Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

08/01/2019

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Y Diweddaraf ar Drefniadau Pontio’r UE 3. Statement by the First Minister: Update on EU Transition
4. Datganiad gan y Gweinidog Addysg: Cyflwyno Asesiadau Personol 4. Statement by the Minister for Education: Introduction of Personalised Assessments
5. Datganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth: Prentisiaethau: Buddsoddi mewn Sgiliau ar gyfer y Dyfodol 5. Statement by the Minister for Economy and Transport: Apprenticeships: Investing in Skills for the Future
6. Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau'r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a'r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2019 6. The Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2019
7. Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2018 7. The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2018
8. Dadl: Adroddiad Holtham ar Dalu am Ofal Cymdeithasol 8. Debate: The Holtham Report on Paying for Social Care
9. Cynnig i amrywio'r drefn ystyried ar gyfer gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru) 9. Motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill
10. Cynnig i atal y Rheolau Sefydlog i ganiatáu i’r eitem nesaf o fusnes gael ei hystyried 10. Motion to suspend Standing Orders to allow the next item of business to be considered
11. Cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog i Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol 11. Motion to agree to the First Minister's recommendation to Her Majesty to appoint a Counsel General
12. Cyfnod Pleidleisio 12. Voting Time

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw'r Aelodau i drefn. A gaf i gychwyn drwy ddymuno blwyddyn newydd dda i'r holl Aelodau?

I call Members to order. May I start by wishing all Members a very happy new year?

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni yn y flwyddyn newydd yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Neil McEvoy. 

The first item on our agenda in this new year is questions to the First Minister, and the first question is from Neil McEvoy.

Cynlluniau Datblygu Lleol yng Nghanol De Cymru
Local Development Plans in South Wales Central

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am weithredu cynlluniau datblygu lleol yng Nghanol De Cymru? OAQ53120

1. Will the First Minister make a statement on the implementation of local development plans in South Wales Central? OAQ53120

The South Wales Central region has complete coverage of local development plans. Local planning authorities, infrastructure providers and developers are responsible for their implementation.

Mae gan ranbarth Canol De Cymru reolaeth lwyr o gynlluniau datblygu lleol. Awdurdodau cynllunio lleol, darparwyr seilwaith a datblygwyr sy'n gyfrifol am eu gweithredu.

First Minister, in Cardiff West, the area you're supposed to represent, the countryside and green fields are currently being bulldozed to make way for expensive housing that most local people cannot afford. The developments will lead to at least 10,000 extra cars on the road every single day, and these roads are already rammed with lorries thundering through our communities. You have been a Cabinet member since 2013, yet you've not been able to influence any change of Welsh Government policy to protect our communities from this environmental destruction. Well, as First Minister, there is no hiding place any longer, is there, so why are you sitting back and letting the green fields of Cardiff West be trashed by corporate developers?

Prif Weinidog, yng Ngorllewin Caerdydd, yr ardal yr ydych chi i fod i'w chynrychioli, mae cefn gwlad a meysydd glas yn cael eu dinistrio ar hyn o bryd i wneud lle ar gyfer tai drud na all y rhan fwyaf o bobl leol eu fforddio. Bydd y datblygiadau yn arwain at o leiaf 10,000 o geir ychwanegol ar y ffyrdd bob un dydd, ac mae'r ffyrdd hyn eisoes yn llawn lorïau sy'n taranu drwy ein cymunedau. Rydych chi wedi bod yn aelod o'r Cabinet ers 2013, ond er hynny nid ydych chi wedi gallu dylanwadu unrhyw newid i bolisi Llywodraeth Cymru i ddiogelu ein cymunedau rhag y dinistr amgylcheddol hwn. Wel, fel Prif Weinidog, nid oes lle i guddio mwyach, nac oes, felly pam ydych chi'n eistedd yn ôl a gadael i feysydd glas Gorllewin Caerdydd gael eu dinistrio gan ddatblygwyr corfforaethol?

Llywydd, I can assure the Member that his contribution will be considered with all the seriousness it deserves.

Llywydd, a gaf i sicrhau'r Aelod y bydd ei gyfraniad yn cael ei ystyried gyda'r holl ddifrifoldeb y mae'n ei haeddu.

It's a practical question I have. Because of the contiguous nature of the very highly ambitious development plans for housing along the M4, north of Cardiff and westwards, from northern Cardiff in the South Wales Central region, through the neighbouring southern parts of Pontypridd, onto northern Bridgend, there's a heightened imperative to make sure that all the local authorities are talking together, working together, developing their plans together to avoid the situation where a laudable set of ambitious aims in one area leads to the detriment of the laudable aims within another. So, unless there is co-ordination of plans, what we could end up with not only from local authorities, but transport authorities as well, is gridlock rather than releasing the economic potential. Now, the leaders of Rhondda Cynon Taf and Bridgend Country Borough Council are already working together to plan their way through this, but can I ask the First Minister—and, by the way, welcome him to his first First Minister's questions as well—what strategic hand can the Welsh Government play in ensuring that the transport infrastructure is definitely in place to enable the grand plans for new housing to end in hundreds and hundreds of happy home owners not grumpy, gridlocked constituents?

Cwestiwn ymarferol sydd gen i. Oherwydd natur gyffiniol y cynlluniau datblygu hynod uchelgeisiol ar gyfer tai ar hyd yr M4, i'r gogledd o Gaerdydd a thua'r gorllewin, o ogledd Caerdydd yn rhanbarth Canol De Cymru, drwy'r rhannau deheuol cyfagos o Bontypridd, ymlaen i ogledd Pen-y-bont ar Ogwr, ceir rheidrwydd cynyddol i wneud yn siŵr bod yr holl awdurdodau lleol yn siarad â'i gilydd, yn gweithio gyda'i gilydd, yn datblygu eu cynlluniau gyda'i gilydd i osgoi sefyllfa lle mae cyfres o nodau uchelgeisiol canmoladwy mewn un ardal yn arwain at niweidio'r nodau canmoladwy mewn un arall. Felly, oni bai bod cynlluniau yn cael eu cydgysylltu, yr hyn y gallai fod gennym yn y diwedd, nid yn unig gan awdurdodau lleol, ond awdurdodau trafnidiaeth hefyd, yw tagfeydd llwyr yn hytrach na rhyddhau'r potensial economaidd. Nawr, mae arweinwyr Cynghorau Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf a Phen-y-bont ar Ogwr eisoes yn gweithio gyda'i gilydd i gynllunio eu ffordd drwy hyn, ond a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog—a'i groesawu i'w gwestiynau i'r Prif Weinidog cyntaf hefyd, gyda llaw—pa ran strategol y gall Llywodraeth Cymru ei chwarae i sicrhau bod y seilwaith trafnidiaeth yn bendant ar waith i hwyluso'r cynlluniau mawr ar gyfer tai newydd i arwain at gannoedd ar gannoedd o berchnogion cartrefi hapus ac nid etholwyr sarrug, wedi eu dal mewn tagfeydd?

Well, can I thank Huw Irranca-Davies for that important supplementary question? Of course, he is right about that co-ordination between different local authorities who have shared interests in making sure that housing development meets the housing needs of their constituents, and the infrastructure that is necessary to make successful development, and that those local authorities work closely together. The Welsh Government has legislated to create the conditions in which local authorities can come together to create strategic development plans, and I was pleased to see last year Cardiff capital deal authorities coming together to develop such a plan for that wider area. And I look forward in this year to see how that intention turns into practical action. 

At the same time, the Member will be aware, I know, of all the action that is going on to create Bridgend station as a strategic transport hub for the locality, and to make sure that people who live in those new houses—those vitally needed new houses—are able to get to places of work and places of entertainment easily and conveniently from their new homes. 

Wel, a gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn atodol pwysig yna? Wrth gwrs, mae'n iawn am y ffaith fod cydgysylltu rhwng gwahanol awdurdodau lleol sydd â buddiannau a rennir o wneud yn siŵr bod datblygiadau tai yn diwallu anghenion tai eu hetholwyr, a'r seilwaith sydd ei angen i wneud datblygiad llwyddiannus, a bod yr awdurdodau lleol hynny yn gweithio'n agos gyda'i gilydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi deddfu i greu'r amodau lle gall awdurdodau lleol ddod ynghyd i lunio cynlluniau datblygu strategol, ac roeddwn i'n falch o weld awdurdodau bargen prifddinas Caerdydd yn dod at ei gilydd i ddatblygu cynllun o'r fath ar gyfer yr ardal  ehangach honno. Ac edrychaf ymlaen eleni at weld sut mae'r bwriad hwnnw yn troi'n gamau gweithredu ymarferol.

Ar yr un pryd, bydd yr Aelod yn ymwybodol, mi wn, o'r holl gamau sy'n cael eu cymryd i greu gorsaf Pen-y-bont ar Ogwr fel canolbwynt trafnidiaeth strategol ar gyfer yr ardal, ac i wneud yn siŵr bod pobl sy'n byw yn y tai newydd hynny—y tai newydd hynny y mae angen hollbwysig amdanynt—yn gallu  cyrraedd gweithleoedd a mannau adloniant yn rhwydd ac yn gyfleus o'u cartrefi newydd.

I think what most politicians can agree, First Minister, is that the current planning system is very cumbersome and doesn't serve many people very well, to be fair. Local development plans get bogged down and, very often, delayed. What priority do you, as a new First Minister, give to revamping the planning system here in Wales, so that we do have a planning system that is fit for purpose, does get the houses built that we require to meet a modern, dynamic economy, and ultimately, does take on the serious concerns that many constituents raise about the provision of GP surgeries, schools and transport infrastructure?

Rwy'n credu mai'r hyn y gall y rhan fwyaf o wleidyddion gytuno arno, Prif Weinidog, yw bod y system gynllunio bresennol yn feichus iawn ac nad yw'n gwasanaethu llawer o bobl yn dda iawn, a bod yn deg. Mae cynlluniau datblygu lleol yn cael eu rhwystro ac, yn aml iawn, yn cael eu hoedi. Pa flaenoriaeth ydych chi, fel Prif Weinidog newydd, yn ei rhoi i ailwampio'r system gynllunio yma yng Nghymru, fel bod gennym ni system gynllunio sy'n addas i'w diben, sy'n sicrhau bod y tai sydd eu hangen arnom i gyd-fynd ag economi fodern, ddynamig yn cael eu hadeiladu, ac sydd, yn y pen draw, yn cymryd i ystyriaeth y pryderon difrifol y mae llawer o etholwyr yn eu codi am y ddarpariaeth o feddygfeydd teulu, ysgolion a seilwaith trafnidiaeth?

Can I agree with Andrew R.T. Davies that there are a series of concerns about the way in which the planning system the housing system, the transport system interact with one another to the advantage of the citizen? We know that these are challenges that we face not just in Wales; there's been some important work that his party has carried out through Government in Westminster, in London, for example, looking at the reasons why planning permissions granted don't turn into houses built for people who urgently need them. I've seen, of course, the housing policy document that his party has published here in the Assembly. One of the things that it called for was a Cabinet member with responsibility for housing and planning. And he will have noticed, I know, that we have such a Minister here in the Welsh Government.

A gaf i gytuno ag Andrew R.T. Davies bod cyfres o bryderon am y ffordd y mae'r system gynllunio, y system dai, y system drafnidiaeth yn rhyngweithio â'i gilydd er budd y dinesydd? Rydym ni'n gwybod bod y rhain yn heriau sy'n ein hwynebu nid yn unig yng Nghymru; bu rhywfaint o waith pwysig a wnaed gan ei blaid ef drwy'r Llywodraeth yn San Steffan, yn Llundain, er enghraifft, yn ystyried y rhesymau pam nad yw caniatâd cynllunio a roddir yn troi'n dai sy'n cael eu hadeiladu ar gyfer pobl sydd eu hangen ar frys. Rwyf i wedi gweld, wrth gwrs, y ddogfen polisi tai y mae ei blaid ef wedi ei chyhoeddi yma yn y Cynulliad. Un o'r pethau yr oedd yn galw amdano oedd aelod Cabinet â chyfrifoldeb dros dai a chynllunio. A bydd wedi sylwi, mi wn, bod gennym ni Weinidog o'r fath yma yn Llywodraeth Cymru.

13:35
Ceisiadau Cynllunio ar gyfer Unedau Dofednod Dwys
Planning Applications for Intensive Poultry Units

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddatblygu canllawiau i gefnogi awdurdodau lleol yn y gwaith o asesu ceisiadau cynllunio ar gyfer unedau dofednod dwys? OAQ53116

2. Will the First Minister make a statement on the development of guidance to support local authorities in assessing planning applications for intensive poultry units? OAQ53116

I thank the Member for that question. 'Planning Policy Wales', technical advice notes and the development management manual, all provide guidance and support in the assessment of such planning applications. A working group, including Powys County Council, is meeting to develop any necessary specific guidance in relation to intensive poultry units.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae 'Polisi Cynllunio Cymru', nodiadau cyngor technegol a'r llawlyfr rheoli datblygu, i gyd yn cynnig canllawiau a chymorth i asesu ceisiadau cynllunio o'r fath. Mae gweithgor, gan gynnwys Cyngor Sir Powys, yn cyfarfod i ddatblygu unrhyw ganllawiau penodol angenrheidiol ynglŷn ag unedau dofednod dwys.

Can I thank you for your answer, First Minister, and wish you a happy new year and every success in your new role? I did raise this with the previous Cabinet Secretary for planning, in regard to IPUs, and I had an answer that was entirely satisfactory, because the then Cabinet Secretary confirmed to me that the chief planning officer would write to all local planning authorities offering that guidance, and I was pleased with that. Can I now suggest that Welsh Government officials, Natural Resources Wales and officials from the Welsh Local Government Association and local planning authorities do convene a meeting together, to discuss how this new guidance is implemented in practice, because there are overlapping factors, such as air pollution, water pollution and manure management plans? When I've spoken to NRW, they have certainly said that they would welcome such a meeting as well. Is this something that you would consider?

A gaf i ddiolch i chi am eich ateb, Prif Weinidog, a dymuno blwyddyn newydd dda i chi a phob llwyddiant yn eich swydd newydd? Fe wnes i godi hyn gyda'r Ysgrifennydd Cabinet blaenorol dros gynllunio, o ran unedau dofednod dwys, a chefais ateb a oedd yn gwbl foddhaol, oherwydd cadarnhaodd yr Ysgrifennydd y Cabinet ar y pryd i mi y byddai'r prif swyddog cynllunio yn ysgrifennu at bob awdurdod cynllunio lleol yn cynnig y cyfarwyddyd hwnnw, ac roeddwn i'n fodlon ar hynny. A gaf i awgrymu nawr bod swyddogion Llywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a swyddogion o Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r awdurdodau cynllunio lleol yn ymgynnull cyfarfod gyda'i gilydd, i drafod sut y bydd y canllawiau newydd hyn yn cael eu gweithredu yn ymarferol, oherwydd bod ffactorau sy'n gorgyffwrdd, fel llygredd aer, llygredd dŵr a cynlluniau rheoli tail? Pan wyf wedi siarad â Cyfoeth Naturiol Cymru, maen nhw wedi dweud yn bendant y bydden nhw'n croesawu cyfarfod o'r fath hefyd. A yw hyn yn rhywbeth y byddech chi'n ei ystyried?

I thank the Member for that supplementary question and for his introductory remarks. I've seen the letter that was sent as a result of his previous discussion with my colleague Lesley Griffiths. And he will have seen that, in that letter, it ends by inviting interested parties to come forward to take part in the more detailed work, to see whether specific guidance is necessary in relation to intensive poultry units. I'm pleased to be able to tell him that two groups have been established as a result. The first, an intensive agriculture health working group, has already met, and that involves Public Health Wales and NRW, together with the Welsh Government. That will inform the work of a second group, which will look at the overall approach of planning authorities in dealing with the sorts of matters that Russell George has identified in terms of nitrate pollution, odorous emissions and the cumulative impact of those things. That second group will meet with the intention of publishing a new guidance note in these matters by the end of this calendar year.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna ac am ei sylwadau agoriadol. Rwyf i wedi gweld y llythyr a anfonwyd o ganlyniad i'w drafodaeth flaenorol gyda'm cyd-Aelod, Lesley Griffiths. A bydd wedi gweld, yn y llythyr hwnnw, ei fod yn cloi trwy wahodd partïon â buddiant i ddod ymlaen i gymryd rhan yn y gwaith mwy manwl, i weld a yw canllawiau penodol yn angenrheidiol o ran unedau dofednod dwys. Rwy'n falch o allu dweud wrtho bod dau grŵp wedi eu sefydlu o ganlyniad. Mae'r cyntaf, gweithgor iechyd amaethyddiaeth dwys, eisoes wedi cyfarfod, ac mae hwnnw'n cynnwys Iechyd Cyhoeddus Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru, ynghyd â Llywodraeth Cymru. Bydd hwnnw'n llywio gwaith yr ail grŵp, a fydd yn ystyried dull cyffredinol awdurdodau cynllunio o ymdrin â'r mathau o faterion y mae Russell George wedi cyfeirio atyn nhw o ran llygredd nitradau, allyriadau arogleuog ac effaith gyfunol y pethau hynny. Bydd yr ail grŵp hwnnw yn cyfarfod gyda'r bwriad o gyhoeddi nodyn cyfarwyddyd newydd yn y materion hyn erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon.

Rwy'n falch i glywed yr hyn y mae'r Prif Weinidog wedi ei ddweud. Wrth gwrs, mae yna gwestiwn economaidd fan hyn hefyd, oherwydd, er bod yna oblygiadau cynllunio ac amgylcheddol, beth rydym ni wedi ei weld yw ffrwydrad yn nifer yr unedau o'r fath sydd wedi datblygu ar draws Cymru. Mi allem ni fod ddim ymhell o gyrraedd pwynt lle, actually, rydym ni'n gorgynhyrchu. Ac, felly, tra'i bod hi'n iawn ein bod ni'n annog ffermwyr i arallgyfeirio, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod unrhyw dwf yr ydym yn ei weld yn y sector yn dwf cynaliadwy. Felly, a gaf fi ofyn pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi ei wneud ar gynaliadwyedd y twf sydyn a sylweddol rydym ni wedi ei weld yn y sector yma, a beth yw'ch bwriad chi o safbwynt annog ffermwyr i arallgyfeirio i gyfeiriadau sydd yn dod â'r budd gorau i'r economi wledig ond hefyd budd a fydd yn para am flynyddoedd mawr i ddod?

I'm pleased to hear what the First Minister has said. Of course, there is an economic question here too, because, although there are planning and environmental implications, what we have seen is an explosion in the number of units of this kind that have developed across Wales. We may not be far off the point where we are over-producing. And while it is right that we encourage farmers to diversify, we must ensure that any growth that we see in the sector is sustainable growth. So, may I ask what assessment the Government has made of the sustainability of this substantial and sudden growth in this sector, and what is your intention in terms of encouraging farmers to diversify in directions that bring the most benefits to the rural economy but also benefits that will continue for many years to come?

Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn. Wrth gwrs, rydym ni'n cydnabod y ffaith ein bod ni wedi gweld twf yn nifer y bobl sy'n gweithio yn y maes yma. Ac mae yn rhan bwysig o'r economi yng nghefn gwlad. Ar hyn o bryd, beth rydw i wedi ei weld yw bod y bobl sy'n gweithio yn y maes yn llwyddo, a dyna pam rydym ni wedi gweld nifer fwy o bobl yn rhoi mewn am gynllunio, i wneud mwy o waith yn y maes yma. A'r sialens i'r Llywodraeth ac i awdurdodau lleol yw cael balans rhwng yr economi, y bobl sy'n gweithio yn y maes yma, a phobl leol. Dyna pam rydym ni wedi sefydlu grŵp newydd, i fod yn glir ein bod ni'n gallu gwarchod pobl leol pan fydd y gwaith yn dod ymlaen ond hefyd i warchod ein heconomi ni a swyddi rydym ni'n creu yn y maes yma. 

May I thank Llyr Gruffydd for the question? Of course, I acknowledge the fact that we have seen a growth in the number of people working in this field. And it is an important part of the rural economy. Currently, what I have seen is that those people working in the field are succeeding, and that is why we've seen many more people submitting planning applications. The Government's challenge, and the challenge for local authorities, is to strike a balance between the economy, and those people working in this field, and local people. That is why we have established a new group, to be clear that we can protect local people when this type of employment is introduced and also that we protect the economy and the jobs created in this field. 

13:40

A number of constituents from Powys have written to me raising concerns regarding the number of poultry units that have been granted planning permission in recent years. And I do think, and I am pleased to hear, that it's time that we did look at assessing the overall impact of poultry farming and how it affects the environment and also the local communities. First Minister, I'm pleased to hear that the Welsh Government is considering developing a comprehensive plan and guidance for local authorities that are charged with the issuing of these licences. I would like them to take account of the accumulative impact on the local community and the environment, as well as the welfare of the animals that are being raised in these intensive units. So, what we need really here is a comprehensive package that covers each and every single element. In my opinion, we can't go on as we are and things really have to change. We have seen the poisoning of rivers as a consequence of some of these having planning permission and all the spill-off going into those rivers. So, I look forward to the report and I look forward also to the changes that it will bring about. 

Mae nifer o etholwyr o Bowys wedi ysgrifennu ataf yn codi pryderon ynghylch nifer yr unedau dofednod sydd wedi cael caniatâd cynllunio yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Ac rwyf i yn credu, ac rwy'n falch o glywed, ei bod hi'n bryd i ni ystyried asesu effaith gyffredinol ffermio dofednod a sut y mae'n effeithio ar yr amgylchedd ac ar gymunedau lleol hefyd. Prif Weinidog, rwy'n falch o glywed bod Llywodraeth Cymru yn ystyried datblygu cynllun cynhwysfawr a chanllawiau i awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am gyflwyno'r trwyddedau hyn. Hoffwn iddyn nhw gymryd i ystyriaeth yr effaith gyfunol ar y gymuned leol a'r amgylchedd, yn ogystal â lles yr anifeiliaid sy'n cael eu magu yn yr unedau dwys hyn. Felly, yr hyn sydd wir ei angen arnom ni yma yw pecyn cynhwysfawr sy'n cwmpasu pob un elfen unigol. Yn fy marn i, ni allwn barhau fel yr ydym ni ac mae wir raid i bethau newid. Rydym ni wedi gweld afonydd yn cael eu gwenwyno o ganlyniad i roi caniatâd cynllunio i rai o'r rhain a'r holl orlif yn mynd i mewn i'r afonydd hynny. Felly, edrychaf ymlaen at yr adroddiad ac edrychaf ymlaen hefyd at y newidiadau y bydd yn eu hysgogi.

Well, I thank Joyce Watson for that question. She will know that, as a result of the concerns that she and other Members have raised here in recent times about the growing number of applications and granted applications for development in the poultry sector, action has already been taken to make sure, for example, that larger intensive units are closely regulated by Natural Resources Wales in accordance with the requirements of the industrial emissions directive. 'Planning Policy Wales', which was published by Lesley Griffiths in December, drew particular attention to the need for local authorities to, as Joyce Watson suggested, make sure that the cumulative impact of such developments—cumulative in the sense that they create a number of different environmental challenges, but cumulative in the sense that a growing number of them close by has an additional impact on local communities—is taken into account.

But, as Joyce Watson says, there is a series of strands of regulation that need to be drawn together here not simply in the environmental field, but in animal welfare as well, and that's why the result of a chief planner's letter to local authorities and others is the work that I set out in answer to Russell George's original supplementary question. 

Wel, diolchaf i Joyce Watson am y cwestiwn yna. Bydd yn gwybod, o ganlyniad i'r pryderon y mae hi ac Aelodau eraill wedi eu codi yma yn ddiweddar am nifer gynyddol y ceisiadau a'r ceisiadau a ganiatawyd ar gyfer datblygu yn y sector dofednod, bod camau eisoes wedi'u cymryd i wneud yn siŵr, er enghraifft, bod unedau dwys mwy yn cael eu rheoleiddio yn ofalus gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn unol â gofynion y gyfarwyddeb allyriadau diwydiannol. Tynnodd 'Polisi Cynllunio Cymru', a gyhoeddwyd gan Lesley Griffiths ym mis Rhagfyr, sylw penodol at yr angen i awdurdodau lleol, fel yr awgrymodd Joyce Watson, wneud yn siŵr bod effaith gyfunol datblygiadau o'r fath—cyfunol yn yr ystyr eu bod yn creu nifer o wahanol heriau amgylcheddol, ond cyfunol yn yr ystyr bod nifer gynyddol ohonyn nhw yn gyfagos yn cael effaith ychwanegol ar gymunedau lleol—yn cael ei chymryd i ystyriaeth.

Ond, fel y dywed Joyce Watson, ceir cyfres o elfennau o reoliadau y mae angen eu tynnu ynghyd yn y fan yma, nid yn unig yn y maes amgylcheddol, ond ym maes lles anifeiliaid hefyd, a dyna pam mai canlyniad llythyr prif gynllunydd llythyr at awdurdodau lleol ac eraill yw'r gwaith a nodais wrth ateb cwestiwn atodol gwreiddiol Russell George.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price. 

Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price. 

Diolch, Llywydd. First Minister, your Government announced last week that it has engaged the OECD in conducting a review of Welsh economic strategy. You've used the OECD, of course, through its PISA programme, to benchmark Wales in the educational rankings worldwide. Can you say where Wales ranks in terms of GDP per head against the other member countries of the OECD? And do you think we'd be higher or lower in those rankings if we were an independent country?  

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, cyhoeddodd eich Llywodraeth yr wythnos diwethaf ei bod wedi cyfarwyddo'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i gynnal adolygiad o strategaeth economaidd Cymru. Rydych chi wedi defnyddio'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, wrth gwrs, trwy ei raglen PISA, i feincnodi Cymru yn y cynghreiriau addysgol yn fyd-eang. A allwch chi ddweud beth yw safle Cymru o ran CMC y pen o'i chymharu ag aelod wledydd eraill y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd? A ydych chi'n credu y byddem ni'n uwch neu'n is yn y cynghreiriau hynny pe byddem ni'n wlad annibynnol?

Well, I thank the Member to begin with for recognising the work that we've asked the OECD to do. It's an important part of our determination that, in the context we face, Wales continues to be a nation that looks out beyond our own borders, learns lessons from elsewhere and gets the best possible advice. Part of that advice will be to help us deal with the economic challenges that Wales faces as a nation. My own view, Llywydd, has always been that that economic future is better protected through membership of the larger United Kingdom, and I have not changed my view on that. 

Wel, diolchaf i'r Aelod yn gyntaf am gydnabod y gwaith yr ydym ni wedi gofyn i'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ei wneud. Mae'n rhan bwysig o'n penderfyniad, yn y cyd-destun yr ydym ni'n ei wynebu, bod Cymru yn parhau i fod yn wlad sy'n edrych y tu hwnt i'n ffiniau ein hunain, yn dysgu gwersi o fannau eraill ac yn cael y cyngor gorau posibl. Bydd rhan o'r cyngor hwnnw yn ein helpu i ymdrin â'r heriau economaidd y mae Cymru yn eu hwynebu fel gwlad. Fy marn i erioed, Llywydd, yw bod y dyfodol economaidd hwnnw yn cael ei amddiffyn yn well drwy aelodaeth o'r Deyrnas Unedig fwy, ac nid wyf i wedi newid fy safbwynt ar hynny.

So, in terms of the rankings, maybe I can help the First Minister. According to the World Bank, we'd be currently twenty-third in the 36 countries that are members of the OECD—that's between South Korea and Spain. So, I guess you could say we're just below the promotion zone in the second division of the world's advanced economies. Ireland, which is a similar-sized country in a similar part of the world is fifth. You talked in your lecture on twenty-first-century socialism a few months ago about using the United Kingdom as a mechanism to redistribute wealth. Well, we're almost 20 years into that century, and as mechanisms go, it's not a very good one, is it? In the two decades since this Assembly was created, we've slipped from 74 per cent of the UK average for income per head to 72.5 per cent. That's one of the worst figures recorded by any UK nation or region. Labour were in power for half that time at Westminster and in power here in Wales for all of the time, and yet the devolution dividend in economic terms has been negative. So, what explanation do you think the OECD will give for Ireland's success and Wales's relative failure, other than the fact that they're an independent nation and we're not?

Felly, o ran y tablau cynghrair, efallai y gallaf i helpu'r Prif Weinidog. Yn ôl Banc y Byd, byddem ni'n drydydd ar hugain ar hyn o bryd, o'r 36 o wledydd sy'n aelodau o'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—mae hynny rhwng  De Korea a Sbaen. Mae'n debyg y gallech chi ddweud felly ein bod ni ychydig yn is na'r safleoedd dyrchafiad yn ail adran economïau datblygedig y byd. Mae Iwerddon, sy'n wlad o faint tebyg mewn rhan debyg o'r byd yn bumed. Soniasoch yn eich darlith ar sosialaeth yn yr unfed ganrif ar hugain ychydig fisoedd yn ôl am ddefnyddio'r Deyrnas Unedig fel mecanwaith i ailddosbarthu cyfoeth. Wel, rydym ni bron i 20 mlynedd i mewn i'r ganrif honno, ac yng nghyd-destun mecanweithiau, nid yw'n un dda iawn, ydy hi? Yn y ddau ddegawd ers sefydlu'r Cynulliad hwn, rydym ni wedi llithro o 74 y cant o gyfartaledd y DU ar gyfer incwm y pen i 72.5 y cant. Mae hwnnw'n un o'r ffigurau gwaethaf a gofnodwyd gan unrhyw wlad na rhanbarth yn y DU. Roedd Llafur mewn grym am hanner y cyfnod hwnnw yn San Steffan ac mewn grym yma yng Nghymru yn ystod yr holl gyfnod, ac eto mae'r difidend datganoli o safbwynt economaidd wedi bod yn negyddol. Felly, pa esboniad ydych chi'n ei gredu y bydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ei roi am lwyddiant Iwerddon a methiant cymharol Cymru, ac eithrio'r ffaith ei bod hi'n wlad annibynnol ac nad ydym ni?

13:45

Well, Llywydd, Labour has been in power in the Assembly during the period in which employment in Wales has risen further and faster than in the United Kingdom, unemployment has fallen further and faster than the rest of the United Kingdom, economic inactivity has fallen further and faster than in other parts of the United Kingdom, and in which those positive factors have been felt more in west Wales and the Valleys than other parts of Wales.

I've no doubt that when the OECD comes to do the work that we've asked it to do that there will be lessons that we will be able to draw from other parts of Europe. No doubt, when they look at the Irish example, they will shine a light on the way that Ireland has been able to attract shell headquarter companies to be located in Ireland in a way that appears to contribute to their economic well-being, but leaves them with disposable incomes below those here in Wales.

Wel, Llywydd, mae Llafur wedi bod mewn grym yn y Cynulliad yn ystod y cyfnod pan fo cyflogaeth yng Nghymru wedi cynyddu ymhellach ac yn gyflymach nag yn y Deyrnas Unedig, pan fo diweithdra wedi lleihau ymhellach ac yn gyflymach nag yng ngweddill y Deyrnas Unedig, pan fo anweithgarwch economaidd wedi lleihau ymhellach ac yn gyflymach nag mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, a phan fo'r ffactorau cadarnhaol hynny wedi cael eu teimlo yn fwy yng ngorllewin Cymru a Cymoedd y De nag mewn rhannau eraill o Gymru.

Nid oes gen i unrhyw amheuaeth pan ddaw'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i wneud y gwaith yr ydym ni wedi gofyn iddo ei wneud y bydd gwersi y byddwn yn gallu eu dysgu gan rannau eraill o Ewrop. Yn sicr, pan fyddan nhw'n ystyried enghraifft Iwerddon, y byddan nhw'n taflu goleuni ar y ffordd y mae Iwerddon wedi gallu denu cwmnïau pencadlys cragen i gael eu lleoli yn Iwerddon mewn ffordd y mae'n ymddangos fel ei bod yn cyfrannu at eu llesiant economaidd, ond yn eu gadael gydag incwm gwario is na'r rhai yma yng Nghymru.

I look forward to hearing the First Minister making those arguments when he welcomes the Irish in opening their consulate here in June. It's also true, isn't it, that economic success feeds through to other things as well? Because, actually, what we see in Ireland is that child poverty is lower than in Wales and life expectancy is higher in the Republic of Ireland, so economic success feeds through to social benefits as well.

Of course, it's not just true that Wales is underperforming nationally, but the economic chasm within Wales continues to grow. We were promised a new strategy for the Valleys, but nothing is happening. The city deal for the Cardiff capital region has so far failed to bring forward a project north of the M4 corridor. You promised that work on the technology park in Ebbw Vale would start in March last year—it hasn't. This is what even your own former Valleys Minister had to say last week:

'We've waited for long enough. No more press releases, no more speeches, we need action.'

This has been moving too slowly for too long. This may be your first First Minister's questions, First Minister, but you've been in or around the Welsh Government pretty much for all of the last 20 years. Why has there been no progress on the economic front for Wales during that period? Can you name for us three things that will change now and by which we will be able to judge you on your record?

Edrychaf ymlaen at glywed y Prif Weinidog yn gwneud y dadleuon hynny pan fydd yn croesawu'r Gwyddelod i agor eu swyddfa conswl yma ym mis Mehefin. Mae'n wir hefyd, onid yw, bod llwyddiant economaidd yn treiddio i bethau eraill hefyd? Oherwydd, mewn gwirionedd, yr hyn a welwn yn Iwerddon yw bod tlodi plant yn is nag yng Nghymru a bod disgwyliad oes yn uwch yng Ngweriniaeth Iwerddon, felly mae llwyddiant economaidd yn cyfrannu at fanteision cymdeithasol hefyd.

Wrth gwrs, nid yn unig y mae'n wir bod Cymru yn tanberfformio yn genedlaethol, ond mae'r bwlch economaidd yng Nghymru yn parhau i dyfu. Addawyd strategaeth newydd i ni ar gyfer Cymoedd y De, ond does dim yn digwydd. Mae'r fargen ddinesig ar gyfer prifddinas-ranbarth Caerdydd wedi methu â chyflwyno prosiect i'r gogledd o goridor yr M4 hyd yma. Fe wnaethoch addo y byddai gwaith ar y parc technoleg yng Nglynebwy yn dechrau ym mis Mawrth y llynedd—nid yw hynny wedi digwydd. Dyma oedd gan hyd yn oed eich cyn-Weinidog y Cymoedd eich hun i'w ddweud yr wythnos diwethaf:

Rydym ni wedi aros yn ddigon hir. Dim mwy o ddatganiadau i'r wasg, dim mwy o areithiau, mae angen gweithredu arnom ni.

Mae hyn wedi bod yn symud yn rhy araf am gyfnod rhy hir. Efallai mai hwn yw eich sesiwn cwestiynau i'r Prif Weinidog cyntaf, Prif Weinidog, ond rydych chi wedi bod yn rhan o Lywodraeth Cymru yn ystod fwy neu lai pob un o'r 20 mlynedd diwethaf. Pam na chafwyd unrhyw gynnydd o safbwynt economaidd i Gymru yn ystod y cyfnod hwnnw? A allwch chi enwi i ni dri pheth a fydd yn newid nawr ac y byddwn yn gallu barnu eich hanes ar eu sail?

It's always been a paradox of nationalism, it seems to me in this Chamber, Llywydd, that they are so depressed about Wales and so keen to be somewhere else in Europe. And the Member is at it again this afternoon.

Let me give him three things to answer the final point that he made about Tech Valleys, and this is as a result of the work carried out by this Government and as a result of the work carried out when the Member for Blaenau Gwent was part of this Government, contributing to this effort. We said from the very beginning that it was a 10-year scheme and that the early part would have to address land and property issues to provide the modern industrial units that are needed to bring further prosperity to that part of Wales.

Here are three things. The Member asked for three; he might like to listen to them. Planning consent has been secured for 22,000 sq ft of starter units at Lime Avenue in Ebbw Vale—a joint project between the Welsh Government and Blaenau Gwent County Borough Council, specifically designed to bring entrepreneurship and growing small and medium-sized enterprises to locate in Ebbw Vale—and they will be built this year. Planning consent has been secured for a 50,000 sq ft advance manufacturing facility at Rhyd-y-Blew in Ebbw Vale, with construction happening this year. There was a 174,000 sq ft derelict building at Rassau in Ebbw Vale and it's being refurbished now for use by the private sector to bring jobs and prosperity to Ebbw Vale. There are three things. Let him judge us on those, because those things are happening now.

Mae wedi bod yn baradocs o genedlaetholdeb erioed, mae'n ymddangos i mi yn y Siambr hon, Llywydd, eu bod mor ddigalon ynghylch Cymru ac mor awyddus i fod yn rhywle arall yn Ewrop. Ac mae yr Aelod yn gwneud yr un peth eto y prynhawn yma.

Gadewch i mi roi tri pheth iddo i ateb y pwynt olaf a wnaeth am Tech Valleys, ac mae hyn o ganlyniad i'r gwaith a wnaed gan y Llywodraeth hon ac o ganlyniad i'r gwaith a wnaed pan oedd yr aelod dros Flaenau Gwent yn rhan o'r Llywodraeth hon, gan gyfrannu at yr ymdrech hon. Fe wnaethom ddweud o'r cychwyn cyntaf mai cynllun 10 mlynedd oedd hwn ac y byddai'n rhaid i'r rhan gynnar fynd i'r afael â materion tir ac eiddo i ddarparu'r unedau diwydiannol modern sydd eu hangen i ddod â ffyniant pellach i'r rhan honno o Gymru.

Dyma dri pheth. Gofynnodd yr Aelod am dri; efallai yr hoffai wrando arnyn nhw. Sicrhawyd caniatâd cynllunio ar gyfer 22,000 troedfedd sgwâr o unedau cychwynnol yn Lime Avenue yng Nglynebwy—prosiect ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent, a luniwyd yn benodol i ddod ag entrepreneuriaeth a mentrau bach a chanolig eu maint sy'n tyfu i leoli yng Nglynebwy—a byddan nhw'n cael eu hadeiladu eleni. Sicrhawyd caniatâd cynllunio ar gyfer cyfleuster gweithgynhyrchu uwch 50,000 troedfedd sgwâr yn Rhyd-y-blew yng Nglynebwy, a bydd y gwaith adeiladu yn digwydd eleni. Roedd adeilad adfeiliedig 174,000 troedfedd sgwâr yn Rasa yng Nglynebwy ac mae'n cael ei ailwampio ar hyn o bryd i'w ddefnyddio gan y sector preifat i ddod â swyddi a ffyniant i Lynebwy. Dyna dri pheth. Gadewch iddo ein barnu ni ar y rheini, oherwydd mae'r pethau hynny yn digwydd nawr.

13:50

Diolch, Llywydd. First Minister, on behalf of these benches, can I take this opportunity to welcome you to your place? I look forward to our weekly exchanges, and I want to make it clear that I will work with you constructively where I can, but my colleagues and I will also be robustly scrutinising your Government on behalf of the people of Wales and making sure you are held to account for your Government's performance over the coming months and coming years.

So, First Minister, the UK Government published their 10-year plan for NHS England yesterday. Does your Government have a 10-year plan for NHS Wales?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ar ran y meinciau hyn, a gaf i achub ar y cyfle hwn i'ch croesawu i'ch lle? Edrychaf ymlaen at ein trafodaethau wythnosol, a hoffwn ei gwneud yn eglur y byddaf yn gweithio gyda chi mewn modd adeiladol pryd y gallaf, ond bydd fy nghyd-Aelodau a minnau hefyd yn craffu'n drwyadl ar eich Llywodraeth ar ran pobl Cymru ac yn gwneud yn siŵr eich bod yn cael eich dwyn i gyfrif am berfformiad eich Llywodraeth dros y misoedd a'r blynyddoedd sydd i ddod.

Felly, Prif Weinidog, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei chynllun 10 mlynedd ar gyfer GIG Lloegr ddoe. A oes gan eich Llywodraeth chi gynllun 10 mlynedd ar gyfer GIG Cymru?

We do indeed have a plan, Llywydd. It was published in June of last year. It's called 'A Healthier Wales'. It's good to see the plan published this week by NHS England borrowing directly from the plan that we have already published for Wales. [Laughter.]

Mae gennym ni gynllun, yn wir, Llywydd. Fe'i cyhoeddwyd ym mis Mehefin y llynedd. 'Cymru Iachach' yw ei enw. Mae'n dda gweld y cynllun a gyhoeddwyd yr wythnos hon gan GIG Lloegr yn benthyg yn uniongyrchol gan y cynllun yr ydym ni eisoes wedi ei gyhoeddi ar gyfer Cymru. [Chwerthin.]

Clearly, First Minister, you don't have a 10-year plan. Publishing a 10-year strategy is essential so that users of the Welsh NHS can see a road map as to how their services can be developed in the future and what they can expect in terms of delivery. As the Welsh Government received the largest uplift in funding for health and social services since devolution, this funding will be essential in delivering improvements. We can't deny that our services are struggling under successive Welsh Labour Governments. The record is absolutely clear. Collectively, our health boards are facing a deficit of £360 million. Our A&E waiting times have not been met since implementation in 2009. Patients are routinely waiting longer than one year for vital surgery. Wales's largest health board, Betsi Cadwaladr, is in special measures and has been for three and a half years. And we've seen vital services close across Wales, such as the special care baby unit in my own constituency. I know that you are no stranger to the challenges faced by Wales's health service because many of these challenges happened under your watch, given that you were health Minister in 2013. Many of the challenges remain as relevant today as they were back under your stewardship of Wales's health services. Therefore, will you now commit to investing every single penny of the consequential funding your Government will receive into Wales's health and social care services?

Yn amlwg, Prif Weinidog, nid oes gennych chi gynllun 10 mlynedd. Mae cyhoeddi strategaeth 10 mlynedd yn hanfodol fel y gall defnyddwyr GIG Cymru weld map ffordd o ran sut y gellir datblygu eu gwasanaethau yn y dyfodol a'r hyn y gallan nhw ei ddisgwyl o ran darpariaeth. Gan fod Llywodraeth Cymru wedi cael y cynnydd mwyaf i gyllid ar gyfer iechyd a gwasanaethau cymdeithasol ers datganoli, bydd y cyllid hwn yn hanfodol i gyflawni gwelliannau. Ni allwn wadu bod ein gwasanaethau yn cael trafferthion o dan Lywodraethau Llafur Cymru olynol. Mae'r hanes yn gwbl eglur. O'i hystyried gyda'i gilydd, mae ein byrddau iechyd yn wynebu diffyg o £360 miliwn. Ni fodlonwyd ein hamseroedd aros mewn unedau damweiniau ac achosion brys ers eu cyflwyno yn 2009. Mae cleifion yn aros yn hwy na blwyddyn am lawdriniaeth hanfodol fel mater o drefn. Mae bwrdd iechyd mwyaf Cymru, Betsi Cadwaladr, yn destun mesurau arbennig ac wedi bod ers tair blynedd a hanner. Ac rydym ni wedi gweld gwasanaethau hanfodol yn cau ledled Cymru, fel yr uned gofal arbennig i fabanod yn fy etholaeth fy hun. Gwn eich bod chi'n gyfarwydd â'r heriau sy'n wynebu gwasanaeth iechyd Cymru gan fod llawer o'r heriau hyn wedi codi o dan eich goruchwyliaeth chi, o gofio mai chi oedd y Gweinidog iechyd yn 2013. Mae llawer o'r heriau yn dal i fod mor berthnasol heddiw ag yr oeddent yn ystod eich stiwardiaeth chi o wasanaethau iechyd Cymru. Felly, a wnewch chi ymrwymo nawr i fuddsoddi pob un geiniog o'r cyllid canlyniadol y bydd eich Llywodraeth yn ei gael yng ngwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol Cymru?

Llywydd, we are of course investing more than the consequential we received from the UK Government in the health service here in Wales next year. Indeed, the extra money that we will invest in the health service in Wales next year is proportionately higher than the additional funding announced by the UK Government for England for next year too. It's why the rise in investment in the Welsh NHS last year at 3.5 per cent was the highest of all four UK nations. We are doing better on investment. We are doing far better than the English plan on integration of health and social care—there was barely a mention of social care in the 10-year plan that was announced for England this week—and because of that we have seen the resilience of the Welsh NHS over what always are the two most difficult weeks of the year. I want to take this chance, if I can, Llywydd, to thank once again those people who work in our NHS, who were hard at work over the Christmas and new year period, keeping the doors of our hospitals open, keeping patients well attended to. It's a tribute to them and to the NHS in Wales that we continue to provide a service here, publicly funded, publicly available, and designed to meet the needs of Welsh patients.

Llywydd, rydym ni wrth gwrs yn buddsoddi mwy na'r cyllid canlyniadol a gawsom gan Lywodraeth y DU yn y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru y flwyddyn nesaf. Yn wir, mae'r arian ychwanegol y byddwn ni'n ei fuddsoddi yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru y flwyddyn nesaf yn gymesur fwy na'r cyllid ychwanegol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU ar gyfer Lloegr ar gyfer y flwyddyn nesaf hefyd. Dyna pam mai'r cynnydd i fuddsoddiad yn GIG Cymru y llynedd o 3.5 y cant oedd y mwyaf o bob un o bedair gwlad y DU. Rydym ni'n gwneud yn well o ran buddsoddiad. Rydym ni'n gwneud llawer yn well na chynllun Lloegr ar integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol—soniwyd braidd dim am ofal cymdeithasol yn y cynllun 10 mlynedd a gyhoeddwyd ar gyfer Lloegr yr wythnos hon—ac oherwydd hynny rydym ni wedi gweld cydnerthedd GIG Cymru yn ystod yr hyn yw pythefnos anoddaf y flwyddyn bob amser. Hoffwn achub ar y cyfle hwn, os caf, Llywydd, i ddiolch unwaith eto i'r bobl hynny sy'n gweithio yn ein GIG, a oedd yn gweithio'n galed dros gyfnod y Nadolig a'r flwyddyn newydd, gan gadw drysau ein hysbytai yn agored, a sicrhau bod cleifion yn cael sylw da. Mae'n deyrnged iddyn nhw ac i'r GIG yng Nghymru ein bod ni'n parhau i ddarparu gwasanaeth yma, wedi ei ariannu yn gyhoeddus, ar gael i'r cyhoedd, ac wedi ei lunio i ddiwallu anghenion cleifion Cymru.

Llywydd, I'm not going to take any lessons from the First Minister on investing in our health service, because it was his party that actually cut health service funding some years ago. In 2016, my party put forward a comprehensive plan for change in NHS Wales, a vision for a Welsh NHS that's better resourced, more accountable to patients, and delivers better results for those who use the services. This included plans to establish a £100 million health transformation fund to support the modernisation of services, to ensure mental health crisis teams are available 24 hours a day at all major emergency departments, to support innovation in healthcare by providing £50 million in match funding for research into new treatments and cures, and to implement specialist plans to guarantee improved outcomes in the fight against Wales's four biggest killers—cancer, heart disease, dementia and stroke—much of which has been echoed in the plan published yesterday by the UK Government.

First Minister, I know that the Welsh Government has adopted our plan to implement a £100 million transformation fund, but we are still lacking a plan from your Government as to how you will modernise our services in future to bring down waiting times, to speed up diagnostic times and to dramatically improve our mental health services. Considering that Wales's health and social services will receive the greatest uplift in funding since devolution, will you now publish a strategy for NHS Wales, outlining how the additional funding will be used to modernise our services and deliver the timely, fit-for-purpose care that the people of Wales so rightly deserve?

Llywydd, nid wyf i'n mynd i gymryd unrhyw wersi gan y Prif Weinidog ar fuddsoddi yn ein gwasanaeth iechyd, oherwydd ei blaid ef wnaeth dorri cyllid y gwasanaeth iechyd rai blynyddoedd yn ôl, mewn gwirionedd. Yn 2016, cyflwynodd fy mhlaid i gynllun cynhwysfawr ar gyfer newid yn GIG Cymru, gweledigaeth ar gyfer GIG Cymru â mwy o adnoddau, sy'n fwy atebol i gleifion, ac sy'n sicrhau gwell canlyniadau ar gyfer y rhai sy'n defnyddio'r gwasanaethau. Roedd hyn yn cynnwys cynlluniau i sefydlu cronfa trawsnewid iechyd gwerth £100 miliwn i gynorthwyo'r broses o foderneiddio gwasanaethau, i sicrhau bod timau argyfwng iechyd meddwl ar gael ddydd a nos ym mhob prif adran achosion brys, i gefnogi arloesedd ym maes gofal iechyd trwy ddarparu £50 miliwn o arian cyfatebol ar gyfer ymchwil i driniaethau newydd a ffyrdd newydd o wella, ac i roi cynlluniau arbenigol ar waith i sicrhau gwell canlyniadau yn y frwydr yn erbyn pedwar lladdwr mwyaf Cymru—canser, clefyd y galon, dementia a strôc—y mae llawer ohono wedi cael ei ailadrodd yn y cynllun a gyhoeddwyd ddoe gan Lywodraeth y DU.

Prif Weinidog, gwn fod Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu ein cynllun i gyflwyno cronfa drawsnewid gwerth £100 miliwn, ond nid oes gennym ni gynllun gan eich Llywodraeth chi o hyd o ran sut y byddwch chi'n moderneiddio ein gwasanaethau yn y dyfodol i leihau amseroedd aros, i gyflymu amseroedd diagnostig ac i wella ein gwasanaethau iechyd meddwl yn sylweddol. O ystyried y bydd gwasanaethau iechyd a chymdeithasol Cymru yn cael y cynnydd mwyaf mewn cyllid ers datganoli, a wnewch chi gyhoeddi strategaeth ar gyfer GIG Cymru nawr, sy'n amlinellu sut y bydd y cyllid ychwanegol yn cael ei ddefnyddio i foderneiddio ein gwasanaethau a darparu'r gofal prydlon, addas i'w ddiben y mae pobl Cymru mor haeddiannol ohono?

13:55

Well, Llywydd, let me go back to the point the Member made in opening, and say to him that there is a great deal in what he said that, of course, we would agree with on this side too. I think it's common ground in most parts of this Chamber that we want to see an NHS in Wales that is well resourced, that is modern in its methods and that is centred on the needs of patients. Many of the things that Paul Davies began in his question, we would sign up to here as well. So, let's say that there's common ground between us in our ambition for the health service here in Wales.

Of course, we will have different ways in which we think that that can be best brought about. We have a plan for the NHS in Wales—we published it in June of last year. It sets out the ways in which we will use the resources we have—the financial resources and, most importantly of all, the staffing resources, or the people who are the most important resource that we have, and the enormous commitment that patients have here in Wales to their NHS—and use all of the resources we can, in difficult times, to make sure that we go on having a health service that remains true to its founding principles and provides the service it does that is, I believe, a modern miracle in the improvements it brings about, day in and day out, in the lives of people in all parts of Wales.

Wel, Llywydd, gadewch i mi ddod yn ôl at y pwynt a wnaeth yr Aelod ar y cychwyn, a dweud wrtho bod llawer iawn yn yr hyn a ddywedodd, wrth gwrs, y byddem ni'n cytuno ag ef ar yr ochr hon hefyd. Credaf ei fod yn dir cyffredin yn y rhan fwyaf o'r Siambr hon ein bod ni eisiau gweld GIG yng Nghymru sydd ag adnoddau digonol, sy'n fodern o ran ei ddulliau ac sy'n canolbwyntio ar anghenion cleifion. Byddem ninnau yma yn cyd-fynd â llawer o'r pethau y cychwynnodd Paul Davies yn ei gwestiwn hefyd. Felly, gadewch i ni ddweud bod tir cyffredin rhyngom ni yn ein huchelgais ar gyfer y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru.

Wrth gwrs, bydd gennym ni wahanol ffyrdd y byddwn ni'n credu y gellir ei gyflawni orau. Mae gennym ni gynllun ar gyfer y GIG yng Nghymru—fe'i cyhoeddwyd gennym ym mis Mehefin y llynedd. Mae'n nodi'r ffyrdd y byddwn ni'n defnyddio'r adnoddau sydd gennym—yr adnoddau ariannol ac, yn bwysicaf oll, yr adnoddau staffio, neu'r bobl sef yr adnodd pwysicaf sydd gennym, a'r ymrwymiad enfawr sydd gan gleifion yma yng Nghymru i'w GIG—a defnyddio'r holl adnoddau y gallwn, mewn cyfnod anodd, i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i fod â gwasanaeth iechyd sy'n parhau i fod yn driw i'w egwyddorion sylfaenol ac yn darparu'r gwasanaeth y mae'n ei ddarparu sydd, yn fy marn i, yn wyrth fodern o ran y gwelliannau y mae'n eu cyflawni, bob un dydd, i fywydau pobl ym mhob rhan o Gymru.

Diolch, Llywydd. I'd like to welcome you, First Minister, to your new post and wish you the best of luck with it.

As we are all aware, obesity is a growing problem in Wales and a particular menace is childhood obesity. There has been a recent survey from Cancer Research UK that is linking obesity in Wales to the ready availability of cheap junk food. What steps is the Welsh Government taking to tackle childhood obesity? Does the First Minister feel that the availability of junk food, and the advertising of junk food, has an effect on childhood obesity?

Diolch, Llywydd. Hoffwn eich croesawu chi, Prif Weinidog, i'ch swydd newydd a dymuno pob lwc i chi ynddi.

Fel yr ydym ni i gyd yn gwybod, mae gordewdra yn broblem gynyddol yng Nghymru ac mae gordewdra ymhlith plant yn fygythiad arbennig. Bu arolwg diweddar gan Cancer Research UK sy'n cysylltu gordewdra yng Nghymru gyda pha mor rhwydd yw cael gafael ar fwyd sothach rhad. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant? A yw'r Prif Weinidog yn teimlo bod pa mor rhwydd yw cael gafael ar fwyd sothach, a hysbysebu bwyd sothach, yn cael effaith ar ordewdra ymhlith plant?

I thank the Member for that important question and for what he said in his opening remarks. Of course, we have actions that we are already committed to in relation to childhood obesity, led, largely, by Public Health Wales. But, we have called on the UK Government for many years now to restrict the advertising of junk food to children. I remember writing three times myself to Jeremy Hunt, when he was the health Minister, asking him to make lower salt and sugar content in pre-manufactured food mandatory rather than voluntary.

We attempted to secure powers in the Wales Act 2017 to allow planning authorities in Wales to take account of the number of junk-food outlets in a particular area when granting planning permission for another such outlet, and we were unable to secure those powers for Wales, despite the fact that they are available to the Government in Scotland.

So, there are actions that we are already taking. There are more actions that we would like to take, and in some areas our role is to lobby the UK Government to make sure that they do the things that they are able to do and provide us with the tools that we need so that we can do more to protect our children from the long-term damage that being obese and overweight will cause in their lives. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna ac am yr hyn a ddywedodd yn ei sylwadau agoriadol. Wrth gwrs, mae gennym ni gamau yr ydym ni eisoes wedi ymrwymo iddynt o ran gordewdra ymhlith plant, wedi eu harwain, i raddau helaeth, gan Iechyd y Cyhoedd Cymru. Ond, rydym ni wedi galw ar Lywodraeth y DU ers blynyddoedd lawer erbyn hyn i gyfyngu ar hysbysebu bwyd sothach i blant. Rwy'n cofio ysgrifennu dair gwaith fy hun at Jeremy Hunt, pan oedd yn Weinidog iechyd, yn gofyn iddo wneud cynnwys llai o halen a siwgr mewn bwyd a gynhyrchir ymlaen llaw yn orfodol yn hytrach na gwirfoddol.

Fe wnaethom ymdrechu i sicrhau pwerau yn Neddf Cymru 2017 i ganiatáu i awdurdodau lleol yng Nghymru gymryd nifer y mannau gwerthu bwyd sothach mewn ardal benodol i ystyriaeth wrth roi caniatâd cynllunio ar gyfer safle manwerthu arall o'r fath, ac ni lwyddwyd i sicrhau'r pwerau hynny ar gyfer Cymru, er gwaethaf y ffaith eu bod ar gael i'r Lywodraeth yn yr Alban.

Felly, mae camau yr ydym ni'n eu cymryd eisoes. Mae mwy o gamau yr hoffem ni eu cymryd, a'n swyddogaeth mewn rhai meysydd yw lobïo Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud y pethau y maen nhw'n gallu eu gwneud a darparu'r dulliau sydd eu hangen arnom i ni fel y gallwn ni wneud mwy i ddiogelu ein plant rhag niwed hirdymor y bydd bod yn ordew a thros eu pwysau yn ei achosi yn eu bywydau.

Yes, I was aware of some of the actions that you've taken in the past regarding lobbying the UK Government, and I think it's a good idea to do that. I thank you for the initiatives in the past. I was aware also that the health Minister in the Welsh Government called publicly in 2016 for the UK Government to impose a blanket ban on junk food advertising on television prior to the 9 p.m. watershed, so I was aware of some of it.

Now, as you say, most of these matters are reserved, but there are some steps that your Welsh Government can do to tackle the obesity epidemic. In Scotland, the Government are currently consulting on a crackdown on junk food that could see restrictions placed on supersized soft drinks, free refills, multibuys and junk food displays at supermarket checkouts. They're also looking to ban advertising unhealthy food at locations used by high proportions of children, such as visitor attractions, and also on public transport. What discussions have you had about that aspect of junk food advertising, and will you be looking to take steps like Scotland to prevent the direct marketing of junk food to children in the areas where you as a Welsh Government can actually legislate? 

Ie, roeddwn i'n ymwybodol o rai o'r camau yr ydych chi wedi eu cymryd yn y gorffennol ynghylch lobïo Llywodraeth y DU, a chredaf ei bod yn syniad da gwneud hynny. Diolchaf i chi am y mentrau yn y gorffennol. Roeddwn i'n ymwybodol hefyd bod y Gweinidog iechyd yn Llywodraeth Cymru wedi galw'n gyhoeddus yn 2016 ar Lywodraeth y DU i gyflwyno gwaharddiad llwyr ar hysbysebu bwyd sothach ar y teledu cyn y trothwy 9 p.m., felly roeddwn i'n ymwybodol o rywfaint o hyn.

Nawr, fel y dywedwch, mae'r rhan fwyaf o'r materion hyn wedi eu cadw, ond mae rhai camau y gall eich Llywodraeth eu cymryd i fynd i'r afael â'r epidemig gordewdra. Yn yr Alban, mae'r Llywodraeth wrthi'n ymgynghori ar reoleiddio bwyd sothach yn fwy llym a allai arwain at gyflwyno cyfyngiadau ar ddiodydd meddal mawr iawn, ail-lenwi cwpan am ddim, bargeinion prynu lluosog ac arddangosfeydd bwyd sothach wrth ddesgiau talu archfarchnadoedd. Maen nhw hefyd yn bwriadu gwahardd hysbysebu bwyd nad yw'n iachus mewn mannau a ddefnyddir gan gyfran uchel o blant, fel atyniadau i ymwelwyr, a hefyd ar gludiant cyhoeddus. Pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael am yr agwedd honno ar hysbysebu bwyd sothach, ac a ydych chi'n bwriadu cymryd camau fel yn yr Alban i atal marchnata bwyd sothach yn uniongyrchol i blant yn y meysydd lle gallwch chi fel Llywodraeth Cymru ddeddfu arnynt?

14:00

I thank the Member for those suggestions. We'll be consulting shortly on our 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy and learning lessons from elsewhere, and seeing how other administrations are able to use their powers is always part of what we want to do. And we have close links with Scottish colleagues, sharing information with them about initiatives that we are taking, and learning in return from things that they have attempted in Scotland too. Amongst the many things that we are already doing is the creation of a fund jointly between Public Health Wales and sports council for Wales, because as well as preventing those factors that can lead to obesity, it's also important to have a positive agenda of action that we can make attractive to children and young people that promotes healthy lifestyles, and allow them to burn off the calories that otherwise lead to being overweight.

So, in our view, it is that two-pronged strategy. There is more we want to do in the advertising field where we have the powers to do it directly, but, at the same time, we want to make sure that there is a positive repertoire of activities in school and out of school that children can take part in, in order to make sure that we can protect them from the long-term damage that otherwise this will do in their lives. 

Diolchaf i'r Aelod am yr awgrymiadau yna. Byddwn yn ymgynghori'n fuan ar ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach ac yn dysgu gwersi gan fannau eraill, ac mae gweld sut y mae gweinyddiaethau eraill yn gallu defnyddio eu pwerau bob amser yn rhan o'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud. Ac mae gennym ni gysylltiadau agos â chydweithwyr yn yr Alban, gan rannu gwybodaeth â nhw am fentrau yr ydym ni'n eu mabwysiadu, ac yn dysgu yn ein tro o'r pethau y maen nhw wedi rhoi cynnig arnynt yn yr Alban hefyd. Ymhlith y llawer o bethau yr ydym ni'n ei wneud eisoes y mae creu cronfa ar y cyd rhwng Iechyd y Cyhoedd Cymru a chyngor chwaraeon Cymru, oherwydd yn ogystal ag atal y ffactorau hynny a all arwain at ordewdra, mae'n bwysig hefyd cael agenda weithredu gadarnhaol y gallwn ei gwneud yn ddeniadol i blant a phobl ifanc sy'n hybu ffyrdd iach o fyw, ac sy'n caniatáu iddyn nhw losgi'r calorïau sy'n arwain fel arall iddyn nhw fod dros eu pwysau.

Felly, y strategaeth ddeublyg honno yw'r ateb, yn ein barn ni. Mae mwy yr ydym ni eisiau ei wneud ym maes hysbysebu lle mae gennym ni'r pwerau i'w wneud yn uniongyrchol, ond, ar yr un pryd, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod trefn gadarnhaol o weithgareddau yn yr ysgol a'r tu allan i'r ysgol y gall plant gymryd rhan ynddynt, i wneud yn siŵr y gallwn eu hamddiffyn rhag y niwed hirdymor y bydd hyn yn ei wneud yn eu bywydau fel arall.

I think it's a sensible approach and I look forward to further statements from the Government on these issues. Thank you. 

Rwy'n credu ei fod yn ddull doeth ac edrychaf ymlaen at ddatganiadau pellach gan y Llywodraeth ar y materion hyn. Diolch.

Tai Cyngor yn y Flwyddyn Ariannol 2019/20
Council Houses in the 2019/20 Financial Year

3. Faint o dai cyngor y mae'r Prif Weinidog yn disgwyl y caiff eu hadeiladu yn y flwyddyn ariannol 2019/20? OAQ53114

3. How many council houses does the First Minister expect will be built in the 2019/20 financial year? OAQ53114

I thank Mike Hedges for the question. The latest plans we have suggest that local authorities expect to build around 600 new council homes in Wales during the next financial year.  

Diolchaf i Mike Hedges am y cwestiwn. Mae'r cynlluniau diweddaraf sydd gennym ni yn awgrymu bod awdurdodau lleol yn disgwyl adeiladu tua 600 o dai cyngor newydd yng Nghymru yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf.

Can I thank the First Minister for his response? The First Minister is well aware that the only time post the second world war when sufficient housing was built was when large-scale council housing development took place—dare I say, in places like Ely. How will the Welsh Government help councils increase the number of council houses being built in future years? 

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ymateb? Mae'r Prif Weinidog yn gwbl ymwybodol mai'r unig adeg ar ôl yr ail ryfel byd pan adeiladwyd tai digonol oedd pan ymgymerwyd â datblygiad tai cyngor ar raddfa fawr—os meiddiaf ddweud, mewn lleoedd fel Trelái. Sut gwnaiff Llywodraeth Cymru helpu cynghorau i gynyddu nifer y tai cyngor a gaiff eu hadeiladu yn y dyfodol?

First of all, just to absolutely agree with Mike Hedges that we are surrounded by examples of what previous generations succeeded in doing in making sure that there was sufficient housing available—decent housing available, housing built to proper standards to house families and others in our towns and cities. And we have an obligation in our generation to do the same as well. My Saturday surgeries are dominated, as I know those of many Members here are dominated, by people who come through the door with housing problems. It's an urgent public policy issue and it's why I was determined that there would be a Minister with direct housing responsibilities in the Cabinet here in Wales.

There are a series of things we are already doing, of course. My colleague Rebecca Evans set up the affordable housing supply review, and that has a work stream specifically considering what support local authorities need to help them to do more to build council housing here in Wales, and we expect recommendations from that review in April of this year. We have welcomed the lifting of the borrowing cap by the UK Government, which we've called for for some time. That will allow local authorities to borrow within the prudential borrowing rules to allow them to do more. We recognise that some local authorities don't have the capacity directly themselves to do everything they would like to do, and partnerships with housing associations are increasingly important. Being innovative in the way that local authorities go about the business of building more council houses—off-site manufacturing, for example, needs to be a greater part of future supply, and Swansea Council is actively involved in our innovative housing programme and I'm sure will want to be part of the effort that Mike Hedges has pointed to this afternoon. 

Yn gyntaf oll, dim ond i gytuno'n llwyr â Mike Hedges ein bod ni wedi ein hamgylchynu gan enghreifftiau o'r hyn y llwyddodd cenedlaethau blaenorol ei wneud i sicrhau bod digon o dai ar gael—o dai safonol ar gael, tai a adeiladwyd yn unol â safonau priodol ar gyfer teuluoedd ac eraill yn ein trefi a'n dinasoedd. Ac mae gennym ni rwymedigaeth yn ein cenhedlaeth ni i wneud hynny hefyd. Mae fy nghymorthfeydd ar ddydd Sadwrn yn llawn, fel y gwn y bydd cymorthfeydd llawer o Aelodau yn y fan yma yn llawn pobl sy'n dod drwy'r drws â phroblemau tai. Mae'n fater polisi cyhoeddus brys a dyna pam yr oeddwn i'n benderfynol y byddai Gweinidog â chyfrifoldebau uniongyrchol am dai yn y Cabinet yma yng Nghymru.

Mae cyfres o bethau yr ydym ni eisoes yn eu gwneud, wrth gwrs. Sefydlodd fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, yr adolygiad tai fforddiadwy ac mae hwnnw'n cynnwys ffrwd waith sy'n ystyried yn benodol pa gymorth sydd ei angen ar awdurdodau lleol i'w helpu i wneud mwy i adeiladu tai cyngor yma yng Nghymru, ac rydym ni'n disgwyl argymhellion o'r adolygiad hwnnw ym mis Ebrill eleni. Rydym ni wedi croesawu codi'r terfyn benthyg gan Lywodraeth y DU, yr ydym ni wedi galw amdano ers cryn amser. Bydd hynny'n galluogi awdurdodau lleol i fenthyg o fewn y rheolau benthyg darbodus i'w caniatáu i wneud mwy. Rydym ni'n cydnabod nad yw'r capasiti gan rai awdurdodau lleol yn uniongyrchol eu hunain i wneud popeth yr hoffen nhw ei wneud, ac mae partneriaethau gyda chymdeithasau tai yn gynyddol bwysig. Mae angen i fod yn arloesol yn y ffordd y mae awdurdodau lleol yn mynd ati i adeiladu mwy o dai cyngor—mae angen i weithgynhyrchu oddi ar y safle, er enghraifft, fod yn rhan fwy o gyflenwad yn y dyfodol, ac mae Cyngor Abertawe yn cymryd rhan weithredol yn ein rhaglen dai arloesol ac rwy'n siŵr y bydd eisiau bod yn rhan o'r ymdrech honno y mae Mike Hedges wedi cyfeirio ati y prynhawn yma.

14:05

Again, may I welcome you to your new role? The average number of new homes delivered by housing associations annually in England has risen by a third since 2010, compared to 25 per cent in Wales. The average number of new homes delivered by councils for local authorities in England is up nearly sevenfold compared to a two-thirds fall, up to 2017-18, in Wales. You referred to exit from the housing revenue account—removing the borrowing cap—which does enable local authorities to retain income from tenants and invest that in new council housing. How will you ensure that that is invested, where practicable, in new housing for social rent, either delivered directly by councils themselves or where we can get best value for the resource available in partnership with housing associations, including the 11 where local authorities have already transferred stock to them?

Unwaith eto, a gaf innau eich croesawu i'ch swydd newydd? Mae nifer gyfartalog y cartrefi newydd a ddarperir gan gymdeithasau tai bob blwyddyn yn Lloegr wedi cynyddu gan draean ers 2010, o'i gymharu â 25 y cant yng Nghymru. Mae nifer gyfartalog y cartrefi newydd a ddarperir gan gynghorau ar gyfer awdurdodau lleol yn Lloegr wedi cynyddu gan bron i saith gwaith o'i gymharu â gostyngiad o ddwy ran o dair, hyd at 2017-18, yng Nghymru. Cyfeiriasoch at ymadael â'r cyfrif refeniw tai—gael gwared ar y terfyn benthyg—sy'n galluogi awdurdodau lleol i gadw incwm gan denantiaid a buddsoddi hwnnw mewn tai cyngor newydd. Sut y gwnewch chi sicrhau bod hwnnw'n cael ei fuddsoddi, pan fo hynny'n ymarferol, mewn tai newydd ar gyfer rhentu cymdeithasol, naill ai wedi eu darparu'n uniongyrchol gan gynghorau eu hunain neu lle gallwn ni gael y gwerth gorau am yr adnoddau sydd ar gael mewn partneriaeth â chymdeithasau tai, gan gynnwys yr 11 lle mae awdurdodau lleol eisoes wedi trosglwyddo stoc iddynt?

Well, I agree with the Member, Llywydd, that partnerships between local authorities and housing associations are going to be key to accelerating the availability of housing built for rent in all parts of Wales. The challenge is everywhere in the United Kingdom, as I know he will recognise. He will have seen the report from Shelter today calling for major additional investment in housing for public rent in England. I welcome that report. If it were to be adopted it would lead to a significant Barnett consequential for us here in Wales, which we would be able to put to work. As it is, our 20,000 affordable homes target for this Assembly term is amongst the single largest capital investment that we will make as a Government. With the efforts that we are making with the new possibilities that local authorities have, we are determined to do everything we can to make sure that we have a building programme that better meets the needs we know are there for decent, affordable housing in all parts of Wales.  

Wel, rwy'n cytuno â'r Aelod, Llywydd, bod partneriaethau rhwng awdurdodau lleol a chymdeithasau tai yn mynd i fod yn allweddol i gyflymu pryd y bydd tai sy'n cael eu hadeiladu i'w rhentu ar gael ym mhob rhan o Gymru. Mae'r her ym mhobman yn y Deyrnas Unedig, fel y gwn y bydd ef yn ei gydnabod. Bydd wedi gweld yr adroddiad gan Shelter heddiw yn galw am fuddsoddiad ychwanegol sylweddol mewn tai i'w rhentu'n gyhoeddus yn Lloegr. Croesawaf yr adroddiad hwnnw. Pe byddai'n cael ei fabwysiadu, byddai'n arwain at swm canlyniadol Barnett sylweddol i ni yma yng Nghymru, y gallem ni ei roi ar waith. Fel y mae hi, mae ein targed o 20,000 o dai fforddiadwy ar gyfer y tymor Cynulliad hwn ymhlith y buddsoddiad cyfalaf sengl mwyaf y byddwn yn ei wneud fel Llywodraeth. Gyda'r ymdrechion yr ydym ni'n eu gwneud gyda'r posibiliadau newydd sydd gan awdurdodau lleol, rydym ni'n benderfynol o wneud popeth o fewn ein gallu i wneud yn siŵr bod gennym ni raglen adeiladu sy'n diwallu'n well yr anghenion y gwyddom sy'n bodoli am dai fforddiadwy, boddhaol ym mhob rhan o Gymru.

First Minister, it's clear that rates of social housing building have been inadequate now for a number of decades and that's unacceptable. One of the biggest costs, of course, in terms of house building, is land. Will you be prepared to look at how land can be acquired by your Government relatively cheaply so that a land bank can be created, enabling more local authorities to build more council houses?  

Prif Weinidog, mae'n amlwg bod cyfraddau adeiladu tai cymdeithasol wedi bod yn annigonol ers nifer o ddegawdau erbyn hyn, ac mae hynny'n annerbyniol. Un o'r costau mwyaf, wrth gwrs, o ran adeiladu tai, yw tir. A fyddwch chi'n fodlon ystyried sut y gall tir gael ei gaffael gan eich Llywodraeth yn gymharol rhad fel y gellir creu banc tir, gan alluogi mwy o awdurdodau lleol i adeiladu mwy o dai cyngor?

Well, Llywydd, I'd definitely agree with the Member that land is a fundamental and expensive part of housing provision. It's why, for example, we have established a £14 million stalled sites fund in Wales, particularly valuable, I think, in Valley communities where there is land that needs investment in order to bring it up to a standard where it can be made available for development. There are further plans that local authorities in Valleys communities are putting to us as a Welsh Government to increase the investment we could make there alongside them to increase the supply of land that could then be used for housing and for other beneficial local development. It's why we are pursuing the idea of a vacant land tax, of course, as well, to make sure that where there is land that has all the necessary permissions to be brought into beneficial use, that that land is not artificially held back from being used for those purposes. So, I absolutely agree with what Leanne Wood has said in focusing on the importance of making land available for these purposes, and as a Government we are prepared to look at whatever policy initiatives we might be able to take beyond the ones that I've already outlined, in order to make sure that there is a good supply of land that will allow us to achieve the ambitions that I set out in answering earlier questions. 

Wel, Llywydd, byddwn yn sicr yn cytuno â'r Aelod bod tir yn rhan sylfaenol a drud o ddarparu tai. Dyna pam, er enghraifft, yr ydym ni wedi sefydlu cronfa safleoedd segur gwerth £14 miliwn yng Nghymru, sy'n arbennig o werthfawr, rwy'n credu, yng nghymunedau Cymoedd y de lle mae tir sydd angen buddsoddiad er mwyn dod ag ef i safon lle gellir ei roi ar gael ar gyfer ei ddatblygu. Mae cynlluniau eraill y mae awdurdodau lleol mewn cymunedau yn y Cymoedd yn eu cynnig i ni fel Llywodraeth Cymru i gynyddu'r buddsoddiad y gallem ni ei wneud ochr yn ochr â nhw i gynyddu'r cyflenwad o dir y gellid ei ddefnyddio wedyn ar gyfer tai ac ar gyfer datblygu lleol buddiol arall. Dyna pam yr ydym ni'n mynd ar drywydd y syniad o dreth tir gwag hefyd, wrth gwrs, i wneud yn siŵr, lle ceir tir, bod gan hwnnw bob caniatâd angenrheidiol i ddod ag ef i ddefnydd buddiol, nad yw'r tir hwnnw yn cael ei ddal yn ôl yn artiffisial rhag cael ei ddefnyddio at y dibenion hynny. Felly, cytunaf yn llwyr â'r hyn y mae Leanne Wood wedi ei ddweud wrth ganolbwyntio ar bwysigrwydd rhoi tir ar gael at y dibenion hyn, ac rydym ni'n fodlon fel Llywodraeth i ystyried pa bynnag fentrau polisi y gallem ni fwrw ymlaen â nhw y tu hwnt i'r rhai yr wyf i wedi eu hamlinellu eisoes, er mwyn gwneud yn siŵr bod cyflenwad da o dir a fydd yn caniatáu i ni gyflawni'r uchelgeisiau a nodais wrth ateb cwestiynau cynharach.

Blaenoriaethau'r Prif Weinidog ar gyfer Economi Cymru
The First Minister's Priorities for the Welsh Economy

Can I take this opportunity to congratulate the First Minister on his appointment and I for one look forward to the dry wit you often display in your responses, even if I've been the recipient of some of the more barbed ones. Turning to my question:

A gaf i achub ar y cyfle hwn i longyfarch y Prif Weinidog ar ei benodiad ac rwyf i'n un yn sicr sy'n edrych ymlaen at y ffraethineb sych yr ydych chi'n aml yn ei arddangos yn eich ymatebion, hyd yn oed pan mai fi yw derbynnydd rhai o'r ymatebion mwy miniog. Gan droi at fy nghwestiwn:

14:10

4. Beth yw blaenoriaethau'r Prif Weinidog ar gyfer economi Cymru? OAQ53136

4. What are the First Minister's priorities for the Welsh economy? OAQ53136

I thank the Member for his introduction, of course.

The Welsh Government's priorities are captured in our economic action plan: to raise levels of wealth and well-being in Wales, while reducing inequalities in both.

Diolchaf i'r Aelod am ei gyflwyniad, wrth gwrs.

Nodir blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn ein cynllun gweithredu economaidd: codi lefelau cyfoeth a llesiant yng Nghymru, gan leihau anghydraddoldebau o ran y ddau.

Whilst all of us acknowledge the importance of the public sector in the delivery of the services we have all become accustomed to, almost every in-depth study of the Welsh economy identifies the fact that Wales is far too reliant on job creation and the generation of economic wealth from this sector. Could the First Minister please outline the economic strategies he intends to put in place to mitigate this over-reliance, which are designed to stimulate the private sector? After all, is it not true, First Minister, that we have to create the cake before we can eat it?

Er bod pob un ohonom ni'n cydnabod pwysigrwydd y sector cyhoeddus yn narpariaeth y gwasanaethau yr ydym ni wedi dod i arfer â nhw, mae bron pob astudiaeth fanwl o economi Cymru yn nodi'r ffaith fod Cymru yn llawer rhy ddibynnol ar greu swyddi a chynhyrchu cyfoeth economaidd o'r sector hwn. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu os gwelwch yn dda y strategaethau economaidd y mae'n bwriadu eu rhoi ar waith i liniaru'r orddibyniaeth hon, sydd wedi eu llunio i ysgogi'r sector preifat? Wedi'r cyfan, onid yw'n wir, Prif Weinidog, bod yn rhaid i ni greu'r gacen cyn y gallwn ni ei bwyta?

Well, Llywydd, while I agree with the Member about the importance of making sure that we have a vibrant and successful private sector in Wales, I myself reject the sort of analysis that aims to pit private and public sectors against one another. They rely on one another. The private sector relies on good public services, just as much as—and I agree with what the Member said—we rely on good private businesses to raise the revenues that we need for public services. So, these are not competitive sectors. They rely properly and productively on one another. I know that the Member will welcome the fact that in the last calendar year, in 2018, there were 259,000 enterprises active here in Wales, the highest number since records of that sort began, and in the last year for which we have figures, 2017, there were over 14,000 business births here in Wales, and that's an increase of 72 per cent in a five-year period. So, I don't think any of us would want to talk down the private sector here in Wales. It's vibrant, it's successful, and as a Government we will want to do everything we can to keep it in that condition.

Wel, Llywydd, er fy mod i'n cytuno â'r Aelod am bwysigrwydd gwneud yn siŵr bod gennym ni sector preifat bywiog a llwyddiannus yng Nghymru, rwyf i fy hun yn gwrthod y math o ddadansoddiad sy'n ceisio gosod y sectorau preifat a chyhoeddus yn erbyn ei gilydd. Maen nhw'n dibynnu ar ei gilydd. Mae'r sector preifat yn dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus da, cymaint ag yr ydym ninnau—ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod—yn dibynnu ar fusnesau preifat da i godi'r refeniw sydd ei angen arnom ni ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Felly, nid yw'r rhain yn sectorau sy'n cystadlu â'i gilydd. Maen nhw'n dibynnu yn briodol ac yn gynhyrchiol ar ei gilydd. Gwn y bydd yr Aelod yn croesawu'r ffaith, yn y flwyddyn galendr ddiwethaf, yn 2018, bod 259,000 o fentrau yn weithredol yma yng Nghymru, y nifer uchaf ers dechrau cadw cofnodion o'r fath, ac yn ystod y flwyddyn ddiwethaf y mae gennym ni ffigurau ar ei chyfer, 2017, sefydlwyd dros 14,000 o fusnesau newydd yma yng Nghymru, ac mae hynny'n gynnydd o 72 y cant mewn cyfnod o bum mlynedd. Felly, nid wyf i'n credu y byddai yr un ohonom ni eisiau diystyru'r sector preifat yma yng Nghymru. Mae'n fywiog, mae'n llwyddiannus, ac fel Llywodraeth, byddwn ni eisiau gwneud popeth o fewn ein gallu i'w gadw yn y cyflwr hwnnw.

I also wish you the best in your new role, First Minister.

It is now 18 months since plans for an automotive park at Ebbw Vale was announced. Since that announcement, no foundations have been laid, and there is no sign of the jobs promised. The Ebbw Vale enterprise zone has created only 179 jobs in seven years. Can the First Minister advise when the automotive park will be fully operational and when the Welsh Government will start delivering on its promises to bring valuable jobs to Ebbw Vale, please?

Rwyf innau hefyd yn dymuno'n dda i chi yn eich swydd newydd, Prif Weinidog.

Mae'n 18 mis bellach ers cyhoeddi cynlluniau ar gyfer parc modurol yng Nglynebwy. Ers y cyhoeddiad hwnnw, ni osodwyd unrhyw sylfeini, ac nid oes unrhyw arwydd o'r swyddi a addawyd. Mae ardal fenter Glynebwy wedi creu dim ond 179 o swyddi mewn saith mlynedd. A all y Prif Weinidog ddweud pryd y bydd y parc modurol yn gwbl weithredol a phryd y bydd Llywodraeth Cymru yn dechrau cyflawni ei haddewidion i ddod â swyddi gwerthfawr i Lynebwy, os gwelwch yn dda?

Well, Llywydd, as I explained in an answer to a question from Adam Price, the original investment around the Tech Valleys programme always said that it would be a 10-year programme and that we would have £100 million invested over that 10 years. And, in fact, the amount of investment in this early part of the programme is greater than a pro rata part of that sum would result in. It is inevitable that, in the opening period, the focus has been squarely on investing in infrastructure, addressing the land and property issues to make sure that we are in a position to create those jobs that we know are there to be created for Ebbw Vale in the future. I won't go through again the different planning permissions that have already been secured and the work that's going on there already, but I think it provides the answer to the Member's question and should give confidence to people locally that the plan isn't waiting to happen—it's happening already.

Wel, Llywydd, fel yr esboniais mewn ateb i gwestiwn gan Adam Price, dywedodd y buddsoddiad gwreiddiol o gwmpas rhaglen Tech Valleys erioed y byddai'n rhaglen 10 mlynedd ac y byddai gennym ni £100 miliwn yn cael ei fuddsoddi dros y 10 mlynedd hynny. Ac, mewn gwirionedd, mae cyfanswm y buddsoddiad yn rhan gynnar hon y rhaglen yn fwy nag y byddai rhan pro rata o'r swm hwnnw yn arwain ato. Mae'n anochel, yn ystod y cyfnod agoriadol, bod y pwyslais wedi bod ar fuddsoddi mewn seilwaith yn llwyr, gan fynd i'r afael â'r materion tir ac eiddo i wneud yn siŵr ein bod ni mewn sefyllfa i greu'r swyddi hynny yr ydym ni'n gwybod sydd yno i'w creu ar gyfer Glynebwy yn y dyfodol. Ni wnaf i gyfeirio eto at y gwahanol ganiatâd cynllunio a sicrhawyd eisoes a'r gwaith sy'n mynd rhagddo yno eisoes, ond rwy'n credu ei fod yn rhoi'r ateb i gwestiwn yr Aelod ac y dylai roi ffydd i bobl yn lleol nad yw'r cynllun yn aros i ddigwydd—mae'n digwydd eisoes.

Well, just to move from Ebbw Vale for a minute—[Laughter.]—I wanted to take you further down to Port Talbot in South Wales West. I know that economic priorities and opportunities can sometimes change unexpectedly overnight, and in Port Talbot you will know that we've been blessed—or not so for the owner, Ian—with a new Banksy art piece, the first of its kind here in Wales. I'm in regular contact with the owner, and he's very keen to either keep it in Port Talbot, and definitely in Wales, but I also know that he's had quite significant interest in this piece of art. I met with the national museum yesterday; I know that there are plans from the Welsh Government's point of view for a feasibility study into a national visual arts gallery for Wales that potentially could be placed in Port Talbot. What discussions have there been, and what can you lead on now in relation to protecting this piece of art for Wales and making sure that we support the owner all along the way in making that particular important decision?

Wel, dim ond i symud o Lynebwy am funud—[Chwerthin.]—roeddwn i eisiau mynd â chi ymhellach i lawr i Bort Talbot yng Ngorllewin De Cymru. Gwn y gall blaenoriaethau a chyfleoedd economaidd newid yn annisgwyl dros nos weithiau, a byddwch yn gwybod ein bod wedi cael ein bendithio ym Mhort Talbot—ond nid o safbwynt y perchennog, Ian—drwy ddarn celf newydd gan Banksy, y cyntaf o'i fath yma yng Nghymru. Rwyf i mewn cysylltiad rheolaidd â'r perchennog, ac mae'n awyddus iawn naill ai i'w gadw ym Mhort Talbot, ac yn sicr yng Nghymru, ond gwn hefyd ei fod wedi cael diddordeb eithaf sylweddol yn y darn hwn o gelf. Cefais gyfarfod â'r amgueddfa genedlaethol ddoe; gwn fod cynlluniau o safbwynt Llywodraeth Cymru ar gyfer astudiaeth o ddichonoldeb i oriel celfyddydau gweledol genedlaethol i Gymru y mae'n bosibl y gellid ei lleoli ym Mhort Talbot. Pa drafodaethau a gafwyd, a beth allwch chi ei arwain arno erbyn hyn o ran diogelu'r darn hwn o gelf i Gymru a gwneud yn siŵr ein bod ni'n cefnogi'r perchennog drwy'r holl broses o wneud y penderfyniad pwysig penodol hwnnw?

14:15

I thank Bethan Sayed for the question. Can I begin by expressing some sympathy for the individual involved, who, overnight, has found his house the subject of such widespread interest—fantastic in one way, but undoubtedly, at an individual level, bringing with it some significant impacts on that person's life? I know that there have been discussions between the local authority and the householder about ideas the local authority is able to bring to the table to assist them, and my colleague Dafydd Elis-Thomas will be involved in meetings during this week with the relevant authorities, again, to see if there is anything that we are able to do to assist. The feasibility study on a contemporary art gallery, which was part of the agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government, has been received. There are a series of options in there, which we will want to explore jointly with you. I don't recall, from my reading of it some weeks ago, whether it says anything directly about Port Talbot, but there certainly are a series of practical propositions for taking that idea forward, and I look forward to the discussions we can have together to see how we can make progress in that area. 

Diolch i Bethan Sayed am y cwestiwn. A gaf i ddechrau trwy fynegi rhywfaint o gydymdeimlad â'r unigolyn dan sylw, sydd, dros nos, wedi gweld bod ei dŷ yn destun cymaint o ddiddordeb eang—gwych mewn un ffordd, ond yn sicr, ar lefel unigol, yn dod â rhai effeithiau sylweddol yn ei sgil ar fywyd yr unigolyn hwnnw? Gwn y bu trafodaethau rhwng yr awdurdod lleol a deiliad y tŷ am syniadau y gall yr awdurdod lleol eu cynnig i'w gynorthwyo, a bydd fy nghyd-Aelod Dafydd Elis-Thomas yn cymryd rhan mewn cyfarfodydd yn ystod yr wythnos hon gyda'r awdurdodau perthnasol, unwaith eto, i weld os oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i helpu. Mae'r astudiaeth o ddichonoldeb ar gyfer sefydlu oriel gelf gyfoes, a oedd yn rhan o'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru, wedi dod i law. Ceir cyfres o ddewisiadau ynddi, y byddwn yn dymuno eu harchwilio ar y cyd â chi. Nid wyf i'n cofio, o'i ddarllen rai wythnosau yn ôl, pa un a yw'n dweud unrhyw beth am Bort Talbot yn uniongyrchol, ond yn sicr mae cyfres o gynigion ymarferol ar gyfer bwrw ymlaen â'r syniad hwnnw, ac edrychaf ymlaen at y trafodaethau y gallwn ni eu cael gyda'n gilydd i weld sut y gallwn ni wneud cynnydd yn y maes hwnnw.

Cynnal Cymunedau Gwledig
Sustaining Rural Communities

5. Beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru i gynnal cymunedau gwledig? OAQ53155

5. What are the Welsh Government's plans to sustain rural communities? OAQ53155

Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn. Nod ein cynigon yn 'Brexit a’n Tir' yw cadw ffermwyr ar y tir, amddiffyn ein cymunedau gwledig a gwneud yn siŵr eu bod yn ffynnu mewn byd wedi Brexit.

I thank Llyr Gruffydd for the question. Our proposals in 'Brexit and our land' aim to keep farmers on the land, protect our rural communities and ensure they thrive in a post-Brexit world.

Diolch i chi am eich ateb. Mae bron i bum mlynedd nawr ers i Arsyllfa Wledig Cymru ddod i ben—y Wales Rural Observatory. Nawr, mi oedd hwnnw, wrth gwrs, wedi cyfrannu degau lawer o adroddiadau swmpus iawn a oedd yn cyfrannu at ddatblygiad polisi gwledig yma yng Nghymru. Mi ddywedodd y Gweinidog perthnasol ar y pryd, wrth ddiddymu'r ariannu, y byddai'r gwaith yn parhau mewn ffurf llai costus. Wel, nid ydw i'n siŵr os ydy'r gwaith wedi parhau. Yn sicr, mi oedd yna erthygl ddifyr gan yr Athro Peter Midmore yn Golwg yn ddiweddar a oedd yn dweud, a dweud y gwir, nad oedd e'n ymwybodol o unrhyw gyhoeddiad â'r un nod—yn sicr o'r un safon a'r un sylwedd—â'r rhai a oedd yn cael eu cynhyrchu gan yr arsyllfa wledig.

Nawr, rŷm ni'n gwybod bod newid sylweddol yn dod i gymunedau gwledig, boed trwy Brexit neu ddatblygiadau eraill. Felly, a gaf i ofyn beth sydd yn hysbysu polisi a datblygiad polisi gwledig Llywodraeth Cymru y dyddiau yma? Onid yw hi'n amser nawr inni edrych eto ar greu rhyw fath o arsyllfa sydd yn gallu cyfrannu at y drafodaeth gwbl allweddol honno?

Thank you for that response. It's almost five years now since the Wales Rural Observatory was drawn to an end. Now, that, of course, contributed dozens of very substantial reports that contributed to the development of rural policy here in Wales. The relevant Minister at the time, in scrapping the funding, said that the work would continue in less costly ways. Now, I'm not sure if that work has continued. Certainly, there was an interesting article by Professor Peter Midmore in Golwg recently that stated that he wasn't aware of any publication that had the same aim—certainly not of the same quality and substance—as those produced by the Wales Rural Observatory.

Now, we know that there will be substantial change for rural communities, be that through Brexit or other developments. So, may I ask you what informs the development of the Welsh Government's rural policy these days? Isn't it now time to look at creating some sort of observatory that can contribute to this crucial debate?

Llywydd, mae Llyr Gruffydd yn gywir, wrth gwrs, wrth ddweud mae pethau yn mynd i newid yng nghefn gwlad yma yng Nghymru, fel mae pethau'n mynd i newid dros Gymru i gyd yn y cyd-destun Brexit. Mae e wedi gweld 'Brexit a'n Tir', rydw i'n gwybod, ac rydw i'n gwybod ein bod ni wedi cael llwyth mawr o bobl yn ymateb i'r polisi yna, ac mae'r Gweinidog Lesley Griffiths, ar yr amser yma, yn edrych drwy'r atebion rŷm ni wedi cael i mewn ac mae hi'n mynd i gyhoeddi adroddiad ar beth mae pobl wedi'i ddweud ar 'Brexit a'n Tir' yn y gwanwyn.

Am y tro cyntaf y prynhawn yma, Llywydd, bydd yn rhaid i mi ddweud nad ydw i'n hollol gyfarwydd gyda'r rural observatory a beth roedd y Gweinidog wedi'i ddweud yn barod am gael gwaith yn yr un maes ond yn llai costus. Rydw i'n gallu ffeindio mas, wrth gwrs, beth sydd wedi digwydd yn y cyfamser, ac rydw i'n fodlon ysgrifennu at yr Aelod gyda'r manylion. 

Llywydd, Llyr Gruffydd is right, of course, in saying that things are going to change in our countryside here in Wales, as they will change across the whole of Wales in the Brexit context. I know that he has seen 'Brexit and our land', and very many people have responded to that policy. The Minister Lesley Griffiths at this point is reviewing all the representations made and she will publish a report on people's comments on 'Brexit and our land' in the spring. 

For the first time this afternoon, Llywydd, I will have to say that I am not totally au fait with the rural observatory and what the Member had said about having work in the same sphere but at less expense—what the Minister at the time actually said—but I can find out what has happened in the meantime and I'm willing to write to the Member with further details.

I'm not au fait with the rural observatory, either, First Minister, you'll be pleased to know, so I'll ask you about a different aspect. I'm sure you'd agree with me that sustainable rural communities require a sustainable transport infrastructure. I often joke that you could have hopped on a train in my village of Raglan back in 1955 and travelled to Cardiff to work or to shop. Sixty years on, it's a much more complicated situation, even though we now have such innovative concepts as the Cardiff city region. Can you update us, now that you're in post—and congratulations on that—on your Government's plans to develop the south Wales metro? Where do we go from here, and how do we make sure that rural communities and outlying towns, such as Monmouth in my constituency, are well and truly on that metro map so that all areas of south-east Wales are able to benefit from the development of the metro?

Nid wyf innau'n gyfarwydd iawn â'r arsyllfa wledig, ychwaith, Prif Weinidog, byddwch yn falch o wybod, felly fe'ch holaf am wahanol agwedd. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi bod cymunedau gwledig cynaliadwy angen seilwaith trafnidiaeth cynaliadwy. Rwy'n aml yn cellwair y gallech chi fod wedi neidio ar drên yn fy mhentref i, Rhaglan, yn ôl ym 1955 a theithio i Gaerdydd i weithio neu i siopa. Drigain mlynedd yn ddiweddarach, mae'n sefyllfa llawer mwy cymhleth, er bod gennym ni gysyniadau arloesol fel dinas-ranbarth Caerdydd erbyn hyn. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, nawr eich bod chi yn y swydd—a llongyfarchiadau ar hynny—am gynlluniau eich Llywodraeth i ddatblygu metro de Cymru? Ble yr ydym ni'n mynd o'r fan yma, a sut ydym ni am wneud yn siŵr bod cymunedau gwledig a threfi pellennig, fel Trefynwy yn fy etholaeth i, ar y map metro hwnnw yn wirioneddol, fel bod pob rhan o'r de-ddwyrain yn gallu elwa ar ddatblygiad y metro?

Llywydd, thanks to Nick Ramsay for what he said and for the important points that he has made. He will be glad to know that our plans for the south Wales metro are well on track, that the funding for it that we have secured through the European Union will be used in full, that the money that is coming through the UK Government as part of the Cardiff capital deal will also be part of that broader funding package, together with significant funding from the Welsh Government itself, and we are confident that we will be able to press ahead to the timetable and to the extent that we have already announced, as far as the metro is concerned.

I know that he will recognise as well that public transport provision for communities of the sort that he has identified and represents relies on bus travel as well as on train travel. And there is significant work going on in the department headed by Ken Skates to look at the way in which we can make better use of bus services, taxi services, a more imaginative, sometimes, approach to the way in which those services can be procured, so that, alongside the rail developments of the metro, we will have that wider span of public transport possibilities connecting towns and villages of Wales so that people can live, work and thrive in those communities, confident in knowing that connectivity to other parts of Wales is reliable and secure.

Llywydd, diolch i Nick Ramsay am yr hyn a ddywedodd ac am y pwyntiau pwysig y mae wedi eu gwneud. Bydd yn falch o wybod bod ein cynlluniau ar gyfer metro de Cymru ar y trywydd iawn, y bydd y cyllid yr ydym ni wedi ei sicrhau drwy'r Undeb Ewropeaidd yn cael ei ddefnyddio'n llawn, y bydd yr arian sy'n dod drwy Lywodraeth y DU yn rhan o fargen prifddinas Caerdydd hefyd yn rhan o'r pecyn ariannu ehangach hwnnw, ynghyd â chyllid sylweddol gan Lywodraeth Cymru ei hun, ac rydym ni'n ffyddiog y byddwn ni'n gallu bwrw ymlaen yn unol â'r amserlen ac i'r graddau yr ydym ni wedi ei gyhoeddi eisoes, cyn belled ag y mae'r metro yn y cwestiwn.

Gwn y bydd yn cydnabod hefyd bod darpariaeth cludiant cyhoeddus ar gyfer cymunedau o'r math y mae wedi cyfeirio atynt ac yn eu cynrychioli yn dibynnu ar fysiau yn ogystal â threnau. Ac mae gwaith sylweddol yn cael ei wneud yn yr adran dan arweiniad Ken Skates i edrych ar y modd y gallwn ni wneud gwell defnydd o wasanaethau bysiau, gwasanaethau tacsis, dull sy'n dangos mwy o ddychymyg, weithiau, o ran y ffordd y gellir caffael y gwasanaethau hynny, fel y bydd gennym ni, ochr yn ochr â datblygiadau rheilffyrdd y metro, y rhychwant ehangach hwnnw o bosibiliadau cludiant cyhoeddus yn cysylltu trefi a phentrefi Cymru fel y gall pobl fyw, gweithio a ffynnu yn y cymunedau hynny, gyda'r ffydd o wybod bod cysylltedd â rhannau eraill o Gymru yn ddibynadwy ac yn ddiogel.

14:20
Treftadaeth Ddiwylliannol Caerdydd
Cardiff's Cultural Heritage

6. Pa bwerau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddiogelu treftadaeth ddiwylliannol Caerdydd rhag datblygwyr? OAQ53141

6. What powers does the Welsh Government have to protect Cardiff's cultural heritage from developers? OAQ53141

I thank the Member for the question. Special protection for our cultural heritage is provided in legislation, recently strengthened by the Historic Environment (Wales) Act 2016 and supplemented by guidance. Local planning authorities have primary responsibility for the protection of the finite, non-renewable and shared resource that is the historic environment of Cardiff and of Wales.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae gwarchodaeth arbennig i'n treftadaeth ddiwylliannol wedi ei darparu mewn deddfwriaeth, a gryfhawyd yn ddiweddar gan Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 ac sydd wedi ei hatodi gan ganllawiau. Awdurdodau cynllunio lleol sydd â'r prif gyfrifoldeb dros warchod yr adnodd cyfyngedig, anadnewyddadwy ac a rennir sef amgylchedd hanesyddol Caerdydd a Chymru.

First Minister, you'll be aware that much of the city centre of Cardiff has already fallen to the mammon of redevelopment, and we currently face a threat to a very fine Victorian crescent at Guildford Crescent, which is owned by the Rapport family. Cardiff council is endeavouring to preserve this special area of architectural interest, and they will also need to apply to get the building listed. But, in the meantime, the developer wishes to demolish the building and has already given notice to quit to the three businesses that have been thriving in the crescent.

In line with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, what can we do in the National Assembly, and in the Welsh Government, to protect our cultural heritage from the redevelopment of areas so that all city centres look exactly the same, which means that people simply won't want to come here? So, on this specific issue, is there anything that the Welsh Government can do to support Cardiff council's rescue attempts?

Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol bod llawer o ganol dinas Caerdydd eisoes wedi ildio i famon ailddatblygu, ac rydym ni'n wynebu bygythiad ar hyn o bryd i gilgant Fictoraidd ardderchog Guildford Crescent, sy'n eiddo i deulu Rapport. Mae cyngor Caerdydd yn ymdrechu i warchod yr ardal o ddiddordeb pensaernïol arbennig hon, a bydd angen iddyn nhw wneud cais i wneud yr adeilad yn rhestredig hefyd. Ond, yn y cyfamser, mae'r datblygwr yn dymuno dymchwel yr adeilad ac eisoes wedi rhoi rhybudd i ymadael i'r tri busnes sydd wedi bod yn ffynnu yn y cilgant.

Yn unol â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, beth allwn ni ei wneud yn y Cynulliad Cenedlaethol, ac yn Llywodraeth Cymru, i ddiogelu ein treftadaeth ddiwylliannol rhag ailddatblygu ardaloedd fel bod canol pob dinas yn edrych yn union yr un fath, sy'n golygu'n syml na fydd pobl eisiau dod yma? Felly, ar y mater penodol hwn, a oes unrhyw beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi ymdrechion achub cyngor Caerdydd?

I thank the Member for that question. Of course, I'm very familiar with the set of circumstances that she outlines and I can confirm to her that officials in Cadw have indeed already been asked to consider the merits of those buildings to be listed and that they are acutely aware of the urgency in their consideration of that request. As far as the city council is concerned, I understand that the consultation that they have carried out on the proposed designation of Guildford Crescent as a conservation area has now been completed and that a decision can now be made by the council's cabinet. If the council decide to proceed with that designation, then it will come into effect from the date of the cabinet's resolution, and, if that happens, then the proposal to demolish will have to acquire an application for conservation area consent.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Wrth gwrs, rwy'n gyfarwydd iawn â'r gyfres o amgylchiadau y mae hi'n eu hamlinellu a gallaf gadarnhau iddi y gofynnwyd eisoes mewn gwirionedd i swyddogion yn Cadw ystyried rhinweddau'r adeiladau hynny i gael eu rhestru ac maen nhw'n gwbl ymwybodol o'r brys sy'n gysylltiedig â'u hystyriaeth o'r cais hwnnw. Cyn belled ag y mae cyngor y ddinas yn y cwestiwn, rwy'n deall bod yr ymgynghoriad y maen nhw wedi ei gynnal ar ddynodiad arfaethedig Guildford Crescent fel ardal gadwraeth wedi'i gwblhau erbyn hyn ac y gall penderfyniad gael ei wneud gan gabinet y cyngor erbyn hyn. Os bydd y cyngor yn penderfynu bwrw ymlaen â'r dynodiad hwnnw, yna bydd yn dod i rym o ddyddiad penderfyniad y cabinet, ac os bydd hynny'n digwydd, yna bydd yn rhaid i'r cynnig i ddymchwel gael cais am gydsyniad ardal gadwraeth.

Mynediad Cyhoeddus am Ddim at Ddŵr Yfed
Free Public Access to Drinking Water

7. Pa gynlluniau sydd gan y Prif Weinidog i hyrwyddo mynediad cyhoeddus am ddim at ddŵr yfed dros y 12 mis nesaf? OAQ53147

7. What plans does the First Minister have to promote free public access to drinking water over the next 12 months? OAQ53147

I thank Vikki Howells for that. Over the next 12 months, we will continue to roll out the refill scheme that we have across Wales. The scheme encourages businesses and organisations to offer free water refilling facilities to members of the public. There are already 727 refill stations across Wales, including outlets in the Cynon Valley. 

Diolchaf i Vikki Howells am hynna. Dros y flwyddyn nesaf, byddwn yn parhau i gyflwyno'r cynllun ail-lenwi sydd gennym ni ledled Cymru. Mae'r cynllun yn annog busnesau a sefydliadau i gynnig cyfleusterau ail-lenwi dŵr rhad ac am ddim i aelodau o'r cyhoedd. Mae 727 o orsafoedd ail-lenwi ledled Cymru eisoes, gan gynnwys safleoedd yng Nghwm Cynon.

Thank you, First Minister. Just before Christmas, I was fortunate enough to meet with the pupils of Pengeulan Primary School, who expressed their grave concerns to me about plastic pollution. They have a very laudable ambition to make their town of Mountain Ash plastic free and have already done lots of work and research on this. Bearing in mind your manifesto commitment to provide a network of drinking fountains across Wales, that could actually go quite some way to helping them with their ambition, so my request is: would you consider making Mountain Ash one of the very first towns to benefit from that pledge?

Diolch, Prif Weinidog. Ychydig cyn y Nadolig, roeddwn i'n ddigon ffodus o gael cyfarfod â disgyblion Ysgol Gynradd Pengeulan, a fynegodd eu pryderon difrifol i mi am lygredd plastig. Mae ganddyn nhw uchelgais canmoladwy iawn i wneud eu tref sef Aberpennar yn ddi-blastig ac maen nhw eisoes wedi gwneud llawer o waith ac ymchwil ar hyn. O gofio eich ymrwymiad maniffesto i ddarparu rhwydwaith o ffynhonnau yfed ledled Cymru, gallai hynny wneud cryn dipyn i'w helpu gyda'u huchelgais, felly fy nghais i yw: a wnewch chi ystyried gwneud Aberpennar yn un o'r trefi cyntaf un i elwa ar yr addewid hwnnw?

14:25

I thank Vikki Howells for that supplementary question and congratulate, of course, the pupils at Pengeulan Primary School on their interest in this really important area. Llywydd, if one in 10 people in Britain refilled just once a week, some 340 million single-use plastic bottles would be saved from going into landfill, going a long way to help with the ambition that the pupils of that school have undertaken.

Of course, as we work on the network of drinking fountains, we will certainly bear Mountain Ash in mind. In the meantime, the refill scheme has people working for it who are able to go into schools to explain to pupils there the way that that scheme works, to explain to them its availability locally and to encourage them further in their ambitions for a plastic-free future for Wales, and I'm very happy to help arrange for pupils of Pengeulan Primary School to meet with one of the scheme co-ordinators.

Diolchaf i Vikki Howells am y cwestiwn atodol yna ac rwy'n llongyfarch, wrth gwrs, disgyblion Ysgol Gynradd Pengeulan ar eu diddordeb yn y maes hynod bwysig hwn. Llywydd, pe byddai un o bob 10 o bobl ym Mhrydain yn ail-lenwi dim ond unwaith yr wythnos, byddai tua 340 miliwn o boteli plastig untro yn cael eu hatal rhag mynd i safleoedd tirlenwi, gan wneud llawer iawn i helpu gyda'r uchelgais y mae disgyblion yr ysgol honno wedi ymgymryd ag ef.

Wrth gwrs, wrth i ni weithio ar y rhwydwaith o ffynhonnau yfed, byddwn yn sicr yn cadw Aberpennar mewn cof. Yn y cyfamser, mae gan y cynllun ail-lenwi bobl sy'n gweithio iddo sy'n gallu mynd i ysgolion i egluro i ddisgyblion yno y ffordd y mae'r cynllun yn gweithio, i esbonio lle mae ar gael yn lleol ac i'w hannog ymhellach yn eu huchelgeisiau ar gyfer dyfodol di-blastig i Gymru, ac rwy'n hapus iawn i helpu i drefnu i ddisgyblion o Ysgol Gynradd Pengeulan gyfarfod ag un o gydgysylltwyr y cynllun.

Ac, yn olaf, cwestiwn 8, Rhianon Passmore.

And, finally, question 8, Rhianon Passmore.

Helpu Pobl Allan o Ddigartrefedd
Helping People Out of Homelessness

8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i helpu pobl allan o ddigartrefedd? OAQ53160

8. What action is the Welsh Government taking to help people out of homelessness? OAQ53160

I thank Rhianon Passmore for the question. Our commitment to preventing and tackling homelessness is supported by significant new funding of £30 million. Cross-Government actions have been announced to tackle youth homelessness, as we invest in housing first projects and support a range of innovative approaches to addressing this complex problem.

Diolchaf i Rhianon Passmore am y cwestiwn. Cefnogir ein hymrwymiad i atal a mynd i'r afael â digartrefedd gan gyllid newydd sylweddol o £30 miliwn. Cyhoeddwyd camau trawslywodraethol i fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc, wrth i ni fuddsoddi mewn prosiectau tai yn gyntaf a chefnogi amrywiaeth o ddulliau arloesol i fynd i'r afael â'r broblem gymhleth hon.

Thank you for that answer, First Minister. First Minister, I also wish to offer you the best wishes from my constituents in Islwyn for your endeavours as First Minister on behalf of the Welsh people. 

First Minister, at least 320,000 people are homeless in Britain, according to research by the housing charity, Shelter. The estimate suggests that, nationally, one in 200 people are homeless. First Minister, the Welsh Government announced just before Christmas an innovative scheme that helps people who are homeless to move off the streets into housing and offers them long-term support to live independently, and this has received more than £700,000 of Welsh Government funding. How will Welsh Government action help take people out of homelessness in Islwyn, and how does this action compare to the austerity actions of the UK Tory Government that even the United Nations say were designed to hurt the poor?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Prif Weinidog, hoffwn innau hefyd gynnig dymuniadau gorau fy etholwyr yn Islwyn i chi ar gyfer eich ymdrechion fel Prif Weinidog ar ran pobl Cymru.

Prif Weinidog, mae o leiaf 320,000 o bobl yn ddigartref ym Mhrydain, yn ôl gwaith ymchwil gan yr elusen dai, Shelter. Mae'r amcangyfrif yn awgrymu, yn genedlaethol, bod un o bob 200 o bobl yn ddigartref. Prif Weinidog, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ychydig cyn y Nadolig gynllun arloesol sy'n helpu pobl sy'n ddigartref i symud oddi ar y strydoedd i dai ac sy'n cynnig cymorth hirdymor iddyn nhw i fyw'n annibynnol, ac mae hwn wedi cael mwy na £700,000 o gyllid Llywodraeth Cymru. Sut bydd camau Llywodraeth Cymru yn helpu i dynnu pobl allan o ddigartrefedd yn Islwyn, a sut mae'r camau hyn yn cymharu â chamau cyni cyllidol Llywodraeth Dorïaidd y DU y mae hyd yn oed y Cenhedloedd Unedig yn dweud eu bod wedi eu llunio i frifo pobl dlawd?

Llywydd, the rise in visible street homelessness is surely one of the most shocking and distressing phenomena of our time and is, in the way that the Member suggests, directly connected to the impact of austerity, both in the lives of individuals and families, but also in the public services that seek to support them. Of course we are pleased to be part of those innovative solutions and to have provided money directly to local authorities over this winter to help with rough-sleeping initiatives. The housing first initiative to which I think the Member has referred has been developed in Conwy and Denbigh, is active in Merthyr and Rhondda Cynon Taf, and is now being adopted in Cardiff as well. The approach to rough-sleeping and street homelessness is complex. It's more than accommodation, we know. It involves more than one agency in a successful response. It requires more than one pathway, because people's needs are very different between being a young person or someone who has a dependency on drugs or alcohol, and we know that there is more than one solution that can be brought about to meet that problem. The innovative work that is being done by the voluntary sector, by the housing association sector and by local authorities in Wales I think gives us some heart that, in those really difficult and distressing circumstances, there is more that we can and want to do here in Wales.

Llywydd, mae'r cynnydd i ddigartrefedd gweledol ar y stryd yn sicr yn un o ffenomenau mwyaf syfrdanol a thrallodus ein hoes ac mae wedi ei gysylltu'n uniongyrchol, yn y ffordd y mae'r Aelod yn ei awgrymu, ag effaith cyni cyllidol, ym mywydau unigolion a theuluoedd, ond hefyd yn y gwasanaethau cyhoeddus sy'n ceisio eu cynorthwyo. Wrth gwrs, rydym ni'n falch o fod yn rhan o'r atebion arloesol hynny ac o fod wedi darparu arian yn uniongyrchol i awdurdodau lleol dros y gaeaf hwn i helpu gyda mentrau cysgu ar y stryd. Datblygwyd y fenter tai yn gyntaf, yr wyf i'n credu y cyfeiriodd yr Aelod ati, yng Nghonwy a Dinbych, mae'n weithredol ym Merthyr Tudful a Rhondda Cynon Taf, ac mae'n cael ei mabwysiadu yng Nghaerdydd hefyd erbyn hyn. Mae'r dull o ymdrin â chysgu ar y strydoedd a digartrefedd ar y strydoedd yn gymhleth. Mae'n fwy na llety, rydym ni'n gwybod. Mae'n cynnwys mwy nag un asiantaeth mewn ymateb llwyddiannus. Mae'n gofyn am fwy nag un llwybr, gan fod anghenion pobl yn wahanol iawn rhwng bod yn unigolyn ifanc neu'n rhywun sydd â dibyniaeth ar gyffuriau neu alcohol, ac rydym ni'n gwybod y gellir cynnig mwy nag un ateb i ddatrys y broblem honno. Mae'r gwaith arloesol sy'n cael ei wneud gan y sector gwirfoddol, gan y sector cymdeithasau tai a chan awdurdodau lleol yng Nghymru yn rhoi rhywfaint o anogaeth i ni, rwy'n credu, yn yr amgylchiadau anodd a thrallodus iawn hynny, bod mwy y gallwn ni ei wneud ac yr ydym ni eisiau ei wneud yma yn Cymru.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd i wneud y datganiad—Rebecca Evans.

The next item is the business statement and announcement and I call on the Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans.

14:30

There are two changes to this week's business. The First Minister will make a statement shortly on an update to the EU transition, and the statement on apprenticeships: investing in skills for the future has been postponed. Draft business for the first three weeks of the new term is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad cyn bo hir ar yr wybodaeth ddiweddaraf o ran y trefniadau pontio Ewropeaidd, a'r datganiad ar brentisiaethau: mae buddsoddi mewn sgiliau ar gyfer y dyfodol wedi ei ohirio. Mae busnes drafft ar gyfer tair wythnos gyntaf y tymor newydd wedi ei nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes y gellir eu gweld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Congratulations on your new job, Minister. May I ask for a statement from the Welsh Government on the level of council tax increases in Wales? Although I'm advised that there is no official cap on what councils can raise taxes by, there is an informal limit of 5 per cent set. Newport City Council intend to raise council tax in the city by 6.95 per cent—nearly 7 per cent—increasing the burden on already hard-pressed local residents of this great city. Could we have a statement on whether Newport City Council requires Welsh Government permission to raise council tax above this limit, or is this 5 per cent cap just another example of words and not action by your Government?

Llongyfarchiadau ar eich swydd newydd, Gweinidog. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar lefel y cynnydd yn y dreth gyngor yng Nghymru? Er fy mod wedi fy hysbysu nad oes terfyn swyddogol ar y codiadau trethi y gall cynghorau eu gwneud, mae terfyn anffurfiol o 5 y cant wedi ei osod. Mae Cyngor Dinas Casnewydd yn bwriadu codi'r dreth gyngor yn y ddinas 6.95 y cant—bron i 7 y cant—sy'n rhoi mwy o faich ar drigolion lleol sydd eisoes dan bwysau yn y ddinas fawr hon. A gawn ni ddatganiad i gadarnhau a oes angen caniatâd Llywodraeth Cymru ar Gyngor Dinas Casnewydd i godi'r dreth gyngor yn uwch na'r terfyn hwn, ynteu enghraifft arall o eiriau heb weithredu gan eich Llywodraeth yw'r terfyn hwn o 5 y cant?

Thank you very much for raising this issue. However, the setting of council tax rates and levels is very much an issue for each local authority to decide independently of Welsh Government interference. 

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn. Fodd bynnag, mae gosod cyfraddau a lefelau'r dreth gyngor yn fater i bob awdurdod lleol benderfynu arno yn annibynnol heb ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru.

A allaf i longyfarch hefyd y Trefnydd ar ei dyrchafiad i'r swydd bresennol? Hoffwn i godi dau fater. Bydd y Dirprwy Weinidog dros ddiwylliant yn ymwybodol bod newid polisi wedi bod gan gorff PPL—corff sy'n dosbarthu arian breindal am y defnydd o recordiau i gwmnïau a cherddorion unigol. Digwyddodd y newid polisi heb unrhyw ymgynghori nac unrhyw rybudd, a heb unrhyw astudiaeth o effaith y newid ar gwmnïau llai, yn enwedig unigolion a chwmnïau sy'n arbenigo mewn recordio caneuon yn y Gymraeg. Mae'r taliadau o dan y system newydd yn ddibynnol ar nifer y gwrandawyr, sydd yn meddwl bod recordiau Cymraeg yn derbyn llai o daliad, wrth gwrs. Mae hyn yn amlwg yn peri gofid ac yn codi pryderon am ddyfodol y diwydiant yma yng Nghymru. 

Cafwyd newid tebyg gan y PRS nôl yn 2008. Mae rhai ohonom ni yn cofio'r frwydr honno. Ond cafodd y newid hwnnw ei herio hefyd gan y bargyfreithiwr Gwion Lewis—yr egwyddor a ddadleuwyd yno oedd nad yw gwerth darn o gerddoriaeth yn dibynnu ar nifer y gwrandawyr, ac yn wir fod gwerth darn Cymraeg i orsaf fel Radio Cymru yn uwch oherwydd mai dyna yw arbenigedd a phrif nodwedd yr orsaf. Yn dilyn hyn, byddwn yn ddiolchgar petai'r Dirprwy Weinidog yn barod i ddod â datganiad gerbron y Cynulliad yn datgan yn glir beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar y mater yma, i amlinellu unrhyw drafodaethau mae'r Llywodraeth wedi'u cael efo'r BBC ac eraill, ac fel mae'r Llywodraeth yn mynd i fynd ati i gefnogi cwmnïau recordio yng Nghymru yn y dyfodol. 

May I also congratulate the Trefnydd on her promotion to this new role? I'd like to raise two issues. The Deputy Minister for culture will be aware that there's been a change of policy from PPL, which distributes funding for the use of recordings to individual companies and musicians. The policy change happened without any warning or any consultation or any study of the impact of the change on smaller companies, particularly individuals and companies who specialise in recording materials through the medium of Welsh. The changes to payments are reliant on the number of listeners, which means that Welsh language music received smaller payments. This is a cause for concern and raises questions about the future of the industry here in Wales.

There was a similar change by the PRS back in 2008. Some of us recall that particular battle, but that change was also challenged by the barrister Gwion Lewis, and the principle argued there was that the value of a piece of music is not reliant on the number who listen to that music. Indeed, the value of a piece of Welsh language music to a station like Radio Cymru is higher because that is the main characteristic and specialty of the station. Given this, I would be grateful if the Deputy Minister would be willing to bring a statement before the Assembly stating clearly what the Welsh Government is doing on this issue, to outline any discussions that the Government has had with the BBC and others, and how the Government is going to support recording companies in Wales in the future.

And the second part is about ambulance services. On 6 November, dealing with the review of amber category ambulance calls, the Minister for health outlined that he'd committed £140,000 towards a falls response in conjunction with St John's Ambulance. He acknowledged that the median response time for amber calls had increased since 2016, clearly aware that some people are having to suffer horrendous waits that are not acceptable. Now, I had a constituency situation on Boxing Day when a 90-year-old constituent of mine fell in the Swansea area and had to wait over five-and-a-half hours for an ambulance. Now, clearly, this terrible example shows that, despite the best efforts of staff on the ground, the system is still not able to perform to a standard that we would expect for our loved ones. 

So, during his statement in November, the Minister stated that he would be happy to provide an update on the impact of the £140,000 investment that he announced. I would respectfully ask that the Minister does that as a matter of urgency and brings forward a statement that outlines clearly how the Welsh Government is going to tackle the lengthy waits suffered by fallers across Wales. Diolch yn fawr. 

Ac mae'r ail ran yn ymwneud â gwasanaethau ambiwlans. Ar 6 Tachwedd, wrth ymdrin ag adolygiad o alwadau ambiwlans categori oren, amlinellodd y Gweinidog iechyd ei fod wedi ymrwymo £140,000 i ymateb i gwympiadau ar y cyd gydag Ambiwlans Sant Ioan. Cydnabu fod yr amser ymateb canolrifol ar gyfer galwadau oren wedi cynyddu ers 2016, ac yn amlwg mae'n ymwybodol fod rhai pobl yn gorfod dioddef amseroedd aros erchyll nad ydynt yn dderbyniol. Nawr, cefais sefyllfa yn fy etholaeth i ar Ŵyl San Steffan pan syrthiodd un o'm hetholwyr sy'n 90 mlwydd oed yn ardal Abertawe ac roedd wedi gorfod aros dros bum awr a hanner am ambiwlans. Nawr, yn amlwg, mae'r enghraifft ofnadwy hon yn dangos, er gwaethaf ymdrechion gorau'r staff ar lawr gwlad, bod y system yn methu o hyd â pherfformio i safon y byddem yn ei disgwyl ar gyfer ein hanwyliaid.

Felly, yn ystod ei ddatganiad ym mis Tachwedd, dywedodd y Gweinidog y byddai'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar effaith y buddsoddiad o £140,000 a gyhoeddwyd ganddo. Gofynnaf yn barchus fod y Gweinidog yn gwneud hynny fel mater o frys ac yn cyflwyno datganiad sy'n amlinellu'n glir sut y mae Llywodraeth Cymru am fynd i'r afael ag amseroedd aros hir a ddioddefir gan bobl sy'n syrthio. Diolch yn fawr.

Thank you very much for raising both of these issues. With regard to the first, I will ask the Deputy Minister to write to you on the issue of the policy change, and to outline the kind of discussions that he had with both the BBC and other interested parties and the considerations behind that policy change. 

And on the issue of the ambulance response times, I'll certainly liaise with the health Minister to ensure that that update is forthcoming. 

Diolch yn fawr iawn am godi'r ddau fater hyn. O ran y cyntaf, gofynnaf i'r Dirprwy Weinidog ysgrifennu atoch ynghylch y mater o newid polisi, gan amlinellu'r math o drafodaethau a gafodd gyda'r BBC a phartïon eraill â diddordeb a'r ystyriaethau y tu ôl i'r newid polisi hwnnw.

Ac ar y mater o amseroedd ymateb ambiwlans, byddaf yn sicr yn cysylltu â'r Gweinidog iechyd i sicrhau bod yr wybodaeth ddiweddaraf honno ar y gorwel.

I want to again ask for a Government statement on support for Virgin Media staff being made redundant in Swansea. On 4 December, your predecessor said

'There are two phases planned for next year as well. Our placement support team has taken on responsibility for providing staff with onsite access to key partners of the taskforce, including Careers Wales,  the Department for Work and Pensions and local employers. The Welsh contact centre forum is a key partner in our taskforce and has arranged job fairs in October at the Virgin Media site and brought recruiting employers to the site as well as providing careers advice for those staff seeking alternative employment. It's too early for me to provide specific details of those who have been successful in securing alternative employment as a result of the job fairs, but we are holding further job fairs to coincide with the additional tranches of staff leaving the company next year. So, our involvement continues in order to make sure that all of the staff who are affected by this have the best possible outcome.'

I'm really asking for an update now on what has actually happened about people getting into employment, and about further actions that are taking place.

Hoffwn ofyn eto am ddatganiad Llywodraeth ynghylch cymorth ar gyfer staff Virgin Media sy'n cael eu diswyddo yn Abertawe. Ar 4 Rhagfyr, dywedodd eich rhagflaenydd

Cynlluniwyd dau gam ar gyfer y flwyddyn nesaf hefyd. Mae ein tîm cymorth lleoliadau wedi cymryd y cyfrifoldeb o roi i'r staff fynediad ar y safle i bartneriaid allweddol y tasglu, gan gynnwys Gyrfa Cymru, Yr Adran Gwaith a Phensiynau a chyflogwyr lleol. Mae fforwm canolfannau cyswllt Cymru yn bartner allweddol yn ein tasglu a drefnodd ffeiriau swyddi ym mis Hydref ar safle Virgin Media gan ddod â chyflogwyr sy'n recriwtio i'r safle yn ogystal â darparu cyngor gyrfaol ar gyfer y staff hynny sy'n chwilio am waith arall. Mae'n rhy gynnar imi roi manylion penodol am y rhai sydd wedi sicrhau cyflogaeth arall yn llwyddiannus o ganlyniad i'r ffeiriau swyddi, ond rydym yn cynnal ffeiriau swyddi ychwanegol i gyd-fynd â'r ddwy gyfran ychwanegol o staff a fydd yn gadael y cwmni y flwyddyn ganlynol. Felly, mae ein hymgysylltiad ni yn parhau er mwyn gwneud yn siŵr bod yr holl staff yr effeithir arnynt gan hyn yn cael y canlyniad gorau posib.

Mewn gwirionedd, rwyf yn gofyn yn awr am ddiweddariad ar yr hyn sydd wedi digwydd o ran cefnogi pobl i gael gwaith, a'r camau pellach sy'n cael eu cymryd.

14:35

Thank you very much for your question, and for the way in which you have consistently brought this issue to the Government's attention, and to the floor of this Assembly. And I declare an interest as well, in the sense that I represent many constituents who are affected by the decision of Virgin in Swansea, as is my colleague Julie James. The first tranche of those staff did leave in November, and there will be a further two phases planned for this year. Virgin Media's out-placement support team has taken on responsibility for providing staff with on-site access to key partners of our Welsh Government's taskforce, including Careers Wales, the DWP and local employers. The jobs fair in October took place on the Virgin Media site, and there are further jobs fairs planned to coincide with the additional tranches of staff who will be leaving. So, those further jobs fairs will be timed in relation to those further tranches, as I say, of people who will be leaving the company.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, ac am y ffordd yr ydych wedi dwyn y mater hwn i sylw'r Llywodraeth yn gyson, ac i lawr y Cynulliad hwn. Rwyf innau'n datgan diddordeb hefyd, yn yr ystyr fy mod yn cynrychioli nifer o etholwyr yr effeithir arnynt gan benderfyniad Virgin yn Abertawe, fel y gwna fy nghyd-Aelod Julie James. Fe wnaeth y tranche cyntaf o staff adael ym mis Tachwedd, a bydd dau dranche arall yn ystod y flwyddyn hon. Mae tîm cymorth all-leoli Virgin Media wedi cymryd cyfrifoldeb am roi i staff fynediad ar y safle i bartneriaid allweddol tasglu Llywodraeth Cymru, gan gynnwys Gyrfa Cymru, yr Adran Gwaith a Phensiynau a chyflogwyr lleol. Cynhaliwyd y ffair swyddi ym mis Hydref ar safle Virgin Media, a chynlluniwyd ffeiriau swyddi ychwanegol i gyd-fynd â'r tranches ychwanegol o staff a fydd yn gadael. Felly, bydd y ffeiriau swyddi ychwanegol yn cael eu hamseru mewn cysylltiad â'r tranches ychwanegol hynny, fel y dywedais, o bobl a fydd yn gadael y cwmni.

Leader of the house—no, it's not leader of the house anymore, is it? It's organiser—organiser. Can the organiser please arrange for a statement to come forward from the planning Minister in relation to a Welsh Government decision that was made on the Hendy windfarm? I've raised this several times with her predecessor, but there are two issues that do need clarifying here. One: who is responsible for making sure that the conditions attached to the permission are undertaken by the developer before development starts? Is it the Welsh Government, or is it the local authority, given that the Welsh Government made the decision to approve it? And, two, I had assumed that the developer would have to be compliant with the conditions before any work was undertaken on the site, because, as I understand it, the developer is trying to get work undertaken so that they can get the turbines erected, to meet the renewable heat incentive obligation that Ofgem set. If they are not compliant with the conditions, surely that is a breach of the RHI scheme. And I do think it is incumbent on the Welsh Government to clarify exactly what the discharging of conditions will amount to, when, obviously, these will be passed back to the local authority.

Arweinydd y tŷ — na, nid arweinydd y tŷ ydyw bellach. Trefnydd—ie, trefnydd. A wnaiff y trefnydd drefnu i ddatganiad gael ei gyflwyno gan y Gweinidog cynllunio mewn cysylltiad â'r penderfyniad a wnaed gan Lywodraeth Cymru ar Fferm Wynt Hendy, os gwelwch yn dda? Rwyf wedi codi'r mater hwn sawl gwaith gyda'i rhagflaenydd, ond mae dau fater sydd angen eu hegluro yma. Yn gyntaf: pwy sy'n gyfrifol am wneud yn siŵr bod yr amodau sydd ynghlwm wrth y caniatâd yn cael eu gwneud gan y datblygwr cyn i'r gwaith datblygu ddechrau? Ai Llywodraeth Cymru, ynteu'r awdurdod lleol, gan mai Llywodraeth Cymru a wnaeth y penderfyniad i gymeradwyo? Ac yn ail, roeddwn wedi tybio y byddai raid i ddatblygwr gydymffurfio â'r amodau cyn i unrhyw waith gael ei wneud ar y safle, oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r datblygwr yn ceisio ymgymryd â'r gwaith o godi tyrbinau, er mwyn bodloni'r rhwymedigaeth gan Ofgem i gymhelliad gwres adnewyddadwy. Os nad ydynt yn cydymffurfio â'r amodau, siawns nad yw hynny'n torri'r cynllun Cymhelliad Gwres Adnewyddadwy. A chredaf ei bod yn ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i egluro beth yn union y bydd yr amodau cyflawni yn eu cynnwys pan gaiff y rhain, yn amlwg,  eu trosglwyddo yn eu holau i'r awdurdod lleol.

Thank you very much for that question and to my two colleagues giving me a crash course in planning at that moment. I'm advised that this is the responsibility of Powys council, and that not all of the applications are subject to those pre-application procedures that you described. However, I think it's best if I ask my colleagues to write to you with some clarity on that.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw ac i'm dau gyd-Aelod am roi cwrs carlam imi mewn cynllunio. Rwyf ar ddeall mai cyfrifoldeb Cyngor Powys yw hyn, ac nad yw'r holl geisiadau'n agored i'r gweithdrefnau cyn ymgeisio hynny a ddisgrifiwyd gennych. Credaf, fodd bynnag, ei bod yn well imi ofyn i'm cyd-Aelodau ysgrifennu atoch i roi rhywfaint o eglurder ar hynny.

I met today with representatives of the Kurdish community in south Wales. And I welcome the fact that we now have a dedicated Minister for international affairs here in the National Assembly. So, I would like to ask for a debate, to ask for her to outline what her priorities are in relation to international affairs, and also to request that we have the plight of the Kurdish people as part of one of those key priorities. We know that there are those who are politicians in Turkey who have been imprisoned for many years, and some of whom we haven't heard from for two years now because of the lack of progress in discussions with the Turkish authorities. So, I would urge the Welsh Government for a debate on this issue. We have thousands of Kurdish people living in Wales, and they want to seek answers and they want to have leadership from the Welsh Government in this regard.

My second request would be for a statement on what the Welsh Government has done to support the plight of the asylum seeker Otis Bolamu, who is from the Congo originally. We know that he was threatened with deportation on Christmas Day, and we know that politicians from all parties were involved in trying to stop this from happening. And while we saw some light at the end of the tunnel from the UK Government, in stopping that imminent deportation, he is still in a centre, away from Swansea, which he now classes as his home. So, I would want to understand what the Welsh Government are doing, and how we can stop this happening, because he is an active volunteer, as I'm sure you will know, at the Swansea Oxfam bookstore, and we want him to return to the city where he now lives. 

Fe wnes i gwrdd heddiw â chynrychiolwyr y gymuned Gwrdaidd yn ne Cymru. Ac rwyf yn croesawu’r ffaith bod gennym Weinidog penodol bellach dros faterion rhyngwladol yma yn y Cynulliad Cenedlaethol. Felly, hoffwn ofyn am ddadl a gofyn iddi amlinellu beth yw ei blaenoriaethau mewn cysylltiad â materion rhyngwladol, a hefyd hoffwn ofyn bod helyntion y bobl Gwrdaidd yn rhan o un o'r blaenoriaethau allweddol hynny. Rydym yn gwybod bod rhai gwleidyddion yn Nhwrci sydd wedi eu carcharu ers blynyddoedd lawer, ac nid ydym wedi clywed ganddynt ers dwy flynedd bellach oherwydd y diffyg cynnydd o ran trafodaethau gydag awdurdodau Twrci. Felly, rwyf yn annog Llywodraeth Cymru i gynnal dadl ar y mater hwn. Mae gennym filoedd o bobl Gwrdaidd sy’n byw yng Nghymru, ac maen nhw eisiau atebion ac maen nhw eisiau cael arweiniad gan Lywodraeth Cymru yn hyn o beth.

Fy ail gais yw datganiad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i gefnogi helynt y ceisydd lloches Otis Bolamu, sy’n dod o'r Congo yn wreiddiol. Gwyddom ei fod wedi ei fygwth ag allgludiad ar ddydd Nadolig, a gwyddom fod gwleidyddion o bob plaid wedi cymryd rhan i geisio atal hyn rhag digwydd. Ac er inni weld rhywfaint o oleuni ar ddiwedd y twnnel gan Lywodraeth y DU wrth atal yr allgludiad hwnnw a oedd ar fin digwydd, mae'n dal i fod yn cael ei gadw mewn canolfan, ymhell o Abertawe, y mae bellach yn ei hystyried yn gartref. Felly, hoffwn ddeall beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, a sut y gallwn atal hyn rhag digwydd, oherwydd, fel y gwyddoch, rwy'n siŵr, mae'n weithiwr gwirfoddol gweithgar yn siop lyfrau Oxfam yn Abertawe, ac rydym yn dymuno ei weld yn dychwelyd i'r ddinas y mae  bellach yn byw ynddi.

14:40

Thank you very much for those questions. The Minister with responsibility for international relations and the Welsh language has questions in the Chamber on 30 January. I think that will be an opportunity for Members to question her about the breadth of her portfolio. I do think it's important to recognise that the portfolio covers those items to which the Welsh Government has devolved responsibility, so there will be areas of international relations that are very much reserved to Westminster. However, this post is extremely important in demonstrating that Wales is very much an outward-looking nation, very keen to engage on a global scale and on that global stage, which is a very welcome development. 

On the matter of Otis, who is, as you say, a resident from Swansea who was taken from his bed at four o'clock in the morning just before Christmas and threatened with deportation on Christmas Day, I was in contact with the First Minister, expressing my concerns as a constituency Member on Christmas Eve, and I know that many Members of the Assembly have been making representations very strongly to the Home Office on a number of issues. The fact that Otis is very much a valued member of the community in Swansea—he's a volunteer, he's very active in his local church, he has a huge community of people supporting him.

But, actually, the most sinister thing about this case is the fact that the Home Office sought to deport Otis on Christmas Day when yourself and other Assembly Members, including myself, were finding it impossible to get any answer from the Home Office, because, obviously, it was closed over the Christmas period. And that timing was not accidental, it was purely deliberate on their part in order to frustrate our attempts to make representations on his behalf and on behalf of our constituents as well. So, I think the Home Office has some serious questions to answer about the way in which it operates in these situations.

As you say, Otis wasn't deported on Christmas Day, but he's still fighting his case and receiving legal representation. I know that there are many people in Swansea who are very keen to have him back. 

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau hynny. Mae gan y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros gysylltiadau rhyngwladol a’r Gymraeg gwestiynau yn y Siambr ar 30 Ionawr. Credaf y bydd hynny’n gyfle i’r Aelodau ei holi ynghylch ehangder ei phortffolio. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod y portffolio hwnnw’n cynnwys yr eitemau hynny sydd wedi eu datganoli i Lywodraeth Cymru, felly bydd meysydd cysylltiadau rhyngwladol sydd yn sicr wedi eu cadw ar gyfer San Steffan. Fodd bynnag, mae'r swydd hon yn hynod bwysig o ran dangos mai cenedl sy’n edrych allan ar y byd yw Cymru, sy’n awyddus iawn i ymgysylltu ar raddfa fyd-eang ac ar y llwyfan byd-eang hwnnw, sy’n ddatblygiad i'w groesawu'n fawr. 

O ran Otis, sydd, fel y dywedoch, yn un o drigolion Abertawe a gymerwyd o'i wely am bedwar o'r gloch y bore ychydig cyn y Nadolig ac a gafodd ei fygwth ag allgludiad ar ddydd Nadolig. Roeddwn i mewn cysylltiad â’r Prif Weinidog, yn mynegi fy mhryderon fel aelod etholaeth ar Noswyl Nadolig, a gwn fod llawer o Aelodau'r Cynulliad wedi bod yn gwneud sylwadau cryf iawn i'r Swyddfa Gartref ar nifer o faterion. Y ffaith yw bod Otis yn aelod gwerthfawr iawn o'r gymuned yn Abertawe—mae'n wirfoddolwr, mae’n weithgar iawn yn ei eglwys leol, ac mae ganddo gymuned fawr o bobl sy’n ei gefnogi.

Ond, mewn gwirionedd, y peth mwyaf sinistr yn yr achos hwn yw'r ffaith bod y Swyddfa Gartref wedi ceisio alltudio Otis ar ddydd Nadolig pan oeddech chi ac Aelodau eraill o'r Cynulliad, gan fy nghynnwys i, yn ei chael yn amhosibl cael unrhyw ateb gan y Swyddfa Gartref, oherwydd, yn amlwg, roedd wedi cau yn ystod cyfnod y Nadolig. Ac nid damwain oedd yr amseru hwnnw, roedd yn gwbl fwriadol ar eu rhan nhw er mwyn rhwystro ein hymdrechion i wneud sylwadau ar ei ran ac ar ran ein hetholwyr hefyd. Felly, credaf fod gan y Swyddfa Gartref gwestiynau difrifol i'w hateb am y modd y mae'n gweithredu yn y sefyllfaoedd hyn.

Fel y dywedwch, ni chafodd Otis ei alltudio ar ddydd Nadolig, ond mae'n dal i ymladd ei achos ac yn cael cynrychiolaeth gyfreithiol. Gwn fod llawer o bobl Abertawe sy'n awyddus iawn i'w gael yn ôl.

Whilst wishing everybody a very happy new 2019, and welcoming my colleague to her new role, could I ask for a debate on the social and economic forecast for Wales for 2019, in light of the Bevan Foundation analysis that was published on New Year's Day? They were working very hard indeed. It does point to the dampening effect of the uncertainty of Brexit, of course, but regardless of that, and putting aside the potential disaster that it flags of a 'no deal' Brexit for a moment, it does highlight that, where there is economic growth in the year ahead, it will not always reach those parts of Wales where it is most needed, where there is a distance from vibrant labour markets, where transport infrastructure is lacking, or where skills and job readiness are less developed. There is a welcome forecast for a modest increase in wages, but also a forecast that these gains will too quickly be offset by increases in the cost of living, from food and train fares to rent and energy bills. It predicts that, for people at the bottom of the income spectrum, 2019 looks even tougher with frozen benefit rates struggling to cover essentials so poverty could deepen. 

Now, we need, as a Welsh Government and a National Assembly, to prove these and other Bevan Foundation predictions wrong so that youth unemployment in the Valleys is reduced dramatically, everything within our power is done to tackle poverty for children and families and in-work poverty, and the only things being made redundant are food banks, not people. Now, we have an opportunity, because the First Minister's manifesto for leadership put forward ambitious plans on the economy, digitalisation, the foundational economy, social partnership, housing, transport and travel, equality, child poverty and more. This is a good basis for thwarting the 2019 predictions of the Bevan Foundation, but it also allows for a more fundamental readjustment of the Welsh social and economic model. So, an early debate would be welcome on how this Government, despite the challenges of Brexit and the long scorpion tail of austerity, raises up all of Wales, delivering prosperity and social and economic justice for the many, not just the few.  

Wrth ddymuno 2019 newydd hapus iawn i bawb, a chroesawu fy nghyd-Aelod i'w swydd newydd, a gaf i ofyn am ddadl ar y rhagolygon cymdeithasol ac economaidd ar gyfer Cymru yn 2019, yng ngoleuni dadansoddiad Sefydliad Bevan a gyhoeddwyd ar ddydd Calan? Roedden nhw’n gweithio'n galed iawn yn wir. Mae'n tynnu sylw at yr effaith ddigalon a ddaw gydag ansicrwydd Brexit, wrth gwrs, ond beth bynnag am hynny, rwyf eisiau rhoi’r trychineb posib y mae'n ei ddatgan ar gyfer Brexit heb gytundeb o’r neilltu am eiliad. Mae'n tynnu sylw at y ffaith, lle ceir twf economaidd yn y flwyddyn i ddod, na fydd bob amser yn cyrraedd y rhannau hynny o Gymru sydd ei angen fwyaf, lle ceir pellter oddi wrth farchnadoedd llafur bywiog, lle bo seilwaith trafnidiaeth yn brin, neu lle bo sgiliau a pharodrwydd am waith yn llai datblygedig. Mae croeso i'r rhagolwg am gynnydd cymedrol mewn cyflogau, ond hefyd, rhagwelir y bydd yr enillion hyn yn cael eu gwrthbwyso'n gyflym iawn gan y cynnydd mewn costau byw, o fwyd a thocynnau trên i filiau ynni a rhent. I'r bobl ar waelod y sbectrwm incwm, rhagwelir y bydd 2019 yn edrych hyd yn oed yn fwy anodd, gyda rhewi cyfraddau budd-daliadau yn golygu trafferthion i dalu am bethau hanfodol, felly gallai tlodi ddwysáu. 

Nawr, fel Llywodraeth Cymru a Chynulliad Cenedlaethol, mae angen inni brofi bod y pethau hyn a rhagfynegiadau eraill Sefydliad Bevan yn anghywir fel bod diweithdra ymhlith pobl ifanc yn y Cymoedd yn gostwng yn ddramatig, ac y bydd popeth o fewn ein pŵer yn cael ei wneud i fynd i'r afael â thlodi plant a theuluoedd a thlodi mewn gwaith, ac mai’r unig bethau segur fydd y banciau bwyd, nid y bobl. Nawr, mae gennym gyfle, oherwydd bod maniffesto ar gyfer arweinyddiaeth y Prif Weinidog yn cyflwyno cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer yr economi, digitaleiddio, yr economi sylfaenol, partneriaethau cymdeithasol, tai, trafnidiaeth a theithio, cydraddoldeb, tlodi plant a mwy. Dyma sail dda ar gyfer rhwystro rhagfynegiadau 2019 y Sefydliad Bevan, ond mae hefyd yn caniatáu ailaddasiad mwy sylfaenol o'r model cymdeithasol ac economaidd yng Nghymru. Felly, byddai croeso i ddadl gynnar ar sut y mae'r Llywodraeth hon, er gwaethaf heriau Brexit a chynffon hir y sgorpion cyni, yn codi pob rhan o Gymru, yn dod â ffyniant a chyfiawnder cymdeithasol ac economaidd i'r lliaws, nid i'r ychydig yn unig.

Thank you very much for raising that issue and drawing our attention to the Bevan Foundation report, which really does place some significant importance on building a resilient and inclusive economy, which is something that we certainly would support and something that we're taking forward obviously through our economic action plan, which is injecting some really fresh thinking into the way in which we do business in that part of Government, through the promotion and encouragement and delivery of responsible practices—economic contracts, for example. You referred to economic forecasting, which always will carry a large margin of error, but what we can obviously say already, with some certainty, is that Brexit has already extracted a significant economic cost from Wales and across the rest of the UK, with gross domestic product somewhere between 2 per cent and 2.5 per cent lower than would have been the case otherwise. Multiple credible studies suggest the Brexit penalty will increase further under any Brexit scenario over the next years, and the penalty will be proportionate to the degree of access that we retain to the customs union and single market. So, against that background of relatively poorer economic prospects, it is inevitable that public finances will come under further strain, limiting the resources available to reduce poverty and limiting the resources that we're able to inject into our core public services as well. So, I know these are all issues that Members will be keen to raise with the economy Minister when he takes questions next week.

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwnnw ac am dynnu ein sylw at adroddiad Sefydliad Bevan sydd yn wir yn rhoi llawer o bwysigrwydd ar adeiladu economi gadarn a chynhwysol. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth y byddem yn ei gefnogi a rhywbeth yr ydym yn bwrw ymlaen ag ef, yn amlwg, drwy ein cynllun gweithredu economaidd, sy’n dod â syniadau newydd gwahanol i’n dull o weithredu yn y rhan honno o'r Llywodraeth, drwy hyrwyddo, annog, a chyflenwi arferion cyfrifol—contractau economaidd, er enghraifft. Roeddech yn cyfeirio at ragolygon economaidd, sydd bob amser yn agored i gamgymeriadau eang, ond yn amlwg, yr hyn y gallwn ei ddweud yn barod gyda chryn sicrwydd yw bod Brexit eisoes wedi tynnu cost economaidd sylweddol oddi wrth Gymru a gweddill y DU, gyda chynnyrch domestig gros rywle rhwng 2 y cant a 2.5 y cant yn is nag y byddai wedi bod fel arall. Mae llawer o astudiaethau credadwy yn awgrymu y bydd cosb Brexit yn cynyddu ymhellach o dan unrhyw senario Brexit yn ystod y blynyddoedd nesaf, ac y bydd y gosb yn gymesur â graddfa’r mynediad y byddwn yn ei gadw i'r undeb tollau a'r farchnad sengl. Felly, yn erbyn y cefndir hwnnw o ragolygon economaidd gymharol dlotach, mae'n anochel y bydd cyllid cyhoeddus yn mynd dan straen pellach, a bydd hynny'n cyfyngu ar yr adnoddau sydd ar gael i leihau tlodi ac yn cyfyngu ar yr adnoddau y gallwn eu chwistrellu i’n gwasanaethau cyhoeddus craidd hefyd. Felly, gwn fod y rhain i gyd yn faterion y bydd yr Aelodau yn awyddus i’w codi gyda Gweinidog yr economi pan fydd ef yn cymryd cwestiynau yr wythnos nesaf.

14:45

Can I also welcome you, Trefnydd, to your new role? I would like to ask you to liaise with the Minister for Education to consider bringing forward a statement about the grave situation that's ongoing in Swansea University at present. In doing so, I need to declare an interest as a very recent employee of the university. Members will have noted from the previous coverage, of course, and today's article—and it is important in this context to say—that the university management themselves chose to put this matter into the public domain before the article in the Western Mail today. Serious concerns have been raised with me by members of staff, and I'm very grateful to the Minister for Education, who was kind enough to meet me privately before Christmas to share those concerns from the members of staff with her. Now, many Members will, I think, have been very concerned to read the article in the Western Mail today and see the grave impact on Professor Richard Davies as an individual—notwithstanding the rights and wrongs of the issue, into which we cannot go—but I know, and I'm sure the Trefnydd does herself, that Professor Davies is known to many of us as a person of fundamental honour and decency. He's an outstanding public servant. He's transformed the university through his exemplary leadership into the world-leading university that it is now, and it has, of course, international importance to Wales and particular importance to the west of Wales.

I don't think it's enough now to say that this is an internal matter for the university alone. It is now a matter of public debate, and the implications are too far reaching, for the reputation of the university itself, for the individuals affected and for the sector. I'd like to ask if it's possible for the Minister—. I realise these issues are complicated because universities are independent organisations, but I'd like to request that the Minister make a statement as to how she will ensure that the Higher Education Funding Council for Wales intervenes in this crisis to protect the reputation of the university and to ensure justice for all the individuals involved. I would submit that an independent inquiry into the governance of the university as a whole and the handling of these particular issues is urgently needed.

A gaf i hefyd eich croesawu chi, Trefnydd, i'ch swydd newydd? Hoffwn ofyn ichi gysylltu â’r Gweinidog Addysg i ystyried cyflwyno datganiad am y sefyllfa ddifrifol sydd yn mynd rhagddo ym Mhrifysgol Abertawe ar hyn o bryd. Wrth wneud hynny, mae angen imi ddatgan buddiant fel gweithiwr diweddar iawn yn y brifysgol. Bydd yr Aelodau wedi nodi o'r sylw blaenorol, wrth gwrs, ac erthygl heddiw—ac mae'n bwysig dweud yn y cyd-destun hwn—mai rheolwyr y brifysgol eu hunain a benderfynodd wneud y mater hwn yn gyhoeddus cyn yr erthygl yn y Western Mail heddiw. Codwyd pryderon difrifol gyda mi gan aelodau o’r staff, ac rwyf yn ddiolchgar iawn i'r Gweinidog Addysg, a oedd yn ddigon caredig i gwrdd â mi yn breifat cyn y Nadolig i rannu’r pryderon hynny gan yr aelodau o staff. Nawr, bydd llawer o'r Aelodau, rwy'n credu, wedi bod yn bryderus iawn wrth ddarllen yr erthygl yn y Western Mail heddiw gan weld yr effaith ddifrifol ar yr Athro Richard Davies fel unigolyn—er gwaethaf yr hyn sy’n gam neu’n gymwys yn y mater na allwn fynd iddynt—ond rwyf yn gwybod, ac rwyf yn siŵr bod y Trefnydd ei hun yn gwybod hefyd, bod yr Athro Davies yn hysbys i lawer ohonom fel unigolyn anrhydeddus a chwrtais iawn. Mae'n was cyhoeddus rhagorol. Gweddnewidiodd y brifysgol drwy ei arweiniad rhagorol i’r brifysgol sydd bellach yn arwain y byd, ac wrth gwrs mae ganddi bwysigrwydd rhyngwladol i Gymru a phwysigrwydd arbennig i orllewin Cymru.

Nid wyf yn credu ei bod yn ddigon bellach i ddweud mai mater mewnol ar gyfer y brifysgol yn unig yw hwn. Bellach mae'n fater o ddadl gyhoeddus, ac mae’r goblygiadau yn rhy bellgyrhaeddol, ar gyfer enw da y brifysgol ei hun, ar gyfer yr unigolion yr effeithir arnynt ac ar gyfer y sector. Hoffwn ofyn a yw'n bosibl i'r Gweinidog—. Rwyf yn sylweddoli bod y rhain yn faterion cymhleth gan mai sefydliadau annibynnol yw prifysgolion, ond hoffwn ofyn i’r Gweinidog wneud datganiad ynghylch sut y bydd hi’n sicrhau bod Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn ymyrryd yn yr argyfwng hwn i ddiogelu enw da'r brifysgol ac i sicrhau cyfiawnder i'r unigolion dan sylw. Byddwn yn cynnig bod angen ymchwiliad annibynnol i lywodraeth y brifysgol yn ei chyfanrwydd a thrafod y materion penodol hyn ar frys.

Thank you very much. My understanding is that there's an ongoing investigation at the moment, which should be allowed to come to its conclusion before, I think, Welsh Government would have anything further to say on that.

Diolch yn fawr iawn. Fy nealltwriaeth i yw bod ymchwiliad yn digwydd ar hyn o bryd, a chredaf y dylid caniatáu iddo ddod i gasgliad cyn y byddai gan Lywodraeth Cymru unrhyw beth pellach i'w ddweud ar hynny.

Leader of the house, I'd like to ask for a statement from the Welsh Government on the oil pollution incident that happened in the port of Milford Haven waterway between 2 January and 3 January. Understandably, members of the public are extremely worried about the spillage and any potential impact that it might have on the environment, the wildlife and local businesses. It is an area of special scientific interest and internationally renowned for puffins, razorbills, Manx shearwaters and grey seals. I have contacted Valero every day since Friday, and I've expressed my concerns and asked for an update, and they've been very forthcoming in those updates, assuring me that the spillage is contained—that booms are in place to help prevent potential further spread. But the reality is this: the weather is calm and has been calm at the moment. The oil spill is actually being driven down into the sea bed. Those things are going to change, and they will change very quickly and probably very soon, and we will be seeing this oil landing—there is evidence already—on the beaches in the locality. What I'm really keen to hear is that the Welsh Government is in contact with Valero and the other agencies—NRW and Pembrokeshire County Council, as well as the RSPB, and I'm a member; I'll declare an interest—in knowing what is happening in the ground and, if need be, to take immediate and fast action to remedy any wider environmental damage that can happen, and also whether the Welsh Government is in contact with Valero to know exactly what is being done to repair the damaged pipe that is and has been leaking this oil into the environment.

Arweinydd y tŷ, hoffwn ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch y digwyddiad llygredd olew a ddigwyddodd ym mhorthladd Dyfrffordd Aberdaugleddau rhwng 2 Ionawr a 3 Ionawr. Yn ddealladwy, mae aelodau'r cyhoedd yn bryderus iawn am y gollyngiad ac unrhyw effaith bosib y gallai ei gael ar yr amgylchedd, y bywyd gwyllt a busnesau lleol. Mae'n ardal o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac yn enwog yn rhyngwladol am adar y pâl, gweilch y penwaig, adar drycin Manaw a morloi llwyd. Rwyf wedi cysylltu â Valero bob dydd ers dydd Gwener, ac rwyf wedi mynegi fy mhryderon a gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf, ac maen nhw wedi bod yn agored iawn yn yr wybodaeth ddiweddaraf honno, yn fy sicrhau bod y gollyngiad yn cael ei reoli—a bod rhwystrau yn eu lle i helpu i atal ymlediad pellach posib. Ond y gwir amdani yw hyn: mae’r tywydd yn dawel ac wedi bod yn dawel ar hyn o bryd. Mae’r gollyngiad olew, mewn gwirionedd, yn cael ei yrru i lawr i wely'r môr. Mae pethau'n mynd i newid, a byddant yn newid yn gyflym iawn ac yn fuan iawn mae'n debyg, a byddwn yn gweld yr olew hwn yn glanio—ceir tystiolaeth ohono eisoes—ar y traethau yn yr ardal leol. Rwy'n awyddus iawn i glywed bod Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â Valero ac asiantaethau eraill—Cyfoeth Naturiol Cymru a Chyngor Sir Penfro, yn ogystal â’r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar, yr wyf yn aelod ohoni; byddaf yn datgan buddiant—mewn gwybod beth sy'n digwydd yn y ddaear ac, os oes angen, i gymryd camau cyflym ar unwaith i wella unrhyw niwed amgylcheddol pellach a all ddigwydd, a hefyd a yw Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â Valero i wybod yn union beth sy'n cael ei wneud i atgyweirio'r bibell a ddifrodwyd ac sydd wedi bod yn gollwng yr olew hwn i'r amgylchedd.

14:50

I thank Joyce Watson for drawing our attention to this very important and serious matter. The scale of the pollution is currently still under evaluation. We understand that very little oil has made landfall yet. As Joyce Watson said, we've been fortunate in terms of the weather, and the slick is no longer visible, suggesting that the oil has sunk. Now, that in itself, however, is a concern, because there are some really sensitive sea-bed habitats at this location, so some further evaluation will certainly be needed there.

But there is an oil pollution contingency plan in place. The lead authority for the implementation of that plan and of dealing with the oil spill coming in contact with the waters covered by the plan is the Milford Haven port authority. But the plan does bring together a multi-agency response team that includes the harbourmaster, Natural Resources Wales, Pembrokeshire County Council, Milford Haven coastguard and the Maritime Coastguard Agency duty counter-pollution officer. They met this morning and I know that the Minister with responsibility for the environment will be providing a written statement following that meeting, and I can assure Joyce Watson that Welsh Ministers and Welsh Government officials are receiving regular updates and assurances from NRW, and officials are certainly keeping Ministers fully informed with regular briefings.

Diolch i Joyce Watson am dynnu ein sylw at y mater difrifol a phwysig iawn hwn. Mae maint y llygredd yn cael ei werthuso ar hyn o bryd. Deallwn mai ychydig iawn o olew sydd wedi gweld tir hyd yma. Fel y dywedodd Joyce Watson, rydym wedi bod yn ffodus o ran y tywydd, ac nid yw’r clwt olew mwyach yn weladwy, sy’n awgrymu bod yr olew wedi suddo. Nawr, mae hynny ynddo ei hun, fodd bynnag, yn bryder, oherwydd bod rhai o gynefinoedd gwely'r môr yn sensitif iawn yn y lleoliad hwn, felly bydd angen gwerthusiad pellach yno yn sicr.

Ond mae cynllun wrth gefn ar gyfer llygredd olew ar waith. Yr awdurdod arweiniol ar gyfer gweithredu’r cynllun hwnnw ac ymdrin â’r gollyngiad olew sy’n dod i gysylltiad â’r dyfroedd a gwmpesir gan y cynllun yw Awdurdod Porthladd Aberdaugleddau. Mae'r cynllun yn dwyn ynghyd dîm ymateb aml-asiantaeth sy'n cynnwys yr harbwrfeistr, Cyfoeth Naturiol Cymru, Cyngor Sir Penfro, gwylwyr y glannau Aberdaugleddau a swyddog atal llygredd ar ddyletswydd Asiantaeth y Môr a Gwylwyr y Glannau. Fe wnaethon nhw gwrdd y bore yma a gwn y bydd y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros yr amgylchedd yn darparu datganiad ysgrifenedig yn dilyn y cyfarfod. Gallaf roi sicrwydd i Joyce Watson bod Gweinidogion Cymru a swyddogion Llywodraeth Cymru yn cael diweddariadau rheolaidd a sicrwydd gan Gyfoeth Naturiol Cymru, ac mae’r swyddogion yn bendant yn rhoi gwybodaeth lawn i'r Gweinidogion gyda sesiynau briffio rheolaidd.

During recess, we had the unbelievable case of 32 refugees from Libya marooned at sea since they were rescued in the Mediterranean on 22 December. They are marooned because no European port would allow them to dock. Robin Jenkins, who is originally from the Vale of Glamorgan, was a member of crew on the Sea-Watch that carried out the rescue when the small rubber boat began leaking fuel.

I answered Robin's call for help on social media and I wrote two letters to the Foreign Secretary, Jeremy Hunt, calling for compassion and for some kind of intervention. As yet, I've only had one reply and, frankly, that wasn't worth the paper that it was written on. Meanwhile, Robin Jenkins has today written on Facebook that the Sea-Watch boat is still stuck out at sea and enduring force 9 to 10 winds, which are too strong even for RNLI boats to be launched into.

Apart from wanting to publicise the petition calling for positive action with regard to this case—and I'm aware, of course, that immigration is not devolved—I'd like to know the extent to which the Welsh Government can make representations to Westminster on these matters. Will you be prepared to work with charities that assist refugees to improve the situation for the 32 people stuck on this Sea-Watch boat? Can you please send out a strong message from this Senedd today deploring the inhumane treatment of refugees fleeing danger that now seems to be the norm? The Home Office have been woeful on this. We can take a different and much more compassionate stand here in Wales, so, will you, please?

Yn ystod y toriad, cawsom yr achos anhygoel o 32 o ffoaduriaid o Libya a oedd wedi eu dal ar y môr ers iddynt gael eu hachub ym Môr y Canoldir ar 22 Rhagfyr. Maen nhw wedi eu dal ar y môr oherwydd nad oes yr un porthladd Ewropeaidd yn fodlon caniatáu iddynt ddocio. Roedd Robin Jenkins, sydd o Fro Morgannwg yn wreiddiol, yn aelod o'r criw ar y Sea-Watch a fu'n rhan o'r gwaith achub pan ddechreuodd y cwch bach rwber ollwng tanwydd.

Atebais alwad Robin am help ar y cyfryngau cymdeithasol ac ysgrifennais ddau lythyr at yr Ysgrifennydd Tramor, Jeremy Hunt, yn galw am drugaredd ac am ryw fath o ymyrraeth. Hyd yma, un ateb yn unig a gefais ac, a dweud y gwir, nid oedd yn werth y papur yr ysgrifennwyd arno. Yn y cyfamser, mae Robin Jenkins wedi ysgrifennu ar Facebook heddiw yn dweud bod y cwch Sea-Watch yn dal i fod allan ar y môr ac yn dioddef gwyntoedd grym 9 i 10, sy'n rhy gryf i lansio cychod Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub hyd yn oed.

Ar wahân i fod eisiau rhoi cyhoeddusrwydd i'r ddeiseb sy’n galw am weithredu cadarnhaol ynglŷn â’r achos hwn—ac rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, nad yw mewnfudo wedi ei ddatganoli—hoffwn i wybod i ba raddau y gall Llywodraeth Cymru gyflwyno sylwadau i San Steffan ar y materion hyn. A fyddwch chi'n barod i weithio gydag elusennau sy'n helpu ffoaduriaid er mwyn gwella'r sefyllfa ar gyfer y 32 o bobl sydd ar y cwch Sea-Watch hwn? Os gwelwch yn dda, a wnewch chi anfon neges gref o'r Senedd hon heddiw sy’n gresynu at driniaeth annynol y ffoaduriaid sy’n dianc rhag perygl sydd bellach yn beth arferol? Mae’r Swyddfa Gartref wedi bod yn druenus ar hyn. Gallwn wneud safiad gwahanol sy’n llawer mwy tosturiol yma yng Nghymru, felly, a wnewch chi hynny, os gwelwch yn dda?

Thank you very much for raising this. I followed very closely the social media that you were putting out about this, to draw people's attention to a story that otherwise, I think, nobody would have known about were it not for the constituent and the person from Wales who was involved getting in touch and drawing Wales's attention to this. We've been following it very closely. The first priority always has to be to safeguard human lives, and it's essential that the international community does come and work together to find both short-term solutions to this particular issue but also long-term solutions to the issues facing migrants and refugees. Migration policy, as you say is a matter for the UK Government, but the Welsh Government firmly believes that the UK Government, alongside other countries, should be receptive and supportive to people who are fleeing war and persecution so that they can make a home and rebuild their lives. We would welcome them to do so here in Wales. We have a nation of sanctuary refugee and asylum seeker plan, and that's due for publication on the twenty-second of this month, when the Deputy Minister will be making a statement and you'll have the opportunity to question her further on how Wales can be a true nation of sanctuary.

Diolch yn fawr iawn am godi hyn. Roeddwn yn dilyn yn agos iawn eich sylwadau am hyn yn y cyfryngau cymdeithasol, a oedd yn tynnu sylw pobl at stori nad wyf yn credu y byddai unrhyw un yn ymwybodol ohoni oni bai fod yr etholwr a'r unigolyn o Gymru a oedd yn ymwneud â hyn yn cysylltu â Chymru gan dynnu sylw ati. Rydym wedi bod yn dilyn hyn yn agos iawn. Y flaenoriaeth gyntaf bob amser yw diogelu bywydau dynol, ac mae'n hollbwysig bod y gymuned ryngwladol yn gweithio gyda'i gilydd i ddod o hyd i atebion tymor byr ar gyfer y mater penodol hwn, ond hefyd atebion hirdymor ar gyfer y problemau sy'n wynebu ymfudwyr a ffoaduriaid. Fel yr ydych yn dweud, mater i Lywodraeth y DU yw polisi ymfudo, ond mae Llywodraeth Cymru yn credu'n gryf y dylai Llywodraeth y DU, ochr yn ochr â gwledydd eraill, fod yn barod i dderbyn a chefnogi'r bobl sy'n ffoi rhag erledigaeth a rhyfel fel y gallant wneud cartref ac ailadeiladu eu bywydau. Byddem yn croesawu iddynt wneud hynny yma yng Nghymru. Mae gennym ein cenedl noddfa cynllun ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a ddylai gael ei gyhoeddi ar yr ail ar hugain o'r mis hwn, pan fydd y Dirprwy Weinidog yn gwneud datganiad a bydd cyfle ichi ei holi ymhellach ar sut y gall Cymru fod yn genedl noddfa wirioneddol.

14:55

I'd like to welcome the Minister to her post and ask for two statements, please. Firstly, could we have a statement on reducing drug use in Welsh prisons? We know that no prison in Britain is drug free and that this situation is getting worse. Drug use in prison fuels violence, suicide, self-harm and has a serious detrimental impact on mental health. This undermines rehabilitation as often offenders are stuck in a cycle of offending fuelled by drug addiction. Whilst I understand this is primarily a role for UK Government, obviously when people leave prison they are released back into the community and use local services. A statement on how NHS Wales and other support services are working with prison authorities on reducing drug use with offenders would be valuable. 

Secondly, could we have a statement on how sporting events, clubs and individuals raise the profile of Welsh towns and cities? Newport County AFC's fantastic result against Premier League club Leicester City on Sunday was a sell-out. It was broadcast live on BBC and the result went worldwide. Our FA Cup draw against Middlesbrough will not only pit those two teams against each other but it'll also be a battle of the transporter bridges, and our fantastic manager Mike Flynn is looking forward to going head to head with the Newportonian Tony Pulis. Hopefully, it'll be another great day for the city, the fans and the club. I'd be grateful for an update on how Welsh Government can use sporting successes like these to promote Wales and all that our towns and cities have to offer. 

Hoffwn groesawu'r Gweinidog i'w swydd a gofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, a gawn ni ddatganiad ar leihau'r defnydd o gyffuriau mewn carchardai yng Nghymru? Rydym yn gwybod nad oes un carchar ym Mhrydain sy'n rhydd o gyffuriau a bod y sefyllfa hon yn gwaethygu. Mae'r defnydd o gyffuriau yn y carchar yn hybu trais, hunanladdiad, hunan-niwed ac mae'n cael effaith andwyol ddifrifol ar iechyd meddwl. Mae hyn yn tanseilio'r adsefydliad gan fod troseddwyr yn aml ynghlwm wrth gylch troseddu sy'n cael ei hybu gan gaethiwed i gyffuriau. Er fy mod i'n deall mai swyddogaeth ar gyfer Llywodraeth y DU yw hon yn bennaf, yn amlwg pan fydd pobl yn gadael y carchar maen nhw'n cael eu rhyddhau yn ôl i'r gymuned ac yn defnyddio gwasanaethau lleol. Byddai'n werthfawr cael datganiad ar sut y mae GIG Cymru a gwasanaethau cymorth eraill yn gweithio gydag awdurdodau carchar ar leihau'r defnydd o gyffuriau gan droseddwyr.

Yn ail, a gawn ni ddatganiad ar sut y mae digwyddiadau chwaraeon, clybiau ac unigolion yn codi proffil trefi a dinasoedd yng Nghymru? Gwerthwyd pob tocyn ar gyfer canlyniad gwych Clwb Pêl-droed Sir Casnewydd yn erbyn clwb yr Uwchgynghrair Dinas Caerlŷr ddydd Sul. Roedd yn cael ei ddarlledu'n fyw ar y BBC, ac o ganlyniad, gwelwyd y canlyniad ledled y byd. Nid yn unig y bydd gêm Cwpan yr FA yn erbyn Middlesbrough yn rhoi'r ddau dîm yn erbyn ei gilydd, ond bydd hefyd yn frwydr y pontydd cludo, ac mae ein rheolwr gwych Mike Flynn yn edrych ymlaen at fynd benben â Tony Pulis sy'n hanu o Gasnewydd. Gobeithio y bydd yn ddiwrnod gwych arall i'r ddinas, y cefnogwyr a'r clwb. Byddwn yn ddiolchgar am yr wybodaeth ddiweddaraf ar sut y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio llwyddiannau chwaraeon fel hyn i hyrwyddo Cymru a phopeth sydd gan ein trefi a'n dinasoedd i'w cynnig.

I thank the Member very much for raising two very different but two very important issues. Tackling drug misuse is clearly a complex issue that the Welsh Government has been working very hard to address over a number of years, particularly through our substance misuse strategy 2008-18 and the associated delivery plans there. We're undertaking some significant work with our partners in this area to reduce the harms associated with substance misuse. The substance misuse services in prisons are delivered in line with clinical guidance and prison health teams work in partnership with community services—so, for instance with the Dyfodol programme, to ensure that support is provided throughout the criminal justice system and people's journey through that. Our take home naloxone programme is provided to prisons at the point of release, and that's really important in terms of preventing harm when people do return to the community and we know it's helped target and reduce drug-related deaths within the community. There's a current prescribing pilot in HMP Swansea and that will inform future improvements to substance misuse services in prison.

And, of course, I'm absolutely delighted to wish Newport County the best in their upcoming game, and I'm sure that the Deputy Minister will be keen also to show his support. 

Diolch yn fawr i'r Aelod am godi dau fater gwahanol iawn ond pwysig iawn. Mae mynd i'r afael â chamddefnyddio cyffuriau yn amlwg yn fater cymhleth y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n galed iawn i fynd i'r afael ag ef dros nifer o flynyddoedd, yn enwedig drwy ein strategaeth camddefnyddio sylweddau 2008-18 a'r cynlluniau cyflawni cysylltiedig. Rydym yn gwneud gwaith sylweddol gyda'n partneriaid yn y maes hwn i leihau'r niwed sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau. Caiff y gwasanaethau camddefnyddio sylweddau eu darparu mewn carchardai yn unol â chanllawiau clinigol a gwaith timau iechyd carchardai mewn partneriaeth â gwasanaethau cymunedol—felly, gyda'r rhaglen Dyfodol, er enghraifft, i sicrhau bod cymorth yn cael ei ddarparu drwy’r system cyfiawnder troseddol gyfan a thaith pobl drwy'r system. Mae ein rhaglen naloxone i'w ddefnyddio gartref yn cael ei darparu ar gyfer carchardai wrth i'r carcharorion gael eu rhyddhau. Mae hynny’n bwysig iawn o ran atal niwed wrth i bobl ddychwelyd i'r gymuned ac rydym yn gwybod ei bod wedi helpu o ran targedu a lleihau marwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau yn ein cymunedau. Ceir cynllun peilot rhagnodi cyfredol yng Ngharchar EM Abertawe a fydd yn llywio gwelliannau i wasanaethau camddefnyddio sylweddau mewn carchardai yn y dyfodol.

Ac, wrth gwrs, rwy'n falch dros ben o allu dymuno’r gorau i Sir Casnewydd yn y gêm sydd ar y gorwel, ac rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn awyddus i ddangos ei gefnogaeth ef hefyd.

Like others, I'd like to welcome my colleague to her new role. Can I ask for a statement on the delivery of the south Wales metro system? We have seen and heard timetables for the delivery of new services on many of the Valleys lines serving the Heads of the Valleys area, but we are still waiting in Ebbw Vale to hear about new services on the Ebbw Vale line. We understand that there will be an additional service in 2021, but we are looking towards four services an hour on the same basis as other Valleys lines and as other Heads of the Valleys areas. So, I hope we'll be able to have a statement on that. At the same time, I would like to have a statement on the new development of railway stations. We had the statement from the economy Secretary, I think about 18 months ago, on new stations serving different parts of the metro system. I'd be interested in understanding when that process will be continuing to be developed and when we'll be able to make applications for additional stations to serve all parts of the Valleys. The Trefnydd will be aware that the Ebbw Fach valley in my constituency is currently not served by the metro system, and the Abertillery station proposal was not supported by the Government. We would be very anxious to be able to continue to support a station in Abertillery to ensure that all of the Valleys are served by the metro system.

Fel eraill, hoffwn innau groesawu fy nghyd-Aelod i'w swydd newydd. A gaf i ofyn am ddatganiad ar ddarparu system metro de Cymru? Rydym wedi gweld a chlywed amserlenni ar gyfer cyflwyno gwasanaethau newydd ar lawer o reilffyrdd y Cymoedd sy'n gwasanaethu Blaenau'r Cymoedd, ond rydym yn dal i aros yng Nglynebwy i glywed am y gwasanaethau newydd ar reilffordd Glynebwy. Rydym ar ddeall y bydd gwasanaeth ychwanegol yn 2021, ond rydym yn ceisio cael pedwar gwasanaeth bob awr ar yr un sail â llinellau eraill y Cymoedd ac ardaloedd eraill Blaenau’r Cymoedd. Felly, gobeithio y gallwn gael datganiad ar hynny. Ar yr un pryd, hoffwn gael datganiad ar ddatblygu gorsafoedd rheilffordd newydd. Cawsom ddatganiad gan Ysgrifennydd yr economi, tua 18 mis yn ôl rwy’n credu, ar orsafoedd newydd i wasanaethu gwahanol rannau o'r system metro. Byddai gennyf ddiddordeb mewn deall pryd y bydd y broses honno’n parhau i gael ei datblygu a phryd y gallwn wneud ceisiadau am orsafoedd ychwanegol i wasanaethu pob rhan o'r Cymoedd. Bydd y Trefnydd yn ymwybodol nad yw dyffryn Ebwy Fach yn fy etholaeth i yn cael ei wasanaethu gan y system metro ar hyn o bryd, ac na chefnogwyd cynnig gorsaf Abertyleri gan y Llywodraeth. Rydym ni’n awyddus iawn i allu parhau i gefnogi gorsaf yn Abertyleri i sicrhau bod y system metro yn gwasanaethu’r Cymoedd i gyd.

15:00

Thank you very much for raising this. The economy Minister has indicated he'd be very happy to provide you with a briefing to answer some of the questions that you've raised.

Diolch yn fawr iawn am grybwyll hyn. Mae Gweinidog yr economi wedi dweud y byddai'n hapus iawn rhoi briff i chi er mwyn ateb rhai o'r cwestiynau yr ydych chi wedi eu gofyn.

Welcome to your new position, Trefnydd—I hope I got that right. Could we have an update from the Welsh Government—either the Minister for Economy and Transport or his deputy—on the provision of electric charging points for cars in Wales and the electric charging infrastructure in general? We know there have been some issues with that over the last year. In my constituency over Christmas there were some particular issues when the charging points at the Magor services on the M4 failed, which meant that people coming back from Christmas breaks were left perilously short of electricity as they got back to their homes in my area.

But there is an overall problem with the lack of charging infrastructure, which I know the Minister for the economy has been trying to address. Could we have an update on what progress is being made with that, so that we can make sure that as people acquire more electric vehicles across Wales—this problem will only develop—that they can be confident that they can use those vehicles and not have the fear of being stranded?

Croeso i'ch swydd newydd, Trefnydd—rwy'n gobeithio fy mod i wedi cael hynny'n gywir. A oes modd inni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru—naill ai gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth neu ei Ddirprwy—ynglŷn â'r ddarpariaeth o fannau gwefru trydan ar gyfer ceir yng Nghymru a'r seilwaith gwefru trydan yn gyffredinol? Gwyddom fod rhai problemau wedi bod ynglŷn â hynny dros y flwyddyn ddiwethaf. Yn fy etholaeth i dros y Nadolig cafwyd rhai problemau penodol pan fethodd y mannau gwefru yng ngwasanaethau Magwyr ar yr M4, a oedd yn golygu bod pobl a oedd yn dod yn ôl o wyliau Nadolig wedi eu gadael yn hynod brin o drydan wrth gyrraedd eu cartrefi yn fy ardal i.

Ond mae problem gyffredinol gyda'r diffyg seilwaith gwefru, a gwn fod Gweinidog yr economi wedi bod yn ceisio mynd i'r afael â'r broblem hon. A gawn ni ddiweddariad ar y cynnydd sy'n cael ei wneud yn hynny o beth, fel y gallwn wneud yn siŵr, wrth i bobl ledled Cymru brynu mwy o gerbydau trydan—dim ond datblygu wnaiff y broblem hon—y gallan nhw fod yn ffyddiog bod modd defnyddio'r cerbydau hyn gan wybod nad oes siawns iddynt gael eu gadael heb allu mynd i unlle?

Thank you very much for that. The Minister did issue a statement on precisely this subject towards the end of last year, but he will certainly be pleased to provide a further update in due course.

Diolch yn fawr iawn am hynny. Fe wnaeth y Gweinidog gyhoeddi datganiad ar yr union fater hwn tua diwedd y llynedd, ond bydd yn sicr yn falch o roi diweddariad pellach maes o law.

3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Y Diweddaraf ar Drefniadau Pontio’r UE
3. Statement by the First Minister: Update on EU Transition

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar y diweddaraf ar drefniadau pontio'r Undeb Ewropeaidd. Rwy'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad. Mark Drakeford.

The next item is a statement by the First Minister: an update on EU transition. I call on the First Minister to make the statement. Mark Drakeford.

Llywydd, diolch yn fawr. Ar ddechrau 2019, mae'n amlwg bod yna ymdeimlad o argyfwng wedi codi ynghylch Brexit. Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfrifol am hyn. Dros y ddwy flynedd a hanner diwethaf, maen nhw wedi rhoi blaenoriaeth i ryw ymgais ofer i geisio uno'r Blaid Geidwadol yn hytrach na chanolbwyntio ar ddyfodol y wlad.

Nid yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi gwneud unrhyw ymgais i sicrhau consensws trawsbleidiol ar gyfer ei strategaeth, nac wedi gwneud unrhyw ymgais o ddifrif i gytuno â'r gweinyddiaethau datganoledig ar ffordd o negodi. Drwy ei diffyg effeithlonrwydd ei hun, mae wedi methu â sicrhau cytundeb sy'n medru denu digon o gefnogaeth i sicrhau mwyafrif seneddol. O ganlyniad, rhai wythnosau yn unig cyn ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, mae'r perygl o ymadael heb gytundeb yn cynyddu, ac fe fyddai hyn yn drychinebus i Gymru a'r Deyrnas Unedig yn gyfan.

Mae'n anhygoel ein bod ni yn y sefyllfa yma, ac mae'n gwbl ddiangen. Bron yn union ddwy flynedd yn ôl, fe wnaeth Llywodraeth Cymru gyhoeddi Papur Gwyn ar y cyd â Phlaid Cymru, sef 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Roedd yn cynnwys manylion am ffordd synhwyrol a rhesymegol o ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, gan ddiogelu buddiannau hanfodol Cymru a'r Deyrnas Unedig yn ehangach. Y mis diwethaf, gyda mwyafrif sylweddol, cadarnhaodd y Cynulliad Cenedlaethol y dull gweithredu hwn unwaith eto.

Gadewch, Llywydd, inni ailadrodd ein blaenoriaethau. Yn gyntaf, rydym ni am weld Brexit sy'n diogelu swyddi yma yng Nghymru. Nid oes modd inni gytuno ag unrhyw ganlyniad sy'n arwain at osod tariffau neu rwystrau eraill a fydd yn ei gwneud yn anoddach i fusnesau Cymru allforio, yn annog chwyddiant drwy gynyddu costau mewnforio ac, yn fwyaf difrifol, yn amharu ar y cadwyni cyflenwi integredig ar draws Ewrop y mae cynifer o'r prif gyflogwyr yn dibynnu arnynt i ffynnu ac, mewn rhai achosion, i oroesi. Mae hyn yn golygu bod angen parhau i fod yn rhan o'r farchnad sengl a chymryd rhan mewn undeb tollau. Byddai hynny nid yn unig yn golygu ein bod yn parhau wedi integreiddio â'r farchnad Ewropeaidd, ond hefyd yn rhoi mynediad i ni at dros 60 o wledydd sydd â chytundebau masnach rydd gyda'r Undeb Ewropeaidd. Mae'n gwbl hurt troi ein cefnau ar drefniadau masnach rydd helaeth sydd eisoes yn bodoli ar draws y byd. 

Llywydd, thank you very much. At the beginning of 2019, it's obvious that an unmistakable sense of crisis surrounds Brexit. It's the UK Government that's responsible for this. Over the last two and half years, it has prioritised a vain attempt to unite the Conservative Party rather than concentrating on the future of the country.

The UK Government has made no attempt to build a cross-party consensus for its strategy and neither has it made any serious attempt to agree an approach to the negotiations with the devolved administrations. Through its own ineptitude, it has failed to secure an agreement capable of attracting sufficient support to secure a parliamentary majority. As a result, only weeks away from leaving the European Union, the prospect of leaving without a deal is hardening, and this would be catastrophic for Wales and the whole of the United Kingdom.  

It is incredible that we are in this position, and it's completely unnecessary. Almost exactly two years ago the Welsh Government, jointly with Plaid Cymru, published a White Paper, 'Securing Wales' Future'. It contained a basis for a sane and rational approach to European Union withdrawal that would protect the vital interests of Wales and the United Kingdom more widely. Last month, by a sizeable majority, the National Assembly reaffirmed this approach. 

Llywydd, let me repeat our priorities. First and foremost, we want a Brexit that protects jobs here in Wales. We cannot connive with any outcome that results in tariffs or other barriers that will make it harder for Welsh businesses to export, encourage inflation by increasing the costs of imports and, most seriously of all, disrupt the integrated pan-European supply chains that so many of our employers rely on to thrive and, in some cases, survive. This necessitates continued single market participation alongside participation in a customs union, which would not only preserve our integration with the European market, but would also give us access to more than 60 countries that have free trade agreements with the European Union. It is the height of folly to turn our backs on extensive existing free trade arrangements around the globe.

Beyond that, Llywydd, we want an approach to migration that is fair to those EU citizens who have chosen or, as we hope in future, will choose to make their lives here in Wales, and fair to those who fear that the risk of exploitation is increased by the lack of rigour with which this UK Government has enforced workers' rights. By contrast, the hardline and hostile approach of this UK Government to migration jeopardises not only our capacity to negotiate the right long-term relationship with the EU, but also the viability of the NHS and other public services, as well as some of our key economic sectors—agriculture and food production, hospitality, and our higher education sector—and, I might add, will deprive Welsh citizens—perhaps above all, our young people—of the opportunity to live and work in 27 other member states.

Llywydd, this Government and I believe a solid majority in this Assembly want to preserve the social, environmental and labour market rights that have been patiently built up over many years of EU membership, and to keep pace with future developments that benefit the citizens of our continent. Moreover, I believe that a deal of the sort I have just described could also have been more acceptable to our EU partners.

Michel Barnier has said that a United Kingdom outside the European Union but within a customs union and accepting single market regulation across the economy is a form of Brexit that the EU could support. Such a solution would ensure that the so-called Northern Ireland backstop would never be needed, and would in any case avoid the great majority of the real problems associated with Mrs May's current proposals.

It is symptomatic of the failures of the UK Government and of the Prime Minister that her deal surrenders political influence over our future while simultaneously failing to gain any guarantees that the long-term relationship with the European Union will be one that defends our economic future. By pretending that we could both bring back control over our laws, our borders and our finances, and at the same time maintain the best economic relations with the European Union, the deal that the Prime Minister has brought back provides the assurance of neither. And that is why her deal cannot be accepted as it stands.

In the short term, we now face the prospect of chaos and privation if we leave the European Union without a deal in barely 10 weeks' time. This prospect is increasingly and alarmingly real, and we are doing whatever we are able to prepare for it, while remaining clear that there is no deal, no plan, however good, that can simply wipe away the harm that a crash-out Brexit will create. As Members know, we are working hard with the National Assembly to facilitate the passage of legislation necessary to prepare for Brexit. This represents a heavy burden of unscheduled work for the Welsh Government and for the Assembly itself, and we are reprioritising other Government business to put the legislation we need in place before the end of March. 

Now, Llywydd, many of the levers for a 'no deal' Brexit are in the hands of the UK Government. It is they, and not Welsh public bodies, who will set tariffs and regulate the flow of goods across borders—in Holyhead, Fishguard and elsewhere. We are working at a practical level as closely as we can with the UK Government to share information and to be as fully prepared as possible. This has not been without its frustrations. Since the referendum we have found the UK Government too opaque, too slow and sometimes downright secretive. We have been clear that we are willing to work as closely as possible on an inter-governmental basis to prepare even for an eventuality that we believe should be taken off the table. But now is the time for real openness and full co-operation.

Many businesses here in Wales, particularly those who import and export, have been making contingency plans for some time. For those who haven't, now is the time to start doing so, and our Brexit portal is the starting point for businesses who need to find out more. Likewise, every public body in Wales—local authorities, universities, health authorities and others—should by now be well engaged with their own contingency preparations for a 'no deal' Brexit. There will be more that we will have to say on all of this as a Government over the next few weeks.

Llywydd, even at this late stage I hope that the Prime Minister succeeds in securing a better deal, one which aligns more closely with our ambitions as set out in 'Securing Wales' Future'. If the UK Government cannot do its job it should ask the European Union for an extension of the article 50 Brexit date of 29 March and then provide the whole of the United Kingdom with the opportunity to provide a clear mandate for the way forward, through a general election or a public vote. That is the position agreed by this Assembly before Christmas. It remains the best recipe for both Wales and the United Kingdom.

Y tu hwnt i hynny, Llywydd, rydym ni eisiau gweld system ymfudo sy'n deg i'r dinasyddion hynny o'r UE sydd wedi dewis neu, fel yr ydym ni'n gobeithio yn y dyfodol, y byddan nhw'n dewis byw eu bywydau yma yng Nghymru, ac yn deg i'r rhai sy'n ofni bod y perygl o gamfanteisio yn cynyddu oherwydd na fu Llywodraeth bresennol y DU yn ddigon cadarn wrth orfodi hawliau gweithwyr. Ar y llaw arall, mae agwedd ddigyfaddawd a gelyniaethus Llywodraeth y DU at ymfudo yn peryglu nid yn unig ein gallu i negodi'r berthynas hirdymor briodol gyda'r UE, ond hefyd hyfywedd y GIG a gwasanaethau cyhoeddus eraill, yn ogystal â rhai o'n prif sectorau economaidd—amaethyddiaeth a chynhyrchu bwyd, lletygarwch, a'n sector addysg uwch—ac, os caf i ychwanegu, bydd yn amddifadu dinasyddion Cymru—efallai yn anad dim, ein pobl ifanc—o'r cyfle i fyw a gweithio mewn 27 aelod-wladwriaeth arall.

Llywydd, mae'r Llywodraeth hon a minnau'n credu bod mwyafrif cadarn yn y Cynulliad hwn eisiau cadw'r hawliau cymdeithasol, amgylcheddol a'r hawliau o ran y farchnad lafur sydd wedi'u meithrin gydag amynedd dros nifer o flynyddoedd o aelodaeth o'r UE, ac i fanteisio ar ddatblygiadau yn y dyfodol sydd o fudd i ddinasyddion ein cyfandir. Ar ben hynny, rwy'n credu y byddai cytundeb o'r fath yr wyf i newydd ei ddisgrifio hefyd o bosib wedi bod yn fwy derbyniol i'n partneriaid yn yr UE.

Mae Michel Barnier wedi dweud, pe byddai'r Deyrnas Unedig y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd, ond o fewn undeb tollau ac yn derbyn rheoliadau'r farchnad sengl ar gyfer yr economi yn ei chyfanrwydd, y byddai hynny'n ffurf ar Brexit y gallai'r UE ei chefnogi. Byddai ateb o'r fath yn sicrhau na fyddai angen o gwbl am gynllun ôl-stop Gogledd Iwerddon, fel y'i gelwir ef, a byddai, beth bynnag, yn osgoi'r rhan fwyaf o'r problemau gwirioneddol sy'n gysylltiedig â chynigion presennol Mrs May.

Mae'n arwydd o fethiant Llywodraeth y DU a'i Phrif Weinidog bod ei chytundeb yn ildio dylanwad gwleidyddol dros ein dyfodol ond ar yr un pryd yn methu ag ennill unrhyw sicrwydd y bydd y berthynas hirdymor gyda'r Undeb Ewropeaidd yn un sy'n amddiffyn ein dyfodol economaidd. Drwy gymryd arnom y gallem ni adfer rheolaeth dros ein cyfreithiau, ein ffiniau a'n cyllid, ac ar yr un pryd cynnal y cysylltiadau economaidd gorau gyda'r Undeb Ewropeaidd, nid yw'r cytundeb y daeth y Prif Weinidog ag ef yn ôl gyda hi yn rhoi sicrwydd o'r naill beth na'r llall. A dyna pam na ellir derbyn ei chytundeb hi fel y mae.

Yn y tymor byr, rydym ni bellach yn wynebu'r posibilrwydd o anhrefn a chaledi pe baem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb mewn prin 10 wythnos. Mae'r posibilrwydd yma yn gynyddol ac yn frawychus o real, ac rydym ni'n gwneud beth bynnag y gallwn ni i baratoi ar ei gyfer, gan barhau i ddatgan yn glir nad oes unrhyw gytundebu, unrhyw gynllun, waeth pa mor dda, yn gallu dileu'r niwed y bydd Brexit di-gytundeb yn ei greu. Fel y gŵyr Aelodau, rydym ni'n gweithio'n galed gyda'r Cynulliad Cenedlaethol er mwyn hwyluso hynt y ddeddfwriaeth angenrheidiol i baratoi ar gyfer Brexit. Mae hyn yn faich trwm o waith heb ei drefnu ar gyfer Llywodraeth Cymru ac ar gyfer y Cynulliad ei hun, ac rydym ni'n ailflaenoriaethu materion eraill y Llywodraeth i roi'r ddeddfwriaeth y mae ei hangen arnom ni ar waith cyn diwedd mis Mawrth.

Nawr, Llywydd, mae llawer o'r elfennau sy'n gysylltiedig â Brexit 'dim cytundeb' yn nwylo Llywodraeth y DU. Nhw, ac nid cyrff cyhoeddus Cymru, fydd yn gosod tariffau ac yn rheoleiddio llif nwyddau ar draws ffiniau—yng Nghaergybi, Abergwaun ac mewn mannau eraill. Rydym ni'n gweithio ar lefel ymarferol mor agos ag y gallwn ni gyda Llywodraeth y DU i rannu gwybodaeth a bod mor barod â phosib. Ni fu hyn heb ei rwystredigaeth. Ers y refferendwm, mae Llywodraeth y DU wedi bod yn rhy niwlog, rhy araf ac weithiau'n gwbl gyfrinachol. Rydym ni wedi dweud yn glir ein bod yn barod i gydweithio mor agos â phosib ar sail rynglywodraethol i baratoi hyd yn oed ar gyfer digwyddiad y credwn ni na ddylid hyd yn oed ei ystyried. Ond nawr yw'r amser i fod yn wirioneddol agored a chydweithio'n llawn.

Mae llawer o fusnesau yma yng Nghymru, yn enwedig y rheini sy'n mewnforio ac allforio, wedi bod yn paratoi cynlluniau wrth gefn ers peth amser. Ar gyfer y rhai nad ydyn nhw wedi gwneud hynny, nawr yw'r amser i ddechrau gwneud hynny, ac ein porth Brexit yw'r man cychwyn ar gyfer busnesau sydd angen gwybod rhagor. Yn yr un modd, dylai pob corff cyhoeddus yng Nghymru—awdurdodau lleol, prifysgolion, awdurdodau iechyd ac eraill—fod yn hen gyfarwydd â'u paratoadau wrth gefn eu hunain ar gyfer 'Brexit' 'dim cytundeb'. Bydd mwy gennym ni i'w ddweud am hyn fel Llywodraeth dros yr ychydig wythnosau nesaf.

Llywydd, hyd yn oed ar yr adeg hwyr yma rwy'n gobeithio y bydd Prif Weinidog y DU yn llwyddo i gael gwell bargen, un sy'n cyd-fynd yn agosach â'n huchelgeisiau ni fel y'u nodir nhw yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Os na all Llywodraeth y DU wneud ei gwaith dylai ofyn i'r Undeb Ewropeaidd am estyniad i'r dyddiad Brexit yn erthygl 50 sef 29 Mawrth ac yna rhoi cyfle i'r DU gyfan roi mandad clir ar gyfer y ffordd ymlaen, drwy etholiad cyffredinol neu bleidlais gyhoeddus. Dyna oedd y safbwynt y cytunodd y Cynulliad hwn arno cyn y Nadolig. Dyna'r dewis gorau o hyd i Gymru a'r Deyrnas Unedig.

15:10

Thank you, First Minister, for your statement this afternoon but you won't be surprised that I remain disappointed with the stance from the Welsh Labour Government on this issue. Your predecessor confirmed in a statement he made on 20 November last year that relatively little needed to change for the Welsh Government to support the UK Government's current deal with the EU. So, your view seemed very removed from that particular position in such a short space of time. Can you therefore tell us what has changed in that time?

Now, I note you accuse the UK Government of putting the interests of the Conservative Party before the interests of the UK. Nothing could be further from the truth, given—[Interruption.] Llywydd, I can hear other Members from other political parties shouting. I gave them the courtesy of listening to the First Minister and I'd expect the same courtesy back.

Now, nothing could be further from the truth, given that the Prime Minister has made it absolutely clear that the deal negotiated by her Government is in the interests of the whole of the UK, which will protect jobs and offer stability in the future, which you say in your statement you also want to achieve. However, it seems to me that the Labour Party and your Government can't make up its mind as to whether the UK should leave the EU or not. Eight of your own backbenchers and four members of your Government have called for a second referendum. So, for clarity this afternoon, can you tell us if your Government is now in favour of a second referendum and whether this is now official Welsh Government policy?

And it is a bit rich of you to accuse the UK Government of failing to agree an approach to the negotiations with the devolved administrations when your predecessor didn't extend an invitation to me to meet to discuss the impact of the withdrawal agreement on Wales in my capacity as an opposition leader in this place. So, I won't take any lessons from your party with your claims for the lack of meaningful engagement and consultation. Surely, it would have been far better for all party leaders to have met and discussed the proposals to discuss the impact that they would have on Wales and on the operation of this Assembly. Indeed, I know that the Prime Minister has extended that courtesy of having discussions regarding Brexit with many opposition parties, including the leader of Plaid Cymru.

Now, as you would expect, I've met a number of small and large-scale businesses recently and the message is abundantly clear: they want a deal. They say that a 'no deal' will have a grossly negative impact on business and the impact would be far-reaching and damaging. If the vote is carried next week in Parliament—and I sincerely hope it is—then businesses say they can plan the next stages. The time-limited implementation period would provide a bridge to the future relationship, with permission to allow businesses to continue trading as now until the end of next year. I'm sure this is something the First Minister would welcome. Without it, there is a huge amount of uncertainty and the implications could be very severe. We need to heed their stern and real warnings.

The Confederation of British Industry have made their views clear. They've said, and I quote:

'This deal is a compromise, including for business, but it offers that essential transitional period as a step back from the cliff-edge.'

Don't just listen to me and the CBI; listen to Andy Palmer, the chief executive of Aston Martin, who has put his thoughts on record as well. He has said that the Brexit deal in front of us is good enough. The Welsh Government are obviously not listening to the clear and consistent views of the business community, which has spoken with real clarity on this issue. So, since your appointment, what discussions have you had with business leaders in Wales, as we need to know that their view will be accurately reflected when your Ministers continue to discuss this issue with your Westminster counterparts?

Now, the Welsh Government has been clear in saying that the last thing they want to see is a hard border between Wales and Ireland, and I totally agree with that position. Your predecessor talked about massive ramifications, particularly on the roads structure leading to our ports. Now, the case for dualling the A40 in my constituency, for example, has been made since the 1950s, and you will know that I've continually asked Government Ministers in this Chamber about commitments to dualling this road. However, this remains a single carriageway, and I mention this because this is just an example of where the Welsh Government has responsibility. So, it's even more important that the Welsh Government tells us what plans it has to improve the roads structure to our main ports.

Now, I note in your statement today that you also referred to the flow of goods across borders in Holyhead, Fishguard and elsewhere, and I understand that you've been working very closely with the UK Government on the effect of Brexit particularly on Holyhead port. I'd be grateful if you'd give us a further update on the progress of that work.

With that, Llywydd, can I thank the First Minister for his statement today? But it is incredibly easy for the Welsh Government to apportion blame and criticism to the UK Government. I would remind the Welsh Government that they also need to look at their own competencies, and I would encourage you and your Ministers to work constructively with the UK Government over the coming weeks.

Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma, ond ni fyddwch chi'n synnu fy mod i'n dal yn siomedig â safbwynt Llywodraeth Lafur Cymru ar y mater hwn. Mewn datganiad a wnaeth eich rhagflaenydd ar 20 Tachwedd y llynedd, cadarnhaodd mai cymharol ychydig oedd angen ei newid er mwyn i Lywodraeth Cymru gefnogi cytundeb presennol Llywodraeth y DU gyda'r UE. Felly, ymddengys fod eich barn wedi newid cryn dipyn o'r safbwynt penodol hwnnw mewn cyn lleied o amser. A wnewch chi ddweud wrthym ni felly beth sydd wedi newid ers hynny?

Nawr, rwy'n sylwi eich bod yn cyhuddo Llywodraeth y DU o roi buddiannau'r Blaid Geidwadol o flaen buddiannau'r DU. Ni allai dim fod ymhellach o'r gwir, o ystyried—[Torri ar draws.] Llywydd, gallaf glywed Aelodau eraill o bleidiau gwleidyddol eraill yn gweiddi. Roeddwn yn gwrtais iddyn nhw wrth wrando ar y Prif Weinidog ac rwy'n disgwyl yr un cwrteisi'n ôl.

Nawr, ni allai dim fod ymhellach o'r gwir, o gofio bod Prif Weinidog y DU wedi ei gwneud hi'n gwbl glir fod y cytundeb a negodwyd gan ei Llywodraeth er budd y DU gyfan, a fydd yn diogelu swyddi ac yn cynnig sefydlogrwydd yn y dyfodol, sef yr hyn yr ydych chi'n dweud yn eich datganiad eich bod chi eisiau ei gyflawni hefyd. Fodd bynnag, ymddengys i mi na all y Blaid Lafur na'ch Llywodraeth benderfynu a ddylai'r DU adael yr UE ai peidio. Mae wyth o'ch Aelodau meinciau cefn eich hun a phedwar aelod o'ch Llywodraeth wedi galw am ail refferendwm. Felly, o ran eglurder y prynhawn yma, a wnewch chi ddweud wrthym ni a yw eich Llywodraeth yn awr o blaid cynnal ail refferendwm ac ai dyma bellach yw polisi swyddogol Llywodraeth Cymru?

Ac rydych chi'n eithaf hyf yn cyhuddo Llywodraeth y DU o fethu cytuno ar ddull y trafodaethau gyda'r gweinyddiaethau datganoledig pan nad oedd eich rhagflaenydd yn estyn gwahoddiad i mi gwrdd i drafod effaith y cytundeb ymadael ar Gymru yn fy swyddogaeth yn arweinydd yr wrthblaid yn y fan yma. Felly, ni fyddaf yn derbyn unrhyw wersi gan eich plaid chi gyda'ch honiadau am y diffyg ymgysylltu ac ymgynghori ystyrlon. Siawns y byddai hi wedi bod yn llawer gwell pe byddai holl arweinwyr y pleidiau wedi cwrdd a thrafod y cynigion i drafod yr effaith y bydden nhw'n eu cael ar Gymru ac ar weithrediad y Cynulliad hwn. Yn wir, rwy'n gwybod bod Prif Weinidog y DU wedi dangos cwrteisi a chynnig trafodaethau ynghylch Brexit gyda llawer o'r gwrthbleidiau, gan gynnwys arweinydd Plaid Cymru.

Nawr, fel y byddech chi'n disgwyl, rwyf wedi cyfarfod nifer o fusnesau bach a mawr yn ddiweddar ac mae'r neges yn glir iawn: maen nhw eisiau cytundeb. Maen nhw'n dweud y bydd 'dim cytundeb' yn cael effaith hynod negyddol ar fusnes ac y byddai'r effaith yn bellgyrhaeddol ac yn niweidiol. Os derbynnir y bleidlais yr wythnos nesaf yn y Senedd—ac rwy'n mawr obeithio y caiff hi—yna mae busnesau'n dweud y gallan nhw gynllunio'r camau nesaf. Byddai'r cyfnod gweithredu cyfyng yn bont i berthynas yn y dyfodol, gyda chaniatâd i alluogi busnesau i barhau i fasnachu fel hyn tan ddiwedd y flwyddyn nesaf. Rwy'n siŵr bod hyn yn rhywbeth y byddai Prif Weinidog Cymru yn ei groesawu. Hebddo, mae llawer iawn o ansicrwydd a gallai'r goblygiadau fod yn ddifrifol iawn. Mae angen inni wrando ar eu rhybuddion dwys a difrifol.

Mae Cydffederasiwn Diwydiant Prydain wedi mynegi eu barn yn glir. Maen nhw wedi dweud bod

y fargen hon yn gyfaddawd, gan gynnwys ar gyfer busnes, ond mae'n cynnig y cyfnod pontio hanfodol hwnnw fel cam yn ôl o ymyl y dibyn.

Peidiwch â gwrando arnaf i ac ar Gydffederasiwn Diwydiant Prydain yn unig; gwrandewch ar Andy Palmer, Prif Weithredwr Aston Martin, sydd wedi dweud ei farn ar goedd hefyd. Mae wedi dweud bod y cytundeb Brexit sydd ger ein bron yn ddigon da. Mae hi'n amlwg nad yw Llywodraeth Cymru yn gwrando ar farn glir a chyson y gymuned fusnes, sydd wedi siarad ag eglurder gwirioneddol ar y mater hwn. Felly, ers eich penodiad, pa drafodaethau a ydych wedi'u cael gydag arweinwyr busnes yng Nghymru, gan fod angen inni gael gwybod yr adlewyrchir eu barn yn briodol pan fydd eich Gweinidogion yn parhau i drafod y mater hwn â'ch cymheiriaid yn San Steffan?

Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn glir wrth ddweud mai'r peth olaf y mae hi eisiau ei weld yw ffin galed rhwng Cymru a'r Iwerddon, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r safbwynt hwnnw. Soniodd eich rhagflaenydd am oblygiadau enfawr hynny, yn arbennig i strwythur y ffyrdd sy'n arwain at ein porthladdoedd. Nawr, dadleuwyd dros ddeuoli'r A40 yn fy etholaeth i, er enghraifft, ers y 1950au, a byddwch yn gwybod y bûm i'n gofyn yn barhaus i Weinidogion y Llywodraeth yn y Siambr hon am addewidion i ddeuoli'r ffordd hon. Fodd bynnag, mae'n parhau i fod yn ffordd unffrwd, ac rwy'n sôn am hyn oherwydd mae'n un enghraifft yn unig o agwedd lle mae'r cyfrifoldeb gan y Llywodraeth. Felly, mae'n bwysicach fyth fod Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym ni pa gynlluniau sydd ganddi i wella'r strwythur ffyrdd i'n prif borthladdoedd.

Nawr, rwy'n sylwi yn eich datganiad heddiw ichi gyfeirio hefyd at y llif o nwyddau ar draws ffiniau yng Nghaergybi, Abergwaun ac mewn mannau eraill, ac rwy'n deall y buoch chi'n cydweithio'n agos iawn â Llywodraeth y DU ar effaith Brexit yn arbennig ar borthladd Caergybi. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe baech chi'n rhoi'r newyddion diweddaraf inni ynglŷn â chynnydd y gwaith yna.

Gyda hynny o lith, Llywydd, a gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad heddiw? Ond mae'n hynod o hawdd i Lywodraeth Cymru feio a beirniadu Llywodraeth y DU. Hoffwn atgoffa Llywodraeth Cymru bod angen iddi hi hefyd edrych ar ei chymwyseddau ei hun, ac rwy'n eich annog chi a'ch Gweinidogion i weithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU dros yr wythnosau nesaf.

15:15

I thank Paul Davies for those questions, Llywydd. I give him an assurance that all Welsh Ministers seek to work constructively with other partners across the United Kingdom and will be doing so very actively during this month as we step up our involvement in Brexit preparations. On Monday, my colleague Lesley Griffiths will be in London again for quadrilateral discussions on the rural economy and on the environment. Higher education Ministers from across the United Kingdom will be meeting in Cardiff during this month, again entirely on the Brexit agenda. We are hopeful that the next meeting of the Joint Ministerial Committee on European negotiations will take place in Cardiff this month. The Welsh Government is entirely committed to working as constructively as we are able, wherever those opportunities exist.

Our frustration has always been that the UK Government has not made enough of the offers of help that we have consistently put in front of them and has not drawn on the expertise that we would have been able to contribute to make sure that the plans, for which ultimately they are responsible, are as fully informed as possible on the needs of devolved administrations and nations and the responsibilities that are discharged in this Assembly for Wales.

Llywydd, the leader of the Conservatives here in the Assembly knows perfectly well that when Mrs May's deal is defeated in the House of Commons next week it will be the votes of Conservative Members of Parliament that will sink her deal. That's where her failure has been: she has failed to persuade her own party—very large numbers of her own party. And the criticisms that I have made this afternoon of the deal are absolutely mild in comparison with the language that members of his party—Members of Parliament of his party—every single day parade themselves on the radio and the television to make in relation to his Prime Minister's deal. So, I think, when the Welsh Government comes through the door to talk to Mrs May, we are a relief from the conversations that she has to conduct with recalcitrant members of the Conservative Party.

For us, the deal is not good enough. It's not good enough because it doesn't provide dynamic alignment for citizenship rights that will be enjoyed in other parts of the European Union. It doesn't explicitly provide for participation in a customs union. But in the way that the previous First Minister said—and I entirely agreed listening to him—our dissent from the deal is relatively little compared to our dissent from the political declaration. That is the point that Carwyn Jones was making—that of the two things that will be voted on together, we have even more and greater difficulties with the lamentable political declaration than we do with the deal to leave the European Union.

Let me take up the final point that the Member made, because he is right in saying that our work on ports with the UK Government is an example of where we have been working closely with the UK Government. We have a working group that brings together the UK Government, the Welsh Government, the port authorities, and that takes advice from the hauliers association and others, to make sure that we are doing everything we can, so that were a 'no deal' to happen, then the impact on our ports, particularly on Holyhead, we have a plan in place to deal with that. Because it involves the use of land beyond the port itself, those plans are necessarily—as I know he will understand—at this point commercially confidential because they involve discussions with other parties. But I can confirm what Paul Davies said: that that co-operation has been consistent over recent months and that it is doing good, practical work to mitigate the worst of the effects that we will see in ports in Wales should the catastrophe of a 'no deal' Brexit come about.

Diolch i Paul Davies am y cwestiynau hynny, Llywydd. Gallaf ei sicrhau bod holl Weinidogion Cymru yn ceisio gweithio'n adeiladol gyda phartneriaid eraill ledled y Deyrnas Unedig ac y byddant yn gwneud hynny yn frwd iawn yn ystod y mis hwn wrth inni ymbrysuro gyda'r paratoadau Brexit. Dydd Llun, bydd fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths yn Llundain eto ar gyfer trafodaethau pedairochrog ar yr economi wledig a'r amgylchedd. Bydd Gweinidogion addysg uwch o bob rhan o'r Deyrnas Unedig yn cyfarfod yng Nghaerdydd yn ystod y mis hwn, eto yn gyfan gwbl ynglŷn â'r agenda Brexit. Rydym ni'n obeithiol y bydd cyfarfod nesaf y Cydbwyllgor Gweinidogion ar negodiadau Ewropeaidd yn digwydd yng Nghaerdydd y mis hwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi llwyr ymrwymo i weithio mor adeiladol ag y gallwn ni, ble bynnag y bo'r cyfleoedd hynny yn bodoli.

Ein rhwystredigaeth erioed yw nad yw Llywodraeth y DU wedi gwneud digon o'r cynigion o gymorth yr ydym ni yn gyson wedi eu rhoi ger ei bron ac nad ydyn nhw wedi manteisio ar yr arbenigedd y byddem ni wedi gallu ei gyfrannu i wneud yn siŵr bod y cynlluniau, y maen nhw'n gyfrifol amdanyn nhw yn y pen draw, wedi rhoi cymaint o ystyriaeth â phosib i anghenion y gweinyddiaethau a'r gwledydd datganoledig a'r cyfrifoldebau sy'n cael eu cyflawni yma yng Nghynulliad Cymru.

Llywydd, mae arweinydd y Ceidwadwyr yma yn y Cynulliad yn gwybod yn iawn pan gaiff cytundeb Mrs May ei drechu yn Nhŷ'r Cyffredin yr wythnos nesaf mai pleidleisiau Aelodau Seneddol Ceidwadol fydd yn dryllio'i chytundeb. Dyna ble bu ei methiant: mae hi wedi methu â darbwyllo ei phlaid ei hun—niferoedd mawr iawn o'i phlaid ei hun. Ac mae'r ffordd yr wyf i wedi beirniadu'r cytundeb y prynhawn yma yn llugoer iawn o'i chymharu ag iaith aelodau o'i blaid—Aelodau Seneddol ei blaid—sydd wrthi'n feunyddiol yn clochdar ar y radio a'r teledu am gytundeb ei Brif Weinidog. Felly, rwy'n credu, pan fydd Llywodraeth Cymru yn siarad â Mrs May, y byddwn ni'n cynnig rhyddhad o'r sgyrsiau y mae'n rhaid iddi eu cynnal gydag aelodau anhydrin y Blaid Geidwadol.

I ni, nid yw'r cytundeb yn ddigon da. Nid yw'n ddigon da oherwydd nid yw'n darparu cyfatebiaeth ddeinamig i'r hawliau dinasyddiaeth a fwynheir mewn rhannau eraill o'r Undeb Ewropeaidd. Nid yw'n benodol yn rhoi cyfle i gyfranogi mewn undeb tollau. Ond fel y dywedodd Prif Weinidog blaenorol Cymru—ac roeddwn i'n cytuno'n llwyr o wrando arno—mae ein gwrthwynebiad i'r cytundeb yn gymharol fach o'i gymharu â'n gwrthwynebiad i'r datganiad gwleidyddol. Dyna'r pwynt yr oedd Carwyn Jones yn ei wneud—o'r ddau beth y bydd pleidlais arnynt gyda'i gilydd, mae gennym ni anawsterau hyd yn oed mwy dyrys a sylweddol o ran y datganiad gwleidyddol truenus nag sydd gennym ni o ran y cytundeb i adael yr Undeb Ewropeaidd.

Gadewch imi ymdrin â'r sylw olaf a wnaeth yr Aelod, gan ei fod yn gywir wrth ddweud bod ein gwaith ar borthladdoedd gyda Llywodraeth y DU yn enghraifft o sut yr ydym ni wedi gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU. Mae gennym ni weithgor sy'n dod â Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru a'r awdurdodau porthladd ynghyd, ac sy'n cael cyngor gan Gymdeithas y Gyrwyr Lorïau ac eraill, i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud popeth y gallwn ni, fel pe byddai sefyllfa o 'dim cytundeb' yn codi, yna o ran yr effaith ar ein porthladdoedd, yn enwedig o ran Caergybi, fe fyddai gennym ni gynllun ar waith i ymdrin â hynny. Oherwydd bod hynny'n golygu defnyddio tir y tu hwnt i'r porthladd ei hun, mae'r cynlluniau hynny o reidrwydd—fel rwy'n gwybod y bydd yn deall—ar yr adeg hon yn fasnachol gyfrinachol am eu bod yn cynnwys trafodaethau gyda phartïon eraill. Ond gallaf gadarnhau'r hyn a ddywedodd Paul Davies: y bu'r cydweithio hwnnw'n gyson dros y misoedd diwethaf a bod gwaith da ac ymarferol yn cael ei wneud i liniaru'r gwaethaf o'r effeithiau y byddwn ni'n eu gweld mewn porthladdoedd yng Nghymru petai'r trychineb o gael Brexit 'dim cytundeb' yn digwydd.

15:20

Rydw i'n diolch hefyd i'r Prif Weinidog am y datganiad. Mae'n ddiweddariad o'r sefyllfa ac mae e'n cynnig dadansoddiad o sefyllfa sydd yn gymhleth ac, fel rŷm ni wedi clywed, yn dra phryderus ar y naw i ni yng Nghymru. Beth sydd angen, wrth gwrs, arnom ni, fwy na heb ar hyn o bryd gyda dim ond 80 diwrnod i fynd, wrth gwrs, tan inni adael yr Undeb Ewropeaidd, ydy dau beth, am wn i, o du Llywodraeth Cymru: eglurder ynglŷn â pholisi Llywodraeth Cymru o ran gwarchod buddiannau Cymru, ac wedyn cynllun clir i osgoi'r gyflafan y mae'r Prif Weinidog wedi darlunio. Rydw i'n ofni nad ydy un o'r ddau beth yna yn glir i fi yn y datganiad rŷm ni wedi'i weld y prynhawn yma.

A gaf i ddychwelyd at bwnc a gododd ddoe, wrth i'r Prif Weinidog gael ei gwestiynu o flaen y pwyllgor materion allanol—yr amwysedd yma ynglŷn â pholisi Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r ieithwedd sy'n cael ei defnyddio? Fe glywom ni, a dweud y gwir, y Trefnydd gynnau fach yn defnyddio'r ieithwedd 'aelodaeth o'r farchnad sengl' ac 'o'r undeb tollau', ond, yn lle hynny, beth rydym ni wedi'i weld gan y Prif Weinidog y prynhawn yma ac yn y datganiad ydy'r iaith rydym ni wedi clywed o'r blaen gan Lywodraeth Cymru, sef:

I also thank the First Minister for his statement. It is an update on the situation and provides an analysis of a situation that is complex and, as we've heard, very concerning for us in Wales. What we need more than anything, of course, at the moment, with only 80 days to go until we depart the European Union, is two things, I suppose, from the Welsh Government: clarity on the Welsh Government's policy in terms of safeguarding the interests of Wales, and then a clear plan to avoid the crisis that the First Minister has set out. I fear that neither of those two things have become clear to me in the statement that we have heard this afternoon.

If I could return to an issue that was raised yesterday during the First Minister's questions before the external affairs committee—this ambiguity of the Welsh Government's policy on the language that is used. We heard the Trefnydd a little earlier using the language 'membership of the single market' and 'of the customs union', but, instead, what we've heard from the First Minister this afternoon is the language that we've heard in the past, which is: 

single market participation and participation in a customs union.

cymryd rhan yn y farchnad sengl a chymryd rhan mewn undeb tollau.

Nawr, fe wnes i ofyn iddo fe sut oedd hyn yn cyd-fynd â'r cynnig mae e wedi cyfeirio ato fe y prynhawn yma, a oedd wedi cael ei basio ar 4 Rhagfyr, achos mi oedd y cynnig yna’n hollol glir, ac fe wnaf ei ddarllen e:

'Yn galw ar Lywodraeth y DU i geisio aelodaeth y DU o’r farchnad sengl Ewropeaidd a'r undeb tollau.'

Now, I asked him how this could be reconciled with the motion that he's referred to already this afternoon, which was passed on 4 December, because that motion was quite clear, and I will read it:

'Calls on the UK Government to seek UK membership of both the European Single Market and Customs Union.'

'The European Single Market and Customs Union.'

'Y Farchnad Sengl Ewropeaidd a'r Undeb Tollau.'

Ac, eto, rŷm ni wedi gweld gwleidyddion Llafur yn San Steffan heddiw yn dweud bod yn rhaid i Lywodraeth Brydeinig barchu cynigion a fydd yn cael eu pasio, gwelliannau a fydd yn cael eu pasio, i’r cynnig yr wythnos nesaf. Wel, does bosib y dylai fod Llywodraeth Cymru’n parchu yr un egwyddor fan hyn. Mae’r polisi wedi’i benderfynu, ac, wrth gwrs, nid gwahaniaeth semantig, fel oedd y Prif Weinidog yn dadlau ddoe, ydy hyn mor belled ag y mae’r undeb tollau yn y cwestiwn. Byddai parhau o fewn undeb tollau’r Undeb Ewropeaidd yn golygu y byddai allforwyr yn gallu parhau i fasnachu â’r Undeb Ewropeaidd fel nawr, heb orfod wynebu tariffau na rhwystrau di-dariff. Mae’r opsiwn arall, sef rhyw undeb tollau arall, yn ein rhoi ni yn yr un sefyllfa â Thwrci, yn gorfod llywio drwy rwystrau newydd, costus, fel rheoliadau rules of origin, er mwyn parhau i allforio i’r Undeb Ewropeaidd. Ac, wrth gwrs, nid yw’r undeb tollau yna ar gyfer Twrci yn cynnwys amaethyddiaeth. Felly, dyna pam mae’r gwahaniaeth yma’n allweddol, ac mae’r ffaith ein bod ni wedi pasio cynnig, a nawr mae Llywodraeth Cymru yn mynd nôl ar hynny, yn ôl yr hyn sydd wedi cael ei ddweud y prynhawn yma—rwy'n gresynu at hynny, gan ein bod ni mewn sefyllfa, wrth gwrs, o argyfwng nawr lle dylai bod yna eglurder gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â’u safbwynt nhw.

Felly, a gaf i ofyn i’r Prif Weinidog: pam fod polisi Llywodraeth Cymru, yn ôl yr hyn mae e wedi’i ddweud y prynhawn yma, ar y mater yma yn wahanol i’r polisi a gafodd ei gytuno gan y Senedd hon gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru ar 4 Rhagfyr? A pham ŷch chi’n credu bod gadael yr undeb tollau sydd yn bodoli o fudd i allforwyr Cymreig, gan ystyried yr holl resymau rydw i wedi sôn amdanyn nhw?

Ac yn olaf, roedd y cynnig a gafodd ei gymeradwyo hefyd yn galw am ymestyn erthygl 50 heb amodau, yn wahanol i’r hyn rŷch chi wedi’i ddweud eto'r prynhawn yma yn y datganiad. Roeddech chi’n dweud eich bod chi’n gwneud popeth y gallwch chi er mwn osgoi'r dinistr yma sydd ar y gorwel. Os hynny, pam fod yna gymaint o Aelodau Llafur wedi gorfod ysgrifennu atoch chi i wneud mwy—i ymbil nid yn unig, wrth gwrs, ar y Prif Weinidog yn San Steffan, ond arweinydd eich plaid eich hun gan, ein bod ni nawr yn wynebu sefyllfa o fewn ychydig wythnosau o’r gyflafan yma? A’r opsiwn cliriach sydd ar y gorwel, wrth gwrs, ydy pleidlais y bobl. Pam nad ydych chi’n gallu dangos arweiniad yn hyn o beth ac osgoi'r hyn—yr ydych yn hollol iawn—all fod yn ddinistriol i bobl Cymru?

And, again, we've seen Labour politicians in Westminster today saying that the UK Government has to respect motions and amendments to the motion that are to be tabled next week. Well, surely the Welsh Government should then respect the same principle here. The policy has been decided, and this isn't a semantic difference, as the First Minister argued yesterday, as far as the customs union is concerned. Continuing within the EU customs union would mean that exporters could continue to trade with the European Union as they do now, without having to face tariffs or non-tariff barriers. The other option, of an alternative customs union, would place us in the same position as Turkey, having to steer through new, expensive barriers, such as rules of origin rules, in order to continue to export to the European Union. And, of course, that customs union for Turkey doesn't include agriculture. Therefore, that's why that difference is so crucial, and the fact that we have passed a motion, and now the Welsh Government is going back on its word on that, according to what has been said today, is a cause of great regret for me, as we are in a critical situation now where there should be clarity from the Welsh Government as to its stance.

So, may I ask the First Minister: why is the Welsh Government's policy, according to what he has said this afternoon, on this issue different to the policy that was agreed by this Parliament with the support of the Welsh Government on 4 December? And why do you believe that leaving the customs union, which already exists, is better for Welsh exporters, given all of the reasons that I have outlined?

Finally, the motion that was approved also called for the extension of article 50 unconditionally, unlike what you have said in your statement today. You said that you were doing everything you could to avoid this catastrophe that we are facing. If so, why have so many Labour Members had to write to you to do more—to plead not only with the Prime Minister in Westminster, but also to plead with the leader of your own party, as we are now facing a situation within just a few weeks of this catastrophe? And the clearer option, of course, is a people's vote. Why can't you show leadership in this regard and avoid what you quite rightly describe as something that could be very destructive to the people of Wales?

15:25

I thank the Member for his observations, and I'm disappointed in him, Llywydd; I can't avoid saying that. I really do think, and I say this in all seriousness to Adam Price, that we are more influential and we have more impact on behalf of Wales in this debate when we focus on the fundamentals on which we are so largely agreed, rather than arguing over things that matter not at all to people outside this Assembly and who are baffled by the sort of remarks that he will have made this afternoon, as though they represented the serious part of the debate. The serious part of the debate was represented in the document that we worked hard on together, and which we still stand by, and the motion that we agreed on—both parties were able to agree on.

You can't simply be selective about it, Adam. Your final remarks ask me why I wasn't prepared to come down in favour of one of the two equal courses of action that that motion sets out. So, you can't ask me to select one bit of that while you choose to select another bit of it. If he wants an answer to his question—not that I think, as I say, that I believe that this is where the focus of this debate ought to be—I'll put it on the record this afternoon, Llywydd. I'll do it in relation to the issue of a customs union. The European Union customs union forms its 28 members into a single territory for customs purposes. That is established through a treaty, a treaty on the functioning of the European Union, the TFEU. The UK's exit from the European Union is achieved in legal terms by withdrawal from EU treaties. Given that the EU customs union is established by a treaty, once the UK is no longer a signatory to that treaty, it will not, in law—it will not—. There's no point in the Member shaking his head; it's a matter of legal certainty. It will not be part of the customs union. If he doesn't want to take it from me, let me quote from the Scottish Government's publication, 'Scotland's Place in Europe'. And this is what the Scottish Government say: 'while the UK could not'—could not—'remain within the EU customs union, as this would require it to be a member state, we would advocate'—they go on to say—'the creation of a UK-EU customs union, which replicates the terms we currently enjoy as a member of the EU customs union.' 

So, if we want to go over and over the semantic point, there is the legal basis why the formula that I end up using is correct, and the one that he would like me to use would have no validity in law. But it is, to say it again, Llywydd, not where the substance of this debate lies, and, on the substance, on the fundamentals, the position that we as a Welsh Government have taken, and the position that I've heard set out very clearly by Plaid Cymru members, is much closer together. That's why I was pleased that we were both as parties able to support the motion in front of the Assembly before Christmas. I referred directly, Llywydd, to that motion in the JMC plenary chaired by the Prime Minister, making it clear to her that I was speaking not simply on behalf of the Welsh Government, but on behalf of the Assembly, quoting to her the terms of that resolution. And, on the substance of it, I think we are very close together, and I think we are more influential when we focus on those genuinely important things rather than arguing about matters that appear to divide us, but, really, are of no genuine significance in this debate. 

Diolch i'r Aelod am ei sylwadau, ac rwy'n siomedig ynddo, Llywydd; ni allaf osgoi dweud hynny. Rwy'n wirioneddol gredu, ac rwy'n dweud hyn o ddifrif calon wrth Adam Price, ein bod ni'n fwy dylanwadol ac yn cael mwy o effaith ar ran Cymru yn y ddadl hon pan ydym ni'n canolbwyntio ar yr hanfodion yr ydym ni'n gytûn arnyn nhw i raddau helaeth iawn, yn hytrach na dadlau ynghylch pethau nad ydyn nhw'n bwysig i bobl y tu allan i'r Cynulliad hwn ac sydd mewn penbleth ynghylch y math o sylwadau y mae wedi eu gwneud y prynhawn yma, fel petai nhw'n cynrychioli rhan ddifrifol o'r ddadl. Ymdriniwyd â rhan ddifrifol y ddadl yn y ddogfen y gweithiwyd yn galed arni gyda'n gilydd, ac y byddwn yn dal i lynu wrthi, a'r cynnig y gwnaethom ni gytuno arno—y gallodd y ddwy blaid gytuno arno.

Ni allwch chi ddewis a dethol, Adam. Mae eich sylwadau terfynol yn gofyn imi pam nad oeddwn i'n barod i ddewis un o'r ddwy ffordd gydradd o weithredu y mae'r cynnig hwnnw yn eu nodi. Felly, ni allwch chi ofyn i mi ddewis un rhan o hynny ac i chi benderfynu dewis rhan arall ohono. Os yw eisiau ateb i'w gwestiwn—nid fy mod i'n credu, fel y dywedaf, fy mod i'n credu mai dyma ble dylai pwyslais y ddadl hon fod—fe wnaf i ddweud hyn ar goedd y prynhawn yma, Llywydd. Fe wnaf i hynny mewn perthynas â mater yr undeb tollau. Mae Undeb Tollau'r Undeb Ewropeaidd yn ffurfio tiriogaeth unigol at ddibenion tollau ar gyfer y 28 aelod. Mae hynny wedi'i sefydlu drwy gytuniad, cytuniad ar weithrediad yr Undeb Ewropeaidd, y TFEU. Bydd y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd mewn termau cyfreithiol drwy ymadael â chytuniadau'r Undeb Ewropeaidd. O gofio y sefydlir undeb tollau'r UE gan gytuniad, pa na fydd y DU yn un o lofnodwyr y cytundeb mwyach, ni fydd, yn ôl y gyfraith—ni fydd—. Ni waeth i'r Aelod ysgwyd ei ben; mae'n fater o sicrwydd cyfreithiol. Ni fydd yn rhan o'r undeb tollau. Os nad yw eisiau derbyn fy ngair, gadewch imi ddyfynnu o gyhoeddiad Llywodraeth yr Alban, 'Scotland's Place in Europe'. A dyma beth mae Llywodraeth yr Alban yn ei ddweud: 'er na allai'r DU'—er na allai—'barhau o fewn undeb tollau'r UE, gan y byddai angen iddi fod yn aelod-wladwriaeth, byddem o blaid—maen nhw'n mynd ymlaen i ddweud—'creu Undeb Tollau'r UE a'r DU, sy'n dyblygu'r amodau yr ydym ni'n eu mwynhau ar hyn o bryd fel aelod o undeb tollau'r UE.'

Felly, os ydym ni eisiau sôn yn dragwyddol am ystyr, dyna'r sail gyfreithiol sy'n dangos bod y fformiwla yr wyf i'n ei defnyddio yn y pen draw yn gywir, ac na fyddai gan yr un yr hoffai ef imi ei defnyddio unrhyw ddilysrwydd cyfreithiol. Ond, i ddweud hynny eto, Llywydd, nid dyma sylwedd y ddadl hon, ac, o ran sylwedd, o ran yr hanfodion, mae'r safbwynt yr ydym ni fel Llywodraeth Cymru wedi ei fabwysiadu, a'r safbwynt yr wyf wedi clywed Aelodau Plaid Cymru yn ei amlinellu'n glir iawn, yn llawer agosach at ei gilydd. Dyna pam yr oeddwn i'n falch ein bod ni'n dau fel pleidiau wedi gallu cefnogi'r cynnig a oedd gerbron y Cynulliad cyn y Nadolig. Cyfeiriais yn uniongyrchol, Llywydd, at y cynnig hwnnw yng nghyfarfod llawn Cydbwyllgor y Gweinidogion a gadeiriwyd gan Brif Weinidog y DU, gan egluro'n glir wrthi hi fy mod i'n siarad nid yn unig ar ran Llywodraeth Cymru, ond ar ran y Cynulliad, gan ddyfynnu iddi delerau'r penderfyniad hwnnw. Ac, o ran ei sylwedd, rwy'n credu ein bod ni'n agos iawn at ein gilydd, ac rwy'n credu ein bod ni'n fwy dylanwadol wrth inni ganolbwyntio ar y pethau hynny sy'n wirioneddol bwysig yn hytrach na dadlau ynghylch materion sydd yn ôl pob golwg yn ein rhannu ni ond nad ydyn nhw, mewn gwirionedd, o unrhyw arwyddocâd gwirioneddol yn y ddadl hon. 

15:30

Thanks to the First Minister for bringing us another statement on Brexit. You say, First Minister, that you want a Brexit that protects jobs. Jobs for whom, I wonder—jobs for British people, or jobs for the hundreds of thousands of people who have come to Britain in recent years, who together comprise—[Interruption.]—who together comprise a formidable pool of cheap labour for big business? So, my first question is: do you acknowledge that the interests of British people have to be a higher priority for the UK Government than the interests of non-British EU citizens? 

Perhaps, once freedom of movement ends, the job prospects of Welsh people at the lower end of the labour market in Newport, Cardiff, Swansea and Wrexham, and other towns in those travel-to-work areas, may markedly improve. Things may materially—[Interruption.]—things may materially get better for those people struggling to find a job—struggling to find a job with decent pay and conditions, struggling to find a job with guaranteed hours. Those conditions may conceivably improve once we actually have something limiting the endless supply of cheap labour, such as a proper immigration policy. Perhaps I can ask you if you acknowledge this possibility. You say there was a pretence that we could bring back control over our borders. Do you therefore believe that the UK Government cannot hope to exercise control over its borders, and do you think that would be a laudable situation? You say that, if the Prime Minister cannot secure a deal, she should seek an extension, so that we can have either a general election or a public vote—in other words, another referendum. What would be the point of either eventuality, I ask myself: a general election so that the Labour Party—the national Labour Party, led by the arch leaver, Jeremy Corbyn—can put forward another formulation that takes us no further forward, because nobody knows what Labour's position in Westminster actually is. Last time, they stood on a platform of respecting the referendum result and leaving the European Union. So, what about another public vote? Why, when it will in itself mean ignoring the clear mandate provided in the last one, which has not yet been implemented, and, under your formula, perhaps never will be? The UK voted to leave, and so did Wales. We need to stop this shilly-shallying and leave the EU in 10 weeks' time. Seventeen million people will cheer when we do.

Diolch i'r Prif Weinidog am gyflwyno datganiad arall inni ar Brexit. Rydych chi'n dweud, Prif Weinidog, eich bod chi eisiau Brexit sy'n diogelu swyddi. Swyddi ar gyfer pwy, tybed—swyddi i bobl Prydain, neu swyddi i'r cannoedd ar filoedd o bobl sydd wedi dod i Brydain yn ystod y blynyddoedd diwethaf, sydd, gyda'i gilydd—[Torri ar draws.]—sydd, gyda'i gilydd yn ffurfio cronfa aruthrol o lafur rhad ar gyfer busnesau mawr? Felly, fy nghwestiwn cyntaf yw: a ydych chi'n cydnabod bod yn rhaid i fuddiannau pobl Prydain fod yn flaenoriaeth uwch i Lywodraeth y DU na buddiannau dinasyddion yr UE nad ydyn nhw'n Brydeinwyr?

Efallai, pan ddaw rhyddid i symud i ben, efallai y bydd rhagolygon gwaith pobl Cymru sydd ar ris isaf y farchnad lafur yng Nghasnewydd, Caerdydd, Abertawe a Wrecsam, a threfi eraill yn yr ardaloedd teithio-i'r-gwaith hynny, yn gwella'n sylweddol. Gall pethau—[Torri ar draws.]—gall pethau wella'n faterol ar gyfer y bobl hynny sy'n ei chael hi'n anodd dod o hyd i swydd—ei chael hi'n anodd dod o hyd i swydd sy'n cynnig cyflog ac amodau da, sy'n cael trafferth dod o hyd i swydd gyda sicrwydd oriau. Mae'n bosib y gallai'r amodau hynny wella ar ôl inni gael rhywbeth sy'n cyfyngu ar y cyflenwad diddiwedd o lafur rhad, megis polisi mewnfudo priodol. Efallai y gallaf ofyn ichi a ydych chi'n cydnabod y posibilrwydd yma. Rydych chi'n dweud mai esgus oedd datgan y gallem ni adfer rheolaeth dros ein ffiniau. Felly, a ydych chi'n credu na all Llywodraeth y DU obeithio i reoli ei ffiniau, ac a ydych chi'n credu y byddai hynny'n sefyllfa dda i fod ynddi? Rydych chi'n dweud, os na all Prif Weinidog y DU sicrhau cytundeb, y dylai hi ofyn am estyniad, fel y gallwn ni gael etholiad cyffredinol neu bleidlais gyhoeddus—mewn geiriau eraill, refferendwm arall. Beth fyddai diben y naill bosibilrwydd neu'r llall, rwy'n gofyn i fy hun: etholiad cyffredinol fel y gallai'r Blaid Lafur—y Blaid Lafur Cenedlaethol, o dan arweiniad Jeremy Corbyn, sydd gyda'r mwyaf taer dros adael—gyflwyno cynnig arall nad yw'n mynd â ni ymlaen, oherwydd nid oes neb yn gwybod beth mewn gwirionedd yw safbwynt Llafur yn San Steffan. Y tro diwethaf, fe wnaethon nhw arddel polisi o barchu canlyniad y refferendwm a gadael yr Undeb Ewropeaidd. Felly, beth am bleidlais gyhoeddus arall? Pam, pan fydd hynny ynddo ei hun yn golygu anwybyddu'r mandad clir a gafwyd yn yr un diwethaf, nad yw wedi ei weithredu eto, ac, o dan eich fformiwla, efallai na fydd e byth? Pleidleisiodd y DU i adael, ac felly hefyd Cymru. Mae angen inni roi'r gorau i'r petruso yma a gadael yr UE ymhen 10 wythnos. Bydd 17 miliwn o bobl yn cymeradwyo pan wnawn ni hynny.

15:35

Llywydd, I understand that the Member has repeated the policy of his party in his final remarks. Let me just respond to his opening remarks, where I don't simply believe that he is wrong in his analysis, but he is offensive in the way that he makes those points as well. The people from other parts of the world who we are lucky enough to have attracted to come here in Wales are every bit as valuable to our communities and our economy as anybody else who makes that positive contribution. And it is the jobs of people who already live in Wales who are at risk if we cannot attract people to come here to fulfil essential parts of our economy—obviously in places like the health service, where providing those vital services depends on our ability to go on recruiting people from other parts of the European Union, but in the parts of the economy that he focuses upon as well. I've said it before in this Chamber, Llywydd, so I'll say it briefly, but I'll recount the story told to me by the very successful owner of a hotel in mid Wales, who has run that hotel for a long period of time, who employs 100 people. Eighty of those people are people who live locally, and 20 of them are recruited from outside Wales. And what he said to me was, 'If I can't get the 20 people, my hotel cannot operate, and it is the jobs of the 80 people that will be at risk.' And that's why his dichotomy is such a false one—pretending that, somehow, there is a distinction to be drawn of the sort that he attempted to do. I reject it, I think he's wrong, and I think that his prescription will lead to not better but far, far worse economic prospects for those of our citizens who struggle the most already to make a living here in Wales.

Llywydd, rwy'n deall bod yr Aelod wedi ailadrodd polisi ei blaid yn ei sylwadau terfynol. Gadewch imi ymateb i'w sylwadau agoriadol, pryd rwy'n credu, yn ogystal â bod yn anghywir yn ei ddadansoddiad, ei fod hefyd yn sarhaus yn y ffordd y mae'n gwneud y sylwadau hynny. Mae'r bobl o rannau eraill o'r byd y buom ni'n ddigon ffodus i'w denu nhw yma i Gymru yr un mor werthfawr i'n cymunedau ac i'n heconomi ag unrhyw un arall sy'n gwneud cyfraniad cadarnhaol. A swyddi'r bobl sydd eisoes yn byw yng Nghymru sydd mewn perygl os na allwn ni ddenu pobl i ddod yma i gyflawni rhannau hanfodol o'n heconomi—yn amlwg mewn mannau fel y gwasanaeth iechyd, lle mae darparu'r gwasanaethau hanfodol hynny yn dibynnu ar ein gallu i barhau i recriwtio pobl o rannau eraill o'r Undeb Ewropeaidd, ond hefyd yn y rhannau o'r economi y mae yntau'n canolbwyntio arnyn nhw hefyd. Rwyf wedi dweud hyn o'r blaen yn y Siambr hon, Llywydd, felly fe wnaf ei ddweud yn gryno, ond dyma ichi stori a ddywedwyd wrthyf i gan berchennog llwyddiannus gwesty yn y Canolbarth, sydd wedi rhedeg y gwesty yna am gyfnod hir, sy'n cyflogi 100 o bobl. Mae wyth deg o'r bobl hynny yn bobl sy'n byw yn lleol, ac mae 20 ohonyn nhw'n cael eu recriwtio o'r tu allan i Gymru. A'r hyn a ddywedodd wrthyf i oedd, 'Os na allaf i gael yr 20 o bobl, ni all fy ngwesty weithredu, a swyddi'r 80 o bobl fydd yn y fantol.' A dyna pam mae ei ddeuoliaeth yn un mor ffug—yn cymryd arno, rywsut, bod modd gwahaniaethu fel y ceisiodd ef ei wneud. Rwy'n gwrthod hynny, rwy'n credu ei fod yn anghywir, ac rwy'n credu y bydd ei argymhelliad ef yn arwain at ragolygon economaidd nid gwell, ond gwaeth o lawer i rai o'n dinasyddion sydd eisoes yn cael y drafferth fwyaf i wneud bywoliaeth yma yng Nghymru.

Can I thank the First Minister for his statement this afternoon? Because, clearly, this is a very fluid process—we know what happened before Christmas, and we're still seeing the shenanigans going on in Westminster today. Can I also highlight the fact that I think the Tories on my left are actually in denial of the chaos in Westminster? Because, if you can't see the chaos, then you must be blind or have dark glasses, because there's a total shambles going on in Westminster with the Tories in power. First Minister, can I also welcome the appointment of a Brexit Minister here in your Government? Because it is important we have someone to co-ordinate. You yourself undertook the role, in a sense, in the previous Government—you know the complications that are involved, and therefore the co-ordination of that is crucial across Government. I very much welcome that.

Can I ask a couple of serious questions, because I think what we've heard sometimes is more sort of pampering to their own audiences than anything else? Can you give us an indication of the timescales that the Welsh Government will be putting in new Bills? Because, in the transition—. If we end up leaving on 29 March without a deal, we have a more urgent situation than if we have a transition period in which—and, let's be honest, the transition period, we're talking about December 2020. Well, there are European Parliament elections in May of this year, the Commission will have to be appointed, so it's likely to be October before a new Commission is in position. And, if they want an extension to the discussions in the transition period, they've got to be done by 1 July. That actually gives about nine months, and it's nigh on impossible to actually achieve all that you want to achieve in that nine months. So, there are going to be very tight timescales. So, when will we be seeing Bills from the Welsh Government—a culture Bill, a fisheries Bill, an environmental Bill and other Bills—so that we can ensure that we are in a position in this place to actually have passed Bills reflecting the areas that we have responsibility for?

Can I also ask whether you have taken steps as to whether there is a need to have new environmental governance bodies in Wales? Because many of the statutory instruments going through are actually referring to 'Secretary of State' and not necessarily new bodies in Wales. So, will there be any new bodies in Wales that you have to establish for ensuring that we can meet the current obligations we have? Your OECD review, which the leader of Plaid Cymru mentioned in his questions to you in FMQs—he didn't actually ask the question as to when will that report, and, as a consequence of that report, when will we see a policy objective coming through to look at how regional development in Wales can link into the economic action plan, so that, as we lose European structural funds, we can actually have something in place to develop the economic regeneration of those areas.

Can I also ask whether you've had an opportunity to meet with Michel Barnier yet, or will you be going to meet with him, because it is important that we keep our connections in Europe—[Interruption.]—? It is important we keep the connections in Europe—for mobile phones if nothing else—[Laughter.]—to ensure that the discussions we have beyond Brexit allow Wales to be an active member of the communities in Europe, particularly as the large proportion of exports from Wales goes to that marketplace. For example, I know you've talked about the First Minister—the previous First Minister—having looked at the Norway model, but, of course, it's now being discussed as a Norway pus model. Have you had an opportunity to start looking at whether there is any merit in a Norway plus type model and how it could be best suited, and would it be worth passing that agenda to the UK?

And a further question is the frameworks. We've common frameworks under discussion. From what you said to the committee yesterday, we are succeeding very well on those, and progressing well, but will they be in position by 29 March if we leave without a deal? Because, clearly, if we leave without a deal, we will have no European frameworks to abide by; we'll have to use the UK frameworks. Are they, therefore, going to be ready for the date of 29 March, which I think might be the exit? Because I have a horrible fear that we will see an exit without a deal if she does not get her deal next week, because I see project fear—the real project fear—as telling the leavers, 'If you don't vote for my deal, you'll get no Brexit', telling the remainers, 'If you don't vote for my deal, you get no deal', thus scaring them into voting for something that we know is not going to be of benefit for the people of Wales.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Oherwydd, yn amlwg, mae hon yn broses gyfnewidiol iawn—rydym ni'n gwybod beth a ddigwyddodd cyn y Nadolig, ac rydym ni'n dal i weld y castiau yn San Steffan heddiw. A gaf i hefyd dynnu sylw at y ffaith fy mod i'n credu bod y Torïaid ar fy llaw chwith mewn gwirionedd yn gwadu'r anhrefn yn San Steffan? Oherwydd, os na allwch chi weld yr anhrefn, yna mae'n rhaid eich bod chi'n ddall neu'n gwisgo sbectol dywyll, oherwydd mae hi'n draed moch llwyr yn San Steffan gyda'r Torïaid mewn grym. Prif Weinidog, a gaf i hefyd groesawu penodiad Gweinidog Brexit yma yn eich Llywodraeth? Oherwydd ei bod hi'n bwysig bod gennym ni rywun i gydgysylltu. Fe wnaethoch chi eich hunan ymgymryd â'r swyddogaeth honno, mewn ffordd, yn y Llywodraeth flaenorol—rydych chi'n gwybod am y cymhlethdodau sy'n gysylltiedig â hynny, ac felly mae cydgysylltu hynny'n hanfodol drwy'r Llywodraeth. Rwy'n croesawu hynny'n fawr.

A gaf i ofyn ychydig o gwestiynau difrifol, oherwydd fy mod yn credu bod yr hyn a glywn ni weithiau yn fwy o faldodi eu cynulleidfaoedd eu hunain nag unrhyw beth arall? A wnewch chi roi rhyw syniad inni o'r amserlenni o ran pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno biliau newydd? Oherwydd, yn y cyfnod pontio—. Os ydym ni yn y pen draw yn gadael ar 29 Mawrth heb gytundeb, fe fydd gennym ni sefyllfa fwy argyfyngus na fydd gennym ni os cawn ni gyfnod pontio pryd— a, gadewch inni fod yn onest, y cyfnod pontio, rydych chi'n sôn am fis Rhagfyr 2020. Wel, mae etholiadau Senedd Ewrop ym mis Mai eleni, bydd angen penodi'r Comisiwn, felly mae'n debygol y bydd hi'n fis Hydref cyn y bydd y Comisiwn newydd yn ei le. Ac, os ydyn nhw eisiau ymestyn y trafodaethau yn ystod y cyfnod pontio, mae'n rhaid gwneud hynny erbyn 1 Gorffennaf. Mewn gwirionedd mae hynny'n rhoi tua naw mis, ac mae bron yn amhosibl mewn gwirionedd i gyflawni popeth yr ydych chi eisiau ei gyflawni yn y naw mis hynny. Felly, fe fydd amserlenni tynn iawn. Felly, pryd fyddwn ni'n gweld Biliau gan Lywodraeth Cymru—Bil diwylliant, Bil pysgodfeydd, Bil amgylcheddol a Biliau eraill—fel y gallwn ni sicrhau ein bod ni mewn sefyllfa lle'r ydym ni mewn gwirionedd wedi pasio Biliau sy'n adlewyrchu'r meysydd y mae gennym ni gyfrifoldeb drostyn nhw?

A gaf i ofyn hefyd a ydych chi wedi ystyried pa un a oes angen cael cyrff llywodraethu amgylcheddol newydd yng Nghymru? Oherwydd bod llawer o'r offerynnau statudol sydd ar eu hynt yn cyfeirio mewn gwirionedd at 'Ysgrifennydd Gwladol' ac nid o reidrwydd at gyrff newydd yng Nghymru. Felly, a fydd yna unrhyw gyrff newydd yng Nghymru y mae'n rhaid ichi eu sefydlu i sicrhau y gallwn ni fodloni'r rhwymedigaethau presennol sydd gennym ni? Ynglŷn â'ch adolygiad o ran y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, a grybwyllwyd gan arweinydd Plaid Cymru yn ei gwestiynau i chi yn ystod y Cwestiynau i'r Prif Weinidog—ni wnaeth mewn gwirionedd ofyn y cwestiwn ynghylch pryd fydd yr adroddiad hwnnw, ac, o ganlyniad i'r adroddiad hwnnw, pryd welwn ni amcan polisi yn gweld golau dydd i edrych ar sut y gall datblygu rhanbarthol yng Nghymru gysylltu â'r cynllun gweithredu economaidd, fel, wrth inni golli cronfeydd strwythurol Ewropeaidd, y gallwn ni mewn gwirionedd fod â rhywbeth yn barod i ddatblygu adfywiad economaidd yr ardaloedd hynny.

A gaf i ofyn hefyd a ydych chi wedi cael cyfle i gwrdd â Michel Barnier eto, neu a fyddwch chi'n cyfarfod ag ef, oherwydd mae hi'n bwysig ein bod yn cadw ein cysylltiadau yn Ewrop—[Torri ar draws.] —? Mae'n bwysig inni gadw'r cysylltiadau yn Ewrop—ar gyfer ffonau symudol os dim byd arall—[Chwerthin.]—i sicrhau bod y trafodaethau a gawn ni ar ôl Brexit yn caniatáu i Gymru fod yn aelod gweithgar o'r cymunedau yn Ewrop, yn arbennig oherwydd bod cyfran fawr o allforion o Gymru yn mynd i'r farchnad honno. Er enghraifft, rwy'n gwybod eich bod wedi sôn bod Prif Weinidog Cymru—cyn Brif Weinidog Cymru—wedi edrych ar fodel Norwy, ond, wrth gwrs, mae'n cael ei drafod bellach fel model Norwy plws. A ydych chi wedi cael cyfle i ddechrau edrych a oes unrhyw rinwedd mewn model tebyg i Norwy plws ac ym mha fodd y byddai'n fwyaf addas, ac a fyddai'n werth trosglwyddo'r agenda honno i'r DU?

A chwestiwn pellach yw'r fframweithiau. Mae fframweithiau cyffredin yn cael eu trafod. O'r hyn a wnaethoch chi ddweud wrth y pwyllgor ddoe, rydym ni'n llwyddo'n dda iawn gyda'r rheini, ac maen nhw'n mynd rhagddyn nhw'n dda, ond a fyddan nhw ar waith erbyn 29 Mawrth os byddwn yn gadael heb gytundeb? Oherwydd, yn amlwg, os ydym ni'n gadael heb gytundeb, ni fydd gennym ni unrhyw fframweithiau Ewropeaidd i ufuddhau iddyn nhw; bydd yn rhaid inni ddefnyddio fframweithiau'r DU. A fyddan nhw, felly, yn barod erbyn 29 Mawrth, sef y dyddiad ymadael, o bosib, rwy'n credu? Oherwydd mae gennyf wir ofn y byddwn yn gadael heb gytundeb os na chaiff ei chytundeb hi ei dderbyn yr wythnos nesaf, oherwydd rwy'n gweld prosiect ofn—y prosiect ofn go iawn—yn dweud wrth y rhai sydd eisiau gadael, 'os nad ydych chi'n pleidleisio dros fy nghytundeb i, ni chewch chi Brexit', ac yn dweud wrth y rhai sydd eisiau aros, 'os nad ydych chi'n pleidleisio dros fy nghytundeb i, ni chewch chi gytundeb', gan eu dychryn felly i bleidleisio dros rywbeth y gwyddom ni nad yw'n mynd i fod o fudd i bobl Cymru.

15:40

Llywydd, I thank David Rees for the questions. Just to begin by saying that, as I said to Adam Price, I think we have been more effective in having an influence in this fundamental debate when we've been able to speak together, so I think that the work of the committee that David Rees chairs has had an influence as well in the way that it has worked with parallel committees in other parts of the United Kingdom to make sure that the responsibilities of legislatures are properly articulated in the debate.

When I established a Cabinet shortly before Christmas, Brexit was uppermost in my thoughts. It's why I wanted key Ministers with major Brexit responsibilities to stay in those positions so we would have continuity of political oversight in health, in the rural economy, in our economy more generally. It is why I wanted to appoint someone within the Government who would be able to co-ordinate work across the Government in relation to Brexit and to represent Wales in key forums, and it is why I was keen to create a new Cabinet portfolio, which my colleague Eluned Morgan now discharges, which is there to make sure that, the other side of Brexit, we make even more of an effort than we have in the past to keep Wales's reputation alive, well, known about in other parts of the world. And, in answering David Rees' question about that, I'm sure he'll see how that has been reflected in the way that portfolios have been designed. 

To come to a small number of his specific questions, I share his view that a transition period with another cliff edge of 31 December 2020 was never a sensible way to negotiate that. I've said it time and time and time again, along with Scottish Ministers, in the JMC, that it was a flawed way of constructing the transition period. But the date was insisted upon—insisted upon—by David Davis, when he was still Secretary of State for Exiting the European Union, otherwise he was going to leave the Cabinet. Well, it didn't keep him there for long and the legacy is one that we will all have to deal with, because I cannot believe that everything that will need to be done in the transition period can be concluded within that period.

We are about to go out to consultation on a new environmental body for Wales. The OECD review will report within a two-year time frame. It is not so much advice on the policy objectives, because we have already published information on our policy objectives for regional economic development, it's about the methodology by which you achieve those objectives, the best practice elsewhere in Europe that we will be looking to the OECD review to assist us with. I'm yet to meet Michel Barnier. I know that the Chair of the committee has done so, and, certainly, the previous First Minister did so, and I look forward to being able to play my part in making sure that Wales's views are in front of senior members of the European Union over coming weeks and months.

Finally, on the frameworks point, to confirm what I said to the committee yesterday that work has continued actively on the frameworks. It has gone, on the whole, reasonably well. Progress on all 24 framework areas is due to be reported to the next meeting of the JMC on European negotiations. Will everything that needs to be put in place be there by 29 March? Well, I doubt it, but that does not mean that every effort that can be made is not being made in the run-up to that date.

Llywydd, hoffwn ddiolch i David Rees am y cwestiynau. Dechreuaf drwy ddweud, fel y dywedais wrth Adam Price, rwy'n credu y buom ni'n fwy effeithiol yn dylanwadu ar y ddadl sylfaenol hon pan ydym ni wedi gallu siarad ag un llais, felly rwy'n credu bod gwaith y pwyllgor y mae David Rees yn ei gadeirio wedi dylanwadu hefyd ar y ffordd y mae'r pwyllgor hwnnw wedi gweithio gyda'r pwyllgorau cyfatebol mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr bod cyfrifoldebau'r deddfwrfeydd yn cael eu mynegi'n briodol yn y ddadl.

Pan sefydlais Gabinet ychydig cyn y Nadolig, Brexit oedd flaenaf yn fy meddwl. Dyna pam yr oeddwn i eisiau i Weinidogion allweddol gyda chyfrifoldebau sylweddol o ran Brexit aros yn y swyddi hynny fel y byddai gennym ni barhad o ran goruchwyliaeth wleidyddol ym maes iechyd, yn yr economi wledig, ac yn ein heconomi yn fwy cyffredinol. Dyna pam yr oeddwn i eisiau penodi rhywun yn y Llywodraeth a fyddai'n gallu cydgysylltu gwaith drwy'r Llywodraeth gyfan mewn cysylltiad â Brexit ac i gynrychioli Cymru mewn fforymau allweddol, a dyna pam yr oeddwn i'n awyddus i greu portffolio Cabinet newydd, y mae fy nghyd-Aelod Eluned Morgan bellach yn gyfrifol amdano, ac sydd yn bodoli i wneud yn siŵr, ar ôl Brexit, ein bod ni'n gwneud hyd yn oed mwy o ymdrech nag a wnaethom ni yn y gorffennol i gadw enw da Cymru'n fyw, wel, yn hysbys mewn rhannau eraill o'r byd. Ac, wrth ateb cwestiwn David Rees ynghylch hynny, rwy'n siŵr y bydd yn gweld sut y mae hynny wedi'i adlewyrchu yn y ffordd y cynlluniwyd y portffolios.

I ddod at nifer fach o'i gwestiynau penodol, rwy'n cytuno ag ef nad oedd cyfnod pontio gyda therfyn arall o 31 Rhagfyr 2020 erioed yn ffordd synhwyrol i negodi hynny. Rwyf wedi dweud hynny dro ar ôl tro, ynghyd â Gweinidogion yr Alban, yn y Cyd-bwyllgor Gweinidogion, ei fod yn ffordd ddiffygiol o lunio'r cyfnod pontio. Ond mynnwyd bod y dyddiad yn sefyll—David Davis a fynnodd hyn, pan oedd yn dal yn Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer Gadael yr Undeb Ewropeaidd, fel arall byddai'n gadael y Cabinet. Wel, ni chadwodd hynny mohono yno'n hir ac mae'r gwaddol yn un y bydd yn rhaid i ni i gyd ymdrin ag ef, oherwydd nid wyf yn credu y gallwn ni gwblhau popeth y bydd angen ei wneud yn y cyfnod pontio o fewn y cyfnod hwnnw.

Rydym ni ar fin ymgynghori ynghylch creu corff amgylcheddol newydd i Gymru. Bydd adolygiad Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn adrodd o fewn ffrâm amser o ddwy flynedd. Nid yw hynny gymaint ynglŷn â chael cyngor am yr amcanion polisi, oherwydd ein bod ni eisoes wedi cyhoeddi gwybodaeth am ein hamcanion polisi ar gyfer datblygu economaidd rhanbarthol, mae ynglŷn â'r fethodoleg o ran cyflawni'r amcanion hynny, yr arferion gorau mewn mannau eraill yn Ewrop a byddwn yn edrych ar adolygiad Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i'n helpu ni gyda hynny. Rwyf eto i gwrdd â Michel Barnier. Rwy'n gwybod bod Cadeirydd y pwyllgor wedi gwneud hynny, ac, yn sicr, fe wnaeth Prif Weinidog blaenorol Cymru hynny, ac edrychaf ymlaen at allu chwarae fy rhan yn gwneud yn siŵr y cyflwynir barn Cymru gerbron uwch aelodau'r Undeb Ewropeaidd dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.

Yn olaf, ynglŷn â'r sylw am y fframweithiau, i gadarnhau'r hyn a ddywedais wrth y pwyllgor ddoe, sef y buwyd wrthi'n ddiwyd yn gweithio ar y fframweithiau. Mae'r gwaith, ar y cyfan, wedi mynd rhagddo'n weddol dda. Mae adroddiad ynglŷn â'r cynnydd ymhob un o'r 24 o feysydd fframwaith i fod i gael ei gyflwyno i gyfarfod nesaf y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar negodiadau Ewropeaidd. A fydd popeth y mae angen eu rhoi ar waith yn barod erbyn 29 Mawrth? Wel, rwy'n amau hynny, ond nid yw hynny'n golygu nad yw pob ymdrech y gellir ei wneud yn cael ei wneud yn y cyfnod cyn y dyddiad hwnnw.

15:45

I welcome the statement today and also the preparations being taken forward by the First Minister and his Government in the event of a 'no deal' Brexit. This is definitely a case of hoping for the best, but anticipating and planning for the worst.

I'm pleased, as well, to take over from Julie in having some role in the allocation and oversight of regional funding, but also the future shaping of regional funding within Wales, as well, which will be important whatever the outcome. Can I say it was clear, I believe, last autumn, as it was clear before Christmas, immediately, that the Prime Minister's Brexit deal, being neither fish nor fowl, was doomed to failure? It satisfied no-one. It would've faced defeat then in the Commons and next Tuesday, the Prime Minister's deal is likely to be defeated. Now, in that eventuality, many of us in this Chamber desperately hope that Parliament can prevent the Prime Minister sleepwalking the country over the cliff edge of a hard Brexit. It would be an act of monumental self-harm that no responsible national leader should seriously even countenance, let alone use as a threat. Which leaves us, ultimately, possibly, back in parliamentary gridlock, as the cliff edge rapidly approaches. We're getting to that Thelma and Louise moment, which, whilst stirring and heroic and very filmic—we know how that leap off the cliff ultimately ends.

So, can I particularly welcome the First Minister's statement and the part that reads,

'If the UK Government cannot do its job it should ask the European Union for an extension of the Article 50 Brexit date of 29 March and then provide the whole of the United Kingdom with the opportunity to provide a clear mandate for the way forward, through a general election or a public vote'?

It almost seems like those five or six hours spent on composite motions in the Liverpool Labour conference were all worth it.

Can I ask, in your discussions with UK Ministers and with the Prime Minister, do you, First Minister, believe that that there is some understanding of the exposure of Wales and the UK and its businesses and citizens to a 'no deal' Brexit? And if so, why would a responsible Government and a responsible Prime Minister even leave that option on the table? Secondly, could I ask what his assessment is of this, going forward, on the bread-and-butter, run-of-the-mill business of Welsh Government, as well as the UK Government?

Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw a hefyd y paratoadau y mae Prif Weinidog Cymru a'i Lywodraeth yn eu gwneud ar gyfer Brexit 'dim cytundeb'. Mae hyn yn bendant yn achos o obeithio am y gorau, ond rhagweld a chynllunio ar gyfer y gwaethaf.

Rwy'n falch, hefyd, o gymryd yr awenau oddi wrth Julie a chael rhyw fath o ran yn dyrannu a goruchwylio cyllid rhanbarthol, ond hefyd o ran llunio dyfodol cyllid rhanbarthol yng Nghymru hefyd, a fydd yn bwysig beth bynnag fo'r canlyniad. A gaf i ddweud ei bod hi'n amlwg, rwy'n credu, yr Hydref diwethaf, fel yr oedd hi'n amlwg cyn y Nadolig, yn syth, bod cytundeb Brexit Prif Weinidog y DU, a oedd yn annelwig ar y naw, yn sicr o fethu? Nid oedd yn bodloni neb. Byddai wedi cael ei drechu wedyn yn Nhŷ'r Cyffredin a dydd Mawrth nesaf, mae'n debygol y caiff cytundeb y Prif Weinidog ei drechu. Nawr, pe byddai hynny'n digwydd, mae llawer ohonom ni yn y Siambr hon yn taer obeithio y gall y Senedd atal y Prif Weinidog rhag tywys y wlad yn ddiarwybod dros ymyl dibyn Brexit caled. Byddai'n weithred o hunan-niwed aruthrol na ddylai unrhyw arweinydd cenedlaethol cyfrifol hyd yn oed ei ystyried mewn difrif, heb sôn am ei ddefnyddio'n fygythiad. Sy'n ein gadael ni, yn y pen draw, o bosib, gydag anghydfod seneddol, wrth i ymyl y dibyn prysur nesáu. Rydym ni'n cyrraedd yr eiliad honno yn Thelma and Louise, sydd, er ei bod yn gyffrous ac arwrol ac yn drawiadol iawn—rydym ni'n gwybod beth, yn y pendraw, yw canlyniad y naid honno oddi ar y clogwyn.

Felly, a gaf i yn arbennig groesawu datganiad y Prif Weinidog a'r rhan sy'n darllen,

Os na all Llywodraeth y DU wneud ei gwaith dylai ofyn i'r Undeb Ewropeaidd am estyniad i ddyddiad Brexit Erthygl 50, sef 29 Mawrth, ac wedyn rhoi'r cyfle i'r Deyrnas Unedig gyfan roi mandad clir ar gyfer y ffordd ymlaen, drwy etholiad cyffredinol neu bleidlais gyhoeddus?

Mae hi bron yn ymddangos fel petai'r pump neu chwe awr hynny a dreuliwyd ar gynigion cyfansawdd yng nghynhadledd Lafur Lerpwl yn werth pob munud.

A gaf i ofyn, yn eich trafodaethau gyda Gweinidogion y DU a chyda Prif Weinidog y DU, a ydych chi, Prif Weinidog Cymru, yn credu y ceir rhywfaint o ddealltwriaeth o ran sut fydd Brexit 'dim cytundeb' yn effeithio ar Gymru a'r DU, ei busnesau a'i dinasyddion? Ac os felly, pam fyddai Llywodraeth gyfrifol a Phrif Weinidog cyfrifol hyd yn oed yn ystyried y dewis hwnnw yn bosibilrwydd? Yn ail, a gaf i ofyn beth yw ei asesiad o hyn, yn y dyfodol, ar faterion bara menyn, beunyddiol, Llywodraeth Cymru yn ogystal â Llywodraeth y DU?

I thank the Member for those very serious questions and I thank him for the work that he has been willing to take on in a bundle of interrelated Brexit matters in chairing the programme monitoring committee and in chairing the group that we've established to advise on the future shape of regional economic development, and indeed, in being willing to chair the European advisory group. That will mean that we have someone with that overview of those different strands, which will be very important in the work that we as a Government do, and will definitely be of interest to the Assembly as well.

I agree with what he has said about a 'no deal' Brexit. For what it is worth, Llywydd, when I have been with the Prime Minister, I believe that she does understand the damage that would be done to the United Kingdom from a 'no deal' Brexit, and I think she has other members in her Cabinet who equally share that analysis. Her problem is that she also has people around that very same table who don't share that view at all and who are sanguine about a 'no deal' Brexit. The idea that there will be some minor, temporary disruption, and we'll all emerge, blinking, into the sunny uplands of a newly vibrant United Kingdom—I mean, it's nonsensical. We know it is. I think the Prime Minister knows it is, but her difficulty has been—and ultimately, I'm afraid, her political failure has been—to see off those people and to create a consensus with others who share her view and could have done a very different deal. 

Huw Irranca-Davies is right to point to the impact that all of this inevitably has upon the wider work of the Government. I was grateful to have confirmation over Christmas that we will have £31 million as a consequential available to us next year, as a result of the additional staff that are being taken on across Whitehall to discharge Brexit-related activity, and that will allow us to strengthen some of the support available to us as a Welsh Government as we do the work to bring legislation forward and put in place 'no deal' preparations, alongside everything else that we want to do and that Members here highlighted during First Minister's questions. There is a challenging period coming for the Assembly itself as we try and manage the new weight of legislation against everything else that we need to talk about in this forum, and that challenge is equally felt within the Welsh Government.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau difrifol iawn a diolch iddo am y gwaith y mae wedi bod yn barod i'w wneud gyda phentwr o faterion cydberthynol Brexit yn cadeirio pwyllgor monitro'r rhaglen ac yn cadeirio'r grŵp a sefydlwyd gennym ni i roi cyngor ar strwythur datblygiad economaidd rhanbarthol yn y dyfodol, ac yn wir, am fod yn barod i gadeirio'r grŵp cynghori Ewropeaidd. Bydd hynny'n golygu bod gennym ni rywun sydd â'r trosolwg hwnnw o'r meysydd gwahanol hynny, a fydd yn bwysig iawn yn y gwaith a wnawn ni fel Llywodraeth, ac a fydd yn bendant o ddiddordeb i'r Cynulliad hefyd.

Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd am Brexit 'dim cytundeb'. Os yw o ryw werth, Llywydd, pan wyf wedi bod gyda'r Prif Weinidog, rwy'n credu ei bod hi yn deall y niwed y byddai Brexit 'dim cytundeb' yn ei wneud i'r Deyrnas Unedig, ac rwy'n credu bod ganddi hi Aelodau eraill yn ei Chabinet sy'n rhannu'r farn honno. Ei phroblem yw bod ganddi bobl o amgylch yr union fwrdd hwnnw nad ydyn nhw'n rhannu'r farn honno o gwbl ac sy'n ddi-hid ynghylch Brexit 'dim cytundeb'. Y syniad y bydd rhyw fân amhariad, dros dro, ac yna, y byddwn yn sefyll mewn syndod o weld ucheldiroedd heulog Teyrnas Unedig newydd a bywiog yn ymagor o'n blaenau—wyddoch chi, mae'n hurt bost. Rydym ni'n gwybod hynny. Rwy'n credu y gŵyr y Prif Weinidog hynny, ond ei hanhawster fu—ac yn y pen draw, mae arnaf ofn, ei methiant gwleidyddol fu—i ddangos y drws i'r bobl hynny ac i greu consensws gyda phobl eraill sydd o'r un farn â hi ac a allai fod wedi llunio cytundeb gwahanol iawn.

Mae Huw Irranca-Davies yn iawn i dynnu sylw at effaith anochel hyn ar waith ehangach y Llywodraeth. Roeddwn yn ddiolchgar o gael cadarnhad dros y Nadolig y bydd gennym ni £31 miliwn o arian canlyniadol ar gael inni'r flwyddyn nesaf, o ganlyniad i staff ychwanegol sy'n cael eu penodi yn Whitehall i ymgymryd â gwaith sy'n gysylltiedig â Brexit, a bydd hynny'n caniatáu i ni gryfhau peth o'r cymorth sydd ar gael i ni fel Llywodraeth Cymru wrth inni wneud y gwaith er mwyn cyflwyno deddfwriaeth a pharatoi ar gyfer 'dim cytundeb', ochr yn ochr â phopeth arall yr ydym ni eisiau ei wneud ac a bwysleisiwyd gan Aelodau yma yn ystod y cwestiynau i Brif Weinidog Cymru. Mae cyfnod heriol ar y gorwel i'r Cynulliad ei hun wrth i ni geisio rheoli pwysau newydd deddfwriaeth ochr yn ochr â phopeth arall y mae angen inni sôn amdanyn nhw yn y fforwm yma, ac fe deimlir yr her honno i'r un graddau yn Llywodraeth Cymru.

15:50

First Minister, I'm very grateful for the fact that you mentioned a number of key points, the first one being workers' rights, and my concern is that already we are hearing UK Government Ministers talking almost with glee about the possibilities of deregulation and changing standards, contrary to all the promises that were made.

The second point you made in your statement, which I think is vitally important, was raising the issue of EU citizens living within the UK. Over Christmas, I was looking at my late father's papers from when he came to this country after the war. He had an alien certificate that he had to produce every time he moved somewhere, every time he sought work, that he had to produce when he got married, and I remember as a child the policemen coming around every Saturday to check where he was and that everything was in order. It just seemed to me—. Is this the sort of society we're moving backward to, when you look at the sorts of terms that are being set for EU citizens—people who've made a decent contribution to our society and what will be required of them? I find that really quite offensive.

Can I also ask about the issue of the relationship that we are seeking to develop in terms of EU institutions in the event that we do leave the EU, and what plans are in place to actually generate those and to create those? Can I also ask about what assurances you've been given still about the shared prosperity fund and the funding that would be due to come to us—the so-called 'Brexit dividend'? Has any assurance whatsoever actually been given in that respect, even this late in the day?

And then, one final point: isn't the constitutional crux of the situation this? When Paul Davies, leader of the Conservatives said nothing could be further from the truth that the UK Government was putting the interests of the Tory Party ahead of the interests of the country, when you have a Government that has no majority, a Government that has no mandate, a Government that no longer has any legitimacy beyond how much money it can drive the Northern Ireland MPs with, doesn't that indicate that you have a Government that is now effectively totally without any basis for its continuation, and that any decent Government, any Government that put the interest of the country first, would say, 'This is the situation we're in, we have to now go back to the people for a new mandate'? And probably the most effective way of that would be through a general election or whatever. 

Prif Weinidog, rwy'n ddiolchgar iawn am y ffaith y gwnaethoch chi sôn am nifer o bwyntiau allweddol, yr un cyntaf oedd hawliau gweithwyr, a fy mhryder i yw ein bod ni eisoes yn clywed Gweinidogion Llywodraeth y DU yn sôn yn llawen bron am y posibiliadau o ddadreoleiddio a newid safonau, yn groes i'r addewidion a wnaed.

Roedd yr ail bwynt a wnaethoch chi yn eich datganiad, yr wyf innau'n credu sy'n hanfodol bwysig, oedd mater dinasyddion yr UE yn byw yn y DU. Dros y Nadolig, roeddwn i'n edrych ar bapurau fy nhad pan ddaeth i'r wlad hon ar ôl y rhyfel. Roedd ganddo dystysgrif estron y bu'n rhaid iddo ei dangos bob tro yr oedd yn symud i rywle, bob tro yr oedd yn ceisio am waith, yr oedd yn rhaid iddo ei dangos pan briododd, ac rwy'n cofio, pan oeddwn i'n blentyn, y plismyn yn dod bob dydd Sadwrn i weld lle'r oedd e a bod popeth mewn trefn. Roedd hi'n ymddangos i mi—. Ai dyma'r math o gymdeithas yr ydym ni'n dychwelyd ati hi, pan edrychwch chi ar y math o delerau sy'n cael eu gosod ar gyfer dinasyddion yr UE—pobl sydd wedi gwneud cyfraniad teilwng i'n cymdeithas, beth fydd yn ofynnol iddyn nhw ei wneud? Rwy'n gweld hynny mewn gwirionedd yn eithaf sarhaus.

A gaf i hefyd holi am y berthynas yr ydym ni'n ceisio ei datblygu o ran sefydliadau'r UE pe baem ni'n gadael yr UE, a pha gynlluniau sydd ar waith i gynhyrchu'r rheini mewn gwirionedd ac i'w creu nhw? A gaf i hefyd ofyn ynghylch pa sicrwydd a roddwyd ichi eto am y gronfa ffyniant gyffredin a'r cyllid a fyddai'n dod i'n rhan—y 'difidend Brexit' fel y'i gelwir? A roddwyd unrhyw sicrwydd o gwbl mewn gwirionedd yn hynny o beth, hyd yn oed mor hwyr yn y dydd â hyn?

Ac yna, un sylw terfynol: onid craidd cyfansoddiadol y sefyllfa yw hyn? Pan ddywedodd Paul Davies, arweinydd y Ceidwadwyr, na allai dim bod ymhellach o'r gwir na bod Llywodraeth y DU yn rhoi buddiannau'r Blaid Dorïaidd o flaen buddiannau'r wlad, pan fo gennych chi Lywodraeth sydd â dim mwyafrif, Llywodraeth sydd â dim mandad, Llywodraeth nad oes ag unrhyw gyfreithlondeb mwyach y tu hwnt i faint o arian y gall hi ddefnyddio i ddylanwadu ar Aelodau Seneddol Gogledd Iwerddon, onid yw hynny'n awgrymu bod gennych chi Lywodraeth sy'n awr i bob diben yn gwbl amddifad o unrhyw sail ar gyfer ei pharhad, ac y byddai unrhyw Lywodraeth gwerth ei halen, unrhyw Lywodraeth sy'n rhoi lles y wlad yn gyntaf, byddai'n dweud, 'Dyma'r sefyllfa yr ydym ni ynddi, mae'n rhaid inni yn awr fynd yn ôl at y bobl am fandad newydd'? Ac mae'n debyg mai'r ffordd fwyaf effeithiol o wneud hynny fyddai drwy etholiad cyffredinol neu beth bynnag.

15:55

Well, Llywydd, I thank Mick Antoniw for that. We have always, and I think in different parts of the Chamber, put a particular emphasis on the rights that Welsh citizens have gained as a result of our membership of the European Union, whether that's environmental rights or consumer rights or workers' rights, and we will not sign up—we will not sign up as a Government to any prospectus that suggests that leaving the European Union will lead to a diminution in those hard-won rights.

As far as EU citizens are concerned, let me just say this, Llywydd, and I tried my very best to make this point as hard as I could in a conversation with the Home Secretary when the document on future migration policy was published by the UK Government. That document says that citizens of the EU arriving in the United Kingdom after exit day will not enjoy—not enjoy—the rights that existing EU citizens in this country will have. I asked him how an employer would be able to distinguish between the person who arrives after 29 March and the person who has been here for 20 years. And he wasn't able to give me an answer to that question because he knew that the real answer is that the person who has been here 20 years will end up having to produce certificates and documents and will find themselves suspected by the person that's having to prove somehow that they have a right to be here. And we're finding it hard enough to hang on to some of these people who we rely upon now, without a new regime being put in place that casts a shadow over their continued participation in Welsh society.

On institutions, then, my colleague Eluned Morgan will be working alongside other Cabinet members to make sure that we identify those other parts of Europe, those European institutions where we need to make the greatest effort to sustain a Welsh presence and a Welsh interest. I've been heartened, Llywydd, by the number of letters that I have received since becoming the First Minister, pointing to the work of my predecessor in sustaining relations with other regions in Europe, saying how much they hope that we will continue to be in a fruitful relationship with them.

Wel, Llywydd, rwy'n diolch i Mick Antoniw am ei sylw. Rydym ni bob amser, ac mewn gwahanol rannau o'r Siambr rwy'n credu, wedi rhoi pwyslais arbennig ar yr hawliau y mae dinasyddion Cymru wedi eu hennill yn sgil ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, boed hynny'n hawliau amgylcheddol neu'n hawliau defnyddwyr neu'n hawliau gweithwyr, ac ni fyddwn yn cydymffurfio—ni fyddwn fel Llywodraeth yn cydymffurfio ag unrhyw brosbectws sy'n awgrymu y bydd gadael yr Undeb Ewropeaidd yn arwain at gyfyngu'r hawliau hynny y bu'r fath frwydr amdanynt.

O ran dinasyddion yr UE, gadewch i mi ddweud hyn, Llywydd, ac fe wnes i fy ngorau glas i wneud y pwynt hwn mor bendant ag y gallwn mewn sgwrs gyda'r Ysgrifennydd Cartref pan gyhoeddwyd y ddogfen ar bolisi mudo yn y dyfodol gan Lywodraeth y DU. Dywed y ddogfen honno na fydd dinasyddion yr UE sy'n cyrraedd y Deyrnas Unedig ar ôl diwrnod ymadael yn mwynhau—ni fyddant yn mwynhau—yr hawliau a fydd gan ddinasyddion yr UE sydd eisoes yn y wlad hon. Gofynnais iddo sut y byddai cyflogwr yn gallu gwahaniaethu rhwng yr unigolyn sy'n cyrraedd ar ôl 29 Mawrth a'r unigolyn sydd wedi bod yma ers 20 mlynedd. Ac ni allai ef roi ateb i'r cwestiwn hwnnw i mi oherwydd gwyddai mai'r ateb mewn gwirionedd yw y bydd raid i'r unigolyn sydd wedi bod yma ers 20 mlynedd gyflwyno tystysgrifau a dogfennau yn y pen draw a bydd yn cael ei amau gan yr unigolyn sy'n gorfod profi rywsut fod ganddo'r hawl i fod yma. Rydym yn cael digon o anhawster dal ein gafael ar rai o'r bobl hyn yr ydym yn dibynnu arnyn nhw nawr, heb fod yna gyfundrefn newydd yn cael ei rhoi ar waith sy'n bwrw cysgod dros eu cyfraniad parhaol i'r gymdeithas yng Nghymru.

O ran sefydliadau, bydd fy nghyd-Aelod Eluned Morgan yn gweithio ochr yn ochr ag aelodau eraill o'r Cabinet i wneud yn siŵr ein bod yn nodi'r rhannau eraill hynny o Ewrop, y sefydliadau Ewropeaidd hynny y bydd angen inni wneud yr ymdrech fwyaf i barhau â phresenoldeb o Gymru a chysylltiad o Gymru ynddynt. Rwyf wedi fy nghalonogi, Llywydd, gan nifer y llythyrau a gefais ers fy mhenodi'n Brif Weinidog, yn tynnu sylw at waith fy rhagflaenydd yn cynnal cysylltiadau â rhanbarthau eraill yn Ewrop, ac yn dweud cymaint y maen nhw'n gobeithio y byddwn yn parhau i fod mewn perthynas gynhyrchiol â nhw.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

I've almost nothing further to add on the shared prosperity fund to what we've reported here before. The promised consultation document before Christmas failed to materialise yet again, and I have been as clear as I can with the Deputy Prime Minister, and directly with the Prime Minister, that some of the proposals that we see trailed by the UK Government will be absolutely unacceptable to us here in Wales. 

Nid oes gennyf i ddim bron i'w ychwanegu o ran y gronfa rhannu ffyniant at yr hyn yr ydym wedi ei adrodd yn y fan hon o'r blaen. Unwaith eto, methodd y ddogfen ymgynghori a addawyd cyn y Nadolig ag ymddangos, ac rwyf wedi bod mor glir ag y gallaf gyda'r Dirprwy Brif Weinidog, ac yn uniongyrchol gyda'r Prif Weinidog, y bydd rhai o'r cynigion a welwn yn cael cyhoeddusrwydd gan Lywodraeth y DU yn gwbl annerbyniol i ni yma yng Nghymru.

4. Datganiad gan y Gweinidog Addysg: Cyflwyno Asesiadau Personol
4. Statement by the Minister for Education: Introduction of Personalised Assessments

Item 4 on the agenda is the statement by the Minister for Education, introduction of personalised assessments, and I call on the Minister for Education, Kirsty Williams.

Eitem 4 ar yr agenda yw'r datganiad gan y Gweinidog Addysg, cyflwyno asesiadau personol, ac rwy'n galw ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams.

Thank you, Deputy Presiding Officer.

Deputy Presiding Officer, pupil assessments' prime purpose must be to provide information that guides decisions about how best to progress learning, and to provide information to the learner, to the teacher and to parents and carers. Therefore, assessment should improve learners’ learning, teachers’ teaching and parents’ understanding.

I am pleased to report that we are successfully moving forward with the transition from paper-based reading and numeracy tests that learners sit each year to online, adaptive, personalised assessments. Starting with procedural numeracy, they will replace paper tests completely by 2021, and, in the term before Christmas, we began the phasing-in of these assessments.

High-quality, ongoing assessment has a crucial role in teaching, learning and raising standards, but the current system of paper-based testing has its limitations. The new assessments have flexibility and adaptability built into them, so learners will be presented with questions that match and challenge their skills levels.

In turn, this means that teachers will have much richer information and will be able to gear lessons more specifically to help learners improve. These assessments have been designed to support the fundamental shift of our new curriculum, and both are built on the concept of progression. The curriculum will offer teachers more freedom to teach in a way that best meets the needs of each of their pupils, and the new assessments will tell them clearly what those needs are.

We want to provide teachers with the tools for sustained improvement in teaching and learning and we want this to be flexible, an approach to assessment that is formative and provides feedback on skills and strengths, areas that they need to work on and next steps. This type of ongoing, quality assessment is crucial in raising standards across the board and to help us to deliver on our national mission.

And we have the support of the profession for this type of assessment. The practitioners we have worked with in the development stages saw the new assessment tools as a powerful way to move pupils on in their learning. We know that learners who are given high-quality feedback, who understand where they are in their learning and where they need to go next, and crucially how to get there, are the most likely to make the most improvement.

The system has been designed very much with the needs of schools and teachers in mind too. Assessments can be scheduled at a time that works best for the school. This is about putting control in the hands of the teachers who can decide what is best for them and their learners, and also in the numbers that work best for the school too—pupils can be assessed individually or in small groups.

We have not designed these assessments in isolation. We have learned from the best with an expert group, including representation from Denmark and the Netherlands, providing advice throughout. This has enabled us to lead the way. Adaptive assessments for procedural numeracy and reading have been developed elsewhere, but Wales is the first nation to develop online assessment for numerical reasoning skills.

Deputy Presiding Officer, Members will know that since entering Government I have sought to tackle the issue of access to IT and broadband. We have provided the WLGA with an additional £1.7 million to distribute to schools who are in most need of an IT upgrade. We will be providing ongoing help as these assessments are rolled out, support materials will be available online, we will be holding webinars to ensure that schools understand the process and how they can use the reports.

So, personalised assessments, Deputy Presiding Officer, provide a tailored, interactive experience to engage learners, to assess the level of their skills and will offer immediate, high-quality feedback, supporting both teachers and pupils in their development. So, in conclusion, this is an exciting and necessary development for raising standards and reducing the attainment gap.

Diolch i chi, Dirprwy Lywydd.

Dirprwy Lywydd, mae'n rhaid i asesiadau disgyblion fod â'r prif ddiben o ddarparu gwybodaeth a llywio penderfyniadau ynghylch y ffordd orau i wella dysgu, a rhoi gwybodaeth i'r dysgwr, i'r athro, y rhieni a gofalwyr. Felly, dylai asesiad wella addysg y dysgwyr, addysgu'r athrawon a dealltwriaeth y rhieni.

Rwy'n falch o adrodd ein bod yn symud ymlaen yn llwyddiannus o ran newid y profion darllen a rhifedd ar bapur y mae'r dysgwyr yn eu sefyll bob blwyddyn i asesiadau ar-lein, sy'n bersonol ac yn hyblyg. Gan ddechrau gyda rhifedd gweithdrefnol, byddant yn disodli'r profion ar bapur yn llwyr erbyn 2021, ac, yn y tymor cyn y Nadolig, dechreuwyd cyflwyno'r asesiadau hyn fesul cam.

Mae gan asesiad parhaus o ansawdd uchel swyddogaeth hollbwysig o ran addysgu, dysgu a chodi safonau, ond mae cyfyngiadau i'r system gyfredol o brofion ar bapur. Mae modd addasu'r asesiadau newydd ac maent yn hyblyg yn eu hanfod, felly bydd dysgwyr yn cael cwestiynau i ddysgwyr sy'n cyfateb i lefelau eu sgiliau ac yn eu herio.

Yn ei dro, golyga hyn fod athrawon yn cael gwybodaeth lawnach o lawer ac y byddan nhw'n gallu paratoi gwersi sy'n fwy uniongyrchol ar gyfer cynorthwyo dysgwyr i wella. Cynlluniwyd yr asesiadau hyn i gefnogi trawsnewidiad sylfaenol ein cwricwlwm newydd, sydd fel ei gilydd yn seiliedig ar y cysyniad o ddilyniant. Bydd y cwricwlwm yn cynnig mwy o ryddid i athrawon addysgu mewn ffordd sy'n diwallu anghenion pob un o'u disgyblion, a bydd yr asesiadau newydd yn egluro wrthynt beth yw'r anghenion hynny.

Rydym yn awyddus i roi'r offer i'r athrawon ar gyfer gwelliant parhaus gyda dysgu ac addysgu ac rydym yn awyddus i hynny fod yn hyblyg, yn ddull o asesu sy'n ffurfiannol ac yn rhoi adborth ar sgiliau a chryfderau, ar feysydd sydd ag angen gwaith eto a'r camau nesaf. Mae'r math hwn o asesiad parhaus o ansawdd yn hanfodol i godi safonau drwy'r holl gyfundrefn ac i'n helpu ni i gyflawni ein cenhadaeth genedlaethol.

Ac mae gennym gefnogaeth y proffesiwn i'r math hwn o asesiad. Roedd yr ymarferwyr a oedd yn gweithio gyda ni yn ystod y camau datblygu yn gweld yr offer asesu newydd yn ffordd bwerus o symud disgyblion yn eu blaenau gyda'u haddysg. Rydym yn gwybod mai'r dysgwyr sy'n cael adborth o ansawdd uchel, sy'n deall eu sefyllfa addysgol a lle mae angen anelu ato, ac, yn dyngedfennol, sut i gyrraedd y fan honno, yw'r rhai sy'n fwyaf tebygol o brofi'r gwelliant mwyaf.

Cynlluniwyd y system i raddau helaeth iawn gan roi ystyriaeth hefyd i anghenion ysgolion ac athrawon. Gellir trefnu amser i'r asesiadau ar adeg sydd fwyaf hwylus i'r ysgol. Mae hyn yn ymwneud â rhoi'r awenau yn nwylo'r athrawon a all benderfynu'r hyn sydd orau iddyn nhw a'u dysgwyr, a hefyd o ran y niferoedd sy'n gweithio orau i'r ysgol hefyd—gellir asesu disgyblion yn unigol neu mewn grwpiau bach.

Nid ydym wedi cynllunio'r asesiadau hyn ar ein pennau ein hunain. Rydym wedi dysgu oddi wrth y goreuon gyda grŵp arbenigol, yn cynnwys cynrychiolaeth o Ddenmarc a'r Iseldiroedd, yn rhoi cyngor drwy'r cyfan i gyd. Mae hyn wedi rhoi'r gallu i ni arwain y ffordd. Cafodd asesiadau hyblyg ar gyfer darllen a rhifedd gweithdrefnol eu datblygu mewn man arall, ond Cymru yw'r wlad gyntaf i ddatblygu asesiad ar-lein ar gyfer sgiliau ymresymu rhifyddol.

Dirprwy Lywydd, bydd yr Aelodau yn gwybod fy mod i, ers imi ymuno â'r Llywodraeth, wedi ceisio mynd i'r afael â mater hygyrchedd TG a band eang. Rydym wedi darparu £1.7 miliwn ychwanegol i'r CLlLC i'w ddosbarthu i ysgolion sydd â'r angen mwyaf o uwchraddio eu TG. Byddwn yn rhoi cymorth parhaus wrth i'r asesiadau hyn gael eu cyflwyno, bydd deunyddiau cymorth ar gael ar-lein, byddwn yn cynnal gweminarau i sicrhau y bydd ysgolion yn deall y broses a sut y gallant ddefnyddio'r adroddiadau.

Felly, mae asesiadau personol, Dirprwy Lywydd, yn darparu profiad rhyngweithiol sydd wedi'i deilwra ar gyfer ennyn diddordeb dysgwyr ac ar gyfer asesu lefel eu sgiliau, a bydd yn cynnig adborth o ansawdd uchel ar unwaith, gan gefnogi athrawon a disgyblion yn eu datblygiad. Felly, i gloi, mae hwn yn ddatblygiad cyffrous ac angenrheidiol er mwyn codi safonau a lleihau'r bwlch cyrhaeddiad.

16:00

Thank you very much, Minister. Good to see you're still here—that helps with continuity, I must admit. First of all, something that has actually become clearer from this statement today in terms of this assessment tool is something that's—and I think you used the word a couple of times—ongoing. Because one of my early concerns about this test, and I completely recognise that this isn't about accountability, was how frequently it would be used. Professor Donaldson was explicit that he thought that frequent testing was to be avoided, so my first question, I suppose, is: how frequently will an individual child be assessed in a given year in order to provide meaningful data to both the child and teachers about progress?

If the purpose of the test is to guide learners with more bespoke support—I suppose that's the best way to put it—and, as you say in your statement, more freedom for teachers to teach in the way that best meets the needs of pupils, something I support, I would still expect to hear a little bit more about how the effectiveness of those individual bespoke mini programmes, if you like, are themselves likely to be measured. Because where I disagree with your comments made back in 2017 is here, where you said, and I'm quoting:

'it would not be right to use individual children's test scores to judge the performance of that school.'

Whereas I would say I think it's entirely proper for a school to be judged on the progress made between those tests in the case of individual children—anonymised, of course—because there is something that can be told to parents and us here in the Assembly about how efficient and effective those bits of bespoke support for children have been. It's great to offer it, but if that still doesn't work we need to know about that as well.

So, bearing in mind that Professor Donaldson recommended that Welsh Government needed to establish a comprehensive assessment and evaluation framework, we know something about the assessment now, but can you tell us a little bit about how the evaluation side of it will work? Bearing in mind, and the point I accept, that this isn't in itself an evaluation tool, it's an assessment tool, but we need something to talk about the progress between test No. 1 and test No. 2 and test No. 3 and so forth, because outcomes really do still matter.

As you say in your statement, the new tests are about raising standards, so a couple of questions on that—one is about self-evaluation, obviously something supported by the OECD. One of the reasons that, perhaps, we're in this place at the moment is that there was a loss of confidence in teachers' predictions of children's level of achievement at the end of primary school, before they went up to secondary school. Part of that was because there was an over-reliance on internal self-assessment, I suppose, or certainly internal assessment. So, without stepping on teachers' toes here, is there any kind of guidance you will be bringing forward—or who might even bring this forward; it could be Estyn, I don't know—that might help schools, including the pupils, if I understand this correctly, to self-evaluate in a way that we can all have some confidence in?

Again, in the case or situation of raising standards, you said last year that £5.6 million was going to consortia for professional learning, in part to prepare for these assessments. How are you going to evaluate how effectively the consortia have contributed to these becoming a success? I appreciate that they haven't really started yet, but the preparation for them will have happened. So, if you can give us a bit of information on that, that would be great.

The timing—I completely agree with you that it's up to schools how and when they do the timing, but I also agree with you that the last thing that's useful to parents and, indeed, children is a report that lands on the last day of term, particularly at the end of the summer term, when there's quite often a bit of rollback for some children over the summer holidays. So, I certainly wouldn't be happy if you were telling schools when to do this assessment, but will you be dropping them any heavy hints about avoiding that last week of term?

Finally, on the £1.7 million for schools most in need of improving their information technology, I wonder if you can tell us whether that's ring-fenced and when we might see it distributed, because I can think immediately of one school in my region that would be very interested in a new funding stream for precisely that. It would be helpful to be able to tell them that it is targeted at IT rather than disappearing into the revenue support grant or schools' funding generally. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog. Mae'n dda gen i weld eich bod chi yma o hyd—mae hynny'n helpu gyda'r dilyniant, mae'n rhaid imi gyfaddef. Yn gyntaf, rhywbeth sydd wedi dod yn fwy eglur gyda'r datganiad hwn heddiw mewn gwirionedd o ran y dull asesu hwn yw mai rhywbeth cyfredol ydyw—ac rwy'n credu eich bod chi wedi defnyddio'r ymadrodd hwn fwy nag unwaith. Un o'm pryderon cynharaf i o ran y prawf hwn, ac rwy'n cydnabod yn llwyr nad yw hyn yn ymwneud ag atebolrwydd, oedd pa mor aml y câi ei ddefnyddio. Roedd yr Athro Donaldson yn bendant yn credu y dylid osgoi profion rheolaidd, felly fy nghwestiwn cyntaf i, mae'n debyg, yw: pa mor aml y bydd plentyn unigol yn cael ei asesu mewn blwyddyn er mwyn darparu data ystyrlon i'r plentyn ac i'r athrawon fel ei gilydd am gynnydd?

Os mai diben y prawf yw arwain dysgwyr drwy gynnig iddynt gymorth mwy pwrpasol—mae'n debyg mai dyna'r ffordd orau o fynegi hynny—ac, fel y dywedwch chi yn eich datganiad, rhoi mwy o ryddid i athrawon addysgu yn y ffordd sy'n ateb anghenion y disgyblion orau, rhywbeth yr wyf i'n ei gefnogi, eto i gyd byddwn yn disgwyl cael clywed ychydig mwy am sut y bydd effeithiolrwydd y rhaglenni bach unigol pwrpasol hynny, os mynnwch chi, yn debygol o gael eu mesur. Oherwydd rwy'n anghytuno â'r sylwadau a wnaethoch yn ôl yn 2017 pryd y dywedasoch chi, ac rwy'n dyfynnu:

na fyddai'n deg defnyddio sgoriau profion plant unigol i farnu perfformiad yr ysgol honno.

Byddwn i'n dweud fy mod yn credu ei bod yn gwbl briodol i ysgol gael ei barnu ar gynnydd a wnaed rhwng y profion hynny yn achos plant unigol—heb eu henwi nhw, wrth gwrs—oherwydd ceir rhywbeth y gellir ei ddweud wrth rieni ac wrthym ni yma yn y Cynulliad am ba mor effeithlon ac effeithiol y bu'r darnau hynny o gymorth pwrpasol i blant. Mae'n wych cynnig hynny, ond os nad yw hynny'n gweithio chwaith mae angen inni gael gwybod am hynny hefyd.

Felly, o gofio bod yr Athro Donaldson wedi argymell bod angen i Lywodraeth Cymru sefydlu fframwaith gwerthuso ac asesiad cynhwysfawr, rydym ni'n gwybod rhywbeth am yr asesiad erbyn hyn. Ond a wnewch chi ddweud ychydig bach wrthym ni am sut y bydd yr ochr werthuso o hyn yn gweithio? Gan gadw mewn cof, ac rwy'n derbyn y pwynt, nad yw hwn ynddo'i hun yn offeryn gwerthuso, yn hytrach mae'n offeryn asesu, ond mae angen rhywbeth i'w drafod arnom ni o ran y cynnydd rhwng prawf Rhif 1 a phrawf Rhif 2 a phrawf Rhif 3 ac ati, oherwydd mae canlyniadau yn bwysig o hyd.

Fel y dywedwch yn eich datganiad, mae'r profion newydd yn ymwneud â chodi safonau. Felly dyma gwestiwn neu ddau ar hynny—un yn ymwneud â hunanwerthuso, rhywbeth a gefnogir yn amlwg gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd (yr OECD). Un o'r rhesymau ein bod ni yn y sefyllfa bresennol, o bosib, yw y collwyd hyder yn rhagolygon athrawon o lefel cyrhaeddiad ar ddiwedd ysgol gynradd, cyn i'r plant fynd i ysgol uwchradd. Roedd hynny'n rhannol oherwydd yr orddibyniaeth ar hunanasesiad mewnol, mae'n debyg, neu asesiad mewnol yn sicr. Felly, heb sathru ar gyrn athrawon yn hyn o beth, a oes unrhyw fath o ganllawiau i'w cyflwyno gennych chi—neu pwy allai gyflwyno hynny hyd yn oed; a allai Estyn wneud hynny, wn i ddim—fe allai hynny helpu ysgolion, gan gynnwys y disgyblion, os wyf wedi deall hyn yn iawn, i hunanwerthuso mewn ffordd y gall pob un ohonom fod â rhywfaint o hyder ynddi?

Unwaith eto, o ran codi safonau, roeddech chi'n dweud y llynedd fod £5.6 miliwn am fynd i gonsortia ar gyfer dysgu proffesiynol, yn rhannol i baratoi ar gyfer yr asesiadau hyn. Sut fyddwch chi'n gwerthuso pa mor effeithiol y bu'r consortia wrth gyfrannu at lwyddiant y rhain? Rwy'n sylweddoli nad ydyn nhw wedi dechrau eto mewn gwirionedd, ond bydd y gwaith paratoi ar eu cyfer wedi digwydd. Felly, pe byddech chi'n rhoi ychydig o wybodaeth i ni am hynny, byddai hynny'n beth ardderchog iawn.

Yr amseriad—rwy'n cytuno'n llwyr â chi mai'r ysgolion ddylai bennu dull ac amseriad eu hasesiadau, ond rwy'n cytuno â chi hefyd mai peth diwerth iawn i rieni ac, yn wir, i blant yw adroddiad sy'n cyrraedd ar ddiwrnod olaf y tymor, yn arbennig felly ar ddiwedd tymor yr haf, pan fydd plant yn aml iawn yn llithro'n ôl ychydig dros wyliau'r haf. Felly, mae'n sicr na fyddwn i'n hapus pe byddech chi'n gorfodi ysgolion i gynnal yr asesiad hwn ar ddyddiad arbennig, ond a fyddech chi'n cael gair i gall â nhw o ran osgoi gwneud hynny yn ystod wythnos olaf y tymor?

Yn olaf, ar y £1.7 miliwn ar gyfer yr ysgolion sydd â'r angen mwyaf i wella eu technoleg gwybodaeth, tybed a wnewch chi ddweud wrthym a yw hynny wedi cael ei neilltuo a phryd allem ni ei weld yn cael ei ddosbarthu. Oherwydd gallaf feddwl yn syth am un ysgol yn fy rhanbarth i a fyddai'n awyddus iawn i gael ffrwd ariannu newydd ar gyfer yr union beth hwnnw. Byddai'n ddefnyddiol gallu dweud wrthyn nhw ei fod wedi ei dargedu ar gyfer TG yn hytrach na'i fod yn diflannu i'r grant cynnal refeniw neu i ariannu'r ysgolion yn gyffredinol. Diolch.

16:05

Could I begin by thanking Suzy Davies for that series of questions? First of all, can I say that the Member referred to the assessments on a number of occasions in her contribution as 'tests'? These are not tests; they are assessments. There is a difference between a high-stakes test and an assessment that is used for the purposes of informing teaching and learning going forward.

If I might say, there is a slight contradiction in the issues that the Member raised. On one hand, the Member said that she would want to see the results of these tests being made publicly available. What we do know is that it is exactly creating a high-stakes public accountability around assessment that has led to some of the concerns about the quality of teachers' own self-assessment. If they feel that these assessments are going to be used to publicly assess their abilities as an individual teacher or in a school, there is the human temptation—there is human temptation—not to do that correctly.

So, the issue here is—we have to be clear—these are not tests. These are assessments that are there to assess where a child is in their learning, to be able to provide feedback to that child and, yes, crucially, to parents. Suzy, I couldn't agree with you more: I'm sure all of us who have been parents in the system have been aware of that envelope coming home on the very last week of term with previous test scores in it, leaving parents no time to have the opportunity to go back into school and discuss with the classroom teacher the results of those tests.

The great thing about these tests is that they are tailor-made for individual children. No two children's tests will be exactly the same, because the questions that will be asked will be responding to their ability to answer them. The results will be instantaneous, and those results will be available to parents within a day or two of that child taking the test. 

The Member asks how often the children will take the test. You're absolutely right: Graham Donaldson did say that frequency of testing should be kept to a minimum, but Donaldson also recommended an innovative approach to assessment, including interactive approaches. So, actually, we've taken on board the advice of Graham Donaldson, and it will be up to individual classroom teachers to decide when a child should take a test, or take an assessment—I'm doing it now—and how frequent that assessment could be, because it could be the decision of a teacher that this assessment is carried out at different points in the year to feed back on whether progress has been made, but that is left to the discretion of the individual classroom teacher knowing those children the best.

Again, the good thing about this system is rather than all schools having to do the test within a week's period at the same time of the year, this is allowing the individual teachers to decide when best to employ this strategic tool to assist their children. But, of course, it is just one part of assessing where a child is and self-evaluation will continue to be, and teacher evaluation will continue to be, a very important part of our education system. At present, Estyn are working with practitioners and schools and the OECD to develop a self-evaluation toolkit so that schools become much, much better at understanding how they are performing and what they're delivering in their school is impacting on their learners. And it is that self-evaluation that will become the bedrock of our accountability system.

We are working with Estyn to look at the prospect of Estyn accrediting schools' self-evaluation. If Estyn are convinced that a school is doing this correctly and properly, then they will be, in a way, licensed to carry on to do that for a number of years. If Estyn has concerns—if Estyn are not convinced about the school's ability to self-evaluate—it could result in more frequent visits from Estyn to a particular school. So, self-evaluation will become one of the core principles of how we actually hold schools accountable for their performance, but that is not the same as using individual children's data and individual children's performance, because that leads us into the conundrum I've talked about earlier about high-stakes tests.

With regard to professional development, you'll be aware that money has been made available both in this year, which has gone out via consortia, and for the next financial year, which will be used in conjunction with our partners in local government. The consortia will be reporting back on how that money has been used to support professional learning and, of course, all of our consortia are subject to Estyn inspection and ongoing review by Welsh Government itself.

With regard to infrastructure, obviously the £1.7 million has been given to the WLGA, and they as a group of local authorities are working out how best that they want to distribute that money. That's just one part of the investment that we are making in IT infrastructure. We continue to work to ensure that all schools are connected to superfast broadband and are able to receive superfast broadband speeds. So, that is the infrastructure outside the school, and we continue to work with our partners in local government to understand some of the constraints within local government's own systems and individual schools systems that mean that they can't avail themselves of the opportunity of those speeds if the fibre has been connected. And we will continue to work with our Learning in Digital Wales programme to look at ongoing investments to support schools and local authorities to ensure that all of our institutions have broadband speeds and technology within their school that will meet the needs, not just for the ability to deliver online adaptive assessments, but also the curriculum as a whole. 

A gaf i ddechrau trwy ddiolch i Suzy Davies am y gyfres hon o gwestiynau? Yn gyntaf, a gaf i sôn bod yr Aelod wedi galw'r asesiadau yn 'brofion' sawl gwaith yn ystod ei chyfraniad? Nid profion mo'r rhain; asesiadau ydyn nhw. Mae prawf â llawer yn y fantol yn wahanol i asesiad a ddefnyddir at ddibenion llywio addysgu a dysgu wrth symud ymlaen.

Os caf i fentro dweud, ceir ychydig o groes-ddweud yn y materion a godwyd gan yr Aelod. Ar y naill law, dywedodd yr Aelod y byddai hi'n dymuno gweld canlyniadau'r profion hyn ar gael i'r cyhoedd. Gwyddom mai hyn yn union sy'n cynyddu'r perygl o ran atebolrwydd cyhoeddus ynglŷn ag asesiadau ac mai dyna sydd wedi arwain at rai o'r pryderon ynghylch ansawdd hunan-asesiad yr athrawon eu hunain. Pe bydden nhw'n teimlo bod yr asesiadau hyn yn cael eu defnyddio'n gyhoeddus i asesu eu galluoedd nhw fel athrawon unigol neu mewn ysgol, ceir y demtasiwn ddynol—ceir temtasiwn ddynol—i beidio â gwneud hynny yn y ffordd iawn.

Felly, y mater yn y fan hon yw—mae'n rhaid i ni fod yn eglur—nid profion mo'r rhain. Asesiadau yw'r rhain sydd yno i asesu sefyllfa plentyn o ran ei addysg, i allu rhoi adborth i'r plentyn hwnnw ac, ie, yn bwysig iawn, i'r rhieni. Suzy, gallaf gytuno'n gryf â chi: rwy'n siŵr ein bod ni i gyd sydd wedi bod yn rhieni yn y system wedi bod yn ymwybodol bod yr amlen honno'n cyrraedd y tŷ yn ystod wythnos olaf y tymor gyda sgoriau profion blaenorol ynddo, heb roi dim amser i'r rhieni gael y cyfle i fynd yn ôl i'r ysgol a thrafod canlyniadau'r profion hynny gydag athro'r dosbarth.

Y peth gwych am y profion hyn yw eu bod nhw wedi eu teilwra'n benodol ar gyfer plant unigol. Ni fydd profion dau blentyn yn union yr un fath â'i gilydd, oherwydd bydd y cwestiynau a ofynnir yn ymateb i'w gallu i'w hateb nhw. Bydd y canlyniadau yn dod ar unwaith, a bydd y canlyniadau hynny ar gael i rieni o fewn diwrnod neu ddau i'r plentyn sefyll y prawf.

Roedd yr Aelod yn gofyn pa mor aml y bydd y plant yn sefyll y prawf. Rydych chi'n llygad eich lle: dywedodd Graham Donaldson y dylid cyfyngu ar amlder y profion hyd y gellir, ond roedd Donaldson yn argymell dull arloesol o asesu hefyd, gan gynnwys dulliau rhyngweithiol. Felly, mewn gwirionedd, rydym wedi ystyried cyngor Graham Donaldson, a phenderfyniad yr athrawon dosbarth unigol fydd pryd ddylai'r plentyn sefyll prawf, neu gael ei asesu—rwyf innau'n cymysgu'r ddau nawr hefyd—a pha mor aml y gallai'r asesiad hwnnw fod, oherwydd gallai'r athro benderfynu cynnal yr asesiad hwn ar adegau amrywiol yn y flwyddyn i adrodd yn ôl ar gynnydd sydd wedi bod neu beidio. Ond caiff yr athro dosbarth unigol sy'n adnabod y plant hynny orau wneud fel y gwêl yn dda yn hynny o beth.

Eto, y fantais fawr i'r system hon yw, yn hytrach na gorfodi pob ysgol i gynnal y prawf o fewn cyfnod wythnos yr un adeg o'r flwyddyn, y bydd hyn yn caniatáu i athrawon unigol benderfynu'r amser gorau i ddefnyddio'r adnodd strategol hwn i gynorthwyo eu plant. Ond, wrth gwrs, un agwedd yn unig yw hon ar asesiad o sefyllfa plentyn a bydd hunanwerthuso yn dal i ddigwydd, a bydd gwerthuso athrawon yn parhau i fod yn rhan bwysig iawn o'n system addysg. Ar hyn o bryd, mae Estyn yn gweithio gydag ymarferwyr ac ysgolion a'r OECD i ddatblygu pecyn cymorth hunanwerthuso fel y bydd ysgolion yn dod i ddeall yn llawer, llawer gwell sut y maen nhw'n perfformio a sut y mae'r hyn sy'n cael ei gyflawni yn eu hysgol yn effeithio ar eu dysgwyr. A'r hunanwerthuso hwnnw fydd  yn gonglfaen i'n system atebolrwydd.

Rydym yn gweithio gydag Estyn i edrych ar y posibilrwydd o gael Estyn i achredu hunanwerthuso'r ysgolion. Os yw Estyn yn argyhoeddedig bod ysgol yn gwneud hyn yn iawn ac yn briodol, yna caiff yr ysgol drwydded, ar ryw ystyr, i barhau i wneud hynny am rai blynyddoedd eto. Pe byddai pryderon gan Estyn—pe na fyddai Estyn yn sicr o allu'r ysgol i hunanwerthuso—yna gallai hynny arwain at fwy o ymweliadau gan Estyn i ysgol benodol. Felly, daw hunanwerthuso yn un o'r egwyddorion craidd o ran y modd y byddwn yn dal ysgolion i gyfrif am eu perfformiad. Ond nid yw hynny yr un peth â defnyddio data plant unigol a pherfformiad plant unigol, gan fod hynny'n arwain at y broblem ynglŷn â phrofion â llawer yn y fantol y soniais i amdani'n gynharach.

O ran datblygiad proffesiynol, byddwch yn ymwybodol y rhoddwyd arian ar gyfer y flwyddyn hon, sydd wedi mynd allan drwy gyfrwng y consortia, ac ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, a gaiff ei ddefnyddio ar y cyd â'n partneriaid mewn llywodraeth leol. Bydd y consortia yn adrodd yn ôl ar sut y cafodd yr arian ei ddefnyddio i gefnogi dysgu proffesiynol ac, wrth gwrs, mae pob un o'n consortia yn ddarostyngedig i arolygiad gan Estyn ac adolygiad parhaus gan Lywodraeth Cymru ei hun.

O ran seilwaith, mae'n amlwg fod yr £1.7 miliwn wedi cael ei roi i CLlLC, ac maen nhw fel grŵp o awdurdodau lleol yn datrys sut y gellir dosbarthu'r arian hwnnw yn y ffordd orau yn eu barn nhw. Un rhan yn unig yw honno o'r buddsoddiad a wnawn ni yn seilwaith TG. Rydym yn parhau i weithio i sicrhau y bydd pob ysgol wedi cael ei chysylltu â band eang cyflym iawn ac yn gallu cael cyflymderau band eang cyflym iawn. Felly, dyna'r seilwaith y tu allan i'r ysgol, ac rydym yn parhau i weithio gyda'n partneriaid mewn llywodraeth leol i ddeall rhai o'r cyfyngiadau o fewn systemau'r llywodraethau lleol eu hunain a systemau'r ysgolion unigol sy'n golygu na allant ddefnyddio'r cyflymder hyd yn oed os yw'r ffibr wedi cael ei gysylltu. A byddwn yn parhau i weithio gyda'n rhaglen Dysgu yn y Gymru Ddigidol i edrych ar fuddsoddiadau cyfredol i gefnogi ysgolion ac awdurdodau lleol i sicrhau bod ein holl sefydliadau â chyflymder band eang a thechnoleg yn eu hysgolion i ddiwallu eu hanghenion, nid yn unig i allu cynnal asesiadau ymaddasol ar-lein, ond i ddarparu'r cwricwlwm yn ei gyfanrwydd hefyd.

16:10

Thank you for the statement. I am speaking on behalf of Siân Gwenllian as she's not here today, so I'm sure she will want to follow up any progress with you when she returns. From listening to the debate already and from reading the statement, obviously broadly we would support personal appraisals if that means that we can be taking the pressure away from young people in terms of those intense tests that happen at the end of a given period. Even if you're not a parent, I'm sure many of us will have heard from our constituents or from family members where young people are feeling the stress due to those testing structures.

To that end, I wanted to understand from you what will be the parameters of these personalised appraisals in relation to the support given to the teachers, because if we're going to be individualising much more, if we're going to be giving different timelines to teachers to do different things with different pupils, I need assurances that they're going to be having the capacity within the classroom to do that. We know that many classroom teachers are stretched with the budgets in the situation that they are and so I need assurance. For example, will the TLAs, or the teaching and learning assistants, be given that support as well to upskill to be able to support the teacher in the classroom where those assessments will be taking place? We're all for individuality, we know that people progress along different paths at different stages, it's just how we're able to do that in a systematic way via the budget you're giving to the local authorities.

A couple of points of clarification from me—. It's noted in the information in the background to these plans that information will be delivered with the results of assessments to teachers immediately after assessments have been submitted. I'd just like to understand how the assessments will be judged and what system will be used to deliver back such immediate results, because what was brought to my attention by the word 'immediate' was: does it always have to be immediate? Can we give time for the teachers to sit down and discuss this on a wider level as opposed to giving immediate feedback that might not be as useful as intended in the initial instance. It might just be the way it's worded but I seek clarification on that—how they're going to be calculated, for example.

Touching a bit on what Suzy Davies said: will the results of the personalised assessments be used to guide teachers and schools in how they proceed to move forward with pupils, or will certain results come with particular prescriptive actions set more centrally at a national level? For example, if you see trends in one area, will there be changes that you'd want to make based on the outcomes of those assessments or not? Is it basically going to be giving more freedom to the teachers? I would support that, ideally.

My last question—I'd also like to ask whether or not this will completely end teacher assessments as we move into the future and whether or not there are plans to expand this approach into later years of schooling. Thank you.  

Diolch i chi am y datganiad. Rwy'n siarad ar ran Siân Gwenllian am nad yw hi yma heddiw, felly rwy'n siŵr y bydd hi'n dymuno mynd ar drywydd unrhyw gynnydd gyda chi pan ddaw hi yn ei hôl. O wrando ar y ddadl hyd yma a darllen y datganiad, mae'n amlwg ein bod yn fras yn cefnogi gwerthusiadau personol pe byddai hynny'n golygu ysgafnhau'r baich ar bobl ifanc o ran y profion dwys sy'n digwydd ar ddiwedd cyfnod penodol. Hyd yn oed os nad ydych chi'n rhiant, rwy'n siŵr y bydd llawer ohonom wedi clywed gan ein hetholwyr neu gan aelodau'r teulu am bobl ifanc yn teimlo dan straen oherwydd y strwythurau prawf hynny.

I'r perwyl hwnnw, roeddwn yn awyddus i gael deall gennych chi beth fydd paramedrau'r gwerthusiadau personol hyn o ran y cymorth a roddir i athrawon. Oherwydd os ydym am unigoleiddio llawer mwy, ac os ydym am roi gwahanol linellau amser i athrawon ar gyfer gwneud gwahanol bethau gyda gwahanol ddisgyblion, rwyf am fod yn sicr y bydd ganddyn nhw'r gallu o fewn yr ystafell ddosbarth i wneud hynny. Gwyddom fod llawer o athrawon ystafell ddosbarth dan bwysau o ran cyllidebau fel ag y maen nhw ac felly mae angen sicrwydd arnaf i. Er enghraifft, a fydd y cynorthwywyr dysgu ac addysgu yn cael y cymorth hwnnw yn ogystal â'u huwchsgilio i allu cefnogi'r athro yn yr ystafell ddosbarth lle bydd yr asesiadau hyn yn digwydd? Rydym ni o blaid unigoliaeth, rydym yn gwybod y bydd pobl yn symud ymlaen ar hyd gwahanol lwybrau ar wahanol adegau. Ond sut fyddwn ni'n gallu bod yn systematig yn hyn o beth drwy gyfrwng y gyllideb yr ydych chi'n ei rhoi i'r awdurdodau lleol.

Pwynt neu ddau o eglurhad gennyf i—. Nodir yn yr wybodaeth sydd yn y cefndir i'r cynlluniau hyn y rhoddir gwybodaeth i athrawon gyda chanlyniadau'r asesiadau yn syth ar ôl eu hanfon. Fe hoffwn i ddeall sut y caiff yr asesiadau eu barnu a pha system a gaiff ei defnyddio i roi canlyniadau sydyn fel hyn, oherwydd yr hyn a dynnodd fy sylw i gan yr ymadrodd 'ar unwaith' oedd: a oes raid i hynny ddigwydd ar unwaith bob amser? A oes modd inni roi amser i'r athrawon eistedd i lawr a thrafod hyn ar lefel ehangach yn hytrach na rhoi adborth ar unwaith nad yw efallai mor ddefnyddiol ag y bwriadwyd yn y lle cyntaf. Efallai mai'r geiriad yw hyn yn unig, ond hoffwn gael eglurhad ar hynny—ar sut y bydden nhw'n cael eu cyfrifo, er enghraifft.

Gan gyfeirio'n fyr at yr hyn a ddywedodd Suzy Davies: a ddefnyddir canlyniadau'r asesiadau personol i dywys athrawon ac ysgolion o ran sut i symud ymlaen gyda disgyblion, neu a ddaw rhai canlyniadau gyda chamau gweithredu penodol sy'n fwy canolog ar lefel genedlaethol? Er enghraifft, pe byddech yn gweld tueddiadau mewn un ardal, a fyddech yn dymuno gwneud newidiadau ar sail canlyniadau'r asesiadau hynny ai peidio? A fydd hyn yn y bôn yn rhoi mwy o ryddid i athrawon? Byddwn i'n cefnogi hynny, yn ddelfrydol.

Fy nghwestiwn olaf—hoffwn ofyn hefyd a fydd hyn yn diddymu asesiadau athrawon yn llwyr neu beidio wrth inni symud tua'r dyfodol ac a oes cynlluniau neu beidio i ehangu'r dull hwn i flynyddoedd diweddarach mewn ysgolion. Diolch i chi.

16:15

Can I thank Bethan for those questions? The online adaptive testing is intended to replace the current paper-based tests that all children sit from year 2 through to year 9. So, these online adaptive tests will be available to the same timescales, so children will be able to take these assessments from year 2 through to year 9. The important thing about the adaptive testing is that the questions that are asked of the child are reflective of the child's individual ability. It's not based on their age, it's not based on the year group that they are in, but genuinely based on individual children's ability to engage in those questions. That means, for some parents—and I would agree with you, there are parents who have expressed concerns about the suitability of the paper-based, one-size-fits-all arrangements that we've had to date—. If those children, for whatever reason, are unable to engage in that paper test, it can be very demoralising and potentially upsetting to the child. The fact is that the adaptive assessment literally does change depending on the ability of a child, so there's no assumption that because a child is a certain age or at a certain stage in their academic career, the questions will all be the same. That should take away some of the anxiety that I know sometimes parents do feel. The fact that the children will not have to do it in a controlled situation—so, again, sometimes that adds to the anxiety and the high-stakes nature of what we've done in the past—where the entire classroom has to sit down for an allotted time and do the paper—that sometimes can create an atmosphere that can be stressful to children. As I said, it'll be up to individual classroom teachers whether a small group of children do an assessment at a particular time or whether an individual child does it. So, again, this is about trying to ensure that those issues that sometimes can cause angst to children and to parents are removed.

I can't say it enough—because I sometimes think that there is still a misconception amongst the profession themselves—these assessments and the data arising from them is not used as any high-stakes accountability measure regarding that school. Sometimes even the professionals themselves assume that the data collected from previous tests and now these assessments are somehow used to make a judgment on them. These are for the purpose of progressing learners.

Now, quite rightly, we do have to be mindful of workload for our teachers. This in fact takes workload away from teachers in the sense that these are less bureaucratic to administer. When we talk about instantaneous feedback, the results are literally driven by the test results and are available immediately. That's not to say that the teacher needs to then immediately sit down with the child. Clearly, a teacher will need to look at what the assessment says about that child and make progress, but it's far less bureaucratic for teachers than what we had done previously, and, actually, the investment that we're making in these online assessments is actually coming out of a Welsh Government spend-to-save budget, because, actually, we think that this will save us money in the long-term compared to what we're currently spending on the paper-based tests. In an age when we really need to be careful about what we're spending, actually this presents us with a more cost-effective way, as well as a better way, of delivering the system.

Teachers and classroom assistants will be supported through this process. There will be support and training materials available. We'll be running a series of webinars so teachers don't even have to travel. These are available within their own communities and contacts, and help is literally only a telephone call away. There is a hotline available, so if the school is struggling with some IT issues or how to actually run the test, there is a helpline available.

Assessments began before Christmas, and, to date, the feedback that we've had is that those schools that have employed them so far and used them so far have not anticipated any problems. It's also important to remember—and I'm sure this would be of interest to Siân Gwenllian if she were here—that the assessments are available fully bilingually. Teachers are able to choose which language they want the assessment to be carried out in, and obviously that's a very important equity issue for all of our learners.

A gaf i ddiolch i Bethan am y cwestiynau hynny? Y bwriad yw y bydd y profion ymaddasol ar-lein yn disodli'r profion papur presennol y mae pob plentyn yn eu sefyll o flwyddyn 2 hyd flwyddyn 9. Felly, bydd y profion ymaddasol ar-lein hyn ar gael i'r un cyfnod amser, a bydd plant yn gallu cymryd yr asesiadau hyn o flwyddyn 2 hyd flwyddyn 9. Y peth pwysig am y profion ymaddasol yw bod y cwestiynau a ofynnir i'r plentyn yn adlewyrchu gallu unigol y plentyn. Nid yw'n seiliedig ar eu hoedran, nid yw'n seiliedig ar eu grŵp blwyddyn nhw, ond yn wirioneddol seiliedig ar allu plant unigol i ymdrin â'r cwestiynau hynny. Mae hynny'n golygu, i rai rhieni—a byddwn i'n cytuno â chi, mae yna rai rhieni sydd wedi mynegi pryderon am addasrwydd y profion ar bapur sy'n trin pob plentyn yr un fath sydd wedi bodoli hyd yma—. Os na fydd y plant hynny, am ba reswm bynnag, yn gallu ymdopi â'r prawf papur hwnnw, gall hyn fod yn siom fawr iawn a pheri gofid i'r plentyn o bosib. Y ffaith yw bod yr asesiad ymaddasol mewn gwirionedd yn newid gan ddibynnu ar allu'r plentyn, felly nid oes unrhyw ragdybiaeth o ran oedran neilltuol unrhyw blentyn neu ei fod ar unrhyw gyfnod yn ei yrfa academaidd, y bydd y cwestiynau i gyd yr un peth. Dylai hynny ddileu rhywfaint o'r pryder y gwn y bydd rhieni yn ei deimlo weithiau. Y ffaith na fydd y plant yn gorfod sefyll prawf mewn sefyllfa a reolir—felly, unwaith eto, weithiau mae hynny'n ychwanegu at y pryder a'r ymdeimlad bod llawer yn y fantol yn yr hyn yr ydym wedi ei wneud yn y gorffennol—lle mae'r dosbarth cyfan wedi gorfod eistedd i lawr ar amser penodol i wneud y papur—gall hynny weithiau greu awyrgylch a all fod yn straen i blant. Fel y dywedais i, yr athrawon dosbarth unigol fydd yn penderfynu a fydd grŵp bach o blant yn cael yr asesiad ar amser penodol neu a fydd plentyn unigol yn ei gael. Felly, unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â cheisio sicrhau bod y materion hynny sydd weithiau'n achos gofid i blant a rhieni yn cael eu dileu.

Ni allaf ddweud digon am hyn—oherwydd rwy'n credu weithiau fod yna gamsyniad o hyd yn y proffesiwn ei hunan—nid yw'r asesiadau hyn a'r data sy'n deillio ohonyn nhw yn mynd i gael eu defnyddio fel unrhyw ddull o fantoli atebolrwydd yr ysgol honno. Weithiau mae hyd yn oed y gweithwyr proffesiynol eu hunain yn tybio bod y data a gesglir o'r profion blaenorol a'r asesiadau hyn nawr yn cael eu defnyddio rywsut i'w barnu nhw. Y diben yw dwyn dysgwyr yn eu blaenau.

Nawr, yn gwbl briodol, mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol o'r llwyth gwaith i'n hathrawon. Bydd hyn mewn gwirionedd yn ysgafnhau llwyth gwaith yr athrawon yn yr ystyr eu bod  yn llai biwrocrataidd i'w gweinyddu. Pan ydym yn sôn am adborth ar unwaith, caiff y canlyniadau eu gyrru'n llythrennol gan ganlyniadau'r profion ac maen nhw ar gael ar unwaith. Nid yw hynny'n golygu bod angen i'r athro wedyn eistedd i lawr gyda'r plentyn ar unwaith. Yn amlwg, bydd angen i athro edrych ar yr hyn a ddywed yr asesiad am y plentyn hwnnw a gwneud cynnydd, ond mae hyn yn llawer llai biwrocrataidd i'r athrawon na'r hyn yr oeddem yn ei wneud o'r blaen ac, yn wir, mae'r buddsoddiad a wnawn ni yn yr asesiadau ar-lein hyn yn tarddu o gyllideb gwario i arbed Llywodraeth Cymru. Yn wir, rydym ni o'r farn y bydd hyn yn arbed arian i ni yn y tymor hir o'i gymharu â'r hyn yr ydym ni'n ei wario ar hyn o bryd ar y profion papur. Ar adeg o angen gwirioneddol, mae angen inni fod yn ofalus ynghylch yr hyn yr ydym yn ei wario, ac mae hwn yn ddull mwy cost-effeithiol mewn gwirionedd, yn ogystal â bod yn ffordd well o ddarparu'r system.

Caiff athrawon a chynorthwywyr ystafell ddosbarth eu cynorthwyo drwy gydol y broses hon. Bydd cymorth a deunyddiau hyfforddi ar gael. Byddwn yn cynnal cyfres o weminarau fel na fydd yn rhaid i athrawon deithio hyd yn oed. Bydd y rhain ar gael o fewn eu cymunedau a'u cysylltiadau eu hunain, ac mae cymorth ar gael dim ond i rywun godi'r ffôn. Mae llinell gymorth ar gael, felly os oes ysgol yn cael trafferth gyda rhai materion TG neu o ran sut i gynnal y prawf mewn gwirionedd, mae help ar-lein ar gael.

Dechreuodd asesiadau cyn y Nadolig, a hyd yn hyn yr adborth a gawsom yw fod yr ysgolion sydd wedi eu rhoi ar waith ac wedi eu defnyddio ddim yn rhagweld unrhyw broblemau. Mae hefyd yn bwysig cofio—ac rwy'n siŵr y byddai hyn o ddiddordeb i Siân Gwenllian pe byddai hi yma—bod yr asesiadau ar gael yn gwbl ddwyieithog. Mae'r athrawon yn gallu dewis pa iaith i'w defnyddio i gynnal yr asesiad, ac mae hynny'n amlwg yn fater pwysig iawn o degwch i bob un o'n dysgwyr.

16:20

Thank you for your statement, Minister. It's all very well heralding this wonderful new assessment tool and, granted, I think an adaptive tool is an improvement on a paper test, and the explanation you've given about the tool—it sounds like a very, very good online tool, but don't you think it should be up to the individual schools to decide how they assess their learners? It's the schoolteachers who have the classroom experience and knowledge and, with respect, not you, Minister, and yet here you are saying that you know better than them how they should be assessing their learners. If you want to provide a tailored interactive experience for learners, there's none better than that provided by a teacher who has the time to sit down with the learner and provide that positive learning experience. A teacher will be gathering information about a learner's progress in many different ways in every interaction with that learner and making immediate and sometimes subconscious assessments.

Immediate and high-quality feedback is something that's part and parcel of teaching individual learners, provided, of course, that the teacher has sufficient time to spend with that learner, and I think that's the crux of the matter. Given the Minister's comments in her statement about the impact of the tests or assessment on improving standards of teaching, one can't escape the feeling that this system is simply automating something that's part and parcel of teaching and taking the setting of assessment criteria away from teachers and giving it to the creators of a faceless app.

Good teachers already have an understanding of individual children's abilities and needs and don't need a computer to tell them. This assessment, whether online or not, is no substitute for the assessment of a real-life teacher with enough time to do the job they went into teaching to do. It's tempting to view this as a vote of no confidence in schools' ability to assess the progress of the children they're teaching, or should we all take this as a sign that Welsh Government isn't going to be employing the significant number of additional teachers Wales needs, making automation of certain aspects of a teacher's role necessary?

If a school is confident that they don't need to use the new system or that they have a better way of doing it, why should they be forced by a Minister with no teacher training or experience to use that assessment? This week, a report on the BBC website said that one in 10 learners at our secondary schools is bullied every week, and even though the children's commissioner and anti-bullying charities have asked for statutory recording on incidents nationwide, this Government says that it's for the individual schools to decide which approach works best for them. But if schools can be trusted to record and deal with bullying as they see fit, why not the way they measure the learning progress their children are making?

Some final questions: where will the teacher's personal assessment of a child fit in with the new system? What happens if the teacher's assessment differs from that of the online assessment? Will the results of the online assessment be a tool for an individual teacher to use to inform their own personal assessment of a child's progress or will it itself feed into another process? And will the results of the online assessments inform judgments made by professionals other than the individual learner's teacher? Thank you.

Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Un peth yw cyhoeddi'r adnodd asesu newydd gwych hwn ac, mi warantaf, rwy'n credu bod adnodd ymaddasol yn welliant ar brawf papur, ac mae'ch esboniad o'r adnodd—mae'n swnio fel adnodd ar-lein da iawn, iawn, ond ydych chi ddim o'r farn mai lle'r ysgolion unigol yw penderfynu sut y maen nhw'n mynd ati i asesu eu dysgwyr? Yr athrawon ysgol sydd â'r profiad yn yr ystafell ddosbarth a'r wybodaeth, nid chi, Gweinidog, â phob parch, ac eto dyma chi yn dweud eich bod yn gwybod yn well na nhw sut y dylen nhw fod yn asesu eu dysgwyr. Os ydych chi'n awyddus i ddarparu profiad rhyngweithiol arbennig ar gyfer dysgwyr, nid oes dim yn well na'r hyn a ddarperir gan athro sydd â'r amser i eistedd i lawr gyda'r dysgwr a darparu'r profiad dysgu cadarnhaol hwnnw. Bydd athro yn casglu gwybodaeth am gynnydd y dysgwr mewn llawer o wahanol ffyrdd wrth ryngweithio gyda'r dysgwr hwn, gan wneud asesiadau uniongyrchol a greddfol weithiau.

Mae adborth di-oed o ansawdd uchel yn rhywbeth sy'n rhan annatod o addysgu dysgwyr unigol, ar yr amod, wrth gwrs, fod gan yr athro ddigon o amser i'w dreulio gyda'r dysgwr hwnnw, a dyna yw gwreiddyn y mater yn fy marn i. O ystyried sylwadau'r Gweinidog yn ei datganiad am effaith y profion neu'r asesiadau ar wella safonau addysgu, ni all rhywun ddianc rhag y teimlad fod y system hon yn awtomeiddio rhywbeth sy'n rhan annatod o addysgu ac yn cymryd y gwaith o osod y meini prawf asesu oddi ar yr athrawon ac yn ei roi i grewyr ap diwyneb.

Mae athrawon da eisoes yn meddu ar ddealltwriaeth o anghenion a galluoedd plant unigol ac nid oes angen cyfrifiadur arnyn nhw i ddweud hynny. Nid yw'r asesiad hwn, ar-lein neu beidio, yn gallu disodli asesiad athro o gig a gwaed gyda digon o amser i wneud y gwaith yr aeth i mewn i fyd addysg i'w wneud. Mae'n demtasiwn gweld hyn yn bleidlais o ddiffyg hyder yng ngallu'r ysgolion i asesu cynnydd y plant y maen nhw'n eu dysgu. Neu, a ddylai pob un ohonom gymryd hyn yn arwydd na fydd Llywodraeth Cymru yn cyflogi'r nifer sylweddol o athrawon ychwanegol sydd eu hangen ar Gymru, gan wneud awtomatiaeth o rai agweddau ar swydd athro yn rhywbeth angenrheidiol?

Os yw ysgol yn hyderus nad oes angen iddi ddefnyddio'r system newydd, neu fod ganddi ffordd well o wneud hynny, pam y dylid eu gorfodi nhw i ddefnyddio'r asesiad hwnnw gan Weinidog sydd heb ei hyfforddi'n athro na phrofiad mewn ysgol? Yr wythnos hon, roedd adroddiad ar wefan y BBC yn dweud bod un o bob 10 dysgwr yn ein hysgolion uwchradd yn cael eu bwlio'n wythnosol. Ac er bod y Comisiynydd Plant ac elusennau gwrth-fwlio wedi gofyn am gofnod statudol o achosion ledled y wlad, mae'r Llywodraeth hon yn dweud mai lle'r ysgolion unigol yw penderfynu pa ddull sy'n gweithio orau ar eu cyfer nhw. Ond os gellir ymddiried yn yr ysgolion i gofnodi ac ymdrin â bwlio fel y maen nhw'n gweld yn dda, pam na allant yn yr un modd fesur y cynnydd a wna eu plant wrth ddysgu?

Rhai cwestiynau i gloi: ble fydd asesiad personol yr athro o blentyn yn sefyll yn y system newydd? Beth fydd yn digwydd pe byddai asesiad yr athro yn wahanol i'r asesiad ar-lein? A fydd canlyniadau'r asesiad ar-lein yn gyfrwng i'r athro neu athrawes unigol ei ddefnyddio i lywio eu hasesiad personol eu hunain o gynnydd plentyn neu a fydd hynny'n cael ei fwydo i mewn i broses arall? Ac a fydd canlyniadau'r asesiadau ar-lein yn llywio'r penderfyniadau a wneir gan weithwyr proffesiynol eraill heblaw am athro'r dysgwr unigol? Diolch.

Let me be absolutely clear in response to the questions and comments from Michelle Brown: teachers understand where their pupils are in their learning as, she is quite right, they spend every working day doing just that, but the online assessments provide teachers with an extra tool, high-quality personalised feedback on learner skills, so that they can then put in place the appropriate support and interventions. This is not here to replace teacher assessment. These online adaptive assessments are here to improve upon the paper-based testing system that we currently have in Wales. It is more useful for teaching and learning. I would argue that it is more useful for parents. It puts more control into the hands of our teachers rather than less, in the sense that they will be able to decide when the children undertake the assessment, and when and how they administer it. And, therefore, this is exactly the opposite of what the Member says is happening.

She makes a useful point about teachers having the time to do what they do best. That's why this Government is investing in extra teachers to reduce class sizes and why we will continue to work with the profession and their unions to ensure that we can reduce workload wherever possible so teachers are given exactly that: the time that they need with individual children so that they can apply their skills alongside the information that these adaptive assessments will provide for them, to give that tailored experience to move the child on with their learning.

Gadewch i mi fod yn gwbl glir wrth ymateb i'r cwestiynau a'r sylwadau a wnaeth Michelle Brown: mae athrawon yn deall sefyllfa'r disgyblion o ran eu haddysg gan eu bod nhw, mae'n hollol iawn, yn treulio pob diwrnod gwaith yn gwneud hynny. Ond mae'r asesiadau ar-lein yn rhoi arf ychwanegol i athrawon, ac adborth personol o ansawdd uchel ar sgiliau'r dysgwr, fel bod modd rhoi'r cymorth a'r ymyriadau priodol ar waith. Nid y bwriad yw disodli'r asesiad gan athrawon. Mae'r asesiadau ymaddasol hyn ar-lein yn welliant ar y system profion ar bapur sydd gennym ar hyn o bryd yng Nghymru. Maen nhw'n fwy defnyddiol ar gyfer addysgu a dysgu. Byddwn i'n dadlau eu bod yn fwy defnyddiol i rieni. Maen nhw'n rhoi mwy o reolaeth yn nwylo ein hathrawon yn hytrach na llai, yn yr ystyr eu bod yn gallu penderfynu pryd fydd y plant yn ymgymryd â'r asesiad, a phryd a sut y byddan nhw'n ei gynnal. Ac, felly, mae hyn yn gwbl groes i'r hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud sy'n digwydd.

Mae hi'n gwneud pwynt dilys ynghylch rhoi'r amser i athrawon wneud yr hyn y maen nhw'n ei wneud orau. Dyna pam y mae'r Llywodraeth hon yn buddsoddi mewn athrawon ychwanegol i leihau maint dosbarthiadau a dyna pam y byddwn yn parhau i weithio gyda'r proffesiwn a'u hundebau i sicrhau y gallwn leihau'r llwyth gwaith lle bo hynny'n bosib fel y bydd athrawon yn cael yr union beth hwnnw: yr amser sydd ei angen gyda phlant unigol fel y gallan nhw ymarfer eu dawn ochr yn ochr â'r wybodaeth y bydd yr asesiadau ymaddasol hyn yn ei roi iddyn nhw, ar gyfer rhoi profiad wedi'i deilwra ar gyfer dwyn addysg y plentyn ymlaen.

16:25
5. Datganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth: Prentisiaethau: Buddsoddi mewn Sgiliau ar gyfer y Dyfodol
5. Statement by the Minister for Economy and Transport: Apprenticeships: Investing in Skills for the Future

Item 5 on the agenda this afternoon has been postponed.  

Mae eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma wedi ei gohirio.

6. Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau'r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a'r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2019
6. The Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2019

Therefore, we move to item 6, which is the Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2019. I call on the Minister for Finance and Trefnydd to move the motion, Rebecca Evans. 

Felly, symudwn at eitem 6, sef Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau'r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a'r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2019. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gynnig y cynnig, Rebecca Evans.

Cynnig NDM6912 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau’r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a’r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 27 Tachwedd 2018.

Motion NDM6912 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 27 November 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

I welcome the opportunity to bring forward these amending regulations today. I'd like to thank the Constitutional and Legislative Affairs Committee for its report on the regulations. The Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2019 amend the 2013 council tax reduction scheme regulations. The scheme provides direct help to households across Wales by reducing their council tax bills. The UK Government abolished council tax benefits on 31 March 2013 and passed responsibility for developing new arrangements to the Welsh Government. The decision was accompanied by a 10 per cent cut in the funding for the scheme. The Welsh Government responded by meeting the funding gap to maintain entitlements to support for around 300,000 of the least well-off households in Wales.

Amending legislation is needed each year to ensure the figures used to calculate each household's entitlement to a reduction are increased to take account of the rises in the cost of living. The operating regulations therefore maintain existing entitlement to support. The financial figures relating to working-age people, disabled people and carers for 2019-20 are increased in Wales in line with the consumer price index at 2.4 per cent. This contrasts with the UK Government's policy to freeze working-age benefits until the end of 2019-20. Figures relating to pensioner households continue to be increased in line with the UK Government's standard minimum guarantee and mirror the uprating of housing benefit. I wish to protect families on low incomes who have been affected by welfare reform from further cuts to their income.

In making these regulations, I have also taken the opportunity to include minor technical changes and to make additional amendments to reflect other changes to related benefits and a new social security benefit, bereavement support payment. For example, in collaboration with local authorities, we've clarified the wording of the regulations in order to bring the regulations in line with housing benefit regulations. These changes will ensure that billing authorities assess entitlement to council tax reductions in a consistent manner. These regulations maintain entitlements to reductions in council tax bills of households in Wales. As a result of this scheme, around 220,000 of the most hard-pressed households will continue to pay no council tax in 2019-20. Council tax reduction remains a cornerstone of our targeted support for people and families who have been adversely affected by the UK Government's welfare reforms. I ask Members to approve these regulations today.

Rwy'n croesawu'r cyfle i gyflwyno'r Rheoliadau diwygio hyn heddiw. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am ei adroddiad ar y rheoliadau. Mae'r Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau'r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a'r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2019 yn diwygio Rheoliadau Cynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor 2013. Mae'r cynllun yn rhoi cymorth uniongyrchol i gartrefi ledled Cymru drwy ostwng eu biliau treth gyngor. Fe ddiddymodd Llywodraeth y DU fudd-daliadau'r dreth gyngor ar 31 Mawrth 2013 a throsglwyddo'r cyfrifoldeb dros ddatblygu trefniadau newydd i Lywodraeth Cymru. Ar y cyd â'r penderfyniad bu toriad o 10 y cant i'r cyllid ar gyfer y cynllun. Ymatebodd Llywodraeth Cymru drwy ddiwallu'r bwlch cyllido i gynnal yr hawl i gael cymorth ar gyfer oddeutu 300,000 o'r aelwydydd llai cefnog yng Nghymru.

Mae angen diwygio deddfwriaeth bob blwyddyn er mwyn sicrhau bod y ffigurau a ddefnyddir i gyfrifo hawl pob aelwyd i gael gostyngiad yn cael eu cynyddu er mwyn cymryd i ystyriaeth y cynnydd mewn costau byw. Mae'r rheoliadau gweithredu felly yn cynnal yr hawl presennol i gael cymorth. Mae'r ffigurau ariannol sy'n berthnasol i bobl o oedran gweithio, pobl anabl a gofalwyr ar gyfer 2019-20 yn cael eu cynyddu yng Nghymru yn unol â'r mynegai prisiau defnyddwyr sef 2.4 y cant. Mae hyn yn gwrthgyferbynnu â pholisi Llywodraeth y DU i rewi budd-daliadau oedran gweithio hyd at ddiwedd 2019-20. Mae'r ffigurau sy'n ymwneud ag aelwydydd pensiynwyr yn parhau i gael eu cynyddu yn unol â gwarant isafswm sylfaenol Llywodraeth y DU ac yn adlewyrchu uwchraddio'r budd-dal tai. Rwy'n awyddus i amddiffyn teuluoedd ar incwm isel sydd wedi eu heffeithio gan ddiwygio lles rhag toriadau pellach i'w hincwm.

Wrth wneud y rheoliadau hyn, rwyf hefyd wedi achub ar y cyfle i gynnwys mân newidiadau technegol a gwneud newidiadau ychwanegol i adlewyrchu newidiadau eraill i fudd-daliadau cysylltiedig â budd-dal cymdeithasol newydd, taliad cymorth profedigaeth. Er enghraifft, mewn cydweithrediad ag awdurdodau lleol, rydym wedi gwneud geiriad y rheoliadau yn gliriach er mwyn sicrhau bod y rheoliadau yn unol â rheoliadau budd-dal tai. Bydd y newidiadau hyn yn sicrhau bod awdurdodau bilio yn asesu'r hawl i gael gostyngiad i'r dreth gyngor mewn modd cyson. Mae'r rheoliadau hyn yn cynnal hawliau aelwydydd yng Nghymru i gael gostyngiadau i filiau'r dreth gyngor. O ganlyniad i'r cynllun hwn, bydd oddeutu 220,000 o'r aelwydydd sydd dan fwyaf o bwysau yn parhau i beidio â thalu unrhyw dreth gyngor yn 2019-20. Mae gostyngiad i'r dreth gyngor yn parhau i fod yn gonglfaen ein cymorth wedi ei dargedu ar gyfer pobl a theuluoedd sydd wedi eu heffeithio'n andwyol gan ddiwygiadau lles Llywodraeth y DU. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn heddiw.

Thank you. There are no speakers in the debate, therefore the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Nid oes unrhyw siaradwyr yn y ddadl, felly y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

16:30
7. Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2018
7. The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2018

Item 7 on our agenda this afternoon is the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2018, and, again, I call on the Minister for Finance and Trefnydd to move the motion—Rebecca Evans.

Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2018, ac, eto, rwy'n galw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gynnig y cynnig—Rebecca Evans.

Cynnig NDM6911 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 26 Tachwedd 2018.

Motion NDM6911 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2018 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 26 November 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you. I will now talk to the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2018, which relate to setting the 2019-20 tax rates for landfill disposals tax. These regulations set the standard, lower, and unauthorised disposal rates for landfill disposals tax, which, subject to the outcome of today's debate, will apply to taxable disposals made on or after 1 April 2019 in Wales.

These regulations maintain an appropriate cost to the disposal of waste to landfill sites to incentivise more environmentally sensitive activities, such as reduction and recycling of waste. When landfill disposals tax was introduced last year, the Welsh Government committed to setting the same tax rates as the UK Government for the first two years of devolution in recognition of the risks and incentives around this tax, including waste tourism. This is the second year of setting the tax rates. I'm pleased to report to Members that the first year of the tax was marked by both its successful introduction and the smooth transition from the UK landfill tax regime to the new Wales-only landfill disposals tax regime with the consistent rates across the Wales-England border.

In accordance with my predecessor's announcement of the draft budget in October, the standard and lower rates for landfill disposals tax will remain consistent with the UK tax for the next financial year, providing the stability that businesses have so clearly told us they need. We announced the draft rates in the budget on 2 October—in the draft budget, excuse me. The UK Government reaffirmed the rates it had previously announced for 2019-20 in autumn 2017 at its autumn budget on 29 October. The only difference to note is that the UK Government does not currently have a rate for unauthorised disposals. The unauthorised disposal rates is unique to Wales and was introduced through the establishing legislation for landfill disposals tax to reflect the additional cost associated with tackling illegal disposals. It recognises that illegal landfill site operators do not incur the costs associated with a legitimate landfill site and creates an additional financial deterrent to establishing an unauthorised site. I ask Members for their support for these regulations this afternoon.

Diolch. Fe wnaf i siarad yn awr am y Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2018, sy'n ymwneud â gosod cyfraddau treth 2019-20 ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi. Mae'r rheoliadau hyn yn gosod y cyfraddau safonol, is, a'r cyfraddau gwaredu anawdurdodedig ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi, a fydd, yn dibynnu ar ganlyniad y ddadl heddiw, yn berthnasol i warediadau trethadwy a wneir ar neu ar ôl 1 Ebrill 2019 yng Nghymru.

Mae'r rheoliadau hyn yn cadw cost briodol i waredu gwastraff mewn safleoedd tirlenwi er mwyn cymell rhagor o weithgareddau sy'n amgylcheddol sensitif, megis lleihau ac ailgylchu gwastraff. Pan gyflwynwyd y dreth gwarediadau tirlenwi y llynedd, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i osod yr un cyfraddau â Llywodraeth y DU ar gyfer dwy flynedd gyntaf datganoli i gydnabod y risgiau a'r cymhellion o ran y dreth hon, gan gynnwys twristiaeth gwastraff. Hon yw'r ail flwyddyn o bennu cyfraddau'r dreth. Rwy'n falch o allu dweud wrth Aelodau, yn ystod blwyddyn gyntaf y dreth, y cafodd y cyfraddau hynny eu cyflwyno'n llwyddiannus a chyflawnwyd y broses o bontio rhwng cyfundrefn dreth tirlenwi'r DU a chyfundrefn dreth gwarediadau tirlenwi Cymru yn unig yn ddidrafferth, gyda chyfraddau cyson ar draws ffin Cymru-Lloegr.

Yn unol â chyhoeddiad y gyllideb ddrafft gan fy rhagflaenydd ym mis Hydref, bydd cyfraddau safonol ac is y dreth gwarediadau tirlenwi yn parhau'n gyson â threth y DU ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, gan ddarparu'r sefydlogrwydd y mae busnesau wedi dweud yn glir wrthym ni fod ei angen arnynt. Cyhoeddwyd y cyfraddau drafft gennym ni yn y gyllideb ar 2 Hydref—yn y gyllideb ddrafft, esgusodwch fi. Ail-gadarnhaodd Llywodraeth y DU y cyfraddau a gyhoeddwyd eisoes ganddi ar gyfer 2019-20 yn Hydref 2017 yng nghyllideb yr hydref ar 29 Hydref. Yr unig wahaniaeth i'w nodi yw nad oes gan Lywodraeth y DU gyfradd ar hyn o bryd ar gyfer gwarediadau anawdurdodedig. Mae cyfraddau gwaredu anawdurdodedig yn unigryw i Gymru ac fe'u cyflwynwyd drwy lunio deddfwriaeth ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi i adlewyrchu'r gost ychwanegol sy'n gysylltiedig â mynd i'r afael â gwaredu anghyfreithlon. Mae'n cydnabod nad yw pobl sy'n rhedeg safleoedd tirlenwi anghyfreithlon yn ysgwyddo'r un costau â'r rhai sy'n gysylltiedig â safleoedd tirlenwi cyfreithlon ac mae'n creu rhwystr ariannol ychwanegol i sefydlu safle heb ei awdurdodi. Rwy'n gofyn i'r Aelodau am eu cefnogaeth i'r rheoliadau hyn y prynhawn yma.

Thank you. Again, I have no speakers, and therefore the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Unwaith eto, nid oes gennyf unrhyw siaradwyr, ac felly y cynnig yw cytuno ar y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Os felly, derbynnir y cynnig felly yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Dadl: Adroddiad Holtham ar Dalu am Ofal Cymdeithasol
8. Debate: The Holtham Report on Paying for Social Care

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Darren Millar. 

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Darren Millar.

I now move on to item 8, which is a debate on the Holtham report on paying for social care, and I note that Members are not present in the Chamber. [Interruption.] Well, that's fine, then. If a Member of the Government will move the motion, then I'm happy to proceed. I take it that's within order. Are you happy to formally move the motion, or do you want to speak to it, on social care? Oh. There we go. 

Rwy'n symud ymlaen yn awr at eitem 8, sef dadl ar adroddiad Holtham ar dalu am ofal cymdeithasol, a sylwaf nad yw Aelodau'n bresennol yn y Siambr. [Torri ar draws.] Wel, mae hynny'n iawn, felly. Os bydd Aelod o'r Llywodraeth yn cynnig y cynnig, yna rwy'n hapus i fwrw ymlaen. Cymeraf fod hynny'n dderbyniol o ran trefn. A ydych chi'n fodlon cynnig y cynnig yn ffurfiol, neu a ydych chi eisiau siarad amdano, o ran gofal cymdeithasol? O. Dyna ni.

I thought perhaps at the start of a new year we might have managed to have all got in on time. Therefore, we will once again say now we move to the debate on the Holtham report on paying for social care, and I will now ask the Minister for Health and Social Services to open the debate—Vaughan Gething.

Roeddwn i'n credu efallai ar ddechrau'r flwyddyn newydd y gallem ni i gyd fod wedi llwyddo i gyrraedd yn brydlon. Felly, rydym ni'n dweud unwaith eto ein bod ni nawr yn symud at y ddadl ar adroddiad Holtham ar dalu am ofal cymdeithasol, ac rwy'n gofyn yn awr i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol agor y ddadl—Vaughan Gething.

Cynnig NDM6906 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi:

a) y pwysau ar wasanaethau cymdeithasol sy’n deillio o gyni a’r newid yn y boblogaeth;

b) yr adroddiad a gomisiynwyd oddi wrth yr Athro Gerald Holtham, 'Talu am Ofal Cymdeithasol'; a

c) bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu grŵp rhyngweinidogol ar ofal cymdeithasol, sy’n defnyddio adroddiad Holtham i lywio ei waith.

Motion NDM6906 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes:

a) the pressures on social services arising from austerity and population change;

b) the report commissioned from Professor Gerald Holtham, 'Paying for Social Care'; and

c) that an inter-ministerial group on social care has been set up by the Welsh Government, the work of which is being informed by the Holtham report.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and my apologies for being stuck in another meeting, when I thought the clock had plenty of time, and it did not, and I apologise to Members who have been waiting for the debate to start. But I am pleased to have this opportunity to open the debate and move the motion on the paper, centring upon Professor Gerry Holtham's report on paying for social care. The report and the economic analysis, commissioned by the Welsh Government, were published in June. Members will recall a social care levy was one of four new tax ideas to emerge from the national debate about new taxes in summer 2017. How we meet the costs of caring for an ageing population is a challenge relevant to every constituency in Wales and, indeed, the very many nations like ours with an ageing demographic profile. 

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac ymddiheuriadau am fod yn gaeth mewn cyfarfod arall, pan feddyliais fod digon o amser ar y cloc, ond nid felly yr oedd hi, ac rwy'n ymddiheuro i Aelodau sydd wedi bod yn aros i'r ddadl ddechrau. Ond rwyf yn falch o gael y cyfle hwn i agor y ddadl ac i gynnig y cynnig sydd ar y papur, sy'n canolbwyntio ar adroddiad yr Athro Gerry Holtham ar dalu am ofal cymdeithasol. Cyhoeddwyd yr adroddiad a'r dadansoddiad economaidd, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ym mis Mehefin. Bydd yr Aelodau'n cofio mai ardoll gofal cymdeithasol oedd un o bedwar syniad treth newydd a ddaeth i'r amlwg o'r ddadl genedlaethol am drethi newydd yn haf 2017. Mae sut y gallwn ni dalu costau gofal poblogaeth sy'n heneiddio yn her sy'n berthnasol i bob etholaeth yng Nghymru ac, yn wir, y cenhedloedd niferus iawn fel ein un ninnau sydd â phroffil demograffig sy'n heneiddio.

We have made enormous progress in improving healthcare and tackling illness, which is helping us to live longer. Equally, we're making significant improvement in the provision of social care, taking forward the approach set out in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. The nature of social care in Wales today seeks to be co-productive, based on what matters to people, by promoting prevention and early intervention. Whilst social care is changing and improving, the challenges of an ageing population are inescapable. That is why we are committed, as a Government, to developing new funding models to support the future costs of social care. This commitment is at the heart of the work of the Government's inter-ministerial group on paying for social care, which I will now chair, taking over the work of my colleague Huw Irranca-Davies, and I should say that that was ably done and it leaves us in a good place.

Professor Holtham's report, which this debate centres on today, has been key to informing our early thinking. More broadly, the report is serving as a catalyst to refocus the wider debate around paying for care, and this, of course, includes direct engagement with our partners in local government. A social care levy is the approach that Professor Holtham has suggested, and his advice requires careful consideration alongside all other options, including insurance-based models. This approach may soon be considered in the context of the long-promised UK Government Green Paper on social care and potential proposals for a UK-wide system of paying for care.

Before I return to Professor Holtham's report itself, I want to say a few words about social care and the vital work that our social services do today to keep vulnerable adults and children safe, to help people to remain independent and to live fulfilled lives and to improve their well-being outcomes. The decade of austerity that we are living through and our diminishing resources mean that local authorities are facing pressures across all aspects of social services provision. The Welsh Government budget in 2019, the day-to-day revenue spending, will be 7 per cent lower, or £1.2 billion lower in real terms, than in 2010-11 on a like-for-like basis. Despite that challenging environment, spending in Wales on social care for older people has been protected in relation to our overall budget. There was a 13 per cent increase in cash terms in social care funding between 2010-11 and 2017-18—almost three times the rate of increase in the Welsh Government's overall budget. Wales has a higher proportion of older people than England, but, even allowing for that, spending per person over the age of 65 in 2017-18 was 23 per cent higher in Wales than in England—up from around 8 per cent higher in 2010-11. It should not, therefore, be a surprise that we will not support the first Conservative amendment that tries to shift blame away from Tory austerity. We will, however, support the second amendment.

The final budget for 2018-19, which we will debate next week in this Assembly, includes a further £7 million to raise the capital limit for residential care to £50,000 from this April. From April, people will be able to keep more of their hard-earned savings before having to contribute towards the cost of their care. This is the most generous threshold of any country within the United Kingdom. This Welsh Labour-led Government promised Wales that we would more than double the capital limit in this Assembly term, and we have done just that.

Official population forecasts add further impetus to the debate about how we pay for care. The forecast suggests a rapidly ageing population over the next 10 to 15 years that would increase demand upon our services for older people and place pressures on already stretched budgets. The population of over 75s in Wales is likely to increase by more than 40 per cent by 2030 and by more than 70 per cent by 2040. And the number of people living to be over 85 is projected to more than double by 2040, and that, of course, is something to celebrate, but is also something to plan for. It is against these forecasts and the anticipated increase in demand for social care that Professor Holtham proposed a levy on income to help pay for care. The proceeds from the levy would help fund the immediate costs of care for older people, with the remainder being placed in a ring-fenced fund and invested to help cover expected increases in the demand for care for future generations.

Our key objective in bringing this debate today is to invite Members' views on Professor Holtham's model and, in particular, to explore the four fundamental questions that Professor Holtham raises in his report. Firstly, he asks whether the social care levy should be earmarked or hypothecated to meet the social care costs. Now, hypothecation can, of course, reduce overall budget flexibility, but his report suggests that proceeds should be ring-fenced to help increase public acceptability of a new tax. Secondly, Professor Holtham asks whether the social care levy model should be based on the contributory principle: so, should a record of payments into the scheme be required to enjoy the benefits? Such a system could create higher administrative costs, but he also concludes, though, that the system should be of the collective type, where benefits are offered unrelated to the scale of a person's contributions. Next, he considers how fairness to those on different incomes and age cohorts could be assured. With Professor Holtham's model, the levy rates would vary between 1 and 3 per cent. They'd be higher for older people initially, as they would pay in for shorter periods, and that would enable an element of intergenerational fairness, but such a system would come with administrative cost.

Finally, he asks: should the scheme be pay-as-you-go, or should revenues be paid into a fund and invested to meet future demands? Professor Holtham makes the case for a funded approach. An initial age-related tax with rates of 1 to 3 per cent, declining over time to 1 per cent, could potentially support a 20 per cent increase in care spending per person for older people and accommodate the forecasted effects of ageing to at least 2040, but this is only possible with adequate investment returns and if collection and administration costs are kept reasonable. 

These are, of course, all important questions. As Professor Holtham himself explained both to the Finance Committee and to the inter-ministerial group on paying for social care, his assessment is based on a number of assumptions that we will need to properly consider and to take a view to inform our policy formulation. 

I really do welcome the views of Members about all the possible models of paying for social care in the future, as well as those fundamental questions posed by Professor Holtham in relation to a social care levy. I hope that today will be the start of a more informed debate between parties, not just within the Chamber, but outside it, and, indeed, potentially within other committees of the Assembly. We will need maturity and commitment across political parties to deliver on this challenging but unavoidable agenda. We will look to make progress, with a clear and focused plan to take this work forward. There are no easy answers to the challenge of paying for care, as the delayed UK Government Green Paper shows, but, together, I'm confident that here in Wales we can develop an approach tailored to our needs and fit for purpose now and in the future.

Rydym ni wedi gwneud cynnydd aruthrol o ran gwella gofal iechyd a mynd i'r afael â salwch, sy'n ein helpu i fyw yn hirach. Yn yr un modd, rydym ni'n gwella darpariaeth gofal cymdeithasol yn sylweddol, gan weithredu'r dull a nodir yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Mae natur gofal cymdeithasol yng Nghymru heddiw yn anelu at fod yn gyd-gynhyrchiol, yn seiliedig ar yr hyn sy'n bwysig i bobl, gan hyrwyddo atal ac ymyrraeth gynnar. Er bod gofal cymdeithasol yn newid ac yn gwella, nid yw'n bosib osgoi heriau poblogaeth sy'n heneiddio. Dyna pam ein bod ni wedi ymrwymo, fel Llywodraeth, i ddatblygu modelau newydd i gefnogi costau gofal cymdeithasol yn y dyfodol. Mae'r ymrwymiad yma wrth wraidd gwaith grŵp rhyngweinidogol y Llywodraeth ar dalu am ofal cymdeithasol, y byddaf yn ei gadeirio bellach, gan ymgymryd â gwaith fy nghyd-aelod, Huw Irranca-Davies, a dylwn ddweud y gwnaethpwyd hynny'n fedrus ac mae hynny'n ein gadael mewn lle da.

Mae adroddiad yr Athro Holtham, sy'n sail i'r ddadl hon heddiw, wedi bod yn allweddol yn ffurfio ein syniadau cynnar. Yn ehangach, mae'r adroddiad hwn yn gwasanaethu fel catalydd i roi pwyslais newydd i'r ddadl ehangach ynghylch talu am ofal, ac mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys ymgysylltu'n uniongyrchol â'n partneriaid mewn llywodraeth leol. Ardoll gofal cymdeithasol yw'r dull y mae'r Athro Holtham wedi'i awgrymu, ac mae ei gyngor yn gofyn am ystyriaeth ofalus ochr yn ochr â'r holl ddewisiadau eraill, gan gynnwys modelau sy'n seiliedig ar yswiriant. Cyn bo hir, gallai'r dull hwn gael ei ystyried yng nghyd-destun Papur Gwyrdd Llywodraeth y DU ar ofal cymdeithasol, sydd wedi'i addo ers tro, a chynigion posib ar gyfer system DU gyfan o dalu am ofal.

Cyn imi ddychwelyd at adroddiad yr Athro Holtham, rwyf eisiau dweud ychydig am ofal cymdeithasol a'r gwaith hanfodol y mae ein gwasanaethau cymdeithasol yn ei wneud heddiw i ddiogelu oedolion a phlant sy'n agored i niwed, i helpu pobl i gadw'u hannibyniaeth ac i fyw bywydau cyflawn a mwy llesol. Mae'r degawd o gyni sydd ohoni a'n hadnoddau sy'n prinhau yn golygu bod awdurdodau lleol yn wynebu pwysau ym mhob agwedd ar ddarpariaeth gwasanaethau cymdeithasol. Bydd cyllideb Llywodraeth Cymru yn 2019, y gwariant refeniw o ddydd i ddydd, 7 y cant yn is, neu £1.2 biliwn yn is mewn termau real, nag yn 2010-11 ar sail gyfatebol. Er gwaethaf y cyd-destun heriol hwnnw, yng Nghymru, diogelwyd gwariant ar ofal cymdeithasol ar gyfer pobl hŷn mewn cysylltiad â'n cyllideb gyffredinol. Bu cynnydd o 13 y cant mewn termau arian parod o ran ariannu gofal cymdeithasol rhwng 2010-11 a 2017-18—bron i dair gwaith cyfradd y cynnydd yng nghyllideb gyffredinol Llywodraeth Cymru. Mae gan Gymru gyfran uwch o bobl hŷn na Lloegr, ond, hyd yn oed ar ôl caniatáu ar gyfer hynny, yn 2017-18 roedd gwariant y pen dros 65 oed 23 y cant yn uwch yng Nghymru nag yn Lloegr—i fyny o oddeutu 8 y cant yn uwch yn 2010-11. Ni ddylai beri syndod, felly, na fyddwn yn cefnogi gwelliant cyntaf y Ceidwadwyr sy'n ceisio symud y bai oddi ar gyni'r Torïaid. Byddwn, fodd bynnag, yn cefnogi'r ail welliant.

Mae'r gyllideb derfynol ar gyfer 2018-19, y byddwn yn ei thrafod yr wythnos nesaf yn y Cynulliad yma, yn cynnwys £7 miliwn ychwanegol i godi'r terfyn cyfalaf ar gyfer gofal preswyl i £50,000 o fis Ebrill eleni. O fis Ebrill, bydd pobl yn gallu cadw mwy o'u cynilion haeddiannol cyn gorfod cyfrannu tuag at gost eu gofal. Dyma'r trothwy mwyaf hael o blith unrhyw wlad yn y Deyrnas Unedig. Addawodd Llywodraeth bresennol Cymru, dan arweiniad Llafur, y byddem yn fwy na dyblu terfyn y cyfalaf yn nhymor presennol y Cynulliad, ac rydym ni wedi gwneud hynny'n union.

Mae rhagolygon poblogaeth swyddogol yn rhoi hwb pellach i'r ddadl ynghylch sut yr ydym ni'n talu am ofal. Mae'r rhagolygon yn awgrymu y bydd y boblogaeth yn heneiddio'n gyflym dros y 10 i 15 mlynedd nesaf a fydd yn cynyddu'r galw ar ein gwasanaethau ar gyfer pobl hŷn ac yn rhoi pwysau ar gyllidebau sydd eisoes yn gwegian. Mae'r rhai sydd dros 75 oed yng Nghymru yn debygol o gynyddu gan fwy na 40 y cant erbyn 2030 a mwy na 70 y cant erbyn 2040. A rhagwelir y bydd nifer y bobl sy'n byw i fod dros 85 oed yn mwy na dyblu erbyn 2040, ac, mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth i'w ddathlu, ond mae hefyd yn rhywbeth i gynllunio ar ei gyfer. O ystyried y rhagolygon hyn a'r cynnydd a ragwelir yn y galw am ofal cymdeithasol fe gynigiodd yr Athro Holtham ardoll ar incwm er mwyn helpu i dalu am ofal. Byddai elw o'r ardoll yn helpu i ariannu'r costau gofal uniongyrchol ar gyfer pobl hŷn, gyda'r gweddill yn cael ei roi mewn cronfa wedi'i neilltuo a'i fuddsoddi er mwyn helpu i dalu am y cynnydd a ddisgwylir yn y galw am ofal ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Ein hamcan allweddol wrth gyflwyno'r ddadl hon heddiw yw gwahodd Aelodau i fynegi eu barn ar fodel yr Athro Holtham ac, yn benodol, i ystyried y pedwar cwestiwn sylfaenol y mae'r Athro Holtham yn eu holi yn ei adroddiad. Yn gyntaf, mae'n gofyn a ddylai'r ardoll gofal cymdeithasol gael ei chlustnodi neu ei neilltuo i dalu costau'r gofal cymdeithasol. Wrth gwrs, gall neilltuo arian leihau hyblygrwydd cyllidebol drwyddi draw, ond mae ei adroddiad yn awgrymu y dylid neilltuo'r enillion er mwyn helpu i wneud y dreth newydd yn fwy derbyniol i'r cyhoedd. Yn ail, mae'r Athro Holtham yn gofyn a ddylai'r model ardoll gofal cymdeithasol gael ei seilio ar yr egwyddor gyfrannol: felly, a oes angen cyfrannu at y cynllun er mwyn mwynhau ei fanteision? Gallai system o'r fath greu costau gweinyddol uwch, ond mae ef hefyd yn dod i'r casgliad, fodd bynnag, y dylai'r system fod o natur gyfunol, lle cynigir manteision sy'n anghysylltiedig â maint cyfraniadau pobl. Nesaf, mae'n ystyried sut mae modd sicrhau tegwch i'r rhai sydd mewn gwahanol garfannau incwm ac oedran. Gyda model yr Athro Holtham, byddai cyfraddau'r ardoll yn amrywio rhwng 1 a 3 y cant. Byddent yn uwch ar gyfer pobl hŷn ar y dechrau, oherwydd y byddent yn cyfrannu am gyfnodau byrrach, a byddai hynny'n caniatáu elfen o degwch rhwng y cenedlaethau, ond byddai system o'r fath yn dod ar gost weinyddol.

Yn olaf, mae'n gofyn: a ddylai'r cynllun fod ar sail talu wrth ddefnyddio, neu a ddylai refeniw gael ei dalu i gronfa a'i fuddsoddi i ddiwallu galw'r dyfodol? Mae'r Athro Holtham yn dadlau o blaid dull ariannu. Mae'n bosib y gallai treth gychwynnol sy'n gysylltiedig ag oedran gyda chyfraddau o 1 i 3 y cant, yn gostwng dros amser i 1 y cant, gefnogi cynnydd o 20 cant y pen mewn gwariant ar ofal ar gyfer pobl hŷn a gallai ymdopi â'r effeithiau heneiddio a ragwelir hyd at o leiaf 2040, ond byddai hyn ond yn bosib gydag enillion digonol o'r buddsoddiad ac os cedwir costau gweinyddu a chasglu'n rhesymol.

Mae'r rhain, wrth gwrs, i gyd yn gwestiynau pwysig. Fel yr eglurodd yr Athro Holtham ei hun i'r Pwyllgor Cyllid ac i'r grŵp rhyngweinidogol ar dalu am ofal cymdeithasol, mae ei asesiad yn seiliedig ar nifer o ragdybiaethau y bydd angen inni eu hystyried o ddifrif wrth inni lunio polisïau.

Rwy'n wirioneddol groesawu barn yr Aelodau ar yr holl fodelau posib o dalu am ofal cymdeithasol yn y dyfodol, yn ogystal â'r cwestiynau sylfaenol hynny y mae'r Athro Holtham yn eu holi o ran ardoll gofal cymdeithasol. Rwy'n gobeithio y bydd heddiw'n nodi dechrau dadl fwy cytbwys rhwng y pleidiau, nid yn unig yn y Siambr, ond y tu allan, ac, yn wir, o bosib ym mhwyllgorau eraill y Cynulliad. Bydd galw am aeddfedrwydd ac ymrwymiad gan bob plaid wleidyddol i gyflawni'r agenda heriol ond anochel hon. Rydym ni'n gobeithio gwneud cynnydd gyda chynllun clir a phenodol i ddatblygu'r gwaith yma. Nid oes unrhyw atebion hawdd i'r her o dalu am ofal, fel y mae Papur Gwyrdd gohiriedig Llywodraeth y DU yn ei ddangos, ond, at ei gilydd, rwy'n ffyddiog ein bod ni yma yng Nghymru yn gallu datblygu dull sydd wedi'i deilwra i'n hanghenion ac sydd yn addas i'w ddiben yn awr ac yn y dyfodol.

16:40

Thank you. I have selected the two amendments to the motion, and I call on Janet Finch-Saunders to move both amendments tabled in the name of Darren Millar. Janet.

Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, ac rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig y ddau welliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Janet.

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu is-bwynt a) a rhoi yn ei le:

'y pwysau ar wasanaethau cymdeithasol sy'n deillio o setliadau llywodraeth leol gwael a'r newid yn y boblogaeth;'

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cydnabod yr angen am ffordd fwy integredig o ymdrin â'r ddarpariaethau gofal iechyd a gofal cymdeithasol.

Amendment 1—Darren Millar

Delete sub-point a) and replace with:

'the pressures on social services arising from poor local government settlements and population change;'

Amendment 2—Darren Millar

Add as new point at end of motion:

Recognises the need for a more integrated approach to the provision of both health and social care.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. It is surely common knowledge that adult social care services in Wales are facing unprecedented levels of pressure and are struggling to meet the growing financial and social demands of an ageing population. As our former Older People’s Commissioner for Wales, Sarah Rochira, noted to the Finance Committee, social care support is a critical lifeline, helping vulnerable citizens to maintain their own independence. However, this lifeline is straining at the seams to keep up with current demand. For example, data from the ONS shows that over 800,000 of our 3.1 million people living in Wales are now aged 60 or over, with around a third of these aged over 75—this being only set to increase in coming years. Also, Wales currently has the highest rate of long-term illness in the UK, which is the most expensive aspect of NHS care, having previously increased from 105,000 to 142,000 between 2001 and 2010. As a result, pressures on adult social care services are fully expected to rise by about 4.1 per cent every year. Fully funding these pressures would require an extra £1 billion by 2030, according to the Health Foundation. At the current levels in investment and support, this is simply unachievable. As the Finance Committee Chair acknowledged, these pressures have led to a funding shortfall. The Welsh Government continues to underfund vital services. The promise of an extra £60 million, given in the 2019 budget, is nothing more than a drop in the ocean of need. As Welsh Conservatives, we believe too that a better spending use could be made by looking at some of the reductions of wasteful spend by this Welsh Labour Government. One only has to look at the special measures implemented now against the Betsi health board, where £10 million have been spent, and yet, in three and a half years, we've seen no improvement. How much better that spend would have been had it been put into a social care budget and given to our local authorities? Not only do local authorities already spend over £550 million on social care for the elderly, the WLGA now predicts that there will be an extra £344 million-worth of added pressure on social care services by 2021-22. These are eye-watering and very worrying figures.

Besides the lack of direct funding, the Government have repeatedly mismanaged funds that could have been used to improve the quality of social care services. What benefits can be drawn for those people requiring these vulnerable services from the £221 million spent on uncompetitive enterprise zones? Also, has it not been 18 months since the £100 million automotive park at Ebbw Vale was announced? Yet we still do not see any foundations laid or a single job brought about by this so-called investment. Indeed, this is becoming quite routine from this Labour Government.

The funding gap has extended to the point that adult social care investment needs to rise by 4 per cent every year, increasing the spend to £2.3 billion. And this is according to the Health Foundation.

Now, in contrast, the UK Government is due to publish a Green Paper covering a wide range of issues, reflecting their broader vision for a sustainable system of social care. This would be implemented through areas such as workforce planning, backing the sector with £2 billion of investment between 2018 and 2021 to get the right people into the right roles, or considering a more holistic and person-centred care service.

In his most recent report, Professor Holtham puts forward the case for a social care levy. However, as the Finance Committee has advised, and this will be debated again tomorrow, the Welsh Government will need to be able to justify how any funds raised will be used and to demonstrate their impact. Other areas of caution include his admission that further research is almost certainly needed to prevent a reliance on highly provisional figures as well as managing the impact of issues of complex and costly administration, or let's look at the concerns raised by Age Cymru about hypothecation of financing, worrying that money would be diverted by the whim of Ministers like the national insurance fund.

Despite these worries, the fundamental message remains the same—the adult social care service in Wales is creaking. Those working in our care sector are under immense strain and our services are facing a growing demand and increased financial pressures.

I believe, and I understand and agree with you, Minister, that we need to look at this really holistically, really maturely, and I think that it is prudent for us now to work forward, collectively, across the political barriers and we really do need to start having some serious and some tough talking as regards taking our social care funding requirements going forward. Thank you. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Siawns fod pawb yn gwybod bod gwasanaethau gofal cymdeithasol i oedolion yng Nghymru yn wynebu pwysau digynsail a'u bod yn cael trafferth i ddiwallu gofynion ariannol a chymdeithasol cynyddol poblogaeth sy'n heneiddio. Fel y dywedodd Gomisiynydd Pobl Hŷn blaenorol Cymru, Sarah Rochira, wrth y Pwyllgor Cyllid, mae cymorth gofal cymdeithasol yn beth tyngedfennol, yn helpu pobl agored i niwed i fyw'n annibynnol. Fodd bynnag, mae'r cymorth tyngedfennol hwn yn gwegian wrth geisio ymateb i'r galw presennol. Er enghraifft, mae data gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos fod dros 800,000 o'r 3.1 miliwn o bobl sy'n byw yng Nghymru yn awr yn 60 oed neu hŷn, gydag oddeutu traean o'r rhain dros 75 oed—dim ond cynyddu a wnaiff hyn yn y blynyddoedd i ddod. Hefyd, ar hyn o bryd mae gan Gymru y gyfradd uchaf o salwch hirdymor yn y DU, hon yw'r agwedd fwyaf costus o ofal y GIG, lle gwelwyd cynnydd blaenorol o 105,000 i 142,000 rhwng 2001 a 2010. O ganlyniad, disgwylir i'r pwysau ar wasanaethau gofal cymdeithasol i oedolion gynyddu tua 4.1 y cant bob blwyddyn. I ariannu hyn yn llawn byddai angen £1 biliwn ychwanegol erbyn 2030, yn ôl y Sefydliad Iechyd. Mae hyn yn anghyraeddadwy ar y lefelau presennol o fuddsoddi a chymorth. Fel y cydnabu Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, mae'r pwysau hyn wedi arwain at ddiffyg ariannol. Mae Llywodraeth Cymru yn dal i fethu ag ariannu rhai gwasanaethau hanfodol yn ddigonol. Nid yw'r addewid o £60 miliwn ychwanegol a roddwyd yng nghyllideb 2019 hyd yn oed yn dechrau cyflawni'r angen. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu hefyd y gellid gwario'n well drwy edrych ar rai o'r gostyngiadau o wariant gwastraffus gan Lywodraeth Lafur bresennol Cymru. Nid oes ond rhaid inni edrych ar y mesurau arbennig sydd mewn grym yn awr yn erbyn Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr, lle mae £10 miliwn wedi ei wario, ac eto, mewn tair blynedd a hanner, nid ydym ni wedi gweld unrhyw welliant. Oni fyddai hi wedi bod yn llawer gwell petai'r gwariant hwn wedi ei gynnwys mewn cyllideb gofal cymdeithasol a'i roi i awdurdodau lleol? Mae'r awdurdodau lleol eisoes yn gwario dros £550 miliwn ar ofal cymdeithasol i'r henoed ond mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn darogan yn awr y bydd pwysau ychwanegol o £344 miliwn ar wasanaethau gofal cymdeithasol erbyn 2021-22. Mae'r rhain yn ffigurau anhygoel o uchel ac yn rai sy'n peri pryder mawr.

Ar wahân i'r diffyg ariannu uniongyrchol, mae'r Llywodraeth dro ar ôl tro wedi camreoli arian y gellid a bod wedi ei ddefnyddio i wella ansawdd gwasanaethau gofal cymdeithasol. Pa fanteision sydd yna i'r bobl agored i niwed hynny sydd â gwir angen am y gwasanaethau hyn o'r £221 miliwn a wariwyd ar ardaloedd menter anghystadleuol? Hefyd, onid oes 18 mis ers i'r parc moduro £100 miliwn yng Nglynebwy gael ei gyhoeddi? Nid ydym ni wedi gweld unrhyw sylfeini wedi eu gosod nag un swydd wedi ei chreu yn sgil y buddsoddiad honedig. Yn wir, mae hyn yn dechrau digwydd yn rheolaidd gyda'r Llywodraeth Lafur hon.

Mae'r bwlch ariannu wedi ymestyn i'r graddau fod angen i'r buddsoddiad mewn gofal cymdeithasol i oedolion gynyddu o 4 y cant bob blwyddyn, gan gynyddu'r gwariant i £2.3 biliwn. Ac mae hyn yn ôl y Sefydliad Iechyd.

Nawr, ar y llaw arall, mae Llywodraeth y DU ar fin cyhoeddi Papur Gwyrdd sy'n cwmpasu amrywiaeth eang o faterion, yn cyfleu eu gweledigaeth ehangach ar gyfer system gynaliadwy o ofal cymdeithasol. Byddai hyn yn cael ei weithredu drwy feysydd megis cynllunio gweithlu, gan gefnogi'r sector gyda buddsoddiad o £2 biliwn rhwng 2018 a 2021 er mwyn cael y bobl briodol i'r swyddi priodol, neu ystyried gwasanaeth gofal sy'n fwy cyfannol ac sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn.

Yn ei adroddiad diweddaraf, mae'r Athro Holtham yn cyflwyno achos dros ardoll gofal cymdeithasol. Fodd bynnag, fel y mae'r Pwyllgor Cyllid wedi cynghori, a bydd hyn yn cael ei drafod eto yfory, bydd angen i Lywodraeth Cymru allu cyfiawnhau sut y defnyddir unrhyw arian a godir ac i ddangos ei effaith. Mae rhybuddion eraill yn cynnwys ei gyfaddefiad y bydd angen ymchwil pellach i atal dibyniaeth ar ffigurau dros dro yn ogystal â rheoli effaith materion gweinyddol cymhleth a chostus, neu gadewch i ni edrych ar y pryderon a soniodd Age Cymru amdanyn nhw o ran neilltuo arian, sy'n pryderu y byddai arian yn cael ei ddargyfeirio gan fympwy Gweinidogion megis y gronfa yswiriant gwladol.

Er gwaethaf y pryderon hyn, mae'r neges sylfaenol yn parhau i fod yr un fath—mae'r gwasanaeth gofal cymdeithasol i oedolion yng Nghymru yn gwegian. Mae'r rhai sy'n gweithio yn ein sector gofal dan straen aruthrol ac mae ein gwasanaethau yn wynebu galw cynyddol a phwysau ariannol cynyddol.

Rwy'n credu, ac rwy'n deall ac yn cytuno â chi, Gweinidog, bod angen inni edrych ar hyn mewn ffordd wirioneddol gynhwysfawr, gwirioneddol aeddfed, ac rwy'n credu ei bod hi bellach yn ddoeth i ni symud ymlaen, i weithio ar y cyd, ar draws y ffiniau gwleidyddol ac mae gwir angen inni ddechrau cael trafodaethau difrifol ac anodd ynglŷn â gofynion ariannu ein gofal cymdeithasol yn y dyfodol. Diolch.

16:45

I'm pleased to take part in this very important debate. Social care provision—surely, as has been announced, the challenge is great and it demands priority, and the Holtham report is a valuable contribution to that debate.

I don't know if I mentioned in the past that I've been a GP for about 35 years, but I've also been a past trustee of Crossroads Caring for Carers as well, so, exposure to the demands of my patients requiring social care has been great and continues. Now, obviously, people are living longer, largely due to the success of the NHS, despite some vilification from some corners. Okay, we've got clean water and some better housing as well, but the recent increases in life expectancy have come about because of the NHS. Two hundred and fifty people in the UK in 1950 celebrated 100 years of age, 2,500 celebrated 100 years of age in 1990, 13,700 celebrated 100 years of age two years ago. Yet, just focusing on financing the current, stretched social care system would betray our elderly population too, and is a very limited response to the challenge that we do face.

One of the reasons why I'm a fan of a Labour politician, Aneurin Bevan, is that he managed to create a coherent national health service with salaried nurses, doctors, physios; contracts; terms of employment; training; and all the rest when faced with the mishmash of health delivery in the 1930s, which was part public provision, part private provision, part charitable provision, with nobody really in overall charge and people missing out on healthcare in droves. He overcame huge vested interests and brought the NHS into being as a coherent stand-alone service, despite opposition from doctors.

Fast forward over 70 years and when you look at the social care system, it's like health was in the 1930s, with part public provision, part private provision, part charitable provision. We need to create a national care service in the same way that Aneurin Bevan faced down opponents who were saying, 'It's going to be too expensive, it's going to be far too complicated, doctors don't want to lose their private practice, local authorities losing their role.' Huge political will brought about a truly national health service, free at the point of delivery, from general taxation, with all our health risks pooled together. We need to take Aneurin Bevan's inspiration and vision and create a national care service in this twenty-first century.

Just talking about finance is limited and cold because we're dealing with people here—frail, elderly, vulnerable people. Shouldn't we make care better? Pay care staff more, employ them in a national service with terms and conditions, train them and register them, exactly like the NHS. A national care service with parity of esteem with the national health service. A national care service financed out of general taxation, just like the NHS. Care free at the point of delivery, just like the NHS. No distinction between free nursing care and, in the future, free personal care. There is a distinction now, personal care is means tested and charged for. Imagine such a revolutionary scenario with no division between nursing and social care. 'But we could never afford it,' people will say, forgetting that 80 per cent of social care costs today are paid for by Government, are publicly funded now—80 per cent is already paid for.

Imagine the uproar if you attended your GP today and you were told that you would need complex, expensive healthcare and that you would need to sell your house to fund it. Imagine the uproar, people on the streets protesting, topical questions in the Senedd, no doubt, but we accept people having to sell their homes to fund long-term social care with hardly a whimper. A social care levy would not reorganise the care service or stop you having to sell your home to fund care either.

Let's just stop—my final point—looking at social care as just a cost. We've had several speeches over recent months from Labour benches about the foundation economy, and social care is right there in the foundation economy. It's recognised with the NHS as a driver of economic development, especially in rural Wales, with 80,000 jobs in the NHS and a similar number in social care. The NHS is recognised as an important economic driver in terms of employment and higher than average salaries in areas where job prospects are often bleak. The same would apply with a national care service employing carers in a national service all over Wales, guaranteeing employment and decent salaries in areas of Wales with little alternative employment options and with care support workers no longer on zero-hours contracts, poor pay and little training. So, any discussion, to close, about social care should not just be about costs. There's an economic development opportunity here as well, and an economic gain, indeed, potentially outweighing those costs. Diolch yn fawr. 

Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl bwysig iawn yma. Darpariaeth gofal cymdeithasol—yn sicr, fel y cyhoeddwyd, mae'r her yn fawr ac yn mynnu blaenoriaeth, ac mae adroddiad Holtham yn gyfraniad gwerthfawr at y ddadl honno.

Nid wyf yn siŵr a wyf wedi sôn yn y gorffennol y bûm i'n feddyg teulu am oddeutu 35 mlynedd, ond rwyf wedi bod yn gyn ymddiriedolwr o Ofal Croesffyrdd i Ofalwyr hefyd, felly, mae gen i brofiad helaeth o weld anghenion dwys fy nghleifion sydd angen gofal cymdeithasol ac mae hyn yn wir o hyd. Nawr, yn amlwg, mae pobl yn byw'n hirach, o ganlyniad i lwyddiant y GIG i raddau helaeth, er gwaethaf y feirniadaeth gan rai. O'r gorau, mae gennym ni ddŵr glân a thai gwell hefyd, ond mae'r cynnydd diweddar mewn disgwyliad oes wedi cynyddu oherwydd y GIG. Fe ddathlodd 250 o bobl eu penblwydd yn 100 oed yn y DU yn 1950, 2,500 yn 1990 a dwy flynedd yn ôl fe ddathlodd 13,700 eu canfed penblwydd. Er hyn, byddai canolbwyntio'n unig ar ariannu'r system gofal cymdeithasol bresennol sydd dan gryn bwysau yn bradychu ein poblogaeth oedrannus hefyd, ac yn ymateb cyfyngedig iawn i'r her yr ydym yn ei hwynebu.

Un o'r rhesymau pam fy mod i'n hoff o'r gwleidydd Llafur, Aneurin Bevan, yw'r ffaith iddo lwyddo i greu gwasanaeth iechyd cenedlaethol cydlynol a oedd yn cyflogi nyrsys, meddygon, ffisiotherapyddion; a oedd yn cynnig contractau; telerau cyflogaeth; hyfforddiant; a phopeth arall, yn wyneb y gybolfa o ddarpariaeth iechyd yn y 1930au, a oedd yn rhannol yn ddarpariaeth gyhoeddus, yn rhannol yn ddarpariaeth breifat neu'n ddarpariaeth elusennol, lle nad oedd neb â chyfrifoldeb lawn a lle'r oedd cymaint o bobl yn cael eu hamddifadu o ofal iechyd cyffredinol. Goresgynnodd y buddiannau enfawr yr oedd gan rhai pobl yn yr hen drefn gan ffurfio'r GIG i fod yn wasanaeth annibynnol cydlynol, er gwaethaf gwrthwynebiad gan feddygon.

Gan symud ymlaen 70 mlynedd ac edrych ar y system gofal cymdeithasol heddiw, mae'n ymddangos ei bod yn debyg i'r hyn oedd y gwasanaeth iechyd yn y 1930au, gyda darpariaeth sy'n rhannol gyhoeddus, yn rhannol breifat, ac yn rhannol elusennol. Mae angen inni greu gwasanaeth gofal cenedlaethol yn yr un modd ag yr ymatebodd Aneurin Bevan i'r gwrthwynebwyr a oedd yn dweud, 'bydd yn rhy gostus, yn llawer rhy gymhleth, fydd meddygon ddim eisiau colli eu gwaith preifat, bydd awdurdodau lleol yn colli eu swyddogaeth.' Fe arweiniodd ewyllys a phenderfyniad gwleidyddol enfawr at greu gwasanaeth iechyd cwbl genedlaethol, darpariaeth a oedd yn rhad ac am ddim, wedi ei ariannu drwy drethiant cyffredinol, a'r holl fygythiadau i'n hiechyd yn cael eu hwynebu gyda'i gilydd. Mae angen inni efelychu ysbrydoliaeth a gweledigaeth Aneurin Bevan a chreu gwasanaeth gofal gwladol yn y unfed ganrif ar hugain.

Mae siarad dim ond am gyllid yn gyfyngedig ac yn oeraidd oherwydd rydym ni'n ymdrin â phobl yma—pobl fregus, oedrannus ac agored i niwed. Oni ddylem ni wella gofal? Talu staff gofal yn well, eu cyflogi mewn gwasanaeth cenedlaethol gyda thelerau ac amodau, eu hyfforddi a'u cofrestru, yn union fel y GIG. Sefydlu gwasanaeth gofal gwladol sydd â'r un parch â'r Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Gwasanaeth gofal gwladol sy'n cael ei ariannu drwy drethiant cyffredinol, yn union fel y GIG. Gofal sy'n rhad ac am ddim, yn union fel y GIG. Ni fyddai unrhyw wahaniaeth rhwng gofal nyrsio am ddim ac, yn y dyfodol, gofal personol am ddim. Ar hyn o bryd mae yna wahaniaeth, mae prawf modd ar gyfer gofal personol a rhaid talu am y gofal. Dychmygwch y fath sefyllfa chwyldroadol lle nad oes gwahaniaeth rhwng gofal nyrsio a gofal cymdeithasol. Bydd pobl yn dweud, 'Ond allem ni byth ei fforddio', gan anghofio bod 80 y cant o gost gofal cymdeithasol heddiw yn cael ei dalu gan y Llywodraeth. Mae eisoes yn cael ei ariannu'n gyhoeddus—mae 80 y cant o'r gost wedi cael ei dalu yn barod.

Dychmygwch y gwrthwynebiad pe baech chi'n mynd at eich meddyg teulu heddiw a chlywed y byddai arnoch chi angen gofal iechyd cymhleth, drud ac y byddai angen i chi werthu eich tŷ i'w ariannu. Dychmygwch y gwrthwynebiad, pobl ar y strydoedd yn protestio, cwestiynau amserol yn y Senedd, yn sicr, ond rydym ni'n derbyn yn ddi-gwestiwn fod pobl yn gorfod gwerthu eu cartrefi i ariannu gofal cymdeithasol hirdymor. Ni fyddai ardoll gofal cymdeithasol yn golygu ad-drefnu'r gwasanaeth gofal nac yn eich atal rhag gorfod gwerthu eich cartref i ariannu gofal.

Fy mhwynt olaf—beth am roi diwedd ar edrych ar ofal cymdeithasol fel cost yn unig. Rydym ni wedi cael nifer o areithiau dros y misoedd diwethaf o'r meinciau Llafur am yr economi sylfaenol, ac mae gofal cymdeithasol yno ynghanol yr economi sylfaenol. Mae'r GIG yn ei gydnabod yn ffactor sy'n datblygu'r economi, yn enwedig yng Nghymru wledig, gyda 80,000 o swyddi yn y GIG a nifer tebyg ym maes gofal cymdeithasol. Mae'r GIG yn cael ei gydnabod yn sbardun economaidd pwysig o ran cyflogaeth, y tâl yn uwch na'r cyfartaledd cyflogau mewn ardaloedd lle mae rhagolygon am swyddi yn aml yn llwm. Byddai'r un peth yn wir mewn gwasanaeth gofal gwladol fyddai'n cyflogi gofalwyr mewn gwasanaeth cenedlaethol ledled Cymru, yn gwarantu cyflogaeth a chyflogau teg mewn ardaloedd o Gymru sy'n brin o ddewisiadau cyflogaeth eraill, lle na fyddai gweithwyr gofal ar gontractau dim oriau, cyflog isel a hyfforddiant prin. I gloi, felly, ni ddylai unrhyw drafodaeth am ofal cymdeithasol fod ynghylch y gost yn unig. Mae cyfle yma hefyd i ddatblygu'r economi, a chreu budd economaidd, sydd, o bosib, yn gwrthbwyso'r costau hynny. Diolch yn fawr.

16:50

I think this is a very important debate and, hopefully, the first of many, because it's a very complex subject. Before Christmas, I visited all the care homes for the elderly in my constituency, and by and large I was very impressed with the quality of the care that these homes provide and the dedication of their staff. My particular interest was prompted by the fact that one of the homes in my constituency had to close its nursing beds last month because the quality of the nursing provision was simply not good enough. I have to say that it is a good example of how Care Inspectorate Wales does work as a system to ensure that poor care is rooted out, and of the consistency with which the district nurses followed up the concerns that had been raised and flagged up the failure to improve. So, the leadership of this home took the right decision in closing these nursing beds, but, obviously, the lack of leadership that had initially led to the poor care is something we should all be concerned about. In this case, all of the residents were able to find suitable alternatives, but as the care system becomes more and more constrained, that could prove much more difficult in the future.

Talking to the staff, it's perfectly clear to me that wages for social care are simply quite inadequate. This is a really complex job, which requires huge dedication. It's completely unacceptable that people are doing this important job, looking after frail elderly people, and they're being paid less than the living wage. I mean, it's—.

The bidding system that operates in Cardiff guarantees that wages stay low, because for each individual who they want to place in a residential place, they will invite all tenders. The citizen may have chosen a particular home, but if it's not the cheapest then they have to find the money, either from their own resources or somebody else amongst their loved ones, to pay for the top-up between the lowest and the cost of the home that they wish to go to. So, those who don't have those sorts of resources don't have any choice at all. I think that's not a very comfortable way to ensure good care is rewarded and poor care is driven out.

One of the matrons I met said that she felt so underpaid that she was thinking of resigning in order to campaign for decent wages for social carers, and I think she's absolutely right. She says, 'It's okay at the moment. The group of elderly mentally infirm people I am looking after at the moment are fine and jolly—easy to control. In the past, I have gone home black and blue from people who violently assault me.' It's obviously not the fault of the patients, but it's a good example of how you really do need very, very skilled care when it comes to people who have completely lost sight of what are normal social norms. 

So, I think we could, and we should, put pressure on our local authorities to only commission services from providers who recognise trade unions, because this situation is never going to change if individuals simply say, 'I'd like to be better paid for the job I'm doing.' They'll simply not be called back—there will be other people who they will replace them with.

We talk of procurement to achieve these objectives in other areas of responsibility, and we should be doing that in the case of social care as well. But, I fully recognise that local authorities are operating with a finite pot. If we increase wages to a decent wage for people in social care, it will lead to local authorities having to raise the bar of the criteria for people to get residential care. That, in turn, will then put even more pressure on the health services. Hospital beds will fill up with people who can't any longer live at home but aren't able to find anywhere that's able to provide them with decent care in the community.

I'd like to see a complete sea change in the way we look at this. I'd like to see much more imagination, creativity and community involvement in the way we deliver social care. I'm disappointed that we haven't been able to make progress on the Buurtzorg pilots, which I've heard very disappointing reports about. I'd be very interested to hear what the Minister has to say on how he thinks that is going, because that is one of the ways in which we can ensure that the community at large—that the citizen can be involved in their own care, as well as their carers and the community at large. At the moment, we have a completely top-down system that doesn't allow for that.

Rwy'n credu fod hon yn ddadl bwysig iawn a gobeithio ei bod y cyntaf o lawer, oherwydd mae'n bwnc cymhleth iawn. Cyn y Nadolig, fe ymwelais â phob cartref gofal i'r henoed yn fy etholaeth i, ac ar y cyfan roeddwn i'n fodlon iawn ag ansawdd y gofal a ddarperir yn y cartrefi hyn ynghyd ag ymroddiad eu staff. Roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn y mater hwn o ganlyniad i'r ffaith fod un o'r cartrefi yn fy etholaeth wedi gorfod cau ei gwelyau nyrsio fis diwethaf gan nad oedd ansawdd y ddarpariaeth nyrsio yn ddigon da. Mae'n rhaid imi ddweud fod hyn yn enghraifft dda o sut mae Arolygiaeth Gofal Cymru yn gweithio fel system i sicrhau bod gofal gwael yn cael ei amlygu, ac o ran y cysondeb yn y modd yr ymatebodd y nyrsys ardal i'r pryderon a nodwyd a thynnu sylw at y methiant i wella. Felly, fe wnaeth arweinyddiaeth y cartref hwn y penderfyniad cywir i gau'r gwelyau nyrsio hyn, ond yn amlwg, mae'r diffyg arweinyddiaeth a arweiniodd at y gofal gwael i ddechrau yn rhywbeth a ddylai fod yn achos pryder i ni i gyd. Yn yr achos hwn, fe lwyddodd pob un o'r trigolion i ddod o hyd i leoliad addas arall, ond wrth i'r system gofal wynebu pwysau cynyddol, fe allai hynny fod yn llawer anoddach yn y dyfodol.

Wrth siarad â staff, mae'n berffaith amlwg i mi fod cyflogau ar gyfer gofal cymdeithasol yn gwbl annigonol. Mae'n waith cymhleth iawn ac mae gofyn am ymroddiad enfawr. Mae'n gwbl annerbyniol fod pobl yn gwneud y swydd bwysig hon, yn gofalu am bobl oedrannus a bregus, ac yn cael eu talu'n is na'r cyflog byw. Wyddoch chi, mae o'n—

Mae'r system ymgeisio sy'n gweithredu yng Nghaerdydd yn gwarantu bod cyflogau'n aros yn isel, oherwydd ar gyfer pob unigolyn maen nhw'n dymuno eu gosod mewn lleoliad preswyl, byddant yn gwahodd pawb i gyflwyno tendr. Mae'n bosib fod person wedi dewis cartref penodol, ond os nad hwnnw yw'r un rhataf yna rhaid iddyn nhw ddod o hyd i'r arian, naill ai o'u hadnoddau eu hunain neu gan rywun arall o'u hanwyliaid, i dalu am y gwahaniaeth rhwng y lle rhataf a'r cartref y maen nhw'n dymuno mynd iddo. Felly, does gan y bobl hynny sydd heb adnoddau o'r fath ddim dewis o gwbl. Nid wyf yn credu bod hynny'n ffordd gysurus iawn o sicrhau bod gofal da yn cael ei wobrwyo ac o roi terfyn ar ofal gwael.

Dywedodd un metron wrthyf ei bod yn teimlo fod ei thâl mor wael nes ei bod yn ystyried ymddiswyddo er mwyn ymgyrchu dros gyflogau teilwng i ofalwyr cymdeithasol, ac rwy'n credu ei bod hi yn llygad ei lle. Dywedodd, 'Mae'n iawn ar hyn o bryd. Mae'r grŵp o hen bobl eiddil eu meddwl yr wyf i'n gofalu amdanyn nhw ar hyn o bryd yn iawn ac yn hapus—yn hawdd eu trin. Yn y gorffennol, rwyf wedi mynd adref yn ddu-las wedi i bobl ymosod yn dreisgar arnaf.' Yn amlwg nid bai y cleifion yw hyn, ond mae'n enghraifft dda o'r angen am ofalwyr medrus iawn, iawn wrth ymdrin â phobl sydd wedi anghofio'n llwyr beth yw ymddygiad cymdeithasol arferol.

Felly, rwy'n credu y gallem ni, ac y dylem ni, roi pwysau ar ein hawdurdodau lleol i gomisiynu gwasanaethau dim ond gan ddarparwyr sy'n cydnabod undebau llafur, gan nad yw'r sefyllfa hon byth yn mynd i newid os yw unigolion yn dweud yn syml, 'Fe hoffwn i gael fy nhalu'n well am y swydd yr wyf yn ei gwneud.' Ni fyddant yn cael eu galw'n ôl—bydd pobl eraill yn cymryd eu lle.

Rydym ni'n sôn am system gaffael i gyflawni'r amcanion hyn mewn meysydd eraill o gyfrifoldeb, ac fe ddylem ni fod yn gwneud hynny yn achos gofal cymdeithasol hefyd. Ond, rwy'n cydnabod yn llwyr mai hyn a hyn o arian sydd gan awdurdodau lleol. Os byddwn yn cynyddu cyflogau i fod yn gyflog teilwng i bobl mewn gofal cymdeithasol, bydd yn arwain at awdurdodau lleol yn gorfod codi safonau'r meini prawf i bobl gael gofal preswyl. Bydd hynny, yn ei dro, yn rhoi hyd yn oed mwy o bwysau ar y gwasanaethau iechyd. Bydd gwelyau ysbyty yn llenwi gyda phobl na fedrant fyw yn eu cartref ond nad ydyn nhw ychwaith yn gallu dod o hyd i unrhyw le sy'n gallu darparu gofal da yn y gymuned.

Fe hoffwn i weld gweddnewidiad llwyr yn y ffordd yr ydym ni'n edrych ar hyn. Fe hoffwn i weld llawer mwy o ddychymyg, creadigrwydd ac ymwneud â'r gymuned yn y ffordd yr ydym ni'n darparu gofal cymdeithasol. Rwy'n siomedig nad ydym ni wedi gallu gwneud cynnydd ar y prosiectau peilot Buurtzorg, ac yr wyf wedi clywed adroddiadau siomedig iawn amdanynt. Byddai gennyf ddiddordeb mawr clywed beth sydd gan y Gweinidog i'w ddweud am ei farn ef am y datblygiad yma, oherwydd dyna un o'r ffyrdd y gallwn ni sicrhau bod y gymuned yn gyffredinol—y gall unigolyn fod â rhan yn ei ofal ei hunan, yn ogystal â'u gofalwyr a'r gymuned yn gyffredinol. Ar hyn o bryd, mae gennym ni system sy'n gweithredu'n gyfan gwbl o'r brig i lawr nad yw'n gwneud hynny'n bosib.

16:55

I'm pleased to follow a thoughtful speech on this important subject from Jenny Rathbone. I agree with her about the wages that are paid to those who work in nursing homes. For the last 18 months of her life, my mother was in a nursing home—she'd been incapacitated by a stroke and couldn't do anything for herself at all. I was amazed at the commitment of the staff who looked after her and the others in her home on the poverty wages that they were being paid, and the long hours that they worked. I was absolutely astonished at what we got for what the service cost, and I do think that most people, if they could afford it, would be prepared to dip into their pockets to raise more money for those who work in social care of this kind, to put them on more than the technical living wage. That's one of the many important topics that we're going to have to grapple with in the years to come.

Rwy'n falch o ddilyn araith ystyriol ar y pwnc pwysig hwn gan Jenny Rathbone. Rwy'n cytuno â hi am y cyflogau a delir i bobl sy'n gweithio mewn cartrefi nyrsio. Roedd fy mam mewn cartref nyrsio am y 18 mis diwethaf o'i bywyd—yn dilyn strôc lle na fedrai hi wneud unrhyw beth drosti hi ei hun o gwbl. Roeddwn i'n rhyfeddu at ymrwymiad y staff a oedd yn gofalu amdani hi ac eraill yn ei chartref, ar y cyflog tlodi a dderbynient, a'r oriau hir yr oedden nhw'n eu gweithio. Roeddwn i wedi syfrdanu'n llwyr ar yr hyn a gawsom ni am yr hyn a gostiai'r gwasanaeth, ac rwyf yn credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl, os gallen nhw fforddio gwneud hynny, yn barod i fynd i'w pocedi i godi mwy o arian ar gyfer y rhai sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol o'r math yma, i'w rhoi nhw ar fwy na'r cyflog byw technegol. Dyna un o'r nifer o'r pynciau pwysig hynny yr ydym ni'n mynd i orfod ymrafael â nhw yn y blynyddoedd i ddod.

I'm going to continue along these consensual lines, because I do think, as the Minister said, we need to have maturity in this debate. It shouldn't be a political football. There may be disagreements, of course, about which is the best way forward, but I don't think that we should treat this as a kind of a party political dogfight issue just to score points for the sake of them, because it's a problem that has its own in-built intractability which we've got to cope with, whoever is in Government, and all of us in all parties. And as I approach my seventieth birthday myself, I'm of course keenly aware of what may lie ahead. I'm in the fortunate position where I could afford to pay for social care, but of course there are millions and millions of people in our country that can't, and it's desperately important for us to put in place now—and as quickly as we can—a sustainable system for the future that would give people dignity and respect in old age, in vulnerable years, when it's impossible for them to look after themselves.

I commend the Government for bringing this debate forward today and, indeed, for commissioning the Holtham report, which I think, broadly speaking, does show the way forward. It's a mature appraisal of the situation, and the facts are really quite stark. In the executive summary of the Holtham report, it's worth pointing a couple of these things out. The ratio of over-70s to those aged 20 to 69 is going to rise by the early 2040s from 23 per cent to 37 per cent, so that's a 50 per cent increase within the population. The demand for spending on social care is projected to rise by over 85 per cent by 2035 at 2016-17 prices, so that's a 20 per cent increase in spending per head and an increase in numbers requiring care of over 55 per cent.

And so, even if the UK economy and the Welsh budget grows at 1.5 per cent a year faster than care costs, spending a constant proportion of the budget on care will lead to a real increase in funding of only about 30 per cent of what we need. So, there is going to be a growing gap between what is needed to be spent and what is projected to be spent if we just keep things as they are.

In 2007-08—compare the figures today with those years—those who are over 65 has increased by 16 per cent in the population, but of those who are over 65 and in social care, the numbers have actually gone down from 14.9 per cent to 12.9 per cent. Now, part of that may be attributable to improvements in healthcare or greater effectiveness and efficiency in the way the care system works, but it's much more likely to be that health needs that are currently needed are not being met, and that is something else that we have to try to cope with in the years ahead.

So, I do believe that there is a great deal of goodwill across parties to find an acceptable solution. Whether it's the way forward that Dai Lloyd suggested of having an NHS model for social care, I'm not so sure, because I think the real problem we've got here is that despite all the arguments about austerity, that isn't really the problem. The problem is we're going to have to give higher priority to spending in this area, which means, because resources are finite, that we're going to have to downgrade some other areas of spending in the years to come, or else we won't be able to pay the bills. After all, we've doubled the national debt in the last eight years, and we're in a much worse situation today for meeting the problems of recession in the future than we were at the last financial crisis in 2008.

So, these problems are not going to go away. We're going to have to be brave and disappoint some people in order to benefit others, but I do think that the growing problems of paying for social care do deserve to have a greater priority within the Government budget, both within the UK and, indeed, in Wales.

Rwy'n mynd i barhau ar hyd y trywydd yma o gonsensws, gan fy mod i'n credu, fel y dywedodd y Gweinidog, fod angen inni fod yn aeddfed yn y ddadl hon. Ni ddylai fod yn gêm wleidyddol. Efallai ceir anghytuno, wrth gwrs, ynghylch y ffordd orau ymlaen, ond rwy'n credu na ddylem ni drin y mater hwn fel rhyw fath o ysgarmes wleidyddol pleidiol er mwyn sgorio pwyntiau er mwyn eu hunain, oherwydd mae'n broblem sydd â'i natur anhydrin gynhenid ei hun y mae'n rhaid inni ymdopi â hi, ni waeth pwy fydd yn y Llywodraeth, a phob un ohonom ni ym mhob plaid. Ac wrth i mi fy hun nesáu at fy mhen-blwydd yn 70, rwyf wrth gwrs yn ymwybodol iawn o'r hyn a allai fod ar y gorwel. Rwyf yn y sefyllfa ffodus lle gallwn i fforddio talu am ofal cymdeithasol, ond wrth gwrs ceir miliynau a miliynau o bobl yn ein gwlad ni na allan nhw fforddio talu amdano, ac mae'n bwysig ofnadwy inni sefydlu nawr—ac mor gyflym ag y gallwn ni—system gynaliadwy ar gyfer y dyfodol a fyddai'n sicrhau urddas a pharch i bobl yn eu henaint, yn y blynyddoedd pryd maen nhw'n agored i niwed, pan fydd yn amhosib iddyn nhw edrych ar ôl eu hunain.

Rwy'n canmol y Llywodraeth am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ac, yn wir, am gomisiynu adroddiad Holtham, sydd, rwy'n credu, a siarad yn gyffredinol, yn dangos y ffordd ymlaen. Mae'n arfarniad aeddfed o'r sefyllfa, ac mae'r ffeithiau'n amlwg iawn. Yn y crynodeb gweithredol o adroddiad Holtham, mae'n werth tynnu sylw at rai o'r pethau hyn. Mae'r gymhareb rhwng y rhai dros eu 70 oed â'r rhai sy'n 20 i 69 oed yn mynd i gynyddu erbyn y 2040au cynnar o 23 y cant i 37 y cant, felly mae hynny'n gynnydd o 50 y cant o fewn y boblogaeth. Rhagwelir y bydd y galw am wariant ar ofal cymdeithasol yn cynyddu dros 85 y cant erbyn 2035 ar sail prisiau 2016-17, felly dyna gynnydd o 20 y cant mewn gwariant y pen a chynnydd o dros 55 y cant yn y niferoedd fydd angen gofal.

Ac felly, hyd yn oed os bydd cyllideb Cymru ac economi'r DU yn tyfu 1.5 y cant y flwyddyn yn gynt na'r costau gofal, bydd gwario cyfran gyson o'r gyllideb ar ofal yn arwain at gynnydd gwirioneddol mewn cyllid sydd ond tua 30 y cant o'r hyn sydd ei angen arnom ni. Felly, bydd bwlch cynyddol rhwng yr hyn y mae angen ei wario a'r hyn y rhagwelir y bydd yn cael ei wario os ydym ond yn cadw pethau fel y maen nhw.

Yn 2007-08—cymharwch ffigurau heddiw gyda'r blynyddoedd hynny—mae'r rhai sydd dros 65 oed wedi cynyddu 16 y cant yn y boblogaeth, ond o'r rheini sydd dros 65 oed ac mewn gofal cymdeithasol, mae'r nifer mewn gwirionedd wedi gostwng o 14.9 y cant i 12.9 y cant. Nawr, gellir priodoli rhan o hynny i welliannau mewn gofal iechyd neu mwy o effeithiolrwydd ac effeithlonrwydd yn y ffordd y mae'r system ofal yn gweithio, ond mae'n llawer mwy tebygol nad yw anghenion iechyd sydd eu hangen ar hyn o bryd yn cael eu diwallu, ac mae hynny'n rhywbeth arall y bydd yn rhaid inni geisio ymdopi ag ef yn y blynyddoedd i ddod.

Felly, rwyf yn credu bod llawer iawn o ewyllys da ym mhob plaid i ddod o hyd i ateb derbyniol. Pa un ai'r ffordd ymlaen yw awgrym Dai Lloyd o gael model GIG ar gyfer gofal cymdeithasol, nid wyf i mor sicr, oherwydd rwy'n credu mai'r broblem wirioneddol sydd gennym ni yma yw, er gwaethaf yr holl ddadleuon am gyni, nid hynny mewn gwirionedd yw'r broblem. Y broblem yw y bydd yn rhaid inni roi mwy o flaenoriaeth i wariant yn y maes hwn, sy'n golygu, oherwydd bod adnoddau'n brin, y bydd yn rhaid inni israddio rhai meysydd eraill o wariant mewn blynyddoedd i ddod, neu fel arall ni fyddwn ni'n gallu talu'r biliau. Wedi'r cyfan, rydym ni wedi dyblu'r ddyled genedlaethol yn yr wyth mlynedd diwethaf, ac rydym ni mewn sefyllfa lawer gwaeth heddiw i ymdrin â phroblemau dirwasgiad yn y dyfodol nag yr oeddem ni yn ystod yr argyfwng ariannol diwethaf yn 2008.

Felly, nid yw'r problemau hyn yn mynd i ddiflannu. Mae'n rhaid inni fod yn ddewr a siomi rhai pobl er budd eraill, ond rwyf yn credu y dylid rhoi mwy o flaenoriaeth i'r problemau cynyddol o dalu am ofal cymdeithasol gyda chyllideb y Llywodraeth, yn y DU ac, yn wir, yng Nghymru.

17:05

Cyn gwneud ychydig o sylwadau am adroddiad yr Athro Holtham ei hun, mi hoffwn innau wneud sylw neu ddau ynglŷn â'm mhrofiad i a rhai o'm hargraffiadau i ynglŷn â'r gofal sy'n cael ei ddarparu ar hyn o bryd. Rydw innau, yn fy etholaeth i, cyn y Nadolig ac ar adegau eraill o'r flwyddyn, wedi gweld gofal annwyl iawn yn cael ei ddarparu i bobl mewn cartrefi gofal yn fy etholaeth i gan bobl sydd ar gyflogau isel iawn, ond eu bod nhw'n gwneud hynny oherwydd eu bod nhw'n gweld y swydd honno fel galwad iddyn nhw. Rydw i'n gweld diffyg gwlâu yn lleol ar gyfer pobl sydd yn methu fforddio talu am eu gofal eu hunain. Rydw i'n gweld adrannau gwasanaethau cymdeithasol yn ein hawdurdodau lleol ni yn methu fforddio talu am y math o ofal y bydden nhw'n hoffi ei ddarparu ar gyfer pobl ar hyd a lled Cymru. Rhywsut, mae'n rhaid i, onid oes, anelu am y math o drefn gynaliadwy yma y mae pob un ohonom ni'n dymuno ei gweld.

Ydyn, mae demographics yn newid ac mae costau yn mynd i fynd yn uwch wrth i ni gael mwy o boblogaeth hŷn, ond y cwestiwn sylfaenol yn fan hyn ydy: sut ydym ni'n gallu rhannu'r gost honno ar draws y gymdeithas a sicrhau bod pawb yn cyfrannu tuag at y gost ychwanegol yn hytrach na gadael i'r bobl sydd yn gallu fforddio talu am eu gofal eu hunain—pobl ffodus iawn, fel y rhan fwyaf ohonom ni yn y Cynulliad yma—gadael i ni dalu wrth adael i'r bobl eraill sy'n methu fforddio obeithio bod yna ryw drefn newydd yn dod? Mae'n rhaid i ni gael trefn newydd, ac mi hoffwn i weld diwylliant gwahanol. Rwy'n cytuno'n fawr efo Jenny Rathbone fod angen i ni gael gwedd mwy cymunedol, mewn rhyw ffordd, i'r gofal rydym ni'n ei ddarparu ar gyfer pobl a chyflwyno llawer mwy o elfennau o systemau cydweithredol ac ati ar gyfer darparu gofal yn ein cymunedau ni. Felly, mae angen newid diwylliant, ond oes, mae angen newid polisïau hefyd.  

Rydw i'n ddiolchgar iawn i'r Athro Holtham am ddarparu ei syniadau o ynglŷn ag un model y gallem ni fod yn edrych arno fo. Mae angen meddwl y tu allan i'r bocs oherwydd bod yr heriau yn mynd i fod yn tyfu gymaint mewn blynyddoedd i ddod. Mae gen i nifer o amheuon ynglŷn â'r math o fodel y mae o yn ei argymell. Nid ydy o'n berffaith glir i mi ai lefi sy'n cael ei argymell yma i gymryd lle y costau y mae pobl yn eu talu am ofal cymdeithasol ar hyn o bryd ynteu ffynhonnell ychwanegol o arian. Os mai sôn ydym ni am gyflwyno lefi a gofyn i bobl gario ymlaen i dalu am eu gofal eu hunain, wel, yn amlwg mae hynny yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni sylweddoli sy'n her wleidyddol i drio ei gwerthu i bobl. Os, ar y llaw arall, beth sydd yma ydy lefi sydd i fod i dalu am yr holl gostau sy'n dod o'r pwrs cyhoeddus ar hyn o bryd, rydw i'n meddwl o bosib fod yna aneglurder yn y ffigurau ariannol sy'n cael eu crybwyll yn yr adroddiad. Mae'n sôn am £550 miliwn fel cost gofal cymdeithasol—mae'r gost mewn difrif yn £750 miliwn jest ei bod hi'n digwydd bod £200 miliwn o hynny'n dod mewn costau gan bobl. Felly, mae'r ffigur sy'n ganolog i'r cynnig yma gan yr Athro Holtham, i mi, ychydig bach yn aneglur. Felly, o bosib gall y Llywodraeth egluro—a ydych chi'n deall mai lefi i gymryd lle costau neu i greu cronfa ychwanegol ydy hwn?

Hefyd, mae'r ffigurau'n ymwneud â gofal cymdeithasol ar gyfer pobl dan 65 oed yn yr adroddiad yma. Mae yna lawer o alw am ofal, wrth gwrs, ar gyfer pobl dan 65—sori, dros 65 ydy'r adroddiad yma. Mae'r mater hefyd o'r blynyddoedd y byddwn ni'n aros i'r gronfa yma fod yn talu allan. Tybed beth ydy barn y Llywodraeth ynglŷn â sut y byddem ni'n talu am ofal rŵan tra'r ydym ni'n disgwyl i'r gronfa gyrraedd at bwynt lle y byddai'n gallu talu allan.  

Ond yn olaf, rwy'n meddwl, yn dod yn ôl at sylwadau Dai Lloyd, mae'n dweud llawer rwy'n meddwl ei bod hi wedi cymryd degawdau ers sefydlu y gwasanaeth iechyd i ni ddod at y pwynt yma rŵan lle rydym ni'n meddwl, 'O, sut ydym ni'n gallu cael gwasanaeth gofal hefyd?' Mewn difri, o bosibl, beth ddylem ni fod yn ei wneud go iawn ydy nid sôn am sut rydym ni'n mynd i greu £400 miliwn yn flynyddol ar gyfer gofal cymdeithasol, ond sut rydym ni'n gallu edrych ymlaen at greu biliynau yn rhagor ar gyfer gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae'r ffaith ein bod ni yn trafod yr elfen gofal cymdeithasol yma yn ynysig, ar ei ben ei hun, yn dangos i fi ein bod ni'n llawer pellach nag y dylem ni fod o feddwl am wasanaeth integredig ar gyfer y blynyddoedd i ddod.

Ond fel rydw i'n dweud, rydw i'n ddiolchgar am gael y papur yma, ac rydw i'n edrych ymlaen at drafodaeth ehangach yfory yn sgil adroddiad y Pwyllgor Cyllid.

Before making some remarks or comments about the report by Professor Holtham itself, I'd like to make a few remarks about my experience and my impressions of the care that's provided at present. In my constituency, before Christmas, and at other times of the year, I've seen great care being provided to people in care homes in my constituency by people who are on very low wages, but they do it because they see that role as a calling for them, or a vocation for them. I see a lack of beds locally for people who can't afford to pay for their own care. I see departments of social care in local authorities not being able to pay for the kind of care that they'd like to provide for people across Wales. Somehow we have to aim for the kind of sustainable system that all of us want to see.

Yes, the demographics are changing, and the costs are going to rise as we have an older population, but the basic question here is: how can we share that cost across society and ensure that everyone contributes towards that additional cost, rather than leaving the people who can afford to pay for their own care—people who are very fortunate, like the majority of us here in the Assembly—leaving us to pay while leaving other people who can't afford it to hope that a new system is introduced? We have to have a new system, and I'd like to see a different culture. I agree greatly with Jenny Rathbone that we need more of a community flavour to the care that we provide for people, and introduce much more co-operative systems for providing that care in our communities. So, we need a cultural shift, but we also need a policy change as well.

I'm very grateful to Professor Holtham for providing his ideas about one model that we could be looking at. We need to think outside the box, because the challenges are going to grow so much in the years to come. I have a number of doubts about the model that he recommends. It's not clear to me whether it's a levy being recommended here to take the place of the costs that people pay for social care at present, or an additional source of funding. If we're talking about introducing a levy and asking people to keep on paying for their own care, well, obviously that's something that we have to realise is a political challenge to have to sell to people. On the other hand, if what we have here is a levy that's supposed to pay for all the costs emanating from the public purse at present, I think possibly there is a lack of clarity regarding the financial figures that are mentioned in the report. He's talking about £550 million as the social care cost—that cost in truth is £750 million, but it just happens that £200 million of that comes in costs from people. So, the figure that is central to this proposal from Professor Holtham is rather unclear. Maybe the Government could explain whether they understand that this is a levy to replace costs or to create an additional fund. Is that what it is?

And, the figures relate to social care for people under 65 in this report. There is a lot of demand for care for those who are under 65—sorry, this report deals with over-65s. There is the issue also of the years that we will be waiting for that fund to pay out. What is the Government's view in terms of how we would pay for care now while we're waiting for that fund to reach the point where it would be able to pay out?

Finally, returning to the comments made by Dai Lloyd, it says a lot, I think, that it has taken us decades since we established the NHS for us to reach this point where we think, 'Well, how can we have a care service as well?' And maybe, in all seriousness, what we should be doing is not talking about how we're going to create £400 million annually for social care, but how we can look forward and look ahead to creating billions more for a health and social care service. And the fact that we are discussing the social care element in isolation here shows me that we are much further than we should be away from thinking of an integrated service for the years to come.

But, as I said, I'm grateful to have this paper and I'm looking forward to a broader discussion tomorrow in the wake of the Finance Committee's report.

17:10

I'd like to thank Professor Holtham for producing yet another insightful report, which will help inform one of the biggest decisions facing our nation: how do we pay for social care? No-one can deny that this is a pressing concern. Social care is in crisis, as the health committee has pointed out. The current level of funding is insufficient to meet current demand, let alone future need. The Welsh Government blames austerity. The opposition blames the Welsh Government. But both are right. Austerity has led to unsustainable cuts, but the way the cuts have been implemented lies firmly at the Welsh Government's door. Local government has cut social care to the bone in recent years, yet they have been allowed to build up massive reserves. Health boards have been allowed to mismanage their finances, and they are not alone. Our Welsh Government bodies have also hit the headlines in recent months as a result of financial mismanagement. Nobody wins in this blame game. And while politicians bicker over whose fault it is, people in desperate need of social care suffer. One thing that all sides agree on is that future demand will outstrip our ability to pay for social care.

Wales is facing massive demographic upheaval in the coming decades. The number of working age adults will be outstripped by the numbers of retirees, and the numbers of people living with long-term chronic illness is set to rocket. Therefore, we need to ensure that we plan for the changes coming, to ensure that we have sufficient funding to provide great quality social care and ensure that whatever the source of that funding, it is equitable.

Gerry Holtham's report gives us one idea for how we pay for care, but it shouldn't really be up to us, the politicians, to decide, because we need a national conversation about the best way to pay for care—a way that is acceptable to all. I personally don't believe that raising income tax is the answer, but then again that's not up to me. The Welsh public has a right to decide what would be the most fair and equitable method of paying for social care. Do we cut other areas of spending? Do we raise income tax? Should we increase national insurance? Would a new social care insurance be the answer? All options should be open for discussion, and whatever the most supported option is, that should be the option we take forward. Our job now is to start that conversation, to facilitate it and ensure that everyone has an opportunity to partake.

However we decide to pay for social care, we have to ensure intergenerational fairness and ensure that funds raised are used to pay for front-line social care, not more local government bureaucracy. As Dai Lloyd stated, it isn't just about finance; it is about how we deliver the care. Can we use a more holistic approach in our delivery? How can we improve the care received and how can we ensure our carers feel valued and that they receive the proper training? We have a crisis looming, and we need to decide as a nation how we meet it. Diolch yn fawr.

Fe hoffwn i ddiolch i'r Athro Holtham am gynhyrchu adroddiad craff arall, a fydd yn helpu i lywio un o'r penderfyniadau mwyaf sy'n wynebu ein cenedl: sut ydym ni'n talu am ofal cymdeithasol? Ni all neb wadu bod hyn yn bryder dybryd. Mae gofal cymdeithasol mewn argyfwng, fel y nododd y pwyllgor iechyd. Mae lefel presennol y cyllid yn annigonol i ddiwallu'r galw presennol, heb sôn am yr angen yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi'r bai ar gyni. Mae'r wrthblaid yn rhoi'r bai ar Lywodraeth Cymru. Ond mae'r ddau yn gywir. Mae cyni wedi arwain at doriadau anghynaladwy, ond mae'r ffordd y cafodd y toriadau eu gweithredu yn amlwg yn gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru. Mae Llywodraeth Leol wedi torri gwasanaethau gofal cymdeithasol at yr asgwrn yn y blynyddoedd diwethaf, ac eto fe gawsant rwydd hynt i greu cronfeydd wrth gefn enfawr. Caniatawyd i fyrddau iechyd gamreoli eu harian, ac nid y nhw yn unig. Mae cyrff Llywodraeth Cymru hefyd wedi bod yn y penawdau yn y misoedd diwethaf o ganlyniad i gamreolaeth ariannol. Ni fydd neb yn ennill yn y gêm yma o fwrw'r bai. A thra bo gwleidyddion yn ymgecru ynghylch pwy sydd ar fai, mae pobl sydd mewn angen dybryd am ofal cymdeithasol yn dioddef. Un peth y mae pob ochr yn gytûn yn ei gylch yw yn y dyfodol bydd y galw yn fwy na'r hyn y gallwn ni ei dalu am ofal cymdeithasol.

Mae Cymru'n wynebu newid demograffig anferthol yn y degawdau i ddod. Bydd y nifer o oedolion o oedran gweithio yn llai o lawer na'r nifer o bobl wedi ymddeol, a bydd nifer y bobl sy'n byw gyda salwch cronig hirdymor yn cynyddu'n sylweddol yn ôl pob argoel. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod ni'n cynllunio ar gyfer y newidiadau sydd i ddod, i sicrhau bod gennym ni ddigon o arian i ddarparu gofal cymdeithasol o ansawdd gwych a sicrhau beth bynnag fo ffynhonnell y cyllid hwnnw, ei fod yn deg.

Mae adroddiad Gerry Holtham yn rhoi un syniad inni ynghylch sut i dalu am ofal, ond nid ni, y gwleidyddion, ddylai benderfynu mewn gwirionedd, gan fod angen sgwrs genedlaethol ynghylch y ffordd orau o dalu am ofal—ffordd sydd yn dderbyniol i bawb. Yn bersonol nid wyf yn credu mai codi treth incwm yw'r ateb, ond eto i gyd nid fy mhenderfyniad i yw hynny. Mae gan y cyhoedd yng Nghymru yr hawl i benderfynu beth fyddai'r dull mwyaf teg a chyfartal o dalu am ofal cymdeithasol. A ydym ni am gwtogi ar feysydd eraill o wariant? A ydym ni am godi treth incwm? A ddylem ni gynyddu yswiriant gwladol? A fyddai yswiriant gofal cymdeithasol newydd yn ateb? Dylai'r holl ddewisiadau gael eu trafod, a beth bynnag fo dewis y rhan fwyaf, dyna'r dewis y dylem ni ei weithredu. Ein gwaith ni yn awr yw dechrau'r sgwrs honno, ei hwyluso a sicrhau bod pawb yn cael cyfle i gymryd rhan.

Beth bynnag fydd y modd o dalu am ofal cymdeithasol a gaiff ei ddewis, mae'n rhaid inni sicrhau tegwch rhwng y cenedlaethau a sicrhau y defnyddir yr arian a godir i dalu am ofal cymdeithasol rheng flaen, nid am fwy o fiwrocratiaeth llywodraeth leol. Fel y dywedodd Dai Lloyd, nid yw'n ymwneud â chyllid yn unig; mae'n ymwneud â sut yr ydym ni'n darparu'r gofal. A allwn ni ddarparu gofal mewn ffordd fwy cynhwysfawr? Sut allwn ni wella'r gofal a dderbynnir a sut allwn ni sicrhau bod ein gofalwyr yn teimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi a'u bod yn cael yr hyfforddiant priodol? Mae gennym ni argyfwng ar y gorwel, ac mae angen inni fel cenedl benderfynu sut y byddwn yn ei wynebu. Diolch yn fawr.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Dim ond cyfraniad byr iawn, iawn gennyf fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Dim ond i fynegi siom, a dweud y gwir, fod y Llywodraeth wedi penderfynu bwrw ymlaen â'r ddadl yma heddiw, oherwydd yr ŷm ni, fel rŷm ni eisoes wedi clywed yn gynharach, yn cael dadl yfory ar gost gofalu am boblogaeth sy'n heneiddio, sef adroddiad y pwyllgor ar union yr un testun. Mi wnes i ofyn i'r Llywodraeth ystyried, efallai, drio bod yn fwy arloesol yn y modd rydym ni'n delio â'r sefyllfa yma, a'n bod ni, efallai, yn cyfuno'r ddwy ddadl i un, neu ein bod ni'n eu cynnal nhw un ar ôl y llall, fel ein bod ni'n gallu cael dadl fwy swmpus, mwy crwn, yn hytrach na'n bod ni'n cael dwy ddadl ar wahân. Yn anffodus, gwnaeth y Llywodraeth benderfynu peidio â gwneud hynny, felly rydw i eisiau jest roi ar y cofnod fy siom yn hynny o beth, a'r ffaith ein bod ni wedi colli cyfle, oherwydd nawr byddwn ni'n cael yr un ddadl, gyda'r un bobl yn cyfrannu, fwy na thebyg, ar yr union un pwnc, 24 awr yn unig rhwng y ddwy ddadl. Felly, mae e yn golli cyfle, ac, yn wir, nid ydw i'n meddwl ei fod e'r defnydd mwyaf effeithiol nac effeithlon o'n hamser ni fan hyn yn y Cynulliad. Mae e jest yn golli cyfle.

Just a very brief contribution from me as Chair of the Finance Committee, just to express disappointment that the Government has decided to proceed with this debate today, because, as we've already heard earlier, we are to have a debate tomorrow on the cost of caring for an ageing population, which is a report compiled by the committee on this very same topic. I did ask the Government to consider being more innovative in the way that we deal with this situation, and that we could merge, perhaps, the two debates into one, or that we could have one after the other, so we can have a more meaningful, rounded debate, rather than having two separate debates. Unfortunately, the Government decided not to take that approach, so I just want to put on record my disappointment in that regard, and the fact that we have missed an opportunity, because now we will have the same debate, involving the same people, probably, on the very same issue, just 24 hours after this debate. So, it is an opportunity missed, and, indeed, I don't think it's the most effective or efficient use of our time in this Assembly. It's just a missed opportunity.

17:15

Now, when the history of the fifth Assembly is written, I think it is our willingness to use our powers over taxation that will mark a clear dividing line, a dividing line that shows the political maturity of this Parliament, a sign of our commitment to use all the tools at our disposal and a promise to the Welsh people to do all we can to create a more prosperous Wales. Nowhere is this clearer than in the ambitious raft of potential new taxes the current First Minister unveiled back in October 2017, and crucial among these is the suggestion of a levy to fund social care. But we must be under no illusion: the challenge to provide the appropriate social care to meet the needs of our society is a considerable one, as I think every speaker in this debate has actually mentioned so far.

Now, around a third of local government spending in Wales is allocated to social care for over-65's, and if you speak to any council leader, they will impress upon you that this is their biggest concern about budgets moving forward. And population trends suggest that this burden is only set to grow. Numbers aged over 65 will increase both absolutely and proportionally over the next decade and the numbers needed in care could increase by a quarter. An ageing population, combined with rising costs and increasingly complex and chronic conditions, will pose economic challenges. The Health Foundation noted in 2015 that Wales spent nearly £400 per person on social care, and that's excluding children and family services. They also estimated that costs would rise by over 4 per cent a year over the next 15 years, and that would mean that by 2030-1 we'd be spending an additional £1 billion on social care in Wales.

Determining a workable solution within the straitjacket of austerity also poses problems. I won't be supporting the first amendment. It misses the very obvious point that our budgets are constrained by the spending decisions taken at Westminster. In turn, this constrains the budgets that can be passed on to local government. If our budget had kept pace with the growth in gross domestic product, Wales would have £4 billion extra to invest in local government, social care and other services, but despite these pressures, the Welsh Government has continued to prioritise social care. For example, the 2019-20 budget contains an extra £50 million to alleviate the frontline pressures on local government.

It is clear that the failed Westminster orthodoxy of austerity is impinging on our ability to provide current and future demands. However, the problem is more deep-rooted than this. Even if our economy and budget grew at a faster rate than the cost of care, we would still face a spending gap that we'd need to bridge. We, therefore, need to seek evidence-based solutions that meet the challenges and Professor Holtham's report provides a critical contribution to this debate and road-maps one solution. Holtham explores the arguments and the various models of determining a sustainable and fairly funded outcome, but his conclusion is clear: raising a specific levy to pay for a specific outcome would meet public concerns, especially if such a levy is age and income dependent and contributory with the social security system stepping in to help those who need it. Holtham also powerfully explains why a funded system would be more efficient than a pay-as-you-go system. Rates could be smoothed and equitable between generations. Hypothecated outcomes would provide cast-iron guarantees for hypothecated input and it could potentially offer wider economic benefits acting as a community fund to promote national growth. As Holtham notes in conclusion, a funded contributory scheme could provide a viable solution to the problem of funding social care in an era of demographic change. Such a scheme would meet shifts in the age profile of Welsh citizens. Again, it would also be self-sustaining.

There will be questions that require further deliberation, of course, but this offers one pragmatic solution to what is the most critical of future needs: ensuring that we meet the care needs of current and future generations and doing so in a way that enshrines dignity and the very best standards. Moreover, Holtham provides a solution that seems to have a certain consensus behind it—in my party, at least. Our recent leadership election certainly generated a range of brilliant ideas from all candidates, but one area where there was a significant amount of agreement was in terms of Holtham and a social care levy. I look forward to these ideas being taken forward.

Nawr, pan ysgrifennir hanes y pumed Cynulliad, rwy'n credu mai ein parodrwydd ni i ddefnyddio ein pwerau dros drethiant fydd yn nodi rhaniad clir, rhaniad clir sy'n dangos aeddfedrwydd gwleidyddol y Senedd hon, arwydd o'n hymrwymiad i ddefnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael inni ac addewid i bobl Cymru y byddwn ni'n gwneud popeth yn ein gallu i greu Cymru fwy llewyrchus. Nid yw hyn yn fwy clir nag yn y gyfres uchelgeisiol o drethi newydd posib y cyflwynodd y Prif Weinidog yn ôl ym mis Hydref 2017, ac yn allweddol ymhlith y rhain mae awgrym o ardoll i ariannu gofal cymdeithasol. Ond ni ddylem ni fod o dan unrhyw amheuaeth: mae'r her i ddarparu gofal cymdeithasol priodol i ddiwallu anghenion ein cymdeithas yn un sylweddol, rhywbeth, rwy'n credu y mae pob siaradwr yn y ddadl hon hyd yma wedi ei grybwyll mewn gwirionedd.

Nawr, dyrennir tua un rhan o dair o wariant llywodraeth leol yng Nghymru ar gyfer gofal cymdeithasol i'r rhai dros 65 oed, a phetaech chi'n siarad ag unrhyw arweinydd Cyngor, byddai'n pwysleisio mai hyn sy'n ei bryderu fwyaf ynghylch cyllidebau wrth gamu i'r dyfodol. Ac awgryma tueddiadau poblogaeth mai dim ond cynyddu a wnaiff y baich hwn. Bydd y niferoedd dros 65 oed yn cynyddu'n absoliwt ac fel cyfran dros y degawd nesaf a gallai'r niferoedd sydd angen gofal gynyddu chwarter gwaith yn fwy. Bydd poblogaeth sy'n heneiddio, ynghyd â chostau cynyddol a chyflyrau cronig a chymhleth cynyddol, yn gosod heriau economaidd. Nododd y Sefydliad Iechyd yn 2015 bod Cymru yn gwario bron i £400 y pen ar ofal cymdeithasol, a hynny heb gynnwys gwasanaethau plant a theuluoedd. Roedden nhw hefyd yn amcangyfrif y byddai costau'n cynyddu dros 4 y cant y flwyddyn dros y 15 mlynedd nesaf, a byddai hynny'n golygu erbyn 2030-1 y byddwn ni'n gwario £1 biliwn ychwanegol ar ofal cymdeithasol yng Nghymru.

Mae penderfynu ar ateb sy'n ymarferol bosib o fewn hualau cyni hefyd yn achosi problemau. Ni fyddaf i'n cefnogi'r gwelliant cyntaf. Mae'n methu'r pwynt amlwg iawn bod ein cyllidebau yn cael eu cyfyngu gan y penderfyniadau ynghylch gwariant a wneir yn San Steffan. Yn ei dro, mae hyn yn cyfyngu ar y cyllidebau y gellir eu trosglwyddo i lywodraeth leol. Petai ein cyllideb wedi tyfu ar yr un raddfa â thwf cynnyrch domestig gros, byddai gan Gymru £4 biliwn ychwanegol i fuddsoddi mewn llywodraeth leol, gofal cymdeithasol a gwasanaethau eraill, ond er gwaethaf y pwysau hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi parhau i flaenoriaethu gofal cymdeithasol. Er enghraifft, mae cyllideb 2019-20 yn cynnwys £50 miliwn yn ychwanegol i leihau'r pwysau rheng flaen ar lywodraeth leol.

Mae'n amlwg bod agwedd ddigyfaddawd a ffaeledig San Steffan tuag at gyni yn amharu ar ein gallu i ddarparu ar gyfer anghenion y presennol a'r dyfodol. Fodd bynnag, mae'r broblem yn ddyfnach na hyn. Hyd yn oed pe byddai ein heconomi a'n cyllideb yn tyfu ar raddfa gyflymach na chost gofal, byddem yn dal i wynebu bwlch gwariant y byddai angen inni ei bontio. Felly, mae angen i ni chwilio am atebion sy'n seiliedig ar dystiolaeth ac sy'n ymateb i'r heriau ac mae adroddiad yr Athro Holtham yn gyfraniad hollbwysig at y ddadl hon ac yn cynnig un ffordd o ateb y broblem. Mae Holtham yn edrych ar y dadleuon a'r gwahanol fodelau i benderfynu ar ganlyniad cynaliadwy wedi'i ariannu'n deg, ond mae ei gasgliad yn glir: byddai codi ardoll i dalu am ganlyniad penodol yn mynd i'r afael â phryderon y cyhoedd, yn enwedig pe byddai ardoll o'r fath yn dibynnu ar oedran ac incwm ac yn gyfrannol, gyda'r system nawdd cymdeithasol yn helpu'r rhai sydd ei angen. Mae Holtham hefyd yn egluro'n rymus pam y byddai system wedi'i ariannu yn fwy effeithlon na system o dalu wrth ddefnyddio. Gallai'r cyfraddau fod yn wastad a chyfartal rhwng y cenedlaethau. Byddai'r swm neilltuedig a delir allan yn rhoi sicrwydd pendant o ran y swm neilltuedig a gyfrannwyd a gallai o bosib gynnig manteision economaidd ehangach drwy weithredu fel cronfa gymunedol i hybu twf cenedlaethol. Fel y noda Holtham i gloi, gallai cynllun cyfrannol wedi'i ariannu gynnig ateb ymarferol i'r broblem o ariannu gofal cymdeithasol mewn cyfnod o newid demograffig. Byddai cynllun o'r fath yn bodloni newidiadau ym mhroffil oedran dinasyddion Cymru. Unwaith eto, fe fyddai hefyd yn hunan-gynhaliol.

Fe geir cwestiynau a fydd angen eu hystyried ymhellach wrth gwrs, ond mae hyn yn cynnig un ateb ymarferol i angen mwyaf tyngedfennol y dyfodol: sicrhau ein bod yn diwallu anghenion cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol ac yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n ymgorffori urddas a'r safonau gorau oll. At hyn, mae Holtham yn rhoi ateb y mae'n ymddangos bod consensws o'i blaid—yn fy mhlaid i, o leiaf. Yn sicr, cynhyrchodd ein hetholiad arweinyddiaeth diweddar amrywiaeth o syniadau gwych gan yr holl ymgeiswyr, ond un maes lle cafwyd cryn dipyn o gytundeb oedd yr un yn ymwneud â Holtham ac ardoll gofal cymdeithasol. Edrychaf ymlaen at weld y syniadau hyn yn cael eu datblygu.

17:20

Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.

The Minister to reply to the debate—Vaughan Gething.

Thank you, Llywydd, and I'd like to start by thanking Members for their contributions this afternoon. Today's discussion has helped to continue, if not open, a debate that we do need to have on paying for social care. And our aim in bringing this debate today is twofold: to continue to identify the issues and implications in respect of options for the long-term financing of social care costs and to start to develop a platform from which we can build a wider consensus around a potential solution or solutions. And as I've said, there are no easy answers and there are no quick wins, but I'm heartened today that a number of the views expressed in the debate converge on a consistent drive to address this agenda, because there is a clear need for a nationwide debate on what a high-quality and sustainable social care sector in Wales looks like. And that, of course, means continuing to progress our agenda to integrate health and social care to deliver improved outcomes and experience. All parties in this place were, of course, involved in helping to commission the parliamentary view that we then accepted and built upon, and is central to our 'A Healthier Wales' agenda—the joint long-term plan for health and social care here in Wales.

But the debate, moving forward, about social care should rightly include options on finance, including taxation, and we will consider existing research and previous work. And as I said earlier, the debate has to acknowledge the role that local government have because they provide and commission much of the care that we have discussed today. Other providers and people across different parties will also need to be involved, and I do want to highlight that in that conversation with local government, it is taking place across different political leaderships: Conservative-led, Plaid Cymru-led, Independent-led and Welsh Labour-led councils are all part of the discussion that we wish to have, and are having, including with the Association of Directors of Social Services. It takes on board the point that Vikki Howells made—that when you talk to local authority cabinet members and leaders, their No. 1 concern about the future finance is actually about social care and education, the two big blocks of spending, and how they'll manage to maintain spending in this area, not just from a financial point of view but, actually, for the quality of care that they wish to see provided in their local communities. So, we are committed to taking account of new thinking and any creative approaches that exist, particularly as we do develop new models of care—to continue to promote a preventative approach, to make full use of new and existing technology to help people remain as independent and supported in their own communities as possible.

And there will of course be questions about how much we expect to raise in new revenue. So, not simply how we use the revenue that we have now but how to raise new revenue and what that would, or should, provide. And there are questions raised and a number of comments about what we are seeking to do. To replace revenue or to raise new revenue? We want more revenue to be available. I'll turn to some of the comments made—I won't be able to address each and every one—but we do have this debate about whether we get stuck into just talking about underfunding vital services. So, I say a £1.2 billion cost is the minimum cost of austerity—just keeping pace with inflation, not keeping up with GDP. We are then blamed by other parties. We respond by saying that in three successive general elections of championing austerity, we won't actually get to address the challenges that we have, either within Wales or the rest of the United Kingdom. There are choices to be made within our budget, and we have made choices, because there is no consequence-free choice to be made. We chose, within a diminishing overall budget, to invest more into our NHS, and that has consequences on every other budget line that we fund. There's no point pretending that that hasn't happened. But for social care, if we cannot generate extra revenue, then we accept that we'll have a diminishing amount and quality of care. So, this isn't simply about raising extra revenue to maintain a service; we want to raise extra revenue to maintain but also to improve a service. So, it's not just about keeping pace with demographic challenge. And our biggest concern, of course, is that social care has always been means-tested, where the NHS, since its creation, has not. And many of our citizens whom we represent are surprised that social care is means-tested—at the point at which they need that social care, they're surprised that they have to go through a form of means test.

Now, I recognise what Dai Lloyd said about wanting to have a national care service and the broader point about improving services for the citizen—the citizen who requires dignity in the care that they take part in and receive, but also dignity for the member of staff delivering that care. I was very pleased that, within the debate, a number of Members made the point that they have seen social care taking place, they've visited people and had their own personal experiences, and they're impressed with the quality of care that our staff are providing, and often staff who are not very well paid. For the challenge, I agree, is not simply a question of finance, but we do need to move ahead with new funding models if we are going to meet demographic and quality challenges for the future.

As I stated earlier, Llywydd, we will oppose the first Conservative amendment, but support the second. I thank Members for their contributions today and look forward to carrying on this conversation to inform our options to develop the financing of the future costs of social care here in Wales and I genuinely do look forward to being able to do that within my own party, but across different parties and different partners within and outside this place.

Diolch, Llywydd, ac fe hoffwn i ddechrau drwy ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma. Mae trafodaeth heddiw wedi helpu i barhau â dadl, os nad agor dadl y mae angen i ni ei chael ynghylch talu am ofal cymdeithasol. Ac mae ein nod wrth gyflwyno'r ddadl hon heddiw yn ddeublyg: i barhau i nodi'r materion a'r goblygiadau o ran y dewisiadau ar gyfer ariannu costau gofal cymdeithasol yn y tymor hir ac i ddechrau datblygu cyfrwng fydd yn fodd o feithrin consensws ehangach ynghylch ateb neu atebion posib. Ac fel rwyf wedi dweud, nid oes atebion hawdd ac nid oes unrhyw atebion cyflym, ond fe'm calonogir heddiw gan fod nifer o safbwyntiau a fynegwyd yn y ddadl yn cydgyfarfod yn yr ymdrech gyson i ymdrin â'r agenda hon, gan ei bod hi'n amlwg bod angen dadl genedlaethol ynglŷn â ffurf sector gofal cymdeithasol cynaliadwy ac o safon uchel yng Nghymru. A golyga hynny, wrth gwrs, parhau i ddatblygu ein hagenda i integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol i wella canlyniadau a phrofiad.

Roedd pob plaid yn y fan yma, wrth gwrs yn rhan o helpu i gomisiynu'r farn seneddol y gwnaethom ni ei derbyn wedyn ac adeiladu arni, ac sy'n ganolog i'n hagenda 'Cymru Iachach'—y cynllun tymor hir ar y cyd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru. Ond dylai'r ddadl am ofal cymdeithasol, wrth gamu i'r dyfodol, yn briodol, gynnwys dewisiadau ar gyfer cyllid, gan gynnwys trethu, a byddwn yn ystyried ymchwil presennol a gwaith blaenorol. Ac fel y dywedais yn gynharach, mae'n rhaid i'r ddadl gydnabod y swyddogaeth sydd gan lywodraeth leol gan mai hi sy'n darparu ac yn comisiynu llawer o'r gofal yr ydym ni wedi'i drafod heddiw. Bydd yn rhaid i bobl yn yr holl wahanol bleidiau a darparwyr eraill hefyd gael eu cynnwys, ac rwyf eisiau amlygu'r ffaith bod y sgwrs gyda llywodraeth leol yn digwydd ar draws sawl haen wahanol o arweinyddiaeth wleidyddol: Mae cynghorau dan arweiniad y Ceidwadwyr, Plaid Cymru, Annibynnol a Llafur Cymru yn rhan o'r drafodaeth yr ydym ni eisiau ei chael, ac yn ei chael, gan gynnwys trafodaeth â Chymdeithas Cyfarwyddwyr y Gwasanaethau Cymdeithasol. Mae'n ystyried y pwynt a wnaeth Vikki Howells—pan fyddech chi'n siarad ag arweinwyr ac aelodau cabinet awdurdodau lleol, fe welwch chi mewn gwirionedd bod eu prif bryder ynghylch cyllid yn y dyfodol yn ymwneud â gofal cymdeithasol ac addysg, y ddau floc mawr o ran gwariant, a sut y byddan nhw'n llwyddo i gynnal gwariant yn y maes hwn, nid yn unig o safbwynt ariannol, ond, mewn gwirionedd, o safbwynt ansawdd y gofal y bydden nhw'n dymuno ei weld yn cael ei ddarparu yn eu cymunedau lleol. Felly, rydym ni wedi ymrwymo i ystyried syniadau newydd ac unrhyw ddulliau creadigol sy'n bodoli, yn enwedig wrth inni ddatblygu modelau gofal newydd—i barhau i hybu dull ataliol, i wneud defnydd llawn o'r dechnoleg sy'n bodoli eisoes a thechnoleg newydd i helpu pobl cymaint â phosib i aros yn annibynnol a chael cefnogaeth yn eu cymunedau eu hunain.

Ac wrth gwrs bydd cwestiynau ynghylch faint o refeniw newydd yr ydym ni'n disgwyl ei godi. Felly, nid yn unig sut y defnyddiwn ni'r refeniw sydd gennym ni yn awr, ond sut i godi refeniw newydd a beth fyddai, neu y dylai hynny ei ddarparu. Ac mae cwestiynau wedi eu holi a nifer o sylwadau wedi eu gwneud ynghylch yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud. I ddisodli refeniw neu i godi refeniw newydd? Rydym ni'n dymuno i i fwy o refeniw fod ar gael. Fe drof i at rai o'r sylwadau a wnaed—ni fyddaf yn gallu ymdrin â phob un—ond mae gennym ni'r ddadl hon ynghylch pa un a fyddwn ni'n mynd i rigol a dim ond siarad yn unig am ariannu gwasanaethau hanfodol. Felly, fe ddywedaf i mai £1.2 biliwn yw cost isaf cyni—dim ond cadw ar yr un raddfa â chwyddiant, nid cadw ar yr un raddfa â chynnyrch domestig gros. Cawn wedyn ein beio gan bleidiau eraill. Rydym ni'n ymateb drwy ddweud mewn tri etholiad cyffredinol olynol o hyrwyddo cyni, ni chawn ni mewn gwirionedd gyfle i fynd i'r afael â'r heriau sydd gennym ni, naill ai yng Nghymru neu yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Mae dewisiadau i'w gwneud o fewn ein cyllideb, ac rydym ni wedi gwneud dewisiadau, oherwydd does dim dewis nad oes effaith iddo wedyn. Fe wnaethom ni ddewis, o fewn cyllideb gyffredinol a oedd yn crebachu, i fuddsoddi mwy yn ein GIG, ac mae hynny'n effeithio ar bob llinell gyllideb a ariennir gennym ni. Does dim diben cymryd arnom ni na ddigwyddodd hynny. Ond o ran gofal cymdeithasol, os na allwn ni gynhyrchu refeniw ychwanegol, yna bydd yn rhaid inni dderbyn y bydd ein gwasanaeth gofal yn crebachu a'r ansawdd yn gostwng. Felly, nid yw hyn dim ond yn ymwneud â chodi refeniw ychwanegol i gynnal gwasanaeth; rydym ni eisiau codi refeniw ychwanegol i gynnal a hefyd i wella gwasanaeth. Felly, nid yw'n ymwneud ag ymateb i'r her ddemograffig yn unig. A'n pryder mwyaf, wrth gwrs, yw bod gofal cymdeithasol bob amser wedi dibynnu ar brawf modd, pan nad yw'r GIG ers ei greu wedi dibynnu ar brawf modd. Ac mae llawer o'n dinasyddion yr ydym ni'n eu cynrychioli wedi synnu bod gofal cymdeithasol yn dibynnu ar brawf modd—ar yr adeg y mae angen gofal cymdeithasol arnyn nhw, maen nhw'n synnu bod yn rhaid iddyn nhw gael rhyw fath ar brawf modd.

Nawr, rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedodd Dai Lloyd ynglŷn â'i ddymuniad i gael gwasanaeth gofal gwladol a'r pwynt ehangach ynghylch gwella gwasanaethau i ddinasyddion—y dinesydd sydd angen urddas yn y gofal y mae'n cymryd rhan ynddo ac yn ei gael, ond hefyd urddas yr aelod o staff sy'n darparu'r gofal hwnnw. Roeddwn yn falch iawn, yn y ddadl, bod nifer o Aelodau wedi gwneud y sylw eu bod wedi gweld gofal cymdeithasol ar waith, maen nhw wedi ymweld â phobl ac wedi cael profiadau personol eu hunain, ac maen nhw'n llawn edmygedd o ansawdd y gofal y mae ein staff yn ei ddarparu, ac yn aml staff nad ydyn nhw'n cael eu talu'n dda iawn. Nid yw'r her, rwy'n cytuno, yn fater o gyllid yn unig, ond mae angen inni symud ymlaen gyda modelau ariannu newydd os ydym ni'n mynd i ymateb i heriau demograffig a heriau ansawdd ar gyfer y dyfodol.

Fel y dywedais yn gynharach, Llywydd, byddwn ni'n gwrthwynebu gwelliant cyntaf y Ceidwadwyr, ond yn cefnogi'r ail. Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw ac edrychaf ymlaen at barhau â'r sgwrs hon i lywio ein dewisiadau ar gyfer datblygu modd o ariannu costau gofal cymdeithasol yma yng Nghymru yn y dyfodol ac rwy'n wirioneddol edrych ymlaen at allu gwneud hynny yn fy mhlaid fy hun, ac ar draws gwahanol bleidiau a gyda gwahanol bartneriaid o fewn a'r tu allan i'r lle hwn.

17:25

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Cynnig i amrywio'r drefn ystyried ar gyfer gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru)
9. Motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill

Daw hyn â ni at yr eitem nesaf, sef y cynnig i amrywio'r drefn ystyried ar gyfer gwelliannau ar Gyfnod 3 y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru). Rydw i'n galw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James.

That brings us to our next item, which is a motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill. I call on the Minister for Housing and Local Government, Julie James.

Cynnig NDM6910 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:

Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r atodlenni i’r Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn canlynol:

a) adrannau 2-4;

b) atodlen 1;

c) adrannau 5-9;

d) atodlen 2;

e) adrannau 10-26;

f) adran 1;

g) teitl hir.

Motion NDM6910 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.36:

Agrees to dispose of sections and schedules to the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:

a) sections 2-4;

b) schedule 1;

c) sections 5-9;

d) schedule 2;

e) sections 10-26

f) section 1; and

g) long title.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Nid oes siaradwyr. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

I have no speakers. Therefore, the question is that we agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

10. Cynnig i atal y Rheolau Sefydlog i ganiatáu i’r eitem nesaf o fusnes gael ei hystyried
10. Motion to suspend Standing Orders to allow the next item of business to be considered

Yr eitem nesaf yw'r cynnig i atal Rheol Sefydlog 11.16 dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar yr eitem nesaf o fusnes. Rydw i'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig.

The next item is the motion to suspend Standing Order 11.16 to allow the next item of business to be considered. I call on the First Minister to move the motion.

Cynnig NNDM6904 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal y rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM6905 gael ei ystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 8 Ionawr 2019.

Motion NNDM6904 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM6905 to be considered in Plenary on Tuesday 8 January 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cynnig yw i atal Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to suspend Standing Orders temporarily. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

11. Cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog i Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol
11. Motion to agree to the First Minister's recommendation to Her Majesty to appoint a Counsel General

Daw hyn â ni at yr eitem ei hunan, sef y cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog ar gyfer Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol. Rydw i'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig.

That brings us to the item itself, which is the motion to agree the First Minister's recommendation to Her Majesty to appoint a Counsel General. I call on the First Minister to move the motion.

Cynnig NNDM6905 Mark Drakeford

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 9.1, yn cytuno â’r argymhelliad gan Brif Weinidog Cymru i Ei Mawrhydi benodi Jeremy Miles AC yn Gwnsler Cyffredinol.

Motion NNDM6905 Mark Drakeford

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 9.1, agrees to the First Minister’s recommendation to Her Majesty to appoint Jeremy Miles AM as Counsel General.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you very much, Llywydd. Can I just say that the remarks I'm going to make are in no way a reflection on the individual, whom I hold in very high esteem? But Jeremy Miles is listed on the Welsh Government's website as, I quote, 'the Counsel General designate and Brexit Minister'. His duties as a Minister, as far as I can work out, include chairing the Cabinet sub-committee on European transition, the EU structural funds and the shared prosperity fund. The First Minister was congratulated by one of the Labour backbenchers this afternoon on appointing a Brexit Minister and the First Minister then replied to that by saying that he thought it was very important that that Minister had the co-ordinating role.

The Welsh Government website carries the title 'Cabinet Members and Ministers', and it is subtitled 'Information about Welsh Government Ministers and Deputy Ministers'. The post of Counsel General is not listed separately on that page. There are 14 Ministers and Deputy Ministers listed, including the First Minister. Llywydd, we need to clarify the following: how does this arrangement comply with the relevant sections of the Government of Wales Act 2006, which limits the number of Ministers to 12, not including the First Minister and Counsel General? My interpretation of that is that you're allowed 13 Ministers plus a Counsel General. And, secondly and further, how does it fulfil the requirements of section 49(9) of the Government of Wales Act 2006? And, if I may read from that:

'A person holding office as the First Minister, a Welsh Minister appointed under section 48 or a Deputy Welsh Minister may not be appointed as the Counsel General or designated under subsection (6); and the Counsel General or a person so designated may not be appointed to any of those offices',

i.e. cannot be a Minister. Obviously, we will get some sort of explanation, but I do find this motion to be highly irregular and in need of at least further clarification, because I think we are in breach of the Government of Wales Act. Therefore, the Conservative group will abstain on this motion this afternoon.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. A gaf i ddweud nad yw'r sylwadau yr wyf yn mynd i'w gwneud yn adlewyrchu ar yr unigolyn mewn unrhyw ffordd, sy'n rhywun y mae gennyf lawer o barch tuag ato? Ond mae Jeremy Miles wedi'i restru ar wefan Llywodraeth Cymru fel, ac rwy'n dyfynnu, 'y Darpar Gwnsler Cyffredinol a Gweinidog Brexit'. Mae ei ddyletswyddau fel Gweinidog, hyd y gwelaf i, yn cynnwys cadeirio is-bwyllgor y Cabinet ar bontio Ewropeaidd, cronfeydd strwythurol yr UE a'r gronfa ffyniant gyffredin. Cafodd y Prif Weinidog ei longyfarch gan un o Aelodau meinciau cefn y blaid Lafur y prynhawn yma ar benodi Gweinidog Brexit ac ymatebodd y Prif Weinidog i hynny wedyn drwy ddweud ei fod yn credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y swyddogaeth o gydgysylltu gan y Gweinidog hwnnw.

Mae gwefan Llywodraeth Cymru yn dwyn y teitl 'Aelodau'r Cabinet a Gweinidogion', gyda'r is-deitl 'Gwybodaeth am Weinidogion Llywodraeth Cymru a Dirprwy Weinidogion'. Nid yw swydd y Cwnsler Cyffredinol wedi ei rhestru ar wahân ar y dudalen honno. Mae 14 o Weinidogion a Dirprwy Weinidogion wedi eu rhestru, gan gynnwys y Prif Weinidog. Llywydd, mae angen inni gael eglurhad o'r canlynol: sut mae'r trefniant hwn yn cydymffurfio ag adrannau perthnasol Deddf Llywodraeth Cymru 2006, sy'n cyfyngu ar nifer y Gweinidogion i 12, heb gynnwys y Prif Weinidog a'r Cwnsler Cyffredinol? Fy nehongliad i o hynny yw ei fod yn caniatáu ar gyfer 13 o Weinidogion yn ogystal â Chwnsler Cyffredinol. Yn ail ac yn ychwanegol at hynny, sut mae'n cyflawni gofynion adran 49(9) o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006? Ac, os caf i ddarllen o honno:

Ni cheir penodi unigolyn sy'n cyflawni swydd y Prif Weinidog, Gweinidog Cymru a benodwyd o dan adran 48 na Dirprwy Weinidog Cymru yn Gwnsler Cyffredinol na'i ddynodi o dan is-adran (6); ac ni cheir penodi'r Cwnsler Cyffredinol nac unigolyn a ddynodir i'r swydd honno i unrhyw un o'r swyddi hynny,

h.y. ni chaiff fod yn Weinidog. Yn amlwg, byddwn yn cael rhyw fath o esboniad, ond rwyf yn gweld y cynnig hwn yn dra afreolaidd ac yn un sydd angen eglurhad pellach o leiaf, oherwydd fy mod yn credu ein bod yn torri Deddf Llywodraeth Cymru. Felly, bydd y grŵp Ceidwadol yn ymatal ar y cynnig hwn y prynhawn yma.

17:30

Rwyf innau'n codi i ddatgan y byddwn ni fel grŵp yn methu â chefnogi'r cynnig yma. Mi fyddwn ni yn pleidleisio yn erbyn y cynnig yma. Mi wnaf innau egluro fy rhesymau i, ac, fel David Melding, mi wnaf innau egluro nad oes gen i broblem efo Jeremy Miles yn bod yn Gwnsler Cyffredinol, na phroblem efo Jeremy Miles yn bod yn Weinidog Brexit. Y cwestiwn yn y fan hyn ydy: sut y gall hi fod yn gymwys i un person fod yn gwneud y ddwy swydd, pan fo'n ymddangos yn berffaith glir mewn deddfwriaeth i ni na ddylai hynny allu digwydd, oherwydd mae yna wrthdaro amlwg yma?

Mae Llywodraeth Cymru ar eu gwefan, Cyfraith Cymru, yn egluro yn glir beth ydy rôl Cwnsler Cyffredinol. Y Cwnsler Cyffredinol, mae'n dweud, yw:

'Swyddog y Gyfraith Llywodraeth Cymru, sef prif gynghorydd cyfreithiol a chynrychiolydd y Llywodraeth yn y llysoedd. Mae’r Cwnsler Cyffredinol yn gweithio hefyd i gynnal trefn y gyfraith. Mae gan y rôl nifer o swyddogaethau statudol penodol pwysig, a bydd rhai’n cael eu hymarfer yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru ac er budd y cyhoedd.'

Heddiw, rydym ni'n cael ein gofyn i gymeradwyo penodiad un sydd yn methu â gweithredu yn wirioneddol annibynnol ar Lywodraeth Cymru, oherwydd ei fod o'n cael ei nodi gan Lywodraeth Cymru eu hunain, fel y clywsom ni gan y siaradwr blaenorol, fel un o'u Gweinidogion nhw—a Gweinidog, wrth gwrs, yn un o'r meysydd mwyaf dyrys a chymhleth mae Llywodraeth Cymru'n gorfod ymwneud â fo ar hyn o bryd.

Mi allwch chi ddadlau bod synnwyr yn hyn, gan fod cymaint o'r gwaith sy'n ymwneud â Brexit yn faterion cyfreithiol cymhleth. Ond rôl y Cwnsler ydy i roi cyngor cyfreithiol i Lywodraeth, i roi cyngor cyfreithiol i'r Gweinidog Brexit. Gan gymryd bod Brexit yn ymwneud â chymaint o waith y Llywodraeth, mi fyddai'r Cwnsler Cyffredinol, rydw i'n cymryd, yn treulio rhan helaeth o'i waith yn rhoi cyngor cyfreithiol iddo fo ei hun. Mi wnaf i ofyn y cwestiwn yma i'r Llywodraeth: pa drefniadau sydd wedi cael eu gwneud i sicrhau bod y Cwnsler Cyffredinol, sydd hefyd yn Weinidog Brexit, yn gallu mynd at ffynhonnell annibynnol o gyngor cyfreithiol? Mae'r ffaith bod y cwestiwn hwnnw'n gorfod cael ei ofyn gen i yn brawf nad ydy Cwnsler Cyffredinol sydd hefyd yn Weinidog Brexit yn gallu gwneud y gwaith hwnnw yn iawn.

I also rise to state that we as a group will not be supporting this motion. We will be voting against the motion. I will explain my reasons, and, like David Melding, I will explain that I have no problem at all with Jeremy Miles being Counsel General. Neither do I have a problem with Jeremy Miles being the Minister for Brexit. The question here is: how can it be appropriate for one person to carry out both roles, when it appears entirely clear in legislation that that should not happen, because there is a clear conflict here?

The Welsh Government, on its website, Law Wales, explains the role of the Counsel General. They say that it is:

'the Welsh Government’s Law Officer, which means the Welsh Government’s chief legal adviser and representative in the courts. The Counsel General also works to uphold the rule of law. The role has a number of important specific statutory functions, some of which are to be exercised independently of the Welsh Government and in the public interest.'

Today, we are asked to approve the appointment of one who cannot operate truly independently of the Welsh Government, because he is listed by the Welsh Government themselves, as we heard from the previous speaker, as one of their Ministers—and a Minister, of course, in one of the most complex areas in which the Welsh Government is involved at the moment.

Now, you could argue that there is some common sense in this, because so much of the work relating to Brexit is complicated legal issues, but the role of the Counsel General is to provide legal advice to Government, to provide legal advice to the Brexit Minister. Now, assuming that Brexit is so important to the Government's work, I would assume that the Counsel General would spend much of his time providing legal advice to himself, and I would ask this question of the Government: what arrangements have been put in place to ensure that the Counsel General, who is also the Brexit Minister, can seek independent legal advice? The fact that that question has to be asked by me proves that a Counsel General who is also a Brexit Minister cannot do that work properly.

As David Melding said quite clearly, the Government of Wales Act states that:

'A person holding office as the First Minister, a Welsh Minister appointed under section 48 or a Deputy Welsh Minister may not be appointed as the Counsel General...and the Counsel General or a person so designated may not be appointed to any of those offices.'

Now, I assume we will now be told that he wasn't appointed as a Minister under section 48, but, frankly, he himself, as the nominee for Counsel General, says on his Twitter page that he is a Brexit Minister, not that he has responsibilities for Brexit. Now, if that's a legal slip, we'll leave it there, but he himself calls himself a Brexit Minister, the Government already calls him a Brexit Minister, and the legislation states clearly that a Minister cannot also be appointed as Counsel General.

Fel y dywedodd David Melding yn gwbl glir, mae Deddf Llywodraeth Cymru yn nodi:

Na cheir penodi unigolyn sy'n cyflawni swydd y Prif Weinidog, Gweinidog Cymru a benodwyd o dan adran 48 na Dirprwy Weinidog Cymru yn Gwnsler Cyffredinol...ac ni cheir penodi'r Cwnsler Cyffredinol nac unigolyn a ddynodir i'r swydd honno i unrhyw un o'r swyddi hynny.

Nawr, rwy'n tybio y dywedir wrthym na chafodd ei benodi'n Weinidog o dan adran 48, ond, a dweud y gwir, mae ef ei hun yn dweud, fel y sawl a enwebwyd ar gyfer y swydd Cwnsler Cyffredinol, ar ei dudalen Twitter ei fod yn Weinidog Brexit, ac nid bod ganddo gyfrifoldebau dros Brexit. Felly, os yw hynny'n gamgymeriad cyfreithiol, fe adawn ni'r mater yn y fan yna, ond mae ef ei hun yn galw ei hun yn Weinidog Brexit, mae'r Llywodraeth eisoes yn ei alw'n Weinidog Brexit, ac mae'r ddeddfwriaeth yn datgan yn eglur na chaiff Gweinidog gael ei benodi yn Gwnsler Cyffredinol hefyd.

Diolch yn fawr, Llywydd, and thank you to the Members who've raised these points. They're perfectly proper points for Members to raise, of course. But I do want to provide an assurance to them and to Members more generally that, of course, these issues were very precisely identified and carefully thought through and subject to full advice to me before Cabinet appointments were made. And the Cabinet has been constructed in a way that is entirely consistent with the Government of Wales Act. So, as you've already heard, the person appointed to the role of Counsel General cannot simultaneously be appointed as a Welsh Minister under section 48 of the Government of Wales Act, and that has not happened in this case. And it therefore follows that the person who is appointed as Counsel General cannot exercise any functions that are conferred by statute on the Welsh Ministers, and the role that Jeremy Miles fulfils has been constructed to ensure that there are no functions of that sort that will fall to him. In fact, of course, as Members will know, the role of Counsel General has, at various times, already extended to wider policy areas in support of Welsh Ministers, most recently, for example, in relation to aspects of justice policy. When that has happened, the Counsel General acts in an advocacy and coordinating role and does not involve statutory functions that are exercisable by Welsh Ministers.

In this Government, Jeremy Miles will exercise the following responsibilities as Brexit Minister: policy advice to the Welsh Government on Brexit strategy; representing the Welsh Government in negotiations; acting on behalf of the Welsh Government in discharging responsibilities arising from the inter-governmental agreement and other protocols; and co-ordinating activities in the way that David Melding referred to—co-ordinating activities within the Welsh Government to ensure a coherent and consistent approach to Brexit. None of these involve Executive functions. None of them, therefore, offend the Government of Wales Act. Should there be cases where the Counsel General is engaged in a matter requiring a formal decision that only a Welsh Minister can make, then, of course, those decisions will be passed to myself in the first instance, and, if I do not take it to another relevant Minister, to discharge them. In that way, the requirements of the Act are carefully safeguarded, separated out in the way that the role has been constructed, and I hope Members will accept that it has been done in a deliberate and thoroughly informed way, and does not fall foul of the legitimate concerns that both Members have raised this afternoon.

Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i'r Aelodau sydd wedi codi'r pwyntiau hyn. Maen nhw'n bwyntiau cwbl briodol i'r Aelodau eu codi, wrth gwrs. Ond rwyf i eisiau eu sicrhau nhw a'r Aelodau yn fwy cyffredinol, bod y materion hyn, wrth gwrs wedi eu nodi'n fanwl iawn ac wedi eu hystyried yn ofalus ac wedi bod yn destun cyngor llawn a roddwyd i mi cyn i benodiadau i'r Cabinet gael eu gwneud. Ac mae'r Cabinet wedi ei lunio mewn modd sy'n gwbl gyson â Deddf Llywodraeth Cymru. Felly, fel yr ydych chi wedi ei glywed eisoes, ni cheir penodi'r unigolyn a benodwyd i swyddogaeth y Cwnsler Cyffredinol yn un o Weinidogion Cymru ar yr un pryd o dan adran 48 o Ddeddf Llywodraeth Cymru, ac nid yw hynny wedi digwydd yn yr achos hwn. Ac mae'n dilyn felly na chaiff yr unigolyn a benodir yn Gwnsler Cyffredinol arfer unrhyw swyddogaethau a roddir drwy statud ar Weinidogion Cymru, ac mae'r swyddogaeth a gyflawnir gan Jeremy Miles wedi ei llunio i sicrhau nad oes unrhyw ddyletswyddau o'r math hwnnw yn berthnasol iddo ef. Mewn gwirionedd, wrth gwrs, fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, mae swyddogaeth y Cwnsler Cyffredinol, ar wahanol adegau, eisoes wedi ymestyn i feysydd polisi ehangach i gefnogi Gweinidogion Cymru, yn fwyaf diweddar, er enghraifft, ynglŷn ag agweddau ar bolisi cyfiawnder. Pan fo hynny wedi digwydd, mae'r Cwnsler Cyffredinol yn gweithredu mewn swyddogaeth eirioli a chydgysylltu ac nid yw'n ymwneud â swyddogaethau statudol sy'n arferadwy gan Weinidogion Cymru.

Yn y Llywodraeth hon, bydd Jeremy Miles yn arfer y cyfrifoldebau canlynol fel Gweinidog Brexit: cyngor ar bolisi i Lywodraeth Cymru ar strategaeth Brexit; cynrychioli Llywodraeth Cymru mewn trafodaethau; gweithredu ar ran Llywodraeth Cymru wrth gyflawni'r cyfrifoldebau sy'n deillio o'r cytundeb rhynglywodraethol a phrotocolau eraill; a chydgysylltu gweithgareddau yn y modd y cyfeiriodd David Melding ato—cydgysylltu gweithgareddau o fewn Llywodraeth Cymru i sicrhau ymagwedd gydlynol a chyson tuag at Brexit. Nid oes yr un o'r rhain yn cynnwys swyddogaethau Gweithredol. Felly, nid oes yr un ohonyn nhw yn mynd yn groes i Ddeddf Llywodraeth Cymru. Pe byddai achosion pryd y byddai'r Cwnsler Cyffredinol yn ymwneud â mater sy'n gofyn am benderfyniad ffurfiol lle mai dim ond Gweinidogion Cymru gaiff ei wneud, yna, wrth gwrs, bydd y penderfyniadau hynny yn cael eu trosglwyddo i mi yn y lle cyntaf, ac, os na fyddaf i'n mynd â nhw at Weinidog perthnasol arall, eu cyflawni. Yn y modd hwnnw, caiff gofynion y Ddeddf eu diogelu'n ofalus, a'u gwahanu yn y ffordd y lluniwyd y swydd, ac rwyf yn gobeithio y bydd yr Aelodau yn derbyn bod hyn wedi ei wneud mewn modd gofalus a deallus iawn, ac nad yw'n gwrthdaro â'r pryderon dilys y mae'r ddau Aelod wedi eu codi y prynhawn yma.

17:35

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais felly tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

12. Cyfnod Pleidleisio
12. Voting Time

Sy'n dod â ni at y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf ar adroddiad Holtham ar dalu am ofal cymdeithasol a'r bleidlais ar welliant 1. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 20, un yn ymatal, 30 yn erbyn, felly mae gwelliant 1 wedi'i wrthod.

That brings us to voting time. The first vote is on the Holtham report on paying for social care, and it's a vote on amendment 1. I therefore call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 20, one abstention, 30 against, therefore amendment 1 is not agreed.

NDM6906 - Gwelliant 1: O blaid: 20, Yn erbyn: 30, Ymatal: 1

Gwrthodwyd y gwelliant

NDM6906 - Amendment 1: For: 20, Against: 30, Abstain: 1

Amendment has been rejected

Gwelliant 2. Rydw i'n galw am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, un yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.

I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 50, one abstention, none against. Therefore amendment 2 is agreed.

NDM6906 - Gwelliant 2: O blaid: 50, Yn erbyn: 0, Ymatal: 1

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6906 - Amendment 2: For: 50, Against: 0, Abstain: 1

Amendment has been agreed

Pleidlais nawr ar y cynnig wedi'i ddiwygio.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6906 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi:

a) y pwysau ar wasanaethau cymdeithasol sy’n deillio o gyni a’r newid yn y boblogaeth;

b) yr adroddiad a gomisiynwyd oddi wrth yr Athro Gerald Holtham, 'Talu am Ofal Cymdeithasol'; a

c) bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu grŵp rhyngweinidogol ar ofal cymdeithasol, sy’n defnyddio adroddiad Holtham i lywio ei waith.

Yn cydnabod yr angen am ffordd fwy integredig o ymdrin â'r ddarpariaethau gofal iechyd a gofal cymdeithasol.

Motion NDM6906 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes:

a) the pressures on social services arising from austerity and population change;

b) the report commissioned from Professor Gerald Holtham, 'Paying for Social Care'; and

c) that an inter-ministerial group on social care has been set up by the Welsh Government, the work of which is being informed by the Holtham report.

Recognises the need for a more integrated approach to the provision of both health and social care.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, tri yn ymatal, 10 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 38, three abstentions, 10 against, therefore the motion as amended is agreed.

NDM6906 - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 38, Yn erbyn: 10, Ymatal: 3

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6906 - Motion as amended: For: 38, Against: 10, Abstain: 3

Motion as amended has been agreed

A'r bleidlais nesaf ar y cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog i benodi Cwnsler Cyffredinol. Rydw i'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mark Drakeford. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 31, 14 yn ymatal, chwech yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig.

The next vote is on the motion to agree the First Minister's recommendation to appoint a Counsel General. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mark Drakeford. Open the vote. Close the vote. In favour 31, 14 abstentions, six against, and therefore the motion is agreed.

NDM6905 - Cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog i Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol: O blaid: 31, Yn erbyn: 6, Ymatal: 14

Derbyniwyd y cynnig

NDM6905 - Motion to agree to the First Minister's recommendation to Her Majesty to appoint a Counsel General: For: 31, Against: 6, Abstain: 14

Motion has been agreed

Dyna ni, felly, yn cyrraedd diwedd ein trafodion am y dydd heddiw.

That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:39.

The meeting ended at 17:39.