the active travel improvements that we need to make, there are exclusion zones sometimes around schools, there are ideas about prohibiting car idling and making sure that buses and taxis—
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ac yn arbennig am dynnu sylw at y gwaith da iawn sy'n digwydd yn ysgolion Casnewydd, yr wyf i'n amlwg yn gyfarwydd iawn ag ef.
Cefais gyfarfod yn ddiweddar gyda Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, ac mae ehangder y problemau anadlu erbyn hyn yn rhywbeth tebyg i un ym mhob pump o bobl yn y DU gydag anawsterau anadlu. Yn amlwg, mae aer glân yn ffordd allweddol o leddfu a gobeithio, maes o law, cael gwared ar y problemau hynny. Mae angen i ni gyrraedd y cam lle mae pobl yn anadlu aer glân gydag ysgyfaint iach.
Un ffordd bwysig o gyrraedd y sefyllfa honno, Prif Weinidog, yw mynd i'r afael â thraffig ffyrdd, gan gael pobl a nwyddau ar drafnidiaeth gyhoeddus gymaint â phosibl. Gwn fod llawer o bolisïau ar waith, a llawer o syniadau ymarferol i helpu i gyflawni hynny, ond, yn amlwg, mae angen gwneud hynny cyn gynted â phosibl. Gwn y bu llawer o ymgyrchoedd, ac yn wir, achos llys, i geisio sicrhau gwell ansawdd aer yng Nghymru ac yn y DU yn gyffredinol, ac mae rhai awdurdodau lleol wedi ymateb. Rwy'n falch iawn bod Cyngor Dinas Casnewydd yn cyflwyno cynigion erbyn hyn, yn wir, gyda phartneriaid iechyd cyhoeddus. Ond mae llawer o syniadau o gwmpas pan fyddwch yn cyfarfod â grwpiau, Prif Weinidog. Mae gennym ni ein gwaith ar y terfyn cyflymder o 20 mya yn mynd rhagddo, yr holl welliannau teithio llesol y mae angen i ni eu gwneud, mae parthau gwahardd weithiau o amgylch ysgolion, ceir syniadau ynghylch gwahardd ceir llonydd rhag cadw'r injan yn troi a sicrhau bod bysiau a thacsis—
You do need to get to a question now, John Griffiths.
Mae angen i chi ddod i gwestiwn nawr, John Griffiths.
Diolch, Llywydd. So, no shortage of ideas, First Minister, but, really, I just think we need a sense of urgency as to how we make this change.
Diolch, Llywydd. Felly, dim prinder syniadau, Prif Weinidog, ond, mewn gwirionedd, rwy'n credu bod angen i ni gael synnwyr o frys o ran sut yr ydym ni'n gwneud y newid hwn.
Well, Llywydd, I entirely agree with John Griffiths about the importance of the issue and the need for urgency. The Minister, Lesley Griffiths, will make a statement on the floor of the Assembly next week, I believe, on the clean air plan for Wales. In the meantime, it is very good to see that Newport council have submitted to the Welsh Government their new sustainable travel strategy, which has clean air at the heart of that. And, as John Griffiths said, Llywydd, the local health board for the Gwent area published in September 'Building a Healthier Gwent'; in a conference on 6 November, had the need for clean air and its impact on people's health absolutely as part of that very lively discussion. Because John is right: there's not a shortage of ideas in this area, and we, in many ways, will need to be bolder in our willingness to take on some of these ideas, which will undoubtedly have areas where people will find some difficulty in accommodating themselves to the steps that need to be taken. But we have to be serious about clean air—it's a genuine public health issue, and using the third sector, through the British Lung Foundation and others, to add to the repertoire is absolutely part of how we wish to go ahead.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â John Griffiths ynglŷn â phwysigrwydd y mater a'r angen am frys. Bydd y Gweinidog, Lesley Griffiths, yn gwneud datganiad ar lawr y Cynulliad yr wythnos nesaf, rwy'n credu, ar y cynllun aer glân i Gymru. Yn y cyfamser, mae'n dda iawn gweld bod cyngor Casnewydd wedi cyflwyno i Lywodraeth Cymru ei strategaeth teithio cynaliadwy newydd, sydd ag aer glân yn ganolog i hynny. Ac, fel y dywedodd John Griffiths, Llywydd, cyhoeddodd y bwrdd iechyd lleol ar gyfer ardal Gwent ym mis Medi 'Creu Gwent Iachach'; mewn cynhadledd ar 6 Tachwedd, roedd yr angen am aer glân a'i effaith ar iechyd pobl yn rhan bwysig o'r drafodaeth fywiog iawn honno. Oherwydd mae John yn iawn: nid oes prinder o syniadau yn y maes hwn, a bydd angen i ni, mewn sawl ffordd, fod yn fwy beiddgar o ran ein parodrwydd i ymgymryd â rhai o'r syniadau hyn, a fydd, heb os, yn cynnwys meysydd lle y bydd pobl yn ei chael hi'n anodd addasu eu hunain i'r camau y mae angen eu cymryd. Ond mae'n rhaid i ni fod o ddifrif am aer glân—mae'n fater iechyd cyhoeddus gwirioneddol, ac mae defnyddio'r trydydd sector, drwy Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint ac eraill, i ychwanegu at y repertoire yn rhan bendant o sut yr ydym ni'n dymuno bwrw ymlaen.
6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer y GIG yn Nwyrain De Cymru? OAQ54811
6. Will the First Minister outline the Welsh Government's priorities for the NHS in south-east Wales? OAQ54811
I thank the Member for that. Amongst our immediate priorities for the NHS in South Wales East is the completion of the £350 million investment in the 470-bed Grange University Hospital. It will provide specialist acute and critical illness services for over 600,000 people in the south-east of Wales.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Un o'n blaenoriaethau ar unwaith ar gyfer y GIG yn Nwyrain De Cymru yw cwblhau'r buddsoddiad o £350 miliwn yn Ysbyty Athrofaol 470 gwely y Grange. Bydd yn darparu gwasanaethau salwch acíwt a chritigol arbenigol i dros 600,000 o bobl yn y de-ddwyrain.
Thank you, First Minister. A constituent of mine recently contacted me with serious concerns about the way that Cwm Taf health board has been dealing with his case. Now, he was given an operation around a decade ago to remove a malignant melanoma, which was, thankfully, successful, but he was told he would need yearly check-ups for the rest of his life to monitor the situation. He's since developed freckles on his eyes, which are benign, but they could turn cancerous, and, obviously, owing to his medical history, it's even more important that he would receive yearly check-ups.
Recently his requests for an appointment from Cwm Taf have been rebuffed on numerous occasions and it all come to a head when he received a letter from a private health company, called Community Health and Eye Care, acting on behalf of the health board, who told him that he did not require further appointments with a consultant, and that, if he wished, he could see an optician every now and again instead. Now, my constituent then contacted his consultant directly, who was adamant that he did indeed need early check-ups with a consultant. First Minister, could you tell us what Community Health and Eye Care's relationship is with Cwm Taf health board, and do you agree with me that it would be completely unacceptable for a Welsh health board to employ a private company to cut waiting lists by denying patients appointments that they need for health reasons?
Diolch, Prif Weinidog. Cysylltodd un o'm hetholwyr â mi yn ddiweddar gyda phryderon difrifol am y ffordd y mae bwrdd iechyd Cwm Taf wedi bod yn ymdrin â'i achos. Nawr, rhoddwyd llawdriniaeth iddo tua degawd yn ôl i gael gwared â melanoma malaen, a oedd yn llwyddiannus, diolch byth, ond dywedwyd wrtho y byddai angen archwiliadau blynyddol am weddill ei oes i fonitro'r sefyllfa. Ers hynny mae wedi datblygu brychni haul ar ei lygaid, sy'n anfalaen, ond gallen nhw droi'n ganseraidd, ac, yn amlwg, oherwydd ei hanes meddygol, mae'n bwysicach fyth ei fod yn cael archwiliadau blynyddol.
Yn ddiweddar mae ei geisiadau am apwyntiad gan Gwm Taf wedi cael eu gwrthod ar sawl achlysur a daeth y cyfan i'r pen pan dderbyniodd lythyr gan gwmni iechyd preifat, o'r enw Community Health and Eye Care, yn gweithredu ar ran y bwrdd iechyd, a ddywedodd wrtho nad oedd angen rhagor o apwyntiadau arno gyda meddyg ymgynghorol ac yn hytrach, pe byddai'n dymuno, y byddai'n cael gweld optegydd bob hyn a hyn. Nawr, cysylltodd fy etholwr â'i feddyg ymgynghorol yn uniongyrchol wedyn, a oedd yn bendant bod angen archwiliadau blynyddol arno gyda meddyg ymgynghorol. Prif Weinidog, a allech chi ddweud wrthym ni beth yw perthynas Community Health and Eye Care gyda bwrdd iechyd Cwm Taf, ac a ydych chi'n cytuno â mi y byddai'n gwbl annerbyniol i fwrdd iechyd yng Nghymru gyflogi cwmni preifat i dorri rhestrau aros trwy atal apwyntiadau i gleifion y mae nhw eu hangen am resymau iechyd?
Llywydd, I'm not familiar with the details, of course, of the individual case, and, as Cwm Taf is not in South Wales East, I haven't come prepared with all the details to answer the question this afternoon. But what I do know is that the Minister has recently reformed the way in which ophthalmology services are—[Interruption.] I'm so sorry, I can't hear the—
Llywydd, nid wyf i'n gyfarwydd â'r manylion, wrth gwrs, am yr achos unigol, a chan nad yw Cwm Taf yn Nwyrain De Cymru, nid wyf i wedi dod yn barod gyda'r holl fanylion i ateb y cwestiwn y prynhawn yma. Ond yr hyn yr wyf i yn ei wybod yw bod y Gweinidog wedi diwygio yn ddiweddar y ffordd y mae gwasanaethau offthalmoleg yn— [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg iawn gen i, nid wyf i'n gallu clywed y—
I'll ask the First Minister to continue answering the question.
Gofynnaf i'r Prif Weinidog barhau i ateb y cwestiwn.
I do know in general—I'm trying to be as helpful as I can to the Member in her question—that the Minister has reformed the way in which ophthalmology services are provided in Wales to make sure that follow-up appointments are treated just as first appointments would have been in the previous system, because we know that 90 per cent of follow-up patients are likely to need the sort of ongoing care to which Delyth Jewell referred in the individual case that she has identified this afternoon.
It is very important that we make maximum use of the very skilled individuals who we have practising ophthalmology in the community. We have an underused resource. We've known this for a number of years—that people are sent to hospital for appointments when those conditions could just as equally clinically be attended to by our highly trained opticians who operate on the high street.
So, our policy is to maximise the use of community services, so that people who need a consultant-led service are able to get it more rapidly because they're not waiting behind people who could equally easily and more conveniently have received the care they need in the community. I'm very willing to look at the individual case to see whether those principles have been properly applied in that case, but that is the underlying approach that the Welsh Government brings to these services.
Rwy'n gwybod yn gyffredinol—rwy'n ceisio rhoi cymaint o gymorth ag y gallaf i'r Aelod yn ei chwestiwn—bod y Gweinidog wedi diwygio'r ffordd y darperir gwasanaethau offthalmoleg yng Nghymru i wneud yn siŵr bod apwyntiadau dilynol yn cael eu trin yn union fel y byddai apwyntiadau cyntaf wedi cael eu trin yn y system flaenorol, gan ein bod ni'n gwybod bod 90 y cant o gleifion dilynol yn debygol o fod angen y math o ofal parhaus y cyfeiriodd Delyth Jewell ato yn yr achos unigol y mae wedi ei nodi y prynhawn yma.
Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud y defnydd mwyaf posibl o'r unigolion medrus iawn sydd gennym ni yn ymarfer offthalmoleg yn y gymuned. Mae gennym ni adnodd nad yw'n cael ei ddefnyddio'n ddigon aml. Rydym ni'n gwybod hyn ers nifer o flynyddoedd—bod pobl yn cael eu hanfon i'r ysbyty ar gyfer apwyntiadau pan allai'r cyflyrau hynny gael yr un lefel o sylw clinigol gan ein hoptegwyr hynod hyfforddedig sy'n gweithredu ar y stryd fawr.
Felly, ein polisi yw gwneud y defnydd mwyaf posibl o wasanaethau cymunedol, fel bod pobl sydd angen gwasanaeth dan arweiniad meddyg ymgynghorol yn gallu ei gael yn gyflymach gan nad ydyn nhw'n aros y tu ôl i bobl a allai fod wedi derbyn gofal sydd ei angen arnyn nhw mewn modd yr un mor rhwydd ac yn fwy cyfleus yn y gymuned. Rwy'n fwy na pharod i edrych ar yr achos unigol i weld a yw'r egwyddorion hynny wedi eu rhoi ar waith yn briodol yn yr achos hwnnw, ond dyna'r dull sylfaenol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddilyn o ran y gwasanaethau hyn.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am adroddiad canlyniadau Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru 2019? OAQ54809
7. Will the First Minister make a statement on the Welsh Index of Multiple Deprivation 2019 results report? OAQ54809
Llywydd, the latest Welsh index of multiple deprivation was published on 27 November. It well illustrates the impact of a decade of enforced austerity on communities across Wales.
Llywydd, cyhoeddwyd mynegai amddifadedd lluosog diweddaraf Cymru ar 27 Tachwedd. Mae'n dangos yn glir effaith degawd o gyni cyllidol a orfodwyd ar gymunedau ledled Cymru.
There was some positive news for Lansbury Park in the Caerphilly constituency. It is no longer ranked as the most deprived area in Wales, although, as the First Minister recognises, there are still difficulties and it remains in the top 10. I think the improvement has been down to a mixture of investment from the Welsh Government, the European Union and Caerphilly County Borough Council, particularly with regard to the Welsh housing quality standard—£8 million has been spent on new cladding and roofing for council properties, £4.5 million has been spent on new bathrooms and kitchens, and overall £2.5 million in addition with regard to the Welsh housing quality standard.
I think some of the things we've talked about today with regard to education and the improvements the Welsh Government has planned there will make a difference in Lansbury Park—Flying Start makes a difference to that community. What more can the Welsh Government and the First Minister envision will be done for a close-knit community, a wonderful community, like Lansbury Park?
Cafwyd rhywfaint o newyddion cadarnhaol i Barc Lansbury yn etholaeth Caerffili. Nid yw bellach wedi ei restru fel yr ardal fwyaf difreintiedig yng Nghymru, er bod anawsterau'n parhau, fel y mae'r Prif Weinidog yn cydnabod, ac mae'n dal i fod ymhlith y 10 uchaf. Rwy'n credu bod y gwelliant wedi deillio o gymysgedd o fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru, yr Undeb Ewropeaidd a Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, yn enwedig o ran safon ansawdd tai Cymru—gwariwyd £8 miliwn ar gladin a thoeau newydd ar gyfer eiddo'r cyngor, gwariwyd £4.5 miliwn ar ystafelloedd ymolchi a cheginau newydd, a £2.5 miliwn cyffredinol yn ychwanegol o ran safon ansawdd tai Cymru.
Rwy'n credu y bydd rhai o'r pethau yr ydym ni wedi sôn amdanyn nhw heddiw ynglŷn ag addysg a'r gwelliannau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cynllunio yn hynny o beth yn gwneud gwahaniaeth ym Mharc Lansbury—mae Dechrau'n Deg yn gwneud gwahaniaeth i'r gymuned honno. Beth arall all Llywodraeth Cymru a'r Prif Weinidog ragweld fydd yn cael ei wneud ar gyfer cymuned glòs, cymuned fendigedig, fel Parc Lansbury?
I thank Hefin David for that. It's very important that we analyse the wealth of information that's there in the Welsh index of multiple deprivation, both to understand why there are some communities that remain at what the report describes as the deep-rooted end of deprivation, and why there are other communities who have managed to find a different place in that report, and, Lansbury Park—it's very good to hear that there's been some progress made there.
Llywydd, when that analysis comes to be done, I think what we will see is that those communities who find themselves at the sharpest end of deprivation in Wales have one key characteristic in common—that they have an over-representation, compared to other parts of Wales, of families with children. And the reason that they end up in the position they are in is because of the cuts in benefits that those families have had to face over the last decade.
A lone parent in Wales will lose £3,720 every year as a result of benefit cuts in Wales. A family with three or more children in Wales will face cuts of £4,110 every year. That's £75 every single week less to manage on to meet the needs of your family and your children. And those communities that find themselves at the sharpest end of the Welsh index of multiple deprivation have more families with children than other communities in Wales. It's no surprise to me that you see that reflected in the tables.
But, just as we look to understand why there are communities that face those challenges, it's really important that we look to see how other communities have managed to find themselves in a different part of the spectrum. So, Butetown here in Cardiff, where we are today, which back in 2005 was ranked in the top 10 of the most deprived wards in Wales, is today ranked at 150. The Riverside ward in my own constituency, where I live, was ranked eleventh in 2005, and is now one hundred and eighth. So, there are communities—and they're to be found not just here in Cardiff, but in Swansea, in Merthyr, in Aberavon, in Caerphilly, in Rhondda Cynon Taf—that found themselves at the sharpest end, who, today, have moved to a different part of the spectrum. And it's equally important that we try and identify what the conditions have been that have allowed those communities to move in that direction. I think Hefin David, in pointing to the Welsh housing quality standard and some other investments that have been made, has begun to help with that analysis, identifying the factors that create conditions of success, and then helping us to do more of that in the future.
Diolchaf i Hefin David am hynna. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n dadansoddi'r cyfoeth o wybodaeth sydd ar gael ym mynegai amddifadedd lluosog Cymru, er mwyn deall pam mae rhai cymunedau'n aros ar yr hyn y mae'r adroddiad yn ei ddisgrifio fel pen dwfn amddifadedd, a pham mae cymunedau eraill sydd wedi llwyddo i ddod o hyd i le gwahanol yn yr adroddiad hwnnw, ac, o ran Parc Lansbury—mae'n dda iawn clywed bod rhywfaint o gynnydd wedi ei wneud yno.
Llywydd, pan ddaw'r adeg i wneud y dadansoddiad hwnnw, rwy'n credu mai'r hyn y byddwn ni'n ei weld yw bod gan y cymunedau hynny sy'n canfod eu hunain ar ben mwyaf miniog amddifadedd yng Nghymru un nodwedd allweddol yn gyffredin—bod ganddyn nhw orgynrychiolaeth, o'i gymharu â rhannau eraill o Gymru, o deuluoedd â phlant. A'r rheswm y maen nhw'n canfod eu hunain yn y sefyllfa y maen nhw ynddi yw oherwydd y toriadau i fudd-daliadau y bu'n rhaid i'r teuluoedd hynny eu hwynebu dros y degawd diwethaf.
Bydd rhiant unigol yng Nghymru yn colli £3,720 bob blwyddyn o ganlyniad i doriadau i fudd-daliadau yng Nghymru. Bydd teulu â thri neu fwy o blant yng Nghymru yn wynebu toriadau o £4,110 bob blwyddyn. Mae hynny'n £75 bob un wythnos yn llai i fyw arno i ddiwallu anghenion eich teulu a'ch plant. Ac mae gan y cymunedau hynny sy'n canfod eu hunain ar y pen mwyaf miniog ym mynegai amddifadedd lluosog Cymru fwy o deuluoedd â phlant na chymunedau eraill yng Nghymru. Nid yw'n syndod i mi eich bod chi'n gweld hynny'n cael ei adlewyrchu yn y tablau.
Ond, wrth i ni geisio deall pam mae cymunedau yn bodoli sy'n wynebu'r heriau hynny, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n edrych i weld sut mae cymunedau eraill wedi llwyddo i ganfod eu hunain mewn gwahanol ran o'r sbectrwm. Felly, mae Butetown yma yng Nghaerdydd, lle'r ydym ni heddiw, a oedd yn y 10 uchaf o wardiau mwyaf difreintiedig Cymru yn ôl yn 2005, yn y 150fed safle heddiw. Roedd ward Riverside yn fy etholaeth i fy hun, lle'r wyf i'n byw, yn yr unfed safle ar ddeg yn 2005, ac mae bellach yn safle cant ac wyth. Felly, mae cymunedau—ac maen nhw i'w cael nid yn unig yma yng Nghaerdydd, ond yn Abertawe, ym Merthyr, yn Aberafan, yng Nghaerffili, yn Rhondda Cynon Taf—a ganfu eu hunain ar y pen mwyaf miniog, sydd, heddiw, wedi symud i ran wahanol o'r sbectrwm. Ac mae'r un mor bwysig ein bod ni'n ceisio nodi beth fu'r amodau sydd wedi caniatáu i'r cymunedau hynny symud i'r cyfeiriad hwnnw. Rwy'n credu bod Hefin David, wrth gyfeirio at safon ansawdd tai Cymru a rhai buddsoddiadau eraill sydd wedi eu gwneud, wedi dechrau helpu gyda'r dadansoddiad hwnnw, gan nodi'r ffactorau sy'n creu amodau llwyddiant, ac yna ein helpu ni i wneud mwy o hynny yn y dyfodol.
Tynnwyd cwestiwn 8 [OAQ54807] yn ôl, ac felly, yn olaf, cwestiwn 9. Vikki Howells.
Question 8 [OAQ54807] is withdrawn, so, finally, question 9. Vikki Howells.
9. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i ganfyddiadau'r tasglu ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu? OAQ54799
9. What consideration has the Welsh Government given to the findings of the unadopted roads taskforce? OAQ54799
I thank the Member for that. The unadopted roads taskforce group published its report last summer and the recommendations were approved by the Minister for Economy and Transport. That group is now implementing the recommendations that it made.
Diolch i'r Aelod am hynny. Cyhoeddodd grŵp y tasglu ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu ei adroddiad yr haf diwethaf a chymeradwywyd yr argymhellion gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Mae'r grŵp hwnnw bellach yn gweithredu'r argymhellion a wnaeth.
I thank the First Minister for that answer. And I've arrived here at Plenary today straight from a meeting with Persimmon, where it looks as though we are very, very close to getting three estates adopted, some of which were built almost 18 years ago. But I'm very well aware that, for every family who I've been able to help with regard to that, there are many, many other home owners out there in Wales living on unadopted roads or on unadopted estates. I welcome the findings of the unadopted roads taskforce, but I would like to know what plans are there for the future to progress those recommendations.
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb hwnnw. Rwyf i wedi cyrraedd y cyfarfod llawn heddiw yn syth o gyfarfod â Persimmon, lle mae'n ymddangos ein bod ni'n agos iawn, iawn at gael tair ystad wedi eu mabwysiadu, rai ohonyn nhw wedi'u hadeiladu bron 18 mlynedd yn ôl. Ond rwy'n ymwybodol iawn, ar gyfer pob teulu yr wyf i wedi llwyddo i'w helpu, fod llawer iawn o berchenogion cartrefi eraill yng Nghymru sy'n byw ar ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu neu ar ystadau sydd heb eu mabwysiadu. Rwy'n croesawu canfyddiadau'r tasglu ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu, ond hoffwn i wybod pa gynlluniau sydd ar y gweill i'r dyfodol i fwrw ymlaen â'r argymhellion hynny.
I thank the Member for that. There were seven different recommendations made by the group. It wanted a good practice guide to be produced, and that has been produced, and it's currently being trialled by local authorities. It asked for the development of a set of common standards, and that work is very close to completion. It's been carried out jointly by local authorities and by housing developers. And it began its recommendations by asking for the establishment of a comprehensive database of unadopted roads here in Wales, so we knew the scale of the problem and what needed to be done. That work of establishing that database is nearly complete. We expect to see it ready for publication in the new year, and the Minister for Economy and Transport will provide further information to Members on that work once it has been completed.
Diolch i'r Aelod am hynny. Gwnaeth y grŵp saith gwahanol argymhelliad. Roedd eisiau gweld canllaw arfer da yn cael ei gynhyrchu, ac mae hwnnw wedi cael ei gynhyrchu, ac mae'n cael ei dreialu gan awdurdodau lleol ar hyn o bryd. Gofynnodd am ddatblygu cyfres o safonau cyffredin, ac mae'r gwaith hwnnw'n agos iawn at gael ei gwblhau. Fe'i cynhaliwyd ar y cyd ag awdurdodau lleol a datblygwyr tai. Dechreuodd ar ei argymhellion drwy ofyn am sefydlu cronfa ddata gynhwysfawr o ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu yma yng Nghymru, felly roeddem yn ymwybodol o faint y broblem a'r hyn yr oedd angen ei wneud. Mae'r gwaith o sefydlu'r gronfa ddata honno bron wedi'i gwblhau. Rydym yn disgwyl ei gweld yn barod i'w chyhoeddi yn y flwyddyn newydd, a bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn rhoi rhagor o wybodaeth i'r Aelodau am y gwaith hwnnw ar ôl iddo gael ei gwblhau.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business. Later this afternoon, the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs will make a statement on the food and drink Wales cluster network, and, additionally, tomorrow's short debate has been postponed. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn gwneud datganiad ynghylch rhwydwaith clwstwr bwyd a diod Cymru, ac, yn ogystal â hynny, mae'r ddadl fer yfory wedi'i gohirio. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfodydd sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Can I call for two statements today, Trefnydd, the first, on the issue of primary care counselling services in north Wales, from the Minister for Health and Social Services? There is a significant problem in terms of waiting times for access to primary care counselling services in some parts of my constituency, and, obviously, with the Betsi Cadwaladr University Health Board currently being in special measures for its mental health services, I wanted this to be highlighted, and to find out what the Welsh Government are doing to resolve it. I understand that, in the Conwy east area, there are some individuals who are currently waiting—a typical wait is 12 months to see a primary care counsellor, which is clearly unacceptable, when compared to Conwy west and central and south Denbighshire, where individuals have almost immediate access because of a different approach that has been taken by the GP primary care clusters. Now, I'm sure that you'll agree with me that people ought to have equity of access to these sorts of services where they're served by the same local health board, and I would be grateful if the Minister could look into this in order that we can make sure that services are available to those who need them in a timely fashion.
Can I also call for a statement from the Minister for Housing and Local Government on safety in rented accommodation? I understand that there are no legal requirements at the moment for carbon monoxide detectors to be installed in rented accommodation in rooms where there are gas burning appliances. But, given that we will all be aware of the tragic scenes that have unfolded in some homes, whereby individuals have unfortunately succumbed to carbon monoxide, some of them passing away, I do think that this is something that ought to be looked at for the future here in Wales, where we could usefully change the law to make carbon monoxide detectors a requirement in rented accommodation. Carbon monoxide is responsible for around 60 deaths each year in the UK, and thousands of people have hospital admissions as a result of being poisoned by carbon monoxide. I do think that this is something that is worthy of consideration, and I would be very grateful for a statement.
A gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw, Trefnydd, y cyntaf, ar fater gwasanaethau cwnsela gofal sylfaenol yn y Gogledd, gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol? Mae problem sylweddol o ran amseroedd aros am wasanaethau cwnsela gofal sylfaenol mewn rhai rhannau o'm hetholaeth i ac, yn amlwg, gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar hyn o bryd o dan fesurau arbennig ar gyfer ei wasanaethau iechyd meddwl , roeddwn i eisiau i hyn gael ei amlygu, a chael gwybod yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i'w ddatrys. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae yna yn ardal dwyrain Conwy rai unigolion yn aros ar hyn o bryd—yr arhosiad arferol i weld cwnselydd gofal sylfaenol yw 12 mis, sy'n amlwg yn annerbyniol, o'i gymharu â gorllewin Conwy a chanolbarth a de Sir Ddinbych, lle mae unigolion yn cael gwasanaeth bron ar unwaith oherwydd cymerwyd dull gwahanol o weithredu gan glystyrau gofal sylfaenol y meddygon teulu. Nawr, rwy'n siŵr y cytunwch chi â mi y dylai pobl gael yr un cyfle cyfartal i'r mathau hyn o wasanaethau lle maen nhw wedi'u gwasanaethu gan yr un bwrdd iechyd lleol, a byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ymchwilio i hyn er mwyn i ni allu sicrhau bod y gwasanaethau hyn ar gael mewn modd amserol i'r rhai sydd eu hangen.
A gaf i hefyd alw am ddatganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar ddiogelwch mewn llety rhent? Rwy'n deall nad oes unrhyw ofynion cyfreithiol ar hyn o bryd i osod synwyryddion carbon monocsid mewn llety rhent, mewn ystafelloedd lle mae offer llosgi nwy. Ond, o ystyried y byddwn ni i gyd yn ymwybodol o'r golygfeydd trasig sydd wedi digwydd mewn rhai cartrefi, lle mae unigolion yn anffodus wedi ildio i garbon monocsid, a rhai ohonyn nhw wedi marw, credaf i fod hyn yn rhywbeth y dylid ei ystyried ar gyfer y dyfodol yma yng Nghymru, a byddai'n ddefnyddiol i ni newid y gyfraith i wneud synwyryddion carbon monocsid yn ofyniad mewn llety rhent. Mae carbon monocsid yn gyfrifol am farwolaeth tua 60 o bobl bob blwyddyn yn y DU, ac mae miloedd o bobl wedi cael eu derbyn i'r ysbyty o ganlyniad i gael eu gwenwyno gan garbon monocsid. Credaf fod hyn yn rhywbeth y mae'n werth ei ystyried, a byddwn i'n falch iawn o gael datganiad.
Thank you to Darren Millar for raising these issues this afternoon. He'll remember that the Minister for Health and Social Services published on 14 November the revised improvement framework for Betsi Cadwaladr University Health Board, setting out the expectations it will need to meet in order to be stepped down from its special measures. And I know the health Minister was pleased to note that positive progress has been made in terms of mental health services, including the I CAN approach to improving mental health. But I appreciate Darren Millar's concerns about different approaches across the area that he represents. So, I would invite him to write to the health Minister, reiterating the concerns that he's spoken about in the Assembly today.
In terms of safety in rented accommodation and carbon monoxide, I'll ask the Minister for Housing and Local Government to write to you with the latest update in terms of the standards that we do require for rented accommodation, but with a particular focus on the importance of carbon monoxide testers.FootnoteLink
Diolch i Darren Millar am godi'r materion hyn y prynhawn yma. Bydd ef yn cofio bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi cyhoeddi'r fframwaith gwella diwygiedig ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar 14 Tachwedd, gan nodi'r disgwyliadau y bydd angen iddo eu bodloni er mwyn cael ei dynnu oddi ar fesurau arbennig. A gwn fod y Gweinidog Iechyd yn falch o nodi bod cynnydd cadarnhaol wedi'i wneud o ran gwasanaethau iechyd meddwl, gan gynnwys y dull ICAN o wella iechyd meddwl. Ond rwy'n gwerthfawrogi pryderon Darren Millar am wahanol ddulliau ledled yr ardal y mae'n ei chynrychioli. Felly, byddwn i'n ei wahodd i ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd, gan ailadrodd y pryderon y mae wedi sôn amdanyn nhw yn y Cynulliad heddiw.
O ran diogelwch mewn llety rhent a charbon monocsid, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ysgrifennu atoch gyda'r wybodaeth ddiweddaraf o ran y safonau y mae eu hangen arnom ar gyfer llety rhent, ond gan ganolbwyntio'n benodol ar bwysigrwydd profwyr carbon monocsid.FootnoteLink
Could we have a statement, or a debate, on plastic shopping bags, which can help inform the Minister's deliberations as she decides the way forward to make Wales a global leader in reducing single-use plastics? It would allow us then to debate the first long-term scientific study of biodegradable, oxo-degradable and compostable plastics, which has shown that, after three years of deposition in soil, sea water and open air, the biodegradable and oxo-degradable bags were remarkably resilient, still able to hold 2kg after the three years. And we could also debate, of course, the increase in the use of thicker plastic bag-for-life bags. And subsequently, I would suggest the need to end the use of single-use bags and plastic bags for shopping entirely. We've led the way in Wales; we can go further, and I know the Minister is sympathetic to that.
Could we also have a statement on the developing Welsh Government position on CCTV in slaughterhouses in Wales? And I declare my interest as a long-term associate member of the British Veterinary Association. I support their position on mandatory CCTV in abattoirs, because it would increase opportunities to observe and verify the handling of animals, it would increase opportunities to observe and verify the proper application of the stun and slaughter processes, and it would also increase opportunities to protect the food chain and protect public health.
And finally, could we have a statement in due course—particularly, perhaps, after President Trump has left the UK—on the issues of future trade deals with the US, and the implications for Wales in terms of not only health services, but also the need to protect our farmers, our food producers and our consumers against lower animal welfare and hygiene standards. The idea that we suddenly open our markets to imports of cattle that are pumped full, unnecessarily, of antibiotics, or chicken that is routinely bathed in chlorine to kill off rampant bacteria—. That's not a level playing field for our farmers, and, I have to say, it's not the standard our consumers want of animal welfare and food hygiene. So, I ask for consideration of those three debates and statements.
A gawn ni ddatganiad, neu ddadl, ar fagiau siopa plastig, a all helpu i lywio ystyriaethau'r Gweinidog wrth iddi benderfynu ar y ffordd ymlaen i wneud Cymru yn arweinydd byd-eang o ran lleihau plastigau defnydd untro? Byddai'n caniatáu inni wedyn drafod yr astudiaeth wyddonol hirdymor gyntaf o blastigau bioddiraddadwy, oxo-diraddadwy a phlastig y gellir ei gompostio, sydd wedi dangos, ar ôl tair blynedd o'u rhoi mewn pridd, dŵr môr ac awyr agored, fod y bagiau bioddiraddadwy ac oxo-diraddiadwy yn rhyfeddol o wydn, ac yn dal i allu dal 2kg ar ôl y tair blynedd. A gallem hefyd drafod, wrth gwrs, y cynnydd yn nefnydd y bagiau plastig am oes sy'n fwy trwchus. Ac wedi hynny, byddwn i'n awgrymu bod angen dod â'r defnydd o fagiau untro a bagiau plastig i ben ar gyfer siopa yn gyfan gwbl. Rydym wedi arwain y ffordd yng Nghymru; gallwn ni fynd ymhellach, a gwn fod y Gweinidog yn cydymdeimlo â hynny.
A gawn ni ddatganiad hefyd am ddatblygu safbwynt Llywodraeth Cymru ar deledu cylch cyfyng mewn lladd-dai yng Nghymru? Rwy'n datgan fy niddordeb fel aelod cyswllt hirdymor o Gymdeithas Milfeddygon Prydain. Rwy'n cefnogi eu safbwynt ar gamerâu teledu cylch cyfyng gorfodol mewn lladd-dai, gan y byddai'n golygu mwy o gyfleoedd i arsylwi a gwirio'r ffordd y mae anifeiliaid yn cael eu trin. Byddai hefyd yn rhoi mwy o gyfleoedd i arsylwi a gwirio bod y prosesau stynio a lladd yn cael eu gweithredu'n gywir, ac yn rhoi mwy o gyfleoedd i ddiogelu'r gadwyn fwyd a diogelu iechyd y cyhoedd.
Ac yn olaf, a gawn ni ddatganiad maes o law—yn enwedig, efallai, ar ôl i'r Arlywydd Trump adael y DU—ar faterion sy'n ymwneud â masnach yn y dyfodol gyda'r Unol Daleithiau, a'r goblygiadau i Gymru o ran nid yn unig unrhyw wasanaethau iechyd, ond hefyd yr angen i warchod ein ffermwyr, ein cynhyrchwyr bwyd a'n cwsmeriaid yn erbyn safonau llesiant anifeiliaid a hylendid is. Mae'r syniad ein bod yn sydyn yn agor ein marchnadoedd i fewnforion o wartheg sy'n cael eu pwmpio'n llawn, yn ddi-angen, â gwrthfiotigau, neu gyw iâr sy'n cael ei olchi mewn clorin i ladd bacteria rhemp fel mater o drefn—. Nid yw hynny'n golygu chwarae teg i'n ffermwyr, ac, mae'n rhaid imi ddweud, nid y safon y mae ein cwsmeriaid eisiau ei chael o ran llesiant anifeiliaid a hylendid bwyd. Felly, gofynnaf am ystyriaeth o'r tair dadl a'r datganiadau hynny.
Thank you very much for asking for those three statements, or debates. I know that you have a meeting planned with the Minister for housing and regeneration in order to discuss the particular concerns about waste, and I know that she's aware of the research to which you referred. The Welsh Government has itself commissioned a study into carrier bag usage in Wales, and that research has gathered data on both single-use and reusable carrier bags, and it's also examined people's attitudes and behaviours in relation to those carrier bag charges that were introduced. The outcome of that work is due to be published this month and will be used then to help us to consider the future action that might be needed in this regard. And I know that the Minister's keen to explore that with you.
On the issue of CCTV in slaughterhouses, our larger slaughterhouses, which process the vast majority of animals here in Wales, already have CCTV, and official veterinarians are able to access that footage for all of those useful reasons that Huw Irranca-Davies has described. The Minister for Environment, Energy and Rural Affairs has committed to working with slaughterhouse operators in a supportive relationship to ensure CCTV is in place in all Welsh slaughterhouses, and, in order to facilitate that, the food business investment scheme for small to medium-sized slaughterhouses does include funding for investments to safeguard animal welfare, and that would include, of course, the installation, upgrade or improvement of CCTV. The introduction of legislation to make it mandatory hasn't been ruled out by any means, and any decision to do so won't be made until after the application window for that scheme has closed in January, and then the type and the scale of investments undertaken by those slaughterhouses will be able to be reviewed.
And on the last issue, after the general election, if it is the situation where we have a Government that wants to open up negotiations with the US as a priority, then certainly we will schedule an opportunity for the Assembly to consider what could be very significant negative impacts for Wales, because, of course, the EU and the US are two of the toughest and most experienced trade negotiators in the world and there are fundamental differences in terms of the approach between those two countries in areas such as food safety and access to public services, and I know that this is something that the Minister with responsibility for international relations and who has trade within her portfolio is keen to explore with Assembly Members.
Diolch yn fawr iawn am ofyn am y tri datganiad neu'r dadleuon hynny. Gwn fod gennych chi gyfarfod wedi'i gynllunio gyda'r Gweinidog Tai ac Adfywio i drafod y pryderon penodol ynglŷn â gwastraff, a gwn ei bod yn ymwybodol o'r ymchwil yr ydych chi wedi cyfeirio ati. Mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi comisiynu astudiaeth o'r defnydd o fagiau siopa yng Nghymru, a bod ymchwil wedi casglu data ar fagiau siopa untro a bagiau amldro, ac mae hefyd wedi archwilio agweddau ac ymddygiad pobl mewn cysylltiad â chyflwyno taliad am fagiau siopa. Bydd canlyniad y gwaith hwnnw'n cael ei gyhoeddi'r mis hwn ac yn cael ei ddefnyddio bryd hynny i'n helpu i ystyried y camau y gallai fod eu hangen yn y dyfodol o ran hynny. A gwn fod y Gweinidog yn awyddus i archwilio hynny gyda chi.
Ynghylch y mater o deledu cylch cyfyng mewn lladd-dai, mae gan ein lladd-dai mwy o faint, sy'n prosesu'r mwyafrif helaeth o anifeiliaid yma yng Nghymru, gamerâu CCTV eisoes, a gall milfeddygon swyddogol gael gafael ar y lluniau hynny am yr holl resymau defnyddiol hynny a ddisgrifiwyd gan Huw Irranca-Davies. Mae Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig wedi ymrwymo i weithio gyda gweithredwyr lladd-dai mewn perthynas gefnogol i sicrhau bod teledu cylch cyfyng ar gael ym mhob lladd-dy yng Nghymru. Ac, er mwyn hwyluso hynny, mae'r cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd ar gyfer lladd-dai bach a chanolig yn cynnwys cyllid ar gyfer buddsoddi i ddiogelu llesiant anifeiliaid, a byddai hynny, wrth gwrs, yn cynnwys gosod, diweddaru neu wella teledu cylch cyfyng. Nid yw cyflwyno deddfwriaeth i'w wneud yn orfodol wedi cael ei ddiystyru o bell ffordd, ac ni fydd unrhyw benderfyniad i wneud hynny'n digwydd tan ar ôl i'r cyfnod ymgeisio ar gyfer y cynllun hwnnw gau ym mis Ionawr, ac yna bydd y math o fuddsoddi ac i ba raddau y gwneir hynny gan y lladd-dai yn cael ei adolygu.
Ac ar y mater olaf, ar ôl yr etholiad cyffredinol, os cawn sefyllfa pan fydd gennym ni Lywodraeth sydd eisiau cynnal negodiadau â'r Unol Daleithiau fel blaenoriaeth, yna yn sicr byddwn yn trefnu cyfle i'r Cynulliad ystyried yr hyn a allai fod yn effeithiau negyddol sylweddol i Gymru. Wrth gwrs, yr UE a'r Unol Daleithiau yw dau o'r negodwyr masnach cryfaf a mwyaf profiadol yn y byd ac mae gwahaniaethau sylfaenol mewn agwedd rhwng y ddwy wlad mewn meysydd fel diogelwch bwyd a chyfle i ddefnyddio gwasanaethau cyhoeddus. A gwn fod hyn yn rhywbeth y mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am gysylltiadau rhyngwladol, ac sy'n gyfrifol am fasnachu o fewn ei phortffolio, yn awyddus i'w archwilio gydag Aelodau'r Cynulliad.
Minister, may I ask for two statements from the Minister for Education on attendance at secondary schools in Blaenau Gwent. According to a recent report, over the last three years, attendance at secondary schools in the borough has failed to improve. Blaenau Gwent ranks lower than all the other local authorities in south-east Wales and well below the Welsh average of 93.8 per cent. Please could we have a statement from the Minister on what action she intends to take to address this serious situation—[Interruption.]—which has seen Blaenau Gwent ranked—this is my region—twentieth of 21 Welsh local authorities for secondary school attendance for the last three years?
And the second one is, Minister, on this PISA result, word by word they are saying on the well-being of Welsh pupils:
'They were more likely to feel miserable and worried...and less likely to feel joyful, cheerful and proud.'
That is the PISA result for our Welsh students. So, how can we improve our children's morale standard and our teaching system in our schools to make sure that they not only learn, but also that they enjoy in Welsh schools? Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan y Gweinidog Addysg am bresenoldeb mewn ysgolion uwchradd ym Mlaenau Gwent. Yn ôl adroddiad diweddar, dros y tair blynedd diwethaf, mae presenoldeb mewn ysgolion uwchradd yn y fwrdeistref wedi methu â gwella. Mae Blaenau Gwent yn is na'r holl awdurdodau lleol eraill yn y de-ddwyrain ac mae'n is o lawer na chyfartaledd Cymru o 93.8 y cant. A fyddai modd inni gael datganiad gan y Gweinidog ynghylch pa gamau y mae'n bwriadu eu cymryd i fynd i'r afael â'r sefyllfa ddifrifol hon—[Torri ar draws.]—sydd wedi gweld Blaenau Gwent—dyma fy rhanbarth i— yn ugeinfed o'r 21 awdurdod lleol yng Nghymru o ran presenoldeb mewn ysgolion uwchradd dros y tair blynedd diwethaf?
A'r ail, Gweinidog, yw datganiad am y canlyniad PISA hwn, maen nhw'n dweud, gair am air, am lesiant disgyblion Cymru:
Roedden nhw'n fwy tebygol o deimlo'n ddigalon ac yn bryderus...ac yn llai tebygol o deimlo'n llawen, yn siriol ac yn falch.
Dyna ganlyniad PISA i'n myfyrwyr Cymraeg. Felly, sut gallwn ni wella safon morâl ein plant a'n system addysgu yn ein hysgolion i wneud yn siŵr eu bod nid yn unig yn dysgu, ond hefyd eu bod yn mwynhau yn ysgolion Cymru? Diolch.
So, on the first issue, which is the attendance at secondary schools in Blaenau Gwent, I'd invite you to write to the Minister for Education outlining your views and concerns there.
And, of course, the next item of business this afternoon is the statement by the education Minister on the PISA results, and I know that she's keen to discuss all of these issues with Members this afternoon.
Felly, o ran y mater cyntaf, sef presenoldeb mewn ysgolion uwchradd ym Mlaenau Gwent, byddwn i'n eich gwahodd i ysgrifennu at y Gweinidog Addysg yn amlinellu eich safbwyntiau a'ch pryderon yno.
Ac, wrth gwrs, yr eitem nesaf o fusnes y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Addysg ar ganlyniadau PISA, a gwn i ei bod yn awyddus i drafod yr holl faterion hyn gyda'r Aelodau y prynhawn yma.
Minister, as I'm sure you're aware, this Saturday coming is Welsh Small Business Saturday. A great opportunity for all of us, as Assembly Members, to support local homegrown businesses, both in the high street and elsewhere. Last week in this Chamber, the First Minister made the important point that the high street of the past cannot simply be resurrected, no matter how much we sometimes might like that, but the future will lie in a combination, a fusion, of the physical high street and online sales.
When I was Chair of the Enterprise and Business Committee, back in 2014 I think it was, we reported about how the high street could be improved and we suggested this approach. So, five years, six years have gone under the bridge since then, and I wonder if we could have an update from the Welsh Government on how we might achieve that more modern, more sustainable high street with a rebalancing of business rates so that businesses, whether online or in the physical high street, can better compete and survive.
Secondly, could we have an update from the Welsh Government on proposals for a national forest? I know that this is something that is in the pipeline and there have been different ideas about how it might be achieved. It's very much in vogue at the moment, with many parties in the UK general election looking at ways that we can plant more trees. I think all of us would agree that that is a good way to go, but the issue is how you do that, how quickly you do it and where those trees are planted, whether it's done on a local authority basis, which I think is the Welsh Government's plan, rather than having it in one place. So, I wonder if we could have an update on the Welsh Government's strategy for making sure that we make Wales greener in the future and we make a lead across the UK to show that we can be the most sustainable and environmentally friendly part of the UK in the future.
Gweinidog, fel y gwyddoch chi rwy'n siŵr, dydd Sadwrn hwn yw Dydd Sadwrn Busnesau Bach Cymru. Cyfle gwych i bob un ohonom ni, fel Aelodau'r Cynulliad, gefnogi busnesau cynhenid lleol, yn y stryd fawr ac mewn mannau eraill. Yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon, gwnaeth y Prif Weinidog y pwynt pwysig nad oes modd atgyfodi stryd fawr y gorffennol, ni waeth faint y byddwn ni'n dymuno hynny weithiau, ond bydd y dyfodol yn gyfuniad o'r stryd fawr ffisegol a gwerthiant ar-lein.
Pan oeddwn i'n Gadeirydd y Pwyllgor Menter a Busnes, yn ôl yn 2014 rwy'n credu, fe wnaethom ni adrodd ar sut y byddai modd gwella'r stryd fawr ac fe awgrymon ni y dull hwn o weithredu. Mae pum mlynedd, chwe blynedd wedi mynd heibio ers hynny. Tybed a allem ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru ynghylch sut y gallem ni gyflawni'r stryd fawr fwy modern, mwy cynaliadwy honno drwy newid pwyslais ardrethi busnes fel bod busnesau, boed yn rhai ar-lein neu ar y stryd fawr ffisegol, yn gallu cystadlu'n well a goroesi.
Yn ail, a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am y cynigion ar gyfer coedwig genedlaethol? Gwn fod hyn yn rhywbeth sydd ar y gweill a bod syniadau gwahanol wedi bod ynglŷn â sut y gellid cyflawni hyn. Mae'n boblogaidd iawn ar hyn o bryd, gyda llawer o bleidiau yn etholiad cyffredinol y DU yn ystyried ffyrdd y gallwn ni blannu mwy o goed. Rwy'n credu y byddai pob un ohonom ni'n cytuno bod honno'n ffordd dda o fynd ati, ond y mater dan sylw yw sut y gwnewch chi hynny, pa mor gyflym y gwnewch chi hynny a ble y caiff y coed hynny eu plannu, a yw'n cael ei wneud ar sail awdurdod lleol, sef cynllun Llywodraeth Cymru, rwy'n credu, yn hytrach na'i gael mewn un man. Felly, tybed a gawn ni ddiweddariad ar strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer gwneud yn siŵr ein bod yn gwneud Cymru yn wyrddach yn y dyfodol a'n bod ni'n arwain ledled y DU i ddangos sut y gall Cymru fod y rhan fwyaf cynaliadwy ac ecogyfeillgar o'r DU yn y dyfodol.
I'm certainly looking forward to celebrating Small Business Saturday, as I'm sure many other colleagues are as well in the run-up to Christmas, and obviously I'm sure that we'll take every opportunity we can to support and promote those independent traders that we have within each of our constituencies across Wales, and the vibrancy that they bring to our high streets. The Minister with responsibility for regeneration is here, and she will have heard your request in terms of an update as to how Welsh Government is supporting high streets, especially in terms of addressing the need to create the high street of the future, which, as the First Minister said, will look very different to that of the past.FootnoteLink Welsh Government has been doing some really interesting work with the Carnegie Trust, which has been looking at what the future of Welsh high streets might look like, and I'd be happy to share a link to that work with colleagues because I'm sure it would be of interest to Members across the Chamber.
And in terms of a national forest, I also share the enthusiasm of various parties that are now grappling with and understanding the importance of ensuring that we are planting trees in the right places, and that we put in those plans for the maintenance of our woodlands and our forests as well. I will speak to the Minister with responsibility for this to explore what opportunities there might be in due course to update the Assembly on our plans in that area.
Yn sicr, rwy'n edrych ymlaen at ddathlu Dydd Sadwrn Busnesau Bach, yn debyg, rwy'n siŵr, i lawer o gyd-Aelodau eraill yn y cyfnod cyn y Nadolig, ac yn amlwg rwy'n siŵr y byddwn ni'n manteisio ar bob cyfle i gefnogi a hyrwyddo'r masnachwyr annibynnol hynny sydd o fewn pob un o'n hetholaethau ledled Cymru, a'r bywiogrwydd y maen nhw'n ei roi i'n strydoedd mawr. Mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am adfywio yma, a bydd hi wedi clywed eich cais chi o ran yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r stryd fawr, yn enwedig o ran mynd i'r afael â'r angen i greu stryd fawr y dyfodol, sydd, fel y dywedodd y Prif Weinidog, yn edrych yn wahanol iawn i'r gorffennol.FootnoteLink Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwneud gwaith diddorol iawn gydag Ymddiriedolaeth Carnegie, sydd wedi bod yn ystyried sut wedd fydd ar ddyfodol y stryd fawr yng Nghymru, a byddwn i'n hapus i rannu dolen i'r gwaith hwnnw gyda chydweithwyr oherwydd rwy'n siŵr y byddai o ddiddordeb i'r Aelodau ar draws y Siambr.
Ac o ran coedwig genedlaethol, rwyf innau hefyd yn rhannu brwdfrydedd y gwahanol bleidiau sydd bellach yn deall ac yn mynd i'r afael â phwysigrwydd sicrhau ein bod ni’n plannu coed yn y lleoedd iawn, a'n bod ni'n cyflwyno'r cynlluniau hynny ar gyfer cynnal a chadw ein coetiroedd a'n coedwigoedd hefyd. Siaradaf i â'r Gweinidog sy'n gyfrifol am hyn i archwilio pa gyfleoedd a allai fod ar gael maes o law i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am ein cynlluniau ni yn y maes hwnnw.
Organiser, can I seek three statements, please? As we come closer to the recess dates now, we all know that the Christmas period puts huge pressure on our medical services, in particular A&E, and I pay tribute to each and every one who works in those services right the way through the Christmas period to keep us safe and put us back on the road to recovery if we do need those services. But very often, sadly, there are negative stories around that time of year about pressures within the departments. Could we have a statement from the Minister for health on how health boards are gearing up for this particularly busy time of year, where staffing rosters come under pressure in particular, and obviously the festive celebrations that many people enjoy at the time of year put some unique pressures on the service? As a Member, I know I'd be greatly enhanced if I could address some of my constituents' concerns if I was presented with that information at the start of the season, rather than maybe when we all come back and seek statements after the recess. Hopefully, we'll be seeking statements to celebrate the success of those departments and the way they've dealt with it, rather than some of the pressures that apply during that time.
Secondly, I've had a letter from various student groups at Cardiff University, but in particular the Cardiff Conservative university group, who have highlighted, obviously, the pressure that the strike action is putting on study time. I appreciate that universities are independent institutions and this isn't a direct role for Government, but Government obviously does put money into the higher education sector and supports students through their learning environment. I'd be grateful if we could have some sort of statement from the Minister for Education as to what intervention, if any, she has made to speak with vice-chancellors. The request that the Cardiff Conservative university students seem to make seems pretty reasonable to me: that where learning time has been lost, there is some form of reimbursement; secondly, where timelines have been challenging because, obviously, the strike action has put pressure on deadlines, those deadlines are extended.
And importantly, thirdly, as I understand it, if there isn't a resolution—. Sadly, I can see the Minister shaking her head not to give the statement, which is regrettable, but students are obviously upset by this. But thirdly, if we could see some sort of light in January at the end of this tunnel, because, as I understand it, the action is to be replicated in January if there's no resolution to the dispute, which obviously will put considerable pressure on exams in particular—.
And so, with those three requests, I'd very much hope that we can get a response from the Government, accepting that universities are independent institutions and that this is a matter for them to negotiate directly, but the Government does have a big stake in the money it puts on the table to support both the institutions and the students, and I'd be grateful for a response on that. Thank you.
Trefnydd, a gaf i ofyn am dri datganiad, os gwelwch yn dda? Wrth i ni nesáu at ddyddiadau'r toriad nawr, mae pob un ohonom yn ymwybodol bod cyfnod y Nadolig yn rhoi pwysau enfawr ar ein gwasanaethau meddygol, yn arbennig damweiniau ac achosion brys. Rwy'n talu teyrnged i bob un sy'n gweithio yn y gwasanaethau hynny dros gyfnod y Nadolig er mwyn ein cadw'n ddiogel a'n gwella, os oes angen y gwasanaethau hynny arnom ni. Ond yn aml iawn, yn anffodus, mae straeon negyddol o gwmpas yr adeg honno o'r flwyddyn am bwysau o fewn yr adrannau. A gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ynglŷn â sut y mae byrddau iechyd yn paratoi ar gyfer yr adeg brysur hon o'r flwyddyn, lle mae rotas o dan bwysau, ac yn amlwg dathliadau'r Nadoligaidd y mae llawer o bobl yn eu mwynhau ar yr adeg hon o'r flwyddyn yn rhoi pwysau unigryw ar y gwasanaeth? Fel Aelod, rwy'n gwybod y byddwn i'n well o lawer os byddwn i'n gallu rhoi sylw i bryderon rhai o fy etholwyr os byddai'r wybodaeth honno yn cael ei chyflwyno i mi ar ddechrau'r tymor, yn hytrach nag efallai pan fyddwn ni i gyd yn dod yn ôl ac yn gofyn am ddatganiadau ar ôl y toriad. Gobeithio y byddwn ni'n gofyn am ddatganiadau sy'n dathlu llwyddiant yr adrannau hynny a'r ffordd y maen nhw wedi mynd i'r afael ag ef, yn hytrach na rywfaint o'r pwysau sy'n gymwys yn ystod y cyfnod hwnnw.
Yn ail, rwyf wedi cael llythyr gan wahanol grwpiau o fyfyrwyr ym Mhrifysgol Caerdydd, ond yn enwedig Grŵp Ceidwadwyr Prifysgol Caerdydd, sydd wedi tynnu sylw, yn amlwg, at y pwysau y mae'r streic yn ei roi ar amser astudio. Rwy'n sylweddoli bod prifysgolion yn sefydliadau annibynnol ac nad yw hyn yn swyddogaeth uniongyrchol i'r Llywodraeth, ond mae'r Llywodraeth yn amlwg yn rhoi arian i'r sector addysg uwch ac yn cefnogi myfyrwyr drwy eu hamgylchedd dysgu. Byddwn i'n ddiolchgar os byddem ni'n gallu cael rhyw fath o ddatganiad gan y Gweinidog Addysg ynghylch pa ymyriad, os o gwbl, y mae hi wedi'i wneud i siarad ag is-gangellorion. Mae'r cais y mae myfyrwyr Ceidwadol Prifysgol Caerdydd yn ei wneud yn ymddangos yn eithaf rhesymol i mi: pan fydd amser dysgu'n cael ei golli, bod yna ryw fath o ad-daliad; yn ail, pan fydd amserlenni wedi bod yn heriol, oherwydd bod y streic wedi rhoi pwysau ar derfynau amser, bod y terfynau amser hynny'n cael eu hymestyn.
Ac yn bwysig, yn drydydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, os nad oes penderfyniad—. Yn anffodus, gallaf i weld y Gweinidog yn ysgwyd ei phen i beidio â rhoi'r datganiad, sy'n drueni, ond mae'r myfyrwyr yn amlwg yn gofidio am hyn. Ond yn drydydd, os gallem weld rhyw fath o oleuni ym mis Ionawr ar ddiwedd y twnnel hwn, oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, bydd y gweithredu'n digwydd eto ym mis Ionawr os na cheir ateb i'r anghydfod, a bydd hynny yn amlwg yn rhoi pwysau sylweddol ar arholiadau yn benodol—.
Felly, gyda'r tri chais hynny, byddwn i'n gobeithio'n fawr y gallwn ni gael ymateb gan y Llywodraeth, gan dderbyn bod prifysgolion yn sefydliadau annibynnol a bod hyn yn fater iddyn nhw ei drafod yn uniongyrchol, ond mae gan y Llywodraeth ran fawr yn yr arian y mae'n ei roi i gefnogi'r sefydliadau a'r myfyrwyr, a byddwn i'n ddiolchgar am ymateb i hynny. Diolch.
So, just for the benefit of the record, Llywydd, the Minister for Education wasn't suggesting that she shouldn't or the Welsh Government shouldn't be making a statement on this issue; she was making the point, really, that neither Welsh Ministers nor the Higher Education Funding Council for Wales can play any kind of formal role in what are UK-wide negotiations. Of course, higher education institutions are autonomous bodies responsible for employment matters, including pensions, and those responsibilities lie with those institutions themselves. That said, officials are continuing to monitor the situation and any future negotiations that may occur, and officials are also working with HEFCW and Universities Wales to monitor the impact on both staff and students. I think the greatest concern, really, is the impact on students, and we would certainly encourage all parties in their efforts to achieve a negotiated settlement.
On the issue of winter resilience, our focus really has been unrelenting in supporting improvement and planning for the winter period, and we haven't stopped the process of reviewing the previous winter nor planning for the forthcoming period. Health board-level plans for winter have now been received and targeted feedback has been provided to those organisations and they've been asked to provide refined plans alongside a plan on a page outlining actions in extremis and an assessment of bed capacity for the winter period to be returned to Welsh Government this week
Regional partnership boards' plans have also been received and feedback has been provided to them. And on 1 October, the Minister announced a package of £30 million to support the delivery of health and social care services over the remainder of 2019-20, with £17 million allocated to regional partnership boards, £10 million to local health boards and the remaining £3 million retained for nationally agreed priorities over the winter period. And, of course, again, we have got the Choose Well campaign, which we'll be delivering at key times during those winter months, to remind the public that it's even more important than ever to use our health service responsibly, and that campaign will help to signpost people to the correct service for their needs, and, again, this is something that I'm sure that Assembly Members will want to promote locally to their constituents.
Felly, er budd y cofnod, Llywydd, nid oedd y Gweinidog Addysg yn awgrymu na ddylai hi na Llywodraeth Cymru fod yn gwneud datganiad ar y mater hwn; roedd hi'n gwneud y pwynt, mewn gwirionedd, na all Gweinidogion Cymru na Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru chwarae unrhyw fath o swyddogaeth ffurfiol mewn trafodaethau y DU gyfan. Wrth gwrs, mae sefydliadau addysg uwch yn gyrff ymreolaethol sy'n gyfrifol am faterion cyflogaeth, gan gynnwys pensiynau, ac mae'r cyfrifoldebau hynny'n perthyn i'r sefydliadau hynny eu hunain. Wedi dweud hynny, mae swyddogion yn parhau i fonitro'r sefyllfa ac unrhyw drafodaethau a allai ddigwydd yn y dyfodol, ac mae swyddogion hefyd yn gweithio gyda CCAUC a Phrifysgolion Cymru i fonitro'r effaith ar staff a myfyrwyr. Rwy'n credu mai'r pryder mwyaf, mewn gwirionedd, yw'r effaith ar fyfyrwyr, a byddem ni yn sicr yn annog pob plaid yn eu hymdrechion i sicrhau setliad wedi'i negodi.
O ran cadernid y gaeaf, rydym wedi canolbwyntio'n ddi-ildio ar gefnogi gwelliannau a chynllunio ar gyfer cyfnod y gaeaf, ac nid ydym wedi atal y broses o adolygu'r gaeaf blaenorol na chynllunio ar gyfer y cyfnod sydd i ddod. Mae cynlluniau ar lefel bwrdd iechyd ar gyfer y gaeaf bellach wedi dod i law a darparwyd adborth wedi'i dargedu i'r sefydliadau hynny. Hefyd, gofynnwyd iddyn nhw ddarparu cynlluniau wedi'u mireinio ynghyd â chynllun ar dudalen, sy'n amlinellu camau mewn cyfyngder ac asesiad o gapasiti gwelyau ar gyfer cyfnod y gaeaf, i'w ddychwelyd i Lywodraeth Cymru yr wythnos hon.
Mae cynlluniau'r byrddau partneriaeth rhanbarthol hefyd wedi dod i law a darparwyd adborth ar eu cyfer. Ac ar 1 Hydref, cyhoeddodd y Gweinidog becyn o £30 miliwn i gefnogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn ystod gweddill 2019-20, gyda £17 miliwn wedi'i ddyrannu i fyrddau partneriaeth rhanbarthol, £10 miliwn i fyrddau iechyd lleol a'r £3 miliwn sy'n weddill wedi'i gadw ar gyfer blaenoriaethau a gytunwyd yn genedlaethol dros gyfnod y gaeaf. Ac, wrth gwrs, unwaith eto, rydym wedi cael yr ymgyrch Dewis Doeth, y byddwn ni'n ei chyflwyno ar adegau allweddol yn ystod misoedd y gaeaf, i atgoffa'r cyhoedd ei bod yn bwysicach byth defnyddio ein gwasanaeth iechyd yn gyfrifol, a bydd yr ymgyrch honno yn helpu i gyfeirio pobl at y gwasanaeth cywir ar gyfer eu hanghenion, ac, unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth yr wyf yn siŵr y bydd Aelodau'r Cynulliad eisiau ei hyrwyddo'n lleol i'w hetholwyr.
Hoffwn i godi'r pryder sydd wedi dod i'r amlwg neithiwr os oeddech chi'n gwylio Newyddion 9 bod lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru'n cael eu hanghofio wrth i gyfrifiad 2021 gael ei gynnal. Yn benodol, y consérn yw na fydd yna unrhyw beth yn rhagor o ran opsiwn i ddatgan eich bod chi'n Gymro neu'n Gymraes, oni bai eich bod chi'n wyn. Nawr, mae hwn yn hollol anghyfrifol. Allaf i ddiolch hefyd, heddiw, y gantores, Kizzy Crawford, am drafod hyn yn fyw a sut mae hynny'n mynd i effeithio ar ei hunaniaeth hi a sut mae hi'n diffinio ei hun? Mae'r sefyllfa'n wahanol yn yr Alban, yn ôl beth dwi'n deall, ond y Swyddfa Ystadegau Gwladol sydd yn gyfrifol am weinyddu'r cyfrifiad yng Nghymru ar sail Cymru a Lloegr.
Nawr, mae Nia Jeffreys, sydd yn aelod cabinet Plaid Cymru dros gefnogaeth gorfforaethol ar Gyngor Gwynedd, eisoes wedi gohebu â'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn barod, ond hoffwn ofyn i chi, fel Llywodraeth Cymru, pa gamau dŷch chi'n eu cymryd i gyfathrebu hwn at y cyfrifiad a pha ymdrechion dŷch chi'n eu gwneud er mwyn galluogi pobl i nodi'n swyddogol beth yw eu hunaniaeth? Os yw hyn yn digwydd ar y cyfrifiad, yna, mae'n rhaid i ni sicrhau nad yw e'n digwydd mewn meysydd swyddogol eraill. Ar ddiwedd y dydd, dŷn ni ddim yn mynd i gael darlun clir o'r bobl sydd yn byw ac sydd yn gweithredu yma yng Nghymru os nad ydyn nhw'n gallu diffinio eu hun fel maen nhw eisiau ac fel sydd yn hawl iddyn nhw hefyd.
I would like to raise a concern that emerged yesterday evening, if you were watching Newyddion 9 that ethnic minorities in Wales are being forgotten as the 2021 census is held. The particular concern is that there will be no option to state that you are Welsh unless you are white. Now, this is entirely irresponsible. May I thank the singer, Kizzy Crawford, for discussing this live and for discussing how that is going to impact on her identity and how she defines herself? The situation is different in Scotland, as I understand it, but the Office for National Statistics is responsible for administering the census in Wales, on an England-and-Wales basis.
Now, Nia Jeffreys, who is a Plaid Cymru cabinet member for corporate support on Gwynedd Council, has already corresponded with the ONS, but I would like to ask you, as the Welsh Government, what steps you are taking to communicate this concern to the census and what efforts are you making in order to enable people to officially note what their identity is. If this happens with the census, then we must ensure that it doesn't happen in other official capacities. At the end of the day, we are not going to have a clear picture of the people living and working here in Wales unless they can define themselves as they would choose and as should be a right for them, too.
Welsh Government agrees completely that the ethnicity question at present isn't inclusive of all of those members of society who consider themselves to be Welsh but aren't white. I can confirm that Welsh Government officials have been raising this directly with the ONS for quite some time, and I have written recently to the Minister for the Constitution on this matter to more formally raise Welsh Government's concerns. We haven't yet had a response to that letter for probably obvious reasons with the general election ongoing.
I think it is important to recognise that, within the census, there is a separate question on national identity. So, anybody can identify as Welsh, English, British or any combination of that, but we do agree that the ethnicity question isn't so inclusive in its current wording. We do want the ONS to consider this issue carefully. I think this is an opportunity as well to emphasise that the census in 2021—it's so important that it is a successful census, because it's critical to our understanding of all of those population groups to ensure that they are included in the data that helps inform decisions that Government takes. Therefore, we would encourage as many people as possible to respond to that census when it does come around. But, Llywydd, I'd be very happy to share the response to the letter I sent to the Minister for the Constitution and a copy of the letter that I sent with colleagues.FootnoteLink FootnoteLink
Mae Llywodraeth Cymru yn cytuno'n llwyr nad yw'r cwestiwn ar ethnigrwydd ar hyn o bryd yn cynnwys pob un o'r aelodau hynny o gymdeithas sy'n ystyried eu hunain yn Gymry ond nad ydyn nhw'n wyn. Gallaf gadarnhau bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn codi hyn yn uniongyrchol gyda'r ONS ers cryn amser, ac rwyf wedi ysgrifennu'n ddiweddar at y Gweinidog dros y Cyfansoddiad ar y mater hwn i godi pryderon Llywodraeth Cymru yn fwy ffurfiol. Nid ydym wedi cael ymateb i'r llythyr hwnnw eto, am resymau amlwg yn ôl pob tebyg gyda'r etholiad cyffredinol yn mynd rhagddo.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod, o fewn y cyfrifiad, fod cwestiwn ar wahân ar hunaniaeth genedlaethol. Felly, gall unrhyw rai adnabod eu hunain fel Cymry, Saeson, Prydeinwyr neu unrhyw gyfuniad o hynny, ond cytunwn nad yw cwestiwn ethnigrwydd mor gynhwysol fel y caiff ei eirio ar hyn o bryd. Rydym ni eisiau i'r ONS ystyried y mater hwn yn ofalus. Rwy'n credu bod hwn yn gyfle hefyd i bwysleisio bod y cyfrifiad yn 2021—mae mor bwysig ei fod yn gyfrifiad llwyddiannus, oherwydd mae'n hanfodol i'n dealltwriaeth ni o'r holl grwpiau poblogaeth hynny er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu cynnwys yn y data sy'n helpu i lywio penderfyniadau a wneir gan y Llywodraeth. Felly, byddem ni'n annog cynifer o bobl â phosib i ymateb i'r cyfrifiad hwnnw pan fydd yn digwydd. Ond, Llywydd, byddwn i'n hapus iawn i rannu'r ymateb i'r llythyr a anfonais i at y Gweinidog dros y Cyfansoddiad a chopi o'r llythyr yr anfonais i gyda fy nghyd-Weinidogion.FootnoteLink FootnoteLink
Business manager, the First Minister referred to the new hospital being built, the Grange University Hospital, being built in Llanfrechfa, during FMQs. This has been welcomed by people I represent in Blaenau Gwent, who are looking forward to the hospital and the facilities, and the extension and improvement in healthcare that this offers. But to maximise the potential of the hospital in delivering healthcare for people across the Aneurin Bevan area, of course, we do need the transport networks that will enable people to use the facilities there and to visit those who are in-patients in the new hospital.
I have spoken to both the health Minister and the transport Minister on this matter, and I think it's important that we do have a statement from at least one of them to ensure that we have in place all the public transport networks, the funding and the provision of particularly bus services to enable people to reach that hospital. So, I'd be grateful to have a statement on that early in the new year to ensure that all of these transport systems are in place when the new hospital is commissioned.
Rheolwr Busnes, cyfeiriodd y Prif Weinidog yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog, at yr ysbyty newydd sy'n cael ei adeiladu, sef Ysbyty Athrofaol Grange, sy'n cael ei adeiladu yn Llanfrechfa. Roedd croeso i hyn gan y bobl yr wyf yn eu cynrychioli ym Mlaenau Gwent, sy'n edrych ymlaen at gael yr ysbyty a'r cyfleusterau, a'r ehangu a'r gwelliant ym maes gofal iechyd y mae hyn yn ei gynnig. Ond er mwyn manteisio i'r eithaf ar botensial yr ysbyty i ddarparu gofal iechyd i bobl ledled ardal Aneurin Bevan, wrth gwrs, mae angen y rhwydweithiau trafnidiaeth arnom a fydd yn galluogi pobl i ddefnyddio'r cyfleusterau yno ac i ymweld â'r rheini sy'n gleifion mewnol yn yr ysbyty newydd.
Rwyf wedi siarad â'r Gweinidog Iechyd a'r Gweinidog Trafnidiaeth ynghylch y mater hwn, a chredaf i ei bod yn bwysig inni gael datganiad gan o leiaf un ohonyn nhw i sicrhau bod gennym ni'r holl rwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus, y cyllido a'r ddarpariaeth o wasanaethau bysiau i alluogi pobl i gyrraedd yr ysbyty hwnnw. Felly, byddwn i'n ddiolchgar o gael datganiad ar hynny yn gynnar yn y flwyddyn newydd i sicrhau bod yr holl systemau trafnidiaeth hyn yn eu lle pan gaiff yr ysbyty newydd ei gomisiynu.
Thank you very much to Alun Davies. Of course, he's right to say that public access to the new Grange hospital will be absolutely critical in terms of ensuring that that hospital is able to best meet the needs of the people of the area and to offer opportunities for their families to visit and support them, and so on.
I'm pleased that he's had the opportunity to discuss it with the Minister for transport and the Minister for health, but the health Minister has just indicated that he'd be very happy to have a further meeting to discuss the issue in perhaps some more detail at an early opportunity.
Diolch yn fawr iawn i Alun Davies. Wrth gwrs, mae e'n iawn i ddweud y bydd mynediad i'r cyhoedd i ysbyty newydd y Grange yn gwbl hanfodol er mwyn sicrhau bod yr ysbyty hwnnw'n gallu diwallu anghenion pobl yr ardal yn y ffordd orau ac yn cynnig cyfleoedd i'w teuluoedd ymweld â nhw a'u cefnogi, ac ati.
Rwy'n falch ei fod wedi cael cyfle i drafod hyn gyda'r Gweinidog Trafnidiaeth a'r Gweinidog Iechyd, ond mae'r Gweinidog Iechyd newydd ddangos i mi y byddai ef yn hapus iawn i gael cyfarfod pellach i drafod y mater yn fanylach, efallai, pan ddaw cyfle yn y dyfodol agos.
Diolch i'r Trefnydd am y datganiad yna.
Thank you to the Trefnydd for that statement.
Felly, y datganiad nesaf fydd y datganiad hynny gan y Gweinidog addysg ar ganlyniadau PISA, a dwi'n galw ar Kirsty Williams i wneud y datganiad.
The next statement will be the statement from the education Minister on the PISA results, and I call on Kirsty Williams to make the statement.
Llywydd, today sees the publication of the 2018 PISA results, and for the first time ever, Wales is in the international mainstream, and that is thanks to the efforts of our teachers and our students. I want to let every teacher, every student, every parent, and every employer know that we have caught up. We have improved in all areas and we've got more top performers than ever before. Today's news is positive for all of those invested in the success of our young people and our education system. Positive, yes, but it's not perfect.
Three years ago, I made it very clear that we were not where we wanted to be and that PISA is an important signal to employers, investors and parents. I took the advice of the OECD on our reforms. They told us to stay the course, to be brave, and that what we were doing were the right things. I listened to that advice. Subsequently, we went on to deliver the biggest ever investment in our teachers, the biggest ever professional learning programme, and we have continued with reforming our curriculum.
Now, for the first time ever, we are performing at the OECD average in all three domains: in reading, in science, and in mathematics. For the first time ever, our scores are up in all areas tested and among a very small set of countries across the world that have done this in the 2018 results. We've also reached our best ever raw score for reading and for maths. So, yes, we have caught up with the pack. We've spent far too long lagging behind countries such as the Netherlands or Switzerland, or Scotland and Northern Ireland for that matter, and we've now joined them in that OECD mainstream. And, crucially for me, we've done it at the same time as closing the attainment gap. But let me be absolutely clear: this is not the time to take our foot off the accelerator. At a very bare minimum, we need to keep pace. I want to see us keep up this momentum and keep moving forward.
So, let me now turn to particular issues and developments. The PISA sample in each country reflects each national system. So, of course, for us, that is a mix of Welsh-medium, English-medium and bilingual schools within a non-selective public service education. The sample in other systems is very different, reflecting selective and non-state schools, such as across the border. But that's not the Welsh way. We—I—will continue to back our system, setting high expectations for all, no matter what your background is; working together to raise standards for all and ensuring that we partner equity with excellence. Therefore, we will continue to work with the OECD and systems beyond Wales and beyond the United Kingdom. After all, 79 countries participated in PISA, and we are benchmarking ourselves against all of them.
The OECD findings provide us with a rich set of information and some very interesting narratives. A common concern across all participating countries is the gap in performance for reading between boys and girls. Girls outperform boys in every single country, and in Wales, that is the same story.
Funding for education matters, but the OECD says it's more about how you spend it. Estonia spends 30 per cent lower than the average, but the OECD pinpoint them as a top-performing country. And they can show what a small, smart nation can achieve, so let’s not put any limits on our ambitions for Wales. I know that teachers across Wales share those ambitions. I want today’s results to give each and every teacher a spring in their step. Improvement, we have shown, is possible. We are heading in the right direction, but, again, let me be clear: there is much more that needs to be done.
Our national mission has charted the right course and we can, and must, keep on improving. For example, Presiding Officer, take my challenge from three years ago to improve our proportion of top-performing learners in PISA from the woefully low levels that we saw in 2015. In reading, we now have 7 per cent of high performers, as opposed to 3 per cent in the last round, and we have increased the proportion in the other two domains. A similar gain for maths, and a bit less for science.
It is a significant step forward, but we have to do more. Unlike the overall scores, we have not yet reached the OECD average for these groups of learners. But, I believe that our first proper action plan for more able and talented pupils, expanding our Seren programme to pupils from year 8 upwards and setting high expectations for all are making a difference and will continue to make a difference.
Working with leading businesses in Wales, as well as our colleges and universities, we are setting a high bar. And it means that our students are making a huge impression when they spend time at universities such as Oxbridge, Yale, Harvard and Massachusetts Institute of Technology. Now, one of my priorities as Minister has always been to view our reforms through that international lens. And, as I said, that’s why we will keep working with the OECD as we push forward with our reform programme. Last time, their key messages to me were that we should
'continue efforts to reform the curriculum and raise the standards of teaching'.
Well, the revised curriculum framework will be published in January. It will be backed with direct support, resources and advice for schools and teachers. We will continue to invest in the pupil development grant and additional learning needs reform, giving those learners the extra backing that they need to succeed in our system. And we will continue to reverse the years of neglected leadership as a prime driver of our reform programme, and we will continue to prioritise giving teachers the tools that they need to be the best they can be.
In conclusion, Llywydd, in our national mission action plan, I set out three objectives: to raise standards; to tackle the attainment gap; and ensure a system that is a source of national pride and enjoys public confidence. Today’s results show success against each of those objectives. Scores up in every domain; a reduction in the gap between our most disadvantaged learners and their peers; Wales in the international mainstream for the first time during the PISA era; record scores in maths and reading; and the only UK nation to improve in each domain.
Once again, I’d like to take this opportunity to thank our teachers and students. These results are a testament to their hard work and their commitment, and they are just beginning to show what Wales is capable of.
Llywydd, mae canlyniadau 2018 PISA yn cael eu cyhoeddi heddiw, ac am y tro cyntaf erioed, mae Cymru yn y brif ffrwd ryngwladol, ac i ymdrechion ein hathrawon ni a'n myfyrwyr ni y mae'r diolch am hynny. Rwy'n awyddus i roi gwybod i bob athro, pob myfyriwr, pob rhiant, a phob cyflogwr ein bod ni wedi dal i fyny. Rydym wedi gwella ym mhob maes ac mae gennym fwy o berfformwyr uchel nag erioed o'r blaen. Mae newyddion heddiw yn gadarnhaol i bob un o'r rheini sydd wedi buddsoddi yn llwyddiant ein pobl ifanc a'n system addysg ni. Ydy, mae'n gadarnhaol, ond nid yw'n berffaith.
Dair blynedd yn ôl, roeddwn wedi egluro'n groyw nad oeddem mewn sefyllfa foddhaol a bod PISA yn ddangosydd pwysig i gyflogwyr, buddsoddwyr a rhieni. Fe gymerais i gyngor y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, OECD, ynglŷn â'n diwygiadau ni. Fe ddywedon nhw wrthym am ddyfalbarhau, a bod yn ddewr, a bod yr hyn yr oeddem ni'n ei wneud yn gywir. Fe wrandewais i ar y cyngor hwnnw. Yn dilyn hynny, aethom ymlaen i gyflawni'r buddsoddiad mwyaf erioed yn ein hathrawon, y rhaglen dysgu proffesiynol fwyaf erioed, ac rydym wedi parhau i ddiwygio ein cwricwlwm.
Nawr, am y tro cyntaf erioed, rydym yn perfformio ar gyfartaledd yr OECD ym mhob un o'r tri maes: sef darllen, gwyddoniaeth, a mathemateg. Am y tro cyntaf erioed, mae ein sgoriau ni wedi codi ym mhob maes a gafodd ei brofi ac ymhlith criw dethol iawn o wledydd ledled y byd sydd wedi gwneud hyn yng nghanlyniadau 2018. Rydym hefyd wedi cyrraedd ein sgôr grai orau erioed ar gyfer darllen ac ar gyfer mathemateg. Felly, ydym, rydym wedi dal i fyny â'r rhelyw. Rydym wedi treulio llawer gormod o amser yn llusgo y tu ôl i wledydd fel yr Iseldiroedd neu'r Swistir, neu'r Alban a Gogledd Iwerddon o ran hynny, ac rydym bellach wedi ymuno â nhw ym mhrif ffrwd yr OECD. Ac, yn hollbwysig yn fy marn i, rydym wedi gwneud hynny ar yr un pryd â chau'r bwlch cyrhaeddiad. Ond gadewch imi fod yn gwbl glir: nid dyma'r amser i godi ein troed ni oddi ar y sbardun. Fel isafswm lleiaf, mae angen inni fynd yr un mor gyflym. Rwyf eisiau ein gweld ni'n cynnal y momentwm hwn ac yn parhau i symud ymlaen.
Felly, gadewch i mi droi nawr at faterion a datblygiadau penodol. Mae'r sampl PISA ym mhob gwlad yn adlewyrchu pob system genedlaethol unigol. Felly, wrth gwrs, i ni, mae hynny'n gymysgedd o ysgolion cyfrwng Cymraeg, cyfrwng Saesneg a dwyieithog o fewn addysg gwasanaeth cyhoeddus annetholus. Mae'r sampl mewn systemau eraill yn wahanol iawn, ac yn adlewyrchu ysgolion detholus a rhai nad ydyn nhw'n perthyn i'r wladwriaeth, fel y mae hi dros y ffin. Ond nid dyna'r dull yng Nghymru. Fe fyddwn ni—fe fyddaf i—yn parhau i gefnogi ein system ni, gan ddisgwyl llawer gan bob un, heb ystyried cefndir unrhyw un; gan weithio gyda'n gilydd i godi safonau ar gyfer pawb a sicrhau ein bod ni'n cyplysu tegwch â rhagoriaeth. Felly, fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda'r OECD a systemau y tu hwnt i Gymru a thu hwnt i'r Deyrnas Unedig. Wedi'r cyfan, fe gymerodd 79 o wledydd ran yn PISA, ac rydym yn ein meincnodi ein hunain yn erbyn pob un ohonyn nhw.
Mae canfyddiadau'r OECD yn rhoi cyfres gyfoethog o wybodaeth a rhai naratifau diddorol iawn i ni. Pryder cyffredin ym mhob gwlad sy'n cymryd rhan yw'r bwlch mewn perfformiad ar gyfer darllen rhwng bechgyn a merched. Mae merched yn perfformio'n well na bechgyn ym mhob gwlad unigol, ac yng Nghymru, yr un yw'r stori.
Mae cyllid ar gyfer addysg yn bwysig, ond mae'r OECD yn dweud bod sut rydych chi'n gwario'r arian yn bwysicach. Mae Estonia yn gwario 30 y cant yn llai na'r cyfartaledd, ond mae'r OECD yn nodi'r wlad honno'n un o'r rhai sy'n perfformio orau. Ac maen nhw'n gallu dangos yr hyn y gall cenedl fach a medrus ei gyflawni. Felly gadewch inni beidio â rhoi unrhyw gyfyngiadau ar ein huchelgeisiau i Gymru. Fe wn i fod athrawon ledled Cymru yn rhannu'r uchelgeisiau hynny. Fe fyddwn ni'n dymuno i ganlyniadau heddiw wneud i bob athro unigol fod yn fwy sionc yn ei gerddediad. Mae gwelliant yn bosibl ac rydym wedi dangos hynny. Rydym yn mynd i'r cyfeiriad iawn, ond, unwaith eto, gadewch imi fod yn glir: mae llawer mwy y mae angen ei wneud eto.
Mae ein cenhadaeth genedlaethol wedi mapio'r llwybr cywir ac fe allwn ni, ac mae'n rhaid inni, ddal ati i wella. Er enghraifft, Llywydd, ystyriwch fy her i, dair blynedd yn ôl, i wella ein cyfran ni o ddysgwyr sy'n perfformio orau yn PISA o'r lefelau affwysol o isel a welsom ni yn 2015. O ran darllen, mae gennym 7 y cant o berfformwyr uchel erbyn hyn, o'i gymharu â 3 y cant yn y rownd ddiwethaf, ac rydym wedi cynyddu'r gyfran yn y ddau faes arall. Cafwyd cynnydd tebyg o ran mathemateg, ac ychydig yn llai o ran gwyddoniaeth.
Mae hwn yn gam sylweddol ymlaen, ond mae'n rhaid inni wneud mwy. Yn wahanol i'r sgorau yn gyffredinol, nid ydym eto wedi cyrraedd cyfartaledd yr OECD ar gyfer y grwpiau hyn o ddysgwyr. Ond, rwy'n credu bod ein cynllun gweithredu priodol cyntaf ni ar gyfer disgyblion sy'n fwy galluog a thalentog, ac ehangu ein rhaglen Seren i ddisgyblion o flwyddyn 8 i fyny, a gosod disgwyliadau uchel ar bawb yn gwneud gwahaniaeth ac fe fydd yn parhau i wneud gwahaniaeth.
Gan weithio gyda busnesau blaenllaw yng Nghymru, yn ogystal â'n colegau a'n prifysgolion, rydym yn gosod safon uchel. Ac mae hynny'n golygu bod ein myfyrwyr yn gwneud argraff fawr pan fyddan nhw'n astudio am gyfnod mewn prifysgolion fel Rhydychen a Chaergrawnt, Yale, Harvard a'r Massachusetts Institute of Technology. Nawr, un o'm blaenoriaethau i erioed fel Gweinidog fu edrych ar ein diwygiadau ni o'r safbwynt rhyngwladol hwnnw. Ac, fel y dywedais i, dyna pam y byddwn ni'n parhau i weithio gyda'r OECD wrth inni fwrw ymlaen â'n rhaglen ni o ddiwygio. Y tro diwethaf, eu negeseuon allweddol i mi oedd y dylem
barhau â'r ymdrechion i ddiwygio'r cwricwlwm a chodi safonau addysgu.
Wel, fe fydd fframwaith diwygiedig y cwricwlwm yn cael ei gyhoeddi ym mis Ionawr. Fe gaiff ei ategu gan gefnogaeth, adnoddau a chyngor uniongyrchol i ysgolion ac athrawon. Fe fyddwn ni'n parhau i fuddsoddi yn y grant datblygu disgyblion ac i ddiwygio'r anghenion dysgu ychwanegol, gan roi'r gefnogaeth ychwanegol sydd ei hangen i'r dysgwyr hynny lwyddo yn ein system ni. Ac fe fyddwn ni'n parhau i wyrdroi'r blynyddoedd o esgeulustod o ran arweinyddiaeth i fod yn brif ysgogydd ein rhaglen ddiwygio ni, ac fe fyddwn ni'n parhau i roi'r adnoddau sydd eu hangen ar athrawon i gyflawni ar eu gorau.
I gloi, Llywydd, yn ein cynllun gweithredu cenhadaeth genedlaethol ni, fe wnes i nodi tri amcan: codi safonau; mynd i'r afael â'r bwlch cyrhaeddiad; a sicrhau system sy'n destun balchder cenedlaethol ac y bydd y cyhoedd yn ymddiried ynddi. Mae canlyniadau heddiw yn dangos llwyddiant yn erbyn pob un o'r amcanion hynny. Sgoriau uwch ym mhob maes; gostyngiad yn y bwlch rhwng ein dysgwyr mwyaf difreintiedig a'u cyfoedion; Cymru yn y brif ffrwd ryngwladol am y tro cyntaf yn ystod oes PISA; y sgoriau gorau erioed mewn mathemateg a darllen; a'r unig genedl yn y DU a welodd welliant ym mhob maes.
Unwaith eto, hoffwn i achub ar y cyfle hwn i ddiolch i'n hathrawon a'n myfyrwyr ni. Mae'r canlyniadau hyn yn tystio i'w gwaith caled a'u hymroddiad nhw, ac maen nhw'n dechrau dangos yr hyn y gall Cymru ei gyflawni.
Can I thank the Minister for her statement, particularly the last bit, when we were talking about what you are planning to do next, which I'm sure will be a subject for debate in time to come? This time three years ago, Minister, you said to my predecessor that
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad hi, yn enwedig y rhan olaf, yn sôn am yr hyn yr ydych chi'n bwriadu ei wneud nesaf, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n destun i ddadl rywbryd eto? Yr adeg hon dair blynedd yn ôl, Gweinidog, fe ddywedoch chi wrth fy rhagflaenydd i
'nothing that you say here in this Chamber today can make me feel personally any worse about these results.'
So, I'm assuming that you're allowing yourself a small sigh of relief today, but are still very, very conscious of the fact that this is no reprieve. I recognise, as do your officials, that there has been an improvement, and I also want to thank the teachers and students for their efforts in doing that. But do your officials recognise also that these have not been significant improvements?
My contest is not with the teachers and the young people who have taken part in these tests. It's with you as a Government and the hopes that you've raised, based on the last three years of reform, that continue to be dashed. So, yes, while we acknowledge the modest but not significant improvements, they still leave Wales the poorest performing nation in the UK. Our results, in effect, are slightly less bad than they were. It reinforces quite how high the mountain is that we have to climb to reach our UK fellows, let alone some of those in other countries.
We are still missing that target of 500, confirmed just a fortnight ago by the First Minister. We are still below the average in some of the areas that are being examined, although, as we know, the OECD average itself has fallen, and being average is not what we should be achieving anyway. Catching up with the pack, which is going backwards, is not really winning the race. We need to be doing more than keeping pace. We need to be stepping it up.
So, my first question on the statement, and I'm sure that there will be loads, is: you said three years ago that you would look at other countries to see what they do well and to get their good ideas. Even at that point, we were a little bit worried about Scotland because of its obvious influence on the reforms that you were bringing in. Obviously, they've had a good result on reading this time around. Despite that, their scores have remained depressed since the Donaldson era, and even the reading score today doesn't take them back to before that. So, can you tell us what it is that you are still learning from the Scottish experience and their woes, and what you will also be learning from the English experience? Obviously, their scores, as we heard from Mark Reckless earlier, are considerably better and are improving.
Can you just give us a little bit of information about where you think the improvements have actually come from? In 2016 you quite rightly acknowledged—and you've mentioned it today—that our more able and talented children were underperforming. I think that all of us would be uncomfortable if that played any part at all in the position we had in the attainment gap. Specifically, have the changes affected the top half—the seventy-fifth percentile, if I can call it that—as compared to the ninetieth percentile?
You mentioned the Seren programme, and I'd like to hear a little bit more about that. But the reason I'm asking this question is this: while our A* GCSE standards this year were very high—and the First Minister mentioned that earlier—our A* to C grades are down this year across these subjects. This is the same cohort of young people who sat the PISA tests the year before they sat these GCSEs. As you acknowledged, these GCSEs are now more aligned with the skills that PISA is designed to tease out, and your reforms have been in place in informing those exams for some time now. So, why are marginally better PISA results reflected in a drop in A* to C GCSE attainment?
We spoke in this Chamber some weeks ago now about the drop in achievement at the moment across years 7 to 9. It was in the context, if you remember, of the removal of the requirement of school governors to set targets for the purpose of pupil improvement on school leaders in English or Welsh and maths and science. This year's year 7s will be the next cohort of PISA test children. So, do you now worry that the current trajectory for those year 7 to 9s means that adults and children involved in that current education system haven't really grasped the delivery of these reforms? And do you regret now that the removal of these targets for overall pupil achievement in those key subjects may indeed present us with a picture in a few years' time that we'll all be pretty unhappy with?
Earlier, listening to your response to Mark Reckless on the issue of schools not having enough resources, I noticed you were nodding vigorously when he was talking to you, and, obviously, you've mentioned Estonia here today. Whatever you can say to us about the education system and the spending that goes into it, it still remains the case that schools—specifically schools—are not getting enough money, and I'm wondering if you're able to give us some comfort on that today.
I wonder what your observations are that, while reading scores have improved, there is still the serious OECD concern over understanding. So, even though the love of reading is still a bit of a challenge in and of itself, this issue of understanding—'comprehension', as we used to call it in the olden days—is still of considerable concern, I would say, because if you can't understand what you're reading, the ability to actually move into the area of critical thinking is seriously compromised, and of course this is the whole purpose behind what PISA is testing and what our own exams are working towards. That's the direction we're going in, and if there's an issue over comprehension, then we're obviously going to fail.
Then, finally—because I appreciate, obviously, that there will be questions coming from others—it's basically this: how can it be that our scores in these areas are still lower than they were in 2006, when Wales decided to participate? Yours aren't the first reforms, Minister, and even with them, we are still further back than when we started: bottom of the UK, targets being missed, thousands of children still behind their cousins across the world when they don't need to be. So, my final question is this: what guarantee will you give us that in 2021 we will be above this average, that we will hit your target of 500—effectively, when will we be where you want us to be? Thank you.
ni all dim a ddywedwch chi yma heddiw yn y Siambr hon wneud i mi deimlo'n waeth yn bersonol ynglŷn â'r canlyniadau hyn.
Felly, rwy'n tybio eich bod chi'n rhoi caniatâd i chi eich hun roi ochenaid fach o ryddhad heddiw, ond eich bod chi'n ymwybodol iawn o'r ffaith mai rhyddhad dros dro yw hyn. Rwy'n cydnabod, fel y gwna eich swyddogion, fod gwelliant wedi digwydd, ac rwyf innau'n awyddus i ddiolch i'r athrawon a'r myfyrwyr am eu hymdrechion nhw wrth wneud hynny. Ond a yw eich swyddogion chi'n cydnabod hefyd nad yw'r rhain wedi bod yn welliannau sylweddol?
Nid yw fy nadl i gyda'r athrawon a'r bobl ifanc sydd wedi cymryd rhan yn y profion hyn. Mae fy nadl i gyda chi yn y Llywodraeth a'r gobeithion yr ydych chi wedi eu codi, ar sail y tair blynedd diwethaf o ddiwygiadau, sy'n parhau i gael eu siomi. Felly, ie, er ein bod ni'n cydnabod y gwelliannau cymedrol ond heb fod yn sylweddol, maen nhw'n parhau i olygu mai Cymru yw'r wlad sy'n perfformio waethaf yn y DU. Mae'r canlyniadau hyn, i bob pwrpas, heb fod cyn waethed ag yr oedden nhw. Mae'n atgyfnerthu pa mor uchel yw'r mynydd y mae'n rhaid i ni ei ddringo er mwyn cyrraedd gwledydd eraill y DU, heb sôn am rai o'r gwledydd eraill.
Rydym yn parhau i fod yn brin o'r targed hwnnw o 500, a gadarnhawyd bythefnos yn unig yn ôl gan y Prif Weinidog. Rydym yn dal i fod yn is na'r cyfartaledd mewn rhai o'r meysydd a gaiff eu harchwilio, er, fel y gwyddom ni, mae cyfartaledd yr OECD wedi gostwng ynddo'i hunan, ac fe ddylem anelu at gyflawni mwy na bod ar y cyfartaledd beth bynnag. Nid yw dal i fyny gyda'r rhelyw, sy'n mynd tuag yn ôl, yn golygu ennill y ras mewn gwirionedd. Mae angen inni fod yn gwneud mwy na mynd ar yr un cyflymder. Mae angen inni fod yn gwneud yn well yn hyn o beth.
Felly, fy nghwestiwn cyntaf i ynglŷn â'r datganiad, ac rwy'n siŵr y bydd yna laweroedd ohonyn nhw, yw: fe ddywedoch chi dair blynedd yn ôl y byddech chi'n edrych ar wledydd eraill i weld beth y maen nhw'n ei wneud yn dda a chael eu syniadau da nhw. Hyd yn oed bryd hynny, roeddem yn gofidio ychydig bach am yr Alban oherwydd ei dylanwad amlwg ar y diwygiadau yr oeddech chi'n eu cyflwyno. Yn amlwg, maen nhw wedi cael canlyniad da o ran darllen y tro hwn. Er hynny, mae eu sgoriau nhw wedi parhau i fod yn isel ers cyfnod Donaldson, ac nid yw sgôr darllen heddiw hyd yn oed yn mynd â nhw'n ôl fel roedd hi cyn hynny. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym beth yr ydych chi'n ei ddysgu o hyd o brofiad yr Alban a'u gofidiau nhw, a'r hyn y byddwch chi'n ei ddysgu hefyd o brofiad Lloegr? Yn amlwg, mae eu sgoriau nhw, fel y clywsom gan Mark Reckless yn gynharach, yn llawer gwell ac yn dal i wella.
A wnewch chi roi ychydig bach o wybodaeth i ni ynglŷn â tharddle'r gwelliannau hyn yn eich barn chi? Yn 2016, yn gwbl briodol, fe wnaethoch chi gydnabod—ac rydych chi wedi crybwyll hyn heddiw—bod ein plant ni sy'n fwy galluog a thalentog yn tanberfformio. Credaf y byddai pob un ohonom ni'n anfodlon pe bai hynny ag unrhyw ran o gwbl yn ein sefyllfa ni o ran y bwlch cyrhaeddiad. Yn benodol, a yw'r newidiadau wedi effeithio ar yr hanner uchaf—y 75 canradd, os caf gyfeirio ato felly—o'i gymharu â'r 90 canradd?
Roeddech chi'n crybwyll rhaglen Seren, ac fe hoffwn i glywed ychydig mwy am hynny. Ond y rheswm yr wyf i'n gofyn y cwestiwn hwn yw: er bod ein safonau ni o ran graddau A* TGAU eleni yn uchel iawn—ac fe soniodd y Prif Weinidog am hynny'n gynharach—mae ein graddau ni o A* i C wedi gostwng eleni ym mhob un o'r pynciau hyn. Dyma'r un garfan o bobl ifanc sydd wedi sefyll y profion PISA yn y flwyddyn cyn iddyn nhw sefyll yr arholiadau TGAU. Fel yr oeddech chi'n cydnabod, mae'r TGAU hyn bellach yn cyd-fynd yn well â'r sgiliau y mae'r profion PISA wedi cael eu llunio i fynd i'r afael â nhw, ac mae eich diwygiadau chi wedi bod ar waith i drwytho'r arholiadau hynny ers peth amser erbyn hyn. Felly, pam mae gwelliant bach o ran canlyniadau PISA yn cyfateb i ostyngiad o ran graddau TGAU A* i C?
Fe fuom ni'n siarad yn y Siambr hon rai wythnosau'n ôl bellach am y gostyngiad o ran cyflawniadau ar hyn o bryd drwy flynyddoedd 7 i 9. Os cofiwch chi, roedd hyn yng nghyd-destun dileu'r gofyniad ar lywodraethwyr ysgol i bennu targedau i arweinyddion ysgol at ddibenion gwelliant disgyblion yn y Gymraeg neu'r Saesneg, a mathemateg a gwyddoniaeth. Y plant sydd ym mlwyddyn 7 eleni fydd y garfan nesaf o blant i sefyll prawf PISA. Felly, a ydych chi'n gofidio nawr fod y llwybr presennol ar gyfer y rhai sydd ym mlynyddoedd 7 i 9 yn golygu nad yw'r oedolion na'r plant sy'n rhan o'r system addysg bresennol wedi deall sut y caiff y diwygiadau hyn eu cyflawni? Ac a yw'n edifar gennych chi erbyn hyn y gall dileu'r targedau hyn ar gyfer cyflawniad cyffredinol disgyblion yn y pynciau allweddol hynny gyflwyno darlun inni y gallem i gyd fod yn weddol anfodlon yn ei gylch ymhen ychydig flynyddoedd?
Yn gynharach, wrth wrando ar eich ymateb i Mark Reckless ynglŷn â'r ffaith nad oes gan ysgolion ddigon o adnoddau, fe sylwais eich bod chi'n ei borthi ef pan oedd yn siarad â chi, ac, yn amlwg, rydych chi wedi crybwyll Estonia yn y fan hon heddiw. Beth bynnag y gallwch chi ei ddweud wrthym ni am y system addysg a'r gwariant sy'n mynd i mewn iddi, y gwir amdani yw nad yw ysgolion—ysgolion yn benodol—yn cael digon o arian, ac rwy'n gofyn tybed a wnewch chi roi rhywfaint o gysur i ni yn hynny o beth heddiw.
Tybed beth yw eich sylwadau chi, er bod y sgoriau darllen wedi gwella, ynglŷn â'r pryder difrifol sydd gan yr OECD o hyd o ran dealltwriaeth. Felly, er bod caru darllen yn dal i fod yn dipyn o her ynddo'i hunan, mae'r mater hwn o ddealltwriaeth—'darllen a deall', fel yr oeddem ni'n ei alw ers talwm—yn parhau i beri pryder sylweddol, yn fy marn i, oherwydd os na allwch chi ddeall yr hyn yr ydych chi'n ei ddarllen, go brin y gellir trosglwyddo'n ddifrifol i faes meddwl yn feirniadol. Ac wrth gwrs, dyma holl ddiben yr hyn y mae PISA yn ceisio ei brofi a'r hyn y mae ein harholiadau ni ein hunain yn gweithio tuag ato. Dyna'r cyfeiriad yr ydym ni'n mynd iddo, ac os oes yna broblem o ran dealltwriaeth, yna, yn amlwg, byddwn yn methu yn ein hamcanion.
Yna, yn olaf—gan fy mod i'n deall, yn amlwg, y bydd cwestiynau gan bobl eraill—rwyf am ofyn, yn y bôn: sut y gall ein sgoriau ni yn y meysydd hyn barhau i fod yn is nag yr oedden nhw yn 2006, pan benderfynodd Cymru gymryd rhan? Nid eich diwygiadau chi yw'r rhai cyntaf, Gweinidog, a hyd yn oed gyda nhw, rydym yn dal i fod ymhellach ar ei hôl hi nag yr oeddem ni pan wnaethom ddechrau: ar waelod y DU, yn methu'r targedau, miloedd o blant yn dal i fod y tu ôl i'w perthnasau ar draws y byd, a hynny'n ddi-angen. Felly, fy nghwestiwn olaf i yw hwn: pa sicrwydd a wnewch chi ei roi y byddwn ni, yn 2021, yn uwch na'r cyfartaledd hwn, ac y byddwn ni'n cyrraedd eich targed chi o 500—i bob pwrpas, pryd fyddwn ni yn y sefyllfa yr ydych chi'n dymuno inni fod ynddi? Diolch.
Presiding Officer, can I thank the Member for that series of questions? I will do my best to make sure that I've logged them all and answered them all.
There is no sigh of relief from me today, Presiding Officer—just a determination to carry on with the reform programme and to do even better. The Member says that we have dropped the target of 500 and then she just says at the end of her statement—am I going to meet the target of 500? The target of 500 is clearly outlined in our national mission action plan for the next set of PISA results. I set a target for this set of PISA results, which was to demonstrate improvement across three areas, which we have done today, and to see an increase in the top performers in our PISA tests, which we have done today. Rather than a missed target, that is a target delivered.
Can I say, Presiding Officer, it is simply not true to say that we are at the bottom of the pile in the United Kingdom? Those that administer the PISA tests, the National Foundation for Educational Research, are quite clear that, statistically, our performance with maths and science is on a par with Northern Ireland and Scotland. Now, I appreciate the Tories have a reckless disregard for the future of the union, but the last time I looked, they were still in the United Kingdom. I will be the first person to acknowledge that we have more to do to improve our reading scores. They were also the words of the NFER to say that we have reached, and are statistically similar to the OECD average across all three domains, whereas last time round we were significantly below the OECD target.
Now, with regard to the curriculum, the Member asks us about the Scottish curriculum. What's important to remember is that we are developing our own curriculum in Wales. It's not the Scottish curriculum that we are replicating in Wales—we are designing our own. For the first time ever, we will have a curriculum designed by the people of Wales for the children of Wales, and we continue to learn lessons from across the globe as to what represents good practice and what we need to avoid. That includes learning the lessons of successful curriculum implementation from around the globe, including Scotland. For instance, one very clear example of what we've learned is not to rush the process, which is why I made the difficult decision to delay the implementation of the curriculum, making sure that we got our profession ready.
With regard to the other lessons that can be learned, the Member will see that there's been great focus in the British media today—and I made mention of it—on the system in Estonia. The system in Estonia focuses very, very heavily on early years care and education, ensuring that all children, when they go into formal education, have the maturity and the sense of well-being and confidence to make the most of their learning. That's why in this Government we continue to prioritise Flying Start, we're making more high-quality childcare available to families, and why I will always, when resources allow, front-load investment into education for those early years, because that's where we know that we can ensure that our children will develop those early skills—the oracy that is so important to developing good reading and understanding later in life—and it's by investing in early years we will see a return on that investment.
The Member asked about Seren fach. Well, I've been very fortunate to come this morning from the Seren conference in Newtown, where universities in Wales, in the UK and from America were represented. And it so positive to hear people from Oxbridge talk about the high numbers this year of interviews that they have offered to Welsh students, far outstripping the national picture. They know the quality of a Welsh A-level Seren student and they want that quality in their institutions. But we've also listened to parents and teachers about how we can bring the benefits of Seren sooner into a child's education career, and I'm very pleased to say we have Seren fach pilots in every single Seren hub running this year. And, again, I'd like to thank the hub co-ordinators and the participating schools that have worked really hard to begin to pilot that approach for younger students.
With regard to the issue of what has made the difference, it's impossible to point to one single factor, but I do believe that the significant improvement in top performers has had an effect. And when I say 'significant improvement', those are not my words, those are the words of the OECD that have characterised what we've done in top performers in that way. But let me be absolutely clear, as I said in my statement, even though we have seen that significant improvement, we are not at the OECD average yet for the percentage of students performing at that level, and that's why we must persist with our support for the more able and talented, because that is one of the ways in which we will hit the target of 500 in the next round.
Issues around resources—I was nodding to Mark Reckless, because he is perfectly correct in what he was saying: teachers in Wales did report a higher proportion of feeling that they did not have the resources—in this case textbooks and ICT—that they required. What's interesting is that teachers in Welsh schools did not report not having the right amounts of staff. Actually, that was at the OECD average. So, Welsh teachers did not feel that they didn't have the teaching personnel that they needed. And I'm nodding because we've recognised that issue within Welsh Government. So, this year, for instance, we have supplied, on a national basis to every single school in Wales, Microsoft Office, so that schools don't have to buy that. It's universal, everybody's on the same playing field, and we've been able to do it at a cost saving, actually, to overall spend. And this year alone, we will invest £50 million in educational technology. I'm pleased to say we're doing that in partnership with each of the 22 local authorities. Each local authority will have a share of that investment, and each local authority has been asked to send in an assessment of where their schools are at the moment. All those assessments have now been received by Welsh Government, and we are now in the process of ensuring that that £50 million is spent by the end of the financial year. And that will, I believe, go some way to addressing some of the concerns that teachers have raised. That's a practical response, even before we had this report.
Can I say, with regard to targets missed, the Member only needs to refer to the national mission document where we said the target for this time was to see an increase in the performance of top performers? We have delivered that. The national mission also states quite clearly that we want to reach that 500 target by the next set of PISA results. Interestingly, if you look at girls' reading, actually, that score is not that far away. But, clearly, there is more work to be done to reach that target, and I, and, more importantly than me, everybody involved in the education system, is determined to push on to make sure that that happens.
Llywydd, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y gyfres honno o gwestiynau? Fe wnaf i fy ngorau i wneud yn siŵr fy mod i wedi eu cofnodi nhw i gyd ac yn ateb pob un.
Nid oes ochenaid o ryddhad o'm rhan i fy hun heddiw, Llywydd—dim ond y penderfyniad i fwrw ymlaen â'r rhaglen ddiwygio a gwneud hyd yn oed yn well. Fe ddywed yr Aelod ein bod ni wedi gostwng y targed o 500 ac yna mae hi'n dweud ar ddiwedd ei datganiad—a wyf i am gyrraedd y targed o 500? Mae'r targed o 500 yn cael ei amlinellu'n eglur yn ein cynllun gweithredu cenhadaeth genedlaethol ar gyfer y gyfres nesaf o ganlyniadau PISA. Fe osodais i darged ar gyfer y gyfres hon o ganlyniadau PISA, sef dangos gwelliant mewn tri maes, yr hyn yr ydym wedi ei wneud heddiw, a gweld cynnydd yn niferoedd y perfformwyr gorau yn ein profion PISA, yr hyn yr ydym wedi ei wneud heddiw. Yn hytrach na methu'r targed, cyflawni'r targed oedd hynny.
A gaf i ddweud, Llywydd, nad yw'n wir o gwbl i ddweud ein bod ni ar waelod y domen yn y Deyrnas Unedig? Mae'r rhai sy'n gweinyddu profion PISA, yr OECD, yn eglur iawn bod ein perfformiad ni o ran mathemateg a gwyddoniaeth, yn ystadegol, yn gyfartal â Gogledd Iwerddon a'r Alban. Nawr, rwy'n gwybod bod y Torïaid yn ddi-hid iawn o ran ystyriaeth i ddyfodol yr undeb, ond y tro diwethaf imi edrych, roedden nhw'n dal i fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig. Y fi yw'r cyntaf i gydnabod bod gennym ni fwy eto i'w wneud i wella ein sgoriau darllen. Dyna oedd geiriau'r SCYA hefyd, yn dweud ein bod ni wedi cyrraedd, ac yn debyg yn ystadegol i gyfartaledd yr OECD ar draws y tri maes, tra oeddem yn sylweddol is na tharged yr OECD y tro diwethaf.
Nawr, o ran y cwricwlwm, mae'r Aelod yn gofyn i ni am gwricwlwm yr Alban. Yr hyn sy'n bwysig ei gofio yw ein bod ni'n datblygu ein cwricwlwm ein hunain yng Nghymru. Nid ydym yn efelychu cwricwlwm yr Alban yng Nghymru—rydym yn cynllunio un i ni ein hunain. Am y tro cyntaf erioed, bydd gennym gwricwlwm sydd wedi cael ei gynllunio gan bobl Cymru ar gyfer plant Cymru, ac rydym ni'n dal i ddysgu gwersi o bob rhan o'r byd ynglŷn â'r hyn y mae arfer da yn ei olygu a'r hyn y mae angen i ni ei osgoi. Mae hynny'n cynnwys dysgu'r gwersi o weithredu llwyddiannus cwricwla ym mhob rhan o'r byd, gan gynnwys yr Alban. Un enghraifft ddisglair iawn o'r hyn yr ydym wedi ei ddysgu yw nad oes raid rhuthro'r broses, a dyna pam y gwnes i'r penderfyniad anodd i oedi cyn rhoi'r cwricwlwm ar waith, gan wneud yn siŵr ein bod ni wedi paratoi ein proffesiwn.
O ran y gwersi eraill y gellir eu dysgu, fe wêl yr Aelod fod llawer o ganolbwyntio yn y cyfryngau Prydeinig heddiw—ac rwyf innau wedi sôn am hyn—ar y system yn Estonia. Mae'r system yn Estonia yn canolbwyntio llawer ar ofal ac addysg yn y blynyddoedd cynnar, gan sicrhau bod pob plentyn, pan fydd yn mynd i gael ei addysg ffurfiol, yn meddu ar yr aeddfedrwydd a'r ymdeimlad o lesiant a hyder i fanteisio i'r eithaf ar ei addysg. Dyna pam ein bod ni yn y Llywodraeth hon yn parhau i flaenoriaethu Dechrau'n Deg, rydym ni'n sicrhau bod mwy o ofal plant o safon uchel ar gael i deuluoedd, a pham y byddaf i bob amser, pan fydd adnoddau yn caniatáu, yn buddsoddi ymlaen llaw mewn addysg ar gyfer y blynyddoedd cynnar hynny. Oherwydd dyna lle y gwyddom y gallwn sicrhau y bydd ein plant yn datblygu'r sgiliau cynnar hynny—y llafaredd sydd mor bwysig i ddatblygu darllen a deall da yn ddiweddarach mewn bywyd—a thrwy fuddsoddi yn y blynyddoedd cynnar fe fyddwn ni'n elwa ar y buddsoddiad hwnnw.
Fe holodd yr Aelod am Seren fach. Wel, rwyf i wedi bod yn ffodus iawn i ddod y bore yma o gynhadledd Seren yn y Drenewydd, lle'r oedd prifysgolion o Gymru, y DU ac America yn cael eu cynrychioli. Mae mor gadarnhaol clywed pobl o Rydychen a Chaergrawnt yn sôn am y niferoedd uchel o gyfweliadau y maen nhw wedi eu cynnig i fyfyrwyr Cymru eleni, sydd ymhell uwchlaw'r darlun cenedlaethol. Maen nhw'n gwybod am ansawdd myfyriwr Seren Lefel-A yng Nghymru ac maen nhw'n awyddus i gael yr ansawdd hwnnw yn eu sefydliadau nhw. Ond rydym wedi gwrando ar rieni ac athrawon hefyd ynglŷn â sut y gallwn ni gludo manteision Seren yn gynharach yng ngyrfa addysg plentyn, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod gennym gynlluniau peilot Seren fach yn cael eu cynnal eleni ym mhob canolfan Seren unigol. Ac, unwaith eto, fe hoffwn i ddiolch i gydlynwyr y canolfannau a'r ysgolion sy'n cymryd rhan sydd wedi gweithio'n galed iawn i ddechrau treialu'r dull hwnnw ar gyfer myfyrwyr iau.
O ran yr hyn sydd wedi gwneud y gwahaniaeth, mae'n amhosibl cyfeirio at un ffactor unigol, ond rwy'n credu bod y gwelliant sylweddol yn y perfformwyr gorau wedi cael effaith. A phan ddywedaf 'gwelliant sylweddol', nid fy ngeiriau i mo'r rhain, ond geiriau'r OECD wrth ddisgrifio'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud. Ond gadewch imi fod yn hollol glir, fel y dywedais i yn fy natganiad, er ein bod ni wedi gweld y gwelliant sylweddol hwnnw, nid ydym ar gyfartaledd yr OECD eto o ran canran y myfyrwyr sy'n perfformio ar y lefel honno, a dyna pam mae'n rhaid i ni barhau â'n cefnogaeth i'r rhai mwy galluog a thalentog, oherwydd dyna un o'r ffyrdd y byddwn ni'n taro'r targed o 500 yn y rownd nesaf.
Materion yn ymwneud ag adnoddau—roeddwn i'n nodio fy mhen pan oedd Mark Reckless yn siarad, oherwydd roedd yn berffaith iawn yn yr hyn a ddywedodd: roedd athrawon yng Nghymru wedi mynegi teimladau cryfach am y ffaith nad oedd ganddyn nhw'r adnoddau angenrheidiol—gwerslyfrau a TGCh yn yr achos hwn. Yr hyn sy'n ddiddorol yw nad oedd athrawon yn ysgolion Cymru wedi nodi nad oedd ganddyn nhw'r niferoedd addas o staff. A dweud y gwir, roedd hynny ar gyfartaledd yr OECD. Felly, nid oedd athrawon Cymru yn teimlo nad oedd ganddyn nhw'r personél addysgu angenrheidiol. Ac rwy'n nodio fy mhen am ein bod ni wedi cydnabod y mater hwnnw yn Llywodraeth Cymru. Felly, eleni, er enghraifft, rydym wedi darparu, ar sail genedlaethol, i bob ysgol unigol yng Nghymru, Microsoft Office, fel nad oes raid i ysgolion ei brynu. Mae'n gyffredinol, mae pawb ar yr un maes chwarae, ac rydym wedi gallu gwneud hynny gan arbed cost, mewn gwirionedd, i'r gwariant cyffredinol. Ac eleni yn unig, fe fyddwn ni'n buddsoddi £50 miliwn mewn technoleg addysg. Rwy'n falch o ddweud ein bod ni'n gwneud hynny mewn partneriaeth â phob un o'r 22 awdurdod lleol. Bydd gan bob awdurdod lleol gyfran o'r buddsoddiad hwnnw, ac fe ofynnwyd i bob awdurdod lleol anfon asesiad o sefyllfa bresennol eu hysgolion nhw. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr holl asesiadau hynny erbyn hyn, ac rydym nawr yn y broses o sicrhau y caiff y £50 miliwn ei wario erbyn diwedd y flwyddyn ariannol. Ac rwy'n credu y bydd hynny'n mynd rhan o'r ffordd i fynd i'r afael â rhai o'r pryderon y mae athrawon wedi eu codi. Mae hwnnw'n ymateb ymarferol, hyd yn oed cyn inni gael yr adroddiad hwn.
A gaf i ddweud, o ran y targedau a fethwyd, nid oes angen i'r aelod ond edrych ar y ddogfen genhadaeth genedlaethol lle'r oeddem ni'n dweud mai'r targed y tro hwn oedd gweld cynnydd ym mherfformiad y perfformwyr uchel? Rydym wedi cyflawni hynny. Mae'r genhadaeth genedlaethol yn datgan yn gwbl glir hefyd ein bod ni'n dymuno cyrraedd y targed hwnnw o 500 erbyn y gyfres nesaf o ganlyniadau PISA. Yn ddiddorol, os edrychwch chi ar ddarllen ymysg genethod, mewn gwirionedd, nid yw'r sgôr hwnnw mor bell i ffwrdd. Ond, yn amlwg, mae mwy o waith i'w wneud eto i gyrraedd y targed hwnnw, ac rwyf i, ac, yn fwy pwysig na mi, mae pawb sy'n ymwneud â'r system addysg yn benderfynol o fwrw ymlaen i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd.
Hoffwn innau dalu teyrnged i ddisgyblion Cymru am eu holl waith caled, yn ogystal â diolch i'r holl staff ac athrawon am eu hymdrechion diflino i sicrhau bod ein pobl ifanc ni yn cyflawni. Mae profion rhyngwladol PISA yn un ffordd o fesur cynnydd, ond mae'n rhaid defnyddio'r data'n ddoeth, a dwi'n edrych ymlaen at gael cyfle i ddadansoddi'r cynnwys yn ofalus dros y dyddiau a'r wythnosau nesaf ac i weld beth ydy barn arbenigwyr addysgol ar y canlyniadau diweddaraf yma.
I would like to pay tribute to Welsh pupils for all of their hard work, as well as to thank all the staff and teachers for their unstinting efforts in ensuring that our young people do achieve. The PISA international tests are one way of measuring progress, but we must use the data wisely, and I look forward to having an opportunity to analyse the content carefully over the next few days and weeks, and will also seek the views of educational experts on these latest results.
Mae yna gynnydd bychan wedi bod ar draws y tri maes—mathemateg, gwyddoniaeth a darllen—ers 2015, sy'n galonogol. O'i gymharu â 2006, cafwyd cynnydd bychan mewn mathemateg a darllen ond gostyngiad ym maes gwyddoniaeth. Rhaid cofio bod dirywiad wedi digwydd yn y tri maes yn 2009 a 2012 a dim ond megis ailgydio yn sefyllfa 2006 ydym ni rŵan. Mae'n dda gweld arwyddion y gallai'r canlyniadau fod nôl ar y trywydd cywir wedi cyfnod maith o ddirywiad, ond mae hi'n ddyddiau cynnar ac mae'r her yn fawr.
Fy nghwestiwn cyntaf i felly ydy: pa mor hyderus ydych chi y byddwn ni yn cyrraedd 500 pwynt erbyn 2021? Dwi'n falch iawn o'ch clywed chi heddiw'n cadarnhau bod y targed yna yn dal yna, ond pa mor hyderus ydych chi y byddwn ni'n ei gyrraedd o a beth ydy'ch blaenoriaethau chi ynglŷn â'r gwaith sydd angen ei wneud er mwyn bod yn y sefyllfa yna yn 2021? Achos mae'n amlwg bod angen parhau efo'r cynnydd bychan yma sydd wedi digwydd rŵan ers 2015, ond mae hi yn gyfnod o newid anferth yn ein system addysg ni, ac mae'r cwricwlwm newydd angen cael cyfle i wreiddio, ac mae angen darparu adnoddau a chyfleoedd digonol ar gyfer datblygiad proffesiynol ein staff ni.
Mae'n fy mhryderu i ei bod hi'n ymddangos bod yna anghysondeb mawr ar draws Cymru o safbwynt sut mae athrawon yn ymgymryd â her y cwricwlwm newydd. Dwi'n sôn am astudiaeth mae Prifysgol Caerdydd wedi'i gwneud, sy'n dangos nad yw bron i 40 y cant o athrawon mewn ysgolion arloesi yn teimlo eu bod nhw'n rhan o ddatblygu'r cwricwlwm. Rŵan, dwi'n sôn am 40 y cant mewn ysgolion arloesi; mae'n debyg bod y ffigur yn dipyn is mewn ysgolion sydd ddim yn rhan o'r gyfundrefn o gyflwyno'r cwricwlwm newydd. A dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno efo fi bod anghysondeb fel yna—mae angen cael gwared ohono fo. Felly, fy ail gwestiwn i ydy: beth ydy'r cynlluniau sydd gennych chi i sicrhau bod athrawon ymhob ysgol yn rhan o'r broses o gyflwyno'r cwricwlwm newydd?
Ar ben y gwaith cwricwlwm, mae trefniadau asesu a'r systemau atebolrwydd yn newid, ac yn gefndir i hyn oll mae problemau recriwtio athrawon, ac mae un mewn tri o athrawon newydd yn gadael yr ystafell ddosbarth o fewn pum mlynedd. Ac yn ogystal â'r uchelgais o gyrraedd y 500, y targed yma, yn amlwg hefyd—. A dwi'n rhannu'r uchelgais ac yn hyderus bod angen inni fod efo'r uchelgais yna, ond does bosib bod angen chwistrelliad o arian cyson i ysgolion erbyn hyn ac mae angen gwella amodau gwaith athrawon. Mae angen i athrawon fedru neilltuo eu hamser i addysgu ac ysbrydoli ein disgyblion ni, ac mae angen gwneud y proffesiwn yn ddeniadol i ddarpar athrawon, gan arwain at recriwtio mwy i mewn i'n hysgolion ni.
Mi ydym ni fel plaid wedi addo darparu £300 miliwn yn ychwanegol y flwyddyn tuag at gyllido ein hysgolion ni yn sgil y gostyngiad o 8 y cant mewn termau real o wariant sydd wedi digwydd, ac, er bod rhywun yn gwybod am sefyllfaoedd fel Estonia ac yn y blaen, mae'r athrawon yn dweud wrthym ni fod y pwysau ariannol maen nhw'n eu hwynebu yn llesteirio eu gwaith nhw. Rydym ni'n gwybod bod llawer gormod o'n hathrawon mwyaf profiadol ni yn gorfod cael eu diswyddo wrth i ysgolion orfod gweithredu ar lai a llai o arian yn sgil toriadau. Ac mae hynny wedyn yn arwain at nifer fawr o blant mewn dosbarthiadau, llai o gyfle i roi sylw i anghenion unigol, a gwaith bugeiliol yn cael ei esgeuluso a'i dorri.
A dwi'n troi at y pwynt olaf yna wrth gloi. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at bryderon ynghylch llesiant disgyblion. Mae hyn yn bryderus. Maen nhw'n adrodd am lefelau o ddiflastod a phryder sy'n uwch na'r cyfartaledd rhyngwladol. Hoffwn i gael eich ymateb chi i hynny, a beth rydych chi'n mynd i'w wneud yn ei gylch o. Mae'r comisiynydd plant, a'r pwyllgor plant a phobl ifanc, wedi bod yn tynnu sylw at y broblem llesiant yn benodol ers tipyn o amser rŵan, ond mae'n ymddangos bod y cynnydd yn araf, a hoffwn weld os oes gennych chi gynlluniau penodol i fynd i'r afael â'r broblem gynyddol yma ynghylch llesiant disgyblion. Diolch.
There has been a small increase across the three domains—maths, reading and science—since 2015, which is encouraging. In comparison with 2006, there has been a small increase in maths and reading, but a reduction in science. Now, we must bear in mind that there had been a decline in the three areas in 2009 and 2012, and we are only now getting back to the position of 2006. It is good to see some signs that these results could be back on the right track after a long period of decline, but it is early days and the challenge is a great one.
My first question, therefore, is: how confident are you that we will reach the 500 point mark by 2021? I'm pleased, having heard you say it today, that that target remains, but how confident are you that we will reach that target and what are your priorities in terms of the work that needs to be in order to be in that situation in 2021? Because it is clear that we need to continue with the slight progress that we have seen since 2015, but it is a period of huge change in our education system, and the new curriculum needs time to bed in, and we need to provide resources and sufficient opportunities for professional development for our staff.
It does concern me that it appears that there is some inconsistency across Wales in terms of how teachers are facing the challenge of the new curriculum. I'm talking here about a study carried out by Cardiff University, which shows that almost 40 per cent of teachers in the pioneer schools don't feel that they are part of the development of the curriculum. Now, I'm talking about 40 per cent in the pioneer schools; it appears that the figure would be quite a bit lower in the schools that aren't part of the introduction of the new curriculum. And I'm sure that you would agree with me that such inconsistencies need to be addressed. So, my second question is: what plans do you have in place to ensure that teachers in all schools are part of the process of introducing the new curriculum?
Now, in addition to the work on the curriculum, new assessment arrangements and accountability systems are changing. As a background to all of this, there are teacher recruitment problems, and one in three new teachers leaves the classroom within five years. And, as well as the ambition of reaching that 500 point mark, then it's clear, too—. I do share that ambition, by the way, and am confident that we need to have that ambition in place, but surely we need an injection of consistent funding for schools now and we need to improve teachers’ working conditions. Teachers need to be able to allocate their time to teach and inspire our pupils, and we need to make the profession one that is attractive to prospective teachers, leading to the recruitment of more teachers into our schools.
We, as a party, have pledged to provide £300 million in addition per annum to school funding, in light of the reduction of 8 per cent in real terms in the funding that has actually happened, and, although one is aware of countries such as Estonia, the teachers do tell us that the financial pressures that they face are hindering their work. We know that far too many of our most experienced teachers have to be made redundant as schools have to operate on smaller and smaller budgets as a result of cuts, and that in turn leads to a large number of children in classes, fewer opportunities to provide attention to individuals’ needs, and pastoral work being cut and neglected.
And I turn to that final point in conclusion. The report does highlight concerns about the well-being of pupils. This is worrying. They report levels of anxiety and concern that are higher than the international average. So, I would like your response to that, and what you're going to do about it. The children's commissioner, and the children and young people committee, have been drawing attention to the welfare issue for some time now, but it appears that progress is slow, and I would like to know whether you have specific plans in place to tackle this increasing problem in terms of pupil well-being. Thank you.
Diolch yn fawr, Siân. And can I say thank you for recognising the efforts of teachers in achieving these results today? As you went on to say, we are in the midst of the largest reform of education anywhere in the United Kingdom, so we're already asking an awful lot of the profession to engage in those reforms, especially in the curriculum, and therefore to be able to achieve these results is a real testament to their ability not only to engage in those reforms, but to carry on with the day-to-day job of teaching our children. And we are asking a lot of them.
Can I also agree with you that we need to use the data wisely? Sometimes, it feels that, having participated in the PISA tests, we just wait for today, we see the raw scores, and that's the end of that. Actually, there is a wealth of information here that we need to analyse carefully, not just in relation to our own schools, but to look at international trends and to really engage in that narrative, so that we can get the full meaning out of participating in the PISA tests.
You're absolutely right: today, we have seen the best ever scores for maths and for reading since we participated in 2006. Our science scores haven't got back there yet, and I was very clear outside of Government, as I was clear last time, when we had the results for 2015, that nobody could describe those intervening years as good years and scores that any of us wanted to see. And that's why we've engaged in this process of education reform. But what these results demonstrate is that decline is not inevitable—we can do better, and we must do better.
How will we achieve that? Well, we will achieve it by focusing on the four core enabling objectives within our national mission. And we're focusing on those not because we need to hit a PISA target of 500, but because we know that, by focusing on those objectives, we will develop and deliver raised standards, we'll close the attainment gap, and we will deliver that education system that is a source of national pride. So, what will we do? We will continue to invest in our teaching profession, by ensuring that we will give them the resources necessary to engage in professional learning. We will focus on the well-being of our children. We know that children with higher levels of well-being, on average, do better academically. So, we will need to continue our focus on ensuring that our children can make the most of their opportunities in school by addressing issues of well-being.
We do need an accountability and assessment regime that drives the right sort of behaviours in our schools. When we look at an accountability regime that gave equal weighting to certain science qualifications, as opposed to GCSE science qualifications, understandably—quite understandably—we saw a huge drive towards those particular types of qualifications. And then we look at our decline in science scores and we wonder what happened. We've changed that accountability marker, and what we have seen is a significant, over 50 per cent, increase in the number of students studying triple science GCSEs, and those students doing well in them. So, getting the accountability regime that drives the right sort of behaviours in schools, not just academically, but also measuring well-being and how schools are addressing well-being, is absolutely clear.
And what we've also been very clear about is that we have neglected the important point of leadership within the education system, and, too often, we have not been there to stand alongside our school leaders to provide them with the professional opportunity and the support that they need to be the best they can be. So, a focus—professional learning, well-being, accountability and assessment and leadership is where we need to focus, which is what will drive our education journey onwards.
Properly resourced schools are important. The OECD says that, but it also goes on to say that simply spending more and more and more money is not necessarily directly linked to better and better results. It's how you spend the resources available that does make a difference. And that is, of course, why we have engaged Luke Sibieta to carry out our independent evaluation of education spend in Wales—yes, to look at the global sum that we as a Welsh Government make available to education, but also to really interrogate how that money is then used within our system, and is it being used to best effect. So, I'm not running away from the situation that are we absolutely confident that every single penny is being used to the best it can be, and that's why we have somebody outside of Government that is looking at that issue.
Well-being: the results of the well-being section of PISA I'm sure are of concern to all of us. Any of us who have our own children, or grandchildren, nieces, nephews, or just have a general interest in the well-being of the children of our nation, will want to understand what lies behind some of that question. Notwithstanding what the First Minister said in answers in FMQs, we do need to have a look at those results, and we need to see what more we can do. Of course, we are already beginning to address this, I believe, in the work of our whole-school approach, which we have begun since the publication of the Children, Young People and Education Committee's report, and that work is progressing really well. My feet, and those of Vaughan Gething, are held to the fire at every meeting by Lynne Neagle—and, believe me, she doesn't wait for meetings to happen either to hold my feet to the fire on those issues. So, we are continuing to see the whole-school approach work that the Government is undertaking to address that.
Of course, health and well-being will be one of the six areas of learning and experience within our new curriculum. But we also, Siân—and I hope you would agree with me—need to look outside our education system at what might be some of the factors that are driving that—so how can we work with our youth service, especially at these critical adolescent teenage years, how can we make sure our youth service—. We have seen a significant increase in investment this financial year in our youth services; I have had significant and long discussions with the finance Minister about our ability to keep that investment in youth services going. But we also have to look at issues, which were raised, again, in First Minister's questions, around poverty. If you're a child who is living in poverty, I daresay that you'll answer those surveys by saying that you feel miserable. If you're watching your mum and dad struggle, if you don't know whether there will be heating when you get home, if you are going with your parent down to the food bank, because that's the only way that you know your family will be fed this week, I daresay that affects your well-being. And, therefore, there is a responsibility across Welsh Government to take action to address these issues. So, yes, schools have a role to play—of course they do. But wider Government, and, indeed, wider society, has a role to play as well to ensure that our children have a better sense of well-being; it cannot be just the job of schools alone.
Diolch yn fawr, Siân. Ac a gaf i ddiolch am gydnabod ymdrechion athrawon i gyflawni'r canlyniadau hyn heddiw? Fel yr aethoch chi ymlaen i'w ddweud, rydym ynghanol y diwygiad mwyaf o addysg yn unman yn y Deyrnas Unedig, felly rydym yn gofyn llawer iawn gan ein proffesiwn eisoes wrth gymryd rhan yn y diwygiadau hynny, yn enwedig yn y cwricwlwm. O ganlyniad, mae gallu cyflawni'r canlyniadau hyn yn tystio'n wirioneddol i'w gallu nhw nid yn unig i gymryd rhan yn y diwygiadau hynny, ond i barhau â'r gwaith beunyddiol o addysgu ein plant ni. Ac rydym ni'n gofyn llawer iawn ganddyn nhw.
A gaf i gytuno â chi hefyd bod angen inni ddefnyddio'r data'n ddoeth? Weithiau, ar ôl cymryd rhan yn y profion PISA, mae'n teimlo fel ein bod yn aros am heddiw, pan rydym yn gweld y sgoriau crai, a dyna ddiwedd y stori. A dweud y gwir, mae toreth o wybodaeth yma y mae angen inni ei dadansoddi'n ofalus, nid yn unig o ran ein hysgolion ein hunain, ond ar gyfer edrych ar dueddiadau rhyngwladol a chymryd rhan wirioneddol yn y naratif hwnnw, fel y gallwn weld beth yn union y mae'n ei olygu i gymryd rhan yn y profion PISA.
Rydych chi yn llygad eich lle: heddiw, rydym wedi gweld y sgoriau gorau erioed ar gyfer mathemateg a darllen ers i ni gymryd rhan yn 2006. Nid yw ein sgoriau gwyddoniaeth wedi cyrraedd yno eto, ac roeddwn i'n glir iawn y tu allan i'r Llywodraeth, fel yr oeddwn i'n glir y tro diwethaf, pan gawsom ni'r canlyniadau ar gyfer 2015, na allai neb ddisgrifio'r blynyddoedd cyfamserol hynny fel blynyddoedd da na'r sgoriau'n rhai y byddai unrhyw un ohonom ni'n dymuno eu gweld. A dyna pam yr ydym ni wedi cymryd rhan yn y broses hon o ddiwygio addysg. Ond yr hyn y mae'r canlyniadau hyn yn ei ddangos yw nad yw dirywiad yn anochel—fe allwn ni wneud yn well, ac mae'n rhaid inni wneud yn well.
Sut y gallwn ni gyflawni hynny? Wel, fe wnawn ni hynny drwy ganolbwyntio ar y pedwar amcan craidd ar gyfer galluogi o fewn ein cenhadaeth genedlaethol. Ac rydym yn canolbwyntio ar y rhain nid oherwydd bod angen cyrraedd targed PISA o 500, ond oherwydd ein bod ni'n gwybod, drwy ganolbwyntio ar yr amcanion hynny, y byddwn ni'n datblygu ac yn cyflenwi safonau dyrchafedig, fe fyddwn ni'n cau'r bwlch cyrhaeddiad, ac fe fyddwn ni'n cyflwyno'r system addysg honno a fydd yn ffynhonnell balchder cenedlaethol. Felly, beth fyddwn ni'n ei wneud? Fe fyddwn ni'n parhau i fuddsoddi yn ein proffesiwn addysgu, drwy sicrhau y cânt yr adnoddau sydd eu hangen i ymgymryd ag addysg broffesiynol. Fe fyddwn ni'n canolbwyntio ar lesiant ein plant. Fe wyddom fod plant sydd â lefelau uwch o lesiant, ar gyfartaledd, yn gwneud yn well yn academaidd. Felly, fe fydd angen inni barhau i ganolbwyntio ar sicrhau y gall ein plant fanteisio i'r eithaf ar eu cyfleoedd nhw yn yr ysgol drwy fynd i'r afael â materion llesiant.
Mae angen cyfundrefn atebolrwydd ac asesu arnom sy'n ysgogi'r mathau cywir o ymddygiad yn ein hysgolion ni. Pan edrychwn ar drefn atebolrwydd sy'n rhoi'r un pwysoliad i rai cymwysterau gwyddoniaeth penodol, yn hytrach na chymwysterau gwyddoniaeth TGAU, a hynny'n ddealladwy—yn ddealladwy iawn—fe welsom ymgyrch enfawr tuag at y mathau penodol hynny o gymwysterau. Ac yna rydym ni'n edrych ar ein dirywiad ni o ran sgoriau gwyddoniaeth ac rydym ni'n gofyn tybed beth ddigwyddodd. Rydym wedi newid y marciwr atebolrwydd hwnnw, ac mae'r hyn yr ydym ni wedi ei weld yn gynnydd sylweddol, o dros 50 y cant, yn nifer y myfyrwyr sy'n astudio tri phwnc gwyddoniaeth TGAU, a'r myfyrwyr hynny sy'n gwneud yn dda ynddyn nhw. Felly, mae ysgogi trefn atebolrwydd sy'n gyrru'r mathau cywir o ymddygiad mewn ysgolion, nid yn academaidd yn unig, ond gan fesur llesiant hefyd a sut mae ysgolion yn mynd i'r afael â llesiant, yn gwbl eglur.
Rydym wedi bod yn glir iawn hefyd ein bod wedi esgeuluso'r pwynt pwysig o arweinyddiaeth yn y system addysg ac, yn rhy aml o lawer, nid ydym wedi bod yno yn sefyll gyda'n harweinwyr ysgol i roi cyfle proffesiynol iddyn nhw a'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw i wneud y gorau y gallan nhw. Felly, canolbwyntio—dysgu proffesiynol, llesiant, atebolrwydd ac asesu ac arweinyddiaeth yw'r meysydd y mae angen inni ganolbwyntio arnyn nhw, a dyna fydd yn sbarduno ein taith ni ymlaen o ran addysg.
Mae rhoi'r adnoddau priodol i ysgolion yn bwysig. Mae'r OECD yn dweud hynny, ond mae'n mynd yn ei flaen hefyd i ddweud nad yw gwario mwy a mwy o arian o reidrwydd yn cysylltu'n uniongyrchol â chanlyniadau gwell a gwell. Y ffordd yr ydych chi'n gwario'r adnoddau sydd ar gael sy'n gwneud y gwahaniaeth. A dyna pam, wrth gwrs, yr ydym wedi cyflogi Luke Sibieta i gynnal ein gwerthusiad annibynnol o wariant ar addysg yng Nghymru—ie, i edrych ar y swm cyfan yr ydym ni yn Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu ar gyfer addysg, ond hefyd i ystyried yn wirioneddol sut y defnyddir yr arian hwnnw yn ein system ni wedi hynny, ac a yw'n cael ei defnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol. Felly, nid wyf i'n ceisio ffoi oddi wrth y sefyllfa, pan ydym yn gwbl hyderus bod pob ceiniog yn cael ei defnyddio i'r eithaf, a dyna pam mae gennym rywun o'r tu allan i'r Llywodraeth yn edrych ar y mater hwnnw.
Llesiant: mae canlyniadau adran llesiant PISA yn peri pryder i bob un ohonom ni, rwy'n siŵr. Fe fydd unrhyw un ohonom sydd â phlant, neu wyrion, nithod, neiod, neu sydd â diddordeb cyffredinol yn llesiant plant ein cenedl ni, yn awyddus i ddeall beth sydd wrth wraidd y mater hwnnw. Er gwaethaf yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yn ei atebion i'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, mae angen edrych ar y canlyniadau hyn, ac mae angen gweld beth arall y gallwn ni ei wneud. Wrth gwrs, rydym yn dechrau mynd i'r afael â hynny eisoes, yn fy marn i, yn y gwaith ar ein dull ysgol gyfan, yr ydym ni wedi dechrau arno ers cyhoeddi adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac addysg, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo'n dda iawn. Fe gaiff Vaughan Gething a minnau fy nal i gyfrif ym mhob cyfarfod gan Lynne Neagle—a chredwch chi fi, nid yw hi'n aros tan i'r cyfarfodydd ychwaith cyn fy nal i gyfrif ynglŷn â'r materion hynny. Felly, rydym yn dal i weld y gwaith ar y dull ysgol gyfan y mae'r Llywodraeth yn ymgymryd ag ef i fynd i'r afael â hynny.
Wrth gwrs, bydd iechyd a llesianr yn un o'r chwe maes addysg a phrofiad o fewn ein cwricwlwm newydd. Ond mae angen inni hefyd, Siân—ac rwy'n gobeithio y byddech chi'n cytuno â mi—edrych y tu allan i'n system addysg ni ac ar rai o'r ffactorau sy'n gyrru hynny o bosib—felly sut gallwn ni weithio gyda'n gwasanaeth ieuenctid, yn enwedig yn y blynyddoedd allweddol hyn i bobl ifanc yn eu harddegau, sut y gallwn ni sicrhau bod ein gwasanaeth ieuenctid —. Rydym wedi gweld cynnydd sylweddol mewn buddsoddiad yn y flwyddyn ariannol hon yn ein gwasanaethau ieuenctid; rwyf wedi cael trafodaethau sylweddol a hir gyda'r Gweinidog Cyllid ynghylch ein gallu ni i barhau i fuddsoddi yn y gwasanaethau ieuenctid. Ond mae'n rhaid inni edrych hefyd ar faterion, a godwyd, eto, yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ynghylch tlodi. Os ydych chi'n blentyn sy'n byw mewn tlodi, mae'n siŵr y byddwch chi'n rhoi ateb yn yr arolygon hynny eich bod chi'n teimlo'n ddigalon. Os ydych chi'n gwylio eich mam a'ch tad yn cael trafferthion, os nad ydych yn gwybod a fydd gwres yno wedi ichi gyrraedd adref, os ydych yn mynd gyda'ch rhiant i lawr i'r banc bwyd, oherwydd dyna'r unig ffordd y gwyddoch chi y bydd bwyd i'ch teulu chi'r wythnos honno, mae'n siwr y byddai hynny'n effeithio ar eich llesiant chi. Ac, felly, mae cyfrifoldeb ar draws Llywodraeth Cymru i gymryd camau i fynd i'r afael â'r materion hyn. Felly, oes, mae gan ysgolion ran i'w chwarae—wrth gwrs eu bod nhw'n gwneud hynny. Ond mae gan y Llywodraeth yn fwy eang ac, yn wir, y gymdeithas yn fwy eang, ran i'w chwarae hefyd i sicrhau bod ein plant ni'n cael ymdeimlad gwell o lesiant; nid dim ond gwaith i'r ysgolion yn unig yw hyn.
I congratulated you, education Minister, earlier in remarks, along with everyone involved, on the improvements that we have seen in the PISA results on this cycle. Reading your statement earlier, I was just a little concerned that you might be becoming a bit too self-congratulatory on these ones. The remarks that are positive, yes, but not perfect, for instance, I thought was a bit too much, and it's not as good as the rest of the UK. But I think in what you said now in the answers to both the spokesmen before—. And you also you added at the end of your statement—the verbal version—that this must just be the beginning, and I do recognise that. However, when you say that we spent far too long lagging behind other countries—you said Netherlands and Switzerland, and then you said, 'Well, Scotland and Northern Ireland, for that matter, we now join them in the OECD mainstream.' Do you recognise that Scotland and Northern Ireland are significantly above that mainstream for reading, and we're not quite there yet in the overall comparison?
Could I refer to the—? We had some slides circulated earlier that were jointly badged Welsh Government and Education Wales. And one of those was on high performers. You also mentioned just now the improvement at level 5 or above in reading from 3 per cent to 7 per cent—a significant improvement, and behind but beginning to approach the OECD average of 9 per cent. On the maths, not quite as good—we've gone up from 4 per cent to 7 per cent, and that compares to the 11 per cent average. You said in your statement just now—an increased proportion of top performers in the other two domains, referring to maths and science. And we also see this in the slide that was shared earlier. In science, it says it went up from 4 per cent in 2015 to 5 per cent in 2018 at level 5 and above. However, in the results report that was also circulated to us earlier, I note at page 194, it says that for science, only 4 per cent got level 5 or above for Wales in 2018. So, I just wonder if we could check that, and if we haven't seen the improvement compared to the 4 per cent in 2015, if we could, at least, correct that while recognising the improvements in the other areas at this level, which matches the emphasis you put earlier on the A* proportion at A-level.
Since you came into the role, I've questioned you quite a lot about the Seren project, and it has struck me that it has been something you've been pushing personally and persuading colleagues to get behind as well. Perhaps we do see some of those outcomes coming through. Again, though, while I'd say there have been improvements and I am prepared to welcome those, I just caution against getting too far ahead of ourselves in comparisons to the rest of the UK about where we now are with Oxbridge or the Russell Group. Yes, there have been improvements, and I'm really pleased that admission staff are recognising that. But do you agree that there's still a long way to go, and keeping that trajectory going is really important if we're going to be saying that we're better than other parts of the UK? I would caution against suggesting we're there yet.
One area I would like to ask about is, you have the ambition to close the attainment gap in terms of the socioeconomic basis and also to raise standards, and I just wonder if, as we push towards that, whether a tension may emerge between those two aims. The attainment gap is relatively flat for Wales when you compare with the rest of the UK, but particularly with the OECD average, where there's a very steep upward trajectory across the socioeconomic groups. And internationally, quite a lot of countries will actually see more spending for kids of well-off parents than poorer ones, and perhaps may correct for that, to a degree. But we're very unusual in going far beyond that and having substantially higher spending for the children of less well-off parents than for the better-off parents.
And I just note, when you compare with England in reading, most of the difference with England is in the top half of the socioeconomic distribution, and there, we're averaging 30 to 40 points less on the reading tests than England. I just wonder, if we are to close that gap with England, we may need to see significant improvements at that level of the socioeconomic, as well as the lower level where, if you were to do it all through a closure of the attainment gap, you would be seeing attainment that would be really quite extraordinary at the lower levels, and I welcome your ambition on that. But I just wonder about the funding of some of the schools, which have their socioeconomic intakes in the upper half, and I've been struck at the primary level by barely £3,000, a bit more sometimes, per year, per child, and to some extent, at secondary. And in England, what we're seeing is a levelling up of those lower spending schools, and I worry that, if we don't also see that in Wales it will be very hard to get up to that 500 level, and particularly to get our levels close to England on the reading side in particular.
Finally, you refer to advice from the OECD, and after the poor results last time, you emphasise these results and this advice and engaging with them, and I just wonder, can you clarify what that is? We've got this 262-page results report. I don't know when you've received that or whether you've got other material for them that we haven't seen yet. What is it that you do with the OECD in terms of advice? Is that an ongoing relationship? Do schools who participate in PISA have an opportunity to benefit from that as well? And what, so far, do you see as the key bits of advice as to what they're saying to you as to what's required now, having looked at these results and the improvements relative to last time, albeit still lagging behind the rest of the UK on many measures?
Roeddwn i'n eich llongyfarch chi, Gweinidog Addysg, mewn sylwadau cynharach, ynghyd â phawb dan sylw, am y gwelliannau yr ydym ni wedi eu gweld yng nghanlyniadau PISA y tro hwn. Wrth ddarllen eich datganiad yn gynharach, roeddwn i braidd yn bryderus y gallech chi fod ychydig yn rhy barod i ganmol eich hunain. Er enghraifft, roedd y sylwadau sy'n gadarnhaol ond nid yn mynegi perffeithrwydd, braidd yn ormodol, ac nid yw hyn cystal â gweddill y DU. Ond rwy'n credu yn yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud nawr yn yr atebion i'r ddau siaradwr blaenorol—. Ac roeddech chi'n ychwanegu ar ddiwedd eich datganiad—y fersiwn lafar ohono—mai dim ond megis dechrau yw hyn, ac rwyf innau'n cydnabod hynny. Er hynny, pan ddywedwch ein bod wedi treulio llawer gormod o amser yn llusgo'r tu ôl i wledydd eraill—fe wnaethoch chi sôn am yr Iseldiroedd a'r Swistir, ac yna roeddech chi'n dweud, 'Wel, yr Alban a Gogledd Iwerddon, o ran hynny, rydym ni'n ymuno â nhw nawr ym mhrif ffrwd yr OECD.' A ydych chi'n cydnabod bod yr Alban a Gogledd Iwerddon gryn dipyn yn uwch na'r brif ffrwd ar gyfer darllen, ac nid ydym wedi cyrraedd y fan honno eto yn y gymhariaeth gyffredinol?
A gaf i gyfeirio at y—? Fe welsom ni sleidiau yn cael eu dangos yn gynharach a oedd â bathodyn Llywodraeth Cymru ac Addysg Cymru arnyn nhw. Ac roedd un o'r rhain am berfformwyr uchel. Roeddech chi'n sôn hefyd nawr am y gwelliant ar lefel 5 neu uwch mewn darllen o 3 y cant i 7 y cant—gwelliant sylweddol, ac er bod hyn ar ei hôl hi mae'n dechrau agosáu at gyfartaledd yr OECD o 9 y cant. O ran mathemateg, ddim cystal—rydym wedi codi o 4 y cant i 7 y cant, ac mae hynny'n cymharu â chyfartaledd o 11 y cant. Roeddech chi'n dweud yn eich datganiad gynnau fach—cyfran uwch o'r perfformwyr uchel yn y ddau faes arall, sy'n cyfeirio at fathemateg a gwyddoniaeth. A gwelwn hyn hefyd yn y sleid a ddangoswyd yn gynharach. Mewn gwyddoniaeth, mae'n dweud bod hyn wedi codi o 4 y cant yn 2015 i 5 y cant yn 2018 ar lefel 5 ac uwch. Serch hynny, yn yr adroddiad canlyniadau a ddosbarthwyd inni yn gynharach hefyd, rwy'n nodi ar dudalen 194, mae'n dweud, ar gyfer gwyddoniaeth, mai dim ond 4 y cant a gafodd lefel 5 neu uwch yng Nghymru yn 2018. Felly, tybed a allem ni wirio hynny, ac os nad ydym wedi gweld y gwelliant o'i gymharu â'r 4 y cant yn 2015, pe gallem ni, o leiaf, unioni hynny gan gydnabod y gwelliannau mewn meysydd eraill ar y lefel hon, sy'n cyfateb i'r pwyslais a roddwyd gennych chi yn gynharach ar gyfran A* Lefel A.
Ers ichi ddechrau yn eich swydd, rwyf wedi holi cryn dipyn arnoch chi ynglŷn â phrosiect Seren, ac rwyf i o dan yr argraff ei fod yn rhywbeth yr ydych chi wedi bod yn ei annog yn bersonol ac wedi perswadio cydweithwyr i'w gefnogi hefyd. Efallai ein bod ni'n gweld rhai o ganlyniadau hyn yn dod i'r amlwg. Eto, er hynny, fe fyddwn i'n dweud bod gwelliannau wedi digwydd ac rwy'n barod i groesawu'r rhain, rwy'n rhybuddio rhag mynd yn rhy bell o ran ein cymharu ni â gweddill y DU ynghylch ein sefyllfa bresennol gyda Rhydychen a Chaergrawnt neu Grŵp Russell. Oes, mae gwelliannau wedi bod, ac rwy'n falch iawn bod staff derbyn yn cydnabod hynny. Ond a ydych chi'n cytuno bod ffordd bell i fynd eto, ac mae'n bwysig iawn cadw at y llwybr hwnnw os ydym am ddweud ein bod ni'n well na rhannau eraill o'r DU? Fe fyddwn i'n rhybuddio rhag awgrymu ein bod ni wedi cyrraedd y marc eto.
Un maes yr hoffwn i holi yn ei gylch yw bod gennych chi'r uchelgais i gau'r bwlch cyrhaeddiad o ran y sail economaidd-gymdeithasol a chodi safonau hefyd. Tybed a fydd yna densiwn yn dod i'r amlwg rhwng y ddau nod hyn, wrth inni ymlafnio tuag at hynny. Mae'r bwlch cyrhaeddiad yn gymharol wastad ar gyfer Cymru o'i gymharu â gweddill y DU, ond yn arbennig o ran cyfartaledd yr OECD, lle mae cynnydd serth iawn ledled y grwpiau economaidd-gymdeithasol. Ac yn rhyngwladol, fe fydd cryn dipyn o wledydd mewn gwirionedd yn gweld mwy o wariant ar blant i rieni cefnog na rai tlotach, ac efallai y byddai'n unioni hynny, i ryw raddau. Ond rydym yn anghyffredin iawn wrth fynd ymhell y tu hwnt i hynny a gwario llawer mwy ar blant rhieni llai cefnog nag ar y rhieni mwy cefnog.
Ac rwy'n sylwi, wrth gymharu â Lloegr ym maes darllen, bod y rhan fwyaf o'r gwahaniaeth â Lloegr yn hanner uchaf y dosbarthiad economaidd-gymdeithasol, ac yn y fan honno, rydym ni ar gyfartaledd 30 i 40 o bwyntiau yn is yn y profion darllen nag yn Lloegr. Os ydym yn dymuno cau'r bwlch hwnnw gyda Lloegr, efallai y bydd angen gweld gwelliannau sylweddol ar y lefel honno o'r sefyllfa economaidd-gymdeithasol, yn ogystal â'r lefel is lle, pe baech chi'n gwneud y cyfan drwy gau'r bwlch o ran cyrhaeddiad, byddech yn gweld cyrhaeddiad a fyddai i'w ryfeddu ar y lefelau is, ac rwy'n croesawu eich uchelgais yn hynny o beth. Ond rwy'n holi o ran cyllid rhai o'r ysgolion, sydd â'u cymeriant economaidd-gymdeithasol yn yr hanner uchaf, ac fe gefais i fy nharo gan y lefel gynradd, sef prin £3,000, ychydig yn uwch weithiau, y flwyddyn, fesul plentyn, ac i ryw raddau, yn yr uwchradd. Yn Lloegr, yr hyn a welir yw codi lefel yr ysgolion hynny sy'n gwario llai, ac mae'n ofid gennyf i, os na welir hynny yng Nghymru hefyd fe fydd hi'n anodd iawn cyrraedd y lefel honno o 500, ac yn arbennig felly i fod â'n lefelau ni'n agos at rai Lloegr o ran darllen yn benodol.
Yn olaf, rydych chi'n cyfeirio at gyngor gan yr OECD, ac ar ôl y canlyniadau siomedig y tro diwethaf, rydych chi'n pwysleisio'r canlyniadau hyn a'r cyngor hwn ac yn ymgysylltu â nhw. Tybed a wnewch chi egluro beth yw'r cyngor hwnnw? Mae gennym ni'r adroddiad hwn o 262 o dudalennau ar ganlyniadau. Nid wyf yn gwybod pryd y cawsoch chi hwn neu a oes gennych chi ddeunydd arall nad ydym wedi ei weld eto. Beth ydych chi'n ei wneud gyda'r OECD o ran cyngor? A yw hon yn berthynas barhaus? A oes gan ysgolion sy'n cymryd rhan ym mhrofion PISA gyfle i elwa ar hynny hefyd? A beth, hyd yn hyn, yw'r darnau allweddol o gyngor y maen nhw'n ei ddweud wrthych sy'n angenrheidiol nawr, ar ôl edrych ar y canlyniadau hyn a'r gwelliannau o'u cymharu â'r tro diwethaf, er bod hynny'n golygu llusgo ar ôl gweddill y DU ar sawl cyfrif o hyd?
Can I, Presiding Officer, thank Mark Reckless for his acknowledgement of the efforts of staff and students in achieving these results today? If I could start with that last point first, I don't know which schools did PISA. Some people find that extraordinary, but that actually is part of the rules of engagement. I can't tell you which schools did and which schools didn't do PISA. So, we don't facilitate an ongoing working relationship with individual schools and the OECD. The OECD works at a system-to-system level, and so I have only, in the last couple of days, received the report from the OECD—again, that's part of the rules of engagement.
A gaf i, Llywydd, ddiolch i Mark Reckless am iddo gydnabod ymdrechion y staff a'r myfyrwyr wrth ennill y canlyniadau hyn heddiw? Pe caf i ddechrau gyda'r pwynt olaf yn gyntaf, nid wyf i'n gwybod pa ysgolion a safodd y profion PISA. Mae rhai pobl yn rhyfeddu at hynny, ond mae hynny'n rhan o'r amodau. Ni allaf ddweud wrthych pa ysgolion a safodd a pha ysgolion na safodd y profion PISA. Felly, nid ydym yn hwyluso perthynas waith barhaus gydag ysgolion unigol a'r OECD. Mae'r OECD yn gweithio ar lefel system i system, ac felly, newydd gael yr adroddiad gan yr OCED yr ydw i yn ystod y dyddiau diwethaf—unwaith eto, mae hynny'n rhan o'r amodau.
So, I've had less than—let's see, Thursday, Friday—. Well, Wednesday afternoon, I saw the initial results and then got the report on Thursday, so I've only had a few days myself to acquaint myself with it.
But we have had OECD back in Wales earlier on in the autumn term to, again, give us an independent assessment on where we are with our reform journey, and they are looking to report that sometime in the new year. So, again, we've commissioned them, we've asked them to come in to have a look at what we're doing and scrutinise us as a Government; to go out to schools and speak to headteachers; speak to local education authorities; speak to regional school improvement services to ask them about where they think they are; and to speak to other stakeholders, and we'll have that independent report delivered to us, as I said, in the new year. And that is a genuine attempt to keep the pressure on, to have that outside independence looking at what we're doing so that we don't get carried away, or begin to believe our own spin, but to actually have that outside scrutiny to keep us honest with regard to the delivery of our programmes, and then use that advice to amend or adjust things that are going well, or if things are not going so well, to be able to respond accordingly. So, that will come in the new year.
You talked about the issue of trajectory, and I think trajectory is important. What gives me some satisfaction today is that we have been able to sustain, over two cycles now, that improvement in mathematics, and that's what we need to see happening in the other domains as well. Whilst we have gone up in reading, that's from the low base that we achieved last time, and although we've gone up in science, which is different from the rest of the UK, again, that is from a low base. It's the first time ever, actually, that we've ever been able to improve our science score, but that has to be sustainable. We've seen that now over two cycles for maths, which I think can give us a greater level of confidence, and we will have to see that continued in the other two domains as well.
With regard to equity and excellence, I think it is important to reflect that, in Wales the disadvantage gap was significantly smaller, and pupils in Wales were relatively more able to overcome the disadvantages of their background than the average of OECD countries. So, we're closing that attainment gap, and we're giving our young people the skills that they need and the tools that they need to overcome disadvantage that they may bring with them within the system. What's also important is that pupils in Wales with an immigrant background were not significantly different from non-immigrant pupils with regards to their reading performance which, again, bucks the OECD average. So, with regard to learners who might have a variety of challenges coming into school, whether that be perhaps not from an English or a Welsh-speaking family, or coming from a socially-disadvantaged family, our system helps those children do well.
But does that mean there's a tension between our support for more able and talented students versus our support for our students from a more socioeconomic deprived background? I don't believe there is a tension there. The Government cannot ignore anybody. The education system has to be a system that works for every single pupil to allow them to reach their full potential, whether they are students with profound additional learning needs, like I met in Trinity Fields School & Resource Centre in Caerphilly yesterday, or whether they're the students I met today who are destined for world-leading universities, we have to create an education system that allows each and every single individual to reach their full potential.
I never will make any apology for the investment in the pupil development grant. Those children we know are less likely to do well, and I don't want to live in a country where the size of your parents' pay cheque or the background that you come from designates you and tells you from the very youngest of ages, 'This is your destiny.' We have to buck that. We have to let the innate abilities of each and every child shine through, regardless of where they come from—regardless of where they come from. And I will never apologise for chasing that dream for those children.
With regard to reading, you are right; we are not where we need to be with our reading scores, and that is particularly true for our boys. We will need to reflect on our performance and understand what more we can do to ensure that we make progress in this regard. Reading for girls, their score is significantly higher, but we do—and I'd be the first to admit—have a challenge here, especially for boys, to drive up that reading level. There's been much reporting on the 44 per cent figure of people not reading books. Now, I don't know whether that's a stable door that has closed, but what I do know, it takes us back to early years, the development of reading habits early in the child's educational career, developing a love of reading, is something that we have to engender from an early age. Suddenly turning around to a 15-year-old—and as a mother of a 15-year-old, I know this—and saying, 'You have to pick up that book and you read it' is not going to get us very far. We have to start that again at our very earliest years and develop that love of reading and that habit of reading. And, of course, there's a huge amount of work to be done, then, by parents. Parents can help us hugely, help schools hugely, by reading with their children at home from the earliest age to get children into that habit of picking up a book and discovering the joy of reading. But we also have to embrace new technology. Maybe young people—we're more likely to get them to engage in the world of words if we find them different alternatives, but we have more work to do in this regard, and I'd be the first person to admit that we are below the UK when it comes to our reading scores.
Felly, rwyf wedi cael llai na—gadewch inni weld, dydd Iau, dydd Gwener—. Wel, prynhawn Mercher y gwelais i'r canlyniadau cychwynnol ac yna fe gefais i'r adroddiad ddydd Iau, felly dim ond ychydig ddyddiau a gefais i ddod yn gyfarwydd ag ef.
Ond rydym wedi gweld yr OECD yn ôl yng Nghymru yn gynharach yn nhymor yr hydref i roi asesiad annibynnol i ni, unwaith eto, o'n sefyllfa bresennol o ran ein taith ddiwygio ni, ac maen nhw'n gobeithio adrodd am hynny rywbryd yn y flwyddyn newydd. Felly, unwaith eto, rydym wedi eu comisiynu nhw, rydym wedi gofyn iddyn nhw ddod i mewn i gael golwg ar yr hyn yr ydym ni'n ei wneud a chraffu arnom ni fel Llywodraeth; mynd allan i ysgolion a siarad â phenaethiaid; siarad ag awdurdodau addysg lleol; siarad â gwasanaethau gwella ysgolion rhanbarthol i ofyn iddyn nhw fynegi eu sefyllfa bresennol nhw; a siarad â rhanddeiliaid eraill, ac fe fydd yr adroddiad annibynnol hwn yn cael ei gyflwyno i ni, fel y dywedais i, yn y flwyddyn newydd. Ac mae honno'n ymdrech ddiffuant i gadw'r pwysau arnom, i gael craffu annibynol yn edrych fel hyn o'r tu allan ar yr hyn yr ydym ni'n ei wneud fel nad ydym yn mynd dros ben llestri, neu'n mynd yn rhy hyderus yn ein gallu ni ein hunain. Mae'r craffu hwnnw o'r tu allan yn ein cadw ni'n ddiffuant o ran cyflawniad ein rhaglenni ni, ac yna rydym yn defnyddio'r cyngor hwnnw i ddiwygio neu addasu pethau sy'n gweithio'n dda, neu os nad yw pethau'n gweithio cystal, i allu ymateb yn unol â hynny. Felly, fe ddaw hynny yn y flwyddyn newydd.
Roeddech chi'n sôn am fater y llwybr, ac rwyf i'n credu bod y llwybr yn bwysig. Yr hyn sy'n rhoi rhywfaint o foddhad i mi heddiw yw ein bod ni wedi gallu cynnal, dros ddau gylch erbyn hyn, y gwelliant hwnnw o ran mathemateg, a dyna'r hyn y mae angen inni ei weld yn digwydd yn y meysydd eraill hefyd. Er ein bod ni ar i fyny gyda darllen, mae hynny o'i gymharu â'r gwaelod isel yr oeddem ni arno'r tro diwethaf, ac er ein bod wedi codi mewn gwyddoniaeth, sy'n wahanol i weddill y DU, unwaith eto, mae hynny o sylfaen isel iawn. Dyma'r tro cyntaf erioed, mewn gwirionedd, inni allu gwella ein sgôr mewn gwyddoniaeth, ond mae'n rhaid i hynny fod yn gynaliadwy. Rydym wedi gweld hynny dros ddau gylch erbyn hyn ar gyfer mathemateg, sy'n gallu rhoi mwy o hyder inni, yn fy marn i, ac fe fydd yn rhaid inni weld hynny'n parhau yn y ddau faes arall hefyd.
O ran tegwch a rhagoriaeth, rwyf i o'r farn ei bod yn bwysig dwyn i gof bod y bwlch anfantais yng Nghymru yn sylweddol is, a bod disgyblion yng Nghymru yn gymharol fwy galluog i oresgyn anfanteision eu cefndir nhw nag yng nghyfartaledd gwledydd yr OECD. Felly, rydym ni'n cau'r bwlch cyrhaeddiad, ac rydym yn rhoi'r sgiliau sydd eu hangen ar ein pobl ifanc a'r offerynnau sydd eu hangen arnyn nhw i oresgyn anfantais y gallen nhw eu cludo gyda nhw i'r system. Yr hyn sy'n bwysig hefyd yw nad oedd disgyblion yng Nghymru sydd o gefndir mewnfudol yn wahanol iawn i ddisgyblion nad ydyn nhw'n fewnfudwyr o ran eu perfformiad darllen sydd, unwaith eto, yn uwch na chyfartaledd yr OECD. Felly, o ran dysgwyr a allai wynebu amrywiaeth o heriau wrth ymuno â'r ysgol, boed hynny o bosib o deulu nad yw'n siarad Cymraeg neu Saesneg, neu'n dod o deulu difreintiedig yn gymdeithasol, mae ein system ni'n helpu'r plant hynny i wneud yn dda.
Ond a yw hynny'n golygu bod tensiwn rhwng ein cefnogaeth ni i ddisgyblion mwy galluog a thalentog o'i gymharu â'n cefnogaeth ni i'n myfyrwyr o gefndir mwy difreintiedig yn economaidd-gymdeithasol? Nid wyf i'n credu bod tensiwn yno. Ni all y Llywodraeth anwybyddu unrhyw un. Mae'n rhaid i'r system addysg fod yn system sy'n gweithio i bob disgybl unigol i'w alluogi i gyrraedd ei lawn botensial, boed yn ddisgybl ag anghenion dysgu ychwanegol dwys, fel y gwelais i yn Ysgol a Chanolfan Adnoddau Cae'r Drindod yng Nghaerffili ddoe, neu'n ddisgyblion fel y rhai y gwnes i gyfarfod â nhw heddiw sydd ar eu ffordd i brifysgolion byd enwog. Mae'n rhaid creu system addysg sy'n caniatáu i bob unigolyn gyrraedd ei lawn botensial.
Ni wnaf i ymddiheuro byth am y buddsoddiad yn y grant datblygu disgyblion. Fe wyddom ni fod y plant hynny'n llai tebygol o wneud yn dda, ac nid wyf i'n dymuno byw mewn gwlad lle mae maint cyflog eich rhieni neu gefndir eich bywyd chi'n eich dynodi ac yn dweud wrthoch chi o'r crud, 'Dyma yw eich tynged chi.' Mae'n rhaid atal hynny. Mae'n rhaid rhoi cyfle i alluoedd cynhenid pob plentyn ddisgleirio, heb ystyried eu cefndiroedd—heb ystyried eu cefndiroedd nhw. Ac nid wyf yn mynd i ymddiheuro byth am fynd ar ôl y freuddwyd honno i'r plant hynny.
O ran darllen, rydych chi'n iawn; nid ydym mewn sefyllfa dderbyniol o ran ein sgoriau darllen, ac mae hynny'n arbennig o wir ar gyfer ein bechgyn. Fe fydd angen inni ystyried ein perfformiad a deall beth arall y gallwn ni ei wneud i sicrhau cynnydd yn hyn o beth. O ran darllen i ferched, mae eu sgôr nhw'n sylweddol uwch, ond mae gennym ni—a fi fyddai'r cyntaf i gyfaddef hynny—her yn y fan hon, yn enwedig o ran y bechgyn, i godi'r lefel ddarllen hon. Cafwyd llawer o adroddiadau ar y ffigur o 44 y cant o bobl nad ydyn nhw'n darllen llyfrau. Nawr, nid wyf i'n gwybod a yw'n rhy hwyr yn hynny o beth, ond gwn y gellir olrhain hyn i'r blynyddoedd cynnar, a datblygu arferion darllen yn gynnar yng ngyrfa addysgol y plentyn, a datblygu cariad at ddarllen. Mae'n rhaid inni ennyn y diddordeb hwn o oedran cynnar. Mae troi'n sydyn at blentyn 15 oed—ac yn fam i blentyn 15 oed, rwy'n gwybod hyn—a dweud, 'Mae'n rhaid iti ddarllen y llyfr hwn' yn annhebygol o wneud llawer o ddaioni. Mae'n rhaid i ni ddechrau ar hynny eto yn ein blynyddoedd cynharaf a datblygu'r cariad at ddarllen a'r arfer o ddarllen. Ac, wrth gwrs, mae llawer iawn o waith i'w wneud gan y rhieni. Gall rhieni ein helpu ni'n aruthrol, a helpu ysgolion yn fawr iawn, drwy ddarllen gyda'u plant yn y cartref o oedran cynnar i wneud y plant yn gyfarwydd â'r arfer hwnnw o godi llyfr a chael difyrrwch o'i ddarllen. Ond mae'n rhaid cofleidio technoleg newydd hefyd. Efallai y gwnaiff pobl ifanc—rydym ni'n fwy tebygol o'u denu nhw i gymryd rhan mewn byd o eiriau os rhown wahanol ddewisiadau iddyn nhw, ond mae gennym ni waith i'w wneud eto yn hyn o beth, a fi a fyddai'r person cyntaf i gyfaddef ein bod ni'n is na'r DU o ran ein sgoriau darllen.
Can I join others in congratulating our young people and their staff and their work? I'm sure everybody across this Chamber will actually join in with that congratulations. Minister, you've answered an awful lot of the questions on points that I wanted to raise, because you clearly are passionate about this and you can see that passion coming through. I do agree with you, the early years is key to reading and the joy of reading because I was interested to read—and Siân Gwenllian was quite right—the analysis of the text, not just the headline figures, is important. Ninety-one per cent online chats is where they get a lot of their reading from, and when they say 44 per cent rarely or never read a book, we need to look at how we address that whilst encouraging young people to use technology for their research and their development. I couldn't understand how the understanding element of reading, or comprehension, as Suzy put it, was below the line and yet, our reflection and evaluation was above the line, which is clearly a critical point.
But also, I want to remind ourselves of the positive message here: actually, we've improved nine places in science in the national figures; we've improved eight places in reading; and we've improved seven places in maths. So, actually, against other countries, we have definitely improved ourselves and gone up the line and we should not ignore that point. It's not just about improving those individual figures, we've gone up against other nations as well, and that's critical. I also noticed the attainment gap has decreased as well, though I do recognise the 10 per cent dial and the 90 per cent dial aren't necessarily at the levels we want them to be to be able to have that gap smaller, but giving us better averages, and we need to do something on that.
Can I ask the question of, clearly, how we address this? Some of the things—. I think vocational education is an important aspect when we hit some of these levels, because I think vocational education can also be a need to help some of those pupils understand some of the points we're talking about. It's not just purely the academic agenda, it's the vocational agenda as well, which we can feed together into approval. So, how will you look at how the vocational agenda and the academic agenda in your curriculum will work to ensure that we can improve those levels of both the bottom 10 per cent and the top 10 per cent, which gives us that better figure in that? How do we ensure that we raise the expectation of possibilities? You talked about reaching the potential, but we want to raise the expectation and opportunities and possibilities for those people to reach that potential. So, what are you doing to work towards that so that we're giving them more hope?
Siân Gwenllian talked about teachers. Again, I also raise the question of teachers. How do we encourage more in? But also, we weren't reflected in that about the absent teachers, but we do have a lot of supply teachers coming in. How do we address the supply teacher agenda to ensure that that doesn't impact upon the learning of our young people, so they can still continue the development? There are many schools where supply teachers come and go quite frequently, and that does impact upon them. You've talked about food banks and their well-being, but let's not forget, the well-being affects the learning of children, and that's crucial. We need to address that.
I noticed the OECD reflected Andreas Schleicher and his comment: 'You're on the right path.' That's what he said: 'You're on the right path. Stick to it', but can you convince us that the curriculum changes that you are going to be bringing in next year will actually take us continually on that path, that it's not going to divert us off the path into another route, another direction? Because it is important that we continue the progression we have seen in the last three years. We've all called for this progression. From 2015, I remember it—we all called for this progression. We've got it now, let's celebrate it, but let's also make sure that we continue with it, because that is the aim for our young people, to ensure that they're able to benefit from improving our systems.
A gaf i ymuno ag eraill i longyfarch ein pobl ifanc a'u staff a'u gwaith? Rwy'n siŵr y bydd pawb ar draws y Siambr hon yn ymuno â mi i'w llongyfarch. Gweinidog, rydych chi wedi ateb llawer iawn o'r cwestiynau ar bwyntiau yr oeddwn i eisiau eu codi, oherwydd mae'n amlwg eich bod yn angerddol ynghylch hyn a gallwch chi weld yr angerdd hwnnw yn dod trwodd. Rwy'n cytuno â chi, mae'r blynyddoedd cynnar yn allweddol i fwynhau darllen oherwydd roedd gennyf i ddiddordeb mewn darllen—ac roedd Siân Gwenllian yn llygad ei lle—mae dadansoddi'r testun, nid yn unig y penawdau, yn bwysig. Mae pobl ifanc yn cael naw deg un y cant o'u deunydd darllen o sgyrsiau ar-lein, ac maen nhw'n dweud mai yn anaml, neu byth, y mae 44 y cant yn darllen llyfr. Mae angen ystyried sut yr ydym ni'n mynd i'r afael â hynny ac annog pobl ifanc i ddefnyddio technoleg ar gyfer eu hymchwil a'u datblygiad. Nid oeddwn i'n gallu deall sut oedd yr elfen ddealltwriaeth o ddarllen, neu ddeall, fel y dywedodd Suzy, yn is na'r llinell ac eto i gyd, roedd ein myfyrdod a'n gwerthusiad yn uwch na'r llinell, sy'n amlwg yn bwynt hollbwysig.
Ond hefyd, rwyf eisiau atgoffa ein hunain o'r neges gadarnhaol yma: mewn gwirionedd, rydym ni wedi gwella naw lle mewn gwyddoniaeth yn y ffigurau cenedlaethol; rydym wedi gwella wyth lle mewn darllen; ac rydym wedi gwella saith lle mewn mathemateg. Felly, mewn gwirionedd, yn erbyn gwledydd eraill, yn bendant rydym wedi gwella ein hunain ac wedi codi'r llinell ac ni ddylem anwybyddu'r pwynt hwnnw. Nid mater o wella'r ffigurau unigol hynny'n unig yw hyn, rydym wedi codi yn erbyn gwledydd eraill hefyd, ac mae hynny'n hollbwysig. Sylwais hefyd fod y bwlch cyrhaeddiad wedi gostwng, er fy mod yn cydnabod nad yw'r deial 10 y cant a'r deial 90 y cant o reidrwydd ar y lefelau yr ydym ni eisiau iddyn nhw fod i allu cau'r bwlch hwnnw, ond yn rhoi gwell cyfartaleddau inni, ac mae angen gwneud rhywbeth ynglŷn â hynny.
A gaf fi ofyn y cwestiwn, yn amlwg, ynghylch sut yr ydym ni'n mynd i'r afael â hyn? Mae rhai o'r pethau—. Rwy'n credu bod addysg alwedigaethol yn agwedd bwysig pan fyddwn ni'n cyrraedd rhai o'r lefelau hyn, oherwydd credaf y gall addysg alwedigaethol hefyd helpu rhai o'r disgyblion hynny i ddeall rhai o'r pwyntiau yr ydym ni'n sôn amdanyn nhw. Nid yw'n ymwneud â'r agenda academaidd yn unig, ond yr agenda alwedigaethol hefyd, a gall y ddwy ddod at ei gilydd i'w cymeradwyo. Felly, sut y byddwch chi'n edrych ar sut y bydd yr agenda alwedigaethol a'r agenda academaidd yn eich cwricwlwm weithio i sicrhau y gallwn ni wella'r lefelau hynny o'r 10 y cant isaf a'r 10 y cant uchaf, sy'n rhoi'r ffigur gwell hwnnw i ni yn hynny o beth? Sut yr ydym ni'n sicrhau ein bod yn codi disgwyliadau ynghylch posibiliadau? Roeddech chi wedi sôn am gyrraedd y potensial, ond rydym ni eisiau codi'r disgwyliad a'r cyfleoedd a'r posibiliadau i'r bobl hynny gyrraedd y potensial hwnnw. Felly, beth yr ydych chi'n ei wneud i weithio tuag at hynny fel ein bod ni'n rhoi mwy o obaith iddyn nhw?
Soniodd Siân Gwenllian am athrawon. Unwaith eto, rwy'n codi cwestiwn yr athrawon hefyd. Sut mae annog mwy i mewn? Ond hefyd, ni adlewyrchwyd ein hathrawon absennol yn hynny, ond mae gennym lawer o athrawon cyflenwi'n dod i mewn. Sut yr ydym ni'n mynd i'r afael â'r agenda athrawon cyflenwi i sicrhau nad yw hynny'n effeithio ar ddysgu ein pobl ifanc, fel y gallan nhw barhau i ddatblygu? Mewn llawer o ysgolion mae athrawon cyflenwi'n mynd a dod yn eithaf aml, ac mae hynny yn effeithio arnyn nhw. Rydych chi wedi sôn am fanciau bwyd a'u llesiant, ond gadewch inni beidio ag anghofio, mae llesiant yn effeithio ar ddysgu plant, ac mae hynny'n hollbwysig. Mae angen inni roi sylw i hynny.
Fe wnes i sylwi bod yr OECD yn adlewyrchu Andreas Schleicher a'i sylw: 'Rwyt ti ar y trywydd iawn.' Dyna'r hyn a ddywedodd ef: 'Rwyt ti ar y trywydd iawn. Dal ati', ond a allwch chi ein hargyhoeddi ni y bydd y newidiadau i'r cwricwlwm a gyflwynir gennych y flwyddyn nesaf yn ein cymryd ar y llwybr hwnnw'n barhaus, ac nad yw'n mynd i'n dargyfeirio oddi ar y llwybr i lwybr arall, i gyfeiriad arall? Oherwydd mae'n bwysig ein bod yn parhau â'r cynnydd a welwyd yn ystod y tair blynedd diwethaf. Rydym i gyd wedi galw am y cynnydd hwn. Ers 2015, rwy'n ei gofio—galwodd pob un ohonom ni am y cynnydd hwn. Rydym wedi'i gael nawr, gadewch inni ei ddathlu, ond gadewch inni hefyd wneud yn siŵr ei fod yn parhau, oherwydd dyna'r nod ar gyfer ein pobl ifanc, er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gallu elwa o wella ein systemau.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I want to thank David for his commendation of our teachers and students and for his question.
The aim of the new curriculum is to be a much broader-based curriculum that will address both the knowledge that our children will need but also to give them the skills and experiences. And that does mean that, potentially, there is more scope within that curriculum for a more vocational focus. But you'll also be aware that Qualifications Wales is carrying out a consultation at the moment with regard to the qualifications, and there is some suggestion of a narrowing down of the literally thousands of qualifications children can do, but that, really, will be the guide as to the qualifications that will be available after the time at school. But this more broad-based curriculum and the ability of teachers to be able to design a curriculum that meets the needs of the children in front of them and the needs of local employers and the local economy—I believe that that greater freedom will be able to address that crucial thing of engagement.
I was at a school recently being interviewed by students, and they asked me to name something that I studied at school that I have never, ever, ever used again in my entire professional career, and I suspect we can all think of those kinds of things. And they gave me a long list of things that they felt that they had learnt in school that they were convinced were ever, ever going to be of use to them. We've got to listen and give the opportunity for our children to be able to have a say in, actually, 'What do I need?', and to give relevance to the learning. So, even if it's something that—. Surds in maths comes up a lot, so even though you might not understand why you're having to learn surds in maths, we give relevance to the learning by saying, 'Okay, maybe you don't like this, but you need to learn this because—', and show them the linkages to their future life skills, to their future careers, and that's how we really engage all of our learners. Raising aspiration is an important part of that and explaining to children that what they see around them isn't necessarily the limit of their ambitions and that they can think beyond that. And our Seren programme is the epitome of raising aspirations of our children to say, 'You are good enough. You can compete with the very best. There is a place for you at these universities, at these high-tariff courses.' That's one of the reasons why we want to bring Seren down the school age to be able to address those issues of aspiration earlier.
Teachers, of course, are crucial. No education system can exceed the quality of the teachers who work with our children day in, day out. That's why we've reformed our initial teacher education programme, that's why we are actively considering moving to a two-year newly qualified teacher phase, so there's greater support and mentoring for those first entering the profession, and that's why we need to look once again at the Master's programme. But not telling teachers in their first year of teaching they've got to do a Master's then, because they've got enough to contend with, but actually creating that gap for teachers to study at a Master's level. But also to continue the initial investment that we have started off in professional learning and ensuring that I can secure those resources so that professional learning can be ongoing.
Now, the head of the education department in the OECD indeed has had an interesting take on the Welsh education journey. He does believe that the reform programme that we're engaged in is the best chance of achieving a great education system, and he is very supportive of the curriculum and the curriculum changes. But what is crucial to me—it's all very well having a national mission written down on a piece of paper—in January, we will have our finished curriculum written down on pieces of paper. Our attention then has to turn to the serious business of implementation. I have been in this Chamber long enough to see very worthwhile plans formulated on paper and then fail in their implementation phase, and I am determined to learn the lessons of that and not to repeat that on my watch.
Hoffwn i ddiolch i David am ei ganmoliaeth i'n hathrawon a'n myfyrwyr ac am ei gwestiwn.
Nod y cwricwlwm newydd yw bod yn gwricwlwm llawer ehangach a fydd yn mynd i'r afael â'r wybodaeth y bydd ei hangen ar ein plant ni ond hefyd yn rhoi'r sgiliau a'r profiadau iddyn nhw. Ac mae hynny'n golygu, o bosib, fod mwy o botensial yn y cwricwlwm hwnnw ar gyfer ffocws mwy galwedigaethol. Ond byddwch chi hefyd yn ymwybodol bod Cymwysterau Cymru yn cynnal ymgynghoriad ar hyn o bryd ar y cymwysterau, ac mae rhyw awgrym y dylid lleihau'r miloedd, yn llythrennol, o gymwysterau y gall plant eu gwneud, ond hynny, mewn gwirionedd, fydd y canllaw o ran y cymwysterau a fydd ar gael ar ôl yr amser yn yr ysgol. Ond mae'r cwricwlwm mwy eang hwn a gallu'r athrawon i gynllunio cwricwlwm sy'n diwallu anghenion y plant o'u blaenau ac anghenion cyflogwyr lleol a'r economi leol—rwy'n credu y bydd y rhyddid ehangach hwnnw yn gallu mynd i'r afael â mater hanfodol ymgysylltu.
Roeddwn i mewn ysgol yn ddiweddar yn cael fy nghyfweld gan fyfyrwyr, ac fe wnaethon nhw ofyn i mi enwi rhywbeth yr oeddwn i wedi'i astudio yn yr ysgol nad wyf erioed wedi'i ddefnyddio eto yn fy ngyrfa broffesiynol gyfan, ac rwy'n amau y gallwn i gyd feddwl am y mathau hynny o bethau. Ac fe wnaethon nhw roi rhestr faith o bethau i mi yr oedden nhw'n teimlo eu bod wedi'u dysgu yn yr ysgol ac yr oedden nhw wedi'u hargyhoeddi na fyddent byth yn mynd i fod o ddefnydd iddyn nhw. Mae'n rhaid inni wrando a rhoi cyfle i'n plant gael lleisio barn o ran, 'beth sydd ei angen arnaf i?', ac i roi perthnasedd i'r dysgu. Felly, hyd yn oed os yw'n rhywbeth—. Mae syrdiau mewn mathemateg yn codi'n aml, felly er nad ydych chi efallai'n deall pam eich bod yn gorfod dysgu syrdiau mewn mathemateg, rydym ni'n gwneud y dysgu'n berthnasol drwy ddweud, 'iawn, efallai nad ydych chi'n hoffi hyn, ond mae angen ichi ddysgu hyn oherwydd— ', a dangos y cysylltiadau i'w sgiliau bywyd yn y dyfodol, i'w gyrfaoedd yn y dyfodol, a dyna sut yr ydym ni'n ymgysylltu â'n dysgwyr i gyd. Mae codi uchelgais yn rhan bwysig o hynny ac esbonio i blant nid yw'r hyn y maen nhw'n ei weld o'u hamgylch yw terfyn eu huchelgais o reidrwydd, a'u bod yn gallu meddwl y tu hwnt i hynny. Ac mae ein rhaglen Seren yn ymgorffori codi dyheadau ein plant i ddweud, 'rydych chi'n ddigon da. Gallwch chi gystadlu â'r goreuon. Mae lle i chi yn y prifysgolion hyn, ar y cyrsiau tariff uchel hyn.' Dyna un o'r rhesymau pam yr ydym eisiau dod â Seren yn is i lawr yr oedran ysgol er mwyn gallu mynd i'r afael â'r materion uchelgais hynny'n gynharach.
Mae athrawon, wrth gwrs, yn hollbwysig. Ni all unrhyw system addysg ragori ar ansawdd yr athrawon sy'n gweithio gyda'n plant o ddydd i ddydd. Dyna pam yr ydym ni wedi diwygio ein rhaglen addysg gychwynnol i athrawon, dyna pam yr ydym wrthi'n ystyried symud i gyfnod o ddwy flynedd i athrawon sydd newydd gymhwyso, fel bod mwy o gefnogaeth a mentora i'r rhai sy'n ymuno â'r proffesiwn am y tro cyntaf, a dyna pam mae angen inni ystyried unwaith y rhaglen Meistr eto. Ond rhaid peidio â dweud wrth athrawon yn eu blwyddyn gyntaf o addysgu fod yn rhaid iddyn nhw wneud gradd Meistr, gan fod ganddyn nhw ddigon i ymdopi ag ef, ond creu'r bwlch hwnnw mewn gwirionedd fel y gall athrawon astudio ar lefel gradd Meistr. Ond hefyd mae angen parhau â'r buddsoddiad cychwynnol y dechreuwyd arno mewn dysgu proffesiynol a gwneud yn siŵr fy mod i'n gallu sicrhau'r adnoddau hynny fel y gall dysgu proffesiynol fod yn barhaus.
Nawr, mae pennaeth yr adran addysg yn yr OECD yn wirioneddol wedi rhoi gogwydd diddorol ar daith addysg Gymraeg. Mae ef o'r farn mai'r rhaglen ddiwygio yr ydym ni'n ymwneud â hi yw'r cyfle gorau i sicrhau system addysg wych, ac mae'n gefnogol iawn o'r cwricwlwm a'r newidiadau i'r cwricwlwm. Ond yr hyn sy'n hollbwysig i mi—mae'n iawn cael cenhadaeth genedlaethol wedi'i hysgrifennu ar ddarn o bapur—ym mis Ionawr, bydd gennym ni ein cwricwlwm gorffenedig wedi'i ysgrifennu ar ddarnau o bapur. Yna, mae'n rhaid i'n sylw droi at y busnes difrifol o weithredu. Rwyf wedi bod yn y Siambr hon yn ddigon hir i weld cynlluniau gwerthfawr iawn wedi'u llunio ar bapur ac yna'n methu yn y cyfnod gweithred. Rwy'n benderfynol o ddysgu gwersi o hynny a pheidio â gadael i hynny ddigwydd o dan fy ngofal i.
Thank you. Finally, Neil Hamilton.
Diolch. Yn olaf, Neil Hamilton.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Minister said in her statement:
'for the first time ever, we are performing at the OECD average in all three domains: in reading, in science, and in mathematics.'
But will she acknowledge that there's less cause for self-congratulation here, perhaps, than meets the eye? Because her own graphs show that the OECD average is itself falling; it's getting lower and lower year by year. So, if we stand still, eventually the OECD will fall below us and that wouldn't be a cause for self-congratulation. Having said that, I do acknowledge, obviously, that the Minister has achieved something worth while—she has arrested a long period of decline in standards in Welsh schools. With Wales languishing below the other countries of the UK after 20 years of the existence of this Assembly, I don't think that any education Minister could rightly expect to be pleased, even with the results we've been talking about today. We certainly can't celebrate still being below all other countries in the UK. We can't celebrate still being below the OECD average. Indeed, in the case of Northern Ireland, of course, they haven't had an Assembly in operation for several years, and they haven't got a democratically controlled Government, but they have beaten us in these results.
I wonder if the Minister will acknowledge that we should look at the most recent results through the eye of history. And we look back to 2006, what we have seen—although there has been, and I acknowledge it and welcome it, an improvement since she has been the Minister, we have actually not gone forward very much at all. In the case of reading, we've gone from a score of 481 to 483. That's broadly static. In the case of maths, we've gone from 484 to 487, and in the case of science, disastrously, we've gone from 505 back to 488. We have to do a lot better than this before we can pat ourselves on the back.
I don't think it is really much of an ambition in life to seek to be at the average. What we should be seeking to do is to be a lot better than average. If we look at the tables of all the countries that have been participating in the PISA results, and we look at Singapore—almost at the top, because it's actually No. 2—Singapore's scores in reading is 549, compared with ours at 483, 569 in maths, compared with ours at 487, and 551 in science, compared with ours at 488. Of course, not everybody can be the best, that's the whole point of averaging, but I still think that our ambition should be greater than that.
I know that the Minister doesn't like to be congratulated or complimented by me—she doesn't have a good reason to be so—but I do applaud her for the energy, commitment and passion that she has brought to the conduct of her office, and I do welcome the change that she has brought to the education system in Wales. If this arrest of decline is to be sustained, and I believe that she has put in place some of the building blocks for future success, then she will go down in the history of Welsh devolution as the best Minister for Education that we have had, albeit that may not be too great a compliment.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dywedodd y Gweinidog yn ei datganiad:
'am y tro cyntaf erioed, rydym yn perfformio ar gyfartaledd yr OECD ym mhob un o'r tri maes: sef darllen, gwyddoniaeth, a mathemateg.'
Ond a wnaiff hi gydnabod bod llai o reswm dros longyfarch ein hunain yma, efallai, na'r hyn sy'n ymddangos? Gan fod ei graffiau ei hun yn dangos bod cyfartaledd yr OECD ei hun yn gostwng; mae'n mynd yn is ac yn is o flwyddyn i flwyddyn. Felly, os byddwn ni'n sefyll yn llonydd, yn y pen draw bydd yr OECD yn disgyn yn is na ni, ac ni fyddai hynny'n rheswm dros longyfarch ein hunain. Wedi dweud hynny, rwy'n cydnabod, yn amlwg, fod y Gweinidog wedi cyflawni rhywbeth gwerth chweil—mae hi wedi dod â chyfnod hir o ddirywiad mewn safonau yn ysgolion Cymru i ben. Gan fod Cymru yn edwino islaw gwledydd eraill y DU ar ôl 20 mlynedd o fodolaeth y Cynulliad hwn, nid wyf i'n credu y gallai unrhyw Weinidog Addysg ddisgwyl bod yn falch o'r canlyniadau yr ydym ni wedi bod yn sôn amdanynt heddiw. Yn sicr, ni allwn ddathlu bod yn is na phob gwlad arall yn y DU o hyd. Ni allwn ddathlu bod yn is na chyfartaledd yr OECD. Yn wir, yn achos Gogledd Iwerddon, wrth gwrs, ni fu Cynulliad ar waith ganddyn nhw ers sawl blwyddyn, ac nid oes ganddyn nhw Lywodraeth sydd wedi'i rheoli'n ddemocrataidd, ond maen nhw wedi ein curo yn y canlyniadau hyn.
Tybed a wnaiff y Gweinidog gydnabod y dylem edrych ar y canlyniadau diweddaraf drwy lygaid hanes. Ac edrychwn yn ôl at 2006, yr hyn yr ydym wedi'i weld—er fy mod yn cydnabod ac yn croesawu y bu gwelliant ers iddi hi fod yn Weinidog. Nid ydym wedi symud ymlaen rhyw lawer o gwbl. O ran darllen, rydym wedi mynd o sgôr o 481 i 483. Yn fras, mae hynny'n statig. Yn achos mathemateg, rydym wedi mynd o 484 i 487, ac yn achos gwyddoniaeth, yn drychinebus, rydym wedi mynd o 505 yn ôl i 488. Mae'n rhaid inni wneud llawer yn well na hyn cyn y gallwn ni roi clod i'n hunain.
Nid wyf i o'r farn ei bod yn llawer o uchelgais mewn bywyd i geisio bod ar y cyfartaledd. Yr hyn y dylem ni fod yn ceisio'i wneud yw bod yn llawer gwell na'r cyfartaledd. Os edrychwn ni ar dablau'r holl wledydd sydd wedi bod yn cymryd rhan yng nghanlyniadau PISA, ac edrychwn ni ar Singapore—bron ar y brig, oherwydd mewn gwirionedd, mae'n Rhif 2—mae sgoriau Singapore mewn darllen yn 549, o'i gymharu â'n rhai ni ar 483, 569 mewn mathemateg, o'i gymharu â'n rhai ni ar 487, a 551 mewn gwyddoniaeth, o gymharu â'n rhai ni ar 488. Wrth gwrs, ni all pawb fod y gorau, dyna holl bwynt cyfartaleddau, ond rwy'n dal i gredu y dylai ein huchelgais fod yn fwy na hynny.
Gwn nad yw'r Gweinidog yn hoffi cael ei llongyfarch na'i chanmol gennyf i—nid oes ganddi reswm da dros fod felly—ond rwyf yn ei chanmol am yr egni, yr ymroddiad a'r brwdfrydedd a gyfrannodd at weithgaredd ei swyddfa, a chroesawaf y newid a wnaeth i'r system addysg yng Nghymru. Os yw'r atal ar y dirywio hwn i'w gynnal, ac rwy'n credu ei bod wedi rhoi rhai o'r conglfeini yn eu lle ar gyfer llwyddiant yn y dyfodol, yna bydd yn cael ei chofnodi yn hanes datganoli yng Nghymru fel y Gweinidog Addysg gorau i ni ei gael, er efallai nad yw hynny'n ganmoliaeth rhy fawr.
Well, I'm not sure if the Member availed himself of the opportunity to attend the briefing this morning—I'm afraid I was at the Seren conference—if he was there, he would have received a very deep analysis of the figures, and it's simply not true, what he has characterised. Statistically, we are performing at the OECD average. Is average good enough? Well, as the old cricketing saying goes, averages are for average players, and I want to be better than average. But considering that just three years ago, we were significantly below the OECD average, I think we have picked ourselves up and we have regained some dignity here in our Welsh education system, and it is a building block on which we can move forward, and move forward I am determined to do. We are not standing still, we have made improvements in our scores across all the pieces.
Now, the Member is correct to say that we have come from a low base, but we have now recorded today the best ever score in maths and the best ever score in reading. There is more work to be done—I have been very clear since I got to my feet this afternoon that I'm not resting on my laurels and I'm not taking anything for granted. There is more hard work to be done. But today is something that we can be pleased with. As I said, it's positive, but it is not perfect, and I, and, more importantly than me, the teachers of Wales are determined to do even better. I see that every day when I visit them; there is a shared ambition across our nation. We have improved today, but we will improve further, I am confident of that.
Wel, nid wyf i'n siŵr a wnaeth yr Aelod fanteisio ar y cyfle i fynd i'r sesiwn friffio y bore yma—rwy'n ofni fy mod i yng nghynhadledd Seren—ond os oedd ef yno, byddai wedi cael dadansoddiad dwfn iawn o'r ffigurau, ac nid yw hynny'n wir o gwbl, yr hyn y mae ef wedi'i nodi. Yn ystadegol, rydym ni'n perfformio ar gyfartaledd yr OECD. A yw ar gyfartaledd yn ddigon da? Wel, fel y dywed yr hen ddywediad criced, mae cyfartaleddau ar gyfer chwaraewyr cyffredin, ac rwyf am fod yn well na'r cyffredin. Ond o ystyried mai dim ond tair blynedd yn ôl, roeddem yn is o lawer na chyfartaledd yr OECD, credaf ein bod wedi codi ein hunain ac wedi adennill rhywfaint o urddas yma yn system addysg Cymru, ac mae'n sail y gallwn ni symud ymlaen arni, ac rwy'n benderfynol o wneud hynny. Nid ydym ni'n sefyll yn ein hunfan, rydym wedi gwneud gwelliannau yn ein sgoriau ar draws yr holl rannau.
Nawr, mae'r Aelod yn gywir i ddweud ein bod wedi dod o sylfaen isel, ond rydym ni bellach wedi cofnodi heddiw y sgôr gorau erioed mewn mathemateg a'r sgôr gorau erioed mewn darllen. Mae rhagor o waith i'w wneud—rwyf i wedi bod yn glir iawn ers imi godi ar fy nhraed y prynhawn yma nad wyf yn gorffwys ar fy rhwyfau ac nad wyf yn cymryd unrhyw beth yn ganiataol. Mae rhagor o waith caled i'w wneud. Ond mae heddiw yn rhywbeth y gallwn ni fod yn falch ohono. Fel y dywedais, mae'n gadarnhaol, ond nid yw'n berffaith, ac rwyf i, ac, yn bwysicach na hynny, mae athrawon Cymru yn benderfynol o wneud yn well byth. Gwelaf hynny bob dydd yr ymwelaf â nhw; mae yna uchelgais gyffredin ledled ein cenedl. Rydym wedi gwella heddiw, ond byddwn yn gwella eto, rwy'n ffyddiog o hynny.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 4 on the agenda this afternoon is a statement by the Minister for Economy and Transport on disabled people's employment. I call on the Minister for Economy and Transport, Ken Skates.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â chyflogaeth pobl anabl. Galwaf ar y Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Today is the United Nations International Day of Persons with Disabilities, a day designed to promote the rights of disabled people and to increase awareness of the challenges they face. However, as a Government, our role is far greater. Working with disabled people's organisations, arms of Government, the third sector and business, we must lead in the identification and removal of the barriers that disable people.
Most of these barriers are rooted in negative attitudes, the way we do things, and the built environment. We must all remember that many of these barriers are illegal, resulting in the daily discrimination faced by disabled people. To mark this day, I wish to update Members on the work this Government is doing to help disabled people overcome the barriers that they tell us that they face when seeking and maintaining employment.
We are clear on our commitment to create a more prosperous and equal Wales, pursuing equality for all. Our employability plan, published in March 2018, included a commitment to increase the number of disabled people into work. We've taken a cross-Government approach to initiate the step change necessary to remove the barriers that they are facing. Whilst I am very pleased to report that we have seen a rise in the employment rate of disabled people in Wales for the year to June 2019—an increase from 45.2 per cent to 48.6 per cent—more needs to be done if we are to achieve the UK average employment rate for disabled people.
Our cross-Government framework 'Action on Disability: The Right to Independent Living', launched by the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt AM, on 18 September, communicated our commitment to identify and challenge discriminatory employment practices; to increase the number of disabled people in work through tailored support for individuals to overcome barriers to gaining and maintaining sustainable employment; and change employer attitudes, reduce the stigma, and better support employers to recruit and retain disabled people.
We are refocusing our existing employment provision, by working collectively with partners and contractors to focus resources to drive up engagement and support more disabled people into work. It is estimated that, across Welsh Government and European social fund programmes, this could support approximately an additional 25 per cent increase over the next three years.
We've made great strides to develop bespoke employability provision to tackle barriers to employment, by supporting those at the heart of the community through our community employability programmes; supporting those who are furthest from the labour market due to significant health barriers, through our health-led employment schemes; and providing on-the-job training through programmes such as apprenticeships.
In May we launched Working Wales, our new employability advice service, which makes it easier for people to access professional advice and support, needs-based assessment and referral to job opportunities. That service, delivered by Careers Wales, has qualified careers advisors and coaches who offer professional and personalised advice and guidance to identify and overcome barriers that individuals, including disabled people, face, progressing towards employment.
Our long-term plan for health and social care, 'A Healthier Wales', sets out how we need to support people to lead healthier lifestyles. Finding employment is hugely important to this prevention-based approach, and we are ensuring that our health-led employment programmes can support more disabled people gain and sustain employment.
Today marks a year since we launched our 'Inclusive Apprenticeships' disability action plan, and we are making good progress against the actions contained within it. The latest data for 2017/18 shows that 5.6 per cent of apprentices declared themselves as disabled in comparison with only 3.4 per cent in 2013/14. By delivering the actions in the plan to remove barriers to participation, we are confident that we can see this figure increase year on year.
We are not just supporting individuals, but also businesses, to create the conditions for disabled people to thrive in work. I can confirm that disabled people's employer champions, who will work with employers across Wales to make workplaces more inclusive and better support the recruitment and retention of disabled people, will be recruited in the new year. We are also reviewing our marketing material and employer resources to dispel myths, influence and change employer attitudes, and raise awareness of wider support available to businesses when employing disabled people. Additionally, we are working in partnership with a range of organisations representing disabled people to assess options for building on the current DWP Disability Confident scheme. I'll be updating Members on this very soon.
We are also changing the nature of conversations with businesses. Business Wales, alongside its general business advice, includes advice on equality and diversity policies and practices to advise businesses on the recruitment and retention of disabled employees. This will increase awareness of opportunities for disabled people to start a business, including alternative business models such as co-operatives and social businesses. The Business Wales website will be expanded to bring together relevant information for disabled people seeking to start and grow a business, and encourage the next generation of entrepreneurs through Business Wales, enterprise hubs, Big Ideas Wales and Social Business Wales. And, in order to encourage and promote business behaviours and employment practices that go beyond the legal minimum, we are considering options to broaden and deepen the impact of the economic contract so that it further improves employers' understanding and responsibility for improving recruitment and retention of disabled workers. Certainly, at a minimum, this could include specific reference in our economic contract guidance to policies, processes and programmes that have the potential to support a more diverse workforce.
We are aware that maintaining the scope and volume of support for individuals and business may be challenging going forward, as our approach is underpinned by European funds. So, this Government repeats its clear and unambiguous position to any new UK Government: not a penny less, not a power lost if we leave the European Union.
We all know it is our societal barriers that disable people with impairments. This understanding comes from the social model of disability that we as an Assembly adopted in 2002, making Wales one of the first countries in the world to do so. Our aim is to visibly and effectively embed this model across all areas of work, including economic development and employer support, to encourage all Welsh organisations to do the same.
If we, in Wales, work together, we can end the discrimination that blights so many people’s lives. It is both our moral, and, dare I say, economic, duty to do so.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw yw Diwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau y Cenhedloedd Unedig, sef diwrnod a gynlluniwyd i hyrwyddo hawliau pobl anabl a chynyddu ymwybyddiaeth o'r heriau y maent yn eu hwynebu. Fodd bynnag, fel Llywodraeth, mae ein swyddogaeth yn fwy o lawer. Gan weithio gyda sefydliadau pobl anabl, adrannau Llywodraeth, y trydydd sector a byd busnes, rhaid i ni arwain y gwaith o ganfod a chael gwared ar y rhwystrau sy'n analluogi pobl.
Mae'r rhan fwyaf o'r rhwystrau hyn wedi'u gwreiddio mewn agweddau negyddol, y ffordd yr ydym yn gwneud pethau, a'r amgylchedd adeiledig. Rhaid inni i gyd gofio bod llawer o'r rhwystrau hyn yn anghyfreithlon, gan arwain at y gwahaniaethu beunyddiol a wynebir gan bobl anabl. I nodi'r diwrnod hwn, hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud i helpu pobl anabl i oresgyn y rhwystrau y maent yn dweud wrthym eu bod yn eu hwynebu wrth geisio a chadw gwaith.
Rydym yn glir ynghylch ein hymrwymiad i greu Cymru fwy ffyniannus a chyfartal, gan geisio cydraddoldeb i bawb. Roedd ein cynllun cyflogadwyedd, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2018, yn cynnwys ymrwymiad i gynyddu nifer y bobl anabl sydd mewn gwaith. Rydym ni wedi gweithredu ar draws y Llywodraeth i gychwyn y newid sylweddol sydd ei angen i ddileu'r rhwystrau y maent yn eu hwynebu. Er fy mod yn falch iawn o ddweud ein bod wedi gweld cynnydd yng nghyfradd cyflogaeth pobl anabl yng Nghymru ar gyfer y flwyddyn hyd at fis Mehefin 2019—cynnydd o 45.2 y cant i 48.6 y cant—mae angen gwneud mwy er mwyn inni gyflawni cyfradd gyflogaeth gyfartalog y DU ar gyfer pobl anabl.
Roedd ein fframwaith traws-lywodraethol 'Gweithredu ar Anabledd: Yr Hawl i Fyw'n Annibynnol', a lansiwyd gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt AC, ar 18 Medi, yn cyfleu ein hymrwymiad i ganfod a herio arferion cyflogaeth gwahaniaethol; cynyddu nifer y bobl anabl sydd mewn gwaith drwy roi cymorth wedi'i deilwra i unigolion oresgyn rhwystrau i gael swyddi cynaliadwy a'u cadw; a newid agweddau cyflogwyr, lleihau'r stigma, a chefnogi cyflogwyr yn well i recriwtio a chadw pobl anabl.
Rydym yn ailganolbwyntio ein darpariaeth gyflogaeth bresennol, drwy weithio ar y cyd â phartneriaid a chontractwyr i ganolbwyntio adnoddau er mwyn gwella ymgysylltu a chefnogi mwy o bobl anabl i gael gwaith. Amcangyfrifir, ar draws rhaglenni Llywodraeth Cymru a Chronfa Gymdeithasol Ewrop, y gallai hyn gefnogi cynnydd o tua 25 y cant yn ychwanegol dros y tair blynedd nesaf.
Rydym ni wedi gwneud camau breision i ddatblygu darpariaeth gyflogadwyedd bwrpasol i fynd i'r afael â rhwystrau i gyflogaeth, drwy gefnogi'r rheini sydd wrth galon y gymuned drwy ein rhaglenni cyflogadwyedd cymunedol; cefnogi'r rhai sydd bellaf oddi wrth y farchnad lafur oherwydd rhwystrau iechyd sylweddol, drwy ein cynlluniau cyflogaeth lle mae pwyslais mawr ar iechyd; a darparu hyfforddiant yn y gwaith drwy raglenni fel prentisiaethau.
Ym mis Mai fe wnaethom ni lansio Cymru'n Gweithio, ein gwasanaeth cyngor cyflogadwyedd newydd, sy'n ei gwneud hi'n haws i bobl gael gafael ar gyngor a chymorth proffesiynol, asesiadau ar sail anghenion a chael eu cyfeirio i gyfleoedd gwaith. Mae gan y gwasanaeth hwnnw, a ddarperir gan Gyrfa Cymru, hyfforddwyr a chynghorwyr gyrfaoedd cymwysedig sy'n cynnig cyngor ac arweiniad proffesiynol a phersonol i ganfod a goresgyn rhwystrau y mae unigolion, gan gynnwys pobl anabl, yn eu hwynebu, wrth symud tuag at gyflogaeth.
Mae ein cynllun hirdymor ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, 'Cymru Iachach', yn nodi sut y mae angen i ni gefnogi pobl i fyw bywydau iachach. Mae dod o hyd i waith yn hynod o bwysig i'r dull ataliol hwn, ac rydym ni'n sicrhau y gall ein rhaglenni cyflogaeth seiliedig ar iechyd gefnogi mwy o bobl anabl i gael a chadw swyddi.
Mae heddiw'n nodi blwyddyn ers i ni lansio ein cynllun gweithredu ar anabledd 'Prentisiaethau Cynhwysol', ac rydym yn gwneud cynnydd da o gymharu â'r camau gweithredu sydd ynddo. Mae'r data diweddaraf ar gyfer 2017/18 yn dangos bod 5.6 y cant o brentisiaid wedi datgan eu bod yn anabl o gymharu â dim ond 3.4 y cant yn 2013/14. Drwy gyflawni'r camau gweithredu yn y cynllun i ddileu'r rhwystrau sy'n atal pobl rhag cyfrannu, rydym yn ffyddiog y gallwn ni weld y ffigur hwn yn cynyddu o flwyddyn i flwyddyn.
Nid cefnogi unigolion yn unig ydym ni, ond busnesau hefyd, i greu'r amodau i bobl anabl ffynnu mewn gwaith. Gallaf gadarnhau y caiff hyrwyddwyr cyflogwyr pobl anabl, a fydd yn gweithio gyda chyflogwyr ledled Cymru i wneud gweithleoedd yn fwy cynhwysol ac yn rhoi gwell cefnogaeth i recriwtio a chadw pobl anabl, eu recriwtio yn y flwyddyn newydd. Rydym ni hefyd yn adolygu ein deunydd marchnata ac adnoddau cyflogwyr i chwalu camdybiaethau, dylanwadu ar agweddau cyflogwyr a'u newid, a chodi ymwybyddiaeth o'r gefnogaeth ehangach sydd ar gael i fusnesau wrth gyflogi pobl anabl. Hefyd, rydym yn gweithio mewn partneriaeth ag ystod o sefydliadau sy'n cynrychioli pobl anabl i asesu dewisiadau ar gyfer adeiladu ar y cynllun Hyderus o ran Anabledd sydd gan yr Adran Gwaith a Phensiynau ar hyn o bryd. Byddaf yn rhoi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau am hyn yn fuan iawn.
Rydym ni hefyd yn newid natur sgyrsiau gyda busnesau. Mae Busnes Cymru, ynghyd â'i gyngor busnes cyffredinol, yn cynnwys cyngor ar bolisïau ac arferion cydraddoldeb ac amrywiaeth i gynghori busnesau ar recriwtio a chadw gweithwyr anabl. Bydd hyn yn cynyddu ymwybyddiaeth o gyfleoedd i bobl anabl ddechrau busnes, gan gynnwys modelau busnes amgen fel mentrau cydweithredol a busnesau cymdeithasol. Caiff gwefan Busnes Cymru ei hehangu i ddod â gwybodaeth berthnasol ynghyd ar gyfer pobl anabl sy'n ceisio dechrau a thyfu busnes, ac annog y genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid drwy Busnes Cymru, canolfannau menter, Syniadau Mawr Cymru a Busnes Cymdeithasol Cymru. Ac, er mwyn annog a hyrwyddo arferion busnes a chyflogaeth sy'n mynd y tu hwnt i'r lleiafswm cyfreithiol, rydym yn ystyried dewisiadau i ehangu a dwysáu effaith y contract economaidd fel ei fod yn cynyddu dealltwriaeth a chyfrifoldeb cyflogwyr ymhellach o ran gwella recriwtio a chadw gweithwyr anabl. Yn sicr, o leiaf, gallai hyn gynnwys cyfeiriad penodol yn ein canllawiau ar gyfer contractau economaidd at bolisïau, prosesau a rhaglenni sydd â'r potensial i gefnogi gweithlu mwy amrywiol.
Rydym ni'n ymwybodol y gallai cynnal cwmpas a maint y cymorth i unigolion a busnesau fod yn her wrth symud ymlaen, gan fod ein dull o weithredu yn cael ei danategu gan gronfeydd Ewropeaidd. Felly, mae'r Llywodraeth hon yn ailadrodd ei safbwynt clir a diamwys i unrhyw Lywodraeth newydd yn y DU: dim ceiniog yn llai, dim colli unrhyw bwerau os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
Rydym ni i gyd yn gwybod mai ein rhwystrau cymdeithasol sy'n analluogi pobl â namau. Daw'r ddealltwriaeth hon o'r model cymdeithasol o anabledd a fabwysiadwyd gennym ni fel Cynulliad yn 2002, gan wneud Cymru yn un o'r gwledydd cyntaf yn y byd i wneud hynny. Ein nod yw ymgorffori'r model hwn yn weladwy ac yn effeithiol ar draws pob maes gwaith, gan gynnwys datblygu economaidd a chymorth cyflogwyr, er mwyn annog pob sefydliad yng Nghymru i wneud yr un peth.
Os byddwn ni, yng Nghymru, yn gweithio gyda'n gilydd, gallwn roi terfyn ar y gwahaniaethu sy'n difetha bywydau cynifer o bobl. Mae'n ddyletswydd foesol, ac os caf fentro dweud, economaidd arnom ni i wneud hynny.
As you stated, today is the International Day of Disabled People. The theme this year of the international day is 'the future is accessible'. In March 2013, I chaired an event here—'Towards an Enabling Wales: improving employment prospects for disabled people'—as then co-chair of the cross-party group on disability, which I chair today. In my introductory comments then, I detailed the purpose of the group: to address key pan-impairment disability equality issues, including implementation of the social model of disability and the right to independent living, emphasising that people are disabled by society, not themselves, that we must work together to tackle the barriers to access and inclusion for all, and that everyone must be allowed independence, choice and control in their lives.
In September 2013, I chaired a parallel meeting in north Wales with the theme of disability and employment. In March 2017, I sponsored and spoke at the Engage to Change project event in the Assembly. Led by Learning Disability Wales, the project was funded for five years by the Big Lottery Fund in partnership with the Welsh Government to support 1,000 young people in Wales with a learning disability, learning difficulty and/or autism spectrum condition to gain employability skills and find sustainable employment. There's no reference to this excellent project in your statement, and I'd be grateful if, either now or subsequently, you could provide progress on that, particularly as it's designed to embed sustainability from the end of that project.
As you say, many of the barriers that disabled people face are illegal. We have in Wales, as in the UK, under the Equality Act 2010, a public sector equality duty, and regrettably, I still find, when representing disabled constituents with public bodies, they rarely, if ever, volunteer the existence of the duty until I make them aware of it. And that has also applied to employment or disabled people seeking to negotiate perhaps the planning process for self-employment purposes. So, how can we give that a greater push, not to make local authorities and others feel this is an imposition, but an opportunity to make things work better for everybody, improve lives and ultimately reduce pressure on statutory services?
As you say, more needs to be done to reach the UK average employment rate for disabled people, where the figure is 48.6 per cent in Wales. But, in terms of autism, National Autistic Society research in 2016 found that only 16 per cent of working-age autistic people were in full-time employment. That had flatlined for a decade, and the figure was believed to be even lower in Wales. So, how do you propose to focus not only on the general disability rights agenda, in terms of employment, but on the disparity that exists across different conditions, and also the disability pay gap, which in Wales remains, I believe, at 9.9 per cent between disabled and non-disabled people?
You state you're exploring opportunities to provide disabled people's employer champions. In fact, at the cross-party autism group meeting I chaired in Prestatyn on 18 October, Ben Morris from NEWCIS, which you may well know—the North East Wales Carers Information Service—discussed his work supporting carers and autistic people to find work, as well as his own experiences as an autistic person in the workplace. And he said that, while autism awareness is increasing, the number of autistic people in the workplace was not. He said he'd worked with employers to help them realise that their responsibility to make reasonable adjustments doesn't just begin when they hire someone, but that they're missing out on hiring lots of qualified autistic and disabled people because they don't make adjustments in their recruitment process. And he said his work also involves helping employers to understand the qualities of autistic and disabled employees and the value of having a diverse workforce. So, in driving that agenda forward, do you agree that the champions that you propose should have lived and/or direct experience rather than be well-meaning people, but people who do not have that key added asset?
You state that assessing options to build on the current DWP Disability Confident scheme—or you are assessing options to build on that, and changing the nature of conversations with business. Of course, the UK DWP Disability Confident scheme helps employers make the most of opportunities provided by employing disabled people, it's voluntary, and has been developed by employers and representatives of disabled people. They're working with employers through Disability Confident to ensure disabled people and those with long-term health conditions have the opportunity to fulfil their potential and realise their aspirations. And I've met some incredible DWP officers working on this programme in Wales—most recently only a couple of weeks ago. How are you ensuring that you will complement rather than replicate this work, and ensure that, together, you're adding value rather than doing the same thing?
Similarly, you refer to the Working Wales employability advice service. Speaking here last year, after visiting Remploy in Wrexham to discuss their launch of the UK Government employment support programme, the Work and Health Programme, in Wales, I stated the Welsh Government must therefore provide assurance that its new employability programme adds to rather than replicates that programme also. And I wonder if you could confirm how you're ensuring that, by working in partnership in the way you describe, you're working with the complementary DWP programme. Similarly, the Access to Work programme—
Fel y dywedoch chi, heddiw yw Diwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau. Y thema eleni ar y diwrnod rhyngwladol yw 'mae'r dyfodol yn hygyrch'. Ym mis Mawrth 2013, cadeiriais ddigwyddiad yma—'Tuag at Gymru sy'n Galluogi: gwella rhagolygon cyflogaeth i bobl anabl'—ac yna roeddwn yn gyd-gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anabledd yr wyf yn ei gadeirio heddiw. Yn fy sylwadau cyflwyniadol, felly, rhoddais fanylion am ddiben y grŵp: mynd i'r afael â materion cydraddoldeb anabledd allweddol sy'n cwmpasu sawl amhariad, gan gynnwys gweithredu'r model cymdeithasol o anabledd a'r hawl i fyw'n annibynnol, gan bwysleisio y gwneir pobl yn anabl gan gymdeithas, nid gan nhw eu hunain, fod yn rhaid inni gydweithio i fynd i'r afael â'r rhwystrau i fynediad a chynhwysiant i bawb, a bod yn rhaid caniatáu i bawb gael annibyniaeth, dewis a rheolaeth yn eu bywydau.
Ym mis Medi 2013, cadeiriais gyfarfod cyfochrog yn y gogledd ar y thema anabledd a chyflogaeth. Ym mis Mawrth 2017, fe wnes i noddi a siarad yn y digwyddiad prosiect Ymgysylltu i Newid yn y Cynulliad. Dan arweiniad Anabledd Dysgu Cymru, ariannwyd y prosiect am bum mlynedd gan y Gronfa Loteri Fawr mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru i gefnogi 1,000 o bobl ifanc yng Nghymru gydag anabledd dysgu, anhawster dysgu a/neu gyflwr ar y sbectrwm awtistiaeth i ennill sgiliau cyflogadwyedd a dod o hyd i gyflogaeth gynaliadwy. Nid oes cyfeiriad at y prosiect ardderchog hwn yn eich datganiad, a byddwn yn ddiolchgar pe baech chi, naill ai nawr neu wedyn, yn sôn am y cynnydd a fu gyda hynny, yn enwedig gan ei fod wedi'i gynllunio i ymgorffori cynaliadwyedd o ddiwedd y prosiect hwnnw.
Fel y dywedwch chi, mae llawer o'r rhwystrau y mae pobl anabl yn eu hwynebu yn anghyfreithlon. Mae gennym ni yng Nghymru, fel yn y DU, o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, ac yn anffodus, rwy'n dal i ganfod, wrth gynrychioli etholwyr anabl gyda chyrff cyhoeddus, mai anaml, os o gwbl, y maent yn cydnabod bodolaeth y ddyletswydd o'u gwirfodd hyd nes y byddaf yn eu gwneud yn ymwybodol ohoni. A bu hynny hefyd yn wir o ran cyflogaeth neu bobl anabl sy'n ceisio ymdrin efallai â'r broses gynllunio at ddibenion hunangyflogaeth. Felly, sut gallwn ni roi mwy o hwb i hynny, nid gwneud i awdurdodau lleol ac eraill deimlo bod hyn yn orfodaeth, ond yn gyfle i wneud i bethau weithio'n well i bawb, gwella bywydau ac, yn y pen draw, leihau'r pwysau ar wasanaethau statudol?
Fel y dywedwch chi, mae angen gwneud mwy i gyrraedd cyfradd gyflogaeth gyfartalog y DU ar gyfer pobl anabl, lle mae'r ffigur yn 48.6 y cant yng Nghymru. Ond, o ran awtistiaeth, darganfu ymchwil y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol yn 2016 mai dim ond 16 y cant o bobl ag awtistiaeth o oedran gweithio oedd mewn cyflogaeth lawn-amser. Roedd y ffigur hwnnw wedi aros yn ei unfan am ddegawd, a chredwyd bod y ffigur hyd yn oed yn is yng Nghymru. Felly, sut ydych chi'n bwriadu canolbwyntio nid yn unig ar yr agenda hawliau anabledd cyffredinol, o ran cyflogaeth, ond hefyd ar y gwahaniaeth sy'n bodoli rhwng gwahanol gyflyrau, a'r bwlch cyflog anabledd, sydd yng Nghymru yn parhau, mi gredaf, ar 9.9 y cant rhwng pobl anabl a phobl nad ydynt yn anabl?
Rydych yn dweud eich bod yn ystyried cyfleoedd i ddarparu hyrwyddwyr cyflogwyr pobl anabl. Yn wir, yng nghyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar awtistiaeth a gadeiriais ym Mhrestatyn ar 18 Hydref, bu Ben Morris o NEWCIS, y gwyddoch chi efallai amdano—Gwasanaeth Gwybodaeth Gofalwyr Gogledd-ddwyrain Cymru— yn trafod ei waith yn cefnogi gofalwyr a phobl awtistig i ddod o hyd i waith, yn ogystal â'i brofiadau ei hun fel person awtistig yn y gweithle. A dywedodd, er bod ymwybyddiaeth o awtistiaeth ar gynnydd, nad oedd nifer y bobl awtistig yn y gweithle yn cynyddu. Dywedodd ei fod wedi gweithio gyda chyflogwyr i'w helpu i sylweddoli nad yw eu cyfrifoldeb i wneud addasiadau rhesymol yn dechrau pan fyddant yn cyflogi rhywun, ond eu bod ar eu colled o ran cyflogi llawer o bobl awtistig ac anabl cymwys oherwydd nad ydynt yn gwneud addasiadau yn eu proses recriwtio. Dywedodd hefyd fod ei waith yn golygu helpu cyflogwyr i ddeall rhinweddau gweithwyr awtistig ac anabl a gwerth cael gweithlu amrywiol. Felly, wrth yrru'r agenda honno yn ei blaen, a ydych chi'n cytuno y dylai'r hyrwyddwyr arfaethedig yr ydych yn sôn amdanynt fod â phrofiad bywyd a/neu phrofiad uniongyrchol yn hytrach na bod yn bobl da eu bwriadau, ond yn bobl nad oes ganddynt yr ased ychwanegol allweddol hwnnw?
Rydych chi'n dweud bod asesu dewisiadau i adeiladu ar y cynllun Hyderus o ran Anabledd sydd gan yr Adran Gwaith a Phensiynau ar hyn o bryd—neu eich bod yn asesu dewisiadau i adeiladu ar hynny, a newid natur sgyrsiau gyda byd busnes. Wrth gwrs, mae cynllun Hyderus o Ran Anabledd Adran Gwaith a Phensiynau y DU yn helpu cyflogwyr i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd i'w cael drwy gyflogi pobl anabl, mae'n wirfoddol, ac mae wedi'i ddatblygu gan gyflogwyr a chynrychiolwyr pobl anabl. Maen nhw'n gweithio gyda chyflogwyr drwy Hyderus o ran Anabledd er mwyn sicrhau bod pobl anabl a'r rhai sydd â chyflyrau iechyd hirdymor yn cael y cyfle i gyflawni eu potensial a gwireddu eu dyheadau. Ac rwyf wedi cwrdd â rhai swyddogion anhygoel yr Adran Gwaith a Phensiynau sy'n gweithio ar y rhaglen hon yng Nghymru—y tro diwethaf ychydig wythnosau'n ôl. Sut ydych chi'n sicrhau y byddwch yn ategu yn hytrach na dyblygu'r gwaith hwn, ac yn sicrhau eich bod chi, gyda'ch gilydd, yn ychwanegu gwerth yn hytrach na gwneud yr un peth?
Yn yr un modd, rydych chi'n cyfeirio at wasanaeth cyngor ar gyflogadwyedd Cymru'n Gweithio. Wrth siarad yma y llynedd, ar ôl ymweld â Remploy yn Wrecsam i drafod lansio rhaglen cymorth cyflogaeth Llywodraeth y DU, y Rhaglen Gwaith ac Iechyd, yng Nghymru, dywedais fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru felly roi sicrwydd bod ei rhaglen gyflogadwyedd newydd yn ychwanegu at y rhaglen honno hefyd yn hytrach na'i dyblygu. Tybed a wnewch chi gadarnhau sut yr ydych chi'n sicrhau eich bod chi, drwy weithio mewn partneriaeth yn y ffordd yr ydych chi'n ei disgrifio, yn gweithio gyda rhaglen ategol yr Adran Gwaith a Phensiynau. Yn yr un modd, mae'r rhaglen Mynediad i Waith—
[Inaudible.] Finally, thank you.
[Anghlywadwy.] Yn olaf, diolch.
—I'm conscious that's even supported my own daughter in work.
And finally, if I may—one final question.
—rwy'n ymwybodol bod hynny hyd yn oed wedi cefnogi fy merch fy hun mewn gwaith.
Ac yn olaf, os caf i—un cwestiwn terfynol.
One final—. Yes, that's fine.
Un olaf—. Ydy, mae hynny'n iawn.
How are you working with key third sector bodies that are also working with the DWP, such as the Autism Directory in Treforest, working with the DWP on an autism employment programme, and Oxfam Cymru, working with the DWP on embedding their sustainable livelihood approach to equip DWP staff with the skills needed to deliver person-centred service, moving away from short-term fixes that trap individuals in a revolving door of being in and out of work and therefore poverty? Diolch.
Sut ydych chi'n gweithio gyda chyrff allweddol yn y trydydd sector sydd hefyd yn gweithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, megis y Cyfeirlyfr Awtistiaeth yn Nhrefforest, sy'n gweithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau ar raglen cyflogaeth awtistiaeth, ac Oxfam Cymru, sy'n gweithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau i wreiddio eu dull o fywoliaethau cynaliadwy i sicrhau bod gan staff yr Adran Gwaith a Phensiynau y sgiliau sydd eu hangen i ddarparu gwasanaeth sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, gan symud oddi wrth atebion tymor byr sy'n caethiwo unigolion mewn sefyllfa gyson o fod yn gweithio ac yna'n ddi-waith, ac felly mewn tlodi? Diolch.
Can I thank Mark Isherwood for his incredibly constructive comments, and also for his questions, and recognise the dedication that he's given to this particular agenda over many years? I think that Mark Isherwood would agree that we all wish to ensure that all disabled people have the same freedom and dignity and choice and control as everybody else in society, whether it be at home, in work, in education or in the community. Mark Isherwood has raised the question of how we can support business and promote responsible employment practices across the business community more.
I'd like to just highlight the fact, Dirprwy Lywydd, at this point, that there is a range of evidence that shows why businesses should employ disabled people. For example, disabled employees are, frankly, more likely to stay in a job for longer and also have less sickness absence. Research has also found that they're more likely to approach problems creatively and accomplish different tasks in new and innovative ways. So, employers need to tap into the talent of disabled people and take positive steps in diversifying their workforce.
Mark Isherwood raises a number of very important points, including the performance of employability programmes to date, the need for local authorities to recognise the duty applies to them, the role that the disability champions could have in the future, the disability pay gap as well and how we're going to be seeking to reduce that, and also liaison with DWP and the third sector.
I'm going to try to get through all of these important points. To begin, though, with the first question that was raised, that being how we can ensure that disabled people have the right to independent living, well I would refer to the 'Action on Disability: The Right to Independent Living' report, which was launched by the Deputy Minister and contains a series of actions for ensuring that there is independent living provision and support available to all people.
In terms of employability performance to date, the Member referred to a specific project that I will happily update Members on. We know that the outcomes through employability programmes to date have been impressive. We know that, since 2014, for example, the current round of ESF programmes have supported more than 16,000 individuals into employment, and around 16 per cent of these have declared a disability.
In terms of our Communities for Work programme, 1,843 disabled people have been supported into employment since May 2015. Communities for Work Plus has supported over 4,250 into employment since its launch in April 2018, and 2,264 of participants to date are disabled or have a work-limiting health condition. And, in terms of the traineeship programme that is operated, 750 young people who have declared themselves disabled have entered work.
We will be improving performance, we will be refocusing and reprioritising ESF spend—European funding that we expect to have replicated in full, if we leave the EU, by the UK Government—and in so doing it is our aim to create opportunities for another 25 per cent of people who face disabling factors in their lives.
Mark Isherwood I think supports the principle of appointing disability champions across Wales. This is something the Deputy Minister is keen to make firm progress with, and we'll be announcing more regarding this scheme in the new year, but I can assure the Member today that those champions will have personally lived and experienced disabling factors in their lives, to bring the insight that is so important that the Member himself recognises.
Mark Isherwood also pointed to the disability pay gap that exists within Wales and currently stands at 9.9 per cent. That pay gap is unacceptable. It is, however, lower than the UK as a whole, which currently stands at 12.2 per cent. Wales was the fifth smallest of the 12 countries and regions of the UK in 2018 in terms of the pay gap. In order to further reduce that gap and in order to reduce the employment gap between the Welsh average and the UK average, we have a number of new interventions that will be fully exploited, including work on the social partnership Bill, including a considerable amount of work that's already been undertaken in terms of fair work and embedding the principles of fair work and through rolling out further the economic contract that I mentioned in my statement.
With regard to engagement and liaison, engagement with the third sector is at the heart of everything that we do with regard to supporting people who face disabling factors in their lives. And in terms of engagement with the DWP, I am pleased with the degree of collaboration that takes place between Welsh Government and the DWP, whether that be ensuring that Disability Confident is aligned and is fully recognising additional support that is available from Welsh Government employability programmes or the Access to Work programme, which is vitally important, in my view, and is featured on the Business Wales site. It's featured there in order to signpost individuals and employers to funding that can help to pay for a range of support, including any adaptations to the working environment, to special equipment and support workers and support mental health provision.
In terms of ensuring that we further align DWP interventions and Welsh Government interventions and specifically with regard to Disability Confident, we are currently undertaking policy work to consider how we'll meet the action within the Welsh Government's new framework, 'Action on Disability: the right to independent living', regarding developing a Welsh disability award scheme for employers, which might either build on the Disability Confident scheme or be a new scheme to encourage employers to aspire to be more supportive of disabled people. And in considering the specific needs recognised for Wales and how a Welsh disability award scheme would work, and aligned with Disability Confident officials, we'll be meeting with a number of stakeholders in the sector, including the third sector, to seek their views on this important matter.
A gaf i ddiolch i Mark Isherwood am ei sylwadau hynod adeiladol, a hefyd am ei gwestiynau, a chydnabod yr ymroddiad y mae wedi'i roi i'r agenda arbennig hon dros flynyddoedd lawer? Credaf y byddai Mark Isherwood yn cytuno ein bod i gyd yn dymuno sicrhau bod pob person anabl yn cael yr un rhyddid ac urddas a dewis a rheolaeth â phawb arall mewn cymdeithas, boed hynny yn y cartref, yn y gwaith, mewn addysg neu yn y gymuned. Mae Mark Isherwood wedi codi'r cwestiwn ynghylch sut y gallwn ni gefnogi busnesau a hyrwyddo arferion cyflogi cyfrifol yn fwy ymysg busnesau.
Hoffwn dynnu sylw at y ffaith, Dirprwy Lywydd, ar hyn o bryd, fod amrywiaeth o dystiolaeth sy'n dangos pam y dylai busnesau gyflogi pobl anabl. Er enghraifft, mae gweithwyr anabl, a bod yn onest, yn fwy tebygol o aros mewn swydd am gyfnod hwy a chael llai o absenoldeb salwch hefyd. Mae ymchwil hefyd wedi canfod eu bod yn fwy tebygol o ymdrin â phroblemau mewn ffordd greadigol a chyflawni tasgau gwahanol mewn ffyrdd newydd ac arloesol. Felly, mae angen i gyflogwyr fanteisio ar ddoniau pobl anabl a chymryd camau cadarnhaol i amrywio eu gweithlu.
Mae Mark Isherwood yn codi nifer o bwyntiau pwysig iawn, gan gynnwys perfformiad rhaglenni cyflogadwyedd hyd yn hyn, yr angen i awdurdodau lleol gydnabod bod y ddyletswydd yn berthnasol iddynt, y swyddogaeth y gallai'r hyrwyddwyr anabledd ei chael yn y dyfodol, y bwlch cyflog i bobl anabl hefyd a sut y byddwn yn ceisio lleihau hynny, a chysylltu â'r Adran Gwaith a Phensiynau a'r trydydd sector.
Rwy'n mynd i geisio ymdrin â'r holl bwyntiau pwysig hyn. I ddechrau, fodd bynnag, gyda'r cwestiwn cyntaf a godwyd, sef sut y gallwn ni sicrhau bod gan bobl anabl yr hawl i fyw'n annibynnol, wel byddwn yn cyfeirio at yr adroddiad 'Gweithredu ar Anabledd: Yr Hawl i Fyw'n Annibynnol', a lansiwyd gan y Dirprwy Weinidog ac sy'n cynnwys cyfres o gamau i sicrhau bod darpariaeth a chymorth byw'n annibynnol ar gael i bawb.
O ran perfformiad cyflogadwyedd hyd yn hyn, cyfeiriodd yr Aelod at brosiect penodol y byddaf yn fodlon rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn ei chylch. Gwyddom fod y canlyniadau drwy raglenni cyflogadwyedd hyd yma wedi bod yn drawiadol. Gwyddom, ers 2014, er enghraifft, fod y cylch cyfredol o raglenni Cronfa Gymdeithasol Ewrop wedi cefnogi mwy na 16,000 o unigolion i gael gwaith, a bod tua 16 y cant o'r rhain wedi datgan bod ganddynt anabledd.
O ran ein rhaglen Cymunedau am Waith, mae 1,843 o bobl anabl wedi cael eu cynorthwyo i gael gwaith ers mis Mai 2015. Mae Cymunedau am Waith a Mwy wedi cynorthwyo dros 4,250 i gael gwaith ers ei lansio ym mis Ebrill 2018, ac mae 2,264 o'r rhai a fu'n rhan o hynny hyd yn hyn yn anabl neu mae ganddynt gyflwr iechyd sy'n cyfyngu ar eu gallu i weithio. Ac, o ran y rhaglen hyfforddeiaeth sy'n cael ei gweithredu, mae 750 o bobl ifanc sydd wedi datgan eu bod yn anabl wedi dechrau gweithio.
Byddwn yn gwella perfformiad, byddwn yn newid pwyslais ac yn ailflaenoriaethu gwariant o Gronfa Gymdeithasol Ewrop—arian Ewropeaidd y disgwyliwn gael yr un swm yn union, os gadawn yr UE, gan Lywodraeth y DU—a thrwy wneud hynny ein nod yw creu cyfleoedd ar gyfer 25 y cant arall o bobl sy'n wynebu ffactorau yn eu bywydau sy'n achosi anabledd.
Credaf fod Mark Isherwood yn cefnogi'r egwyddor o benodi hyrwyddwyr anabledd ledled Cymru. Mae hyn yn rhywbeth y mae'r Dirprwy Weinidog yn awyddus i'w ddatblygu gyda chynnydd cadarn, a byddwn yn cyhoeddi rhagor am y cynllun hwn yn y flwyddyn newydd, ond gallaf sicrhau'r Aelod heddiw y bydd yr hyrwyddwyr hynny wedi byw ac wedi profi ffactorau sydd wedi achosi anableddau iddynt yn bersonol yn eu bywydau, i ddod â'r mewnwelediad sydd mor bwysig y mae'r Aelod ei hun yn ei gydnabod.
Tynnodd Mark Isherwood sylw hefyd at y bwlch cyflog anabledd sy'n bodoli yng Nghymru ac sydd ar hyn o bryd yn 9.9 y cant. Mae'r bwlch cyflog hwnnw'n annerbyniol. Fodd bynnag, mae'n is na'r DU yn ei chyfanrwydd, sef 12.2 y cant ar hyn o bryd. Cymru oedd y pumed lleiaf o blith 12 o wledydd a rhanbarthau'r DU yn 2018 o ran y bwlch cyflogau. Er mwyn lleihau'r bwlch hwnnw ymhellach ac er mwyn lleihau'r bwlch cyflogaeth rhwng cyfartaledd Cymru a chyfartaledd y DU, mae gennym ni nifer o ymyriadau newydd y manteisir arnynt yn llawn, gan gynnwys gwaith ar y Bil partneriaeth gymdeithasol, gan gynnwys swm sylweddol o waith sydd eisoes wedi'i wneud o ran gwaith teg ac ymwreiddio egwyddorion gwaith teg a thrwy ymestyn ymhellach y contract economaidd a grybwyllais yn fy natganiad.
O ran ymgysylltu a chysylltu, mae ymgysylltu â'r trydydd sector yn ganolog i bopeth a wnawn o ran cynorthwyo pobl sy'n wynebu ffactorau sy'n achosi anableddau iddynt yn eu bywydau. Ac o ran ymgysylltu â'r adran Gwaith a Phensiynau, rwy'n falch o'r graddau y mae Llywodraeth Cymru a'r Adran Gwaith a Phensiynau yn cydweithio â'i gilydd, boed hynny er mwyn sicrhau bod Hyderus o ran Anabledd yn cydnabod yn llawn ac yn gweithredu'n gwbl gyson â'r cymorth ychwanegol sydd ar gael gan raglenni cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru neu'r rhaglen Mynediad at Waith, sy'n hanfodol bwysig, yn fy marn i, ac sy'n ymddangos ar safle Busnes Cymru. Mae wedi'i gynnwys yno er mwyn cyfeirio unigolion a chyflogwyr i gyllid a all helpu i dalu am amrywiaeth o gymorth, gan gynnwys unrhyw addasiadau i'r amgylchedd gwaith, am offer arbennig a gweithwyr cymorth a chefnogi darpariaeth iechyd meddwl.
O ran sicrhau ein bod yn cael mwy o gysondeb fyth rhwng ymyriadau'r Adran Gwaith a Phensiynau ac ymyriadau Llywodraeth Cymru ac yn benodol ynghylch Hyderus o ran Anabledd, rydym ni wrthi'n gwneud gwaith polisi i ystyried sut y byddwn yn cyflawni'r cam hwn o fewn fframwaith newydd Llywodraeth Cymru, 'Gweithredu ar Anabledd: Yr Hawl i Fyw'n Annibynnol', o ran datblygu cynllun gwobr anabledd i gyflogwyr yng Nghymru, a allai adeiladu ar y cynllun Hyderus o ran Anabledd neu fod yn gynllun newydd i annog cyflogwyr i anelu at fod yn fwy cefnogol o bobl anabl. Ac wrth ystyried yr anghenion penodol sy'n cael eu cydnabod ar gyfer Cymru a sut y byddai cynllun gwobr anabledd i Gymru yn gweithio, ac yn gyson â'r hyn y mae swyddogion Hyderus o ran Anabledd yn ei gynnig, byddwn yn cyfarfod â nifer o randdeiliaid yn y sector, gan gynnwys y trydydd sector, i geisio eu barn ar y mater pwysig hwn.
Can I thank the Minister for his statement on disabled people's employment? As he says, today's the United Nations' international day for disabled people, a day designed to promote the rights of disabled people and increase awareness of the challenges they face. So, it's a moot point.
Can I first of all support many of the issues that Mark Isherwood has just raised? As the first ever chair of the cross-party group on autism in the Senedd—or of the Cynulliad as it then was, 17 years ago—employability issues amongst the autism community were a large issue then. They remain so. So, if we can keep that on your timetable, that would be excellent.
And also, as the current chair of the cross-party group on deaf issues, I've got a couple of challenges from the deaf community as well. Because, as you've said today, Minister, disabled people, including, plainly, those who are deaf have long faced barriers in accessing employment. It is encouraging, as you say in your statement, that the Welsh Government is seeking to improve this situation, for example, through your inclusive apprenticeships disability action plan, and people like that. However, ensuring that disabled young people have access to appropriate careers advice so that they can understand their rights, including their right to adaptations in the workplace and the access to work fund, all of that is also crucial in tackling these barriers. That is why myself and the National Deaf Children's Society are concerned that the draft additional learning needs code of practice published by the Welsh Government earlier this year outlined a significantly reduced duty on the provision of specialist careers advice for learners with an additional learning need. Now, I appreciate cross-portfolio issues here, but we are talking employability and, obviously, learning, education and careers are very much part of that spectrum. So, can I ask the Minister to outline whether there's been further consideration on duties around specialist careers advice within the ALN code, and has he been privy to such discussions?
In addition, I am mindful of the current review of the national curriculum. Whilst the draft curriculum does place an emphasis on careers, it would be helpful for there to be a specific focus on ensuring that disabled young people are aware of their employment rights. This is another cross-portfolio issue, but you can never discuss disabled people's employment in strict isolation. So, can I ask what discussions the Minister is having on these issues with ministerial colleagues so that careers advice, employment advice is tailored towards disabled young people? Diolch yn fawr.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ar gyflogaeth pobl anabl? Fel y mae'n dweud, mae heddiw'n ddiwrnod rhyngwladol pobl ag anableddau y Cenhedloedd Unedig, sef diwrnod a gynlluniwyd i hyrwyddo hawliau pobl anabl a chynyddu ymwybyddiaeth o'r heriau y maent yn eu hwynebu. Felly, mae'n bwynt sy'n dal angen ei drafod.
A gaf i yn gyntaf oll gefnogi llawer o'r materion y mae Mark Isherwood newydd eu codi? Fel cadeirydd cyntaf erioed y grŵp trawsbleidiol ar awtistiaeth yn y Senedd—neu'r Cynulliad fel yr oedd bryd hynny, 17 mlynedd yn ôl—roedd materion yn ymwneud â chyflogadwyedd ymhlith pobl ag awtistiaeth yn broblem fawr bryd hynny. Mae hynny'n dal i fod yn wir. Felly, os gallwn ni gadw hynny ar eich amserlen, byddai hynny'n wych.
A hefyd, a minnau'n gadeirydd presennol y grŵp trawsbleidiol ar faterion pobl fyddar, mae gennyf ychydig o heriau o'r gymuned fyddar hefyd. Oherwydd, fel yr ydych chi wedi'i ddweud heddiw, Gweinidog, mae pobl anabl, gan gynnwys, yn amlwg, y rhai sy'n fyddar wedi wynebu rhwystrau ers tro wrth geisio cael gwaith. Mae'n galonogol, fel y dywedwch chi yn eich datganiad, fod Llywodraeth Cymru yn ceisio gwella'r sefyllfa hon, er enghraifft, drwy eich cynllun gweithredu ar gyfer prentisiaethau cynhwysol ar gyfer pobl ag anabledd, a phobl fel hynny. Fodd bynnag, o ran sicrhau y gall pobl ifanc anabl gael cyngor gyrfaoedd priodol fel y gallant ddeall eu hawliau, gan gynnwys eu hawl i addasiadau yn y gweithle a'r gronfa mynediad i waith, mae hynny i gyd hefyd yn hollbwysig er mwyn mynd i'r afael â'r rhwystrau hyn. Dyna pam fy mod i a'r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar yn pryderu bod y cod ymarfer drafft ar anghenion dysgu ychwanegol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn gynharach eleni yn amlinellu dyletswydd sylweddol is i ddarparu cyngor gyrfaol arbenigol i fyfyrwyr ag anghenion dysgu ychwanegol. Nawr, rwy'n sylweddoli bod a wnelo hyn â materion traws-bortffolio, ond rydym ni'n siarad am gyflogadwyedd ac, yn amlwg, mae dysgu, addysg a gyrfaoedd yn rhan bwysig o'r sbectrwm hwnnw. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog amlinellu a fu rhagor o ystyriaeth ar ddyletswyddau'n ymwneud â chyngor gyrfaoedd arbenigol o fewn y cod ADY, ac a yw wedi bod yn rhan o drafodaethau o'r fath?
Hefyd, rwy'n ymwybodol o'r adolygiad presennol o'r cwricwlwm cenedlaethol. Er bod y cwricwlwm drafft yn rhoi pwyslais ar yrfaoedd, byddai'n ddefnyddiol cael pwyslais penodol ar sicrhau bod pobl ifanc anabl yn ymwybodol o'u hawliau cyflogaeth. Mae hwn yn fater traws-bortffolio arall, ond ni allwch chi fyth drafod cyflogaeth pobl anabl yn hollol ynysig. Felly, a gaf i ofyn pa drafodaethau y mae'r Gweinidog yn eu cael ar y materion hyn gyda chyd-Weinidogion er mwyn i gyngor ar yrfaoedd, cyngor ar gyflogaeth gael ei deilwra i bobl ifanc anabl? Diolch yn fawr.
Thank you. Minister.
Diolch. Gweinidog.
Can I also thank Dai Lloyd today for his contribution and the very, very keen interest and commitment that he has shown to this important area of policy concern for Welsh Government? I'm sure that Dai Lloyd also believes, as I do, that equality of outcome for everyone sits at the heart of everything that we do, and should do, and that our ambitions for Welsh society are ambitions rooted in equality and equality of opportunity for all.
I think it's fair to say, in reflecting on the leadership role that Dai Lloyd himself has taken in this field in recent years, that whilst Welsh Government can provide national leadership, and politicians in this Chamber can provide national leadership, action at a local level is absolutely essential to really make a difference for individuals in their day-to-day lives. And action at a local level can include the sort of advice that Careers Wales and schools themselves are able to offer young learners.
Dai Lloyd has raised principally three important points. One: 'Action on disability', the framework and the plan, with specific regard to people who are deaf. Secondly, the role that Careers Wales has in offering one-to-one advice and support to individuals. And then thirdly, Dai Lloyd also referenced the 'Inclusive Apprenticeships: Disability Action Plan for Apprenticeships 2018-21', which is something that is making a considerable difference in terms of creating opportunities. And that's shown in the latest figures, which, for 2017-18, demonstrates that around 6 per cent of learners on apprenticeship learning programmes self-identified as having a primary disability and/or a learning difficulty, and that proportion has increased year on year since 2012-13. Back in 2012, the figure was something in the order of 3 per cent, so it's doubled in the space of five or so years.
Dirprwy Lywydd, I'll commit today to publish in February of next year the official statistics that will reflect on 2018-19, and it's my hope, it's my belief, as well, that those figures will show further improvement. And I think it's fair to say, as a result of the hard work that's been undertaken to date, we are making excellent progress on the plan, but we should not take our foot off the gas, and we will ensure that that plan continues to be delivered.
In terms of 'Action on disability', well, the framework requires us to work towards removing barriers that prevent not only people from getting into work, but also prevent people from remaining in work—not only physical obstacles in buildings, in towns and the countryside, but also, importantly, the hurdles and the blockages created by structures and organisations' policies and, indeed—and probably most important of all—people's attitudes. And the framework is accompanied by an action plan. That highlights the main actions currently being undertaken or led by Welsh Government, and is designed to be kept up to date to reflect changing circumstances and new developments. And I would be more than happy to engage with Dai Lloyd with regard to support that can be offered to individuals who are deaf.
Turning to the role that Careers Wales has in offering support, and, in particular, advice to learners, within the existing resources—and Dai Lloyd questioned the resource available through Careers Wales—we have approximately 30 full-time equivalent staff who are dedicated specifically to working with customers with ALN and their families. Support to this particular customer group includes face-to-face support through group work and careers interviews. It draws up learning and skills plans for individuals and their families, and it also offers support at transition points, and also advocacy.
In terms of the outcomes, as a consequence of the advice and support that is offered, the latest statistics show that 3,365 transition reviews were undertaken by careers advisers and that they agreed just over 1,000 learning and skills plans for those moving from school, identifying the education and training needs of young people and the support required to meet those needs. I hope that these figures, including those figures concerning inclusive apprenticeships, demonstrate that we are making progress. But ultimately, Dirprwy Lywydd, if we are to reduce the gap in terms of pay and the gap in employment rates between the UK and Wales, we need to redouble our efforts.
A gaf i hefyd ddiolch i Dai Lloyd heddiw am ei gyfraniad ac am y diddordeb a'r ymrwymiad brwd iawn y mae wedi ei ddangos i'r maes polisi pwysig hwn i Lywodraeth Cymru? Rwy'n siŵr bod Dai Lloyd hefyd yn credu, fel yr wyf fi, fod cydraddoldeb canlyniadau i bawb yn ganolog i bopeth yr ydym yn ei wneud, ac y dylem ei wneud, a bod ein huchelgeisiau ar gyfer cymdeithas Cymru yn uchelgeisiau sydd wedi'u gwreiddio mewn cydraddoldeb a chyfle cyfartal i bawb.
Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud, wrth fyfyrio ar y swyddogaeth arweiniol y bu gan Dai Lloyd ei hun yn y maes hwn yn ystod y blynyddoedd diwethaf, er bod Llywodraeth Cymru yn gallu darparu arweinyddiaeth genedlaethol, a bod gwleidyddion yn y Siambr hon yn gallu darparu arweinyddiaeth genedlaethol, mae gweithredu lleol yn gwbl hanfodol er mwyn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i unigolion yn eu bywydau bob dydd. A gall gweithredu lleol gynnwys y math o gyngor y mae Gyrfa Cymru ac ysgolion eu hunain yn gallu ei gynnig i fyfyrwyr ifanc.
Mae Dai Lloyd wedi codi tri phwynt pwysig yn bennaf. Un: 'Gweithredu ar anabledd ', y fframwaith a'r cynllun, gan roi sylw penodol i bobl sy'n fyddar. Yn ail, swyddogaeth Gyrfa Cymru wrth gynnig cyngor a chymorth un-i-un i unigolion. Ac yna, yn drydydd, cyfeiriodd Dai Lloyd hefyd at y 'Prentisiaethau Cynhwysol: Cynllun Gweithredu ar Anabledd ar gyfer Prentisiaethau 2018-21', sy'n rhywbeth sy'n gwneud cryn wahaniaeth o ran creu cyfleoedd. Ac mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos hynny, sydd, ar gyfer 2017-18, yn dangos bod tua 6 y cant o fyfyrwyr ar raglenni dysgu prentisiaethau wedi'u nodi fel rhai sydd ag anabledd sylfaenol a/neu anhawster dysgu, a bod y gyfran honno wedi cynyddu bob blwyddyn ers 2012-13. Yn ôl yn 2012, roedd y ffigur oddeutu 3 y cant, felly mae wedi dyblu o fewn pum mlynedd neu fwy.
Dirprwy Lywydd, byddaf yn ymrwymo heddiw i gyhoeddi ym mis Chwefror y flwyddyn nesaf yr ystadegau swyddogol a fydd yn ystyried 2018-19, a fy ngobaith yw, fy nghred yw hefyd, y bydd y ffigurau hynny'n dangos gwelliant pellach. Ac rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud, o ganlyniad i'r gwaith caled sydd wedi'i wneud hyd yn hyn, rydym yn gwneud cynnydd rhagorol o ran y cynllun, ond ni ddylem ni laesu dwylo, a byddwn yn sicrhau bod y cynllun hwnnw'n parhau i gael ei gyflawni.
O ran 'Gweithredu ar anabledd', wel, mae'r fframwaith yn ei gwneud hi'n ofynnol i ni weithio tuag at ddileu rhwystrau sy'n atal pobl nid yn unig rhag cael gwaith, ond hefyd yn atal pobl rhag aros mewn gwaith—nid yn unig rhwystrau corfforol mewn adeiladau, mewn trefi ac yng nghefn gwlad, ond hefyd, yn bwysig, y rhwystrau sy'n cael eu creu gan strwythurau a pholisïau sefydliadau ac, yn wir—a'r pwysicaf oll mae'n debyg—agweddau pobl. Ac mae cynllun gweithredu yn cyd-fynd â'r fframwaith. Mae hynny'n tynnu sylw at y prif gamau gweithredu y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ac yn arwain arnynt ar hyn o bryd, a'r bwriad yw eu cadw'n gyfredol er mwyn adlewyrchu amgylchiadau newidiol a datblygiadau newydd. A byddwn yn fwy na pharod i drafod gyda Dai Lloyd y cymorth y gellir ei gynnig i unigolion sy'n fyddar.
I droi at swyddogaeth Gyrfa Cymru wrth gynnig cefnogaeth, ac, yn arbennig, cyngor i fyfyrwyr a disgyblion, o fewn yr adnoddau presennol—a holodd Dai Lloyd am yr adnoddau sydd ar gael drwy Gyrfa Cymru—mae gennym ni tua 30 o staff cyfwerth ag amser llawn sydd wedi'u neilltuo'n benodol i weithio gyda chwsmeriaid ag ADY a'u teuluoedd. Mae cymorth i'r grŵp cwsmeriaid penodol hwn yn cynnwys cymorth wyneb yn wyneb drwy waith grŵp a chyfweliadau gyrfaoedd. Mae'n llunio cynlluniau dysgu a sgiliau ar gyfer unigolion a'u teuluoedd, ac mae hefyd yn cynnig cymorth ar adegau o drawsnewid, ac eiriolaeth hefyd.
O ran y canlyniadau, o ganlyniad i'r cyngor a'r cymorth a gynigir, mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod 3,365 o adolygiadau pontio wedi'u cynnal gan gynghorwyr gyrfaoedd ac iddynt gytuno ar ychydig dros 1,000 o gynlluniau dysgu a sgiliau ar gyfer y rhai sy'n symud o ysgol, gan nodi anghenion addysg a hyfforddiant pobl ifanc a'r cymorth sydd ei angen i ddiwallu'r anghenion hynny. Gobeithio bod y ffigurau hyn, gan gynnwys y ffigurau hynny ynghylch prentisiaethau cynhwysol, yn dangos ein bod yn gwneud cynnydd. Ond yn y pen draw, Dirprwy Lywydd, os ydym ni eisiau lleihau'r bwlch o ran cyflogau a'r bwlch mewn cyfraddau cyflogaeth rhwng y DU a Chymru, mae angen inni ddyblu ein hymdrechion.
If you have a disability, you are more likely to be unemployed, and if you're in employment, you're more likely to be on the minimum wage. That's the reality for people with disabilities in Wales today. Whilst there are organisations like Barod—a community interest company based in Swansea, specialising in innovative training and information, where the owners and the workforce are an equal mix of disabled and non-disabled people, who specialise in bridging the gap between public and private sector organisations and people with learning disabilities—there are nowhere near enough companies of this type in order to get people with learning disabilities into employment.
I'm old enough to remember when we used to have the green-card system. Companies were expected to employ a certain proportion of people with green cards and the percentage was reported. This disappeared, unfortunately, with the Disability Discrimination Act 1995, and I think that's done far more harm than it's actually done good, because then, you could hold employers to account. At the moment, it's very difficult to hold employers to account.
I've got one further comment and two questions. We talk about disability as if it's one thing. There's a whole range of disabilities of varying degrees and problems for the people suffering from them. There are people who have very minor disabilities, who you wouldn't know were disabled if you saw them walking down the street, except that they might be walking a little slowly, to those who have very serious disabilities and multiple disabilities. So, I think we do tend to talk about disabled people as if they were one amorphous mass; they're not, they're a group of people with entirely different problems and different needs.
Dai Lloyd mentioned the deaf community. My sister is profoundly deaf, which I've mentioned on more than one occasion in here, and it's incredibly difficult. An employer gets around any Act by saying 'the ability to answer the telephone.' That excludes anybody who is profoundly deaf. Many people would describe it as not an unreasonable thing to expect somebody to be able to do, but once you put that in, you exclude anybody who is deaf from working there.
I've got two questions. What's the Welsh Government going to do to promote the employment of people with disabilities in Welsh Government, and, more importantly, in Welsh Government-funded bodies? That's something you've got direct control over, and you've also got direct control over those bodies you fund. He who pays the piper calls the tune. Although, he who gives the funding to an organisation can give them instructions.
What more can be done to support organisations such as Barod, who are doing such a good job in treating people with disabilities and those who haven't as exactly the same? One of the problems we have is that, too often, we treat them differently. They may have a disability, but they must be treated and should be treated the same. So, what can we do to help organisations like that?
Os oes gennych chi anabledd, rydych chi'n fwy tebygol o fod yn ddi-waith, ac os ydych chi mewn gwaith, rydych chi'n fwy tebygol o fod ar yr isafswm cyflog. Dyna'r realiti i bobl ag anableddau yng Nghymru heddiw. Er bod sefydliadau fel Barod—cwmni buddiannau cymunedol wedi'i leoli yn Abertawe, yn arbenigo mewn hyfforddiant a gwybodaeth arloesol, lle mae'r perchenogion a'r gweithlu yn gymysgedd gyfartal o bobl anabl a phobl nad ydynt yn anabl, sy'n arbenigo mewn pontio'r bwlch rhwng sefydliadau yn y sector cyhoeddus a phreifat a phobl ag anableddau dysgu—nid oes digon o bell ffordd o gwmnïau o'r math hwn er mwyn cael pobl ag anableddau dysgu i mewn i gyflogaeth.
Rwy'n ddigon hen i gofio pan roedd gennym ni'r system cerdyn gwyrdd. Roedd disgwyl i gwmnïau gyflogi cyfran benodol o bobl gyda chardiau gwyrdd ac adroddwyd ar y ganran. Diflannodd hyn, yn anffodus, gyda'r Ddeddf Gwahaniaethu ar Sail Anabledd 1995, ac rwy'n credu bod hynny wedi gwneud llawer mwy o niwed na daioni, oherwydd bryd hynny, fe allech chi ddwyn cyflogwyr i gyfrif. Ar hyn o bryd, mae'n anodd iawn dwyn cyflogwyr i gyfrif.
Mae gennyf i un sylw pellach a dau gwestiwn. Soniwn am anabledd fel pe bai'n un peth. Mae yna ystod eang o anableddau sy'n amrywio o ran eu graddau a'u problemau i'r bobl sy'n dioddef ohonynt. Mae pobl sydd ag anableddau bach iawn, na fyddech yn gwybod eu bod yn anabl pe byddech yn eu gweld yn cerdded i lawr y stryd, ac eithrio y gallent fod yn cerdded ychydig yn araf, i'r rheini sydd ag anableddau lluosog ac anableddau difrifol iawn. Felly, rwy'n credu ein bod yn tueddu i siarad am bobl anabl fel petaent yn un corff; dydyn nhw ddim, maen nhw'n grŵp o bobl sydd â phroblemau hollol wahanol ac anghenion gwahanol.
Soniodd Dai Lloyd am y gymuned fyddar. Mae fy chwaer yn hollol fyddar, yr wyf wedi sôn amdani ar fwy nag un achlysur yn y fan yma, ac mae'n anhygoel o anodd. Mae cyflogwr yn gallu anwybyddu unrhyw Ddeddf drwy ddweud 'y gallu i ateb y ffôn'. Mae hynny'n eithrio unrhyw un sy'n hollol fyddar. Byddai llawer o bobl yn ei ddisgrifio fel rhywbeth nad yw'n afresymol disgwyl i rywun allu ei wneud, ond ar ôl ichi gynnwys hynny, rydych chi'n eithrio unrhyw un sy'n fyddar rhag gweithio yno.
Mae gennyf i ddau gwestiwn. Beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i hyrwyddo cyflogi pobl ag anableddau yn Llywodraeth Cymru, ac, yn bwysicach, mewn cyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru? Mae hynny'n rhywbeth y mae gennych chi reolaeth uniongyrchol drosto, ac mae gennych chi reolaeth uniongyrchol hefyd dros y cyrff rydych yn eu hariannu. Y sawl sy'n talu'r delyn sy'n gofyn am y gân. Er hynny, gall yr hwn sy'n ariannu mudiad roi cyfarwyddyd.
Beth arall gellir ei wneud i gefnogi sefydliadau fel Barod, sy'n gwneud gwaith mor dda o ran trin pobl ag anableddau a'r rhai nad oes ganddynt anableddau, yr un fath yn union? Un o'r problemau sydd gennym ni yw ein bod, yn rhy aml, yn eu trin yn wahanol. Efallai bod ganddyn nhw anabledd, ond mae'n rhaid eu trin a dylid eu trin yr un fath. Felly, beth allwn ni ei wneud i helpu sefydliadau fel hynny?
Can I thank Mike Hedges for his comments and his questions? He was right to say that disabled people are more likely to be unemployed, and that disabled people, if they are in employment, are more likely to be underpaid. Therefore, as a consequence, it is clear that disabled people are more likely to be living in poverty in this modern age, and that is morally unacceptable.
The Welsh Government is absolutely determined to ensure that the people of Wales have opportunities to secure employment and then to progress in their careers. It is a priority for this Government that every single person should have the opportunity to work. Mike Hedges referenced the fact that people who are looking for work are absolutely determined to secure decent, well-paid opportunities. The evidence that demonstrates that people who face disabling factors are determined to work is very, very clear indeed, Dirprwy Lywydd. We know that disabled people account for around about 45 per cent of the economically inactive group within Wales today, and that a third of unemployed people in Wales are facing disabling factors. Approximately 49,000 economically inactive disabled people are either seeking work or are not actively seeking work but would like to work. That means that over 50 per cent of economically inactive people who face disabling barriers are either seeking work or would like to work. That accounts for around about 90,000 people in our country.
In order to achieve the target of closing the gap in terms of employment between the UK and Wales for disabled people, we would have to find opportunities for at least 16,000 people. Clearly, Dirprwy Lywydd, the determination of people to find work, their desire to find work, shows that finding 16,000 people who wish to get into the workplace will not be a problem. The challenge is in ensuring that businesses make those opportunities available to people who face disabling factors.
We work with Business Wales in advising entrepreneurs in small and medium-sized enterprises on how they can remove barriers for people. We are also working with numerous stakeholders and, through the action on disability framework, we have outlined a number of ambitious plans for how we can improve opportunities for individuals through our major and smaller employers in the country.
In terms of the specific question that Mike Hedges raises about what the Welsh Government can do and also, very importantly, what those funded bodies that rely on Welsh Government resource can do, I'm pleased to inform Members today that the economic contract is to be extended to a significant number of Welsh Government-funded bodies, to ensure that those funded bodies drive inclusive growth and embrace the fair work agenda, which is at the very heart of the economic contract, and, in so doing, create more opportunities for disabled people to get employment within their organisations.
A gaf i ddiolch i Mike Hedges am ei sylwadau a'i gwestiynau? Roedd yn gywir yn dweud bod pobl anabl yn fwy tebygol o fod yn ddi-waith, a bod pobl anabl, os ydynt mewn gwaith, yn fwy tebygol o fod ar gyflog gwael. Felly, o ganlyniad, mae'n amlwg bod pobl anabl yn fwy tebygol o fod yn byw mewn tlodi yn yr oes fodern hon, ac mae hynny'n foesol annerbyniol.
Mae Llywodraeth Cymru yn gwbl benderfynol o sicrhau bod pobl Cymru yn cael cyfleoedd i gael gwaith ac yna i symud ymlaen yn eu gyrfaoedd. Mae'n flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon y dylai fod gan bawb yn ddieithriad y cyfle i weithio. Cyfeiriodd Mike Hedges at y ffaith bod pobl sy'n chwilio am waith yn gwbl benderfynol o sicrhau cyfleoedd da, sy'n talu'n dda. Mae'r dystiolaeth sy'n dangos bod pobl sy'n wynebu ffactorau sy'n achosi anabledd yn benderfynol o weithio yn glir iawn yn wir, Dirprwy Lywydd. Gwyddom fod tua 45 y cant o'r grŵp economaidd anweithgar yng Nghymru heddiw yn bobl anabl, a bod traean o bobl ddi-waith yng Nghymru yn wynebu ffactorau sy'n achosi anabledd. Mae tua 49,000 o bobl anabl sy'n economaidd anweithgar naill ai'n chwilio am waith neu ddim wrthi'n chwilio am waith ond yn awyddus i weithio. Mae hynny'n golygu bod dros 50 y cant o bobl economaidd anweithgar sy'n wynebu rhwystrau sy'n achosi anabledd naill ai'n chwilio am waith neu'n dymuno gweithio. Dyna tua 90,000 o bobl yn ein gwlad.
Er mwyn cyrraedd y targed o gau'r bwlch o ran cyflogaeth rhwng y DU a Chymru ar gyfer pobl anabl, byddai'n rhaid i ni ddod o hyd i gyfleoedd ar gyfer o leiaf 16,000 o bobl. Yn amlwg, Dirprwy Lywydd, mae'r penderfyniad gan bobl i ddod o hyd i waith, eu hawydd i ddod o hyd i waith, yn dangos na fydd dod o hyd i 16,000 o bobl sy'n dymuno mentro i'r gweithle yn broblem. Yr her yw sicrhau bod busnesau'n sicrhau bod y cyfleoedd hynny ar gael i bobl sy'n wynebu ffactorau sy'n achosi anabledd.
Rydym ni'n gweithio gyda Busnes Cymru i gynghori entrepreneuriaid mewn busnesau bach a chanolig ar sut y gallant gael gwared ar y rhwystrau i bobl. Rydym ni hefyd yn gweithio gyda nifer o randdeiliaid a, thrwy'r fframwaith gweithredu ar anabledd, rydym ni wedi amlinellu nifer o gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer canfod sut y gallwn ni wella cyfleoedd i unigolion drwy ein cyflogwyr mawr a llai o faint yn y wlad.
O ran y cwestiwn penodol y mae Mike Hedges yn ei holi am yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud a hefyd, yn bwysig iawn, beth y gall y cyrff hynny a ariennir sy'n dibynnu ar adnoddau Llywodraeth Cymru ei wneud, rwy'n falch o hysbysu'r Aelodau heddiw y bydd y contract economaidd yn cael ei ymestyn i nifer sylweddol o gyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru, i sicrhau bod y cyrff hynny a ariennir yn hybu twf cynhwysol ac yn cofleidio'r agenda gwaith teg, sydd wrth wraidd y contract economaidd ac, wrth wneud hynny, yn creu mwy o gyfleoedd i bobl anabl i gael gwaith yn eu sefydliadau.
Can I thank the Cabinet Minister for his statement, which acknowledges the United Nations International Day of Persons with Disabilities? I think that it's true to say that we all share concerns on how we treat our fellow citizens who find themselves unable, through disabilities, to find work. But I may say at this juncture that it seems to be the case that employers do not share the same level of public service that was once prevalent towards those in our society who have a disability. I have to say that there are some of us who regret the demise of many of the Remploy units, which were criticised for segregating disabled people but at least gave them the dignity of good, long-term work in good conditions.
However, it is gratifying to read in the report that Business Wales is working with employers, not only to raise their awareness of those with disabilities but also to disabuse them of their often negative attitudes towards the abilities of disabled people, rather than their disabilities. I also acknowledge the work Careers Wales is doing at a critical time in the lives of young disabled people, and their interventions are coming at that critical time, which are to be very much welcomed.
One aspect not mentioned in your report is the ability of disabled people to actually get to the various places of employment. Given that transport has traditionally been a barrier to the disabled obtaining work, the great improvements to transport with regard to access for the disabled, either already in place or to be put in place over the next few years, should have the effect of, if not eliminating those barriers completely, making them far less obstructive. These improvements, not only of the transport itself, in the shape of a step change in accessibility to buses and trains, but also to the stations, for both modes of transport, should make a dramatic difference in the ability of the disabled to access all sorts of working placements.
Surely it is incumbent on all of us in this Assembly to address the issue of unemployment of the disabled in our community. They should not be looked on as a drain on society, but a huge resource of untapped talent. It cannot be right that, as the Joseph Rowntree Foundation report 'Poverty in Wales 2018' pointed out, 39 per cent of disabled people in Wales are in poverty, compared with 22 per cent of non-disabled people, and that the poverty rate among disabled people in Wales is the highest in all of the UK. You yourself, Minister, once declared that these figures were a national disgrace. Yet, despite decades of laudable legislation designed to tackle discrimination against disabled people, the overwhelming experience for many is a life of poverty, exclusion and barriers to opportunity. I accept that your report acknowledges these failings, and look forward to them being addressed—no, aggressively addressed—over the coming years.
A gaf i ddiolch i Weinidog y Cabinet am ei ddatganiad, sy'n cydnabod Diwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau y Cenhedloedd Unedig? Rwy'n credu ei bod hi'n wir i ddweud ein bod ni i gyd yn rhannu pryderon ynghylch sut yr ydym ni'n trin ein cyd-ddinasyddion sydd mewn sefyllfa lle na allent, oherwydd anableddau, ddod o hyd i waith. Ond gallaf ddweud yn y cyswllt hwn ei bod hi'n ymddangos nad yw cyflogwyr yn rhannu'r un lefel o wasanaeth cyhoeddus a oedd ar un adeg yn gyffredin tuag at y rhai yn ein cymdeithas sydd ag anabledd. Rhaid imi ddweud bod rhai ohonom yn gresynu at dranc llawer o unedau Remploy, a gafodd eu beirniadu am wahanu pobl anabl ond o leiaf fe roddodd iddynt yr urddas o waith da tymor hir mewn amodau da.
Fodd bynnag, mae'n braf darllen yn yr adroddiad fod Busnes Cymru yn gweithio gyda chyflogwyr, nid yn unig i godi eu hymwybyddiaeth o'r rhai sydd ag anableddau ond hefyd i agor eu llygaid at eu hagweddau negyddol yn aml tuag at alluoedd pobl anabl, yn hytrach na'u hanableddau. Rwyf hefyd yn cydnabod y gwaith y mae Gyrfa Cymru'n ei wneud ar adeg dyngedfennol ym mywydau pobl ifanc anabl, ac mae eu hymyriadau'n dod ar yr adeg dyngedfennol honno, sydd i'w croesawu'n fawr iawn.
Un agwedd na soniwyd amdani yn eich adroddiad yw gallu pobl anabl i gyrraedd y gwahanol leoedd gwaith. O gofio y bu trafnidiaeth yn draddodiadol yn rhwystr i'r anabl gael gwaith, dylai'r gwelliannau mawr i drafnidiaeth o ran mynediad i'r anabl, sydd naill ai eisoes ar waith neu i'w rhoi ar waith dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, gael effaith, os nad dileu'r rhwystrau hynny'n llwyr, gan eu gwneud yn llawer llai o rwystr. Dylai'r gwelliannau hyn, nid yn unig i'r drafnidiaeth ei hun, ar ffurf newid sylweddol o ran hygyrchedd bysiau a threnau, ond hefyd i'r gorsafoedd, ar gyfer y ddau ddull o deithio, wneud gwahaniaeth mawr yng ngallu'r anabl i gyrraedd pob math o leoliadau gwaith.
Onid yw'n ddyletswydd ar bob un ohonom ni yn y Cynulliad hwn i roi sylw i'r mater o ddiweithdra ymysg pobl anabl yn ein cymuned. Ni ddylid edrych arnynt fel baich ar gymdeithas, ond adnodd enfawr o dalent ddihysbydd. Ni all fod yn iawn, fel y nododd adroddiad Sefydliad Joseph Rowntree 'Poverty in Wales 2018', fod 39 y cant o bobl anabl yng Nghymru mewn tlodi, o'u cymharu â 22 y cant o bobl nad ydynt yn anabl, ac mai'r gyfradd dlodi ymhlith pobl anabl yng Nghymru yw'r uchaf yn y DU gyfan. Fe wnaethoch chi eich hun, Gweinidog, ddweud ar un adeg bod y ffigurau hyn yn warth cenedlaethol. Eto i gyd, er gwaethaf degawdau o ddeddfwriaeth ganmoladwy sydd â'r nod o fynd i'r afael â gwahaniaethu yn erbyn pobl anabl, y profiad fynychaf i lawer yw bywyd o dlodi, eithrio a rhwystrau rhag cyfleoedd. Rwy'n derbyn bod eich adroddiad yn cydnabod y methiannau hyn, ac edrychaf ymlaen at eu gweld yn cael sylw—na, sylw manwl—dros y blynyddoedd nesaf.
Dirprwy Lywydd, can I thank David Rowlands for his comments? I share his view that the demise of Remploy units was extremely disappointing and disadvantaged many, many people indeed. Can I also thank David Rowlands for recognising the good work that is taking place by Business Wales and Careers Wales?
The Member rightly identified the need to improve access to employment, and that includes transportation, as a consequence of £800 million of investment in rolling stock. Under the new Wales and borders franchise agreement we will see new trains—half of which will be built in Wales—offering access for all, and I'm also pleased to say that as a consequence of our investment in the south Wales metro, all stations within the metro will be step-free. Almost £200 million is being spent on stations across the Wales and borders route network, and, again, we will see a considerable sum of money invested in ensuring that as many stations as possible are step-free.
I think also, in terms of the future of the bus industry—and I'll be introducing legislation in the new year—and alongside the reforms that we wish to make to the way that local bus services are managed and planned, we also have ambitious plans for replacing the fleet of 2,300 buses in Wales with zero-emissions vehicles and vehicles that offer, again, access to all people who until now have often faced disabling barriers. So, in terms of transport, we are most certainly moving in the right direction, and we are doing it at maximum pace.
David Rowlands noted what I touched on earlier, which was that there is a huge untapped talent pool that should be embraced by businesses. I've already outlined the research that has been undertaken and which shows that disabled employees are more likely to stay in a job for longer and have less sickness absence, but it's also the case that disabled people have huge, huge opportunities now to start and grow their own business, with the support that is offered by Business Wales. I should highlight to Members, so that they are able to disseminate this information to their constituents, that a participation fund exists within Business Wales's service, and that's available to pay for any additional support disabled people are faced with, to help them overcome the barriers to participating in business start-up activities, and this is in addition to the standard business-planning modules that are available face-to-face or online.
Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i David Rowlands am ei sylwadau? Rwy'n cytuno â'r farn bod tranc unedau Remploy yn siom fawr ac i hynny roi llawer iawn o bobl yn wir o dan anfantais. A gaf i hefyd ddiolch i David Rowlands am gydnabod y gwaith da sy'n cael ei wneud gan Busnes Cymru a Gyrfa Cymru?
Nododd yr Aelod yn gywir yr angen i'w gwneud hi'n haws cael gwaith, ac mae hynny'n cynnwys cludiant, o ganlyniad i fuddsoddiad o £800 miliwn mewn cerbydau. O dan gytundeb masnachfraint newydd Cymru a'r Gororau byddwn yn gweld trenau newydd—y caiff hanner ohonynt eu hadeiladu yng Nghymru—yn cynnig mynediad i bawb, ac rwyf hefyd yn falch o ddweud, o ganlyniad i'n buddsoddiad ym metro de Cymru, y bydd pob gorsaf o fewn y metro yn rai heb risiau. Mae bron i £200 miliwn yn cael ei wario ar orsafoedd ar draws rhwydwaith llwybrau Cymru a'r Gororau, ac, unwaith eto, byddwn yn gweld swm sylweddol o arian yn cael ei fuddsoddi i sicrhau bod cynifer o orsafoedd â phosib yn rhai heb risiau.
Rwy'n credu hefyd, o ran dyfodol y diwydiant bysiau—a byddaf yn cyflwyno deddfwriaeth yn y flwyddyn newydd—ynghyd â'r diwygiadau yr ydym ni eisiau eu gwneud i'r ffordd y mae gwasanaethau bysiau lleol yn cael eu rheoli a'u cynllunio, mae gennym ni hefyd gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer adnewyddu'r fflyd o 2,300 o fysiau yng Nghymru sydd â cherbydau dim allyriadau a cherbydau sy'n cynnig, unwaith eto, fynediad i bawb sydd hyd yma yn aml wedi wynebu rhwystrau anablu. Felly, o ran trafnidiaeth, rydym ni yn sicr yn symud i'r cyfeiriad cywir, ac rydym ni'n gwneud hynny'n eithaf cyflym.
Cyfeiriodd David Rowlands at yr hyn y bu imi sôn amdano'n gynharach, sef bod adnodd anferthol dihysbydd o dalent y dylai busnesau fanteisio arno. Rwyf eisoes wedi amlinellu'r ymchwil a wnaed ac sy'n dangos bod cyflogeion anabl yn fwy tebygol o aros mewn swydd am gyfnod hwy a chael llai o absenoldeb oherwydd salwch, ond mae hefyd yn wir bod gan bobl anabl gyfleoedd enfawr, enfawr nawr i ddechrau a thyfu eu busnes eu hunain, gyda'r cymorth sy'n cael ei gynnig gan Busnes Cymru. Dylwn bwysleisio wrth Aelodau, fel y gallant ledaenu'r wybodaeth hon i'w hetholwyr, bod cronfa gyfranogi yn bodoli yn rhan o wasanaeth Busnes Cymru, ac sydd ar gael i dalu am unrhyw gymorth ychwanegol y mae pobl anabl yn ei wynebu, i'w helpu i oresgyn y rhwystrau sy'n eu hatal rhag cymryd rhan mewn gweithgareddau dechrau busnes, ac mae hyn yn ychwanegol at y modiwlau cynllunio busnes safonol sydd ar gael wyneb yn wyneb neu ar-lein.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 5 is a statement by the Minister for Health and Social Services: A Healthier Wales—an update on the 'Train. Work. Live.' campaign. And I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Eitem 5 yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Cymru Iachach—y wybodaeth ddiweddaraf am yr ymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' A galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Welsh Government is committed to providing the NHS workforce that we need to ensure the best outcomes for people receiving care. We are achieving this with increased training places, encouraging young people to take up a health professional career, and supporting recruitment through our successful 'Train. Work. Live.' marketing campaign. The 'Train. Work. Live.' campaign is continuing to market NHS Wales healthcare careers alongside the lifestyle opportunities available in Wales. That's been marketed both within the UK and, of course, internationally.
What started as a campaign focused on promoting the benefits of working in general practice in Wales has, over the last three years, expanded to include a range of other key professions—nursing, psychiatry, pharmacy and most recently midwifery. The campaign is creating a positive view of Wales and what we can offer to healthcare professionals. This year I personally attended the Royal College of Nursing and the Royal College of Midwives conferences, seeing first-hand the positive response to our presence at these major events and the interest that that generated. Next year 'Train. Work. Live.' will showcase at the RCN and the RCM events as part of the international year of the nurse and midwife. With the RCM event, it will take place for the first time here in Wales. The campaign has also been key to establishing links with healthcare systems outside of the UK, and work is under way to develop a co-ordinated approach to international recruitment for nurses.
General practitioner training has remained a key focus for the campaign. Following the considerable success in filling places since 2016, I agreed an increased baseline allocation from 136 to 160 places, starting this autumn. This reinforces this Government’s commitment to delivering the workforce we need following record levels of doctors choosing Wales for their GP training.
This year we achieved the highest fill rate ever, filling 186 places from the allocation of 160, surpassing even that increased new allocation, with every training scheme across Wales filling to capacity, including those historically hard to recruit to areas. This includes, for example, the Pembrokeshire scheme, which had a zero fill rate as recently as 2016. This year, following all rounds of recruitment, Pembrokeshire now has filled seven places. The three north Wales schemes filled 28 places from their initial target allocation of 22 places.
Health Education and Improvement Wales is continuing work to ensure that the infrastructure is in place to support an increased number of GP trainees, with a view to a further expansion of the training schemes over the next two years. The sustained improvement in the recruitment position has been achieved by setting realistic targets about what can be delivered and extending our ambition incrementally as the system developed the capacity to deliver those additional numbers.
The campaign has also promoted other medical specialities that have seen increases in their fill rates. The fill rate for core psychiatry training has increased from just 33 per cent to 100 per cent in two years. That is another positive outcome. Despite the ongoing difficult financial climate, we continue to invest in the long-term sustainability of our NHS workforce, which continues to grow year on year.
For the sixth consecutive year, funding to support health professional education and training in Wales will increase. I made the decision to invest £127.8 million in 2020-1. That equates to a 13 per cent annual increase, with an extra £16.4 million for education and training programmes for healthcare professionals here in Wales. That includes £1.4 million for 47 additional medical postgraduate training places. That means that, since 2014, nurse training places have increased by 89 per cent, midwifery training places have increased by 71 per cent, physiotherapist training places have increased by 71 per cent as well, and radiography training places have increased by 57 per cent.
This is a record level of funding and will support the highest ever number of training opportunities in Wales. It increases the capacity of our workforce to help the NHS respond to the challenges facing it now and in the future. I am proud of this Government's record on investment. In the teeth of a decade of austerity, the NHS has more people working in it than at any time in its history, all aimed at prevention and care for people across each and every community here in Wales.
In addition to recruitment and training, retaining the existing workforce is key to securing a skilled and sustainable workforce. That is why the well-being of staff was central to our vision set out in 'A Healthier Wales' and will be part of the workforce strategy being jointly developed by Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales.
I was pleased to announce last week the extension of the NHS Wales bursary until 2023. The bursary will be available for an additional two cohorts for the 2021-22 and 2022-23 academic years. It will be available to nurses and midwives, but, unlike Scotland, we will continue to provide the bursary to allied health professionals too. This announcement provides clarity on bursary arrangements for the next three academic years to both students and providers.
It is essential that we engage our next generation of healthcare professionals at all stages in their education. The supporting medical careers programme aims to increase the number of successful applications from Welsh speakers to medical schools in Wales, and I have extended this for a further year. Following the success of the 2018 programme, I agreed the scheme would run for a second year in 2019. Of the 60 students who attended the programme in 2018, 43 enrolled on health-related courses in Wales—28 to medicine and 15 to non-medical courses.
In addition to this, I have agreed a further one-year extension to the widening access to GP practice through work experience programme. The programme, which is now in its fourth year, is aiming to give year 12 students an opportunity to see the work involved in general practice. To date, over 200 students from across Wales have successfully taken part in the programme.
This year, we've also have introduced three key tools to inform a more holistic approach and support effective workforce planning in primary care: an all-Wales register for locum GPs, a national workforce reporting system to capture staff information in general practice, and a streamlined website for GP practices to manage and advertise vacancies.
Work is also continuing through the strategic programme for primary care to identify future priority areas for the 'Train. Work. Live.' campaign, including allied health professionals, who are of course a key part of the workforce. The allied health professions framework, 'Looking Forward Together', was launched at the national primary care conference on 7 November. The framework was developed collaboratively with members of the professions and a number of stakeholders.
The purpose of the framework is to ensure that citizens achieve outcomes that matter to them and experience the highest quality of care and treatment at all times. It provides a clear direction for transforming the way in which allied health professionals are used and accessed. In particular, it will help support the shift of allied health professionals into directly accessible primary and community care based services. This is consistent in delivering our national vision to provide care closer to home, to improve population health and well-being, and to maximise recovery that enables people to live as independently as possible for as long as possible.
The framework is supported by an action plan to drive change. One of the actions already implemented is the appointment of a national allied health professionals lead for primary care in the strategic programme for our primary care team. I look forward to taking questions today, and, of course, in the future.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddarparu gweithlu'r GIG y mae ei angen arnom i sicrhau'r canlyniadau gorau i bobl sy'n cael gofal. Rydym yn cyflawni hyn drwy gael mwy o leoedd hyfforddi, drwy annog pobl ifanc i ddilyn gyrfa fel gweithiwr iechyd proffesiynol, a chefnogi recriwtio drwy ein hymgyrch farchnata lwyddiannus, 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' Mae'r ymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' yn parhau i farchnata gyrfaoedd gofal iechyd GIG Cymru ynghyd â'r cyfleoedd ffordd o fyw sydd ar gael yng Nghymru. Mae hynny wedi'i farchnata o fewn y DU ac, wrth gwrs, yn rhyngwladol.
Mae'r hyn a ddechreuodd fel ymgyrch yn canolbwyntio ar hyrwyddo manteision gweithio yn feddyg teulu yng Nghymru, dros y tair blynedd diwethaf, wedi ehangu i gynnwys amrywiaeth o broffesiynau allweddol eraill—nyrsio, seiciatreg, fferylliaeth ac yn fwyaf diweddar, bydwreigiaeth. Mae'r ymgyrch yn creu darlun cadarnhaol o Gymru a'r hyn y gallwn ei gynnig i weithwyr gofal iechyd proffesiynol. Eleni, roeddwn yn bresennol fy hun yng nghynadleddau y Coleg Nyrsio Brenhinol a'r Coleg Bydwreigiaeth Brenhinol, gan weld drosof fy hun yr ymateb cadarnhaol i'n presenoldeb yn y digwyddiadau mawr hyn a'r diddordeb a ddeilliodd o hynny. Y flwyddyn nesa bydd arddangosfa am yr ymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' yn nigwyddiadau'r Coleg Nyrsio Brenhinol a'r Coleg Bydwreigiaeth Brenhinol yn rhan o flwyddyn ryngwladol y nyrs a'r fydwraig. O ran digwyddiad y Coleg Bydwreigiaeth Brenhinol, bydd yn digwydd am y tro cyntaf yma yng Nghymru. Bu'r ymgyrch yn allweddol hefyd wrth sefydlu cysylltiadau â systemau gofal iechyd y tu allan i'r DU, ac mae gwaith ar y gweill i ddatblygu dull cydgysylltiedig o recriwtio nyrsys yn rhyngwladol.
Mae hyfforddi meddygon teulu wedi parhau i fod yn ganolbwynt allweddol i'r ymgyrch. Yn dilyn y llwyddiant sylweddol a fu wrth lenwi lleoedd ers 2016, cytunais ar gynnydd yn y dyraniad llinell sylfaen o 136 i 160 o leoedd, gan ddechrau'r hydref hwn. Mae hyn yn atgyfnerthu ymrwymiad y Llywodraeth hon i gyflwyno'r gweithlu sydd ei angen arnom yn dilyn y lefelau uchaf erioed o feddygon yn dewis Cymru ar gyfer eu hyfforddiant meddyg teulu.
Eleni llwyddwyd i gyrraedd y gyfradd lenwi uchaf erioed, gan lenwi 186 o leoedd o ddyraniad o 160, gan ragori ar y dyraniad newydd hwnnw hyd yn oed, gyda phob cynllun hyfforddi ledled Cymru yn llenwi hyd at gapasiti, gan gynnwys yr ardaloedd hynny a oedd yn anodd recriwtio ar eu cyfer yn hanesyddol. Mae hyn yn cynnwys, er enghraifft, cynllun Sir Benfro, a oedd â chyfradd llenwi o sero mor ddiweddar â 2016. Eleni, yn dilyn pob rownd recriwtio, mae Sir Benfro bellach wedi llenwi saith lle. Llenwodd y tri chynllun yn y gogledd 28 o leoedd o'u dyraniad targed cychwynnol o 22 lle.
Mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn parhau i weithio i sicrhau bod y seilwaith yn ei le i gefnogi nifer cynyddol bobl sydd eisiau hyfforddi i fod yn feddygon teulu, gyda'r bwriad o ehangu'r cynlluniau hyfforddi ymhellach dros y ddwy flynedd nesaf. Cyflawnwyd y gwelliant parhaus yn y sefyllfa recriwtio drwy osod targedau realistig ynglŷn â'r hyn y gellir ei gyflawni ac ymestyn ein huchelgais bob yn dipyn wrth i'r system ddatblygu'r gallu i gyflenwi'r niferoedd ychwanegol hynny.
Mae'r ymgyrch hefyd wedi hybu arbenigeddau meddygol eraill sydd wedi gweld cynnydd yn eu cyfraddau llenwi. Mae'r gyfradd lenwi ar gyfer hyfforddiant seiciatreg graidd wedi cynyddu o ddim ond 33 y cant i 100 y cant mewn dwy flynedd. Mae hynny'n ganlyniad cadarnhaol arall. Er gwaethaf yr hinsawdd ariannol anodd sy'n parhau, rydym yn parhau i fuddsoddi yn y gwaith o sicrhau cynaliadwyedd hirdymor ein gweithlu yn y GIG, sy'n parhau i dyfu flwyddyn ar ôl blwyddyn.
Am y chweched flwyddyn yn olynol, bydd cyllid i gefnogi addysg a hyfforddiant i weithwyr iechyd proffesiynol yng Nghymru yn cynyddu. Gwneuthum y penderfyniad i fuddsoddi £127.8 miliwn yn 2020-1. Mae hynny'n cyfateb i gynnydd blynyddol o 13 y cant, gyda £16.4 miliwn ychwanegol ar gyfer rhaglenni addysg a hyfforddiant i weithwyr gofal iechyd proffesiynol yma yng Nghymru. Mae hynny'n cynnwys £1.4 miliwn ar gyfer 47 o leoedd hyfforddi ôl-raddedig meddygol ychwanegol. Mae hynny'n golygu, ers 2014, bod nifer y lleoedd hyfforddi i nyrsys wedi cynyddu 89 y cant, bod nifer y lleoedd hyfforddi i fydwragedd wedi cynyddu 71 y cant, bod nifer y lleoedd hyfforddi i ffisiotherapyddion wedi cynyddu 71 y cant hefyd, a bod lleoedd hyfforddiant radiograffeg wedi cynyddu 57 y cant.
Dyma'r lefel uchaf erioed o gyllid a bydd yn cefnogi'r nifer mwyaf erioed o gyfleoedd hyfforddi yng Nghymru. Mae'n cynyddu gallu ein gweithlu i helpu'r GIG i ymateb i'r heriau sy'n ei wynebu yn awr ac yn y dyfodol. Rwy'n falch o record y Llywodraeth hon o ran buddsoddi. Yn nannedd degawd o gyni, mae gan y GIG fwy o bobl yn gweithio ynddo nag ar unrhyw adeg yn ei hanes, a'r cyfan wedi'i anelu at atal a gofalu am bobl ym mhob un cymuned yma yng Nghymru.
Yn ogystal â recriwtio a hyfforddi, mae cadw'r gweithlu presennol yn allweddol i sicrhau gweithlu medrus a chynaliadwy. Dyna pam roedd lles staff yn ganolog i'n gweledigaeth a nodwyd yn 'Cymru Iachach' a bydd yn rhan o strategaeth y gweithlu sy'n cael ei datblygu ar y cyd gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru.
Roeddwn yn falch o gyhoeddi yr wythnos diwethaf fy mod yn ymestyn bwrsariaeth GIG Cymru tan 2023. Bydd y fwrsariaeth ar gael ar gyfer dwy garfan ychwanegol ar gyfer y blynyddoedd academaidd 2021-22 a 2022-23. Bydd ar gael i nyrsys a bydwragedd, ond, yn wahanol i'r Alban, byddwn yn parhau i ddarparu'r fwrsariaeth i weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd hefyd. Mae'r cyhoeddiad hwn yn rhoi eglurder ynghylch trefniadau bwrsariaeth ar gyfer y tair blynedd academaidd nesaf i fyfyrwyr a darparwyr.
Mae'n hanfodol ein bod yn ymgysylltu â'n cenhedlaeth nesaf o weithwyr gofal iechyd proffesiynol ym mhob cyfnod yn eu haddysg. Nod y rhaglen cefnogi gyrfaoedd meddygol yw cynyddu nifer y ceisiadau llwyddiannus gan siaradwyr Cymraeg i ysgolion meddygol yng Nghymru, ac rwyf wedi ymestyn hyn am flwyddyn arall. Yn dilyn llwyddiant rhaglen 2018, cytunais y byddai'r cynllun yn rhedeg am ail flwyddyn yn 2019. O'r 60 o fyfyrwyr a oedd yn rhan o'r rhaglen yn 2018, cofrestrodd 43 ar gyrsiau yn ymwneud ag iechyd yng Nghymru—28 ar gyrsiau meddygaeth a 15 ar gyrsiau anfeddygol.
Yn ogystal â hyn, rwyf wedi cytuno ar estyniad pellach o flwyddyn i ehangu mynediad i feddygfeydd teulu drwy'r rhaglen profiad gwaith. Nod y rhaglen, sydd bellach yn ei phedwaredd flwyddyn, yw rhoi cyfle i fyfyrwyr blwyddyn 12 weld y gwaith sy'n gysylltiedig â phractis cyffredinol. Hyd yma, mae dros 200 o fyfyrwyr o bob cwr o Gymru wedi cymryd rhan yn y rhaglen yn llwyddiannus.
Eleni, rydym ni hefyd wedi cyflwyno tri phrif ddull i fod yn sail i ymagwedd fwy cyfannol a chefnogi gwaith cynllunio gweithlu effeithiol mewn gofal sylfaenol: cofrestr Cymru gyfan ar gyfer meddygon teulu locwm, system adrodd gweithlu genedlaethol i gasglu gwybodaeth am staff practis cyffredinol, a gwefan symlach i bractisau meddygon teulu reoli a hysbysebu swyddi gwag.
Mae gwaith hefyd yn mynd rhagddo drwy'r rhaglen strategol ar gyfer gofal sylfaenol i nodi meysydd blaenoriaeth ar gyfer yr ymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' yn y dyfodol, gan gynnwys gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, sydd wrth gwrs yn rhan allweddol o'r gweithlu. Lansiwyd fframwaith y proffesiynau perthynol i iechyd, 'Edrych Ymlaen Gyda'n Gilydd', yn y gynhadledd genedlaethol ar ofal sylfaenol ar 7 Tachwedd. Datblygwyd y fframwaith ar y cyd ag aelodau o'r proffesiynau a nifer o randdeiliaid.
Diben y fframwaith yw sicrhau bod dinasyddion yn cyflawni'r canlyniadau sy'n bwysig iddynt ac yn cael gofal a thriniaeth o'r safon uchaf bob amser. Mae'n darparu cyfeiriad clir ar gyfer trawsnewid y ffordd y mae gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn cael eu defnyddio a'u cyrchu. Yn benodol, bydd yn helpu i gefnogi'r symudiad o weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd i wasanaethau sylfaenol a gofal yn y gymuned sydd ar gael yn uniongyrchol. Mae hyn yn gyson o ran cyflawni ein gweledigaeth genedlaethol i ddarparu gofal yn agosach at y cartref, i wella iechyd a lles y boblogaeth, ac i sicrhau'r adferiad mwyaf posibl sy'n galluogi pobl i fyw mor annibynnol â phosibl am gyhyd â phosibl.
Ategir y fframwaith gan gynllun gweithredu i ysgogi newid. Un o'r camau gweithredu a weithredwyd eisoes yw penodi arweinydd cenedlaethol gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd ar gyfer gofal sylfaenol yn y rhaglen strategol ar gyfer ein tîm gofal sylfaenol. Edrychaf ymlaen at gymryd cwestiynau heddiw, ac, wrth gwrs, yn y dyfodol.
Good afternoon, Minister, and thank you for today's statement and for the advance sighting of it. I think there are some very good signs being shown in the 'Train. Work. Live.' campaign, and I especially welcome the efforts to improve the recruitment of young people and to increase the training places across all the healthcare professions.
Now, one of the aims was to attract a more diverse demographic into the profession. A campaign was launched at the beginning of this year, featuring Richard Desir, as a male nurse, to try to attract more than the 12 per cent of male nurses we currently have, and I wondered if you could outline how this campaign is progressing and whether more male nurses have been recruited and whether in fact nurses have been recruited from a better or wider spread of ages. Additionally, could you outline whether or not there have been any successes in attracting nurses back into the profession who have previously left?
Now, I'm sure you will know the Royal College of Nursing has outlined there are severe gaps in the nursing workforce, noting that, every week, nurses in Wales give the NHS extra hours to the value of 976 full-time nurses. Now, last year, 2018-19, NHS Wales spent over £63 million on agency nursing, which is a rise of some 24 per cent from last year, and that's the equivalent of over 2,600 newly qualified nurses. Now, I do acknowledge the recent announcement of more nursing training places, but it is a question about whether or not those additional training places would actually cover that level of vacancy rates over the long term, and I wonder if you can give us a view for your anticipation for how that shortage in nurses would be covered and how long you may think it would take to do so.
Last week, the Scottish Government launched their 'What did you do today?' campaign to recruit more health staff, and I would like to know if you've had any discussions with your Scottish counterparts surrounding their attempts to make health a more attractive career path for young people, and is there anything we might learn from them.
I'm very pleased to hear that specific areas of GP recruitment have been a success, particularly—and I'm highly partisan, as you'll probably know—the Pembrokeshire area, but are there any plans to expand this further, focusing specifically on other counties or other particular areas? Because, whilst these new training places are good news, I do remain concerned about the ability of Welsh health boards to retain existing GPs. Figures from the Royal College of GPs highlight that 31 per cent of GPs say that they are very stressed and they cannot cope at least once a week, 23 per cent of GPs say they're unlikely to be working in general practice in five years' time, and 72 per cent of GPs say they expect working in general practice to get worse in the next five years. So, I think what this is signalling is that there's a real disaffection and concern over their working habits amongst the GP profession. So, whilst it is very welcome that you've managed to fill all the places you have available, that we've recruited in some of the traditionally hard-to-recruit areas, I just wanted to have a clear understanding of your long-term strategy to turn around this situation to retain the GPs we have, to improve their conditions in such a way that we aren't having this potential threat of people leaving.
Finally, I do remain concerned that gaps remain in a lot of the diagnostic workforce across the board and I just wondered if you could provide an update on Health Education and Improvement Wales's workforce strategy and how it specifically plans to address the gaps in the diagnostic workforce. I'm sure we all agree that, if we can diagnose people earlier, we can probably get to them, have better outcomes in terms of health and less cost to the country. What are you doing to increase clinical training places in line with present and future patient needs? And—this is an ask, actually, from some of the cancer charities—will the Welsh Government commit to a comprehensive audit of diagnostic staff numbers in the Welsh NHS? When I took a look at that situation, I thought that actually wasn't an altogether unreasonable ask and I wonder if HEIW might be addressing that. Thank you.
Prynhawn da, Gweinidog, a diolch am y datganiad heddiw ac am gael ei weld o flaen llaw. Rwy'n credu bod rhai arwyddion da iawn i'w gweld yn yr ymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw,' a chroesawaf yn arbennig yr ymdrechion i wella'r broses o recriwtio pobl ifanc a chynyddu'r lleoedd hyfforddi ym mhob un o'r proffesiynau gofal iechyd.
Nawr, un o'r nodau oedd denu demograffig mwy amrywiol i'r proffesiwn. Lansiwyd ymgyrch ddechrau'r flwyddyn hon, yn cynnwys Richard Desir, nyrs wrywaidd, i geisio denu mwy na'r 12 y cant o nyrsys gwrywaidd sydd gennym ni ar hyn o bryd, a tybed a wnewch chi amlinellu sut y mae'r ymgyrch hon yn datblygu ac a oes mwy o nyrsys gwrywaidd wedi cael eu recriwtio ac a yw nyrsys wedi cael eu recriwtio o blith oedrannau ehangach. Hefyd, a wnewch chi amlinellu a fu unrhyw lwyddiannau ai peidio o ran denu nyrsys yn ôl i'r proffesiwn sydd wedi gadael yn y gorffennol?
Nawr, rwy'n siŵr y byddwch yn gwybod bod y Coleg Nyrsio Brenhinol wedi amlinellu bod bylchau difrifol yn y gweithlu nyrsio, gan nodi bod nyrsys yng Nghymru, bob wythnos, yn rhoi oriau ychwanegol i'r GIG gwerth 976 o nyrsys llawn amser. Nawr, y llynedd, 2018-19, gwariodd GIG Cymru dros £63 miliwn ar nyrsys asiantaeth, sy'n gynnydd o ryw 24 y cant ers y llynedd, ac mae hynny'n cyfateb i dros 2,600 o nyrsys sydd newydd gymhwyso. Nawr, rwyf yn cydnabod y cyhoeddiad diweddar fod rhagor o leoedd hyfforddiant nyrsio, ond mae'n gwestiwn ynghylch a fyddai'r lleoedd hyfforddi ychwanegol hynny'n ddigonol mewn gwirionedd ar gyfer y lefel honno o swyddi gwag dros y tymor hir, a tybed a wnewch chi, yn eich barn chi, ddweud sut y byddech yn rhagweld cai'r broblem honno o brinder nyrsys ei datrys a faint o amser y credech y byddai'n ei gymryd i wneud hynny.
Yr wythnos diwethaf, lansiodd Llywodraeth yr Alban ei hymgyrch 'What did you do today?' i recriwtio mwy o staff iechyd, a hoffwn wybod a ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau gyda'ch cymheiriaid yn yr Alban ynghylch eu hymdrechion i wneud iechyd yn llwybr gyrfa mwy deniadol i bobl ifanc, ac a oes unrhyw beth y gallem ei ddysgu oddi wrthyn nhw.
Rwy'n falch iawn o glywed bod meysydd penodol o ran recriwtio meddygon teulu wedi bod yn llwyddiant, yn enwedig—ac rwy'n bleidiol iawn, fel y gwyddoch chi mae'n siŵr—ardal Sir Benfro, ond a oes unrhyw gynlluniau i ehangu hyn ymhellach, gan ganolbwyntio'n benodol ar siroedd eraill neu feysydd penodol eraill? Oherwydd, er bod y lleoedd hyfforddi newydd hyn yn newyddion da, rwy'n dal i bryderu am allu byrddau iechyd Cymru i gadw'r meddygon teulu presennol. Mae ffigurau Coleg Brenhinol y Meddygon Teulu yn tynnu sylw at y ffaith bod 31 y cant o feddygon teulu yn dweud eu bod dan bwysau mawr ac na allant ymdopi o leiaf unwaith yr wythnos, mae 23 y cant o feddygon teulu yn dweud eu bod yn annhebygol o fod yn gweithio mewn practis cyffredinol ymhen pum mlynedd, ac mae 72 y cant o feddygon teulu yn dweud eu bod yn disgwyl i weithio mewn practis cyffredinol waethygu yn ystod y pum mlynedd nesaf. Felly, rwy'n credu mai'r hyn y mae'n ei ddweud yw bod dadrithiad a phryder gwirioneddol ynghylch eu harferion gwaith ymhlith meddygon teulu. Felly, er y croesewir yn fawr eich bod wedi llwyddo i lenwi'r holl leoedd sydd ar gael i chi, ein bod wedi recriwtio yn rhai o'r ardaloedd sy'n anodd recriwtio ar eu cyfer yn draddodiadol, roeddwn eisiau deall yn glir beth yw eich strategaeth hirdymor i newid y sefyllfa hon, i gadw'r meddygon teulu sydd gennym ni, er mwyn gwella eu hamodau yn y fath fodd fel nad ydym yn cael y bygythiad posibl hwn o ran pobl yn gadael.
Yn olaf, rwy'n dal i bryderu bod llawer o fylchau'n parhau yn y gweithlu diagnostig a tybed a wnewch chi roi'r newyddion diweddaraf ynghylch strategaeth weithlu Addysg a Gwella Iechyd Cymru a sut y mae'n bwriadu mynd i'r afael yn benodol â'r bylchau yn y gweithlu diagnostig. Rwy'n siŵr ein bod i gyd yn cytuno, os gallwn ddiagnosio pobl yn gynharach, mae'n debyg y gallwn eu cyrraedd, cael gwell canlyniadau o ran iechyd gyda llai o gost i'r wlad. Beth ydych chi yn ei wneud i gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi clinigol yn unol ag anghenion cleifion heddiw ac yn y dyfodol? Ac—mae hwn yn gwestiwn, mewn gwirionedd, gan rai o'r elusennau canser—a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i gynnal archwiliad cynhwysfawr o niferoedd y staff diagnostig yn y GIG yng Nghymru? Pan gymerais olwg ar y sefyllfa honno, roeddwn yn credu nad oedd yn beth hollol afresymol i'w ofyn a tybed a allai AaGIC fod yn rhoi sylw i hynny. Diolch.
Thank you for the series of questions. I think some of that was slightly outside of where we are with 'Train. Work. Live.', but I'll do my best to respond to the points today and I'm pretty sure that, with debates on nursing tomorrow and potentially in the future, there will be plenty of opportunities to talk about workforce.
On male nursing, we won't have the figures until at least the end of this year and into next year to see if there's a trend, and, interestingly, this is an issue of concern both to the Royal College of Nursing and, indeed, Unison as well, where they've had particular issues about wanting to see nursing as a career for men, because the traditional images of nurses are women and then, for all the Charlie Fairheads, there are lots of others in terms of our regular depiction of the nursing workforce. So, there is a challenge there, and, as you say, it was a deliberate choice to pick a male nurse to head up the recruitment campaign last year, but I think it would be an unfair challenge to set to say that there should be a significant turnaround within one year, because we're dealing with a cultural turnaround to be required, but it's important we're deliberately trying to address it.
And, again, in terms of your point about learning from the Scots and attracting people to careers in the NHS, I'm happy to take good ideas from where they come from. If they're effective, I'm interested in how we could adapt and adopt them here in Wales rather than to try to point out how and why they couldn't work. And ideas that work within the context of the UK family of nations are much more likely to be adapted and adopted within Wales because of the similarities within our systems. So, I genuinely remain curious and interested in what other UK nations are doing in the face of broadly similar challenges. We should also have more information at the end of this year on some of the information on the return to nursing work and the trends that we see. So, there's a challenge in understanding what we do so that people return to a career in the NHS if they've left, but also how we retain some of those people who would otherwise leave, and that is something about some of the working patterns that we have. It's also something about the flexibility we want to see in the workforce as well, because some people may want to carry on working on a part-time basis. Now, what I don't want to do is to get into an artificial exercise of saying, 'Well, even though our nursing numbers have gone up by a net amount, when you think about it, it's gone up by more because we've kept people in who would otherwise have gone.' I don't think that's very helpful. But I do want to be able to set out how much more could we do with the flexibility we want to offer to keep people in the national health service, regardless of whether they are porters, admin workers or nurses or otherwise.
On the agency spend, look, part of this is the reality of wanting to roll out the legislation that we have done, when you think about wanting to have adequate staffing across the workforce, the ability to flex and deliver that, particularly with the challenges we've had with recruitment—. Because we can't ignore the reality that about 90 per cent of nurses who were otherwise registering on the NMC who registered in Europe are no longer coming. That puts big pressure on the nursing workforce we've already got. We know, within the western world more generally, there is pressure on nursing numbers. So, actually, regularising our ability to recruit and retain nurses from Europe is a big part of what we want to do, as well as international recruitment as well. But that is in the hands of the voters and others in the coming weeks about what our future relationship will be. But the significant investment in nurse training is to make it clear it's not just about recruiting from other people's countries, it is, actually, about training our own, who are much more likely to stay. Because nurses who go into the workforce tend to already have responsibilities and ties to an area, and that is not the same in other parts of the recently graduated workforce.
In terms of your point about the diagnostic workforce, you can expect to see some of that within the joint workforce strategy, but I think you'll see more of that as I come back to talk not just about the cancer workforce but more specifically about diagnostics as an area. In terms of retaining our existing GPs, we've got a range of work that I've regularly spoken about on reforming the contract, on the work on resolving indemnity in the short Bill that is in front of the Assembly right now. The challenge is on wanting to recruit people in and it to be done successfully, and a big part of it is actually about having more training practices. And that is something that GPs have told me, and HEIW themselves, would help them to want to sign up to stay within the health service system as well, within the national health service.
In terms of the reform agenda, though, it's important that they're able to see something's being done to general practice, because lots of that reform is being driven by people in the service. At the national primary care conference, one of the most impressive parts of it was to look at the cluster handbook that has been provided, where each cluster talks about what it is choosing to do and the leadership from general practice, working with others. And it's not because I have told them specifically what they should do—there's much greater ownership and ideas and innovation that's coming together. When I met the cluster leads in two particular meetings, I was really impressed by some of the enthusiasm to own some of the challenges and to come up with answers from them. Because, as you and I know, sadly, it's the case that, whatever speeches I may make, people don't always believe that a politician is the person they should listen to on how they should improve their job within the service. They are prepared to listen to their peers who are delivering the future already. And that is the encouraging part: the future's here already in other parts of the system here in Wales. Our challenge is how we share that and deliver that more consistently. But I look forward to being able to do that.
Diolch am y gyfres o gwestiynau. Rwy'n credu bod rhywfaint o hynny ychydig y tu allan i ble'r ydym ni o ran 'Hyfforddi. Gweithio. Byw', ond fe wnaf fy ngorau i ymateb i'r pwyntiau heddiw ac rwy'n eithaf sicr, gyda dadleuon ar nyrsio yfory ac o bosibl yn y dyfodol, y bydd digon o gyfleoedd i siarad am y gweithlu.
O ran nyrsio gwrywaidd, ni chawn y ffigurau tan o leiaf diwedd y flwyddyn hon ac i mewn i'r flwyddyn nesaf i weld a oes tuedd, ac, yn ddiddorol, mae hyn yn peri pryder i'r Coleg Nyrsio Brenhinol ac, yn wir, i Unsain hefyd, lle maen nhw wedi cael problemau penodol ynghylch dymuno gweld nyrsio fel gyrfa i ddynion, oherwydd menywod yw'r delweddau traddodiadol o nyrsys ac yna, er gwaetha'r holl Charlie Fairheads, mae llawer o rai eraill o ran ein portread rheolaidd o'r gweithlu nyrsio. Felly, mae her yn y fan honno, ac, fel y dywedwch chi, roedd hi'n ddewis bwriadol i ddewis nyrs wrywaidd i arwain yr ymgyrch recriwtio y llynedd, ond credaf y byddai'n her annheg i'w gosod drwy ddweud y dylid cael newid sylweddol o fewn un flwyddyn, oherwydd rydym ni'n ymdrin â'r angen am newid diwylliannol, ond mae'n bwysig ein bod ni'n ceisio mynd i'r afael ag ef yn fwriadol.
Ac, eto, o ran eich pwynt ynglŷn â dysgu oddi wrth yr Albanwyr a denu pobl i yrfaoedd yn y GIG, rwy'n hapus i gymryd syniadau da o ble maen nhw'n dod. Os ydyn nhw'n effeithiol, mae gen i ddiddordeb yn y ffordd y gallem ni eu haddasu a'u mabwysiadu yma yng Nghymru yn hytrach na cheisio nodi sut a pham na allen nhw weithio. Ac mae syniadau sy'n gweithio yng nghyd-destun y teulu o genhedloedd yn y DU yn llawer mwy tebygol o gael eu haddasu a'u mabwysiadu yng Nghymru oherwydd y tebygrwydd o fewn ein systemau. Felly, rwyf wir yn dal yn chwilfrydig ac yn ymddiddori yn yr hyn y mae gwledydd eraill y DU yn ei wneud yn wyneb heriau gweddol debyg. Dylai fod gennym ni fwy o wybodaeth ar ddiwedd y flwyddyn hefyd ynghylch rhywfaint o'r wybodaeth am ddychwelyd i waith nyrsio a'r tueddiadau a welwn ni. Felly, mae her o ran deall yr hyn a wnawn ni fel bod pobl yn dychwelyd i yrfa yn y GIG os ydynt wedi gadael, ond hefyd sut yr ydym yn cadw rhai o'r bobl hynny a fyddai'n gadael fel arall, ac mae a wnelo hynny â rhai o'r patrymau gwaith sydd gennym ni. Mae a wnelo hynny hefyd â'r hyblygrwydd yr ydym ni eisiau ei weld yn y gweithlu, oherwydd efallai y bydd rhai pobl eisiau parhau i weithio'n rhan amser. Nawr, yr hyn nad ydw i eisiau ei wneud yw mabwysiadu agwedd artiffisial a dweud, 'Wel, er bod ein niferoedd nyrsio wedi codi'n net, wrth feddwl am y peth, mae wedi cynyddu mwy oherwydd ein bod wedi cadw pobl a fyddai fel arall wedi mynd.' Dydw i ddim yn credu bod hynny'n ddefnyddiol iawn. Ond rwyf eisiau nodi faint yn fwy y gallem ei wneud gyda'r hyblygrwydd yr ydym eisiau ei gynnig i gadw pobl yn y Gwasanaeth Iechyd Gwladol, boed yn borthorion, yn weithwyr gweinyddol neu'n nyrsys neu'n weithwyr eraill.
O ran gwariant ar asiantaethau, edrychwch, rhan o hyn yw'r realiti o fod eisiau cyflwyno'r ddeddfwriaeth yr ydym ni wedi ei llunio, pan rydych yn meddwl am ddymuno cael niferoedd digonol o staff ar draws y gweithlu, y gallu i addasu a chyflawni hynny, yn enwedig gyda'r heriau a gawsom ni o ran recriwtio—. Oherwydd ni allwn ni anwybyddu'r realiti nad yw tua 90 y cant o nyrsys a oedd fel arall yn cofrestru ar yr NMC a gofrestrodd yn Ewrop bellach yn dod yma. Mae hynny'n rhoi pwysau mawr ar y gweithlu nyrsio sydd gennym ni eisoes. Gwyddom, yn y byd gorllewinol yn fwy cyffredinol, fod pwysau ar niferoedd nyrsio. Felly, mewn gwirionedd, mae ein gallu i recriwtio a chadw nyrsys o Ewrop yn rhan fawr o'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud, yn ogystal â recriwtio rhyngwladol. Ond mae hynny yn nwylo'r pleidleiswyr ac eraill yn yr wythnosau nesaf ynghylch beth fydd ein perthynas yn y dyfodol. Ond bwriad y buddsoddiad sylweddol mewn hyfforddiant nyrsys yw ei gwneud hi'n glir ei fod yn golygu mwy na dim ond recriwtio o wledydd eraill, mae'n ymwneud, mewn gwirionedd, â hyfforddi ein nyrsys ein hunain, sy'n llawer mwy tebygol o aros. Oherwydd mae nyrsys sy'n mynd i'r gweithlu yn tueddu i fod â chyfrifoldebau a chysylltiadau ag ardal eisoes, ac nid yw hynny yr un fath mewn rhannau eraill o'r gweithlu a raddiodd yn ddiweddar.
O ran eich pwynt am y gweithlu diagnostig, gallwch ddisgwyl gweld rhywfaint o hynny yn y strategaeth gweithlu ar y cyd, ond rwy'n credu y byddwch yn gweld mwy o hynny wrth imi ddychwelyd i sôn nid yn unig am y gweithlu canser ond yn fwy penodol am ddiagnosteg fel maes. O ran cadw ein meddygon teulu presennol, mae gennym ni ystod o waith yr wyf wedi siarad amdano'n rheolaidd ar ddiwygio'r contract, am y gwaith ar ddatrys indemniad yn y Bil byr sydd gerbron y Cynulliad ar hyn o bryd. Mae'r her yn ymwneud â'r awydd i recriwtio pobl a gwneud hynny'n llwyddiannus, ac mae a wnelo rhan fawr ohono â chael mwy o bractisau hyfforddi mewn gwirionedd. Ac mae hynny'n rhywbeth y mae meddygon teulu wedi dweud wrthyf, a byddai AaGIC eu hunain eisiau eu helpu i fod ag awydd i ymrwymo i aros yn y system gwasanaeth iechyd hefyd, yn y gwasanaeth iechyd gwladol.
O ran yr agenda ddiwygio, fodd bynnag, mae'n bwysig eu bod yn gallu gweld bod rhywbeth yn cael ei wneud o ran meddygon teulu, oherwydd mae llawer o'r diwygio hwnnw'n cael ei sbarduno gan bobl yn y gwasanaeth. Yn y gynhadledd genedlaethol ar ofal sylfaenol, un o'r rhannau mwyaf trawiadol ohoni oedd edrych ar y llawlyfr clwstwr sydd wedi cael ei ddarparu, lle mae pob clwstwr yn siarad am yr hyn y mae'n dewis ei wneud a'r arweiniad gan feddygon teulu, yn gweithio gydag eraill. Ac nid oherwydd fy mod wedi dweud wrthynt yn benodol beth y dylent ei wneud—mae llawer mwy o berchenogaeth a syniadau ac arloesedd yn dod at ei gilydd. Pan gyfarfûm ag arweinwyr y clystyrau mewn dau gyfarfod penodol, gwnaed argraff fawr arnaf gan y brwdfrydedd i berchenogi rhai o'r heriau a dod o hyd i atebion yn eu sgil. Oherwydd, fel y gwyddoch chi a minnau, yn anffodus, mae'n wir, beth bynnag fo'r areithiau y gallaf eu gwneud, nad yw pobl bob amser yn credu mai gwleidydd yw'r person y dylent wrando arno ynghylch sut y dylent wella eu swydd o fewn y gwasanaeth. Maen nhw'n barod i wrando ar eu cymheiriaid sy'n darparu'r dyfodol yn barod. A dyna'r rhan galonogol: mae'r dyfodol yma eisoes mewn rhannau eraill o'r system yma yng Nghymru. Yr her i ni yw sut ydym ni'n rhannu hynny ac yn cyflawni hynny'n fwy cyson. Ond rwy'n edrych ymlaen at allu gwneud hynny.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and I'd also like to thank the Minister for his statement and for the advance copy. It is very welcome that there is clearly some positive news.
I'd like to ask the Minister some specific questions—none that don't relate to matters raised in his statement, but, if there are some that are too specific to be dealt with in this format, perhaps the Minister could write to me with the detail if I'm drilling down too far.
I want to ask, first of all, about what specific evaluation is being done of the effect of the campaign itself. You can sort of see the effect of the campaign in increased recruitment, but is the Minister undertaking any specific work to sort out whether—is it the campaign, is it a combination, as I suspect it might be, of the campaign and some other factors? I have to say it appears to me that it certainly is being effective, but there's obviously a considerable investment being made, and it would be useful to know what evaluation the Minister and his officials were undertaking about the specific impact of the campaign itself.
The Minister talks in his statement about the percentage increase in nursing, midwifery and physiotherapy training places, and all of those, of course, are very welcome. Now, I wonder if the Minister can tell us today how confident he is that this increase in places is going to meet the future need. I appreciate that some of this may come into the work that's being done by Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales around workforce strategy, but a raw increase in training placements, if we're not sure that those are linked both to the present need and the future need, might, of course, risk us training that workforce and members of that workforce then having to go elsewhere to look for work if the roles are not there for them.
The cross-party group on stroke today heard that there are no doctors currently in higher training places in stroke services today. Now, I'm basing my question, of course, on what they say, and it may be that that information is out of date, but, obviously, if that is the case, it puts a huge strain on stroke care service delivery, and I wonder if the Minister can look into this situation and find out if it is the case and what steps he can take to rectify this particular issue.
The Minister's statement refers to recruitment to core psychiatry training going up from 33 per cent to 100 per cent. Again, of course, that's good news, but 30 per cent of what to 100 per cent of what? I wonder if the Minister would be prepared to share with us what the raw data is so that we can see the actual numbers of people in training. I also wonder if he has any information about the training places for clinical psychologists and whether we are successful in filling those places, and, again, whether they specifically meet the need.
The Minister's statement makes reference to work experience, and I wonder if the Minister accepts the findings from the Medical Schools Council project on widening access that teachers' and key influencers' first port of call for advice and guidance for medical school applications and that, sometimes, their knowledge of admissions, the role of the doctor, et cetera, can be patchy and not up to date—. And I wonder if the Minister would be prepared to have some further conversations with the Minister for Education about how we can ensure—again, the statement does have some positive things to say about this—that schools are able to give accurate advice to young people who may be considering careers in the health service more broadly. I'm particularly thinking that assumptions are not made about the appropriateness of children from less prosperous backgrounds, less prosperous areas, applying for medical training.
There's a very specific point about the national workforce reporting system to capture staff information in general practice. That's obviously an extremely sensible way to proceed, but Angela Burns has already mentioned the pressures on GP practices, and I wonder what the Minister and his officials are able to do to ensure that the collecting of this information doesn't put another additional burden on GP practices. I should be clear that I very much support the information being collected. What information is he sharing with GP practices so that people understand why the information is important, because it's certainly the case that people are much more likely to collect and report regularly on statistics if they know what we're going to do with them? Clearly, it's vital for workforce planning.
Just finally, Deputy Presiding Officer, the Minister talks about retention in his statement, and he mentioned it again in some of his responses to Angela Burns. This is obviously crucial, because the last thing we want to do is to train staff and then lose them. So, I wonder if the Minister can tell us whether he's confident today that we will have the new workforce strategy that will address this in detail shortly. There's been some delay. We'd all want to say it's much better to take more time and do the work properly, but it would be good to be reassured that that's going to happen. And on this day, international day of disabled people, the Minister will be very aware that we lose a lot of staff from the NHS because of disabilities that they acquire during their service in the NHS. Can he reassure us that the issues relating to retention in the workforce strategy will specifically address that issue and, if we have, perhaps, a nurse who's been working in a very physically demanding environment, how confident are we that local health boards are taking the appropriate steps to find alternative work that uses those skills so that we don't lose those very skilled professionals? Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a hoffwn hefyd ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ac am y copi o flaen llaw. Mae'n galonogol iawn ei bod hi'n amlwg bod rhywfaint o newyddion cadarnhaol.
Hoffwn ofyn rhai cwestiynau penodol i'r Gweinidog—dim un nad yw'n ymwneud â materion a godwyd yn ei ddatganiad, ond, os oes rhai sy'n rhy benodol i'w trafod yn y fformat hwn, efallai y gallai'r Gweinidog ysgrifennu ataf gyda'r manylion os wyf yn turio gormod.
Hoffwn ofyn, yn gyntaf oll, pa werthusiad penodol sy'n cael ei wneud o effaith yr ymgyrch ei hun. Gallwch weld beth yw effaith yr ymgyrch o ran mwy o recriwtio, ond a yw'r Gweinidog yn gwneud unrhyw waith penodol i benderfynu a yw—ai'r ymgyrch ydyw, a yw'n gyfuniad, fel y tybiaf y gallai fod, o'r ymgyrch a rhai ffactorau eraill? Mae'n rhaid imi ddweud ei bod hi'n ymddangos i mi ei bod hi'n sicr yn effeithiol, ond mae'n amlwg bod buddsoddiad sylweddol yn cael ei wneud, a byddai'n ddefnyddiol gwybod pa werthusiad roedd y Gweinidog a'i swyddogion yn ei wneud o effaith benodol yr ymgyrch ei hun.
Mae'r Gweinidog yn sôn yn ei ddatganiad am y cynnydd canrannol mewn lleoedd hyfforddi ar gyfer nyrsio, bydwreigiaeth a ffisiotherapi, ac mae'r rheini, wrth gwrs, i'w croesawu'n fawr. Nawr, tybed a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni heddiw pa mor ffyddiog ydyw y bydd y cynnydd hwn mewn lleoedd yn diwallu'r angen yn y dyfodol. Sylweddolaf y gall rhywfaint o hyn ddod yn rhan o'r gwaith sy'n cael ei wneud gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru mewn cysylltiad â strategaeth y gweithlu, ond gallai cynnydd crai mewn lleoliadau hyfforddi, os nad ydym yn sicr bod y rhain wedi'u cysylltu â'r angen presennol a'r angen yn y dyfodol, wrth gwrs, greu risg o hyfforddi'r gweithlu hwnnw ac yna aelodau'r gweithlu hwnnw yn gorfod mynd i rywle arall i chwilio am waith os nad yw'r swyddi yno ar eu cyfer.
Clywodd y grŵp trawsbleidiol ar strôc heddiw nad oes meddygon mewn lleoedd hyfforddi uwch mewn gwasanaethau strôc ar hyn o bryd. Nawr, rwy'n seilio fy nghwestiwn, wrth gwrs, ar yr hyn y maen nhw’n ei ddweud, ac mae'n bosib bod yr wybodaeth honno'n hen, ond, yn amlwg, os yw hynny'n wir, mae'n rhoi straen enfawr ar ddarparu gwasanaethau gofal strôc, a tybed a all y Gweinidog ymchwilio i'r sefyllfa hon a chanfod os yw'n wir a beth y gall ei wneud i unioni'r mater penodol hwn.
Mae datganiad y Gweinidog yn cyfeirio at recriwtio i hyfforddiant mewn seiciatreg graidd yn codi o 33 y cant i 100 y cant. Eto, wrth gwrs, mae hynny'n newyddion da, ond 30 y cant o beth i 100 y cant o beth? Tybed a fyddai'r Gweinidog yn barod i rannu gyda ni beth yw'r data crai er mwyn inni allu gweld yn union beth yw niferoedd y bobl sy'n cael eu hyfforddi. Tybed hefyd a oes ganddo unrhyw wybodaeth am y lleoedd hyfforddi ar gyfer seicolegwyr clinigol ac a ydym yn llwyddo i lenwi'r lleoedd hynny, ac, unwaith eto, a ydynt yn diwallu'r angen yn benodol.
Mae datganiad y Gweinidog yn cyfeirio at brofiad gwaith, a tybed a yw'r Gweinidog yn derbyn canfyddiadau prosiect y Cyngor Ysgolion Meddygol ar ehangu mynediad ac mai'r lle cyntaf y bydd athrawon a dylanwadwyr allweddol yn mynd i gael cyngor ac arweiniad o ran ceisiadau ysgolion meddygol ac, weithiau, y gall eu gwybodaeth am dderbyniadau, swyddogaeth y meddyg, ac ati, fod yn dameidiog ac nid yn gyfredol—. A tybed a fyddai'r Gweinidog yn barod i gael rhagor o sgyrsiau gyda'r Gweinidog Addysg ynghylch sut y gallwn ni sicrhau—unwaith eto, mae gan y datganiad rai pethau cadarnhaol i'w dweud am hyn—y gall ysgolion roi cyngor cywir i bobl ifanc a allai fod yn ystyried gyrfaoedd yn y gwasanaeth iechyd yn ehangach. Rwy'n credu'n arbennig nad yw rhagdybiaethau'n cael eu gwneud ynghylch priodoldeb plant o gefndiroedd llai llewyrchus, ardaloedd llai llewyrchus, yn gwneud cais am hyfforddiant meddygol.
Mae yna bwynt penodol iawn am system adrodd y gweithlu cenedlaethol i gasglu gwybodaeth staff mewn practis cyffredinol. Mae hynny'n amlwg yn ffordd synhwyrol o symud ymlaen, ond mae Angela Burns eisoes wedi sôn am y pwysau ar bractisau meddygon teulu, a tybed beth all y Gweinidog a'i swyddogion ei wneud i sicrhau na fydd casglu'r wybodaeth hon yn rhoi baich ychwanegol ar bractisau meddygon teulu. Dylwn fod yn glir fy mod yn cefnogi'n fawr yr wybodaeth sy'n cael ei chasglu. Pa wybodaeth y mae'n ei rhannu gyda phractisau meddygon teulu er mwyn i bobl ddeall pam mae'r wybodaeth yn bwysig, oherwydd mae'n sicr yn wir fod pobl yn llawer mwy tebygol o gasglu ac adrodd yn rheolaidd ar ystadegau os ydynt yn gwybod beth rydym yn mynd i'w wneud gyda nhw? Yn amlwg, mae'n hanfodol ar gyfer cynllunio'r gweithlu.
Dim ond yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae'r Gweinidog yn sôn am gadw yn ei ddatganiad, a chrybwyllodd hynny eto yn rhai o'i ymatebion i Angela Burns. Mae hyn yn amlwg yn hollbwysig, oherwydd y peth olaf yr ydym ni eisiau ei wneud yw hyfforddi staff ac yna eu colli. Felly, tybed a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni a yw'n ffyddiog heddiw y cawn y strategaeth gweithlu newydd yn fuan a fydd yn mynd i'r afael â hyn yn fanwl. Bu rhywfaint o oedi. Byddem i gyd eisiau dweud ei bod hi'n llawer gwell cymryd mwy o amser a gwneud y gwaith yn iawn, ond byddai'n dda cael sicrwydd bod hynny'n mynd i ddigwydd. Ac ar y diwrnod hwn, diwrnod rhyngwladol pobl anabl, bydd y Gweinidog yn ymwybodol iawn ein bod yn colli llawer o staff o'r GIG oherwydd anableddau y maen nhw'n eu cael yn ystod eu gwasanaeth yn y GIG. A all ein sicrhau y bydd y materion sy'n ymwneud â chadw staff yn strategaeth y gweithlu yn mynd i'r afael â'r mater hwnnw'n benodol ac, os oes gennym ni, efallai, nyrs sydd wedi bod yn gweithio mewn amgylchedd sy'n gofyn llawer yn gorfforol, pa mor ffyddiog ydym ni fod byrddau iechyd lleol yn cymryd y camau priodol i ddod o hyd i waith arall sy'n defnyddio'r sgiliau hynny fel nad ydym yn colli'r gweithwyr proffesiynol hynod fedrus hynny? Diolch.
On the final point, I had some interaction with the health service before I came to this place, both as a patient but also as a professional, and lots of that was actually—not just within the health service, but on a wide range of areas in the public sector and the private sector—on the business of making reasonable adjustments, to see the continuing value in staff, regardless of their mental or physical health, but to actually see what they can do, and to see that as a real benefit and not to lose sight of the experience of those people.
O ran y pwynt olaf, bûm yn ymwneud rywfaint â'r gwasanaeth iechyd cyn dod i'r fan yma, yn glaf ond hefyd yn weithiwr proffesiynol, ac roedd llawer o hynny mewn gwirionedd—nid yn unig o fewn y gwasanaeth iechyd, ond mewn ystod eang o feysydd yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat—yn ymwneud â'r busnes o wneud addasiadau rhesymol, i weld y gwerth parhaus mewn staff, beth bynnag fo'u hiechyd meddyliol neu gorfforol, ond i weld beth y gallant ei wneud mewn gwirionedd, ac i weld hynny fel budd gwirioneddol a pheidio â cholli golwg ar brofiad y bobl hynny.
The most successful part of that was not actually winning a claim in a tribunal; it was actually when you were able to change the nature of the relationship in someone's workplace so that they could stay in work, rather than winning a sum of money once they had left the workplace, or running a claim against their employer to a successful conclusion that often led to the end of the workplace relationship in practical terms. I expect the health service to be absolutely part of that. I think that there's a broader point about retaining our staff—and the terms may change, the hours they work may change, the pattern may change—which is to want to start from the position that we want to retain the staff within the service.
On the point about the campaign, 'Train. Work. Live.' has a £0.5 million budget. The incentives are a bit over £400,000—the financial incentives for the medical training including general practice. Actually, I'll be publishing some information on the numbers of people that we think have been drawn into Wales as a result of the marketing campaign, but some of that will be about the combination of factors that you rightly point out. I want to understand the continuing value of the campaign, and part of the challenge is in delivering and understanding what a marketing campaign delivers and, if you take it away, what we think will happen as well.
But, I can honestly say, in each of the events that I have been to at the RCN congress in the last three years, and at the RCM conference, it is hard to overstate the enthusiasm, both from our own delegates at those conferences—. So, actually, our Welsh nurses and midwives are really proud to see Wales on centre stage, and they themselves are real advocates of people to want to come to work in Wales. But, the real enthusiasm from a range of other people about finding out what are the opportunities—. It's not just about turning up to look at a flashy stand and get a free Welsh cake. The level of interest that comes, with the single point of access to go back to people—. It's got better each year. So, it does show real value in what we're doing, and there's a consistent national brand, then, that is actually helping health boards to undertake their own recruitment activity too. So, there's real value. I want to try and understand that properly, and I want to give Assembly Members more detail of that over the next year or so.
In terms of future needs—and this links both to the workforce strategy point that you made and the consultation that has been put out by HEIW and Social Care Wales—this links back to the deliberate reform that we are undertaking of health and social care services in 'A Healthier Wales' and in wanting to understand how training takes place. So, how people are trained to train them for the world of work that they are going to go into, not the world of work that existed 10 years ago; but, more than that, the numbers that we'll need as well. So, it partly links into the workforce strategy. It also partly links into the deliberate reshaping that's going to take place.
The frameworks that we've undertaken for healthcare science and also allied health professionals talk about a wider role for that group of staff. That isn't just then about the staff that we have now. It is about deliberately wanting to reshape the balance in the numbers that we have. Some of this is not just about what we want in the future. It's about our ability to recruit. I don't mean that we don't have people who are capable of providing high-quality training and education for those people within the system here in Wales. It's actually about the fact that lots of that training has to take place within the health service.
In previous conversations that I've had with people on a cross-party basis—for example, about nurse training in Wrexham—one of the biggest limiting steps is actually about the capacity of the health service to have those training places available. So, it's about the capacity of our system to be able to deliver that, and I have chosen the maximalist option in each of the years that I've made that choice, bearing in mind the capacity of the system to adequately and properly train those people, given the experience of training that they should want and need, so that they have a good experience, a decent qualification and want to stay within the system here in Wales.
I will happily write back to the cross-party group on stroke on the specific issue that you raise. It may be helpful if the Chair, whom I recognise is in the room, writes to me with a specific question, and I'll happily come back. On psychiatry places, we have filled 21 out of 21 places. On the issues about teaching and encouraging people to consider a career in the health service, actually, when you talk to professional bodies and to trade unions within the health service, they say that their biggest worry about people choosing not to go into the health service is the way that the health service is regularly portrayed. They worry about the front pages on newspapers, in particular—but online sites as well—that talk about the health service, and people think, 'Well, I don't need to go there to earn a decent living, and why would I do that if I'm then going to get pilloried?' So there's a challenge there about how we talk about the service, and, to be clear, this isn't just an issue in Wales—it is a UK-wide issue, and it's about how we have an honest conversation about the service that doesn't put people off. But there is then, of course, wanting to encourage people to operate to the maximum of their ability. We talk about that in prudent healthcare terms, we talk about that with young people as well. I still take the view, from my old days in NUS Wales—and I'll finish on this point; no, I have one more point—. I'll write to you about the workforce tool, and to Members, because I think there's some detail there I can helpfully provide, but it is part of the GP contract agreed this year. It's a mandatory part, and the tool will be available for practices, clusters and health boards, too. But I'll provide some more detail.
But on this point about careers in the service, by the time people get to years 12 and 13, lower and upper sixth in old money, if you remember that, most people will have made choices already, even if they haven't consciously. So, actually, it's about a much earlier point in time before children leave primary school and at the start of high school, to remind them that they're good enough and they should think about a career, and to have a broader avenue and lookout on the world and what they're capable of. Because that will give us an even wider group of people, and it's why the widening access work that I referred to in my statement is so important, to make sure we have doctors who are like the people they're going to treat and serve in the future.
Nid ennill hawliad mewn tribiwnlys mewn gwirionedd oedd y rhan fwyaf llwyddiannus o hyn; ond pan oeddech yn gallu newid natur y berthynas yng ngweithle rhywun fel y gallen nhw aros mewn gwaith, yn hytrach nag ennill swm o arian ar ôl iddyn nhw adael y gweithle, neu wneud hawliad yn erbyn cyflogwr a chael canlyniad llwyddiannus a arweiniai'n aml at ddiwedd y berthynas yn y gweithle yn ymarferol. Rwy'n disgwyl i'r gwasanaeth iechyd fod yn rhan o hynny'n llwyr. Rwy'n credu bod yna bwynt ehangach ynghylch cadw ein staff—ac mae'n bosibl y bydd y telerau'n newid, efallai y bydd yr oriau y maen nhw'n gweithio yn newid, efallai y bydd y patrwm yn newid—sef bod eisiau dechrau o'r safbwynt ein bod eisiau cadw'r staff o fewn y gwasanaeth.
O ran y pwynt fod gan yr ymgyrch, 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' gyllideb o £0.5 miliwn. Mae'r cymelliadau ychydig dros £400,000—y cymelliadau ariannol ar gyfer yr hyfforddiant meddygol gan gynnwys meddygfeydd teulu. A dweud y gwir, byddaf yn cyhoeddi rhywfaint o wybodaeth am nifer y bobl y credwn eu bod wedi'u denu i Gymru o ganlyniad i'r ymgyrch farchnata, ond bydd rhywfaint o hynny'n ymwneud â'r cyfuniad o ffactorau yr ydych yn gywir yn eu nodi. Mae arnaf eisiau deall gwerth parhaus yr ymgyrch, a rhan o'r her yw cyflawni a deall yr hyn y mae ymgyrch farchnata yn ei chyflawni a phetaech yn cael gwared ar hynny, yna beth a gredwn ni fydd yn digwydd hefyd.
Ond, gallaf ddweud yn onest, ym mhob un o'r digwyddiadau yr wyf wedi bod ynddynt yng nghyngres yr RCN yn ystod y tair blynedd diwethaf, ac yng nghynhadledd yr RCM, mae'n anodd gorbwysleisio brwdfrydedd ein cynrychiolwyr ein hunain yn y cynadleddau hynny—. Felly, mewn gwirionedd, mae ein nyrsys a'n bydwragedd yng Nghymru yn falch iawn o weld Cymru ar ganol y llwyfan, ac maen nhw eu hunain yn eiriolwyr gwirioneddol dros bobl sydd eisiau dod i weithio yng Nghymru. Ond y brwdfrydedd gwirioneddol a fynegwyd gan amrywiaeth o bobl eraill ynghylch canfod beth yw'r cyfleoedd—. Nid yw ynghylch dod i edrych ar stondin grand a chael cacen gri am ddim. Lefel y diddordeb a geir, gyda'r un pwynt mynediad i fynd yn ôl at bobl—. Mae wedi gwella bob blwyddyn. Felly, mae'n dangos gwir werth yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, ac mae yna frand cenedlaethol cyson; mae hynny mewn gwirionedd yn helpu byrddau iechyd i ymgymryd â'u gweithgarwch recriwtio eu hunain hefyd. Felly, mae gwerth go iawn. Rwyf eisiau ceisio deall hynny'n iawn, ac rwyf eisiau rhoi mwy o fanylion i Aelodau'r Cynulliad ynghylch hynny yn ystod y flwyddyn nesaf.
O ran anghenion y dyfodol—ac mae hyn yn cysylltu â phwynt strategaeth y gweithlu a wnaethoch a'r ymgynghoriad a gyflwynwyd gan AaGIC a Gofal Cymdeithasol Cymru—mae hyn yn cysylltu'n ôl â'r diwygio bwriadol yr ydym yn ei wneud i wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn 'Cymru Iachach' a'r awydd i ddeall sut mae hyfforddiant yn digwydd. Sut mae pobl yn cael eu hyfforddi i'w hyfforddi nhw ar gyfer y byd gwaith y maen nhw'n mynd iddo, nid y byd gwaith a fodolai 10 mlynedd yn ôl; ond, yn fwy na hynny, y niferoedd y bydd eu hangen arnom ni hefyd. Felly, mae'n cysylltu'n rhannol â strategaeth y gweithlu. Mae hefyd yn cysylltu'n rhannol â'r ail-lunio bwriadol sy'n mynd i ddigwydd.
Mae'r fframweithiau yr ydym ni wedi ymgymryd â nhw ar gyfer gwyddoniaeth gofal iechyd a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd hefyd yn sôn am swyddogaeth ehangach i'r grŵp hwnnw o staff. Nid oes a wnelo hynny ddim â'r staff sydd gennym ni nawr. Mae'n ymwneud â dymuno ail-lunio'r cydbwysedd yn y niferoedd sydd gennym ni yn fwriadol. Mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â mwy na'r hyn yr ydym ni eisiau yn y dyfodol. Mae'n ymwneud â'n gallu i recriwtio. Nid wyf yn golygu nad oes gennym ni bobl sy'n gallu darparu hyfforddiant ac addysg o ansawdd uchel i'r bobl hynny o fewn y system yma yng Nghymru. Mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r ffaith bod yn rhaid i lawer o'r hyfforddiant hwnnw ddigwydd o fewn y gwasanaeth iechyd.
Mewn sgyrsiau blaenorol yr wyf wedi'u cael gyda phobl ar draws y pleidiau—er enghraifft, am hyfforddi nyrsys yn Wrecsam—mae un o'r camau mwyaf cyfyngol mewn gwirionedd ynghylch gallu'r gwasanaeth iechyd i sicrhau bod y lleoedd hyfforddi hynny ar gael. Felly, mae'n ymwneud â gallu ein system i gyflawni hynny, ac rwyf wedi dewis yr opsiwn mwyafsymiol ym mhob un o'r blynyddoedd yr wyf wedi gwneud y dewis hwnnw, gan gofio gallu'r system i hyfforddi'r bobl hynny yn ddigonol ac yn briodol, o ystyried y profiad o hyfforddiant y dylent fod ei angen a'i eisiau, er mwyn iddynt gael profiad da, cymhwyster da a'r awydd i aros o fewn y system yma yng Nghymru.
Byddaf yn falch o ysgrifennu'n ôl at y grŵp trawsbleidiol ar strôc ar y mater penodol a godwch. Efallai y byddai'n ddefnyddiol pe bai'r Cadeirydd, rwy'n cydnabod ei fod yn yr ystafell, yn ysgrifennu ataf gyda chwestiwn penodol, a byddaf yn falch o ymateb. O ran lleoedd seiciatreg, rydym ni wedi llenwi 21 o 21 lle. O ran y materion sy'n ymwneud ag addysgu ac annog pobl i ystyried gyrfa yn y gwasanaeth iechyd, a dweud y gwir, wrth siarad â chyrff proffesiynol ac undebau llafur yn y gwasanaeth iechyd, dywedant mai eu pryder mwyaf ynghylch pobl yn dewis peidio â mynd i'r gwasanaeth iechyd yw'r ffordd y caiff y gwasanaeth iechyd ei bortreadu'n rheolaidd. Maen nhw'n poeni am y tudalennau blaen ar bapurau newydd, yn arbennig—ond safleoedd ar-lein hefyd—sy'n sôn am y gwasanaeth iechyd, ac mae pobl yn meddwl, 'Wel, does dim angen i mi fynd yno i ennill bywoliaeth dda, a pham y byddwn i'n gwneud hynny os ydw i wedyn yn mynd i gael fy ngwawdio?' Felly mae yna her yn bodoli ynglŷn â sut yr ydym ni'n siarad am y gwasanaeth, ac, i fod yn glir, nid problem yng Nghymru'n unig yw hon— mae'n broblem i'r DU gyfan, ac mae'n ymwneud â sut yr ydym yn trafod y gwasanaeth nad yw'n peri i bobl ei ddiystyru. Ond wrth gwrs mae eisiau annog pobl i weithio hyd eithaf eu gallu. Soniwn am hynny yn nhermau gofal iechyd darbodus, rydym yn siarad am hynny gyda phobl ifanc hefyd. Rwyf yn dal i fod o'r farn, ers yr hen ddyddiau yn Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru—a byddaf yn gorffen ar y pwynt hwn; na, mae gennyf un pwynt arall—. Byddaf yn ysgrifennu atoch am adnodd y gweithlu, ac at yr Aelodau, oherwydd rwy'n credu bod yna rai manylion yno y gallaf eu darparu, ond mae'n rhan o'r contract meddygon teulu y cytunwyd arno eleni. Mae'n rhan orfodol, a bydd yr adnodd ar gael i bractisau, clystyrau a byrddau iechyd hefyd. Ond byddaf yn rhoi mwy o fanylion.
Ond ynghylch y pwynt hwn am yrfaoedd yn y gwasanaeth, erbyn i bobl gyrraedd blynyddoedd 12 a 13, y chweched isaf a'r chweched uchaf i roi'r hen enwau arnynt, os cofiwch hynny, bydd y rhan fwyaf o bobl wedi gwneud dewisiadau yn barod, hyd yn oed os nad ydynt yn ymwybodol o hynny. Felly, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â chyfnod llawer cynharach cyn i blant adael yr ysgol gynradd ac ar ddechrau cyfnod yr ysgol uwchradd; eu hatgoffa nhw eu bod yn ddigon da ac y dylen nhw feddwl am yrfa, a chael darlun a dealltwriaeth ehangach o'r byd a'r hyn y gallent ei gyflawni. Oherwydd bydd hynny'n rhoi grŵp ehangach fyth o bobl i ni, a dyna pam mae'r gwaith ehangu mynediad y cyfeiriais ato yn fy natganiad mor bwysig, er mwyn sicrhau bod gennym ni feddygon sy'n debyg i'r bobl y byddant yn eu trin a'u gwasanaethu yn y dyfodol.
The Minister will be aware that I met with Gelligaer practice to discuss the closure of Gilfach surgery, and one of the issues they raised was that it wasn't just a shortage of GPs in the area that was causing them to struggle with the Government's approach to the primary care model, but also a shortage of other professionals in mental health, paramedics, and the rest. Therefore this campaign—and I think you've said that you wish to expand it into a recruitment campaign for all kinds of professionals, including nurses and pharmacists—is welcome. The question I'd simply put is: does the Minister believe that this campaign will lead to the easier fulfilment of the primary care approach that he is pioneering, and does he believe that GPs are engaging fully with that approach?
Bydd y Gweinidog yn ymwybodol imi gyfarfod â phractis Gelligaer i drafod cau meddygfa'r Gilfach, ac un o'r materion a godwyd ganddynt oedd nad prinder meddygon teulu yn yr ardal yn unig oedd yn peri iddynt frwydro yn erbyn dull y Llywodraeth o ran y model gofal sylfaenol, ond hefyd prinder gweithwyr proffesiynol eraill ym maes iechyd meddwl, parafeddygon, a'r gweddill. Felly, mae'r ymgyrch hon—a chredaf eich bod wedi dweud eich bod am ei hehangu'n ymgyrch recriwtio ar gyfer pob math o weithwyr proffesiynol, gan gynnwys nyrsys a fferyllwyr—i'w chroesawu. Y cwestiwn y byddwn i'n ei ofyn yn syml yw: a yw'r Gweinidog yn credu y bydd yr ymgyrch hon yn ei gwneud hi'n haws cyflawni'r dull gofal sylfaenol y mae'n ei arloesi, ac a yw'n credu bod meddygon teulu yn ymgysylltu'n llawn â'r dull gweithredu hwnnw?
I think it's an important question because there's something about our ability to say, 'This is the right sort of way to work in the future'. There's broad sign-up to that, and then our ability to have the right numbers of staff in the right place to deliver that care. That is a challenge because, if you look back to three years ago and then five years ago, I think there would be a wider level of cynicism, it's fair to say, within many of our front-line members of staff, including in general practice, about the approach the Government set out. At the start of cluster working it was certainly not universally welcomed, and actually, now, from the primary care conference and, more than that, from my regular interaction, not just with representative bodies like the BMA and the Royal College of General Practitioners, but from my regular interaction going around and about the country, there is a much more positive view about clusters and their potential and their ability to deliver.
But it isn't even-handed. There are still some parts of the country that are a bit more reluctant than others, and part of what I want to do is to get to the position where actually people recognise that it's a better way of working and they're missing out if they don't do it. That means we need the right numbers of staff. On paramedics, for example, we do have more paramedics—there's been over a 7 per cent increase in the paramedic workforce within the last few years. Not only that, though, but we're investing in the skills of paramedics as well. So, the more advanced practice paramedics, who are not just useful within the emergency system but actually within primary care as well, we're finding a way for them to work so they don't need to give up one to do the other. That's been a real success story.
If you remember Bryntirion, they managed to find a model that did that, and it did exactly that, and it provided more stability within the workforce in doing so. If you look at the success, for example, of our first contact physiotherapy approach as well, we do see success in different parts of the country. It's still part of my frustration, and a challenge for the whole system, to see that more evenly distributed. I recognise the Member has a particular challenge in one part of the constituency, but I think people should take more confidence. We're putting our money where our mouth is and investing in the future of the workforce, and we will help and support people to deliver the new primary care model, because I am absolutely convinced it delivers better care for people and it's actually a better place for our staff to work.
Rwy'n credu ei fod yn gwestiwn pwysig oherwydd mae yna rywbeth ynghylch ein gallu i ddweud, 'Dyma'r ffordd iawn i weithio yn y dyfodol'. Mae yna farn gyffredinol o blaid hynny, ac yna ein gallu i gael y niferoedd cywir o staff yn y lle priodol i ddarparu'r gofal hwnnw. Mae hynny'n her oherwydd, os edrychwch yn ôl i dair blynedd yn ôl ac yna bum mlynedd yn ôl, credaf y byddai lefel ehangach o sinigiaeth, mae'n deg dweud, ymhlith llawer o'n haelodau staff rheng flaen, gan gynnwys mewn practis cyffredinol, ynghylch y dull a gyflwynodd y Llywodraeth. Ar ddechrau'r cyfnod o weithio mewn clystyrau, yn sicr ni chafodd ei groesawu gan bawb, ac mewn gwirionedd, nawr, gwelaf o'r gynhadledd gofal sylfaenol ac, yn fwy na hynny, o'm rhyngweithio rheolaidd, nid yn unig â chyrff cynrychioliadol fel Cymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, ond o'm rhyngweithio rheolaidd o gwmpas y wlad, bod barn llawer mwy cadarnhaol am glystyrau a'u potensial a'u gallu i gyflawni.
Ond nid yw'r sefyllfa'n gyson. Mae rhai rhannau o'r wlad yn dal i fod ychydig yn fwy cyndyn nag eraill, a rhan o'r hyn yr wyf eisiau ei wneud yw cyrraedd y sefyllfa pryd y bydd pobl mewn gwirionedd yn cydnabod ei fod yn ffordd well o weithio a byddent ar eu colled os na fyddent yn gwneud hynny. Mae hynny'n golygu bod angen y niferoedd cywir o staff arnom ni. O ran parafeddygon, er enghraifft, mae gennym ni fwy o barafeddygon—bu cynnydd o 7 y cant yn y gweithlu parafeddygon yn y blynyddoedd diwethaf. Nid yn unig hynny, fodd bynnag; rydym yn buddsoddi yn sgiliau parafeddygon hefyd. Felly, o ran y parafeddygon ymarfer uwch, sydd nid yn unig yn ddefnyddiol o fewn y system argyfwng ond mewn gwirionedd o fewn gofal sylfaenol hefyd, rydym ni'n dod o hyd i fodd iddyn nhw weithio fel nad oes angen iddyn nhw roi'r gorau i un i wneud y llall. Mae hynny wedi bod yn stori lwyddiant go iawn.
Os cofiwch Fryntirion, fe wnaethon nhw lwyddo i ddod o hyd i fodel a wnaeth hynny, ac fe wnaeth yr union beth hynny, a rhoddodd fwy o sefydlogrwydd o fewn y gweithlu wrth wneud hynny. Os ydych yn edrych ar lwyddiant, er enghraifft, ein dull cyswllt cyntaf o ran ffisiotherapi hefyd, gwelwn lwyddiant mewn gwahanol rannau o'r wlad. Mae'n dal yn rhan o fy rhwystredigaeth, ac yn her i'r system gyfan, i weld hynny'n cael ei ddosbarthu'n fwy cyson. Rwy'n cydnabod bod gan yr Aelod her arbennig mewn un rhan o'r etholaeth, ond rwy'n credu y dylai pobl fod yn fwy hyderus. Rydym yn rhoi ein harian ar ein gair ac yn buddsoddi yn nyfodol y gweithlu, a byddwn yn helpu ac yn cefnogi pobl i gyflwyno'r model gofal sylfaenol newydd, gan fy mod yn gwbl argyhoeddedig ei fod yn darparu gwell gofal i bobl ac mae mewn gwirionedd yn lle gwell i'n staff weithio ynddo.
Thank you for your statement, Minister. NHS staff are our most important resource. Pumping millions of pounds extra into healthcare is to no avail unless we have the doctors, nurses, radiographers, lab technicians and healthcare assistants needed to deliver first-class care. I welcome the progress the 'Train. Work. Live.' campaign is making, and the fact that you have managed to exceed the training places for GPs in every training scheme across Wales is great news. I welcome the increases in training places in nursing, radiography and physiotherapy also. It’s great to see that we are finally making progress.
However, praise aside, Minister, it’s still not enough. Four years ago, the Royal College of General Practitioners told us that we needed to train 200 GPs a year in order to stand still, and we are seeing record numbers of GPs leaving the profession. So, Minister, how many GPs will be trained and recruited next year? That's my first question.
The BMA recently highlighted an issue whereby local health boards across Wales are preventing expansion of GP premises across Wales—expansion that's necessary to provide consulting space for GP trainees. Minister, what assessment have you made of the impact this is having on the campaign to train and recruit more GPs in Wales, please?
If we are to train more staff, we also have to ensure that they want to stay in Wales once they're qualified. Nearly three quarters of Wales’s GPs say they expected the work in general practice to get worse over the next five years. So, Minister, how will the GP recruitment campaign address this fact and the shocking fact that a quarter of current GPs don’t expect to be working in general practice?
And finally, Minister, you have introduced an all-Wales locum register. Will locums on the English register be required to join the Welsh register, and will the Welsh register allow locums from border regions in Wales to work on both sides of Offa’s Dyke? We need to do so much more if we are to avoid the collapse of primary care in Wales, and I look forward to working with you, Minister. Thank you.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Staff y GIG yw ein hadnodd pwysicaf. Ofer yw pwmpio miliynau o bunnau yn ychwanegol i ofal iechyd oni chawn y meddygon, y nyrsys, y radiograffyddion, y technegwyr labordy a'r cynorthwywyr gofal iechyd sydd eu hangen i ddarparu gofal o'r radd flaenaf. Croesawaf y cynnydd y mae 'Hyfforddi. Gweithio. Byw' yn ei wneud, ac mae'r ffaith eich bod wedi llwyddo i ragori ar y lleoedd hyfforddi i feddygon teulu ym mhob cynllun hyfforddi ar draws Cymru yn newyddion gwych. Rwyf yn croesawu'r cynnydd yn nifer y lleoedd hyfforddi ym maes nyrsio, radiograffeg a ffisiotherapi hefyd. Mae'n wych gweld ein bod o'r diwedd yn gwneud cynnydd.
Fodd bynnag, gan roi canmoliaeth o'r neilltu, Gweinidog, nid yw'n ddigon o hyd. Bedair blynedd yn ôl, dywedodd Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wrthym fod angen i ni hyfforddi 200 o feddygon teulu y flwyddyn er mwyn cadw'r niferoedd fel y maen nhw ar hyn o bryd, ac rydym yn gweld y nifer mwyaf erioed o feddygon teulu yn gadael y proffesiwn. Felly, Gweinidog, faint o feddygon teulu a gaiff eu hyfforddi a'u recriwtio y flwyddyn nesaf? Dyna fy nghwestiwn cyntaf.
Yn ddiweddar, amlygodd Cymdeithas Feddygol Prydain y ffaith bod byrddau iechyd lleol ledled Cymru yn atal ehangu safleoedd meddygon teulu ledled Cymru—ehangu sy'n angenrheidiol i ddarparu lle ymgynghori i feddygon teulu dan hyfforddiant. Gweinidog, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o'r effaith y mae hyn yn ei gael ar yr ymgyrch i hyfforddi a recriwtio mwy o feddygon teulu yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Os ydym am hyfforddi mwy o staff, rhaid inni hefyd sicrhau eu bod eisiau aros yng Nghymru pan fyddant wedi cymhwyso. Dywed bron i dri chwarter o feddygon teulu Cymru eu bod yn disgwyl i'r gwaith mewn practis cyffredinol waethygu yn ystod y pum mlynedd nesaf. Felly, Gweinidog, sut bydd ymgyrch recriwtio meddygon teulu yn mynd i'r afael â'r ffaith hon a'r ffaith frawychus nad yw chwarter y meddygon teulu presennol yn disgwyl bod yn gweithio ym maes ymarfer meddygol?
Ac yn olaf, Gweinidog, rydych chi wedi cyflwyno cofrestr locwm i Gymru gyfan. A fydd hi'n ofynnol i staff locwm ar gofrestr Lloegr ymuno â chofrestr Cymru, ac a fydd cofrestr Cymru yn caniatáu i staff locwm o ranbarthau ffiniol yng Nghymru weithio ar ddwy ochr Clawdd Offa? Mae angen inni wneud cymaint mwy os ydym ni eisiau osgoi chwalu gofal sylfaenol yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi, Gweinidog. Diolch.
Thank you for the questions. In terms of next year's GP training numbers, I've set a baseline of 160, and as I indicated in my statement, my intention is to be able to progressively raise the number of GP training places that we will have available to want to fill as our new baseline. However, that does depend on our ability to have the requisite number of training places in practices. So, I'm looking forward to some advice from Health Education and Improvement Wales about our ability within the system to progressively increase and successfully recruit to those numbers.
In terms of the specific issue you raised about the primary care estate, I'm not aware of the specific issue that you raise where a health board is preventing people from expanding provision, because we should remember that there's a balance here, isn't there? Because general practice is largely provided by independent contractors, some of whom own their own buildings, some of whom have a partnership with a range of other services to work from particular premises. And so, in investing in the primary care estate, we're more and more looking to invest in a combination of those, and to understand that, in the past, when we were helping to build facilities that the NHS didn't own, that brought different challenges too. So, that is partly about the partnership model and what happens. These are real practical issues that are part of our conversation with the general practice committee of the BMA. But, on the provision of a new generation of centres, the primary care pipeline, 19 individual schemes, including the recent good news that we had that the Mountain Ash scheme is on site now. So, we are actually delivering a newer range of premises already.
In terms of the issue about keeping current GPs, I'll try to deal with that in terms of the questions that Angela Burns asked. I didn't get to it in terms of the list of questions, but in terms of the points about the incentive schemes, that's important for keeping current GPs in practice as well, so they don't feel that there's no supply for future general practice as well. But we are looking to review the impact of those incentives, not just in the areas that have got incentives for what have been hard-to-recruit-to areas, but also to look to see if there's been an impact on surrounding general practice schemes. This year, that would appear not to be the case, because we filled every scheme. But as we said, a new baseline for each of those training schemes, I want to see what the direct impact is.
In terms of the locum register, look, I think this is really important for us to understand where and how many locums we have and the terms on which they're engaged. And part of the deal in the new contract that we've agreed with the general practice committee of the BMA is actually about how we incentivise people to come off the locum way of working and to become either salaried or, indeed, partners in general practice as well, and to provide us with the stability that we'd want. And there's a generational challenge there as well, which is, honest, not just within the health service but on a much wider basis, about how we help people to look at what's on offer within the NHS and to understand what's on offer, and they commit to that career, whether as a primary care contractor or otherwise, and then the register should help us to do that and to be much clearer about the terms on which people are engaged.
Diolch am y cwestiynau. O ran nifer y meddygon teulu fydd yn cael eu hyfforddi y flwyddyn nesaf, rwyf wedi gosod llinell sylfaen o 160, ac fel y nodais yn fy natganiad, fy mwriad yw gallu cynyddu'n raddol nifer y lleoedd hyfforddi meddygon teulu a fydd ar gael gennym ni ar gyfer ein llinell sylfaen newydd. Fodd bynnag, mae hynny'n dibynnu ar ein gallu i gael y nifer angenrheidiol o leoedd hyfforddi mewn practisau. Felly, rwy'n edrych ymlaen at gael rhywfaint o gyngor gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru ynghylch ein gallu o fewn y system i gynyddu'n raddol a llwyddo i recriwtio ar gyfer y niferoedd hynny.
O ran y mater penodol y sonioch chi amdano ynghylch yr ystad gofal sylfaenol, nid wyf yn ymwybodol o'r mater penodol yr ydych yn ei godi lle mae bwrdd iechyd yn atal pobl rhag ehangu darpariaeth, oherwydd dylem gofio bod cydbwysedd yma, onid oes? Gan fod practis cyffredinol yn cael ei ddarparu'n bennaf gan gontractwyr annibynnol, y mae rhai ohonynt yn berchen ar eu hadeiladau eu hunain, ac mae gan rai ohonynt bartneriaeth gydag amrywiaeth o wasanaethau eraill i weithio o safleoedd penodol. Felly, wrth fuddsoddi yn yr ystad gofal sylfaenol, rydym fwyfwy yn bwriadu buddsoddi mewn cyfuniad o'r rhain, ac i ddeall, yn y gorffennol, pan oeddem yn helpu i adeiladu cyfleusterau nad oedd y GIG yn berchen arnynt, bydd hynny yn cynnig gwahanol heriau hefyd. Felly, mae hynny'n rhannol yn ymwneud â'r model partneriaeth a'r hyn sy'n digwydd. Mae'r rhain yn faterion ymarferol go iawn sy'n rhan o'n sgwrs â phwyllgor meddygon teulu Cymdeithas Feddygol Prydain. Ond, o ran darparu cenhedlaeth newydd o ganolfannau, llif prosiect gofal sylfaenol, 19 o gynlluniau unigol, gan gynnwys y newyddion da a gawsom yn ddiweddar bod cynllun Aberpennar ar y safle nawr. Felly, rydym ni mewn gwirionedd yn darparu amrywiaeth newydd o safleoedd eisoes.
O ran y mater ynghylch cadw meddygon teulu presennol, ceisiaf ymdrin â hynny o ran y cwestiynau a ofynnodd Angela Burns. Doeddwn i ddim wedi'i gyrraedd o ran y rhestr o gwestiynau, ond o ran y pwyntiau ynghylch y cynlluniau cymhelliant, mae hynny'n bwysig ar gyfer cadw meddygon teulu presennol mewn practis hefyd, fel nad ydyn nhw'n teimlo nad oes unrhyw gyflenwad ar gyfer meddygfeydd teulu yn y dyfodol hefyd. Ond rydym yn bwriadu adolygu effaith y cymhellion hynny, nid yn unig yn yr ardaloedd sydd wedi cael cymhellion ar gyfer yr ardaloedd sydd wedi bod yn anodd recriwtio ar eu cyfer, ond hefyd i weld a fu effaith ar gynlluniau cyfagos o ran meddygfeydd teuluol. Eleni, ymddengys na fydd hynny'n digwydd, oherwydd inni lenwi pob cynllun. Ond fel y yr ydym ni wedi dweud, llinell sylfaen newydd ar gyfer pob un o'r cynlluniau hyfforddi hynny, rwyf eisiau gweld beth yw'r effaith uniongyrchol.
O ran y gofrestr locwm, rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn er mwyn i ni ddeall ble a faint o feddygon locwm sydd gennym ni a beth yw telerau eu cytundeb gwaith. Ac mae rhan o'r cytundeb yn y contract newydd yr ydym wedi cytuno arno gyda phwyllgor meddygon teulu Cymdeithas Feddygol Prydain yn ymwneud mewn gwirionedd â'r ffordd yr ydym yn cymell pobl i adael y dull locwm o weithio ac i fod naill ai'n gyflogedig neu, yn wir, yn bartneriaid mewn practis cyffredinol hefyd, ac i roi inni'r sefydlogrwydd y byddem eisiau ei gael. Ac mae her o ran y genhedlaeth sy'n codi hefyd, sydd, yn onest, nid yn unig o fewn y gwasanaeth iechyd ond yn ehangach o lawer, ynghylch sut y gallwn ni helpu pobl i edrych ar yr hyn a gynigir o fewn y GIG ac i ddeall beth sy'n cael ei gynnig, ac ymrwymo i'r yrfa honno, boed fel contractwr gofal sylfaenol neu fel arall, ac yna dylai'r gofrestr ein helpu i wneud hynny a bod yn llawer cliriach o ran y telerau cyflogi.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 6 on the agenda is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the food and drink Wales cluster network. I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs—Lesley Griffiths.
Eitem 6 ar yr agenda yw datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar rwydwaith clwstwr bwyd a diod Cymru. Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig—Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Our Welsh food and drink sector continues to go from strength to strength and is a foundation of our economy, with 217,000 workers across the supply chain, which includes agriculture, manufacturing, retail, catering and wholesale, complementing tourism and projecting a positive image of Wales to the world. Nowhere was this more evident than at Blas Cymru 2019, our showcase trade event, where we brought international and UK buyers to our producers and products.
Success is built on partnership. The Food and Drink Wales Industry Board has been our energetic partner. Together we are catalysing ambition, creating routes to market, removing barriers and promoting a sector of growing reach and renown. Of course we face challenges, the most immediate being Brexit. However, we must also work to increase productivity, develop businesses to become more resilient and sustainable, and maintain our reputation for high production standards in order to ensure that the industry can thrive in a competitive marketplace.
Bringing businesses together is integral to tackling these challenges and promoting long-term success. This is a cornerstone of our approach and recipe for success. A key ingredient in this is our very well developed food and drink cluster network. The cluster network is an ambitious programme that aims to create real step change in the industry. It was developed to better support the industry by creating a platform for like-minded businesses to collaborate and receive sector-specific support. It facilitates sector growth, sharing of resources, knowledge and expertise through networking events and workshops, and it creates resilience in our supply chains by developing a web of connections and mutually reinforcing relationships.
Clusters are integral to success in industry throughout the world. They naturally evolve: technology in Silicon Valley; leather footwear and textiles in northern Italy; and finance in the City of London, to name a few. By bringing businesses and talent together, they promote innovation and development. Success breeds success. Our strategy is to accelerate clustering. Through integrated support from Government, technical know-how through Food Innovation Wales and Project Helix, and the ambition of our board, our growing cluster family can help Wales's food and drink industry to continue to develop and thrive.
There are now eight clusters within the Welsh food and drink cluster network, with over 450 Welsh businesses involved. At Blas Cymru, the cluster learning zone enabled face-to-face connections to be made between cluster members and other partners. Our clusters range from groups of businesses that produce a certain type of food or drink, to businesses with different products but shared goals and ambitions, such as export or high-value products.
Our export club enables businesses to collaborate and share experiences regarding exporting, facilitating seasoned exporters and those who are just starting on this journey to discuss hurdles and opportunities in exporting. We've introduced the export buddy system, pairing a seasoned exporter with an export novice to keep the companies accountable and motivated. We have also developed links to international collaborative initiatives, furthering our ambition to increase both exports and inward investment and raising Wales's international profile. The Atlantic Food Export Project is bringing businesses from Wales together with businesses from regions in France, Spain, Portugal, the Republic of Ireland and Northern Ireland to overcome barriers to export and improve competitiveness in international markets.
The nutrifoods cluster includes over 75 businesses and organisations collaborating on projects ranging from food engineering to a strategic decarbonisation programme. It involves the future foods programme at Aberystwyth University and our food centres across the country, with the aim of increased research and development in the food industry, making it truly innovative and sustainable in an increasingly competitive environment.
The high-impact cluster is focused on addressing the urgent problem of waste. It has identified waste reduction opportunities, also worth tens of thousands of pounds of direct savings, for the businesses involved. This helps business and wider prosperity and it helps Wales’s well-being, being in alignment with the Welsh Government strategy 'Towards Zero Waste' and its aim of 70 per cent recycling by 2025, and 100 per cent by 2050. The cluster is now looking to take matters further, having recently held a conference focussed on waste and resource efficiency, which I am confident will generate new solutions to address packaging waste.
The drinks cluster has collaborated with the Food and Drink Wales Industry Board to develop an overarching drink sector strategy to support this diverse and valuable part of our industry. It is developing special interest groups, working towards specific and focused strategic projects. Our fine food cluster members have really appreciated the ability to network, with companies partnering to successfully pitch to buyers at Blas Cymru, and are now even sharing salesmen. This shows that the network is not just about companies being supported by the cluster, but the active support cluster members give each other.
The seafood cluster is raising awareness of our fishery products industry. They have created informative videos about this industry and established a branding and banding special interest group, aiming to increase traceability and awareness of provenance of the shellfish catch. They're also establishing the Welsh seafood directory to signpost where you can buy delicious Welsh seafood across the country.
More recently established is the honey cluster, which is raising the profile of the products of Welsh beekeepers and helping to share best practice amongst them.
As we develop the new strategic plan for the food and drink industry in Wales, we are looking to learn the lessons of these successes to build on these foundations and ensure that the cluster network continues to thrive into the future. The networks they are creating with each other, and into the wider supply chain, are creating resilience in our food system. This has proved an inspirational journey, a beacon for what we can achieve in Wales, supporting our vision to create a prosperous and fair nation of world-class renown.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae ein sector bwyd a diod yng Nghymru yn parhau i fynd o nerth i nerth ac mae'n sylfaen i'n heconomi, gyda 217,000 o weithwyr ar draws y gadwyn gyflenwi, sy'n cynnwys amaethyddiaeth, gweithgynhyrchu, manwerthu, arlwyo a chyfanwerthu, gan ategu twristiaeth a rhoi delwedd gadarnhaol o Gymru i'r byd. Roedd hyn yn amlwg iawn yn Blas Cymru 2019, ein digwyddiad masnach arddangos, lle daethom â phrynwyr rhyngwladol ac o'r DU at ein cynhyrchwyr a'n cynnyrch.
Mae llwyddiant yn seiliedig ar bartneriaeth. Mae Bwrdd Diwydiant Bwyd a Diod Cymru wedi bod yn bartner egniol i ni. Gyda'n gilydd rydym yn cyflymu uchelgais, yn creu llwybrau i'r farchnad, yn dileu rhwystrau ac yn hyrwyddo sector â chwmpas ac enw da cynyddol. Wrth gwrs, rydym yn wynebu heriau, a'r mwyaf uniongyrchol yw Brexit. Ond mae'n rhaid i ni hefyd weithio i gynyddu cynhyrchiant, datblygu busnesau i fod yn fwy cadarn a chynaliadwy, a chynnal ein henw da am safonau cynhyrchu uchel er mwyn sicrhau y gall y diwydiant ffynnu mewn marchnad gystadleuol.
Mae dod â busnesau at ei gilydd yn rhan annatod o fynd i'r afael â'r heriau hyn a hybu llwyddiant hirdymor. Mae hyn yn gonglfaen i'n dull o weithredu ac yn sylfaen ar gyfer llwyddiant. Elfen allweddol o hyn yw ein rhwydwaith clwstwr bwyd a diod sydd wedi'i ddatblygu'n dda iawn. Mae'r rhwydwaith clwstwr yn rhaglen uchelgeisiol sydd â'r nod o greu newid gwirioneddol yn y diwydiant. Fe'i datblygwyd i roi gwell cefnogaeth i'r diwydiant trwy greu llwyfan i fusnesau o'r un anian gydweithio a chael cymorth sy'n benodol i'r sector. Mae'n hwyluso twf y sector, rhannu adnoddau, gwybodaeth ac arbenigedd drwy ddigwyddiadau a gweithdai rhwydweithio, ac mae'n creu cadernid yn ein cadwyni cyflenwi drwy ddatblygu gwe o gysylltiadau a chydberthnasau sy'n atgyfnerthu'r naill a'r llall.
Mae clystyrau'n hanfodol i lwyddiant mewn diwydiant ledled y byd. Maen nhw'n esblygu'n naturiol: technoleg yn Silicon Valley; esgidiau lledr a thecstilau yng ngogledd yr Eidal; a chyllid yn Ninas Llundain, i enwi dim ond rhai. Trwy ddod â busnesau a thalent at ei gilydd, maen nhw'n hybu arloesi a datblygu. Mae llwyddiant yn magu llwyddiant. Ein strategaeth yw cyflymu clystyru. Trwy gymorth integredig gan y Llywodraeth, gwybodaeth dechnegol drwy Arloesi Bwyd Cymru a Phrosiect Helix, ac uchelgais ein bwrdd, gall ein teulu clwstwr sy'n tyfu, helpu diwydiant bwyd a diod Cymru i barhau i ddatblygu a ffynnu.
Erbyn hyn mae yna wyth clwstwr o fewn rhwydwaith clwstwr bwyd a diod Cymru, gyda dros 450 o fusnesau yng Nghymru yn cymryd rhan. Yn Blas Cymru, roedd y parth dysgu clwstwr yn galluogi gwneud cysylltiadau wyneb yn wyneb rhwng aelodau'r clwstwr a phartneriaid eraill. Mae ein clystyrau'n amrywio o grwpiau o fusnesau sy'n cynhyrchu math penodol o fwyd neu ddiod, i fusnesau sydd â gwahanol gynhyrchion ond sy'n rhannu nodau ac uchelgeisiau, fel cynhyrchion allforio neu gynnyrch uchel eu gwerth.
Mae ein clwb allforio yn galluogi busnesau i gydweithio a rhannu profiadau ynglŷn ag allforio, gan hwyluso allforwyr profiadol a'r rhai hynny sydd ond yn dechrau ar y daith hon i drafod rhwystrau a chyfleoedd o ran allforio. Rydym wedi cyflwyno'r system cyfeillio allforio, gan baru allforiwr profiadol ag allforiwr newydd er mwyn cadw'r cwmnïau'n atebol ac yn llawn cymhelliant. Rydym hefyd wedi datblygu cysylltiadau â mentrau cydweithredol rhyngwladol, gan ddatblygu ein huchelgais i gynyddu allforion a mewnfuddsoddi a chodi proffil rhyngwladol Cymru. Mae Prosiect Allforio Bwyd yr Iwerydd yn dod â busnesau o Gymru ynghyd â busnesau o ranbarthau yn Ffrainc, Sbaen, Portiwgal, Gweriniaeth Iwerddon a Gogledd Iwerddon i oresgyn rhwystrau i allforio a gwella cystadleurwydd mewn marchnadoedd rhyngwladol.
Mae'r clwstwr maeth Cymru yn cynnwys dros 75 o fusnesau a sefydliadau sy'n cydweithio ar brosiectau sy'n amrywio o beirianneg bwyd i raglen datgarboneiddio strategol. Mae'n cynnwys rhaglen bwydydd y dyfodol ym Mhrifysgol Aberystwyth a'n canolfannau bwyd ar draws y wlad, gyda'r nod o fwy o ymchwil a datblygu yn y diwydiant bwyd, gan ei gwneud yn wirioneddol arloesol a chynaliadwy mewn amgylchedd cynyddol gystadleuol.
Mae'r clwstwr effaith uchel yn canolbwyntio ar fynd i'r afael â'r broblem gwastraff frys. Mae wedi nodi cyfleoedd i leihau gwastraff, sydd hefyd werth degau o filoedd o bunnoedd o arbedion uniongyrchol, i'r busnesau dan sylw. Mae hyn yn helpu busnesau a ffyniant ehangach ac mae'n helpu lles Cymru, gan ei fod yn cyd-fynd â strategaeth Llywodraeth Cymru 'Tuag at Ddyfodol Diwastraff' a'i nod o ailgylchu 70 y cant erbyn 2025, a 100 y cant erbyn 2050. Mae'r clwstwr bellach yn bwriadu datblygu hyn ymhellach, ar ôl cynnal cynhadledd a oedd yn canolbwyntio ar wastraff ac effeithlonrwydd adnoddau yn ddiweddar, ac rwy'n ffyddiog y bydd yn creu atebion newydd i fynd i'r afael â gwastraff deunydd pacio.
Mae'r clwstwr diodydd wedi cydweithio â Bwrdd Diwydiant Bwyd a Diod Cymru i ddatblygu strategaeth sector yfed drosfwaol i gefnogi'r rhan amrywiol a gwerthfawr hon o'n diwydiant. Mae'n datblygu grwpiau diddordeb arbennig, gan weithio tuag at brosiectau strategol penodol â phwyslais. Mae aelodau ein clwstwr bwydydd da wedi gwerthfawrogi'n fawr y gallu i rwydweithio, gyda chwmnïau'n partneru i gyflwyno cynigion i brynwyr yn Blas Cymru yn llwyddiannus, ac maen nhw bellach yn rhannu gwerthwyr hyd yn oed. Mae hyn yn dangos bod y rhwydwaith nid yn unig yn ymwneud â chwmnïau sy'n cael eu cefnogi gan y clwstwr, ond yn ymwneud â'r cymorth gweithredol y mae aelodau'r clwstwr yn ei roi i'w gilydd.
Mae'r clwstwr bwyd môr yn codi ymwybyddiaeth o'n diwydiant cynhyrchion pysgodfeydd. Maen nhw wedi creu fideos llawn gwybodaeth am y diwydiant hwn ac wedi sefydlu grŵp diddordeb arbennig brandio a bandio, gyda'r nod o gynyddu'r gallu i olrhain ac ymwybyddiaeth o darddiad y pysgod cregyn. Maen nhw hefyd yn sefydlu cyfeirlyfr bwyd môr Cymru i gyfeirio at leoedd lle gallwch chi brynu bwyd môr blasus o Gymru ledled y wlad.
Mae'r clwstwr mêl wedi'i ddatblygu yn fwy diweddar ac mae'n codi proffil cynhyrchion gwenynwyr Cymru ac yn helpu i rannu arferion gorau yn eu plith.
Wrth i ni ddatblygu'r cynllun strategol newydd ar gyfer y diwydiant bwyd a diod yng Nghymru, rydym yn awyddus i ddysgu gwersi o'r llwyddiannau hyn er mwyn adeiladu ar y seiliau hyn a sicrhau bod y rhwydwaith clwstwr yn parhau i ffynnu yn y dyfodol. Mae'r rhwydweithiau y maen nhw'n eu creu gyda'i gilydd, ac i'r gadwyn gyflenwi ehangach, yn creu cadernid yn ein system fwyd. Mae hon wedi bod yn daith ysbrydoledig, yn esiampl o'r hyn y gallwn ni ei gyflawni yng Nghymru, gan gefnogi ein gweledigaeth i greu cenedl ffyniannus a theg o fri byd-eang.
Thank you. Andrew R.T. Davies.
Diolch. Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for your statement this afternoon. Most probably the most exciting thing that's happened to me today is that I get to use the lectern, because we've got a rural affairs statement.
But, it is worth reflecting on the size of the industry to Wales: £20.5 billion in total turnover, 210,000 or 217,000 jobs in total if you take the catering sector into mind. And the growth of the sector and the awareness among the consumers is staggering over, certainly, the last 10, 15 years. And people are very concerned about the provenance of the food that they're buying, and they are prepared to put their money where their mouths are and actually decide to spend that money on food that they can have confidence in. So, it is important that people do have the ability to grow their businesses here in Wales, and that where best practice can be identified in the various clusters, that best practice is shared.
I think you've identified the breadth of the clusters, from the most recent, the honey sector, right the way through to the export market, which is a very complicated field to say the least. And, very often, to give customers confidence to go in that export market, they do need to obviously be peer-led and know that Government is there to support them.
There are a couple of questions that I do have to ask. Obviously, only recently, Tomlinson's went bankrupt up in north Wales, or into administration, should I say, and there is a precarious state amongst some of the big processors here in Wales. When you look at the Tomlinson's model, which was all about backing Welsh produce—in this case, milk—and allowing that milk to get shelf space amongst the big retailers, it really does show that there does need to be a gradual evolution in this field, because, obviously, a well-established business can grow very quickly overnight, and put a particular financial stress and strain on the business. Can you give us a sense of how the processing sector here in Wales is benefiting from the cluster network, in particular in the red meat sector? Because I think, if you took one large abattoir out in Merthyr, there would be very little beef-processing capacity left in Wales. So, it's important to understand, from those two examples I've given you, how the processing sector is benefiting from the cluster network.
I'd also like to try and understand how the rural development plan is helping inform the cluster network, and by the RDP informing, I mean how much money is going into the cluster network from the rural development plan. Because, again, the cluster network should be driving efficiencies within the industry, whether that be at the farm gate, or whether that be in the processing sector, or whether that be in the retail sector, so that we do have an efficient chain that can compete both in the export market and the domestic market. So, if you could give us some sense of how important the RDP has been to informing the development of the cluster network in Wales, I think that would be really, really helpful.
I'd also like to understand how you keep the cluster network fresh and vibrant. Because having eight sectors represented, it is important that they don't just end up turning into talking shops, and not developing what we want to see as the best practice, the innovation, and driving the new ideas, and that, when that particular sector does need revitalising, or revamping, that does happen, rather than we've just got the tick-box exercise of saying, 'Well, that sector's taken care of by that particular cluster network.' We all saw what happened with the techniums in the early part of the Assembly's life, and, sadly, they weren't the success that obviously people wished them to be, because they were felt that they just couldn't achieve what was replicated in other parts. And in your statement this afternoon you talk about various clusters, in California, in Italy, and they seem to have worked there well. Well, the technium model was very much focused on what was going on in California, but yet it didn't transfer across the Atlantic into Wales. So, I'd be very keen to understand how the department, and you as Minister, is working to make sure that the cluster network stays fresh and stays vibrant.
And importantly, obviously, on the consumers' agenda, radar—call it what you will—is the climate change emergency that has been declared, and carbon reduction. And I notice in your statement that you do refer to that, and some of the best practice models, and the investment that's been made into Aberystwyth University for research. I would be really keen to understand the Government's thinking on this, because, obviously, we are in a general election at the moment—I have questioned you on this before. Various political parties have this agenda to try and squeeze that carbon-neutral agenda into a 2030 target, as opposed to the 2050 target that the climate change committee says is the only credible option available at the moment with the technologies we have. How confident are you that the carbon reduction that is identified in your own plan as a Welsh Government will meet the goals of what the consumers want to see, which is a carbon neutral world, with a good environmental footprint, and is achievable without causing long-term harm to the industry, and the industry can go along with the goals that you are setting? Because it is about setting goals that are achievable and don't, ultimately, cause the economic damage that, potentially, some shortening of that timeline could, if the 2030 target was brought into play.
So, if I could receive answers on those couple of questions I've put to you, I'd be most grateful, Minister.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch ichi, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Mae'n debyg mai'r peth mwyaf cyffrous sydd wedi digwydd i mi heddiw yw fy mod yn cael defnyddio'r darllenfwrdd, oherwydd bod gennym ni ddatganiad materion gwledig.
Ond, mae'n werth myfyrio ar faint y diwydiant i Gymru: cyfanswm trosiant o £20.5 biliwn, 210,000 neu 217,000 o swyddi i gyd, os ydych chi'n ystyried y sector arlwyo. Ac mae twf y sector a'r ymwybyddiaeth ymhlith y defnyddwyr yn syfrdanol dros, yn sicr, y 10, 15 mlynedd diwethaf. Ac mae pobl yn poeni'n fawr am darddiad y bwyd y maen nhw'n ei brynu, ac maen nhw'n barod i weithredu drwy benderfynu gwario'r arian ar fwyd y gallan nhw fod â ffydd ynddo. Felly, mae'n bwysig bod gan bobl y gallu i dyfu eu busnesau yma yng Nghymru, ac os gellir nodi arfer gorau yn y gwahanol glystyrau, yna bod arfer gorau yn cael ei rannu.
Rwy'n credu eich bod wedi nodi ehangder y clystyrau, o'r mwyaf diweddar, y sector mêl, drwodd at y farchnad allforio, sy'n faes cymhleth iawn a dweud y lleiaf. Ac, yn aml iawn, er mwyn rhoi hyder i gwsmeriaid i fynd i'r farchnad allforio honno, mae'n amlwg bod angen iddynt gael eu harwain gan gymheiriaid a gwybod bod y Llywodraeth yno i'w cefnogi.
Mae un neu ddau o gwestiynau y mae'n rhaid imi eu gofyn. Yn amlwg, dim ond yn ddiweddar y mae Tomlinson wedi mynd yn fethdalwr yn y gogledd, neu wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, ddylwn i ddweud, ac mae cyflwr ansicr ymhlith rhai o'r proseswyr mawr yma yng Nghymru. Pan edrychwch chi ar fodel Tomlinson, a oedd yn ymwneud â chefnogi cynnyrch Cymru—yn yr achos hwn, llaeth—a chaniatáu i'r llaeth hwnnw gael lle ar silff ymysg y manwerthwyr mawr, mae'n dangos bod angen esblygiad graddol yn y maes hwn, oherwydd, yn amlwg, gall busnes sydd wedi hen ennill ei blwyf dyfu'n gyflym iawn dros nos, a rhoi straen ariannol penodol a phwysau ar y busnes. A wnewch chi roi syniad inni o sut y mae'r rhwydwaith clwstwr o fudd i'r sector prosesu yma yng Nghymru, yn enwedig yn y sector cig coch? Oherwydd, rwy'n credu, petaech chi'n hepgor un lladd-dy mawr ym Merthyr, ychydig iawn o gapasiti prosesu cig eidion a fyddai ar ôl yng Nghymru. Felly, mae'n bwysig deall, o'r ddwy enghraifft hynny yr wyf wedi'u rhoi i chi, sut y mae'r sector prosesu yn elwa ar y rhwydwaith clwstwr.
Hoffwn i hefyd geisio deall sut mae'r cynllun datblygu gwledig yn helpu i lywio'r rhwydwaith clwstwr, ac o ran y cynllun datblygu gweledig yn llywio, yr hyn rwy'n ei olygu yw faint o arian sy'n mynd i'r rhwydwaith clwstwr o'r cynllun datblygu gwledig. Oherwydd, unwaith eto, dylai'r rhwydwaith clwstwr fod yn ysgogi arbedion yn y diwydiant, boed hynny wrth glwyd y fferm, neu boed hynny yn y sector prosesu, neu boed hynny yn y sector manwerthu, fel bod gennym gadwyn effeithlon a all gystadlu yn y farchnad allforio a'r farchnad ddomestig. Felly, pe byddech yn rhoi rhyw syniad i ni pa mor bwysig fu'r cynllun datblygu gwledig i lywio datblygiad y rhwydwaith clwstwr yng Nghymru, rwy'n credu y byddai hynny'n wirioneddol ddefnyddiol.
Hoffwn ddeall hefyd sut yr ydych chi'n cadw'r rhwydwaith clwstwr yn ffres ac yn fywiog. Gan fod wyth sector wedi'u cynrychioli, mae'n bwysig nad ydynt yn troi'n siopau siarad yn y pen draw, ac nad ydynt yn datblygu'r hyn yr ydym ni eisiau ei weld fel arfer gorau, yr arloesedd, a sbarduno'r syniadau newydd, a phan fo angen adfywio, neu ailwampio ar y sector penodol hwnnw, bod hynny'n digwydd, yn hytrach na bod gennym ni yr ymarfer ticio blychau o ddweud, 'Wel, mae'r sector hwnnw'n cael sylw gan y rhwydwaith clwstwr penodol hwnnw.' Gwelsom ni i gyd yr hyn a ddigwyddodd gyda'r canolfannau technium ar ddechrau oes y Cynulliad, ac, yn anffodus, nid oeddent mor llwyddiannus ag yr oedd pobl, yn amlwg, yn dymuno iddyn nhw fod, oherwydd teimlwyd nad oedden nhw'n gallu cyflawni'r hyn a oedd yn digwydd mewn rhannau eraill. Ac yn eich datganiad y prynhawn yma rydych chi'n sôn am wahanol glystyrau, yng Nghaliffornia, yn yr Eidal, ac mae'n ymddangos eu bod wedi gweithio dda yno. Wel, roedd y model technium yn canolbwyntio'n fawr iawn ar yr hyn a oedd yn digwydd yng Nghaliffornia, ond eto ni wnaeth drosglwyddo ar draws yr Iwerydd i Gymru. Felly, byddwn yn awyddus iawn i ddeall sut y mae'r adran, a chithau fel Gweinidog, yn gweithio i sicrhau bod y rhwydwaith clwstwr yn aros yn ffres ac yn aros yn fywiog.
Ac yn bwysig, yn amlwg, ar agenda, radar—galwch e' beth bynnag y dymunwch chi—y defnyddwyr yw'r argyfwng newid yn yr hinsawdd sydd wedi'i ddatgan, a lleihau carbon. Ac rwy'n sylwi yn eich datganiad eich bod yn cyfeirio at hynny, a rhai o'r modelau arfer gorau, a'r buddsoddiad sydd wedi'i wneud ym Mhrifysgol Aberystwyth ar gyfer ymchwil. Byddwn i'n awyddus iawn i ddeall meddylfryd y Llywodraeth ar hyn, oherwydd, yn amlwg, rydym ni mewn etholiad cyffredinol ar hyn o bryd—rwyf wedi eich holi chi am hyn o'r blaen. Mae gan wahanol bleidiau gwleidyddol yr agenda hon er mwyn ceisio cywasgu'r agenda garbon niwtral honno i darged 2030, yn hytrach na tharged 2050 y mae'r pwyllgor ar y newid yn yr hinsawdd yn dweud yw'r unig opsiwn credadwy sydd ar gael ar hyn o bryd gyda'r technolegau sydd gennym. Pa mor ffyddiog ydych chi y bydd y lleihad mewn carbon a nodir yn eich cynllun chi eich hun fel Llywodraeth Cymru yn cyflawni nodau'r hyn y mae'r defnyddwyr eisiau eu gweld, sef byd carbon niwtral, sydd ag ôl troed amgylcheddol da, ac y gellir ei gyflawni heb achosi niwed hirdymor i'r diwydiant, ac y gall y diwydiant gyd-fynd â'r nodau yr ydych yn eu gosod? Oherwydd, mae'n ymwneud â gosod nodau y gellir eu cyflawni ac nad ydynt, yn y pen draw, yn achosi'r niwed economaidd y gallai, o bosibl, rhywfaint o fyrhau'r amserlen honno ei achosi pe byddai targed 2030 yn cael ei rhoi ar waith.
Felly, pe bawn i'n gallu cael atebion ar y ddau gwestiwn hynny yr wyf wedi'u gofyn i chi, byddwn i'n ddiolchgar iawn, Gweinidog.
Thank you, Andrew, for the series of questions. I think you make a really important point about the consumers wanting to know more about the provenance of their food, and, certainly, in the three and a half years I've been in this portfolio, I've seen a huge increase in the numbers of people attending food festivals, food halls at our agricultural shows, and you can see they're very keen to buy the Welsh produce. And you see it also in the supermarkets, and I think it's really important that supermarkets have that offer of Welsh produce. And, again, it's something that I've been very encouraged about in our business lounge at the Royal Welsh Show, where a huge amount of business is done. I think we met with—officials met with some, and I met some—about 90 per cent of the entire supermarket network, for want of a better word. We met with representatives of those supermarkets to ensure that their consumer, and people right across Wales, and the UK, are able to buy Welsh produce if they choose to do so.
You talk about the cluster network, and this is probably the only example, I think, we have of this cluster policy in the Welsh Government. And I was very lucky to go out to both Catalonia and the Basque Country, about 18 months ago, to look at their cluster network—at the food cluster network in particular. But both of those countries, particularly Catalonia, have had a cluster policy for many, many years—I think it's about 30 years. So, they've got a cluster for children, for instance, and all organisations and companies can pay into that cluster if they make children's furniture, if they make children's clothes. So, it's not just about one type of food, and that's what we've done here—you mentioned the fine foods, we've got the drinks cluster—so it's about a variety of organisations coming together, and supporting each other. And the one thing I really like about the cluster policy is that—you mentioned the honey cluster, and, as I say, it's the newest one that we've got. And to actually sit round the table—I've been fortunate to meet them a couple of times—they are competitors, but they're really happy to share that best practice that you referred to.
I think it is important that we keep it fresh, and I suppose the way we keep it fresh is by ensuring we bring on new cluster networks, but it is peer-led, a lot of it, also. And certainly, I think the export programme that we've got, where you have people supporting each other—. So, I know in my own constituency I've got Wrexham Lager, and the managing director there is really keen to support other new companies who are looking to export. I know there's a company in Jeremy Miles's constituency in Neath that I visited with him, so they've buddied up with each other, and they in turn, then, support each other's food festivals, for instance. So, I think they're keeping it fresh themselves by ensuring that they support one another.
In relation to the climate emergency, I know you've asked a couple of times about different targets. You'll be aware that our target is for 2050, and currently it's a 95 per cent reduction in emissions. I'm going to the Conference of the Parties this weekend, where it will be good to hear about best practice from other countries. The UK Committee on Climate Change, which is our advisory body and gives me advice, have said that our target should be 95 per cent. I've asked them to go back and see if we can achieve 100 per cent. They are very ambitious targets, as you say, and I think it's really important that we do not just take companies with us, but we also take the public with us as well. And I think people do recognise that we can't just keep doing things the way we have done. We have to do different things.
You asked about the RDP, and it's a good opportunity to talk about Food Innovation Wales and Project Helix. We have three Food Innovation Wales centres of excellence, which I'm sure the Member's aware of, the ZERO2FIVE one at Cardiff Metropolitan University, one in Horeb in Ceredigion and the Food Technology Centre in Llangefni. We've also got Project Helix. That's now being delivered under the Food Innovation Wales brand, and that's supported by £21.2 million of RDP funding. Again, it will gather information on food production, on trends, on waste, which is very important and which you raised, from across the globe, and they will then transfer that knowledge to our food processors, producers and manufacturers. And it's expected to generate over £100 million to the Welsh economy, and create and safeguard thousands of jobs. I know the first data I received showed we were well on target to doing that.
Diolch, Andrew, am y gyfres o gwestiynau. Rwy'n credu eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn sef bod y defnyddwyr eisiau gwybod mwy am darddiad eu bwyd, ac, yn sicr, yn y tair blynedd a hanner y bûm yn y portffolio hwn, rwyf wedi gweld cynnydd aruthrol yn nifer y bobl sy'n mynd i wyliau bwyd, neuaddau bwyd yn ein sioeau amaethyddol, a gallwch chi weld eu bod nhw'n awyddus iawn i brynu'r cynnyrch o Gymru. Ac rydych chi'n gweld hynny hefyd yn yr archfarchnadoedd, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod gan archfarchnadoedd y cynnig hwnnw o gynnyrch o Gymru. Ac, unwaith eto, mae'n rhywbeth yr wyf i wedi fy nghalonogi'n fawr yn ei gylch yn ein lolfa fusnes yn Sioe Frenhinol Cymru, lle mae llawer iawn o fusnes yn cael ei wneud. Rwy'n credu ein bod wedi cyfarfod—cyfarfu swyddogion â rhai, a chyfarfûm innau â rhai ohonyn nhw—tua 90 y cant o'r rhwydwaith archfarchnad gyfan, gan nad oes gwell gair. Cyfarfuom â chynrychiolwyr yr archfarchnadoedd hynny i sicrhau bod eu defnyddwyr, a phobl ar hyd a lled Cymru, a'r DU, yn gallu prynu cynnyrch o Gymru os ydyn nhw'n dymuno gwneud hynny.
Rydych chi'n sôn am y rhwydwaith clwstwr, ac mae'n debyg mai dyma'r unig enghraifft, rwy'n credu, sydd gennym o'r polisi clwstwr hwn yn Llywodraeth Cymru. Ac roeddwn yn ffodus iawn i fynd allan i Gatalonia a Gwlad y Basg, tua 18 mis yn ôl, i edrych ar eu rhwydwaith clwstwr nhw—y rhwydwaith clwstwr bwyd yn arbennig. Ond mae gan y ddwy wlad hynny, yn enwedig Catalonia, bolisi clwstwr ers blynyddoedd lawer—rwy'n credu ei fod tua 30 mlynedd. Felly, mae ganddyn nhw glwstwr ar gyfer plant, er enghraifft, a gall pob sefydliad a chwmni dalu i mewn i'r clwstwr hwnnw os ydyn nhw'n gwneud dodrefn i blant, os ydyn nhw'n gwneud dillad plant. Felly, nid yw'n ymwneud ag un math o fwyd yn unig, a dyna yr ydym ni wedi'i wneud yn y fan yma—fe wnaethoch chi sôn am fwydydd da, mae gennym ni'r clwstwr diodydd—felly mae'n ymwneud ag amrywiaeth o sefydliadau yn dod at ei gilydd, a chefnogi ei gilydd. A'r un peth yr wyf i'n ei hoffi'n fawr am y polisi clwstwr—fe wnaethoch chi sôn am y clwstwr mêl, ac, fel y dywedais, dyma'r un mwyaf diweddar sydd gennym. Ac i eistedd o amgylch y bwrdd—rwyf wedi bod yn ffodus i gwrdd â nhw ychydig o weithiau—maen nhw'n gystadleuwyr, ond maen nhw'n wirioneddol hapus i rannu'r arfer gorau hwnnw y gwnaethoch chi gyfeirio ato.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn ei gadw'n ffres, ac rwy'n tybio mai'r ffordd yr ydym yn ei gadw'n ffres yw drwy sicrhau ein bod yn cyflwyno rhwydweithiau clwstwr newydd, ond mae'n cael ei arwain gan gymheiriaid, llawer ohono, hefyd. Ac yn sicr, rwy'n credu mai'r rhaglen allforio sydd gennym, lle mae pobl yn cefnogi eich gilydd—. Felly, rwy'n gwybod yn fy etholaeth i fy hun bod gen i Wrexham Lager, ac mae'r Rheolwr Gyfarwyddwr yno yn awyddus iawn i gefnogi cwmnïau newydd eraill sy'n ceisio allforio. Rwy'n gwybod bod cwmni yn etholaeth Jeremy Miles yng Nghastell-nedd yr ymwelais ag ef gydag ef, felly maen nhw wedi cyfeillio â'i gilydd, ac maen nhw yn eu tro, wedyn, yn cefnogi gwyliau bwyd ei gilydd, er enghraifft. Felly, rwy'n credu eu bod nhw'n ei gadw'n ffres eu hunain drwy sicrhau eu bod yn cefnogi ei gilydd.
O ran yr argyfwng hinsawdd, rwy'n gwybod eich bod wedi gofyn ychydig o weithiau am wahanol dargedau. Byddwch yn ymwybodol bod ein targed ni ar gyfer 2050, a'i fod ar hyn o bryd yn ostyngiad o 95 y cant mewn allyriadau. Rwy'n mynd i Gynhadledd y Pleidiau y penwythnos hwn, lle bydd yn dda clywed am arfer gorau o wledydd eraill. Mae Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd, sef ein corff cynghori ac sy'n rhoi cyngor imi, wedi dweud y dylai ein targed fod yn 95 y cant. Rwyf wedi gofyn iddyn nhw fynd yn ôl i weld a allwn ni gyflawni 100 y cant. Maen nhw'n dargedau uchelgeisiol iawn, fel y dywedwch chi, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad ydym ni dim ond yn mynd â chwmnïau gyda ni, ond ein bod hefyd yn mynd â'r cyhoedd gyda ni. Ac rwy'n credu bod pobl yn cydnabod na allwn ni barhau i wneud pethau yn y ffordd y buom ni yn eu gwneud. Mae'n rhaid i ni wneud pethau gwahanol.
Fe wnaethoch chi holi am y cynllun datblygu gwledig, ac mae'n gyfle da i sôn am Arloesi Bwyd Cymru a Phrosiect Helix. Mae gennym ni dair canolfan ragoriaeth Arloesi Bwyd Cymru, yr wyf yn siŵr bod yr Aelod yn ymwybodol ohonynt, ZERO2FIVE ym Mhrifysgol Fetropolitan Caerdydd, un yn Horeb yng Ngheredigion a'r ganolfan technoleg bwyd yn Llangefni. Mae gennym ni Brosiect Helix hefyd. Mae hwnnw bellach yn cael ei ddarparu o dan frand Arloesi Bwyd Cymru, a chefnogir hwnnw gan £21.2 miliwn o gyllid cynllun datblygu gwledig. Unwaith eto, bydd yn casglu gwybodaeth am gynhyrchu bwyd, am dueddiadau, am wastraff, sy'n bwysig iawn ac a godwyd gennych chi, o bob cwr o'r byd, a byddan nhw wedyn yn trosglwyddo'r wybodaeth honno i'n proseswyr, ein cynhyrchwyr a'n gweithgynhyrchwyr bwyd. Ac mae disgwyl iddo gynhyrchu dros £100 miliwn ar gyfer economi Cymru, a chreu a diogelu miloedd o swyddi. Rwy'n gwybod bod y data cyntaf a dderbyniais yn dangos ein bod ar y trywydd iawn i wneud hynny.
Diolch i chi, Weinidog, am eich datganiad. Dwi ddim yn meddwl ein bod ni wedi cael unrhyw gyhoeddiad arwyddocaol yn y datganiad, ond yn amlwg mae e'n ddiweddariad defnyddiol o'r hyn sydd yn digwydd. Dwi yn credu bod dod â gwahanol fudd-ddeiliaid ynghyd drwy'r gadwyn gyflenwi fesul sector yn amlwg yn mynd i ddod â buddiannau, i adeiladu ar gryfderau, rhannu profiadau, a chreu rhyw fath o critical mass, gobeithio, sydd yn mynd i weld y cynnydd yn y sectorau hynny rŷn ni gyd yn awyddus i'w weld.
Mae gen i gwpwl o sylwadau, wrth gwrs, fel y byddech chi yn ei ddychmygu. Yn bennaf, dwi'n pigo fyny o'r ddwy sector, o'r sector fwyd a hefyd o'r sector amaethyddol, fod yna ddiffyg cyswllt, fod yna disconnect rhwng eich dogfennau ymgynghori diweddar chi ar ddatblygu'r sector bwyd a diod yng Nghymru a 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir'. Yr awgrym yw y dylai'r ddwy ddogfen hynny wneud mwy i gael eu datblygu law yn llaw, neu hyd yn oed i fod yn un strategaeth integredig. Felly, fy nghwestiwn cyntaf i ofyn i chi yw a oes yna berygl bod gwendid sylfaenol yn hynny o beth, hynny yw bod yna ddwy broses wahanol, dau ymgynghoriad, dwy ddogfen, i feysydd a ddylai fod yn mynd law yn llaw? Efallai y gallwch chi roi eich ymateb chi i hynny.
Rŷch chi'n sôn yn eich datganiad am dyfu cyrhaeddiad ac enw da'r sector fwyd a diod, y reach and renown yma. Wrth gwrs, mae brandio Cymreig yn ganolog i'r enw da a'r cyrhaeddiad hynny, boed yn y farchnad ddomestig neu, wrth gwrs, yng nghyd-destun nifer o'r marchnadoedd rhyngwladol ryn ni'n cael mynediad iddyn nhw. Sut felly ydych chi'n sicrhau fod brandio bwyd a diod Cymru yn cael ei gryfhau ac nid yn cael ei danseilio gan ymgyrchoedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig, er enghraifft yr ymgyrch 'mae bwyd yn GREAT Britain', sydd ddim yn gweithio yn Gymraeg o gwbl? Mae yna berygl i'r brand hwnnw lastwreiddio y brand Cymreig a'r gwerthoedd mae'r ddraig goch yn eu cynrychioli ar ein cynnyrch ni.
Rŷch chi'n sôn am heriau, wrth gwrs, yn enwedig Brexit a'r angen inni sicrhau bod y sector yn fwy cydnerth a chynaliadwy. A wnewch chi felly esbonio sut y byddwch chi'n cynorthwyo'r sector fwyd a diod yn wyneb y posibilrwydd o golli rhai o'n marchnadoedd rhyngwladol ni, a hefyd colli marchnadoedd ar yr un llaw, ond hefyd gweld mewnforion rhad yn llifo i mewn i'r farchnad ddomestig ar y llaw arall, a sut bo hynny yn risg, wrth gwrs, i fod yn ras i'r gwaelod?
Rŷch chi'n cyfeirio at sut mae'r clwstwr impact uchel yn gwneud gwaith ar wastraff pecynnu. Mae hynny, wrth gwrs, i'w groesawu, ond tra eu bod nhw, wrth gwrs, yn gallu gwneud eu rhan, mae yna lawer mwy y gall Lywodraeth Cymru ei wneud, a dwi eisiau gwybod pryd y gwelwn ni'r Llywodraeth o'r diwedd yn dod i benderfyniad ar bethau megis cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr, yr extended producer responsibility, er mwyn gwneud gwahaniaeth go iawn. Dwi'n gwybod bod ymgynghori wedi bod, mae yna drafod wedi bod—wel, mae'r amser wedi dod nawr inni weld gweithredu, does bosib.
Yn olaf, allwch chi sôn wrthyf i beth yn fwy rŷch chi'n credu y gallwch chi ei wneud o safbwynt caffael cyhoeddus, oherwydd mae hwn yn un mater dwi ddim yn teimlo bod y Llywodraeth wedi llwyddo i'w ddatrys, nag i fynd i'r afael ag ef yn ddigonol? Mae yna'n dal ormod o gytundebau bwyd a diod sector gyhoeddus yn mynd allan o Gymru. Esboniwch inni sut ŷch chi'n gweld rôl y clystyrau yma ac unrhyw ddulliau eraill sydd gennych chi, yn benodol o safbwynt y sector fwyd a diod, i wella hynny, oherwydd rŷn ni'n gwybod bod pob 1 y cant rŷn ni'n llwyddo i'w gynnal yng Nghymru yn golygu tua 2,000 o swyddi, a hynny oll, wrth gwrs, heb wario rhagor o arian—dim ond gwario'r arian rŷn ni'n ei wario yn barod yn llawer mwy effeithiol.
Thank you, Minister, for your statement. I don't think there was any significant announcement made in the statement, but clearly it's a useful update on what is happening. I do believe that bringing various stakeholders together through the supply chain, sector by sector, will clearly bring benefits, to build on strengths, to share experiences, and to create some critical mass that will lead to the progress in those sectors that we're all so eager to see.
I do have some comments, of course, as you might imagine. Now, mainly, I'm picking up from both sectors, the food sector and also the agricultural sector, that there is a lack of linkage, or a disconnect, between your latest consultation documents on developing the food and drink sector in Wales and 'Sustainable Farming and our Land'. Now, the suggestion is that both documents should do more to be developed along with each other, or to create one integrated strategy. So, my first question is to ask you whether there is a fundamental weakness in that regard, that is that you have two separate processes, two consultations, two documents, in areas that should go hand in hand with each other. Perhaps you could give your response to that.
You mentioned in your statement developing the reach and renown of the sector. Of course, Welsh branding is at the heart of that renown and that reach, be that in the domestic market or in many of the international markets that we have access to. So, how do you ensure that the branding of Welsh food and drink is strengthened and not undermined by UK Government campaigns, for example Food is GREAT Britain—it doesn't work in Welsh, as it happens? There is a risk that that brand could dilute the Welsh brand and the values that the red dragon represents on our products.
You mentioned challenges, of course, particularly Brexit and the need for us to ensure that the sector is more resilient and sustainable. Will you therefore explain how you will assist the food and drink sector in the face of the possibility of losing some of our international markets and losing markets on the one hand, but also seeing cheap imports flowing into the domestic market on the other, and how that could risk being a race to the bottom, of course?
You mentioned how the high-impact cluster is doing work on packaging waste, and that's to be welcomed, but whilst they can play their part, there is far more that the Welsh Government could also do, and I want to know when we will see the Government at last coming to a decision on issues such as the extended producer responsibility, in order to make a very real difference. I know that there has been consultation, there's been discussion—well, the time has now come that we should see action, surely.
Finally, could you tell me what more you think you can do in terms of public procurement, because this is one issue that I don't think that the Government has got to grips with or resolved adequately? There are still far too many food and drink contracts in the public sector going outwith Wales. So, could you explain to us how you see the roles of these clusters and any other proposals you have, specifically in terms of the food and drink sector, in improving that situation, because we know that every 1 per cent that we retain in Wales leads to some 2,000 jobs? And all of that, of course, without spending more money, only spending the money we're already spending more efficiently and effectively.
Thank you, Llyr, for that series of comments and questions. We launched the consultation for our future plans for the food and drink industry board at the Royal Welsh Show. A few people mentioned that perhaps the two consultations should have been linked together; I thought it was really important to have them separate, but clearly there is an overlap. The food and drink consultation and the next action plan will obviously build on the current action plan, which finishes in 2020. Certainly, the very ambitious target of £6 billion to be reached by 2020—I thought it was very ambitious at the time—we will have reached, I believe, probably by the end of this year; certainly I think we were very, very close to it at the end of last year. So, whilst I absolutely appreciate the agri-food—and we use that sentence quite a lot, don't we, that 'agri-food'—it's really important you have that overlap. I thought it was the right thing to have them separate, and I certainly think, in the discussions I've had generally, that has been accepted. But it is important that when we have a look at the overall findings of both, we ensure that that overlap continues.
Welsh branding is very important to me. I am determined that we won't be undermined by the UK Government's 'Food is GREAT'. You're probably referring to what happened last year at the Royal Welsh Show. It didn't happen this year, and that was because I was very clear that the food hall is our shop window, and I didn't want 'Food is GREAT'. However, I will say there are some Welsh companies that do want to be part of 'Food is GREAT', and that's absolutely right for them, but I think the more that that sort of sustainable food brand gets into people's minds—the Welsh dragon is clearly a massive selling point for our food producers. So, I'm very happy to continue to ensure that that shop window stays just for Welsh produce, but, of course, I respect people's choice that they might want to be part of something else.
On the EPR, as you mentioned, we've been out to consultation. That now sits with my colleague Hannah Blythyn, who I will make sure provides an update. We went out to consultation and, clearly, it is right that producers have to look at their role in reducing food packaging.
In relation to Brexit and the challenges and future trade, we know that membership of the EU gives our Welsh food and drink producers unrestricted access to 0.5 billion people. There is, for me, nothing that can compare to that, so whilst, at the moment, they've got freedom from discriminatory tariffs—we've got non-tariff barriers and so our producers are able to export to EU countries very easily. We know that 90 per cent of Welsh lamb and beef exports go to other countries in the EU, so Brexit, for me, can only mean that exports will be more expensive if they're subject, obviously, to tariffs and non-tariff barriers. So, it's really important that we continue to work with, obviously, the UK Government to make sure they know our views. We know that we've got to support our red-meat sector particularly, and we've been doing that over the past three years. You'll be aware I gave funding for red-meat benchmarking to make sure our farmers are more competitive.
Again, the freedom of movement of people is going to have an impact on our food producers. I was looking at the figures of how many people—out of that 217,000 people I mentioned across the whole chain, how many are EU nationals, and I think it was over 30 per cent. So, you can see that's also going to make a huge difference to our food producers. So, massive challenges around Brexit, and we'll continue to work very closely with the sector.
Diolch, Llyr, am y gyfres yna o sylwadau a chwestiynau. Lansiwyd yr ymgynghoriad ar ein cynlluniau ar gyfer y bwrdd diwydiant bwyd a diod yn y dyfodol yn Sioe Frenhinol Cymru. Soniodd rhai pobl efallai y dylai'r ddau ymgynghoriad fod wedi'u cysylltu â'i gilydd; roeddwn i'n credu ei bod yn bwysig iawn eu bod ar wahân, ond yn amlwg mae yna orgyffwrdd. Yn amlwg, bydd yr ymgynghoriad ar fwyd a diod a'r cynllun gweithredu nesaf yn adeiladu ar y cynllun gweithredu presennol, sy'n dod i ben yn 2020. Yn sicr, rwy'n credu y byddwn ni wedi cyflawni'r targed uchelgeisiol iawn o £6 biliwn, i'w gyrraedd erbyn 2020—ac roeddwn i'n credu ei fod yn uchelgeisiol iawn ar y pryd—erbyn diwedd y flwyddyn hon, mae'n debyg; yn sicr, rwy'n credu ein bod yn agos iawn, iawn ato ddiwedd y llynedd. Felly, er fy mod i'n llwyr werthfawrogi'r bwyd-amaeth—ac rydym ni'n defnyddio'r frawddeg honno cryn dipyn, onid ydym ni, 'bwyd-amaeth'—mae'n wirioneddol bwysig bod gennych chi'r gorgyffwrdd hwnnw. Roeddwn i'n credu mai dyna oedd y peth iawn, eu bod ar wahân, ac rwy'n sicr yn credu, yn y trafodaethau yr wyf i wedi'u cael yn gyffredinol, bod hynny wedi'i dderbyn. Ond mae'n bwysig, pan fyddwn ni'n edrych ar ganfyddiadau cyffredinol y ddau, ein bod yn sicrhau bod y gorgyffwrdd hwnnw'n parhau.
Mae brandio Cymreig yn bwysig iawn i mi. Rwy'n benderfynol na chawn ni ein tanseilio gan frandio 'Food is GREAT' Llywodraeth y DU. Mae'n debyg eich bod chi'n cyfeirio at yr hyn a ddigwyddodd y llynedd yn Sioe Frenhinol Cymru. Ni ddigwyddodd hyn eleni, a hynny am fy mod i'n glir iawn mai ein ffenest siop ni yw'r neuadd fwyd, a doeddwn i ddim eisiau 'Food is GREAT'. Fodd bynnag, mae'n wir bod rhai cwmnïau o Gymru eisiau bod yn rhan o 'Food is GREAT', ac mae hynny'n gwbl briodol iddyn nhw, ond rwy'n credu po fwyaf y bydd brand bwyd cynaliadwy o'r fath yn dod i feddyliau pobl—mae'n amlwg bod draig Cymru yn bwynt gwerthu enfawr i'n cynhyrchwyr bwyd. Felly, rwy'n hapus iawn i barhau i sicrhau bod y ffenest siop honno yn parhau i fod ar gyfer cynnyrch o Gymru yn unig, ond, wrth gwrs, rwy'n parchu dewis pobl sydd o bosibl eisiau bod yn rhan o rywbeth arall.
O ran cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr, fel y gwnaethoch chi ei grybwyll, rydym ni wedi bod yn ymgynghori. Mae fy nghydweithiwr, Hannah Blythyn, yn gwneud hynny bellach, a byddaf yn sicrhau ei bod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf. Fe wnaethom ni gynnal ymgynghoriad, ac yn amlwg, mae'n briodol bod yn rhaid i gynhyrchwyr ystyried eu rhan nhw wrth leihau pecynnu bwyd.
O ran Brexit a'r heriau a masnach yn y dyfodol, rydym ni'n gwybod bod aelodaeth o'r UE yn rhoi mynediad heb gyfyngiad i gynhyrchwyr bwyd a diod Cymru at 0.5 biliwn o bobl. I mi, nid oes dim a all gymharu â hynny, felly er bod ganddyn nhw, ar hyn o bryd, ryddid rhag tariffau gwahaniaethol—mae gennym ni rwystrau nad ydyn nhw'n ymwneud â thariffau ac felly mae ein cynhyrchwyr yn gallu allforio i wledydd yr UE yn rhwydd iawn. Rydym ni'n gwybod bod 90 y cant o allforion cig oen a chig eidion Cymru yn mynd i wledydd eraill yn yr UE, felly gall Brexit, i mi, dim ond golygu y bydd allforion yn ddrutach os ydyn nhw'n agored i dariffau a rhwystrau nad ydyn nhw'n ymwneud â thariffau. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU, yn amlwg, i wneud yn siŵr eu bod yn gwybod beth yw ein barn. Rydym ni'n gwybod bod yn rhaid i ni gefnogi ein sector cig coch yn benodol, ac rydym ni wedi bod yn gwneud hynny dros y tair blynedd diwethaf. Byddwch chi'n ymwybodol fy mod wedi rhoi arian ar gyfer meincnodi cig coch i sicrhau bod ein ffermwyr yn fwy cystadleuol.
Unwaith eto, mae rhyddid pobl i symud yn mynd i gael effaith ar ein cynhyrchwyr bwyd. Roeddwn i'n edrych ar ffigurau ynghylch faint o bobl—o blith y 217,000 o bobl hynny y soniais amdanyn nhw ar draws y gadwyn gyfan, faint ohonyn nhw sy'n wladolion yr UE, ac rwy'n credu ei fod dros 30 y cant. Felly, gallwch chi weld bod hynny hefyd yn mynd i wneud gwahaniaeth enfawr i'n cynhyrchwyr bwyd. Felly, heriau enfawr yn ymwneud â Brexit, a byddwn ni'n parhau i weithio'n agos iawn gyda'r sector.
Just following up on the previous two contributions, which covered some of what I was going to raise, I don't entirely share Andrew R.T. Davies's confidence that people are prepared to put money where their mouth is. Because, unfortunately, many people are forced to buy based on price and many people, even if they're not forced to, they do basically buy based on price. And often what appears to be cheaper is actually more expensive, because processed food is laced with adulterating sugar, salt and saturated fat, and, unfortunately, I am horrified to learn that, across the UK, something like two thirds of all people never eat freshly prepared food. So, we face some pretty big public health challenges on that front.
But you've already mentioned the existential crisis posed by Brexit, which has been postponed for now, but the threat of a catastrophic crash out of our main food export and import market hasn't gone away—it's just been delayed by a year. And so, just as the outgoing Government—UK Government—is happy to open the NHS drug procurement to US big pharma, so I fear they have no qualms about sacrificing food standards on the altar of so-called free trade agreements. So, that could mean US farming interests, dominated by multinational food processing companies, unconcerned by the environmental damage they're doing to our soils, our seas and our air, riding roughshod over Welsh farming interests. So, we have some pretty substantive challenges ahead of us.
I'd like to celebrate the things that you've already outlined in your statement. You mentioned six of the eight food and drink clusters, and I believe there is also a horticulture cluster, and you won't be surprised to hear me probe you on this, because I feel that this is one of the most important things for all of us. There are over 60 commercial vegetable producers on Tyfu Cymru's database. What progress can you tell us about their capacity to make Wales be a more sustainable producer of our own vegetables and fruit, and less subject, therefore, to the catastrophic crash out of the EU at the end of next year?
I also note that there's a meeting tomorrow of the winners of the foundational economy challenge fund in Llanelwedd, which presumably Lee Waters is going to. I'm very interested to know what plans there may be afoot to extend the ambition of the Carmarthenshire public services board to procure more public sector food closer to home from local business, and how you think that good practice could be spread to all the other PSBs. I particularly note that Professor Sonnino from Cardiff University's geography department was addressing the United Nations' food and agricultural organisation yesterday and was highlighting the importance of local urban food networks for combating climate change and decarbonising our food networks.
Wrth fynd ar drywydd y ddau gyfraniad blaenorol, a oedd yn cwmpasu rhywfaint o'r hyn yr oeddwn i yn mynd i'w godi, nid wyf i'n rhannu'n llwyr hyder Andrew R.T. Davies fod pobl yn barod i roi eu harian ar eu gair. Oherwydd, yn anffodus, mae llawer o bobl yn gorfod prynu ar sail pris ac mae llawer o bobl, hyd yn oed os nad ydyn nhw'n cael eu gorfodi i wneud hynny, maen nhw yn y bôn yn prynu ar sail pris. Ac yn aml mae'r hyn sy'n ymddangos yn rhatach mewn gwirionedd yn ddrutach, gan fod bwyd wedi'i brosesu yn llawn siwgr, halen a braster dirlawn, ac, yn anffodus, rwy'n arswydo o glywed nad yw rhywbeth fel dwy ran o dair o'r holl bobl, ledled y DU, byth yn bwyta bwyd wedi'i baratoi'n ffres. Felly, rydym ni'n wynebu heriau iechyd cyhoeddus eithaf mawr yn hynny o beth.
Ond rydych chi eisoes wedi sôn am yr argyfwng dirfodol yn sgil Brexit, sydd wedi'i ohirio am nawr, ond nid yw'r bygythiad o orfod ymadael yn drychinebus â'n prif farchnad allforio a mewnforio bwyd wedi diflannu—mae wedi'i ohirio am flwyddyn yn unig. Ac felly, yn union fel y mae'r Llywodraeth sy'n ymadael—Llywodraeth y DU—yn hapus i agor gwasanaeth caffael cyffuriau y GIG i gwmnïau fferyllol mawr yr Unol Daleithiau, rwy'n ofni hefyd nad oes ganddyn nhw unrhyw amheuon ynghylch aberthu safonau bwyd ar allor cytundebau masnach rydd, fel y'u gelwir. Felly, gallai hynny olygu buddiannau ffermio o'r Unol Daleithiau, y mae cwmnïau prosesu bwyd rhyngwladol yn tra-arglwyddiaethu arnyn nhw, nad ydyn nhw'n poeni dim am y niwed amgylcheddol y maen nhw'n ei achosi i'n priddoedd, ein moroedd a'n haer, gan sathru ar fuddiannau ffermio Cymru. Felly, mae gennym ni rai heriau eithaf sylweddol o'n blaenau.
Hoffwn ddathlu'r pethau yr ydych chi wedi'u hamlinellu eisoes yn eich datganiad. Fe wnaethoch chi sôn am chwech o'r wyth clwstwr bwyd a diod, ac rwy'n credu bod clwstwr garddwriaeth hefyd, ac ni fyddwch yn synnu o fy nghlywed yn eich holi am hyn, oherwydd rwy'n credu mai dyma un o'r pethau pwysicaf i bob un ohonom. Mae dros 60 o gynhyrchwyr llysiau masnachol ar gronfa ddata Tyfu Cymru. Pa gynnydd allwch chi ddweud wrthym ni amdano am eu gallu i wneud Cymru'n gynhyrchydd mwy cynaliadwy o'n llysiau a'n ffrwythau ein hunain, ac yn llai agored, felly, i ymadawiad trychinebus o'r UE ddiwedd y flwyddyn nesaf?
Rwy'n sylwi hefyd y bydd cyfarfod yfory o enillwyr cronfa her yr economi sylfaenol yn Llanelwedd, y mae Lee Waters yn mynd iddo, yn ôl pob tebyg. Mae gennyf i ddiddordeb mawr mewn gwybod pa gynlluniau sydd ar y gweill i ymestyn uchelgais bwrdd gwasanaethau cyhoeddus Sir Gaerfyrddin i gaffael mwy o fwyd sector cyhoeddus yn nes at adref o fusnesau lleol, a sut ydych chi'n credu y gallai arferion da gael eu lledaenu i'r holl fyrddau gwasanaethau cyhoeddus eraill. Rwy'n nodi yn arbennig y bu'r Athro Sonnino o adran ddaearyddiaeth Prifysgol Caerdydd yn annerch sefydliad bwyd ac amaeth y Cenhedloedd Unedig ddoe a'i fod wedi tynnu sylw at bwysigrwydd rhwydweithiau bwyd trefol lleol ar gyfer mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd a datgarboneiddio ein rhwydweithiau bwyd.
Thank you, Jenny. I think the point that Andrew R.T. Davies was making and certainly I would agree with is—and I've seen it myself over the last three years—that people—particularly in supermarkets, I think, I've seen it—seek out Welsh food and drink and are demanding that our supermarkets stock it, obviously, for them to be able to choose to do so. My own mum will look herself for Welsh cheese. She won't buy any other cheese apart from Welsh cheese, and, clearly, there are lots of varieties of Welsh cheese. But I think it is really good; you rarely now go in a supermarket in Wales and don't see Welsh cheese on display.
I think the figure that you came up with—two thirds of people across the UK don't eat freshly prepared food—clearly, the impact of food on public health is very well recognised, and I think the food industry has a significant role to play in influencing what people choose to eat and drink.
You mentioned the horticulture cluster. Indeed, there is a horticulture cluster. As you know, it's not a huge market in Wales, but I think one of the opportunities from 'Sustainable Farming and our Land', going forward, is to see an increase in the number of horticulturalists. I've visited at least two over the past year or so where they are very keen to ensure that they extend their offer.
I'm not aware of the event that you referred to the Deputy Minister Lee Waters going to tomorrow, but he's just walked into the Chamber, and I'd be very happy to have a discussion if he is going to that event tomorrow at, I'm assuming, the Royal Welsh showground.
You're quite right about the concerns, post Brexit, of what free trade agreements the UK Government do, and I always say that, if the USA is probably top of their list, it wouldn't be top of my list, for sure. I think it's really important that we have those discussions with the UK Government, and I know the Minister with responsibility for trade ensures that they are around the table for any discussions.
But, clearly, maintaining our very high standards of the way our food and drink is produced—we want to maintain those standards and we don't want the market to be flooded with cheap food, because, as you say, for a lot of people, price is certainly something that they absolutely have to look at when they're buying their food. So, it's about supporting people to be able to make sure they can make healthy choices, and also providing advice and information and support. And, clearly, that is part of the food and drink offer that we have.
Diolch, Jenny. Rwy'n meddwl mai'r pwynt yr oedd Andrew R.T. Davies yn ei wneud ac yn sicr y byddwn i'n cytuno ag ef yw—ac rwyf wedi ei weld fy hun dros y tair blynedd diwethaf—bod pobl—yn enwedig mewn archfarchnadoedd, rwy'n credu, rwyf wedi ei weld—yn chwilio am fwyd a diod o Gymru ac yn mynnu bod ein harchfarchnadoedd yn ei stocio, yn amlwg, er mwyn iddyn nhw allu dewis gwneud hynny. Bydd fy mam fy hun yn chwilio am gaws o Gymru. Ni fydd hi'n prynu unrhyw gaws arall ar wahân i gaws o Gymru, ac, yn amlwg, mae llawer o fathau o gaws o Gymru. Ond rwy'n credu ei fod yn dda iawn; anaml y byddwch chi'n mynd i archfarchnad yng Nghymru bellach ac nad ydych chi'n gweld caws o Gymru'n cael ei arddangos.
Rwy'n credu bod y ffigur a gawsoch chi—nad yw dwy ran o dair o bobl ledled y DU yn bwyta bwyd ffres—yn amlwg, mae effaith bwyd ar iechyd y cyhoedd yn cael ei gydnabod yn dda iawn, ac rwy'n credu bod gan y diwydiant bwyd ran bwysig o ran dylanwadu ar yr hyn y mae pobl yn ei ddewis i fwyta ac yfed.
Fe wnaethoch chi sôn am y clwstwr garddwriaeth. Yn wir, mae yna glwstwr garddwriaeth. Fel y gwyddoch chi, nid yw'n farchnad enfawr yng Nghymru, ond rwy'n credu mai un o'r cyfleoedd o 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir', wrth fwrw ymlaen, yw gweld cynnydd yn nifer y garddwriaethwyr. Rwyf wedi ymweld ag o leiaf dau dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, lle maent yn awyddus iawn i sicrhau eu bod yn ymestyn eu cynnig.
Nid wyf yn ymwybodol o'r digwyddiad y gwnaethoch chi nodi bod y Dirprwy Weinidog Lee Waters yn mynd iddo yfory, ond mae ef newydd gerdded i mewn i'r Siambr, a byddwn i'n hapus iawn i gael trafodaeth, os bydd yn mynd i'r digwyddiad hwnnw yfory, rwy'n cymryd, ar faes y Sioe Frenhinol.
Rydych chi yn llygad eich lle ynglŷn â phryderon, ar ôl Brexit, o ran pa gytundebau masnach rydd y mae Llywodraeth y DU yn eu gwneud, ac rwyf bob amser yn dweud, os yw UDA fwy na thebyg ar frig eu rhestr, ni fyddai ar frig fy rhestr i, yn sicr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael y trafodaethau hynny gyda Llywodraeth y DU, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog sy'n gyfrifol am fasnach yn sicrhau eu bod o gwmpas y bwrdd ar gyfer unrhyw drafodaethau.
Ond, yn amlwg, cynnal ein safonau uchel iawn yn y ffordd y cynhyrchir ein bwyd a diod—rydym ni eisiau cynnal y safonau hynny ac nid ydym ni eisiau i'r farchnad gael ei boddi gan fwyd rhad, oherwydd, fel yr ydych chi'n dweud, i lawer o bobl, mae pris yn sicr o fod yn rhywbeth y bydd yn rhaid iddyn nhw edrych arno pan fydden nhw'n prynu eu bwyd. Felly, mae'n ymwneud â chefnogi pobl i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu gwneud dewisiadau iach, a hefyd rhoi cyngor a gwybodaeth a chymorth. Ac, yn amlwg, mae hynny'n rhan o'r cynnig bwyd a diod sydd gennym ni.
Thank you very much, Minister, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, ac mae hynny'n dod â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:52.
The meeting ended at 17:52.